Daga-Erduze - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 6. lib.: daga-erduze 

daga (Lcc, IC 441v y 447r, SP, Urt I 101, Lar, Añ). Daga. Ori gerriko dageau, eta / biotzeraño indazu. 

Lazarraga 1144v. Eta daga punta zunzurrera ezarririk, dio marxantari: dugun molsa edo bizia. Tt Onsa 63. 

Gure bekhatiak izan dira ganibetak eta dagak haren masakratzeko. Ib. 122. Daga ukhaldiz hiltzen. Tt 

Arima 26. Bihotz malenkoniosa, / Triste eta dolorosa, / Dagaz zuen zaurthua. Gç 135. Eta Amari dolorezko / 

Dagaz iragan bihotza. Ib. 136. Daga ezpatak eragin ditut armero baten etxean (Lasarte, 1716). ETZ 62. Zilhatu 

zion Absaloni bihotza hirur daga ziztakoz. Lg I 316. Arrapatu eta dagarekin pasatuko zuela. Aran SIgn 19. 

dagadun. "A pugione" Urt I 11. 

dagakalari. "Arenarii" Urt II 284. 

dagatu. Figura en SP, sin trad. 

dagerreargazkin. Daguerrotipo. Buru oiek, argazkia edo ikuspegia alperrik galtzeko gauzkiaren zirkiñik 

txikiena edo besteren artetutzea aski duten dagerreargazkiñen antzekuak dira. Zink Crit 8. 

dagerreargazkindu. Daguerrotipar. Gure gogaien erakundea laurki dagerreargazkinduen antzeko izan ez 

dedintzat. Zink Crit 8. 

dago (V-oroz-arr ap. A), tago (V-ple ap. A). "Quedarse en pie (un niño que empieza a andar). Dago egiten dau, 

se sostiene" A. "Tago egin (V-ple), sostenerse" Ib. Cf. dagoka, egon. v. denden. 

dagoan orduko. v. daborduko. 

dagoeneko (G-goi-azp, AN-gip), dagoaneko, dagoneko (V-m, G-bet), dagonoko (AN-5vill), dabeneko (G-bet), 

dabaneko (G-goi, AN-larr), dauaneko (G-to), daueneko (G-bet), dauoneko (AN-gip-5vill), gauneko (B). Ref.: 

A (dabeneko, dauaneko, dauoneko); A Apend (dagoneko); A Morf 672; Asp Leiz2 (dabaneko); Gte Erd 243. 

Ya, para ahora. "Tan pronto" A. "Dagoeneko jan ditu hiru oilazko [...] (G-azp), gauneko etorri da (B), gauneko 

(para ahora) akitu da (B), dagoeneko egin du ori (G-goi-azp, AN-gip), dagonoko egin du (AN-5vill), oraindikan 

eziñuzen espero; dagoeneko etorri zera (AN-gip)" Gte Erd 243. Para su diferencia con honezkero, v. EGLU I 

261. v. daborduko. Tr. Documentado en Larramendi y en textos meridionales a partir de finales del s. XIX. 

Zerren lenbizian ta batbatean aditzen ezpadira, aurki adituko dira, ta geienak, dagoaneko, aditzen ere badira. 

Lar, carta a Mb 280. Oraindik ogeita amar urte besterik ez da ezkondu giñala, eta daguaneko esposariyoko 

arropak gorritu ditu ladrilluba bezela. Moc Damu 16. Dagoaneko? Loak, oraindik, doi doi artuko zuen da! Alz 

Ram 34. Itzaga ta Elo-mendi illunabarreko izar goiztarren ñirñirrak artzen asiak dira dagoaneko. Mok 21. Bost 

ikertaldi egin ditut dagoaneko, ta eguardi-aurretik "Orieta" basarrira joan bear det. Lab EEguna 110. Luze 

eretxitta be ba-nago daguaneko. Otx 85. Oraindik, otoi, entzun pixkatean, dagoaneko aspertuta zaudeten arren. 

Ldi IL 150. Gaurgero (dagoaneko, ordurako) utzi du Gerrieder-ek / etxean suaren garra. Or Eus 299. 

Mingañari ezin diot eutsi dagoneko. Zait Sof 42. Gure leia ta gogoa, alare, / dagoneko ikusi dezu. SMitx Aranz 

45. Dagoneko mundu au bukatu? Nork igerri eguna ta ordua? Or QA 204. 1.813gn urtean gaituzu dagoneko. 

Etxde JJ 108. Hura lo zegoen noski dagoneko. Mde HaurB 24. Ta nork uka lengorik dagoneko ez dala? Or 

Aitork 334. Inork ez lezake orrelakorik ez iakin, dagoneko. Zait Plat 145. Artean gaiztakeriarik egin gabea, eta 

dagoeneko zigorra buru-gaiñean? Vill Jaink 99 (122 daueneko). Ardau usain aundia dozu, Nikanor, ta 

dagoaneko ez da ori ondo! Erkiag BatB 156 (v. tbn. 195). Basetxe urrunetako gaindegiak ke-dario daude 

dagoneko. Ibiñ Virgil 33. Dagoaneko bien gorputzak uztarturik daudez. Lasa Poem 67. Ate-joka ditugu 

dagoeneko deus gutxi ezagutzen ditugun ondorengoak. MIH 302. 

Ya, para entonces. v. Dagoneko asia zen aitzeki-maitzeki baten billa ziñaren indarra deusezteko. Etxde JJ 

67. Goizñabarra zen dagoeneko. Mde Pr 145. Hemen bertako hizkuntza dagoeneko hil agiñean zelako. Ib. 254. 

Ama-semeak izerditan zeuden dabaneko. Ugalde Iltz 33. Atenaik galdua zuen lehentasuna dagoeneko, eta 

Alexanderik etzuen oraindik bere lenengo maila atzeman. Zait Plat 16. Hori, urte haietan, dagoeneko 

aldarrikatua zuten Altubek, Mokoroak [...]. MEIG VII 37. 

- DAGOENEKOZ (dagonekoz G-azp). Galeraziko ote dizutan jarri zera dagonekoz. MAtx Gazt 61. 

dagoenerako, dagoanerako. Ya. v. dagoeneko. Ba-al zoazte dagoanerako? Lab EEguna 98. 

dagoka (V-ger-m-gip ap. A), tagoka (V-ple ap. A). "Ejercitarse un niño en sostenerse" A. "Tagoka (V-ple), 

sostenerse" Ib. Pese a la trad., su uso es sin duda adverbial. Cf. dago. 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 

mende. 

1


dagonil (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1897, a partir del hapax dag(u)enil; v. AG 1447. Agosto. Cf. Etxba 

Eib s.v. abostua: "Dagonilla es culto en Eibar". Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec 

hay 7 ejs. Baña orretara jausten asi zan lenago: 1332garren urteko Dagonillako 13an (1897). AG 1564. 

Dagonilleko Andre Mariaren egunean. Ag G 114. Dagonillaren 31ren arratsaldeko seirak baño lenago. EEs 

1912, 151. 1912-Dagonilla-15. Ib. 177. Dagonillean (Abuztuan). Ayerb Ib. 62. 117garren urteko Dagonillaz 

(Agosto) geroz. J.M. Tolosa EEs 1913, 163. --Zenbat dire urteko illabeteak? --Amabi: [...] dagonilla, irailla, 

urria, azaroa ta lotazilla. Bera EEs 1915, 166. Dagonillako azken-egunetan. Kk Ab I 53. Ekarri zuten etxera 

Dagonillaren azken-aldian. Garit Usand 51. Bigar Dagonillaren amabosta. Alz Ram 117. Pentekoste ta Dagonil 

edo Abuztuko Andra Mari aurregunak. KIkV 78 (KIkG 63 Abuztuko). 1927-gko Dagonilla-9an. Altuna 2. 

Ogetamaika egun il onek / Gaur dagonillan azkena. Enb 152. Dagonilleko lañoak, eguzki-urbillak. Or Mi 90. 

Getxon, 1930-Dagonilla-5an. EArzdi in Kk Ab II 6. 1929-Dagonilla. Ldi BB 66. Joandan Dagonillan da 

Iraillan. Munita 95. Eibar, 1948go Dagonillak 16. NEtx Nola 40. Dagonilleko berotan. NEtx Antz 154. 

Dagonillaren ondar-mondarretan. Etxde JJ 201. Dagonillak amabost. Anab Poli 109. Dagonillaren beroak eta 

itsaso bareak pasa dira. Txill Let 48. Dagonillaren irugarrena, / egun alai, diztikorra. Basarri 9. Aizarnan 

1961go dagonillaren 25ean. MAtx Gazt 106. Dagonilla: Panizo illa ta norteko artoaren illa dalako. EgutAr 1- 

8-1962 (ap. DRA). Agorra, Laburdin, Dagonilla izanez. Herr 27-9-1962, 4. 1964eko Dagonilla. BEnb NereA 

211. Dagonillen ogei ta zortzia, / ori esan bearrik ezta, / bertso onekin bukatutzen da / gure Artikutzko pesta. Uzt 

Sas 288. 

dagon orduko. v. daborduko. 

dag(u)enil. "Dagenil, agosto" Zam Voc. Para las vacilaciones de Azkue en cuanto a la correcta interpretación, 

como -gue- o -ge-, del daguenil de RS, v. Eusk 1934, 120. v. dagonil. Dag(u)enileko euria, ardaoa ta eztia. 

RS 28. 1963go Daguenillak 4. NEtx LBB 115. 

Etim. Para sus posibles orígenes (de *uda-goen-il 'mes en que el verano alcanza su punto más alto', o de 

dagoen il 'el mes que está', 'el corriente mes'), v. PT 305, n. 49. 

dai. v. dei. 

dai-dai. "Dai dai joan, ir de prisa (L-sar). Darric" DRA. 

daigun. v. egin; jaugin. 

dailari (Hb ap. Lh, -all- H), tailari (Sal; -all- Sal). Ref.: A Apend (tailari); ZMoso 69. "Faucheur" H. 

"Segador" A Apend. "Dallador, tallari" ZMoso 69. 

"Zankho dallaria, id. zankho egozlia, bête qui marche jetant ses pieds en dehors" H. 

dailarri (BN, S, R-uzt; -all- VocBN vEys, H, -aill- Dv), taillarri (BN-baig, S), tailluarri (Sal). Ref.: A 

(daillarri, taillarri, tailluarri); Lrq /dal'aRi/. Piedra para afilar la guadaña. 

dailatu (-all- S; Hb ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq /dal'a/. "Faucher" Lh. 

dailehi. "Dalehi /dal'ehi/, facile à faucher" Lrq. 

dailenk. "/dal'enk/ [oxítona], terrain où l'on fauche des genêts. Empr. béarn. dalhenc, même sens" Lrq. 

daileri, tailleri (Sal, R-uzt ap. A). "Corte de hierba" A. 

dailerri, tallerri (Sal). "Campo de hierba; prado (Ochagavía)" VocNav. 

dailondo, tallondo (Sal). "Campo de hierba segado (Ochagavía)" VocNav. 

dailortz, taillortz (R? ap. A). "Montones de hierba segada" A. 

dailu (-allu BN, S, R-uzt; Arch VocGr; -allu VocBN, Gèze, vEys, Hb ap. Lh, H; -aillu Dv, H), tailu (-allu L, 

BN-baig-ciz, Ae, Sal; Aq 726 (-aillu)), dalla (AN-ilzarb). Ref.: A (daillu, taillu); Bon-Ond 158; Lrq; EAEL 137. 


mende. 

2


Guadaña, dalle. "Othe-, belhar-, ira-dallia, faux à faucher genêt épineux, foin, fougère" H. Cf. daya, dayar 

(R) y talla (de uso general) en VocNav. v. sega. Belharra sorhoan dailliak ebakiz geroz bezala, ni ere aihartu 

eta idortu niz. Tt Onsa 100. Ürhezko khorua bat bürian, eta eskian dallü zorrotz bat. "Falcem". Ip Apoc 14, 14 

(Lç, He y Echn igitei, TB, Ur (V y G), Ker, IBk e IBe igitai, Dv sega, Ol itai). Daillü honer prezio hona. "Aux 

bonnes faux bon prix". Arch Gram 18. Ebakitzen duzularik phentzea, ez dezakezu lurraren arrasetik motz 

belharra, andeatu gabe dailua. Egunaria 11-10-61 [?] (ap. DRA). Tailu bati bi peza ezarri. HerVal 138. Tailu 

bat aztal ezarririk. Ib. 139. Bi tailu eraztun. Ib. 148. Tailu piko bat alzairatu. Ib. 186. Batak dallüz, bestiak 

ihizetako tresnaz armatürik. ArmUs 1896, 102 (ap. DRA). Herio jauna jin zen, / Dailuaren jabe. Ox 125. 

- DAILUAN (dallan S ap. Lh; tailluan AN-burg ap. A). Segando hierba. 

- DAILU-MAILU (tailu-m. BN-baig). "Martillo de rectificar la guadaña" Satr in HerVal 284. Tailu mailu bat 

alzairatu. HerVal 147. 

- DAILU-INGUDE (tailu-ungide BN-baig). "Soporte que se clava en el suelo para afilar la guadaña" Satr in 

HerVal 284. Tailu ungide bat arriñaturik. HerVal 142. 

- DAILU-KOPA. "Taillu-kopa (BN, S), colodra, pote con agua que llevan a la cintura los segadores para mojar 

la piedra de afilar" A. 

- DAILU-KOTXU. Taillu-kotxu figura en A Apend, quien lo remite a tallu-kopa. 

Etim. Préstamo románico, en último término del lat. daculu. 

dailusa. Guadaña. Untsa soeiñatü dallüsa baten iraipena, dobliaz lüziago da. Eskual 11-6-1908, 4 (ap. 

DRA). 

dailuzale. "Fauche[u]r, daillüzalia" VocS. v. dailari. 

daimio. Gobernador (en el Japón imperial). Badoa ere "Daimio" edo eskualdeko gobernadoreari agur 

egiterat. Ardoy SFran 214. 

daimon. Demonio, espíritu (en el sentido griego y pagano). Armadak zeu aske utziko zaitunean --eta neu 

ere ene daimonek aske utziko nautenean... Mde Pr 82. 

dainadura. "(Hb), dommage" Lh. 

dainagarri (Urt, Dv). 1. "Captiosus, [...] dañagárria, galgarria" Urt IV 209. "Propre à léser" Dv. "Susceptible 

d'être lésé" Dv. 

dainakizun. Que puede ser dañado. Eta zu, ez herioak, ez gaitzek dainakizun etzinena [...] oinhazeak, 

pasionea eta heriotze garratza eraman zintuen. Dv LEd 87 (Cb Eg II 43 penarik ezin eramango dezuna izanik). 

dainamendu. "(Hb), dommage" Lh. 

dainapen. "Action de léser" Dv. 

dainarazi. "Faire blesser, faire endommager" Dv. 

dainarazle. "Celui qui fait blesser, léser, endommager" Dv. 

dainatu (Lcc (dañadu), SP, Dv, Hb ap. Lh, H; -añ- Urt IV 41, Ht VocGr 356, Lar, H). 1. Dañar, causar daño. 

"Lisiar o dañar" Lcc. "Blesser, faire une lésion, endommager, porter atteinte à la réputation, à l'honneur, etc." 

Dv. "Zaldia dainatu daut, il m'a blessé le cheval. Eroririk dainatu da, il s'est blessé en tombant" H. Tr. 

Documentado en textos septentrionales hasta mediados del s. XIX, y en los alto-navarros Elizalde y Lizarraga de 

Elcano. Zeren eta zuk nihori miserikordia eginagatik, ezpaita berdin zure iustizia niholatan daiñatzen. Harb 

405. Beregainki zerbaitetan ofensatu, tristetu, gaizki aiphatu, dainatu eta bidegabeztatu nautenak gatik. SP Imit 

IV 9, 6. Horrelakoez kastitatea gutienean hagitz zaurtzen da eta dainatzen. SP Phil 261 (He 263 daiñatzen). 

Nork dañatzen digu? El 56. Ezin bihotza dañatua izan daite hirrisku gabe. Mih 121. Beldur ditu hura [berthutea] 

daña dezaketen okasione urrunenak ere. Ib. 24. Eztá erremediátzen gaitza gáldus paziénzia, bai gáltzen 

mereximentua, dañátzen arima, desgustátzen Jangoikoa, ta aumentátzen néke-péna. LE Ong 65v. Eta ankas 

bizirik balu dainaturen / Bere arimaz luke [mirikuak] kalte pagaturen. Hb Esk 206. Haneton, Kaprikornek erroa 

zilhatzen; / Lepture, Soperdesek axala dainatzen. Ib. 235. Harri-abarrek behin-bethikotz dainatu dituzte hainitz 

landare gazte. Dv Lab 307. Eta niholaz ere ez dezazula ez uki, ez daina bertzeen ona. Ib. 306. 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 3 

mende.


2. Condenarse. v. damnatu. Lenbizikoa [Ifernua], dañatuena, bekatu mortalean ilik. El 39. 

- EZIN DAINATUZKO. "Qu'on ne peut blesser, endommager" Dv. 

dainatzaile. "Celui qui lèse" Dv. 

dainoso (-añ- Lcc). "Dañoso" Lcc. 

dainu (SP, Lar, Dv, H; -añ- Lcc, Urt I 155, Lar, Añ, H). Daño. "Lisión" Lcc. "Perte, dommage, dégoût" SP. 

"Dainu handia da, c'est un grand dommage [...]. Dainu hartu du, il s'est fait une blessure" H. v. damu (2), kalte, 

min. Tr. Documentado en textos septentrionales y en algunos autores meridionales de léxico poco cuidado. Es 

bastante escaso a partir de mediados del s. XIX. Lar abreak ere egin eztezaten dañurik, / Iduki etzatzu othoi, 

Iaun ona, hastandurik. EZ Man II 110. Onek iaten dute bere / arimaren onetan; / gaixtoek kontrara haren / 

daiñu eta kaltetan. EZ Noel 123. Gezurrak zinik ezpa arnegurik gabe erranak edo nihori daiñurik ekharten 

eztiotenak benial dira. Harb 163s. Etorri jaten dañurik etxean, honran, haziendan eta osasunean. Cap 98. Ea ez 

pagaetarren zor deutsana lagunari edo proximoari, dañurik artu daben. Ib. 108. Ze gauzak dañu egiten deusku? 

Ib. 55. Kastitatearen lore freskoak bethi dainu eta kalte handik hartzen du. SP Phil 259 (He 261 daiñu). 

Eztezazula sofri banitateak egiñ diezadan daiñurik. Ch III 48, 5. Egin ziozkan dañuak restituidu bage eutzi 

zituan. OA 156. Irur dañu horrorosotan erorzen da eztuena egiten ongi Jaingoikarenzat gebek. SermAN 7. Eta 

ebatsi edo dañu egin duenari, aski da konfesatzea? El 57. Norbeitek daiñu den xumeena egiten badio. He Gudu 

34. Dañurik gabe ibilliko zare suge biperaren gañean. Mih 106. Mienbro txikibát dá mia, baña itentu dañu 

andiak. LE Prog 122. Ezpáliz dáñu espiritualerik, au dá, bekaturik. Ib. 112. Gero batek [sagarra] jaten dau / 

sospetxa bagarik / pensaurik ez daukala / barruban dañurik. DurPl 97. Diru joku andi kaltegarrietan, eta 

proximoaren dañu andiaz egiten diran beste tratu modu askotan. Gco I 390. Etzion egiñ oraiñdik / Oilladiari 

daiñurik. Gy 281. Haizkora, trukes eta lanza dainuzkoak. Hb Esk 236. Beraz moko-mokoan uzten balitz adar 

luzagarria, zurak begira lezake dainu bat. Dv Lab 352. Ustez mesede zubelakuan / atera zaio dañua. EusJok II 

59. Ebatsi duten gauzarenbat [...] edo dañurenbat egin dioten lagun urkoari (AN-ulz, 1905). FLV 

1988, 283. Zer da pena dañuzkoa? CatUlz 48. Zonbait egunen buruko, hunek agertzen ditu tuberkulosaren dainu 

ezin ukatuzkoak. JE Med 120. Osagarri iduriz dainurik gabekoa. Zerb Azk 80. 

dainugai. Daño. Hau galzeak egiten dio anima berari beste galkunz, gaitz eta tormentu guziak baño kalte 

ta dañugai geiago ta geiago. Mb IArg I 213. 

dainutsu (Lar (-añ-), H). Dañoso. 

daistailu. v. dastailu. 

daitu. v. 1 deitu. 

daitzi. v. jetzi. 

daka. v. 2 taka. 

daka-daka. v. taka-taka. 

dakiras(a) (Lar), dakiratz. 1. "Testigo", "testigo de vista" Lar. v. lekuko. Deitu zituan bere aurrera ogei ta 

bi dakiratz, eta guziak juramentuaren azpian azaldu zuten zekitena. Zab Gabon 100. Gertaldi onen dakirasak 

(testigos) izan ziran A. Domingo Meagher [...] (Ag, 1890). JFlor. 2. "Testimonio" Lar. Aditu dezaten 

esatera nijoakizuna, eta eman dezaten onen dakirasa edozeiñ denboretan. Otag EE 1882c, 583. 

dakirasi. "Atestar", "deponer, testificar" Lar. 

dakiratz. v. dakiras(a). 

dakiregi. "Colegio" Lar. Bi anaia gazte oraino dakiregian ikhasten hari zirenak. "Collège". Birjin 126. 

Etxe andra onek berak jarri ere zeban Donostian Jesuitaen dakiregia. Izt C 477. Salamankako dakiregi edo 

kolejio andigitarrean bizi oi zan (S.S., 1879). JFlor. 


mende. 

4


dako (BN ap. A; VocBN, Hb ap. Lh, H). "Auge" VocBN. "Gamella, dornajo" A. 

daktier. Dátil. "Thamar, palmá, daktiera" Lç Decl Mm 4v. v. 1 datil. 

daktil. v. daktilo. 

daktiliko. Dactílico. Gure tripodio au, daktiliko da; eta lenengo oin edo konpasa daktilo bat du, iru 

silabaduna. Lek SClar 126. 

daktilo, daktil. (Pie) dáctilo. "Aenittologium, bi daktiletako bertsua, [...] bertsu bi daktil dituena" Urt I 322. 

"Antidactylus, daktilkontrako oña" Ib. II 148. Daktilo bat da, iru silabadun daktilo bat. Lek SClar 124. 

1 dala. "(V-m), fregadera, vertedero" A. 

2 dala. "(V-ger), planta parecida al perejil" A. 

dalako. v. delako. 

dalanda, dalanba. "Dalanda, dalanba (Hb), branle, balancement" Lh. 

dalandaka (Lh), dalendaka (Darric ap. DRA). Balanceándose. 

dalan-dalan (G-to ap. A EY III 262), ddalanddal (G-to ap. A). "Completamente lleno" A. 

dalaxe. "Ganado (Darric)" DRA. 

daldai. v. dardari. 

dal-dal. v. 1 dar-dar. 

daldara, daldal. v. 1 dardara. 

daldaxa (-aixa G-azp, AN-gip ap. A). "Mujer poco airosa, desaseada" A. Neska daldaxa orrek eman diran 

erantzunarekiñ aserratuko ez nak bada? M. A. Iñarra Ezale 1898, 22b. Gaupean, neska julis alai ta daldaxekin 

jolastu, soiñu eme ta leratsuak entzunaz. Erkiag BatB 171s (v. tbn. 136). 

daldaz. v. DALDARAZ s.v. daldara. 

dale. (Empleado como refuerzo de exprs. verbales). Zeñek nai duen galde, / berari tira dale, / bala bat 

sartu buruan, / aspertuko da orduan! Xe 410. Bi kolpe eman dizkat / ukabillaz dale, / andik aurrera etzan / 

okasiyo-zale. Tx B II 164. (Como sust. pleno). Golpe. Pernando etzan olakuetan / isillik egon-zalia, / asko 

pentsatzen etzan aldetik / ematen zuen dalia. Tx B I 153. Mendekuari ematen dizka / kulparik gabe daliak. Ib. II 

97. 

dalea (det.). "Dalia, piedra radera [seguramente, "vadera"]" Mg PAbVoc. "Vadera piedra, dalea" Izt 120r. 

dalefuerte (V-gip, G-azp-goi). "Bofetadas, tortas... Ixilik egoten ezpahaiz hik hartu bihaittuk dalefuertiak" 

Elexp Berg. 

dalia (Aizk Lcq 107). Dalia. 

daliku. "(L), inclination, penchant (vicieux d'ordinaire). Arnorako, iokorako dalikua, penchant pour le vin, le 

jeu" H. 

dalitu. "(R), insistir. Dalituz-dalituz (R), insistiendo" A. 


mende. 

5


dalka. v. talka. 

dalla. v. dailu. 

dalmatika. Dalmática. Txartexa edo kasulla, lenago iru apaizek jantzi oi zuten, baña gero, ezker eskuiñapaizentzat 

dalmatika, Dalmazian sortua. Or MB 29. 

daltonkeria. Daltonismo. Daltonkeria deitzen dan gaitzak menderatu zaituzte. Diario ABC de Madrid, 13- 

5-1961 (ap. DRA). 

dama (V, G, S; Lar). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib. 1. "Dama, es voz Bascongada, dama, damea" Lar. "Dame (p[eu] 

u[sité]). On dit andere, le plus souvent" Lrq. "Se usa para denotar calidad y contraponer a zalduna. Elgeta-kaleko 

Zalduna eta Damia" Etxba Eib. v. andere. Tr. Documentado sobre todo al Sur; al Norte aparece generalmente 

en textos suletinos. A partir de mediados del s. XIX es frecuente sobre todo entre los bersolaris. En DFrec hay 2 

ejs. Orain dama bat serbietan dot. Lazarraga 1196v. Dama batzuen oñetara / oi belauriko etzinik. Ib. 1159v. 

Donzellatxo linda damea. Ib. 1143r (cf. cast. 'linda dama'). Portalepean omen zeagok / Aurtxoa narru-gorrian, / 

dama eder bat dadukala / aldean bere adian (1703). Egan 1956 (5-6), 27. Izandu zituen dam onek ezkonz andiak 

Erroman. Mb IArg I 131. Ama Palazioko Dama ta Erregiñaren konfianzarik andieneko kutuna zan. Cb Just 19. 

Maria Birjina Saintaren ororen Dama. Mercy 31. Jalki Humolt, Oliveros, Aimon, Bertha Dama, Theodosa. 

Xarlem 144. Egun gutxiren buruan ematen dio eriotza dama engañatu zuenaren anaje Absalonek. Mg CC 132. 

Dama mundutarrentzat. VMg 91. Zer esango zenduke dama bategaitik, bitxiz, loraz ta apaindura ederrez 

galantuko balitz, baña jazteko zar eten atsitu baten ganean? Añ LoraS 112. Añ zan eder eta galaia, non ura 

ekusteagatik leio eta balkoietatik irteten ziran damak. AA II 41. Andi etxeetako Jaunak eta Seinorak, Zaldunak 

eta Damaak gabian alkarregana batuta. fB Olg 116. Erroma guztiko leleengo Damia. JJMg BasEsc 229s. 

Dozen-erdi bat berso / bear ditut jarri, / erregalatutzeko / dama-galai biri. Izt Po 86. Gure kontra espantuz / 

Hango dama beltxek. Bordel 48. Hanitz dama ikhusten dit, aberats eta ederrik, / aski partidü hunik gabez 

ezkonzeko daudianik. Etch 544. Neska lanekoak ere / Dama aditu nahi luke. Gy 7. Lehoiñaren damak lehen / 

Bere umea galdu zuen. Ib. 251. Dama bat maitatzen det / bañan... aren jabe / sekulan izateko / esperantza gabe. 

Bil 133. Dama biguñ minbera bat. Arr GB 109. Bada beldur aiz ote zeraden, / Dama, besteren batentzat. Iraola 

EE 1880a, 113. Ezkon-berriyak eta / zenbat dama-galai. Xe 205. Naparruako dama batekiñ / nintzan tratatzen 

asiya. PE 54. Santa Ageda dama eder bat / Sizilian zan jaiua. Ud 113. Bada pobreza dama ederraren bitartez 

onela serbitzen gaitu. Bv AsL 168. Deithürik izan zela Dama gazte batengana, zoin haur ükheitetik gaizkitü 

beitzen. Ip Hil 74. Ogei urtetan dama galant bat / egon zan ezkondu barik. Azc PB 112. 

(s. XX). Catalunyako damak, txikitan ikasi zuten izkuntza mintzatzean, ez dira lotsatzen. Muj RIEV 1907, 546. 

Erregeren jauregiko dama aberatsen aizegilleana bezin ezti. Ill Pill 5. Bada oneski solas egin dut / Dama 

gazteño batekin. Etcham 150. Dama batekin abiatu naiz / esposatzeko idian. Tx B I 209. An jarri dira damagalaiak, 

/ biotza apur bat lasairik. "Nuestros jóvenes". Or Eus 223. v. tbn. SMitx Aranz 34. Dama-jendeen 

zoragarri ta engañagarri. Lek SClar 112. Dama gazterik bator / auto ederrakin, / nasai geratuko da / izketan 

eurakin. BEnb NereA 203. Ingles dama bat ikusten zutenean gonak kentzen zizkioten. Arti Ipuin 47. Eta dama 

eder edo zaldun apain bat bereganatu ezkero, zer esanik ez. MAtx Gazt 33. Sekulan ezta zaldunik izan / damaeskuz 

aiñ serbitua. Berron Kijote 47. Eta emagaldu aiek damak, eta bentaria gazteluko nagusi jauna. Ib. 48. 

Eskerrik asko, dama gaztia, / Mutrikun deuket firmia (V-arr). Balad 60. 

(Referido a personajes mitológicos). Anbotoko dameak, berak gogo andiaz gura izanarren, pekaturik 

eztaukanari ezin kalterik egin dagikeo (V-m). A EY I 368 (v. tbn. 371). Beste Sorgiñak ez euken bakoitz-izenik 

baiña bai aren nagusiak. Ona izen batzuek: Anbotoko Señorie, Gorgomendiko Señorie, Doña Urraka, Akeiteiko 

Damie, t.a. Gand Eusk 1956, 214. 

"Dama, en el juego de damas" Lar. "Juego de damas, damen jokoa" Ib. "Soplar la dama, aiza dama" Ib. 

Doña (título o tratamiento antepuesto al nombre). Azaltzen da Dama Karmen. Sor Gabon 31. Dama 

Kaxilda ta indianuak sartzen dira. Sor AuOst 85. 

2. "(V-ger), pez marino de piel suave y lisa, de colores finos, entre peñas" A. 

- DAMA-JOKU. "Juego. Se traza una estrella pentagonal, en la cual se forman diez vértices de ángulos. Cada 

jugador tiene 9 piedrecitas. el juego consiste en colocar las 9 piedrecitas en otros tantos vértices, siendo 

condición que cada una sea colocada en el tercer vértice en línea recta a contar de otro todavía no ocupado (V, 

G)" AEF 1924, XXXIX-11 ap. DRA ( pero la ref. es incorrecta). 

- DAMA-KARAKOL. "Caracoles con franjas marrón y amarillas alternando. v. nabar" Ond Bac. 

daman. Damán (mamífero). Daman-a, ausnartzailea, bainan hatza ez bi behatz. Bibl Lev 11, 5. 


mende. 

6


damandre. "Madama" Lar y Añ. "(Hb), grande dame" Lh. Erregin Cleopatra zen bere aldian munduak 

zuen dam-andrerik ederrena. Mb IArg I 64. 

damas (Chaho), damaz (SP, Chaho). Damasco (tela). "Damaza, damas. Damaz figuratua, damas à fleurs, 

damas ondé" SP. v. damasko. Damasa, kalamota, arraxa, Brugesko satiña, tafetana, urrezko telak. Volt 

245s. 

damasaran (L-côte, BN-mix ap. A; H; damasa-a. Lander ap. DRA), damasa-ahan (Lander ap. DRA). "Damas, 

urde-arana, sortes de prunes" H s.v. arana. "Especie de ciruelas" A (seguramente, ciruela damascena). Cf. Urt 

III 394: "Brabyla, aran damasak". 

1 damasin. "(L, BN; Hb), variété de prune rouge et jaune, prune de Damas" Lh s.v. damasaran. 

2 damasin. v. damaxen. 

damaskarri. "(msLond), damasquina (Bot.)" A. 

damaskinatu (damaskiñau V-gip ap. SM EitTec1; Chaho), damazkinatu (-ña- Chaho). Damasquinado. 

"Dícese del trabajo de artesanía que consiste en incrustar láminas o hilo de oro en acero, en dibujos artísticos" 

SM EiTec1 157. Urriakin urri gabiz da damaskiñauko biarrok gelditzera doiaz. SM EiTec1 157. 

damaskinatugin. Artesano del damasquinado. Damaskiñaugiñak euren biarrak dotoretzeko, tartian, 

perleaua ("perleado") deitze akon zidarrezko mota errenkolaria ipintzen dabe. SM EiTec1 157. 

damaskinatugintza. Arte, trabajo del damasquinado. Damaskiñaugintzan urriakin eitxen ditxuen dibujuak 

bai dirala benetan ikusgarrixak. SM EiTec1 157. 

damaskinatzaile, damaskinazalle. "Damasquinador. Kaitano bat, damaskiñazalle onenetarikua" Etxba Eib. 

damaskino. "Arte del damasquinado, resucitado en Eibar por los Zuloaga. Zuloagatarrak biztutako arte bat 

damaskiñua" Etxba Eib. "Damaskiñokua, damasquinador; del gremio del damasquino. Zuen aitta zan 

damaskiñokua; Jose Valentin Isasikua, limakua" Ib. 

damasko (Lar), damazko. "Damasco, tela" Lar. v. damas. Kaja eder bat egin ta damaskoz estali ta ezarri 

zuten an Santuaren gorputza. Mb IArg II 302. Soineko urrerija, seda, damasko, karmesi, ta perlerija guztia 

beria dau Jaungoikuak. fB Ic I 48. Seda-damaskoen artean azi zan. Arr GB 109. Eleisak añ jarriko doguz 

apañduak / Argi urre damazkoz danak estalduak. AB AmaE 28. 

- DAMASKO-HARI. Damasko-ariak... ta lore zuriak. Lab SuEm 204. Maigañeko mantel zuri bat, 

damasko-arizko orietakoa. Lab SuEm 204 (v. tbn. 205). 

damaskoar. Damasceno. "Damasquino" Lar. "Amacena, damascena, ciruela, aran amaszena, damaskoarra" 

Ib. Lcq 76: "(Prunus domestica), [...] fruto violado, globoso-deprimido con el endocarpio corto obtuso en el 

ápice". 

damatxo (Lar), damatxu. (Dim. de dama). Dama joven; dim. de dama. "Damisela" Lar. "Meninas, Erregiñak 

oi zituen damatxoak" Ib. v. andereño. Damatxo baten amoreminak / narabil desterradurik. Lazarraga 1184r. 

Galai gazte aniz / damatxo onen ondoren dabiltz. Izt Po 110. Beti Donostiako / damatxo, galaiak, / gizon eta 

andreak, / dibertitu naiak. Echag 201. Kantuz zagon damatxo bat; / Zentzu koxkoan hark etzukeien hanbat. Gy 

179. Zu zera, bai zu zera, / damatxo maitia, / nere desiuaren / zeruko atia. Bil 75. Bi damatxo an ikusi ditut / ezin 

pasarik atian. Xe 311. Zer diyo damatxo onek? Au alabatxua dakarrena! Ze bapa! Azi da gogotik. Sor Bar 41. 

Etxeen balkoietan ikusten dira damatxo ederrak, aur alaiak, zaldun galantak. Camp EE 1883b, 523. Garrido-tar 

damatxo eliztiarrak. J. B. Ayerbe EEs 1912, 59. Damatxo orrekin esposatzeko / ori a zer nolakua. Tx B 120. 

Pozez zoraturik eldu zan bentaraiño ta damatxo aiengana. Berron Kijote 45. Damatxu baten arma gurutzak / 

daruadaz bularrian. (V-m). Balad 59. Harako Etxepareren ezkutariak bere damatxoari aurpegira ziona. MEIG 

VI 193. v. tbn. Muj RIEV 1907, 546. Arti Ipuin 77. Iz ArOñ 127. 

damaxen (G-bet ap. A), damasin (L-ain ap. A), damasa (BN-arb ap. A). "Garrafón" A. "Calabaza para 


mende. 

7


transportar agua" Ib. 

damazko. v. damasko. 

damentara. v. dabantal. 

dametsi. Ofender. Ezin erran diteke zertaraino izan zen Luzia hortaz dametsia. "Offensé". Birjin 345. 

damintxaur. "(V-oroz), nuez cuya corteza tiene tres gajos" A. 

damnagarri (-nn- SP, sin trad. Chaho), danagarri (T-L). (Lo) que condena, que lleva a la condenación. 

"Damnable" T-L. Behiñere [Aita izpiritualari] deus gorde gabe, edo ahalkeria triste eta damnagarri batez, 

edo bertze zeiñnahi den arrazoiñez. He Gudu 118. Gure gidaritzat hartu nahi ditugu gure pasione zoroak eta 

damnagarriak. Lg I 263. Haren bihotza erretzen zuen su damnagarria. Lg II 159. Errelijioneko misterio 

prinzipalen inoranzia damnagarri bat. CatLan 3. 

damnako. (Empleado en la expr. damnako pena 'pena de daño'). Jainkoaren ikhusteaz gabetua izatea, hori 

deitzen da Damnako pena, pena guzietan den handiena eta kruelena. CatLav 74 (V 44). 

damnamendu. Condenación. v. damnazio. Haren sekulako damnamenduaren gainerat isurtzen zituen 

nigarrik kharatsenak. Lg I 318. Damnamenduaren seinale. Lg II 104. 

damnarazi, daunerazi. Hacer condenarse. Adam beitzen / Glorian dohatsü, / Debria zen / Borthizki 

phenatü, / Nahiz galerazi / Berarekila / Eta daunerazi / Ororekila. UNLilia 16. 

damnatu (Gèze, H), dannatu (SP). Condenar(se) (referido a la condenación eterna de la religión cristiana). 

"Damnazionea; damnatzea, damnation, damner (terme consacré)" H. Es dudoso que la grafía -mn- respondiera a 

la pronunciación (v. FHV 348). La grafía -nn- se encuentra en Haramburu y Pouvreau. v. kondenatu; galdu. 

Tr. Exclusivamente septentrional, aparece ya en Dechepare; apenas hay testimonios del s. XX. Ezin damna 

naindeiela zinesten dut segurki. E 109. Orai dakit: Iangoikuak enu nahi damnatu. Ib. 241. Damnatzen diraden 

bekhatoreák. Lç Ins C 5v. Sekulakotz damnatu direnekin. Lç ABC A 7v. Spiritu kreatuen hirur garren partea / 

Damnatu zen hautatuaz Luzifer Erregea. EZ Man I 92. Salba nazazu zeure garaziaz danna nazakezuna zeure 

Iustiziaz. Harb 238. v. tbn. SP Phil 81. Alabaiñan obrak gabe / Nihor ezta salbatzen: / Baiñan haiña duda gabe / 

Sekulako damnatzen. Arg DevB 100. Bere buria miserableki galdu zian eta damnatu. Tt Onsa 55. Jainkoa, 

zerorek gaituzu / Damnatzen eta salbatzen. Gç 155. Hanbatetaraiño ez bada ere, non haren gatik damnatu edo 

galdu nahi baitgaitzake. He Phil 83. Eternalki damnatü direla. Mst II 12, 1. Ordean damnatuko da sinhetsiren ez 

duena. Lg II 296. Nahi baduzu damnatua izan, bakharrik damna zaite. Mih 92. Nor dira damnatzeko lanjeretan 

idereiten direnak? CatLan 61. Ordean bata eta bertzea gaizki hil dire, damnatu dire. Brtc 253. Kundenatürik niz 

sekülakoz / Damnatürik izatera. Xarlem 931. Ondikozko hetarik bat balindago [sic] ni gatik damnaturik. Dh 229. 

Hunak dirate salbatü, / Eta gaiztuak damnatü. UskLiB 218. Gure lehen Aitak damnatiak izan zirena bere 

desobedienzia gatik? CatS 23. v. tbn. Jnn SBi 42. Izanen zela bethikoz damnatürik. Ip Hil 173. 

(Participio en función de adj. y sust.). Condenado. Damnatuiak ifernuian bethi dolorereki, / Salbatuiak 

Ieinkoareki bethi alegeraki. E 69s. Oñhaze damnatu gaxoenak. EZ Man I 96. Hura da kausa baitago / Erretzen 

damnatua. Arg DevB 12. Doktor damnatu haren ezurrek. Tt Onsa 92. Arima damnatuaren abisua. Gç 163. v. 

tbn. SP Phil 55. Han damnatuentzat ez da pausurik batere, ez konsolazionerik, ez deskansurik. Ch I 24, 4 (Mst 

damnatiek; Echve kondenatuentzat, Ol galduentzat). Su lametan erre, damnatuen baltsan, eternitate guzian. Lg 

II 184. Damnatiek sofritzen düten pena. CatLan 60. Aithortzen dut ene faltaz, eta ene falta phuruz dohakabe eta 

damnatu naizela. Brtc 153. Aingürü rebelak oro / Mementuan pünitü / Damnatiak ifernian / Sekülakoz 

kondenatü. Xarlem 160. Kreatura damnatua, / Hire penak zer diren. Monho 120. v. tbn. Dh 218. Damnatu baten 

lehen pentsamendua. Jaur 123. Hunak dirate zelian, / Damnatiak ifernian. UskLiB 219. Athor zorigaixtoko 

damnatua, haugi gure ifernuaren gozatzera. Dv LEd 215. Zertan dago Ifernian damnatiek dien malürra? CatS 

36. Damnatuen bihotza ausikiko duen harra ez da hilen. Lap 408 (V 186). Zerk egiten du damnatuen zorigaitza 

ifernuan? CatJauf 72. 

damnatu. v. donatu. 

damnatzaile. (El) que condena. Adiu, onen Aita maite, / Guztien Salbatzaillea, / Eta ni bezalako gaixto / 

Guztien damnatzaillea. Gç 183. 


mende. 

8


damnatze. Condenación. Zeruia, lurra, itxasoa dadutzala eskuian, / Salbatzia, damnatzia, erioa eta bizia. 

E 33. 

damnazio (Urt III 21, Chaho (-nn-)), damnazione (Urt III 21, Gèze, H), dannazione (SP), damnazino (-nn- 

Chaho). Condenación. "Damnation" Gèze y H. Tr. Exclusivamente septentrional; no hemos encontrado 

ningún testimonio del s. XX. Hek rezebituren duté damnazione handiagoa. Lç Lc 20, 47 (He kondenazione, 

TB gaztigu, Oteiza kastigu, Dv kondenamendu, Brunet kondenazio, Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe epai). Zeinén 

damnazionea iusto baita. Lç Rom 3, 8 (TB kondenazionea, Dv y Bibl kondenamendua, IBk gaitzestea, IBe 

gaitzespena). Hala indigneki errezibitzen duenak bere damnazinotan errezibitzen baitu. Harb 157. Gure arimak, 

anaienak, urkoenak, ungi egillenak, sekulako damnazione bidetik athera detzatzun. EZ Eliç 350. Dannazioneko 

hitza. SP Imit II 12, 1 (Ch kondemnazionezko). Zeren ezpaita hekin dannazioneaz dudatzerik. SP Phil 349 (He 

351 damnazioneaz). Bizi Damnazionera / Arruta zadukana / Zutaz Zeruko bidera / Izatu da emana. Arg DevB 

207. Eniz minzo bekhatu mortalez zeren hurak baitira damnazionezko obrak. Tt Arima 21. Sekulako 

damnazionetik. Gç 53. Zure arimaren damnazionea eta kalte eternala. He Gudu 44. Damnazionearen bidean. 

Mih 92. v. tbn. CatLan 163. Debekatua da beraz, damnazionearen penan, haragiaren esklabo izatea. Brtc 221. 

Orhitürik eternaleko / damnazionen phenak. Xarlem 169. Bekhatu mortalezko ta damnazionezko estatuan. Dh 

135. Eta ni bide hortaz libratzeko debruaren eskuetarik eta damnazione eternaletik. MarIl 54. v. tbn. UskLiB 93. 

Ene bizia heiena bezen ongi desordrean eramana izanen zen, eta ene damnazionea segura. Jaur 115s. Bekhatü 

murtal bateki komüniatzen dienek Jesüs-Krist errezebitüko dieia? --Bai, bena bere damnazionetako. CatS 76. 

damnu. v. damu. 

damorri. v. damorria. 

damorria (Lar, Hb ap. Lh (-ori)), damurria (H), damorri, damurri. 1. "Melancolía, tristeza" Lar. "Tristesse, 

fâcherie, causée par quelque contrariété" H. Hain damurri beltzetan erori nintzen. Birjin 116. Damuak eroraraz 

nitake gaizkoan edo zenbait damorri beltzetan. Ib. 241. Hek güziak tristeziaren ta damorriaren obrak 

dirade. Egiat 233. Bakardadeak gaixoari erakartzen dion tristura samiñ eta damurriaren egiazko erremedioa. 

"Esa amarga tristeza y melancolía". Otag EE 1884b, 51. Apal ondoa zan, illunabarra, damorrietarako ordua, ta 

Mendiolako etxeko andra gaztea damorriz betea gelditu zan. Ag AL 61. 

2. Triste, melancólico. Ematen diote iskin polit ari alako itxura damurria eta tristea ezik ez dira begaizten 

biotz biguñak eta ukituak. "Cierto color melancólico y triste". Otag EE 1882c, 449n. 

damorriati, damurriati (G? ap. A; Lar). Melancólico. Ain damurriatia eta tristuraz betea ikusirik, esan 

zioten ekarriko ziotela soñulari bat. Lard 163. 

damorriatsu, damurriatsu (Lar, Hb ap. Lh (-uri-), H (que cita Birjin)), damurratsu. Melancólico. 

Behinere etzen haren aintzinean agertu aire gaizkoatsu edo damurriatsu batekin. "Avec un air triste ou 

mélancolique". Birjin 127 (Harriet traduce no muy exactamente "un air fâché, contrarié"). Damürratsü, püntzoi, 

arrabuhin ta mündüko moldezi güzien etsai, sorginkeria zonbait bihotzian balie bezala. Egiat 232. 

damorriatu, damurriatu (Lar, H). "Melancolizar", "entristecer" Lar. "(Intrans.), s'attrister, s'offenser; 

(trans.), causer du dépit, de l'ennui à quelqu'un" H. Zeñean ezin legokean iñor berai begira txit damurriaturik, 

guziz engurrutu gabe. Izt D 23. 

damorrigarri. Melancólico. Kantua daukat gaurdaiño ere / Ementxen, belarronduan, / Damorrigarri, 

bigun, tristea, / Negargarrizko soiñuan. Ag Ezale 1897, 186. Zein damorrigarria egoan Sortitza! Zein illuna 

Mendiolako iauregia! Ag AL 109. Illargizko gau damorrigarri (melancólica), / ixill ixill ta geldian (EA, 1903). 

JFlor. 

damu (V, G, B, BN, S, R; SP, Urt IV 183, Lar, Añ, VocCB, Dv, H, VocB). Ref: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Gte Erd 

254; Elexp Berg. 1. Pesar, pena, pesadumbre; arrepentimiento. "Doleur, regret, fâcherie" SP. "Dolor, 

arrepentimiento", "duelo, pesar, dolor", "penitencia, arrepentimiento", &c. Lar. "Apesaradamente, damuz, 

urrikimenduz" Ib. "2. peine, chagrin. Lagunaren gaitzaz damu izaitea, avoir peine du mal du prochain (EZ Man) 

[...]. Damu miña, chagrin cuisant. 3. regret, repentir, contrition [...]. 4. jalousie, envie. Damurik eztu izanen 

nihork bertzeren onaz [...] (EZ Man)" H. "Damuz (V-arr, G-to), pesaroso" A. "Aski da hori amari damü handi 

baten eretxekazteko (S)" Gte Erd 254. v. damutasun, damuari, garbai; min, dolu. Tr. Documentado desde 


mende. 

9


Dechepare; se emplea más al Sur. Entre los autores meridionales (aunque no es el caso de Lazarraga) parece 

predominar con el matiz de "arrepentimiento", frente a "pena, pesar" más frecuente al Norte. Elas, nola izanen 

den heben damu handia, / damu handi, izigarri, remedio gabia. E 69. Zeñak utra damu andia artu eben 

Silveroren joateaz. Lazarraga 1146r (cf. DAMU HARTU). Ongi xauturik nigarres, / biotzean damu duzula, / 

bekatuen urrikireki, / zar[r]ezkio guztiak (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Eta bihotzean sartzen zaio damu 

handia, / Zeren munduan eraman duen gaizki bizia. EZ Man I 97. Barreneko penitenzia haur, bihotzeko damu 

eta dolore haur. Ax 197 (V 133). O Iauna othoi indazu / Neure hutsez damua. Arg DevB 7. Dolore andi eta 

damu / Daukana biotzean, / Nafarroak ezarri du / Erregearen obian. (F. de Aleson, 1666). TAV 3.1.28. Pekatuen 

damu onek. OA 142. Gogoan erabillzatzu zure bekhatuak damu eta bihotz miñ handirekiñ. Ch III 4, 3. Damua 

dot, Jauna, zaitudazalako ofendidu. Arz 63 (cf. DAMU IZAN). Zer da Kontrizioa? --Damu andi bat, Jangoiko 

den bekala ofendituas. El 68 (CatB 65 biotzeko damu, CatLuz 32 damu). Biotzeko damua, aoko aitormena ta 

obrazko askiestea edo satisfakzioa. CatBurg 36. Damu hunek ez du bere lehenbiziko obra onetara bihurtzetik 

gibelatzen. He Gudu 50. Gañean gelditzen den damua da diogun bekatari orien konfesioko damua: gaña 

bustitzen duen damua; baña damu, barrena len bezain idor uzten duena. Mb IArg I 277. Artu zuen damu agitz 

andia. Ib. 245. Gure pekatuen biotzeko damu andiaz. Cb Eg III 356s. Yakin orduko erregeren damu mina bere 

semea galtzeaz. Lg I 317. --Zer da kontrizioe? --Arzea damu eta sentimentu andibet Jangoikue ofenditues 

nordenagati. CatUt 22. Zeinbat Parte daukaz sakramentu onek? --Iru: Damuba, Konfesinoia, Ordetasuna edo 

Satisfazinoia. CrIc 152. 

(s. XIX). Grazian jarri dala damu amorezkoaren bidez. Mg CC 214. Pekatuben damu ta ondu gura 

benetakuak. Mg CO 206. Urtengo dozu sartu zinialako damubaz. Mg PAb 116s. Izan bada aurrez begiratua, / 

Etorri ez didin gero damua. VMg 26. Neure deungero egineen damuaz banator Zeu-gana. Añ EL 1 115. Bularra 

golpatu edo jotzeagatik, damuaren señalean. Gco II 19. Egindako utsegiteen damu andiarekin. AA I 507. Damu 

khiretsekin Jainkoari barkhamendu eska zakizko. Dh 218. Bakijee zer dan doloria edo damuba? fB Ic I 9. 

Buruba makurtu ta azaleko zizpuru batzuk egitia ez da asko damu. JJMg BasEsc 58. Eta gura neuke damuarren 

zatituko balitxat ene biotz prestu-ez au. Añ EL 2 158. Eta nortzuk egin daroez euren konfesiñoak damu bagarik 

eta propositu bagarik? CatLlo 66. Naiago det pekatuen damua sentitu, bera [Trinidadea] zer dan jakin baño. 

Echve Imit 3. Barkatuba bertatik / dago bekatuba, / egiaz biotzetik / badator damuba. Echag 126. Galdu ta gero 

ona / ezagutzen degu; / baña nola orduan / ez degun protxurik, / ez oi zaigu gelditzen / damua besterik. It Fab 

62. Marta eta Mariari damuan edo miñean laguntzera, eta anaia aztuerazotzera. Lard 425. Onhets zazu nere 

hobenen damu egiazkoa. Dv LEd 277. Behiei bereziki damutzen zaiote toki arrotza. Nahiz idiei, nahiz behiei, 

damu horrek histen diote gogoa. Dv Lab 255. Gero damua eta malkuak / alperrik izango dira. Bil 107. Damusiñaleak 

ematen ditu, konpesio edo pekatuen aitortzea eskatzen du. Aran SIgn 52. Damurik gabe prestatzen dira 

/ sazerdotien aurrian, / txikiak esan, aundiak utzi, / irutatik bi gordian. Xe 345. Utsegiñaren damua. PE 21. 

Ignazioren damu edo kontrizioa konfesorearen biotzera igaro. Arr ASIgn (ed. 1881), 17. Damuz gau eta egun, O 

gaur andre Eloisa! / Bizi zerala dakit, lutoz estalirik. AB AmaE 106. Damu bizi batez biotza josita. Arr May 196. 

Etxatort niri damurik, / enazalako inos ibili / beste asko legez itsurik. Azc PB 244. Damuba... garaiz. Moc Damu 

1 (tít). San Carlos Borromeo, Apezpikoak, damu egiazko bat artuteko, bere gogoagaz egiten zituzan iru geraldi. 

Itz Azald 141. 

(s. XX). Apaizak azkespena eman aurretik izan bear da pekatuen damua. KIkG 74. Zenbat eratakoa da 

biotzeko damua? KIkV 95. Nere pekatuen damu egiazkoa. ArgiDL 51. Pekatariaren eriotza ez baiño, bizitza ta 

damua nai ebazan ezkero. Or Tormes 115. Orain tiroztu egiten naute. Etsaiak ez ta geronak! Auxe det damurik 

aundiena. Or SCruz 89. Axe pesetia alperrik emon ebalako damuegaz. Kk Ab II 83. Egizkitzue damuari 

dagozkion arnariak (frutuak). Ir YKBiz 40. Tiroak uts-egiña zala bere damu bakarra. Etxde JJ 169. Ene damu 

bakarra duzu oraindik hamar egun zurekin utzi behar baitut. Mde HaurB 81. Ixillean bizkor ari nintzala, ene 

animaren ixil-damu aiek oiu ziran Zure urrikiarentzat. Or Aitork 165. Eta beranduegi datorkit damua. Emen 

egon izan ba nintz apika... Txill Let 141. Damurik bizienez asi yakon bere pekatuak esaten. Bilbao IpuiB 80. 

Damu guziak alperrik dira / denbora pasata gero. Basarri 129. Arantza zorrotza balitza letz, damu batek 

minsorra desta biotzian. Etxba Eib. Gurutzearen oiña / damu malkoz / ezotzen ari naiz. NEtx LBB 275. Nere 

guraso maitea illa / len daukat naiko damua. Uzt LEG II 13. Beren herria ez dezaten utz hobe baten 

esperantzan, / urrunduaren damu samin hau heiek ez dezaten jasan. Xa Odol 295. Israeli pekatuen damua ta 

parkamena emoteko. Ker Act 5, 31 (TB y Dv urrikia, Ol ogen-garbai). Hirurok agertu genduen, behar bezala, 

bihotz damua afaldarren artean ez zegoelako. MIH 145. Huts horren damuz gelditzen gara, euskal literatura 

osoaren hutsa baita, Orixerena ez ezik. Ib. 263s. 

v. tbn. SP Phil 240. Ub 208. Astar II 220. Zav Fab RIEV 1907, 531s. CatBus 49s. Ur MarIl 84. Legaz 40. Zab 

Gabon 82. A BeinB 65. Enb 100. TAg Uzt 26. Erkiag Arran 125. Arti MaldanB 195. 

2. (L, S, Sal, R; Arch VocGr, VocBN vEys, Gèze, Dv, H), damnu. Ref.: A; Lrq. Daño, perjuicio; ofensa. Lç 

(Decl a) 7r) da damuia como equivalente suletino de kaltea. "Dommage, perte" H. "Dégât (sur les biens d'autrui), 

préjudice" Lrq. v. dainu; kalte. Tr. Exclusivamente septentrional; escasean los ejs. del s. XX. Eta zeren 

ezpaitzuen behar zen bidean kofesatu [...], hanbat kalte eta damu errezibitu zuen. Ax 524 (V 337). Zonbat on 

den Ienkoarekin izatia, eta zonbat damu den harenganik apart izatia. Tt Onsa 47. Zuk paubrer egin duzun 


mende. 

10


damia. Tt Arima 126 (cf. DAMU EGIN). Eskenzen derizüt eta hartzen gogo honez egün heltüren zaiztadan 

galziak eta damiak oro. Bp I 129. v. tbn. Ch III 30, 4. Natürak gaiza thenporaler so egiten dü, lürreko irabaziez 

alageratzen da, eta damiaz tristetzen. Mst III 54, 3. Iduritzen zaikunean ez garela aski ohoratuak, edo heldu 

zaikunean zenbeit damu. Lg II 260. Obligatiak dira [...] egin düten damiaren erreparatzera. CatLan 96. 

Bandalek Afrika [...] damuz beterik ezarten zuten. AR 309. Egin zaitan damu xume baten gatik. Brtc 200. 

Damnia, ahalkia, desohoria. Egiat 225. Niri gerla gogorrena ta damu saminenak egiten. Dh 147. v. tbn. UskLiB 

101 y Jaur 112. Ikhusten beitzuten probetxu doblia: / Bere hona eta besteren damia. Arch Fab 223. Niri 

barkhatzeko nere bekhatuak eta zuri egin darozkitzudan damuak. Dv LEd 43s. Barkha, othoi, zuri eta zutaz 

Jainkoari egiterat nindohan damu izigarria. Laph 116. 

- AMODIO-DAMU. v. amodio. 

- BELDUR-DAMU. v. beldur. 

- DAMUAGO HARTU, DAMUAGO IZAN. v. DAMU HARTU, DAMU IZAN. 

- DAMUAREN DAMUZ, DAMUEN DAMUZ. De, con... tan gran arrepentimiento. Baña damuaren damuz 

itzak baño negar malkoak geiago ziran. Cb Eg II 200. Damuaren damuz gura neunke zatituko balitxat neure 

biotz prestuez au. Añ EL 1 143 (EL 2 158 damuarren). Erdibituko ezpajakon biotza damubaren damuz, asi zan 

esaten. JJMg BasEsc 166. Damuaren-damuz zer erran eta zer egin ez dakit. Dv LEd 70 (tbn. en Cb Eg II 32). 

Neure biotz au damuen damuz / Egiñik bertan erdi bi. AB AmaE 85. Ark ordea, damuaren damuz, ez du ezeren 

atsegiñik artzen. Or Mi 138. Damuaren damuz aldegin eban mutikoak. Erkiag BatB 57. 

- DAMU HARTU (Dv). Entristecerse; arrepentirse. "Den gutieneko hitzaz damu hartzen du, la moindre parole le 

pique" Dv. Bertzeren ontasunaz damu eta kalteaz atsegin hartzea. Mat 170 (v. tbn. Hm 194). Eriaren 

inguruan asko jende tristerik / Beha ziagok, hark duen penaz damu harturik. EZ Man II 95. Beraz hura gaizki 

guk errezibitzeaz zuk damu harzen duzu. Harb 204. Iende prestuek damu hartzen dute [...] iuramentu egitera 

nehork behartzen dituenean. Ax 265 (V 177). Gizon prestuak bethiere kausitzen du aski zergatik damu har eta 

nigar egin. SP Imit I 21, 4. Aren [ifernuaren] bildurraz damu artzen degun Jainkoa ofendituaz. Lar s.v. atrición. 

Damu artu Manases batek bezela katea artean ofenditu dualako Jangoiko ona. Mg CC 169. Ez degula damurik 

artu bear lagunaren ondo izateaz. VMg 53. Besteren onaz damu artzea, eta besteren gaitzaz atsegin artzea. Gco 

II 65. Damu artutera ofenditu dabelako. CatBus 49. Nere hoben guziez damu hartzen dut. Dv LEd 78. 

Beaskoetxeak gero / damu artu eban / Zugadi jaunen kontra / disputia eman. EusJok II 79. Deabruak damu artu 

egian, buldeak an egingo eban mesedeagaz. Or Tormes 115. Kulparik gabe kantak jartzia / jendiak damu artzen 

du. Tx B I 100. Nik ur utsaz bataiatzen zaituztet, damu artu dezazuen. Ir YKBiz 42. 

(Con objeto). Arrepentirse por. Nola konfesatu ta damu artu ezagutzen ez dana? Mg CC 105. 

DAMUAGO HARTU. Eta zenbatenaz eta galtzen duzun gauza hura baita hobeago, handiago eta 

baliosago, hanbatenaz hartzen duzu damuago, hanbatenaz sentitzenago duzu. Ax 576 (V 369). 

- DAMU-AUSI. "(V-oroz-arr), 1.º quejido de un animal. 2.º chillido de cuerdas" A. 

- DAMU-AUSIKA (V-arr ap. A EY I 48n). Aullando. 

- DAMU BELDURREZKO. Atrición. v. BELDUR-DAMU. Zein da damu bildurrezkoa? Itz Azald 139. 

- DAMU-DAMU EGINDA. Lleno de arrepentimiento. Arako osagillak be damu-damu egindda ebiltzezan. 

Otx 93. 

- DAMU-DOMAIA(K). Indemnización por daños y perjuicios. "Dommages et intérêts, damu-domaiak" T-L. 

Ez duzue tuta jo. Bizikleta kaskatu dautazue eta hautsi. Damu-domaiak zor dauzkidazue. JE Ber 45. Abokatuak 

286000 euroko damu domaien galdera egina zuen auzitegiaren aitzinean. Herr 3-10-2002, 4. Bestalde 131000 

euro soldat gibelatzapen eta damu domaia galdatu ditu. Herr 15-4-2004, 3. 9300 euro damu domaia pagatzera 

behartuak dira. Herr 30-9-2004, 2. 

- DAMU-EGILE (L-ain ap. A; Dv; damugile S ap. Lrq). "Celui qui offense ou cause de la peine" Dv A. "Qui 

cause préjudice (matériel ou moral)" Lrq. 

- DAMU EGIN (V, Sal; Ht VocGr, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H; damugin S; Ht VocGr, Lecl). Ref.: A; Lh; Lrq. 

Perjudicar, causar daño; ofender. "Offenser, damugitea. Il m'a offensé, damu egin darot" Ht VocGr 392. "Damu 

egin diozu, vous l'avez mortifié" Dv. "Egin othe dio damurik galdegina ukhaturik, lui a-t-il causé de la mauvaise 

humeur pour lui avoir refusé ce qu'il demandait?" H. Tr. Salvo un ej. de Ubillos, sólo se documenta en autores 

septentrionales. Damurik eztagioala nehori. "[Tu] ne fais dommage à personne". Lç Mc 10, 19 (He, TB y 

Leon bidegaberik, Dv maularik, IBe kalterik). Kalterik eztiozoten / Egiñ eta ez damurik. EZ Eliç 286. Bada 

halako nabusi gaixtoaren sekretari eta zerbitzari ez izaiteagatik, hari damu egiteagatik. Ax 539 (V 346). Pena 

dugu sinhestea zuben habitantek egin dutela akzione hori zuben konsentimenduarekin guri damu egiteko 

(Urrugne, 1680). RIEV 1908, 727. Ene dolore handia da / Damu egiñ baitarotzut. Gç 58. Gezürrez edo gaizki 

minzatzez besteri damü egin derionaz, ihork züzen egin behar derioa? Bp I 102. Jakin ezazü zihauren amurio 

propiak haboro damü egiten deizüla eziez beste mündüko gaizak batek ere. Mst III 27, 1. Nahiko ere zuen zerbait 

gerizatu damurik ez egitekotzat aphez-handiari. Lg I 253. Zuri damu egin diezazuketen guziei ihes egiteko. Mih 

126. Hek dira lagünaren huntarzüner, destrüitüz edo gastatüz, damü egiten dütenak. CatLan 96. Gauza gaiztoa 

da gurasoai damu, naigabe, ta atsekabe egitea? Ub 177s. Bekhatu bat da, beraz Jesusi damu egiten dio. Brtc 

106. Ebatsian, proximoari damu eginian pharte hartzia. CatOlo (ap. H). Aitetan den hoberenari / Damu egiten 


mende. 

11


baitio. Monho 108. Non ez baitu deusik eginen hari damu egin dezokenik. MarIl 19. Haukiek dira ezpainak, 

nihoren gaizkirik erraiteko edo damu egiteko ideki izan ez direnak. Dv LEd 258. v. tbn. Harb 87. AR 440. 

CatJauf 16. 

- DAMU-EGINGARRI. "Offensant, mortifiant" Dv. 

- DAMU-EGINKA. Ofendiendo. Ni zuri bethi damueginka. Dv LEd 56. 

- DAMU-EGITEKO. "Offensant, mortifiant" Dv. 

- DAMU EMAN. Causar arrepentimiento, pesar (algo a alguien). Ez da bekatua damu ematen bazizun alako 

tentazioak etortzea. Mg CC 124. Damu emoten deutse gorputzeko miñak, kastau dituban dirubak. Mg CO 59. 

Barriz ixildu gura ditut aitatuten deustezan izen lotsagarri damu emoten deusteenak. Mg PAb 72. Damu ematen 

zion ez arrapatzea. VMg 6. Aitari artuten deutsan interes bagako on iritxi ta maitetasuna da asko damu 

emoteko. CatBus 49. Damu emotekua da oi dan baxen karu egotia gatza. "Es lástima". Ur Dial 69 (It lastima da, 

Dv damurik, Ip damürik). Ezta minduru maiteak zauritzez, / orrek eztio damurik ematen. "No le pena". Gazt 

MusIx 223. 

- DAMU-EROSTA (V-ple ap. A). Quejido. 

- DAMU GAITZEZ (d. gatxez V ap. A). "Por gran desgracia" A. v. DAMUZ (c). Egun atan, damu gatxez, 

Bilbon nengoan. Zam Man 27. 

- DAMU GAITZIK (SP (sin trad.), H; d. gaixtorik Dv). a) "Damu gaixtorik ez dut egin zure errana! hélas! que 

n'ai-je saisi votre conseil!" Dv. "Il est dommage, grandement à regreter" H. v. damurik. Damu gaitzik 

emazteak hari eman dithia. 'C'est grand dommage'. E 117. Damugaitzik zuengatik hala gintezen pena, / Gure ez 

urrikaltzeko gehiago auhena? EZ Man I 123 (PAlt: 'Que nos hayamos afanado de esa manera por vosotros en 

mala hora'). Izpiritu hainitz ematen zioten, eta presuna eder bat zen; damu gaixtorik etzuela solidotasun 

gehiago! Bertzelako bizitzea eramanen zuen. Lg II 155. b) "(Estar) de pésame" A. Damu gaitzik legozke beraz 

Eskara baizen aditzen ez duten presuna yainkotiarrak parthe ezin hartuz arrotzak ere nahi bezanbat gozatzen 

diren tresor preziatu hortarik. He Phil (ed. 1853), V. 

- DAMU GORRIAN. Con gran pesar; a pesar (de). Orañ zure damu gorrian, kastiguaren mendeko izango 

zera. Cb Eg II 41 (Dv LEd 85 damu gorrian). Legerik zorrotzen guztien damu gorrian bada ere. Cb EBO 38. 

Dagoz ernegazinoez ta damu gorrian igaroten neke edo pena mueta asko. CrIc 35. Esango dituzu nai ta ez damu 

gorrian [bekatu] andi ta txikiak desesperazioko amorruarekin. Mg CC 141. Lan irriskatu artatik miñ eta damu 

gorriyan atzeratu bearra izan bazuen ere. 'Mal de su grado'. Aran SIgn 13s. (Con gaizto). Damu gorri 

gaistoan joango naz. Cb Eg II 117. Erio ta arerio guzien damu gorri gaistoan. Cb EBO 9s. Gure damu gorri 

gaiztoan aitor degu, bere serbitzuan iraun duenetako iñor sekulan gurekiñ infernuratu eztala. Arr May 161. 

- DAMU IZAN (V, G, L, B, AN, BN, S; Lar, Añ, vEys, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 254. a) (Aux. 

trans.). Arrepentirse; lamentar. "Pesarle a uno, damutu, damu izatea. Damu det, dezu, deu, me, te, le pesa, &c." 

Lar. "Damu dut eta urriki, j'en ai de la peine et du repentir" Dv. "Damu dut eroriaz, j'ai [le] regret d'être tenté 

(EZ Man)" H. "Damu dut ori egiña (G-azp) [...], damu dut an ez egona (G-azp), damu dut an ez egotea (= orain) 

(G-azp, B) [...] damu dut zuei ainbeste molesti emana (G-azp), damü düt hori eginik (S), damü düt hori egin beit 

dü (S), damu dut neskato pollitaren hiltzia (BN-ciz)" Gte Erd 254. v. damutu. 

Tr. Algo más usado al Sur. La forma más frecuente del complemento es una oración con participio verbal en 

forma determinada, con o sin el suf. -z (damu dut hori egina(z)). La construcción de participio + -a + -z es la 

usual entre los autores septentrionales y alto-navarros; tbn. aparece en algunos guipuzcoanos, como Cardaberaz, 

Guerrico (I 395), Echagaray y Lardizabal. Hay también un ej. de part. + -z, sin suf. determinante, en Etcheberri 

de Ziburu (tal vez metri causa). Los vizcaínos y guipuzcoanos, ya desde finales del s. XVII, emplean 

generalmente la construcción de part. + -a; al Norte sólo se encuentran unos pocos ejs. aislados de este tipo, en 

Haramburu y Larreguy (II 116). Con part. + izana sólo lo hallamos en Basterrechea, Añibarro (EL 1 96), Guerrico 

y Arrese Beitia, y al Norte en Etcheberri de Sara. Se da el caso de part. + -(r)ik al menos en CatJauf, Barbier 

(Sup 80) y Mirande (Pr 296); tbn. aparecen ocasionalmente construcciones con zeren... -n (Pouvreau Phil 485), - 

lakotz (Mirande HaurB 13)), bait- (Xalbador), etc. Con un aspecto imperfectivo (presente, pretérito o futuro), el 

verbo de la oración completiva aparece en forma de sust. vbal. determinado, siendo la distribución dialectal de - 

tzeaz / -tzea más o menos igual a la señalada para las construcciones con participio. Azkue usa part. + izatea. En 

Lazarraga aparece con -tzen. Hallamos algún ej. de -tzea con aspecto perfectivo (guri bizirik uzteaz orañ damu ez 

dezutela, Arr GB 118). 

Cuando el complemento es un sintagma nominal, al Norte recibe el sufijo -z; al Sur aparece en caso absoluto, en 

función de complemento directo (así, p.ej., Aren da gure kulpak damu ditugu en Acto 30). Para el tiempo futuro 

se encuentra en los textos, más o menos en la misma proporción, damu izango (izanen) y damuko, aunque los 

ejs. del primero son en general más modernos (mientras que damuko se encuentra ya en Lazarraga), y de autores 

del área vizcaína. El primero (que aparece ya en Pouvreau, único autor septentrional en que hemos encontrado 

un ej. en futuro) parece que sustituye totalmente al segundo desde comienzos del s. XX. 

Nik baitzitut ofensatu bide eztudan bezala, / Dolu dizit eta damu zure kontra eginaz. E 41. Inozentea, damu 

diat / ain gatx andia obraetan. Lazarraga 1197v. Ni ez banauzu sinisketan, / bizi zarean egunetan / zuk beti 

damuko dozu. Ib. (B) 1182rb. Urriki dut eta damu hain itsuski faltatuz. EZ Man II 34. Damu dut zu horren ona 


mende. 

12


ofensatuaz. Harb 19. Damu dut zure legen kontra ibilia. Ib. 138. Urrikitan dago, damu du, ezagutzen du bere 

falta. Ax 323 (V 214). Eta aldez damu dut, eta aldez atsegin. Ib. 11 (V 5). Baldin lehen eginaz damu baduzu, 

eztagizula gehiago. 'Lo que hiciste antes'. Ib. 472 (V 306). Damu dute gorputzaren serbitzatzeaz bere 

beharkietan. SP Imit III 4, 4. Damu dot, Jauna, biotz osotik zeu ofendidua. CatAnz 1. Eztuzu ahalke behar / Ene 

haragi paubreaz! / Eztuzu behar damurik / Nitzaz dolu izateaz. Gç 67. Damu debala pekatu Jaungoikoaren 

kontra egina. OA 142. Argatik bera gatik det guztiz damu zu ofenditu zaitudan guztiaz. Ib. 145. Damu dut zure 

etsai izatu izana. "Penitet me fuisse inimicus tuus". ES 235. Jauna, damu dut zu ofendituas. El 20. Damu det, 

Jauna, nere biotz guztitik zure Majestadea ofenditua. Iraz 52. Damu det, Jauna, damu det biotz guzitik zu 

ofendituaz. CatBurg 48. Damürik eztüzü ükhenen beste ororen pian zure büriaren ezartez. Mst I 7, 3. Zu 

ofendituaz damu det, ta damuko det, ta beti damu bear det. Cb Eg II 35. Neure kulpa ta zeure ofensa guztiaz 

damu dot. Cb CatV 98. Beñere eztut aztuko / ta eztut damurik. Gamiz 204. Damu zuela haren aitaren heriotzeaz. 

Lg I 303. Damu det Jauna biotz guzitik / Zu ofenditu izana. Bast 18. Iduri ere du hura bilhatzeko moldean, damu 

gindukela haren kausitzeaz. Mih 118. Damu dut ene luzamendu eta eskergabetasun guziez. Brtc 247. 

(s. XIX). Damu duela Jangoikoa ofenditua. Mg CC 168. Oraindino damuko dozu egin dozuna. Mg PAb 79. 

Edozeñi on egiozu; / Noiz bait damuko ez dezu. VMg 68 (17 damu izango). Damu dut Zu ofendituaz. Añ CatAN 

73 (LoraS 41 damu dot [...] Zu ofendidua). Eta oraindaño zu ofendituaz damu det. Gco I 395. Birtutearen 

nekeagatik damu balu jaio izana; Kristau izatea; edo deseatuko balu abere izatea. Gco II 74. Damu dút: 

barkabezáda. LE Ong 49v. Kontra eginas damudút: / Barkátu, Jauna, barkátu. LE Kop 138. Bekhatutan bizi 

direnek, bainan hala bizitzeaz ahalge ta damu dutenek. Dh 270. v. tbn. fB Ic I 67. Oh, eta zelan oraiñ damu ez 

dabeen Zeruban! JJMg BasEsc 147. Bizi izateko eternidadian damuko ez dozun moduban. Ib. 284s. Allegatuko 

zaiku / juizioko eguna, / Jauna ofenditua / damuko deguna. Izt Po 52. Damu dut biotzetik zu ofendituaz. CatB 86 

(CatLlo 90 damu dot [...] zure majestadia ofendidua, Xe 365 damu det [...] bedori ofenditua). Damu ditut ez 

bakarrik, Jauna, neronek egin dituran pekatuak, baizikan baita ere ni naizala motibo bestek egin dituen guztiak. 

Echve Ongi 145. Neke gai aiñ artuaz / ez degu damurik. Echag 202. Damu dut nere bizi pasatuan egin bekatuez, 

eta damu dut ez gehiago damu izanaz. CatLuz 38. Hortz-kolpe xoil bat galtzeaz zeren bailuke damu. Gy 37. 

Abran-ek bere illoba uztea txit min eta damu zuen. Lard 14 (29 geldituaz damu zuen). Damu dut bihotzetik, eta 

mil-aldiz damu zuri egin arbuioaz. Dv LEd 106. Egia ez da, galdetu zien Jenobebak gizon aiei, guri bizirik 

uzteaz orañ damu ez dezutela? Arr GB 118. Sortua ez degu damu / zumu ain gozoa. JanEd I 115. Damu det txori 

polit garbiai egundaño ez predikatua. Bv AsL 100. Eztabe oraiñ damu izango / Ez bizi izana Gaztelan. AB 

AmaE 427. Aiek emana ere / damu diat bai nik. Urruz Urz 38. Damu izango euke eure bizi guztian. A BeinB 65. 

(s. XX). Ene Jainkoa, handizki damu dut zu ofentsaturik. CatJauf 18. Zuk euskerea ezjakiñagaitik damurik ez 

izatea, mirarituteko ipuña ezta. Ag Kr 96. Senargei baga egoten baz, damu izangon oraingo ereti onak galdua. 

Echta Jos 218. Damu det zerbait geiago eskatu eza. Ag G 40. Damuko luke kontzientzian / eziñ esana bi t'erdi. 

Urruz Zer 75. Ondo damu yuat ba euk alde egitia. Kk Ab I 75. Damu det zu naigabetua. KIkG 74 y ArgiDL 22. 

Damu det nik orrekin / izketan jarduna. Imaz Auspoa 24, 130. Damu baitut biotzetik. Or BM 30. Ordukoz orain 

damu dut, Jauna. Or Eus 123. Damu dizugu oben egiña, / damu degu pekatua. SMitx Aranz 142. Arren da arren, 

amatxo, zure barkapena. Benetan damu det. JAIraz Bizia 89. Damu dut hala ere zu ez ikusiaz bazter horietara 

joan baino lehen. Mde Pr 35. Damu dizut, zion delako azal-utsak, damu dizut ikusiz ez zarela zentzatu nahi. Mde 

HaurB 80. Ezazute damu. Or Aitork 388. Ez al dezu damurik txerpolariak utzia? Anab Poli 134. v. tbn. Txill Let 

91. Gizajoak biotz-biotzetik damu izan ebazan bere arrokeri ta txalo-naiak. Bilbao IpuiB 41. Pobre jaioa --esan 

nuen--, damu dut. Arti Ipuin 65. v. tbn. Erkiag BatB 44s. Ez niz beldur, jakin eskasian, damurik ukhanen duziela. 

Larz Iru 20. Nere bizi guztian damu izan dot eskolara juan biar eza. Etxba Eib. Illargiak damu du zu jaioa. NEtx 

LBB 385. Gero ez dute damu izango / orain ola ibilia. Uzt Sas 224. Bainan etxaldeari egin kalteaz eta etxekoer 

pairarazteaz dut bakarrik damu. Xa Odol 49. Damu dut ez bainuen bihi bat paperetan ezarri. Ib. 41. v. tbn. 

Berron Kijote 191. Damu dut iritzi paregabe horren jabearen izenaz ez oroitzea. MIH 392. Bihotzez damu duen 

hutsegitea berandu bederen zuzentzeko. MEIG I 179. Baina kopet harro ez direnek (ez garenek?) ez dute damu 

izango ikustera joana. Ib. 124. 

(damuago izan). Galdu da arima haur, eta eztu nehork ere nik baino damuago. Ax 561 (V 359; v. tbn. 309 

(V 206)). Zeiñak afrontuak errezibitzean damuago baitu ofensatzaillearen bekhatuaz, ezen ez berari egiten 

zaioen gaizkiaz. Ch I 24, 2. Askok, biar bada, damubago dau dantzan ezin egiña, zubek illa baño. JJMg BasEsc 

272. 

b) (Aux. intrans.). Arrepentirse; apenarse, sentir. Tr. Atestiguado en textos bajo-navarros (ya desde 

Dechepare) y, a partir de principios del s. XX, tbn. en meridionales. En los primeros el complemento se 

construye con -t(z)eko. Uztazu hurranzera amore maite, / Orai partitzeko damu ginate. E 197 (v. tbn. 200). 

Hilzeko damu zira, behar zira bizi / Ehun urthez zure madamareki. Michel LPB 422. Karlos damu litake / 

Abandonatzeko. Bordel 182. Pekatuaren damu / naizela berandu. Ill Pill 29. Artzainak dei t(a) ardi gaizo(a) 

arenganaino / beeka doa lotsa dala, damu, garbai. A Ardi 112. Ene maiteena zarean Jaun ori iraindu 

zaitudalako, biotz-biotzez garbai ta damu naz. KIkV 116. Moda tzarrak uzteko / ez baitira damu. Etcham 214. 

Ez gera ezertaz damu, ez degu ezertxo ere leengorik ukatzen. Ldi IL 170. Damu diranek kupitzen dute / indartsu 

ta âltsu dan Jauna. Or Eus 258. Geroko baten Gebara bera, / gaizki egiñaren damu. SMitx Aranz 77. Damu naiz 


mende. 

13


biotzez orainarteko bizi-modu lizunaz. Etxde JJ 255. Gauza baten damu zen bakar-bakarrik; alegia, bera 

baitegian sartu aurretik bere leikideari bota zion eriotz-epaia ezin betea. Ib. 182. Beldur nintzen zerbait erranen 

zizuela gero bera ere damu bait zitekeen erranik. Mde Pr 296. Damu naiz baiñan ez dut poxpolorik. Lab SuEm 

206. Damu izan ez dedin / biar edo etzi. Uzt Sas 213. 

c) (BN-lab, S; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 189 y 254. (Con aux. intrans. de 3. a pers. sing.). Es lamentable, es una 

pena. "Damu, pris adjectivement, regrettable. Damu den bezala, d'une manière regrettable. Damu den gauza, 

chose qui est à regretter [...]. Damu da ikhustea nola xahutzen duen zoro horrek dirua, c'est pitié de voir de 

quelle manière cet insensé dépense l'argent" Dv. "Damu da, c'et dommage" H. "Damü düzü (S)" Gte Erd 189. 

"Damu da ez baitute gehiago prezatzen kantua (BN-lab)" Ib. 254. Zein damu eta unhagarri den ikusteaz 

desordenatuki dabiltzala. SP Imit I 25, 5. Damu den bezala xarak tratatuak dira gure herri-aldean. Dv Lab 365. 

Eta bizkitartean damu laiteke arbolentzat ona den tokia alferrik uztea. Ib. 337. Ez duk damu, Pello, erraten 

darot Piarresek, ez duk segurki damu, orhoitu baihaiz azkenean! Elzb PAd 9. Damu zela segurki doña 

Incarnacionek ez izatea haurrik. Ib. 58. Damu den buriak ibili behar gorputz horrekin (BN-baig). "Buru ergela 

gorputz ederrean". Inza NaEsZarr 2430. (damuago izan). "Zer da damuago, hiltzea ala preso bizitzea?, qu'y 

a-t-il de plus pénible, de mourir ou de vivre dans une prison?" Dv. 

d) (Con aux. intrans. bipersonal). Arrepentirse; lamentar. "Egina damu zako (G-azp)" Gte Erd 254. Onen 

abisoak artzen badituzu damuko etzatzu, ta zeruko bidea arkituko dezu. Cb Eg II 176. Ta onelako Jauna 

ofendituaz, nori damuko etzaio? Ib. III 291. Damu zitzaien aditzea / Aintzineko igandean / Garbiki higanot legea 

/ Eman zela jenden artean. Monho 38. Esan ixanak min eragitten daust, eta damu be ba-yat. Otx 29. Egin 

dituan dilijentziak / berari zaizko damuko. A CPV 407. 

- DAMU JAKIN. (Con dat. implícito; cf. 2 jakin). Arrepentirse. v. DAMU IZAN (d). Inori emun bajagot 

bere, / ez nago damu jakinik. Lazarraga 1195r. 

- DAMU-LAN (A DBols). Penitencia. Berriz ekin zion penitenzi edo damulan gogorrak egiteari. Aran SIgn 

83. Niri ezarririko damulana beteteko. A Cat 53. 

- DAMU MIN GAITZIK (Dv). Por desgracia. "Damu min gaitzik ez baitut egin; damurik ez dut egin, que n'ai-je 

fait, hélas!" Dv. v. DAMU GAITZIK. 

- DAMU-NEKE. Penitencia. An, Aaba ibai-ondoan, barau bat iragarri neban, gure Jaungoikoaren aurrean 

damu-nekea egiteko. Ker Esdr 8, 21 (Ol gure garbaia azaltzeko). 

- DAMU-ORROA (V-oroz-arr ap. A; d.-orroi V-och ap. A). Quejido de un animal. "Damu-orroz, mugiendo (los 

bueyes)" A. 

- DAMU OSO (Bera). Contrición. v. MAITE-DAMU. Edozein Konfesorek absolbituko zaitu orrelako 

bekatutik damu oso batekin konfesatzen badezu. Mg CC 124. Kontrizino edo damu osua da amore damuba, ta 

atrizinua bildur damuba. Mg CO 44. Parkatu daidazuzala [...] euki eztodan damu osoa. Añ EL 1 153. 

Kontrizioaren izenaz zer aditzen da? --Aditzen dut amodioz ta onetsizko damua: damu osoa. Añ CatAN 49. Zein 

da damu osoa? Itz Azald 139. Damu osoagaz, autortu orduko, parkatuten jakaz bati bere pekatu ilgarriak. Ib. 

140. 

- DAMURIK. v. damurik. 

- DAMUTAKO. Dañino. Eta egin zedin plaga bat gaitzik eta damutakorik bestiaren merká zuten gizonén 

kontra. "Une plaie mauvaise & nuisible". Lç Apoc 16, 2 (He dorphe eta gaizto). 

- DAMUTAN. (Precedido de gen.). En perjuicio de. Berzeren damutan onhasun ukhaiteko entrepresa, 

deliberazione, borondate eta enseiu guziaz. Lç Ins D 7r. Eta han gogoratzatzu zure eskasiak eta soberaniak zure 

arimaren damutan. SP Imit IV 12, 1. Birjinen Erreginaren ohorearen damutan. Jaur 356. Gaiza txar hari sobera 

estakatü beitzen arimaren damütan. Ip Hil 158. 

- DAMUTAN HARTU. "Damutan hartu du, il s'en est offensé" Dv. 

- DAMUTAN EGON (IZAN, etc.). Estar pesaroso, arrepentido. "Damutan nago ori egiña (AN-gip)" Gte Erd 

254. Orduan etorria / ez gaude damutan. Echag 249. Berakin ikasiak / baratza-lanetan, / gerok aitortzen 

degu, / ez gaude damutan. Ib. 256. Oihu egin zezotela Birjina Maria, damutan direnen kontsolatzaileari. MarIl 

89. Bada damutan omen zegoan kaballeroaren konsejuak berandutxo ikasi zitualako. Urruz Zer 127. Jabetasuna 

galdu dulako / dago erri au damutan. Or Eus 252. Alper damutan ibilli gabe, erabaki estu bat artzeko garaia 

zela. Etxde JJ 201. Ez omen da gizon "azkarraren" bertutea beti atzeraka ta damutan ibiltzea. Txill Let 40. 

Orduantxe ez zegoan egiña damutan! Anab Poli 35. Ganaduari ekindakoak / orain ez daude damutan. Basarri 

143. Damutan ezta etxeratuko / bein onuntz etortzen dana. Ib. 70. Herri honentzat eten zerala, arren, ez egon 

damutan. Xa Odol 311. 

- DAMUZ (Lar, Añ, Dv, H). a) (Precedido de gen.). A pesar (de). Cf. Dv: "Ez du deus eginen bertzeren damuz, 

il ne fera rien de peur d'affecter les autres". "Nere damuz, à mon dam" H. Bere galgarri eta oitura galduen 

damuz ere Maria txit santari debozio uxi bat ziolako. Arr May 52. Bada guzi orren damuz ere [...]. Ib. 65. Katua 

an egoan kutxa-barruan ernai beti. Ez nire damuz. Eneban bear bazi andirik yateko, baiño alan bere pozten 

nintzan saguteitik atarariko azalakaz. Or Tormes 53. Parkatu, irakurle, orrelako naasi-maasietan nere damuz 

sartzen banaiz. Vill Jaink 92. b) (V-ger ap. A; H). "Damuz ta ezin bestez, ez borondate onez (Mg), à regret, et 

par nécessité, non de bon gré" H. "Sin ganas" A. Esklaboak geienez egiten dituzte Jaunaren esanak ezin 


mende. 

14


bestez, damuz bezela. Mg CC 39 (CO 50 damuz legez). Berdinduxe giñalarik, eta naikoa yardunik, etxerako 

asmoa, damuz baderik, artu genizun ta antxe azkendu zan gure eguna. Ldi IL 50. c) "(V, G), por desgracia" A. v. 

damurik. 

- DAMUZKO. De tristeza, de arrepentimiento. Dela damuzko dela amoriozko beroduren eta asalduen 

ematzeko. SP Phil 306. Damuzko itxaso illun bat egiñik. Cb Eg II 38 (Dv LEd 79 damuzko). Konfesinoe oso eta 

damuzko bat. CrIc 32 (tbn. en Mg CO 192). Biotz humill damuzko bateaz eskatuten deutsut. Añ EL 1 201. Bere 

bizi guztiko pekatuben konpesinoe damuzkua egitia. fB Ic III 337. Damuzko urruak jota. AB AmaE 150s. 

Orduan deadarka negarrari eman zitzaion, ez arrezkero damuzkoari, ezpada poz atsegiñezkoari. Arr May 90. 

Egiten dirala sinisteko, itxaropeneko, maitetasuneko eta pekatuen damuzko eginerak. Itz Azald 167. Gurasoen 

damuzko itz ta egiazko maitetasunaren eskariak entzun nai ezik, artu zuan berriro erdalerrirako bidea. Ag G 

118s. Damuzko aitortza on baten bidez. ArgiDL 31. Damuzko itz xalo auek apalki ogutziz. Etxde JJ 279. Ene 

barkaziorik damuzkoenak eskatzen dizkinat aldez aurretik. PPer FLV 1987, 190. 

- MAITASUN-DAMU, MAITE-DAMU. v. maitasun, maite. 

Etim. Del lat. damnum. 

damualdi (Lar, Añ). Pésame. Zegaitik juan oi dirian zure ideak atsegin edo norabuenia, damu-aldia edo 

pesamia emotera. Astar II 26. 

damuarazi, damuerazi, damuerazo. Hacer arrepentirse (de). Autuko zenduben edolan bere neure ordez 

beste buru, neure eriotzagiñen atzian ibilliko etzana, ta bai bakarrik Varo eta iru soldau pilloren eraliak 

billatuko zitubana, oneen eriotzak damuerazoteko. Mg PAb 209s (VersBasc 15 damuerazitzeko). 

damuari (Añ). "Pesar", "penitencia, arrepentimiento", "penitencia, virtud" Añ. Tr. Documentado en textos 

vizcaínos hasta mediados del s. XIX. Damu[a]riagaz da proposituagaz ez ostera Iaungoikoa ofendietarako 

(1691). ConTAV 5.2.11, 153. Eukitea biotzeko damuari andi bat bekatu eginena. Ib. 154. Konfesetan badituz 

bere aoz biotzeko damuarijagaz. ZBulda 8. Zer da biotzeko kontrizinoa? --Biotzeko damuari bat ofendidu 

[da]lako Jangoikoa. Arz 51 (v. tbn. 54). Alkanzau deiguzula [...] geure pekatu guztien damuari andi bat. Urqz 

68. Biotzeko damuari au zeinbat modutan da? Cb CatV 79. Zelan ondo konfesetako biar dan bijotzeko 

damuarija. Mg CO 38. Neure bekatuen damuaria oso bat. Añ EL 1 25 (EL 2 29 damuari oso eta garbai zoli bat). 

Beldurreti datorren damuariak edo atriziñoak ez dau berez iñor grazian iminten. CatBus 49. 

damubide. 1. Medio de arrepentimiento. Nolako damu bideak artu bear ez dira? Mg CC 213. 

2. Motivo de arrepentimiento. Damu au biotzean sortzeko gauza bearra da fedearen argiarekin damubide 

egokiren bat gogora ekartzea. AA I 174. Onezaz gañera damutasun onek izan bear du fedeak erakusten digun 

damubide edo motibo zerutikakoetatik sortua. J. I. Elizalde Kristauaren [?] 57 (ap. DRA). 

3. Penitencia (sacramento). Noiz artuten dogu damubideko do[a]iturria? --Obenak, ondo autortuaz, 

azkatuten dauskuezanean. A Cat 36. 

damudeta (Lar, Añ). Pésame. v. damualdi. 

damudun (Hb ap. Lh, Dv A). Arrepentido. "Repentant, contrit. Ez bazare egin ditutzun gaizkiez zin-zinez 

damudun, nola barkha diezazuke Jainkoak?" Dv. Bekhatoreari galdatzen diozun sakrifizioa da bihotz 

damudun bat. Jub (ed. 1826), 60 (ap. DRA). Damua zer dan yakin baño, damudun izan gurago dot. Pi Imit I 1, 3 

(SP urrikimendua ene baitan sentitu, Mst dolümena senditü). Poztenago zera damudun bakarraz, damu-bearrik 

ez duten larogeita emeretzi zintzoz baiño (Lc 15, 7). Or Aitork 188. 

damudura. "(Hb), repentance" Lh. 

damugabe (Hb ap. Lh), damubage (Lar, Añ), damubaga. 1. Que no siente arrepentimiento. "Impenitente" Lar 

y Añ. O konfesio damugabea ta mutildua! Mg CC 123 (CO 177 damu baga). 

2. damubage. "Impenitencia" Lar y Añ. "Impenitencia final, [...] ilarteko damubagea" Ib. Eramaten gaitu 

illart]z[eko damugabera ta pekatuko egoera geldi ta ikaragagabeko batera. Kortazar Serm 200. 

 

damugai. Motivo de arrepentimiento. Zeruko bidean zoazten guziak ondo ikusi ta esadazute, nere damugai 

onen antzekorik edo dolore onen parerik ote dan. Cb Eg II 20 (Dv LEd 50 nigarbidearen). 

damugaitz. Perdición. Askoren damugaitza, / askoren bizitzea, / Prospero, izan da / zure iaiotzea (1658). 

ConTAV 5.1.5, 92. 


mende. 

15


damugarri (Lc, BN, Sc ap. A; SP (sin trad.), Lar, Añ, Hb ap. Lh). I (Adj.). 1. Penoso, doloroso, lamentable. 

"Sensible, que causa dolor, sentimiento, oñazegarria, mingarria, damugarria" Lar. "Elegía, genero de Poesía, 

biursate damugarria" Ib. "Regrettable. Damugarri da hola hiltzea, il est déplorable, regrettable de mourir ainsi" 

Dv. "Deplorable, lamentable" A. Halakotz damugarri eta urrikalkizun gare gure epeltasuna eta 

ansigabetasuna gatik. SP Imit IV 1, 11 (Mst dolorus eta pietate eragingarri). Biz oren hura zure graziaz ene 

faboretan, eta bira lehen bizi izan naizen bertze guziak enetzat triste eta damugarri. SP Phil 49. España naiz 

Siriako arma-gizonak egin baleuste bidebaga damugarriren bat, igarokorra izango zan enetzat. Mg PAb 208 

(VersBasc 15 txatarren). Zure bizi moldea guretzat damugarriagoa bihurtzeko. MarIl 98. Damugarria litzate 

bada, / Osasunagaz Euskera / Zugan gaur bizi eginda, biar / Bialdutea lurpera. AB AmaE 424. Damugarria da, 

tiroak saiatsetan jo zuan bezela ez jotea garuñetan! Apaol 53. Tamala da, damugarria da, Aita Batizek arkaitzgaineko 

txoritoki artan, oso-osorik, lan eder au ez idatsi izatea. A Ardi 119. v. tbn. Zub 67. Ba-al-naiatzu ni 

ezertan damugarri? Otx 53. Damugarri zaigu baiñan ez dugu poxpolorik. Lab SuEm 207. 

2. (Sc, R-uzt ap. A), damnugarri. Perjudicial. "Dommageable" H. Ala beita damügarri, bere izatiari so 

daudian gaizen laxükeriaz üztia. Mst I 25, 5 (SP kaltegarri, Ol kaltegin, Leon galgarri). Zunbat nahi beita 

ikharagarri den hiltzia, heltü bada damügarriago dükezü lüzaz bizitzia. Ib. 23, 2. Sobera lotsa edo ordüzegi 

ükheitia edo arrazo gaberik, dirade orozbat damnügarri. Egiat 250. 

II (Sust.). 1. Pena, castigo. Onai beren agindu doneak gorde euezalako atsegina ta gaiztoai gorde 

ezeuezalako beti betiko damugarria emotera. A Cat 2. 

2. "(Vc), motivo de arrepentimiento" A. - DAMUGARRIZKO. a) "Propre à offenser, à causer de la peine. 

Erran ziotzan damugarrizko solasak, il lui dit des choses offensantes" Dv. 

b) De contrición. Zeinbaterikoa da biotzeko garbaia? --Bitarikoa [...]. Lenengoari damugarrizko garbaia 

deritxo. 'Dolor de contrición'. A Cat 37. 

damugarriki. "D'une manière offensante" Dv. 

damugile. v. DAMU-EGILE s.v. damu. 

damukio (Lar, Añ, A). "Penitencia, virtud" Lar y Añ. Bide bi baxen eztagoz elduteko Zerura: Inozenzia ta 

Penitenzia, au da: Errubagetasuna eta Damukioa. Añ EL 1 63. 

damukizun (V; Bera). Ref.: A; Etxba Eib. 1. "Motivo de arrepentimiento" A. "Cosa de arrepentirse" Etxba 

Eib. "Damutasuna nola dan Zeruantzat gauzarik pozgarrixena eta pekatua damukizuna, deigun pekatu eiñ gero 

damutzeko. (Rasputinen erakutsixa)" Ib. v. damubide (2). Gizon [...] irritu, aserrakor, sutsu ta miñarinekuak 

euki lei gerora damukizuna. Mg PAb 60s. 

2. Penitencia (acto). Ainbesterañoko damukizun edo penitenzi-neurrigabeak. Aran SIgn 23s. Bañan 

gorputzeko miñduratzeak balio gutxian ez bazeduzkan ere, askoz geiago maite zuen damukizun edo biotzeko 

ildura. Ib. 47 (v. tbn. 31). 

damuko. (Forma de futuro). v. DAMU IZAN (s. v. damu). 

damukor. 1. Pesaroso. Damukor nabil, zeren aguretu naizan. Lar Gram 314. 

2. (G-to, L, BN ap. A; SP (sin trad.), Dv, H). "Qui s'offense aisément, qui est d'un caractère susceptible" Dv. 

"El que se ofende fácilmente, susceptible, quisquilloso" A. 

3. (V, G, L ap. A), damuor (V-oroz ap. A). "Propenso a arrepentirse" A. Arrepentido (uso pred.). 

Barkatu, jaun-andreak, barkatu. --Esan zun damukor. Etxde AlosT 46. 

4. Perjudicial. "Dommageable" H. 

damukortasun. "Caractère susceptible" Dv. 

? damukortu. AxN explica despitatuko (282) por damukoztuko: quizá se trate de una mala lectura del editor, por 

damukortuko). 

damulari. Penitente. Damulari edo penitentiak. Herr 18-7-1957, 4. 

damuor. v. damukor. 

damupen. Acto de penitencia. Damupena ta humilkizunetara oso-oso emateko zeraman asmo sendoa. 


mende.


Aran SIgn 21. 

damurik (BN-ciz-lab ap. Gte Erd 209 y 254; Lar, Dv, H). Desgraciadamente. "A pesar, siguiéndose negación, 

damurik, lat. Aegre ferens, aegre fers quod. A pesar tuyo, o con harto pesar tuyo lo has hecho, damurik egin 

eztezu, lat. Aegre fers quod id non feceris" Lar. "Damurik erran darotzut hori, pourquoi vous ai-je dit cela! 

Damurik zare gizon prestu baten semea, zure aitari hanbat nahigabe emateko! pourquoi êtes-vous le fils d'un 

honnête homme [...]!" Dv. "Il est dommage, grandement à regretter. Damurik ez natzaiola ohartu!" H. 

"Damurik, ezpaitu atxeman (BN-ciz), damurik, ez dira jin (BN-ciz)" Gte Erd 209. "Damurik ez baitzen gazte 

gehixago jin (BN-ciz), damurik, ez baitut harat joaiteko astirik (BN-lab)" Ib. 254. v. ZORIGAITZEZ, 

ZORITXARREZ, DAMU GAITZIK. Tr. Originariamente septentrional. Aunque documentado ya a 

comienzos del s. XVII, su uso no es frecuente hasta el XIX. Al Sur, además de Iztueta, lo emplean algunos 

autores desde 1930. 

Damurik etzekutsala Anaia medikuak / Hark begia hertsiz geroz egin tutzun bersuak. P. Guillentena in EZ 

Man I 2 (v. tbn. Man II 158). Damurik ez da zilegi. Monho 66. Jauna jüje zirade Donaphalegiko, / Damürik ez 

president egün Paubeko. Etch 516. Damurik arkitzen dira toki desegokian [arrobiak], berezaz jendea baliatzeko. 

Izt C 54. Peillo, damurik ez hintzen / Hire Erretor Yaunak predikatzen duen / Yainko haren kontseilluko, / 

Hobeki lituzkek oro. Gy 13. Bihotza gora dakhar Fagalde eriak, / Damurik barneak ez kanpo iduriak! Hb Esk 

148. Damurik ez direla gaueko argiak oihal busti batzuek bezala! Hb Egia 141. Damurik da gatza izan ohi den 

bezain garasti. Dv Dial 69 (Ip damürik da; It lastima da, Ur damu emotekua da). Damurik dire horien joen 

erdiak falta, sobera atxikiak direlakotz. Zby RIEV 1908, 85s. v. tbn. Elsb Fram 58. Han nintzen han promenatu, 

damurik, zereinean! In Arb Igand 23. 

(s. XX). Behereko zolan mamitsuago eskuara, damurik itsuago; ez ohartua, zenbat etsai dituen aiher. HU 

Aurp 215. Damurik laster zen akitu Dibarrart aldi huntako neurthitzan. JE Bur 145. Damurik ez da hemen ene 

lehenagoko sare xaharrik, heien ongi antolatzeko. Barb Sup 134. Damurik zuen kara hura... nola erran?... hala 

hulakoa. Ox 192. Emendik ogei ta bortz bat urten buruan ibar eder eta aberats artako euskerarenak egin du, 

damurik. FIr 177. Damurik, hartaz artzeko, / ez bainaiz jakintsuna. Etcham 109. Damurik oraiko gazteek guti 

dituzte maite eskuarazko liburuak! Damurik, bertzalde, gira Eskualdunak hoin ezazol eta hoin zozo, gure 

arbasoen mintzaiaren alderat! Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure 

eskuara zaharra! JE Ber 76s. Amandreari burura zaio, / damurik burura ere, / koipe orretan mutillak bestek / ez 

dizula eskubide. Or Eus 89. Damurik, hola konkortua baitzira! Lf Murtuts 39. Jaurti zun tiroa. Damurik, uts egin 

zion. Etxde JJ 156. Guk ez dugula egin arkitzen dugu, gugan nolabait damurik gertatu dana. Or Aitork 279. Ezikasiek, 

berriz, dana badakitela uste dute, damurik. Zait Plat 1. Orra beste galdera bat, erabaki nai genukena, 

baiña damurik, gaurko egokeran eztugu bear aiña argibide zeatz erabakitzeko. Vill Jaink 23. Nikanor-en 

amesaren birlora-atal lenengoa, laburra izan da, ta damurik. Erkiag BatB 147. "Orixe" zana, damurik, itzali 

zaigu begietatik. Gazt MusIx 5. Nik damurik joan bearra dut. Lab SuEm 178. Damurik etzen, oraikoak bezala, 

alde guzietarat hezia. Xa Odol 43. Loturik naukan hari horri eutsi beharrean suertatzen naiz, beharrik ala 

damurik, nahi badut eta nahi ez badut. MIH 285. 

- DAMURIK IZAN. (Con aux. intrans. de 3. a pers. del sing.). Es una lástima. "Damürik da holakorik ikhustia 

(S)" Gte Erd 254. v. DAMU IZAN (c). 

damurri. v. damorria. 

damurria. v. damorria. 

damutasun (gral.; Añ, vEys, H). Ref.: A; Etxba Eib. Arrepentimiento; pesar. "Penitencia, arrepentimiento", 

"penitencia, virtud" Añ. "État de regret, ou jalousie, ou dépit, ou chagrin" H. "Biotzeko damutasun, contrición de 

corazón" Zam Voc. "Benetako damutasun barik ez dago parkatzerik" Etxba Eib. v. damu. Tr. Documentado 

en textos meridionales ya desde comienzos del s. XVII. Al Norte, sólo se encuentra en CatLuz y en Mattin. 

Urrikimentu eta damutasuna badu bere bekatu egines. Ber Trat 28r. --Zer da inbidia? --Tristura bat eta 

damutasun bat berzearen ondasunas. Ber Doc 169v (Iraz 42, CatB 77, CatLuz 25, Legaz 48 damutasuna, CatUlz 

51 damutasune). Bere kulpa ta pekatuen damutasuna eta urrikimentua. OA 74s. Artuko du damutasuna 

bihotzetik. Iraz 51. Egiazko damutasunaren eta erremediatzeko proposito eragillearen faltaz gaizki konfesatu eta 

komulgatu oi dira. Gco II 62. Artu bekatu guztien damutasuna ta garbaia. Añ EL 2 22. Jaungoikua ofendiutako 

damutasuna. CatAnz2 61. Sentimentu, pena edo damutasun egiyazko bat. CatLlo 62. Damutasun gurea / bada 

ziñezkoa, / zabalduko digute / bide zerukoa. Echag 156. Ez ote naiz emendik aurrera damutasun andi batekin 

zuzen eta garbiroki biziko [...]? Jauregui 244. Jainkoa kastigurako baño barkaziorako prestago zegoan, aien 

aldetik zerbait damutasun ikusi ezkero. Lard 8. Erakutsi ditalako, jauna, / gaitz egiñaren damutasuna, / 

konforme nago. Bil 80. Damutasunezko negarrekin edontzi au bete dezala. Zab Gabon 81. Damutasun egiazko 

batekiñ / penitentziya egiñ zuzen. Xe 321. Damutasunarekiñ / pekatu egiña. Ud 139. Auzpazturik bada Jauna 


mende. 

17


eskatuten deutsut neure pekatuen damutasun egiazko bat. EgOn 56 (ap. DRA). Mundu ontatik eramango det / 

Damutasun bat bakarra, / Zu gabetandik nere bizitza / Emen igaro bearra. Moc Damu 19. v. tbn. Itz Azald 61. 

Egitasun txarraren damutasuna. Echta Jos 106. Ezkenion ez damutasun ez itzulpide-zantzurik, igargarririk, 

ikusten. A Ardi 116. Itz egin eutson bijotzetik damutasunatzaz. Kk Ab I 49. Piztu, Jauna, gure biotzetan, 

damutasunezko su-garra. ArgiDL 94. Ez naiz etorri zuzentsuak deitzera, pekatariak damutasunera deitzera 

baizik. Ir YKBiz 93. Egin denaren damutasuna / bihotzetikan hartzia. Mattin 39. 

damutsu (SP). Contrito, lleno de arrepentimiento. "Damuz bethea" SP. [Autormenak] izan bear dau osoak, 

egiazkoak, norberarenak, umilak eta damutsuak. Itz Azald 143. 

damutu (V, G, AN-5vill, B, L; SP (sin trad.), Lar, Mg Nom, Añ, VocCB, H, VocB). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; 

Gte Erd 74, 254; Elexp Berg. 1. Arrepentirse; entristecerse, apesadumbrarse. "Compungirse, gaitzegiñez 

damutu" Lar. "Dolerse, tener pesar", "pesarle a uno" Ib. "Damutuko zautzu, vous le regretterez. Damutzen naiz, 

je me repense" H. "Buruan ulerik aña bidar damutu (loc. vbal.), arrepentirse. Buruan ulerik aña bidar damutu 

jakon ezkontzia" Etxba Eib. "Etzat damutu biaje ori eiña (G-azp)" Gte Erd 74. "Damutu zaio esana (G-azp), 

damutu jata ori esatea (V-arr), damutu jata ori esana (V-arr, G-nav), damutu jata ori egitea / ori ina (V-arr), 

damutu bear zaio orrela izatea (B), ori egiña damututa dago (V-gip, G-azp, AN-gip), damutue dago (B), 

esanagaitik damutu in zen (V-arr), ori inik damutu zaio (AN-5vill, B), damutu zitzaion etortzeko esana (G-azp), 

damutuko zaio ederki ori (G-azp, AN-5vill, B), damutzen zat ori egiña (G-azp), damutu jat ori egiña (V-gip)" Ib. 

254. v. DAMU IZAN, garbatu, urrikitu, dolutu. 

Tr. Documentado ya en Lazarraga y RS; al Norte lo emplean algunos autores del s. XVII (Etcheberri de 

Ziburu, Pouvreau, Harizmendi), pero apenas se encuentra en textos posteriores. Se construye con aux. intrans. 

unipersonal o bipersonal. En el primer caso, el complemento (sintagma nominal u oración con el vb. en forma no 

personal) suele llevar el suf. -z, aunque tbn. hay ejs. de -gatik, part. + -(r)ik o subordinantes causales. En el 

segundo, son algo más frecuentes las construcciones del tipo damutu zaio egina (egitea) que las del tipo damutu 

zaio eginaz (egiteaz); sólo lo encontramos con part. + izanaz en Añibarro (LoraS 7) y Aguirre de Asteasu (II 

130). 

Klaramente dakustan gero / galzaiten libertadea, / ezkonduzkero probetxaetan / oi ezta damuket[e]a. 

Lazarraga 1196v. Beranketan jakanari emaiten agindua, dago aginduaz damutua ta garbatua. RS 521. Arren 

bada Meza Saindu hunen errespetura, / Damutu gabe indazu eskatu gauza hura. EZ Man II 55. Iainko Iaunak 

bere bistaz / Bazaitu fermutuko: / Hura erdian duzuno, / Deusez ez damutuko. Hm 56. Etzare damutuko zure 

adiskidea zure ganik apartatua edo hillagatik. SP Imit III 42, 1 (Ch tristatuko, Mst tristetüren, Leon histuko). 

Lehenbizian damutuko zaitzu agian zure banotasunetan erhoek eta burlariek emaiten zerautzuten loriaren 

utzteaz. SP Phil 431. Juramentu egiten duenak gaistakeria eiteko, zer einen du? --Damutu eta ez kunplitu. El 52. 

Etzitzaion sekulan damutu arekin ezkonduaz. Mb IArg I 180. Biotz guzitik damu det, ta geiago damutzea nai 

nuke. Cb Eg II 47. Barkatzen diozka eriari dituan bekatu txikiak, oriez damutzen bazaio. Ub 214 (v. tbn. 90). 

Ongi damutua dela Urruñako herria. 'Peiné'. Monho 50. 

(s. XIX). Zelan bada damutu biar ez da bera galdubaz? Mg CO 33. Laster damutu jakon egiña. Ib. 166. 

Gaizki egin naiaz damutu ta. VMg 10. Baldin jausi ta laster damututen bajake. Añ LoraS 110. Bada esaten digu 

damutu bear zakula egindako utsegiteaz. AA III 509. Damutu zat alabaña oek egiñaz. Ib. 282. Begira bein eta 

birritan zer dinozun, gero damutu eztakizun erremedijorik eztaguanian. Astar II 110. Euren ezkontzako uts 

egitiak ezaututeko ta damututeko. fB Ic III 331. Gaiztotasun arrena / guk ezaguturik, / bere aurrera juana / 

gaude damuturik. Echag 101. Bost aldiz damutu zat / etxean sartua. Izt Po 166. Bere pekatuakaz damututeko, 

ondu ta salbetako. Ur MarIl 63. Alako moduan non gizona sortua eta egiña Jainkoari damutu zitzaion. Lard 7. 

Gero berriz damuturik, joan zan. Ur Mt 21, 29 (Lç, He, TB, Echn urrikitu, Dv, Leon urrikiak hartu, SalabBN, Ip 

dolutu, Samper, Hual arrepentitu, Arriand garbattu). Uste al dek esana / damutu zaitala? Bil 117. Eta orduan 

ezagutu nuan damuturik zegola. Zab Gabon 70. Etzaigu damutuko / ondutzen bagera. Ud 109. Nagusiari bere 

ein jakon damutu / Arei saillak emonak, baita aserratu. AB AmaE 419. Bere gaiztakeriaz damutu, eta biotza oso 

trukatzea iritxi zueneraño. Arr May 199. Au oroitzen damutu zitzaion egin zituan gaiztakeriak. Apaol 104 (en la 

ed. de EEs 1917 zitzaizkion). Lope, eidak ik esandakoa, ta etxak damutuko. Ag AL 59. 

(s. XX). Itxasoa, bere egikereagaz damuturik legez, bare ta baketsu agiri zan. Ag Kr 206. Bein baño sarriago 

damutu jaken alabea nekaldua. Echta Jos 291. Orain damutu al zaizu? Nere atzetik ibilli ziñanian etzenduan 

orrelakorik esaten. Urruz Zer 139. Medeli, diruaren errukiz, jatura ematea damutu ote zaio? A Ardi 62. Damutu 

ote zaio / ni gaur erretzia? Ill Pill 29. Zurekin egin zuenaz ondo damutu zaiola uste det. Alz Ram 124. Gero al 

dala autortzeko asmoz, maitasun-damuz damutu bedi. KIkV 76. Bere aspaldi bateko joan-etorri badaezpadakoez 

zintzoro damuturik. Mok 6. Artu eskura daukazun au, etzaizu damutuko. Inza in Jaukol Biozk V. 

Damutu yatan emon neutsozan atsekabeetaz. Or Tormes 31. Gelditu zen, damuturik arata urbildu zela. FIr 149. 

Ezkonduko etzerala / ez naiz oso fiyo, / iñork artzen bazaitu / damutuko zaio. Tx B II 31. Barruban eztagona 

ezpedi sartu, ta sartu danari ezpekijo damutu. Otx 89. Aspaldi zakuz ta autsez estalirik damutu izango ziran. Ir 

YKBiz 263. Damu zaitezte ta Ebangelioari siñetsi. Ib. 76. Zerorren alabagatik ta billobagatik egin ezazu. Etzaizu 


mende.


damutuko. ABar Goi 36. Ezkondu eta damutu. Zerb GH 1936, 223. Ondo ta asko egin, al badezu; ta etzaizu 

damutuko. Munita 136. Guri ez otsegiña amaika bider damutuko zaiek. Etxde AlosT 75. Damutzen ez bazaizue, 

guziok berdin galduko zerate. Or Lc 13, 3. Beti damutu zaizu bezperako sasi-pakea. Txill Let 41. Azkar asko 

damutu nintzan nere itxumenaz. NEtx Antz 98. Amaikatxu bider damutu yakon eskopetarik ez ekartea! Bilbao 

IpuiB 134 (v. tbn. 110). Txarto egiñaz damutu eta / ateak edei Amari. BEnb NereA 206. Atera ez banintza!... 

Damutu zitzaidan. Ugalde Iltz 25. Iñusentetan ezkondu nintzunan, baiñan askotan damutu nun. And AUzta 59. 

Errudun jotzen dut nere burua, eta autsaren gaiñean eserita, damutzen naiz. Vill Jaink 175. Ez eixu atzeruntze 

begittu, ostien damutuko yatzu-te. Alzola Atalak 40. Beñere etzait damutu izan / arekin esposatua. Uzt Sas 204. 

Gauza guti ikasirik gelditu nintzan, bainan etzaut behin ere damutu. Xa Odol 27. Damutzeko astia emon dautsat; 

arek ez dau, ostera, bere aragikeriaz damutu nai. Ker Apoc 2, 21. Zin egin zuen Jaunak eta ez zaio damutuko. 

IBe He 7, 21. Ontzat eman nuen azkenekoa Egan-en bertan, eta ez naiz damutu. MIH 328. Ez zaio inoiz ere 

damutuko. MEIG III 58. 

v. tbn. Gco II 13. JJMg BasEsc 259. CatB 9. It Fab 18. CatBus 49. Aran SIgn 81. PE 107. Urruz Urz 46. Itz 

Azald 141. ArgiDL 25. Enb 102. Ldi IL 28. TAg Uzt 21. In SM Zirik 95. Zait Plat 1. Erkiag BatB 90. 

Ser motivo de arrepentimiento. Jaungoikuaren ofentsak dira, / biar zaiguz ba damutu. In Xe 351. Damutu 

iakozan esanak guztiak. Ag AL 19. Antz emana zeukan ezkontza damutu egin zitzaiola. JAIraz Bizia 97. Amaika 

bider damutu zitzaion berotasun txoro batean egindako ziña. Etxde JJ 67. 

"Avoir de la compassion, pitié. Damutzen natzaitzu, je vous plains" H. 

(Lar, Añ, Dv), damatu (Lar). (Participio en función de adj.). Arrepentido; apesadumbrado. "Amarrido", 

"compungido", "contrito", "pesaroso" Lar. Eta niri ere neurez indazu urrikia / Magdalena damutuak zuen 

bezain handia. EZ Man II 76. Lapur damutuari. Añ EL 1 115. Zu zera egiaz pekatari damutuen Ama. Echve Ongi 

168. Konpesio jeneral edo pekatu guztien aitortze danik damutuenetakoa ta biotzezkoa egitea. Aran SIgn 19. 

Biotz damutu baten erreguak sekulan despreziatu etzituela. Arr May 150. Gaur nerekin izango zera zoriontegian 

--esan zion lapur damutuari. Inza Azalp 107. Orra or, Sabin, zeure gastiok, / Orra or zar damutuak... Enb 45. 

Emen noiznai dezu jende damutua, / Gorputz illari so, belaunikatua. SMitx Aranz 143. Aundizuak urrundanik 

dituzu ezagutzen, baiña damutueri zakie urbiltzen. Or Aitork 103s. Aita Goikoa, zuk bai dakizu / parkatzen 

damutuari. BEnb NereA 259. v. tbn. Mb IArg I 279. Ur MarIl 109. 

(Part. en función de sust.). Penitente. Alango irudien aurrean, Damutu guztiak eskuetako zigorraz gorputza 

astindu eroen. A BeinB 88. Deabrua bera Damutu-iantziaz agertuko balitzakit. Ib. 81. 

2. (L-ain, S ap. A; Dv, H). (Aux. intrans. bipersonal). Ser dañino; ser ofensivo, causa de enojo. "Damutu zaio, 

il s'en est offensé. Erran nezoke, damu ez balakio, [...] s'il ne s'en offensait pas" Dv. "Damutu zaio, gaitzitu zaio, 

cela lui a fait [de la] peine, l'a blessé" H. Tr. Documentado en la tradición septentrional hasta mediados del s. 

XIX. Damuturik falsoari onen bozkarioa, / Hei egunak laburtzera emanen du gogoa. EZ Man I 74. Ez othe da 

deus nere izate guzian, ez barnean ez kanpoan, Jainko maite hari damu dakiokenik? Dh 76. Herabe bazare adar 

baten moztera beldurrez arbolari damu dakioen. Dv Lab 358. Jainkoari damutzen zaizkon gauzak egiten dituzte. 

Ib. 306. Jainkoaren tronuraino igain zen arnegu hori. Lopezen adixkider handizki damutu zitzaioten. Laph 90. 

3. (Dv). (Aux. trans.). Ofender; causar enojo. "Damutu duzu, vous l'avez mortifié" Dv. Erakutsi bethitik, 

nihor damutzea. Hb Esk 44. Entristecer; hacer arrepentirse. Gizonek lurrean egiten duten mesprezioak 

etzaitu damutuko. "Contristabit". SP Imit III 41, 1. Damutzen duena Infernuak. Mg CC 37 (CO 47 damututen). 

Damutzen bagaitu bekatuak galerazitzen duelako betiko Jangoiko amatzea. Ib. 37. 

- DAMUTZEKE. Sin arrepentirse. Ez nuen zigortu behar, bakarrik, baizik ere neu damutzeke zigortu; oker 

bat ez dago zuzendurik zuzentzaleak ordaindu behar badu. Mde Pr 105. 

- EZIN DAMUTUZKO. Impenitente. Ezin-damutuzko diakronista horietakoa beti izan naizenez geroz. MEIG 

VII 107. 

damututzako. Falso penitente. Beren erraietako orroi arrigarri bategaz esan eutsan orduan 

Damututzakoak. A BeinB 92. 

damutxo. Dim. de damu. 

- DAMUTXO IZAN. Arrepentirse (un poco). Damutxo zuan Txoriburuk lau milla ez eskeñia. Urruz Zer 28. 

damuxe (Ae). Ref: A Apend, Aezk 291, Morf 315. "¡Lástima!" A Apend. "Lástima, lastimita" A Morf 315. 

damuztagarri, damustagarri. Injurioso, ofensivo. Birjina sainduak, suspitxa damustagarri hetan, 

pratikatu zuen humilitatea. Jaur 356. 

damuztapen. "Action d'offenser" Dv. 

damuztarazi. Ofender. Bakezko Jinkoaren Ama! izanaraz diezadazu ene hitzez behinere nihor ez 


mende. 

19


damuztarazteko grazia. Mih 170. 

damuztatu (SP, Hb ap. Lh, Dv A), damustatu (H). Apenar, causar pena; ofender. v. nahigabetu. Tr. 

Exclusivamente septentrional; no hemos encontrado ejs. del s. XX. [Koleraren ondorea da] tristura handi 

baten azpian damuztaturik ibentzea eta utztea. Ax 284 (V 188). Haserretu, asaldatu, damuztatu edo 

eskandalisatu ditudan guziak gatik. SP Imit IV 9, 6. Aflijituak edo damustatuak direnean. He Phil 196 (SP 194 

nihork bidegabeztu dituenean). Beldur ahal ziren erranen ziotela zerbait gauza damuzta zetzakenik. Lg II 171. 

Salbatzaillea agertu zen emazteki damuztatu heien begietarat. Ib. 287. [Bekhatu] guziez urriki dut eta dolore, 

zeren damustatu baitzaituzte. Brtc 32. Askotan haren damuztatzeko ta desohoratzeko baliatu izan direla. Dh 265. 

Eta nik zu damuztatu eta [...] oin azpitan erabili zaitut! Dv LEd 73. Bi neskatxa horiek damuztatu zituzten 

Isaaken eta Errebekaren bihotzak. Dv Gen 26, 35 (Ur naigabetu). Ene borondatearen kontra hemen egonez 

Jainkoa damusta zindezake. Laph 63. v. tbn. Jnn SBi 92. Guziez urriki dut zeren damustatu baitzaituzte, eta zure 

ganik urrundu bainaute. Arb Igand 203. Urriki diat zeren Jainkoa damustatu dudan nere bekhatuez eta 

barkhamendu eskatzen zioiat. Prop 1895, 170. 

damuztatzaile. Figura en Duvoisin, quien lo remite a damuegile. 

dan (V, S ap. A), tan, dran (A DBols), daun, ttan. 1. "Onomat. del golpe dado en una puerta para llamar" A. 

--Dran, dran. --Nor da? --Umiak, zeuben aita, edegidazu atia. Mg PAb 93. Edozein euskaldunek daki nola 

esan oi dan gure errian dan dan jotzen dute atea. Izt D 7. Dran dran atea jota dator neskatxea. AB AmaE 225. 

Dran... dran... dran... dran... Abe Maria!... nor da emen? Urruz Urz 42. Lotara sartzen ziñan orduan, daun-daun 

atea. Ag AL 64. Dan, dan, dan. --Zein da ordu ontan? Iraola 87. Tan... tan... tan... --Nor da or? Zer nai dek 

mutill? Urruz Zer 122. Bere etxera joan zan eta, dan! dan! atea jo zuen. Muj PAm 36. Ateari dran-dran ots 

eragin eutsan. A EY II 249 (ap. DRA, pero la ref. es incorrecta). Iritxi au emoten egoiazala, tan, tan, tan, deika 

izan eben norbait atean. Bilbao IpuiB 100. Dan, dan, dan, gabeko amaiketan / dan, dan, dan, atia joten. BEnb 

NereA 59. Emeki, umilki, joiten du gizonak ostatuko athea: Ttan, ttan, ttan! SoEg Herr 22-12-1960, 1s. 

Liburutegiko athera heldu ta tan! tan! jo zuan. Osk Kurl 22. Ate-oska: Dan!... dan!... dan! NEtx LBB 160. 

(V, S), tan, daun, draun (V-gip). Ref.: A (dan, draun); Elexp Berg. Onomat. del sonido de una campana. 

"Dan, dan, dan, hirukua joten dabenian danak mezetara" Elexp Berg. Cf. Lar s.v. tamboril. Edozein 

euskaldunek daki nola esan oi dan gure errian [...] dan dan ari dira ezkillak. Izt D 7. Tan, tan, tan, ari zan joten 

Abe Maritakoa San Blasko kanpaia. Apaol 85. Ango elizaiña daun-daun asi zan argi txilinari ots eragiten. A 

Latsibi 12. Noizean bein zeinutegiko mutillak, epea galduta, "daun" aul-aul jotzen zuten. A Ardi 62. Asistaryoaleak, 

/ gaberdi-lêna: / anka aidean dula / katua geldi: / tan..., tan..., ots ozenak: / gero..., ixil aundi. Ldi UO 

34. Eta, noizpait, elizako erlojuan, "tan, tan"... amabik. Ugalde Iltz 65. 

tan (R ap. A). "Onomat. de la caída del agua goteando. Tan-tan-tan erortan da etse zarretan ura" A. 

Tan...tan...tan... istil-otsak illunpetan. NEtx LBB 251. 

(Lar), tan. Onomat. del ruido de tambor. "Dan dan, por onomatopeya el sonido que hace" Lar s.v. tamboril. 

Tan, tan, tan, tan / Rapetaplan! / Artzain zaharrak tafernan... Elzb Po 203. 

tan. Onomat. del latido. Zarrak odola tan-tan botatzen zun ta gaztiak batere ez. EusJok 112. 

2. (G-nav), draun (V-gip). (Uso sust.). "Dan (-bakarra, -biyek), campanada, toques para la iglesia" Ond Bac. 

"Se decía de la campana mayor de la torre y de los avisos espirituales que se hacían por ella. Draunak bi dira 

Eibarko kanpaitorrian. Baitta su-kanpaia be, draunian joten da. Elixakuen drauna ixan da" Etxba Eib. 

- DAN-DANEAN. En punto (?). --Goizo etxeratuko intzan, gañera. --Ezin goizago. Goizeko ordubatak dandanean 

ituan. NEtx Antz 17. 

- DAN-DAN-HOTS. Ruido de llamar a la puerta. Illuntzeko seirak inguruan, Bartolok dan-dan ots bat entzun 

eban bere lantegiko atean. Bilbao IpuiB 180. 

dana. v. 1 dena. 

danba (V, G, L, B), daunba, tanba (Hb ap. Lh), ttanp, draunba. Ref.: A; Elexp Berg. 1. (Onomatopeya que 

expresa el ruido producido por un choque, un golpe, una explosión, etc.). "Onomat. del ruido como de un cañón, 

disparo de un barreno, etc." A. "Ollagorrak urten zostan eta danba, danba, lurrera" Elexp Berg. Cf. VocNav: 

"Damba, interjección que expresa caída o talegazo [...] (Cuenca)". v. danga. Zaldiak bertan jausten dira bai, 

lurra jo arte, / Baita gañetik besteak bere salto, danba. AB AmaE 454. Beste odai baltz itzaltsu ikaragarri batek 

danba, trumoia egiñaz. A Txirrist 6. Olako batean, daunba!, lurrera bota zuten txerritokiko atetxoa. P. Urkia 

EEs 1926, 214. Drast! zapatak atara ta, daunba! lurrera bota. Altuna Euzk I 14 (ap. DRA). Amorruz beterik artu 

kutxatillea bera, ta draunba! jaurti dautset urmael erdi-erdira. Otx 135. Eskuan su-izkillu, / lepoa izerdi: / 

danba, alako batean, / danbaaa..., birritan. Ldi UO 31s. Kordeltxo bategaz lotu eban konejua sastraka bateri, ta 

gero eskopeteagaz, danba! EgutAr 7-6-1957 (ap. DRA). Bein baten sagu txiki bat gure bodegan ebillala, tanba! 


mende. 

20


beterik egoan barrika batera jausi zan. Ib. 5-11-1959 (ap. DRA). [Haurra] behatzen zaio [errientari], eia ez duen 

nunbait makilaño bat, kasurik egiten ez dutenen erhietan ttanp emaiteko. SoEg Herr 22-10-1959, 1. Egiten du 

bira, eia zer gerthatu dan ikusteko, ta danba! beste bati buruan. Osk Kurl 216. Laster danba! durrunda bat 

entzun zan. Ib. 49. Iskillua eskuetan [...] danba! irugarren zartakoa erantsi dau. Erkiag BatB 144. Gaubean lo 

gozo-gozo zegoala, tiratzen zioten sokari eta danba! lurrera gure Zumaiatarra. Salav 69. Or dator norbait ate 

ondora, ta danba, jo dute barrutik indarrean. NEtx LBB 172. 

2. (Lar, H, A DBols), daunb (V-gip ap. A), tanpa (G, L, AN, BN, S ap. A; H), danpa (H). (Uso sust.). "Taque, 

el ruido de cerrarse una puerta" Lar. "Danba, bruit résultant d'un choc violent [...]; coup d'une arme à feu" H. "1.º 

golpe. 2.º ¡pum! ruido de la caída de un objeto. Zelaruan zerbait erori duzu, zeren tanpa bat entzun dizigu (Sno), 

[...] hemos oído un ruido" A. "Onomatopeya del ruido de un cañón" A DBols. Diru orraz nai yoat / erosi 

izkillua / ilteko daunba bataz / gaur nere burua. Ormaetxe Ipuintxuak 18 (ap. DRA). Azkenean, elizako atea 

barrutik danba batean jotzen dute. NEtx LBB 171. 

3. danpa (B). (Uso adv.). "Lo sakonki egin dut [...] lo danpa dago (B), danpa lo egin dut (B)" Gte Erd 270. 

ttanp. Repentinamente. Gizon batek azken loterian, 40 milliu irabazi dü eta, plankan ari zelarik, bestorduz 

Perretta bezala, ttanp zenthü da. Herr 3-4-1958, 3. 

- DANBA-DANBA. a) (Onomat. que expresa golpes (latidos, etc.) repetidos). Ezkillaren sokari itsatsirik ekin 

zitzaion danba danba bera joaz erriko jendea irazartzeari. Izt C 316. Danba, danba, atea makilleaz joten. AB 

AmaE 388. Ttanpa, ttanpa, ari da eihera xaharra. J.B. Borthiry-Sala (ap. DRA). Arte huntan, pariatzalen bihotza 

tanpa-tanpa ari bide da... eta plekatzale guziena berdin! Herr 24-12-1959, 3. Izitu nintzan eta bihotza tanpatanpa 

senditu nuen. JEtchep 37. Goñik bere beso askarrez ama tinkatu zuen bere papoari kontra. Musu eman 

zakon bietan, bizkarrean esku-zabalaz egiten zakola tanpa-tanpa. GH 1973, 375. "Danba-danba (V,...), dale 

que le das, con insistencia" A. "Tanpa-tanpa (c.), sourdement" Lh. "Danba-danba dirua eman (G-to), dar el 

dinero moneda por moneda" A. 

b) (AN-gip), TANPA-TANPA, TTANPA-TTANPA (G-to). "Ttanpa-ttanpa (G-to), (andar) a paso corto y 

ligero" A. "Danba-danba (AN-gip), caminar a paso largo" Garbiz Lezo 275. Zorigaitz, arrats huntan mendian 

denari, / Tanpa, tanpa bakarrik gauaz doanari! Barb Sup 185. Mendiari behera tanpa tanpa deskantsuz heldu 

zelarik. Ib. 173. Danba, danba, danba... [...] Mañaxiri alderatzen zaio. Alz Burr 32. Harat-hunaka bazabilan 

tanpa-tanpa bere kanbaran. Lf Murtuts 24. Ontan, barrengo bidean goitik bera, erri aldera bezala, tanpa-tanpa. 

Eizg 161 (ap. DRA). Gaubean guk lanari uzterako izaten baitziran amaika t'erdiak edo amabiak, al zanik 

azkarren ibilita gañera, eta berriz ere oñez etxera danba-danba. Salav 60. 

c) "Sin miramiento. Con estruendo (AN-araq)" Satr VocP. 

- DANBA-DANBA-HOTS. Buruan alako "danba-danba" ots batzuek zebilzkin min egin arte. Ugalde Iltz 51. 

- DANBA EGIN. Explotar. "Detonar" BeraLzM. 

Sonar (las campanas). Juale itunak danba dagije / eleiz torreko ganian. Laux BBa 78. 

- TANPEAN. De golpe, súbitamente. Adimenduz xorrotxa! Bo, ezin sinhetsia da nola, tanpian, oro jujatzen 

dituen eta pisatzen. GH 1957, 178. 

- TANPEZ (S ap. A y Lrq; Dv; dsanpez BN-arb ap. A; dzanpez S ap. A), TTANPEZ. "Tout à coup" Dv y Lrq. 

"Súbitamente, de golpe. Tanpez engoxatü züzün, ta lotsatürik medizia erakharri dizügü (S-no), se puso malo de 

repente [...]" A. "Dsanpez (BN-arb), súbitamente, bruscamente. Dsanpez hil da, ha muerto de repente" Ib. v. 

TANKEZ s.v. danga. Bena khantiala zirenian, tanpez huñak inkantatü zeitzen. SGrat 10s. Biak lurrerat 

elgarrekin tanpez erortzera doazila iduri. HU Zez 203. Nigarra begirat jin zitzakon, bihotza tanpez beraturik. JE 

Bur 80. Hezur-xuxentzaleak zain behartu batzu tanpez sendatzen. Ib. 195. Nabarra altxa zak gora / Eta tanpez 

utz gainera! Etcham 200. Gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik tanpez ibai. JE Ber 43. Hartu nau 

tanpez, orai lau urte, haren euskaldun-sukarrak. Iratz 181. Tanpez gora-gora hasi zen othoitzean. Othoizlari 

1955, 42. Ttanpez joan da. Herr 15-8-1957, 3. Tanpez erori arratsaldeko / urrungo zeru-ertzetik, / eguzki-erlus 

masustearen / ondar ubela, motelik. Gand Elorri 99. Txisparen txanpak deik eztitüko, ttanpez sabeleko mina / Hi 

gormant zikhin, ardi ebasle, ezin ase tripadüna. Béhéty GH 1969, 328. Orok hil hurrana uste zutena, sendatu 

zen tanpez! GH 1971, 245 (ap. DRA). En DFrec hay un ej. más de tanpez, septentrional. 

- TANPEZKO. Súbito. Pertsularien tanpezko su hortan. Iratz 23. 

danbada (G, L ap. A; Lar, Hb ap. Lh (s.v. athe)), danpada (Lar, Darric ap. DRA), daunbada (V-gip ap. A), 

danbara (V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Cabe, el golpe de una bola con otra, kabea, danpada" Lar. "Portazo, 

atedanbada" Ib. "Golpe, tiro" A. "Daunbada, ruido como el de un fuerte golpe en el pecho" Ib. Iausi zan 

gorputzaren daunbadea ta Riktrudisen deadarrak entzutean. Ag AL 86. Kanpai-danbada kristau guztiai erregu 

eskian. Ag Ezale 1898, 58b. Ukabill sendoa lotuta Indianoaren etxe-atean danbada batzuk emonaz. Ag Kr 147. 

Geroago izparrak danbadarik ez dala bota jakin erazten diate. Zink Crit 27. Gure gizonak ezin ibilian gelditzen 

ziran iparbeltzaren danbadak erasota. Etxde JJ 258. Bonba orren daunbada ikaragarriak, ango kristal guziak, 

zati-zati egin zituan. Alt LB 39. Alako batean, danbada batez, ura irakiten bezela jartzen zan. Anab Poli 18. Une 

artantxe eizari bat eldu ta usoari danbada bat jaurtitzen joian. EgutAr 16-1-1959 (ap. DRA). Jo danbadak, 

odeiok, / gaurko sargoritan. Ker Bitargi 62. Tirotsa atertu barik, geitu egin da. Leengoak baiño danbada 


mende. 

21


sendoagoak, zaratatsuagoak dirudie. Erkiag BatB 185. 

2. daunbada (V-ple ap. A). "Balanceo" A. 

danbadaka. 1. Dando golpes. Zabalik egozan ate ta leio danak, jo au ta bultza bestea, itxi zituan 

danbadaka egundokorik ariñen. Ag Kr 12. 

2. "Daunbadaka, balanceando" A. 

danbadako. v. danbateko. 

danbagin. Tirador, que dispara armas de fuego. "Benta-zikin"-dik eta Mendizorrotztik danbagiñen kea 

ikusten zala esan zitekean. Anab Don 28. Zulo artan gordetzen zituzten lergai-aleak soldaru prantzesen 

danbagiñentzat. Anab Poli 23. 

danbaka (G-to ap. A; Lar, H), tanpaka (G, L, AN, BN ap. A; Lander ap. DRA). 1. Golpeando; de golpe. 

"Portear, dar golpes, atedanbaka ibilli" Lar. "Athea danbaka iotzea, frapper à la porte avec bruit" H. "Tanpaka, 

(caerse) de golpe" A. "Erauntsi die tanpaka; erabili die tanpaka (BN; Lander)" DRA. 

2. "Tambalear, danbaka, koloka ibilli" Lar. Ontziska, berriz, uiñek itxaserdian danbaka zerabilten. Ol Mt 

14, 24 (Or danbaka; Ker dinbili-danbala). 

- DANBA-DANBAKA. A golpes, a tiros. Danba-danbaka bata bestea ilten gorroto baltzian? JZ 1921, 178 

(ap. DRA). 

- TANPAKA-TANPAKA. Latiendo fuertemente. Orrelakoen aurrean biotza tanpaka-tanpaka asiko zitzaien 

nori laguntza eman eta on egin bazutelako. Sorarrain Lili 86. 

- DANBAKA EGIN. Latir. Bere biotzak tanpaka dagiala. "Su corazón late". Zink Crit 12. 

danbakada (Lar). 1. "Tambaleo" Lar. 

2. danbakara. "Cabe, choque de dos bolas (Darric)" DRA. 

danbakatu. "Athe-danbakatu (Hb), faire claquer la porte" Lh. 

danbako (H), tanpako (L, BN, S ap. Lh), danpako (H), tanbako (Hb ap. Lh). "Choc retentissant" H. "Bihotz 

panpa-, danpakoa" Ib. s.v. bihotza. "Coup sourd" Lh. "Tanpako, coup" Ib. Estai berean, orai, begien ondotik 

bihotza zaiku behar tanpako batez estali. JE Ber 62. 

danbakoka, tanpakoka (Hb ap. Lh). "À coups de poing" Lh. 

danbalada (V-ple-ger ap. A). 1. "Cabezada, balanceo de buque, carro, hombre, etc." A. 

2. dranbalada (V-m ap. A). Ruido producido por un golpe. "Ruido de cuernos, golpes, etc., que hace el 

ganado en el pesebre" A. Ango didar ta garrasiyak, ango ate-dranbaladea, ango aienak, ango uluak, ango 

egurrotsa. Kk Ab II 52. Ango ate-dranbaladea! Bilbao IpuiB 229. 

danbaladaka. Balanceándose. Ordi bat ioan bein, txakurra alboan ebala, zabuka edo danbaladaka. A 

Ezale 1897, 223b. Urten eben, tximiñotan egoten direan batelen antzera, danbaladaka edo zabuka, zortzi edo 

amar gizonek. A Txirrist 21. 

danbalaka. "(G-goi), cabezada, balanceo de buque, carro, hombre, etc." A. 

danbarra. Ruido (generalmente grande), estrépito. Eta zerutik zetorren hots bat entzun nuen, uholde-orroa 

edo trumoi haundiaren danbarra bezalakoa. IBk Apoc 14, 2 (Lç hots, He, TB (h)abarrots, Dv, IBe burrunba). 

danbarrada (Vc ap. A), danbarrara (V-gip ap. Elexp Berg). "Estrépito, como de trueno, de artillería" A. 

"Goiko pisuan egundoko danbarraria entzun da bart" Elexp Berg. 

danbarradaka. Atronando, con estrépito. Aren [Babilonia] burrundara andia ito egiten dau an, aren 

olatuak itsasoak lez danbarradaka asten badira be. Ker Ier 51, 55 (Ol burrunba). 

danbarrots. Estruendo. Axia asten da txistua joten, / ostotsa barriz danbarrotsian. Enb Euzk I 162 (en Enb 

49 danborrotsian). Danbarrotsa dator uritik, / Jauretxeko berbotsa: / bere arerioai sari egokia / emoten dautsen 


mende. 

22


Jaunaren berbotsa. Ker Is 66, 6 (Dv populuaren oihua, Ol erriaren otsa). 

danbateko (V-gip, G-azp; VocCB, Dv), danbadako (Lar, Dv, H), danbatako (Lar, Dv), tanpateko. Ref.: A; Iz 

ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 27. Choque, golpe; ruido producido por ese golpe. "Traquido, danba, 

danbadakoa" Lar. "Choque de duro con duro, danbatakoa" Ib. "Estruendo repentino" VocCB. "Danbatako-a, 

coup violent. Trumoi danbateko-a (Aran CancB III 288), coup de tonnerre. Danbateko (G), fort bruit. 

Danbadako, danbots, même sens" Dv. "Danbáteko bat émun, dar un golpe" Iz ArOñ. "Danbateko edarra emon 

jotsak kotxiai" Elexp Berg. "Atean danbatekoak entzun nituen (G-azp)" Gte Erd 27. Etsaiaren ontziak egin 

zegikean indarrezko astin-aldi eta danbatakoarekin. Izt C 438. Otsik eta danbatekorik andienak ere, [...] etzutela 

otoitzetik bulzatzen eta alderazitzen. Aran SIgn 45s. Danbatakoak hezur guziak guritu ziozkala. Dv 2 Mach 9, 7. 

Trumoi-danbatekoak. Aran CancB III 288. Malluen danbatekoak. Ag G 216. Bere amak jakitean a zer nolako 

tanpatekoa. JAIraz Bizia 98. Transitturako ate-ondoan, egundoko danbatekoa izan da. NEtx LBB 108. Gizonak 

danbatekoekin trongolloz betetzen ziren eta. K. Alkorta Giza zirriborroak [Bilbao, 1972], 12. Danbateko 

haundiz lehertuko dira zeruak. IBe 2 Petr 3, 10. En DFrec hay 2 ejs. de danbateko. 

danbatu (Lar, VocS, H), tanpatu (Hb ap. Lh), ttanpatu. "Chocar, dar duro con duro" Lar. "Choquer avec 

bruit. Battre à coups retentissants" H. "Sonner ou frapper sourdement" Lh. Ez zitzaukun iduri, adin hartan, 

"phutzuko abarrak" aiphatuz, eta gaztain zehalo mehe eta leguna aitak edo amak Garrozeko merkhatian bi 

sosetan erosi ganibetaz ttanpatuz, ttanpatuz baizik, xirularik egin zaitekela, urrakorik gabe. B. Oxkax GH 1936, 

9. 

danbolin (V-arr-gip, G, AN-larr; Lar, Añ, H), tanbolin (V, G, AN, B; Añ, Zam Voc), tanborin (L, BN-baig, Sal, 

R; th- VocBN), tanburin (L-côte; SP, Dv, H; th- Urt III 266, H), tanburia (S; th- Gèze), thanburi (Foix ap. Lh), 

danburino (Lar), tanboril (th- H), danboril. Ref.: A (danbolin, tanbolin, tanborin, tanburin); EI 90; Iz ArOñ, Als 

56; Etxba Eib (tanboliña); Elexp Berg. 1. "Tamboril" Lar. "Tamborilear, tamboritear, danboliña jo" Ib. 

"Tanburina iotzea, battre le tambourin, jouer du tambourin" H. "Tanbolin, 1.º tamboril. 2.º tambor, en general" 

A. "Tanbolin soñua, música de tamboril" Etxba Eib. Cf. LzG: "No permitan tocar el tamborin (LF Ilárraza, 

1693)". v. arratz, danbor, ttunttun. Tr. Más usado al Sur. Los autores guipuzcoanos usan danbolin; los 

vizcaínos esta misma forma (ya desde Barrutia) y tanbolin. Al Norte, se encuentra thanburin en Urte y Zalduby 

(RIEV 1908, 85), y tanburin en Archu; el roncalés Mendigacha usa tanborin. La forma danboril se encuentra en 

Añibarro, y tanboril en Moguel (CC 183, CO 134). En DFrec hay 5 ejs. de danbolin y uno de danboril, todos 

ellos meridionales. 

Eta bidalduko indudan bozkariorekiñ, kanta, thanburiñ eta xirribikarekiñ. Urt Gen 31, 27 (Ur pandero, Ker y 

Bibl atabal). Os begi danbolinak, lutua ken bidi. Acto 498. Manatzen dugu alaber danboliñek eta danzatzeko 

diren berze edozein instrumentuik eztezaten soiñurik egiñ Elizetan (Orrio, 1750). ETZ 81. Iges egin pekatuaen 

okasinoetarik, tabernetarik, tanbolin, jolas eta danzetarik. Oe 104. Momotxo tanboliñagaz / atabalez Pepe. 

DurPl 54. Aste guztian ezta enzuten danboril soñurik. Añ MisE 246. Erromedijara, saraura ta tanbolin dantzara. 

fB Olg 203. An dago [...] tanboliña edo soñuba, pasinoiak azkortuteko. JJMg BasEsc 129. Atabal danboliñak / 

nenguen entzuten. Echag 187. Danbolin-arratza makillatxoarekin joaz. Izt C 217. Eta atera ziraden emakume 

guziak bere ondoren danboliñakin eta dantzakin. Ur Ex 15, 20. Danboliñikan gabe / dantzatuko ziña, / artuko 

banuke nik / arbasta bat fiña. Sor AKaik 114. Danbolin-soñuak, artzai-irrintziak, neskatx-panderoak, [...]. Camp 

EE 1882a, 33. Ixillik artzaiñen alboka zoliak, / Danbolin, txistu ta txilibituak. AB AmaE 144. Donostiako hirian 

[...], harmadako musikarik ederrena baino lehenago eta buruzagiago daukate beren danbolina eta txilibitua. 

Zby RIEV 1908, 85. Danbolinen otsa. Azc PB 73. 

(s. XX). Tanborin berriak soniua on. Mdg 128. Tuntunean edo tanboliñean ezeban jakiten bere ankakaz zer 

egiñ. Ag Kr 57. Danboliña mututzen zan. Muj RIEV 1907, 207. Tanboliña joten zan leku guztietan eratuten 

zirean aurresku luze-luzeak. Echta Jos 278. Txistu-danboliñai eldurik asten da bat-banaka jotzen bere euskaldoiñurik 

biotzekoenak. Mok 22. Txibit-otsa diñok, Peru? / Ez bakarrik ori. / Atal-danboliñok be... / joko dauskuz 

guri. Enb 165. Txistu da danboliña aurretik. Or Mi 87. Akerrak kanta, / idiak dantza, / astoak danboliña jo. 

Canc. pop. in Or Eus 164. Txirula ta danboliña / entzuten dira mendijan. Laux AB 19. v. tbn. Mde Po 18. Jo 

txistu ta danboliña; egin dantzan be gura badozue. Bilbao IpuiB 109. Txistu ta tanboliñak / nor ez dau poztuten? 

BEnb NereA 222. Unetan, ermita-ondoan, / txistua ta danboliña. Ker Bitargi 84. Astoa danbolin joten / satorra 

eta kirikixua / begira barrez itotzen. And AUzta 90. Tanbolin soiñua dantzu. Erkiag BatB 117. Soiñu ta dantza 

dute / txistu ta danbolin. NEtx LBB 304. Txistu eta danbolin bana behar genituzke herri bakoitzean. MEIG I 62s. 

Bestelako soinurik nahi duenak, jo dezala berak danbolina. MEIG II 143. Koldo ta Arantza gure etxean, 

danbolin osoak ibilli ditun. Izarraizko aitzak eta Loiola aldeak ondo ikasi dizkiten. NEtx Nola 27. 

tanborina (vEys), danburia. "Instrument de musique, d'un mètre à peu près de long, à six cordes, sur 

lesquelles on frappe avec une baguette" vEys. v. VocNav s.v. danburia. 

(V-gip, G), tanbolin, tanborin (Sal, R). Ref.: A (tanborin); Iz ArOñ (danboliñ). Tambor para asar castañas. 


mende. 

23


Eragijok mutil, / [...] / aurreko tanboliñori, / gaztañak egin artian. DurPl 125. Agertzen dira puska / etxeko 

guztiyak, / [...] plater, baso, danboliñ, / poto, katillubak. Echag 95. Migel morroia gaztaña-morkotsak jaulkian 

anega bat kabituko zuan danbolin batera. Zab Gabon 33. Su-baztarrean gaztaiñ danboliñari eragiñaz egoteko. 

Sor Bar 109. Guardasol guziyak dituela zulatuak, gaztañak erretzeko danboliña bezela. Iraola 117. Antxen 

arkitzen ziran, ormetatik bera esekita, eltze, tupiñ, padel, talo-burni, burruntzi, burruntzali, tanboliñ ta 

kresalluak. Ag G 16. Danboliñari itzul-iraulka / bakan asten dira aurrenik. Or Eus 91. Danboliñetik atera ta 

mazoz mai-gañean zanpatu. Munita 49. Negualdian danboliñan erretzeko gaztaña ba-zuten. Etxde JJ 62. 

Gaztaiñaz beteriko danboliñari eragiñaz. Bilbao IpuiB 19. Eta gaztaiñen danboliña itzul-iraulka garretan. NEtx 

LBB 155. Danboliña beztua / jaso lagatzera. Uzt Sas 93. 

2. (Aq 344), tanborin (Sal, R ap. A), tanburin (H). Tamborilero. "Celui qui bat le tambourin, tambourineur" 

H. Cf. Ido DocInq 60: "Maria de Tamborin xarra, de edad 16 años [1613]"; cf. tbn. JMB AEF 1926, 3: 

"Yanbonena (casa Yamborin o Dambolin) [Espinal]". Gipuzkoako danbolin eskolatu gabekoen iza-era. Izt D 

2. Petrisants tanburin Irulegin. 'La miseria hace bailar en Irulegi'. Arch (ap. DRA). Astiasuko danboliña naiz, / 

gañera ezkon berriya. Xe 308. Musika ta bertsolari / eta danboliña. Ud 85. Arena dala gogor asi zait / Gorritiko 

danboliña. Noe 29. v. infra JanEd I 70. Danboliña, San Juan-soñua joaz, ta atzetik mutill koskorrak aupaka ta 

irrintzika. EEs 1919, 145. Danbolin ordainduak soñu txarra jotzen du (AN-larr). 'El jornal adelantado es un 

peligro para el amo'. Inza Eusk 1928 (II), 101. Ni naiz Petiri Santz arin / eztai orotan danbolin. Or Eus 372. Ail, 

erraiok danbolinari / etor dadiela bereala, / bere ttunttun txirularekin, / loak artu ezkaizan onela. (B). A EY IV 

84s. Leitzako Ebaristo Elduaien gurera danbolin ioaten zanean. Or QA 189. 

tanbolin (V-gip). "(Fig.), persona alegre, que divierte a la sociedad que frecuenta" Etxba Eib. v. danbolintero. 

Berbetan zelebria, beti barria darixola, ta erriko jai ta jolas guztietan aurrenengo tanboliña. SM Zirik 103. 

3. tanbolin (FauMar 104), tanburin (L-côte ap. A), tanborin (FauMar 104). "Lofia, cierto pez de cabeza roma 

parecido al sapo, feo pero sabroso" A. "Lophius piscatorius" FauMar 104. 

tanbolin (L-côte). "Itsas aingira edo tanbolina (erdaraz baudroie)" Herr 2-7-1964, 2. 

4. (G ap. A s.v. sagar (sin trad.)). Nombre de una variedad de manzana. 

- DANBOLIN-EGUN. Día de baile. Kale barruko dantzarijak ez dira segurubago geratuten eureen tanbolin 

egunetan, bestiak baino. fB Olg 73. 

- DANBOLIN-ETXEKOANDRE (B). "Pareja del mayordomo en las fiestas. Aurten Maritxu dugu danbolinetxekoandre, 

dantzari ona hau ere" Izeta BHizt. 

- DANBOLIN-JOLE (tanburin-joile H (+ -jotzaile)). "(L), joueur du tambourin, le tambourineur" H. 

Danbolin-jotzalle ta dantzariyetan. LzM EEs 1912, 107. Danbolinjolleak, joan dira etxe batera goizeti soñujotzera. 

EgutTo 24-2-1918 (ap. DRA). (txanbolin-jole). Sandras bere izena, txanbolin-jole ta giza-jostun 

eitten ebana bizi-moduko ofiziuetan. Etxba Ibilt 456. 

- DANBOLIN-NAGUSI (d.-nausi B). "Mayordomo de las fiestas. Gure mutikoa aurten danbolin-nausi izendatu 

dute" Izeta BHizt. "Los cuatro danbolinausiak (mayordomos), formando fila circular alrededor del txistulari 

colocado en medio, van andando sin compás en dirección contraria a las agujas del reloj (B)" CEEN 1970, 192. 

Gizontto egiña ikus zazute; gizontto, erri-mutil-taldetakoa, danbolin-nausi erriko pestetan izan leikena. 

ADonostia Itzald II 20. 

- DANBOLIN-HODEI. "Txanbolin-odai (V-m), cúmulos, nubes altas, precursoras del viento nordeste" A. 

- DANBOLIN-TALDE. Grupo musical formado por tamboril y otros instrumentos. Danbolin-talde bakoitzari 

amabost minutu emango zaizkio jo bear duan fandangoa ikasteko. EEs 1911, 180. Danbolin-talde osoarentzat 

alborada. EEs 1912, 150. 

- DANBOLIN-TXISTU. "Silbo del tamborilero. Tanboliñ-txistua gatxa ei da ondo joten" Etxba Eib. "El 

conjunto de chistu y tamboril. Bastidak danbolin-txistua ederki jote zeban" Elexp Berg. 

- DANBOLIN-ZOTZ. "Tanbolin-sotz (V), palillo de tamboril" A. Tanbolin-sotz antzeko / euren beso meiak / 

agirian darabillez / neskarik geienak. "Oraingo neskatillak" (ap. DRA). 

- TXANBOLIN (V, G, AN-5vill; H (G)). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd; Elexp Berg. (Forma con palat.). a) 

Tamborilero (usado a menudo como apodo). "Joueur de tambourin" H. "Tamborilero. Se usa como apodo común 

a todos los de la profesión" A. "Txanbolin, tamboliña joten dabena. Lagun arteko tanboliña zan, gaur ill dana" 

Etxba Eib. "Tamborilero. Se usa como apodo a los de la profesión. Vitorixan bizi da Elgetako Txanboliñ" Elexp 

Berg. Zerrebeta jo bidi emon daiztan salto bi, Txanbolin. Zer soñu? Acto 90. Soñu zar pijoa, / onenetakoa, / 

jotzen dek, txanbolin, / aire onarekin. It Fab 204. Alferrik dago bada / errian txanbolin, / Mari Mistela dabil / 

guzien danbolin. JanEd I 70. Bestaldetik Txanbolin agertu zan mendiruzko itxuran. SM Zirik 57. 

b) (G-nav; H (G)). "Tambourin" H. "Txanbolin bat, un tambor" Iz Als. 

danbolindari (Lar, A, -dd- Bera), tanbolindari (Añ). Tamborilero. v. danbolintero. 

danbolinkada (-kaa V-gip). Cantidad de castañas que cabe en un tamboril. "Danbólinkaa bat, un tambor 

lleno de..." Iz ArOñ. 


mende. 

24


danbolintero (-txero V-gip), danbolinteru (Añ), tanbolintero (V-gip), tanbolinteru (Añ), danbolitero, 

txanbolintxero (V-gip). Ref.: Etxba Eib (tanboliñtterua); Elexp Berg (danbolintxerua, tanbolintxerua, 

txanbolintxerua). Músico que toca el tamboril. "Tamborilero" Añ. "Bai Txanboliñ eta bai tanbolintterua 

deritzen jakon tanboliña joten ebanari" Etxba Eib. "Artekaleko tabernia, tanbolintterokua" Elexp Berg. 

"Tanbolintxerua, danborilero" Ib. v. danbolindari, danbolin (2). Txistulari bat bakarra izan da parte artu 

duena, Gotxikoa lonbratzen dan Irungo danbolinteroa. Otag EE 1883b, 238. Igeldoko danbolinterua. Iraola 30. 

Ederki egiten dezute, zion, tanbolinteruari emateko eztaukaguta. Ag G 302. Erraondoko azken danbolinteroa. 

Mok 1. v. tbn. Lab EEguna 82 (tanbolintero). Ta danbolinttero onek nun jo bear du ttunttuna? NEtx Antz 77 (se 

refiere a una figura de belén). Alkateak danboliteroa jarri zuala egun danean soiñua jotzen ibiltzeko kalean. And 

AUzta 66. danbolinteru. (Fig.). Persona divertida, que anima. Brometan beti bera da danbolinteru. AB 

AmaE 246. 

danbolintxo, danbolintxu. Dim. de danbolin. Etxean bada txistua / Ederra txilibitua, / Obea danbolintxua. 

AB AmaE 369. Danbolintxoa kalean dabil / Nere maitea dantzatutzeko. "Aurtxo txikia" (ap. DRA). 

danbor (V-gip, G-azp, AN-larr), tanbor (V-gip), tanbur (L-côte-sar; VocBN), danbore, tanbora (Sal, R). Ref.: 

A (tanbora); EI 90; Iz ArOñ; Etxba Eib (tanbor); Asp Leiz; Elexp Berg (danbor, tanbor). 

Tr. Los autores vizcaínos utilizan tanbor (excepto el bersolari Enbeita), y los septentrionales Hiribarren, 

Goyhetche y Elissamburu tanbur; en guipuzcoano y alto-navarro danbor es casi general. En DFrec hay 11 ejs. 

de danbor. 1. Tambor. "Gure Akiliño lakorik tanborra joten" Etxba Eib. Beren bander zabaldu, pifano, 

tanbor soñu ta gerrako beste señale guziak zituztela. Mb IArg II 289. Danboreain soñátze, danzátze ta aláko 

aurkériak ikástea. LE Prog 118. Agaitik joten zituen arro tanbor tronpetak. AB AmaE 185. Juaten da soldado 

guardia bat zen lekhura eta han harturik tanbur bat, Marimuthiko hura da abiatzen tanbur yoiten. Elsb Fram 

82. Jasotzen du ezpaiñetara txistua, eta danborrarekin puntuak zeatz neurtuz ekiten dio Ingurutxoari aal bezin 

gogotik. Mok 16. Egunian-egunian [Txingorrak] tanborra joten eban Erraldoiaren etxeko tellatuban, tella asko 

apurtuta. Altuna 46. Olentzaroren zorroa / danborra bezalakoa. Or Eus 372. Umeek artza tximuiri begiratzen 

dien bezela danborraren soñuarekin dantzatzen diranean, alaxe zeuden danak ingurun emakume ari begiratuaz. 

JAIraz Bizia 29. Urdailla tanbor bat bera baiño be putzituago ipiñiko yoat. Bilbao IpuiB 128. Kristaletan, 

kazkabarra danborra jotzen ari zaigu. NEtx LBB 103. 

tanbor. (Fig.). Panza, tripa. A zelako platerkadak jan ebazan! Iñoizko biribillen jarri eban "tanborra". 

Bilbao IpuiB 191. 

"Danbore. Tamboril para asar castañas" Asp Leiz. 

"Tanbor, bombo. Recipiente cilíndrico cerrado que metiendo dentro recortes de cuero, chatarra y polvo de 

esmeril, se le hace girar. Las piezas que se han introducido salen pulidas igualmente a la vez e incluso en sus 

anfractuosidades. Tanborrian bueltaka dabizen piezak garbitxuko-txuk (garbituko dituk) baña bai tanbor 

inguruak ondo zikindu be" SM EiTec1. 

danbore (B ap. A), danbora (G-nav ap. Iz Als). Pandero; pandereta. 

2. tanbur. Tamborilero, el que toca el tambor. [...] eta tanbur finak / Hala eztenik nihoiz erran eztuenak, / 

Seguratzen du herbia / Aspaldi dela yalgia. Gy 221. 

- DANBOR MAIOR. Tambor mayor, grado militar. v. DANBOR NAGUSI. Bardoizko seme Larzabal, gardia 

inperialeko tanbur-maiorra 1858, doiean da haren bizkarreko izkiribu zango bat baino gehiago. Hb Egia 151. 

Tanbur-maior zen denbora famatu hetako urguilutik pitta bat bethi gelditua ere baitzitzaion. Barb Sup 42. 

- DANBOR NAGUSI. Tambor mayor, grado militar. Gorputza zuzen makurrik barik / Tanbor nagosi bat 

legez. Azc PB 241. 

- DANBOR-HOTS. Ruido, sonido de tambor. Axia asten da txistua joten, / Ostotsa barriz danborrotsian. Enb 

49. Danbor-otsa urrutira. Goen Y 1934, 102. Soiñua gora ta bera. Gero, danbor-otsa ta pregoi-oiua. NEtx LBB 

166. Ez al dituk aditzen orko zaldi-irrintziak, eta turuta-soiñuak, eta danbor-otsak? Berron Kijote 200. 

danboril. v. danbolin. 

danborrari, tonborrari. Tamborilero. Lexanzuko tonborrariari urre bi ioiteko, sei ixilsari. O Pr 640. 

danbots. "Danbateko (G), fort bruit. Danbadako, danbots, même sens" Dv. 

danburia, danburino. v. danbolin. 

danda (AN, B, BN, R; Aq 1026, H). Ref.: A; Asp Gehi; Izeta BHizt. 1. Campanada. "Dandak ongi eman, dar 


mende. 

25


bien las horas" Bera. "Bi dandak jo ditu" Asp Gehi. "Ezkil-dorreko erlejuak danda bat yo du" Izeta BHizt. v. 

danga. Erloju bátek, ona izatekós, ónak beártu ez solam(en)te barnéko errúedak, baitaré señalazállea ta 

dándak óngi emán. LE Urt ms. 46v. Miak ere óngi emanbeártu dándak konfésioan. Ib. 47r. 

2. "Costalada, caída de espaldas, golpe como de reloj (FSeg)" A. 

- DANDATIK DANDARA. "(BN-mix), de vez en cuando" A. 

danda. v. tanda. 

dandabela. "Testículo" Totor Arr. 

dandai. "(V-arr), quedarse en pie un niño que apenas anda" A. v. dago. 

dandai. v. tantai. 

dandaka (AN, B, BN, R; H). Ref.: A; Izeta BHizt. A campanadas. "Dandaka ari da [Ezkil-dorreko erlejua]" 

Izeta BHizt. "Ateari dandaka emotea, donner des coups à une porte" H s.v. danga. 

dandaka. v. tandaka; txandaka. 

dandako, tantako (L ap. A). 1. "Campanada" A. 

2. "Tantako (BN-mix), trago, sorbo" A. 

dandalaka. "(Hb), à toutes volées" Lh. 

dandalako. "Golpe de campana" Asp Leiz2. v. dandaneko. 

dandaneko. Campanada. Erlojoak, zortzirak joko ditu... Dan-daneko bakoitzak, mutillari arpegia argitu ta 

neskatxari naigabea zorrozten dio. NEtx LBB 194. 

dandar (V-oroz-arr-ple-ger ap. A). 1. "Cola o pingajo de vestido que se arrastra" A. v. dindirri. "Mariyena, 

atzetik dandarra dariyena" esan eutsan Amak Iñesari. A BGuzur 111. 

2. (V-oroz-arr-ple-ger ap. A). "Persona abandonada" A. "En el valle del Duranguesado se emplea dandarra por 

lo que nosotros en Eibar empleamos por baldrasa y en Guipúzcoa por baldarra: torpe, torpón" SM 

(comunicación personal). 

- DANDARREZ (V-m ap. A; Añ), DANDARRAZ (V-arr ap. A). A rastras, arrastrando. "Rastrar, arrastrar, (c.) 

[...] arrastaka eroan, dandarrez eroan" Añ (tbn. s.v. arrastrar). v. arrastaka, HERRESTAN. Tr. 

Documentado sólo en la tradición vizcaína. Zati bat janda, darue enparauba dandarraz euren abija 

edo leza zuluetara. Mg PAb 110. Etserik etse dandarrez erabilia. Añ EL 2 189. Begira egiozu zeure Seme [...] 

arantza zorrotzez koroatuari, iraunez, barrez eta otsez, dandarrez barregarri erabiliari. Ib. 112 (Harriet traduce 

erróneamente: "au milieu des [...] vociférations", y deduce un supuesto "Dandarra (V), cris confus de plusieurs 

vociférant ensemble"). Bera dabil dandarrez pekatarien atzean. Zav Serm I 38. O baiña mina! Gaur erdaldunak 

/ Darabilguez dandarrez! AB AmaE 75. Dandarrez oe azpian sartu yaken. La Abeja 2, 64 (ap. DRA). Ekaitz 

gogorren bat dakar aize onek dandarrez. A BeinB 39. Jakiebenean otsoa ilda egoala basoan, eroan eben errira, 

ta dandarrez erabilli eben kale guztietan. Echta Jos 247. Iru tenga lotuta / bere buztenian / dandarrez zituala / 

jarri neutsanian, / proban bezela jun zan / arin indarrian. Noe 109. Lurrera bota-agiñian eta dandarrez erabillizorijan. 

Otx 148 (v. tbn. 156 dandarrez eroan). A zan mutillaren traiea, txori gangulak garrittik bera dindilizka 

dandarrez eroiazalarik! Ib. 156. 

dandara (BN-arb ap. A; H). Repique de campana. "Campanadas que anuncian la misa o las vísperas" A. 

Mezara deika ari da lênengo dandara. "El primer repique de campana". Or Eus 15. Dandararen otsa bezain 

ozen. Ib. 363 (v. tbn. 260). Dandara luzeak zintzo deitzen gaitu Kalbari gaiñera. Or Poem 529. Alai zabaltzen du 

[ardiak] muñotik zokora joale-dandara. Ib. 520. Kanpai dandara oriek! Ez dakit zergatik, dandara oriek 

azkenekoak izango diran susmua artzen dut. Lab SuEm 199. 

Campanada. Larraunen mutikoa yaiotzen danean ezkilak bi dandara yotzen tto; neskatoa bada, bat. A EY I 

341. 

- DANDARAN (H). Repicando (las campanas). "Ezkilak dandaran iotzea, sonner les cloches à toute volée" H. 

Kanpai-otsak, dandaran jotzen. Lab SuEm 214. 

dandil (BN-bard). Ref.: A; EI 70. 1. "Dandila (mutil zarra), mutxurdina (neska zarra)" EI 70. 


mende. 

26


2. "Solterona (BN-bard)" A Apend. 

dandilizka. v. dingilizka. 

danemarkiar. "Cimbri" Urt V 33. v. dinamarkar. 

danengandu. v. denengandu. 

danes. Danés. v. danetar. Danesen predikari herejeak. Mb IArg II 268. Gero IXgarren mendearen 

erditsuan Danesak agertu ziren izaro berdeko itsas-hegietan. Mde Pr 207. 

danetar. Danés. v. danes. Angletarrak eta Saxonak, bai eta geroxeago erantsi zitzaizkien Danetarrak. Mde 

Pr 249. 

daneurtizti (Bera app., que lo da como deriv. de eda(tu)). Geometría. Gotargi eder ta gorengoz bizi dan 

olerkaria, daneurtizti-adiyaltzien oitasun neurtunera nekege jarriko ez da. "Estudios geométricos". Zink Crit 11. 

danga (BN-mix, S; Arch VocGr, VocBN vEys, Dv, H), tanka (H), tanga (Hb ap. Lh), dranga (S). Ref.: A; 

Lrq. I (Sust.). 1. Campanada. "Zeinu danga bakharra, le seul coup de cloche" VocBN. "Korda tiratzen duenak 

danga entzuten dik, quien tira de la cuerda oye campanada" A. "Laurak tankan etorri zan, vino a las cuatro en 

punto" BeraLzM. "Danga [...] (ou dranga), série de coups de cloche" Lrq. Zeñü danga airian eranzünik 

galzen direnek, mündüko bizitzia labür, ezdeüs, eta ürüpen bat dela erakusten die. Bp I 145. Elizaren tanga 

bezain xuxen behar litake lanetan, / Bainan orena ez den bezala, ixilik arrotz barnetan! Ox 177. Zeñía éntzün 

düdanín, úste ükhen dit untzíen abiatzéko zéñü dángà zéla. Lrq Larraja RIEV 1935, 137. Zoazi elizara, jo zazu 

ezkila, bizpahiru danga. Lf Murtuts 35. Jaungoikoak tanga entzün erazi dü Xiberurtar seme bati. Herr 22-12- 

1960, 3. Baina ezkila bakoitzak bere danga mota izaki, eta Xalbadorrena, egia errateko, berezia da. Larre in Xa 

Odol 16. 

(Dv, H), tanka (BN ap. A; VocBN, H, BeraLzM), tanga (Hb ap. Lh, Dv, H). "Action d'un corps sur un autre 

corps dur" VocBN. "Bruit qui se fait entendre, lorsq'un corps dur frappe sur un autre corps dur" Ib. "Coup, bruit, 

son qui rend un corps par le choc" H. "Golpe, choque" A. "Coup de talon" Lh. Hanitzak jadanik ohartuak dira 

heien joak, ez iduri gatik, tanka gogorragoa emaiten duela harrian. JE Bur 28. Bulharrari jo eta jo ari zaukan 

danga hori, Jainkoaren boza duk. Larz Senper 108. Kontzientziaren danga baino gaztigu izigarriagorik ez da. 

Ib. 34. 

tanka (H), ttanka. "Tanka, battement de coeur. Zer bihotz tankak, izialdurak eman derauzkitanak!" H. 

Abere gorrietan, foltsuaren tankak senditzen dira zintzurrean peko aldean, zain handia bulharretik yalgitzen den 

yuntan. EGAlm 1898, 25 (ap. DRA). Koxefaren bihotzaren ttanka goxoa. R.I. Gazte, abril 1964 (ap. DRA). 

2. tanka (H), tanga (H (V)). "Coup d'eau, de vin. Arno tanka on bat, un bon coup de vin" H. Cf. DANGA- 

DANGA EDAN. Bikarbonato-botillari, orratik, oraingoan tanga polita eman diozu? Larz Egan 1952 (3-4), 

28. Botoila horri ahatik tanka bat eman duzu. Larz GH 1955, 32. 

3. tanka. Ritmo, paso. Cf. DANGA-DANGA (b). Erreposki abiatu zen etxeari buruz, idien tankari 

jarraikiz. Lf Murtuts 34. Matsu du izena esku-karro eremaile japonesak. Bere ofizioa ahalik hobekiena bethetzen 

du, bethi urhats eta tanka berekin. Herr 10-9-1959 (ap. DRA). 

II (Onomat.). (V, G ap. A), drank (V ap. A), tanka (H), tanga. (Onomatopeya que expresa diversos ruidos 

producidos por golpes). "(Onomat.), ruido de un objeto pesado que cae y produce algún eco" A. "Drank (V), 

(onomat.), sonido de la campana" Ib. T'alkiyarekin, tanka, / lurra joaz bertan. EA Txindor 156. Zarata 

pozgarri bat atheraten du, tanga! [piperpoteak] joten duzunean. Osk Kurl 76. Pilotea sakeletik athera ta tanga! 

bota zuan ormaren kontra. Ib. 168. Danga! Etxetik urruti. / Danga! Etsai-begipean, / Emen naukazu, maite, / 

zubi bat jaso nairik lanean. NEtx LBB 344. 

tank (S ap. A), dank. "Onomat. de una acción subitánea. Tank eman behar ükhen du, ha tenido que dar en el 

acto" A. Tank, hortan gelditu naiz. HU Zez 136. Hogoi bat urhats harat egin ondoan, tank, zut, hantxe 

gelditzen da. EOnAlm 1907, 47 (ap. DRA). Bainan durduzaturik betbetan, tank, ixildu zen Mikolas, Eskuara 

ahantzi balu bezala. GH 1926, 98. Eta zangoa dank kentzen du motorraren akulatzetik. JE Ber 53. 

"Dank (V-m), (onomat.) tocar ligeramente algo" A. 

- DANGA-DANGA (tanka-tanka H). a) "Ezkila iotzen dutela tanka, tanka, les cloches battant à coups répetés" 

H. Zorrozten zituzten dranga dranga, aingura gañean, itaien aoak. Ag G 25. Iguzkia doi-doia sortzen da 

zerutik, / Izkilak "tanga-tanga" dio're dorretik. Ox 157. Guziak zaizkit etorri, / Dang, dang jo baitut egun ezkila. 

Iratz 45. Begiak ilun, begiak gorri, / Amaren makilak, eskuetan gogor, tanka-tanka azantz egiten zuen harriaren 

gainean. JEtchep 36. Jainkoaren bozak ez dik deskantsurik uzten... danga, danga... Soinu bera entzunen duk ase 

artio, nahasi artio, erhotu artio... danga, danga. Larz Senper 108. 


mende.


b) (tanka-tanka G-to, L-ain, B, Sal, R ap. A). "(Pagar) moneda por moneda" A. "Al contado" A DBols. 

c) "Tanta-tanka [...] 2.º onomat. du pas régulier" Lh. Plazide lagun, gau ixilian tanka-tanka, jeutsi zen Benoat 

komenturat. Othoizlari 1958 (n.º 19), 217. 

d) (Sust.). Golpe repetido. Ta dardaratzen dun mallu aztunaren / tanka-tanka neurtu ta astiroa entzun. Zait 

Gold 155. 

- DANGA-DANGA E. (V, BN ap. A; dranga-dranga e. V ap. A), DANGA EDAN (B ap. A). "Danga-danga 

edan, beber a grandes tragos" A. "Dranga-dranga, beber haciendo ruido en la laringe" Ib. "Danga-danga. 

Onomat. que indica que se bebe a grandes tragos. Pitxarra esku bixekin hartu eta danga danga eran neban" 

Elexp Berg. Ondo pentsaubagarik, dranga, dranga, edan. AB AmaE 228. Ta edan egin dabe askatik dangadanga 

ordittuta ok egin arte. Otx 158. Egarria asetako dranga-dranga, edan-ta-edan daragoio. Ibarg Geroko 8 

(ap. DRA). Txanbolin, arritxuta gelditu zan Kaporalak ura dranga-dranga nola eraten eban begira. SM Zirik 

57. Arno eraten danga danga. Egunaria [?] 1959, 15 (ap. DRA). 

- DANGA ETA DANGA. Dale que dale, dale que te pego. Lephoraino badiat zuen danga eta danga 

zikinarekin. Larz Senper 110. 

- DANGAN. "Tankian, tout d'un coup" Lh. 

- DANGAN-DANGAN. Paso a paso. Egur onegaz ill bear dogu / Pistia donga guztia, / Suagaz erre erne 

eztedin / Bedar txar danen sustraia; / Eta tankean-tankean ereiñ / Kurutzearen azia. AB Olerk 245s. 

- DANGA-HOTS. Ruido producido por un golpe. Argiro entzuten zan ordun ere sagastitik, sunpillen dangaotsa. 

TAg Uzt 282. Inurritzako eleizdorreko ezkillaren danga-otsa barreatu zan ibarzelaian. Ib. 105. 

Kaixazaarraren ganeko olari noizean bein berarizko dranga-dranga otsak ateraziaz. Erkiag Arran 37. 

- DANGAZ. a) De golpe, súbitamente. v. TANPEZ s.v. danba. Eta horra bederatzi astoak, tankez baratuak, 

erreximenduko zaldiak gelditzen diren bezala. Barb Sup 71. Beatter debru hek, sudurra airean, bi aldetarik, 

tankez gelditu zaizko. Ib. 138. Betbetan, muthil gaztea tankez gelditu zen. Barb Leg 137. Belarri-ateetan / 

erazten da tankez. Or BM 106. b) "Tanketz (BN-ciz, S, R), (beber) de golpe" A. 

dangada (G-to, R-uzt), drangada (V-m), daungada. Ref.: A (dangada, drangada); Etxabu Ond (drangadi). 1. 

"Toque de campana" A. "Drangada (V-m), onomat. que indica toque de campana" Ib. Asi zan eliz eskillarik 

andiena, durundirik lodi ta illunenekoa, astiro astiro, noizean beiñ daungada bat joten. Ag Kr 15. Bederatzi 

dangaden ondoren txilin txilin zolia astean. Erkiag Arran 155. 

(G-to, R-uzt ap. A; Lar), drangada (V-m ap. A), tankada. Golpe, en general. "Costalada, caída de espaldas" 

Lar. "Porrazo" A. Buru-barrengo suak eraginda, geroago ta azkarrago ta maizago zeramazkin txinguragañean 

malluaren dangadak. TAg Uzt 109. Aitonarengatik izan ez bazan, guardiazibillak kulata tankada bat 

bizkarrean emango zion. Ugalde Iltz 40. Bere azken tankadagatik-edo ez nago poza-jario. Txill Let 53. 

2. (-gara V-gip ap. Elexp Berg), drangada. Trago. Cf. DANGA EDAN. Ur garden eder otz aretatik 

dangada batzuk egiñaz. Kk Ab I 65. Errotarijaren emaztiak esan eutson oneri, garagardo-dangada ona artuta. 

Altuna 57. Txomintxok ikusi orduko [iturria] drangada bat edan nai izan eban. EEs 1928, 99. Atsuak egin eutson 

dangada on bat edontziko ardauari. Kk Ab II 22. Baietz dangara baten botilla osua eran. Elexp Berg. 

- DANGADAN (A Apend; drangadan V-m). Ref.: A (drangada); Etxabu Ond (drangadia). En punto. "Gero 

seiren drangadan aparia maira, luego la cena (se sacará) a la mesa a las seis en punto" A. "Amarrak dangadan, 

al toque de las diez" A Apend. "En punto (la hora). Amabixak drangadan urteten dou fabrikatik" Etxabu Ond. 

Lauren trangadan, asi ziran bertsolariak. Urruz Zer 101. 

dangadaka, tankadaka. A golpes. Banan-banan garbitu zituan Eliasek, bere suzko ezpata zorrotzaz 

dangadaka, Baal jainkoizunaren laureun eta berrogei ta amar igarle zekenak. AEmil AndreM 246. Ostikadaka 

ta kulata tankadaka. Ugalde Iltz 53. 

dangaka, tankaka (H, Lander ap. DRA). "Martailu tankaka athea haustea, friser une porte à coups de 

marteau" H. "[A] campanadas (BN). Lander" DRA. Segaren ezpañeko akatsak mallu-dangaka leuntzen ekin 

zion. TAg Uzt 108. Segaren akatsak txingura gañean dangaka zanpatzen zitun bitartean. Ib. 108. 

dangako, tankako (L ap. A), tangako (Hb ap. Lh), drangako (BN-baig ap. Lh). "Golpe, campanada" A. 

"Drangako, cahot, secousse" Lh. Lehenbiziko Anyelusen tankakuan, ostatuan diren gizonek makurtuak 

dauzkaten flaskuak xutik ematen dituzte. Atheka 148. Barrengo txingarra azalera irten bailitzaion, eta leendiko 

ari albaiñu zimelezko matasa korapildua askatu, edo-ta, bat-bateko tankakoak eten. Ugarte Obaria 67. 

dangalako, drangalako. Golpe. Eta hura bederen airean yuanen da, drangalako zenbait goiti beheiti. GH 

1922, 187. 

dangari, tankari. (Lo) que golpea. Leitzako basoetan aizkora tankari. P. Loidi in Onaind MEOE 1011. 


mende. 

28


dangarrada, tankarrada (V-arr ap. A). "Cencerrada" A. 

dangateko, tankateko, drangateko (G ap. A), tangateko, tanketeko. Golpe. v. danbateko. Tankatekoa 

[artu] bai, baiña min aundirik ez. Anab Don 53 (ap. DRA). Gorostizko makilla lodiaren tangatekoak. TAg GaGo 

12. Gazteluko ate zabalari erantsi dautson dangatekoak ots latza atera dau inguruan. Ib. 45 (v. tbn. 97 

tankateko). Baña astuak, ostiko-urtika asitta, beinguan lur jo erazo eutsan, eta tanketekuaz saiets bat apurtu 

yakon gure mutillari. Otx 178. Bizitzak noizbeinka damaizkigun dangateko oek dakarkigue bizitzako jakintzarik 

ederrena. TAg Uzt 281. Isatsaz ezker-eskubira berebiziko tankatekoak jo ondoren, urpean izkutatu zan. PMuj 

Noni 48. tankateko, dangetako. Campanada. Gaberdiko amabiyen dangetakuan etxean doi-doi sartu. Inzag 

RIEV 1923, 505. Amabi tankateko jota [orduariak]. Anab Poli 53. Burni eta zurari egozten dizkiodan eragin 

hauek, etorrian datorrenaren dangateko eta neurria dira. "El ritmo y la medida". MEIG IX 139 (en colab. con 

NEtx). 

dangatu, tankatu (VocBN, Dv, H). "Frapper un corps sur un autre corps dur faisant du bruit" VocBN. 

"Choquer" Dv. tangatu. "(Hb), sonner" Lh. 

dangel. v. gangel. 

dangetako. v. dangateko. 

dangil. v. gangel. 

dangilizka. v. dingilizka. 

dangilo. v. kankailu. 

dangoloka. "Desmadejadamente (V-ger)" A Apend. 

danjer, danier. v. lanjer. 

dank. "(B), dank egon, estar fijo" A. 

dank. v. danga. 

danka. v. denka. 

dankera. v. tankera. 

dannatu. v. damnatu. 

dano-belhar. "Chamæacte, [...] dano belharra" Urt IV 455. 

danois. Danés. Danoisak utzi ziuzten egin gabe min zotzik! Ox 187. 

danpa. v. danba. 

dantal. v. dabantal. 

dantasun. v. dentasun. 

dantaupe. v. dabantaupe. 

dantela (Urt III 253, Lar), dentila (-illa SP Chaho), dentela. "Encaxe, encaxes, puntas de randas" Lar. 

"Dentelle, sorte de passement, ainsi nommé" Chaho. Nolakoak behar ziren izan oihal xuriak eta 

gainlorezkoak edo kolorezkoak, dentelak edo estofak. "Dantelles". Birjin 581. 


mende.


danteldun. "Cirratae militares, [...] arropa danteldunak" Urt V 153. 

dantxari. v. DANTXARI (s.v. dantzari). 

dantxo. v. dentxo. 

dantza (gral.; Ht VocGr, Lar, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H; -nz- Lcc, Volt 70, Mic, SP , Lar, Arch VocGr, 

VocBN), jantza (V-och-m, L; H (ia-)), lantza (R-vid). Ref.: A (dantza, iantza, lantza); Lrq; Etxba Eib; Iz Als; 

Elexp Berg. Danza; baile, fiesta en la que se baila. "Danza [...]. Sacar una danza, dantza bat ateratzea [...]. 

Buena va la danza, ederra zeak dantza, bai suertez ere" Lar. "Irurean lantza, laurean lantza, gatiuak jan du gore 

orantza, izan balitz opil bero, ezion janen gore orantza, danza en tres, danza en cuatro [...]" A. "Domeka 

arrasaldetan izaten da plazan dantzia" Etxba Eib. 

Tr. De uso general, documentado ya en Dechepare. La forma jantza se encuentra en algunos autores bajonavarros, 

y en textos vizcaínos desde finales del s. XIX; aparece en éstos esporádicamente frente a la más usual 

dantza, salvo en Echeita, que utiliza exclusivamente j-. En DFrec hay 249 ejs. de dantza y uno de yantza. 

Heuskara, / ialgi adi danzara. E 255. Etxeari hurbildu zaionean, enzun zitzan melodiá eta danzák. Lç Lc 15, 

25 (He kanta eta danza). Oi arrezkero nik ez dot zerren / estudiadu danzea. Lazarraga 1195v. Anreoi erakusteko 

danzori (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Nola soñu, ala danza. RIs 62. Erran behar da gauza gaixtoa eta 

okhasinotsua dela dantza. Ax 413 (V 268). Eta alaako danzarik egin daben. Cap 107. Herioa hurbildu da, mira 

zazu nola trufatzen den zutaz, eta nola deitzen zaituen bere danzara. SP Phil 374. Ezteietan egiten diren herots, 

sonü, danza, alageranzia eta sobera ian edatiak. Bp I 112. Kanta deshonestoak esanaz eta dantza torpeak 

eginaz. OA 160. Gure Mundragoen pagatzen dogu dirua danzeagati. Acto 82. Gazte batek atera nai ezpadu 

beste eroen danz perillezkora. Mb IArg I 163. Nai omendúte festejatu danzaéki ere. LE Bail 220. Satan, kontent 

zira / gure dantzako airiaz? AstLas 14. Eta ezteietan orai / Bertan libertitü, / Danza bat ere orai / Eman behar 

dükegü. Xarlem 212. 

(s. XIX). O neskatilla alango danzetara lagunduten dozubenak! Mg CO 134. Ardura bage edo lotsa bage 

egiten diran danza eta alkar ukitze peligrozkoetatik. Gco II 40. Festa ta dantza lotsagarrietan ibiltzea. AA III 

631. Ama garbijak ez deijueela erakutsi dantzarik. JJMg BasEsc 135. Dantza mota au da Bizkaitarren berenkia. 

Izt D 106. Nekazariak maite / degu zortzikoa, / dantza beste lekutan / ez dan modukoa. Echag 173. Taharnak ützi 

eta dantza kitatü, / Gaiaz eta egünaz bekhan paseiatü. Etch 398. Nolako soinu halako iantza / Goizian hala 

atsian. Bordel 85. Guztia zan arentzat / festa eta dantza. It Fab 62. Dantza eta jostaketa asko egin zituzten. Lard 

79. Dantzako sala degu / egoki parako. Bil 30. Dantza has. "L'attaquer". Hb GH 1929, 87. Danzak eta taharnak. 

CatS 46. Begira neskatxa orren / dantzarako planta. Xe 184. Danboliñ orren soñuak dantza / txarrak eragiñ 

dizkigu. Noe 31. Makilla dantza eta bertsozko jolasak. AB AmaE 285. Yotzen zituztela superki muxiko, faldango 

eta bertze dantza suerte hainitz. Elzb PAd 55. Herriko plazaren erdian, dantza frantsesik baizen ez. Zby RIEV 

1908, 84. Plazara joan orde, doha dantzara eta ostatura. Arb Igand 44. Ta eskon-barrien pozgarrirako / kantu 

ta dantza-soinuak. Azc PB 119. Lekeitioko Arranegitar neskatilla bati dantzarako mandatu eginarren. A 

BGuzur 115. 

(s. XX). Atsegiñak, zantzoak eta jantzak. Echta Jos 119s. Dantza hanitz eman dute, bethi berdin arin eta ixil, 

eta zoin bere tokitik zeiharkatu gabe. JE Bur 142. Bihar ageriko Jainkoaren aintzinean, zure dantzak ala nere 

othoitzak baliatuko diren hobekienik! Barb Sup 53. Dantzariek beren dantzak eman ondoan, guziak badoatzi 

ethorri bezala. Ox 44. Arrotz-dantza loietan / Zikindu bagarik. Enb 59 (36 jantza). Garai onian bukatzen dira / 

gure billerako dantzak. Tx B I 266. Dantzako aireak. JE Ber 94. Zaragi-dantzea. Otx 86. Iru puntuko dantza 

tajuz daramate. Or Eus 67. Dantza alai orretako buru, arako Pillar Tinteria. Erkiag Arran 34 (36 jantza). 

Euskera baztertuta Euskalerria dantzekin salbauta dagolakuan. SM Zirik 41. Artzaingoan ez badut erreusitzen, 

jinen niz menditik gibelerat, eta lotuko gira biak dantzako ofizioari. Larz Iru 52. Denak gure herriko kantu eta 

dantza. Xa Odol 231. Sofia Lorenen dantza bat. MEIG I 191. 

(Fig.). Bigarren horrek eman zuen buruan, yokarazteko lehenari ikusi etzuen dantza bat. Hb Egia 131. 

Billarreko makil-dantza. Xe 233. Baña zeñek sartu nau ni dantza abetan? Iraola 95. Gabetan zaitzen diye 

[astronomuak] / izarrari dantza. Arrantz 130. Ez al duk atxitu / apaltzeko lain, / ta, ai, ura goralarri / ta barne 

dantza! Ldi UO 32. Zertako ur ondoan naiz ardura jarri, / Xoraturik behatuz tirainen dantzeri? Iratz 56. Sua 

darioten izar-dantzen zuzendari, ta gau abestien begirale aizen aur ori! Zait Sof 193. Ura zan isatzen dantza 

bizia! Anab Poli 133. Trenaren dantzeagaz. Bilbao IpuiB 14. Gau luzea. Ura dantza ikaragarria [ontzian]. Ezin 

lorik egin. Anab Aprika 12. Eguna aizetsu jaiki zan eta baso-aldean ba-zan orbel-dantza. NEtx LBB 59. Zeruan 

eta olerkariaren gogoan ez da gelditzen giroen eta orduen dantza arina. MEIG II 143. Lapurdiko marinelei, 

itsaso hondargabearen axalean dantza irristakorrean dabiltzanei. MEIG IV 120. Orduan kaskabarrak eten zuen 

bere dantza. MEIG IX 104. 

- DANTZA-ANTXITI. "Celui qui conduit la danse" H. 


mende. 

30


- DANTZA-ARAZO. Sesión de baile. Eldu zirean Almikako jantzarazo egunak. Echta Jos 195. Jantzarazoko 

gizaldra guztia urreratu zan burrukariak ikustera. Ib. 45 (v. tbn. 214). 

- DANTZA ARI IZAN. Bailar. Cf. ejs. de dantzan ari izan en DANTZAN. Danza ta kanta aiziren. LE Bail 

220. Napoléonen anderea Fernandorekin dantza ari den denboran. Zerb Azk 36. 

- DANTZA ASKATU. Baile suelto. Dantzara irtetzearekin erantzun du; dantza askatura ordea. JBDei 1919, 

278. 

- DANTZA-ATZESKU. "Celui qui clôt la danse" H. 

- DANTZA-AURRE (dantzaurre V, G ap. A). "El primer baile o primera suerte del aurresku" A. Aurreskuak 

ederto egin eban dantzaurrea. A BGuzur 115. Osaba Iñazio Mari dantzaurrea egiten. Ag G 195. Dantza-aurrea 

bukatu zutenan. Or QA 191. 

- DANTZA-AURRELARI. El que encabeza el baile. Bak agertzen denean, eta Crauko ardantzetan 

tolarekoan dantza-aurrelari yartzen denean. Or Mi 29. 

- DANTZA-AURREN (H; dantzaurren V, G-to ap. A). a) "(G), celui qui conduit la danse" H. "El que baila el 

zortziko del aurresku" A. b) El primer baile del aurresku. Joan bear zaio danboliña dantza aurrena 

daramanari, txapela eskuan duela, bere ongi etorria egitera. Izt D 67. Dantza aurrena darabillenak eskuakin 

txalo txalo egitean. Ib. 68. 

- DANTZA-AURRESKU. "Celui qui conduit la danse" H. 

- DANTZA-BURU. "(BN-lab), el delantero del baile" A. Orra zergatik Ninpak, Euridike dantzaburu zala 

oianean dantzatzen zirenak, erio errukarriz zure erleak il zituten. Ibiñ Virgil 118. 

- DANTZA-BUZTAN. "(BN-lab), el trasero del baile" A. 

- DANTZA-DANTZARI. v. dantzari. 

- DANTZA-DEI. Llamada a la danza. Alaitasun, jolasgura, barregozo, dantzadeia, orixe izaten da leen 

itxaropen, egoarriz ta nekez irabazitako saria. Erkiag Arran 118. 

- DANTZA EGIN (V-gip, G-nav; Lcc (-nz-)). Ref.: Iz ArOñ (dantza in biogu), Als (dantza in). Danzar, bailar. 

"Dantza in ber dezubei bíyok" Iz Als. "Dantza iten zán" Ib. v. dantzatu; DANTZAN EGIN. Tr. Todos los 

testimonios antiguos pertenecen a la tradición vizcaína. Gazteak, egizu danza eta saltu. EgiaK 90. Neska 

zarrok danza egin da mutilok dirua pagadu. Acto 84. Mundubaren zer esana gaitik dantzarik egiten ezpadabee 

oiñakaz, egiten dabee biotzakaz. JJMg BasEsc 272. Eztogu egingo dantzarik gero / barruak lagundu barik. Azc 

PB 93. Eztauke-ba Mundakan tanbolin soñoa jai-egun guztietan, nai daben beste jantza egiteko, mendiak-gora 

Demikura joan barik? Echta Jos 41. Baña neugaz eztau dantzarik egingo. Altuna 32. Publiko dantza egiten dala 

/ goizeko ordu batian. Tx B I 264. Txirola yo dizuegu, ta ez duzue dantza egin. Ir YKBiz 154. Ugarteko 

piñondoak ez eben dantzarik egiten. Erkiag Arran 68. Dantza egiten zuten / itxura ederrian. Uzt Sas 315. 

Herodiasen alabak dantza egin zuen guztien aurrean. IBk Mt 14, 6 (He, TB, Dv, Ur y Leon dantzatu, Ol, Ker e 

IBe dantzan egin). Korputz-egunean Jaunaren aurrean dantza egiten duten ezpatadantzariak. MEIG I 79. 

- DANTZA-EGITE. Acción de bailar. Arriturik begira egozan gustijak / Itxi ebezan aren dantza egitiak. Enb 

207. 

- DANTZA ERAGIN. Hacer bailar. v. dantzarazi. Nok lekijan aren kantea / dantza-eragitteko ixurdiai . 

Laux AB 32. Bigunkiro daragio dantza artasoroak ere bere motots txigortuari. TAg Uzt 278. 

- DANTZA-ETXE. Local de baile. Mutila behartuko zuen bere automobil haundi ederrean paseiura eraman 

zezan, dantzaetxe edo zinema batera. Mde Pr 168. 

- DANTZA-JAUZI. "(S; Foix, Hb), sauts basques" Lh. Dantza yauzietan hari da lurreko herrautsen gainean. 

Hb Egia 60. Pilota, dantza-jauzi, makila, mus, irrintzina. JE Bur 174 (v. tbn. 114). Sukaldean nehor ez izanez 

hain xuxen, dantzan hasi zen, hantxet, tira-ahala, dantza-jauzietan. Barb Sup 64. Xirula jo dautzuegu eta ez 

duzue dantza-jauzirik eman. Leon Mt 11, 17 (He, TB, Dv, Ur, SalabBN, Echn, Samper y Or dantzatu). 

(Tipo de danza bajo-navarra). "Iantza Iauziak es el nombre de los bailes de Valcarlos" Satr VocP s.v. iauzi. 

Yantza-yauzia hasi zelarik, bera ere sartu zen lerroan. Zub 86. Bolant-yantza, kontra-dantza, yantza-yauzi eta 

yantza-luzea. Ib. 116. Euskaldunen sail ñimiñoa an agertuko din "dantza iauziekin": Baztan, Luzaide, Naparroa 

Behere, Xubero, erri bakoitza bere irra-iauziekin. Or QA 208. 

- DANTZA-KORDA (H (kh-)). a) "Danse en une ligne où l'on se tient l'un l'autre un mouchoir à la main, sorte 

de danse basque" H. v. SOKA-DANTZA. Gure dantza-khordako gaztek hazienda xuri hek zituzten iduri. Elsb 

LehE 108 (ap. DRA). Erran dezagun ere dantza-korda etzela Azkainen dantzatzen bakarrik, ez-eta beti Azkainen 

bezala. Zerb Azk 32. Hala nola gazteak eskuz-esku eztei-eguneko dantza-korda airosean! SoEg Herr 28-1-1960, 

1. b) "Cuerda de baile (corro), farándula" A Apend. "Soka dantza o dantza korda, cuerda de danza (Valcarlos)" 

VocNav. Gure dantza-korda errabiatua aldean iragaitearekin, xakurra sainga eta sainga emaiten da. Barb 

Leg 137. 

Cf. VocNav: "Danzacorda, nombre que dan al cordón que emplean para llevar colgada la guitarra (Roncal)". 

- DANTZA-KORRO. Corro de danzantes. Danza korrua leku askotaik / ondo akonpañadua. Lazarraga (B) 

1198vb. 

- DANTZA-LAGUN. Compañero, pareja en el baile. Dala emoten deutseelako pekatu bidia neskatilla danza 

lagunari, dala ikusten dagozanai. Mg CO 134. Larraiñeko dantza-lagunak elkarri eragiñikako kanta samur aek. 


mende. 

31


Mok 8. Berak ba dakiela zein dun dantza-lagun. Or Eus 373. Ejer ziren lore gorri eta zuriak, dantza-lagunen 

zain dauden neskatilen antzez. Mde Pr 141. Dantza-lagunaren pekatu-laguntzalle balin bazera. MAtx Gazt 71. 

- DANTZA LOTU. Baile agarrado. Tanbolin-txistu alai gozoan / lenago ziran jolasten, / gaur eguneko dantza 

loturik / ez eben ontzat artutzen. BEnb NereA 229. Zu zerorri ere etzera beti-beti oso lasai gelditzen dantza 

lotuan ibilli ondoren. MAtx Gazt 65. 

- DANTZA LUZE (AN-larr-5vill ap. VocNav; jantza luze BN-baig ap. CEEN). "Danza típica de Betelu que es 

bailada por Carnaval y en la que toman parte los hombres (casados y solteros) bailando solamente el primero y el 

último de la cadena que se forma. // Danza típica de Santesteban" VocNav. "Son veintitrés las danzas de 

muchachos existentes solamente en Valcarlos y Baja Navarra, y sus nombres que, en su mayor parte, hacen 

referencia a personas, son: Bolant iantza, Iantza luze, Iautzi hegia [...]" CEEN 1970, 192. Bolant-yantza, 

kontra-dantza, yantza-yauzi eta yantza-luzea. Zub 116. 

- DANTZA MOTX. Tipo de danza tradicional. Eta irrintzinaka, dantza-motxetan hasten da Joanes, 

ganbararen inguruan. Barb Sup 104. 

- DANTZAN (G-azp-nav, AN-gip-5vill, B, BN, S ap. Gte Erd 73; Lcc (-nz-), Urt II 306, Lar, Dv; jantzan V-arr 

ap. Gte Erd 73). Bailando. "Andar en dança, danzan ibili" Lcc. "Danzar, andar bulléndose, dantzan ibilli" Lar. 

"Dantzan haritzea, danser" Dv. "Ondo jantzan ioan (V-arr) [...] dantzan ibiltzen da (G-azp, AN-gip-5vill, B), 

dantzan dabille (G-nav, AN-5vill), dantzan ari da (AN-5vill, BN, S) [...] harekilan ari izan zen dantzan (BNciz)" 

Gte Erd 73. Tr. De uso general en todos los dialectos. 

Bethiere iend'artean, iokoan, dantzan, eta atsegin hartzen dabillala. Ax 500 (V 323). Baleak danzan dakaz / 

saltoka zugatik (1658). ConTAV 5.1.5, 93. Ibilli danzan edo berze konpainiatan perilekin. Hm 196. Ederki hari 

da danzan, ioko guzietan fetxo da. SP Phil 284. Hariko dituk bere modan / Dantzan arroka mendiak. Gç 134. Ian 

edanetan, güziz tehernetan, iokü edo danzan. Bp I 91. Eta nola dantzan haritzeak, gorputzeko sensuak bezala, 

bihotzeko sentimenduak ere higitzen baititu eta idekitzen. He Phil 375. Luzatzen zioten bein batari ta bein 

besteari eskua, berekin danzan erabilli naiez. Mb IArg 376. Danzan ta ordikerian. Cb Eg II 186. Haren alaba 

bakharra, allegrantzia guzietan eta gathanbore soinuz zohakona, dantzan. Lg I 220. Deboxkerian, jokuan, 

danzan, ostatietan egün hura pasatzen dütenak. CatLan 89. Jokoan, dantzan, ostatuan edo bertze zenbait dosteta 

funs-gabetan gainerako denbora enplegatzen dutenek. Brtc 59. Gozomen handia ümen zian ükhen ikhustez han 

dantzan. Egiat 190. 

(s. XIX). Egunik geiena jokoan, dantzan, ordi-lekuetan emon dozunez. Añ EL 1 130. Festan, dantzan ta 

zorakerietan ibiltzeko emakumeakin. AA III 606. Asten dira dantzan gabaz neskatilla ta mutil. JJMg BasEsc 

109. Etzaitez ibili danzan emakumiakaz bada bestelan ilgo zara. Astar II 153. Soñu eta kantakin / umore onean, / 

aitzurtzen eta dantzan / denbora berean. Echag 257. Nausia asten zaio festa asko egiten / txutika ipiñi ta dantzan 

erakusten. It Fab 257. Batak txilibitua jo, besteak bolingozoa, au dantzan, hura saltoka. Izt C 229. Kantuz uda 

ziñaraman? / Emazu bada orai dantzan. Gy 4. Kutxa santaren aurrean dantzan Dabid ibiltze hura etzuen ontzat 

artu. Lard 188. Txoriya bañan ere / ariñago dantzan. Bil 70. Nere andria dantzan zebillen, / begira zeudenen 

farra! Xe 263. Negar egin bear ta asko gabiltz dantzan. AB AmaE 222. Indar asko zuen, / bai, erari orrek, / 

zergatikan jendia / dantzan ipiñi zuen. JanEd I 95. Dantzan lehertua zelakotz. Elzb PAd 56. Hobe litake bestaigandetan 

lur iraultzen aritzea ezenez eta dantzan. Arb Igand 143. Andria oian eta / Gibel-andi dantzan. Urruz 

Urz 23. Saltoka eta dantzan. Alz STFer 139. Berbaz, ibilten nai dantzan. Azc PB 151. 

(s. XX). Zaharrak gaztetzen dia, / Oro dantzan ari dia. Xikito 11. Au esanaz batera asi zan jantzan. Echta Jos 

89. Hok gelditu gabe jauzteka eta dantzan ari baitira. JE Bur 141. Deadar lekaio parregarriak egiñaz ta dantzan 

ezin asperturik. Ag G 42. Ankak ariñak eta / burua ariñago, / Dantzan obeto daki / Artajorran baño. Canc. pop. 

ib. 45. Geldirik ez dago une batian, beti dantzan dabillela diruri! Alz Txib 85. Gaur ikusiko nor helduko den 

hobeki, zu othoitzean arizanik, ala ni dantzan jostaturik! Barb Sup 53. Xapeldun arrotz eihartu jaunxkil batekin / 

zaukun hasi're dantzan. Ox 183. Neska-mutil gazteak, sail banatan, dantzan asteko pozez. Mok 12. 

Ezkonbarrijok dantzan ebiltzan. Altuna 78. Olio-biltzailleak zugatzeko igalien pean sorgin-dantzan ari dire. Or 

Mi 82. "Biba Manuel!" esanaz dantzan / larogei urteko atsua. Tx B II 179. Kutxaren ganean dantzan / Ekin eta 

ekin. Enb 183. Gazteria dantzan ari zelarik. Zub 85 (116 yantzan). Donostiarrak nagusi gera, dantzan, 

abestietan, estropadetan ta Saski-Naski-n. Lab EEguna 83. Atzo erromeriyan ainbeste bider yantzan atara 

indunan mutilla, nor don? Kk Ab II 155 (I 74 dantzan). Pertza albuan, dantzan, Muruko sorgiña. Laux BBa 6 (8 

yantzan). Neska ta mutil, atso ta agure / dantzan ikusten tuguna. Or Eus 168. Arin arin errabian / Dantzan, 

begiak arrai, / Aitu zira gau guzian. Iratz 19. Bere herritarrak urhezko aratxearen aitzinean jauzika eta dantzan 

atxeman zituen. Zerb IxtS 39. Orra izadi osoa dantzan. Or QA 194. Ba zabiltzan / ahizpa gazte bi dantzan. Mde 

Po 37. Au dantzan, ura illetan. Emen jaio, an il. Txill Let 64. Hogoi bat azeri dantzan abiatu ziren Orkatzeko 

oilategirat buruz. JEtchep 33. Bai dantzan, bai birinbolaka, umeteri zikiña. Erkiag BatB 118. An ibiltzen ziran 

neska ta mutil dantzan. Salav 41. Gure denporan neskak jantzan da mutillek tabernan kantetan. In Alzola Atalak 

93. Lau Aingeru azaltzen dira dantzan. NEtx LBB 315. Ta an zeguan gazte jendia / dantzan aguro orduan. Uzt 

Sas 107. Zineman eta dantzan uda ta negua. Xa Odol 118. Jelkhi jentiak Urdatzen dantzan. Casve SGrazi 128. 

Hasiko zaizkizu txistulariak soinua jotzen, eta besteak dantzan. MIH 310. Cantinflas galtza-jarioak trebe baino 

trebeago dihardu morrontzan, toreatzen nahiz dantzan. MEIG I 182. 


mende. 

32


(Fig.). Dantzan abiatutzen zait / bai biotz gaixoa. JanEd I 115. Baratxuri bat dantzan ur bero pixka baten 

gañian. Sor AuOst 92. Zer othe dut begietan? / Non da bortha? / Airatu da! / Mahaina dantzan dabila. Elzb Po 

205. Dantzan asi iat orain eskatza, / eztogu bear beterik. Azc PB 94. Zenbaiten mingañian / premiyua dantzan. 

AzpPr 54. Ikara aundi bat ematia, bijiliko babarrun guziyak eta patata bat edo beste dantzan jartzeraño. Iraola 

34. Komedi-tokia da / gure okollua; / beiak adarrak dantzan / ta ik akullua. Enb 161. Dantzan mertxikak / 

latsaen axez. Laux AB 39. Kai argijak margoz beterik / ta ontzijak dantzan uretan. Ib. 61. Orro bildurgarriz ezusteko 

dantzan asi adi, lurra! Or Poem 527. Bihotza dantzan zedukan, biharamon goizean jaiki zenean. Mde 

HaurB 24. Ontziak bota ta bota an zijoan dantzan diruak balio zituan olioa. Anab Poli 61. Inpernu guzia 

dantzan asi ba-litz bezela, trumoi ikaragarri bat jo zuan Anboto-aldetik. NEtx Antz 14. Ipar-aize meeak dantzan 

ziarduan enparantzako zuaitz goraetan. Erkiag Arran 168s. v. tbn. Osk Kurl 24. Nere baitan nabil. Gogoenparantzan, 

/ ezpai-ardailla det dantzan. NEtx LBB 244. Azkura batek dantzan / jartzen dit [biotza] barruan. 

Ib. 335. Berriro asiko dira / gaur bertsuak dantzan. Basarri in Uzt Noiz 30. Nere ezpainetan daramadan basakrabelina 

/ hitz zuloetan dantzan darabilan ur berdea. Lasa Poem 100. 

- DANTZA NAHASTU, DANTZA NAHASTATU. Baile promiscuo. Eureen erriko dantza naastaubak eta 

pekatuzkuak guztiz kendutia. fB Olg 153. Ezin iñundik itxi lei etxian bigira ta okasinoe dantza naastaukorik. 

JJMg BasEsc 114. Dantza nastuetan. Ur MarIl 74. Abanera, xotis ta beste arrotz dantza nastuetan. Ag G 96. 

Dantza nastu ta zinietan izaten al zera? ArgiDL 28. 

- DANTZAN EGIN (V, G-azp, AN-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 73. Bailar. "Aratostiak dira 

dantzan eitteko" Etxba Eib. "Dantzan ongi egiten du (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 73. v. dantzatu. Tr. 

Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Ez eutskuzan Jaungoikuak oinak emon 

dantzan egiteko, ezbada modestijaz pausu egiteko. fB Olg 79. Inok bere ezin legijala Jaungoikua serbidu, ta 

diabrubagaz dantzaan egin. Ib. 79. Dantzan egin daijela, diño San Ambrosiok, emakume adulteriaren alabaak. 

JJMg BasEsc 135. Dantzan asko eginda / zeuden ankan torpe. JanEd I 96. Berak soiñua io ta berak dantzan 

egiten eban. A BGuzur 110 (116 yantzan). Esan dau eze biar dantzan egin bearko dozuela. Ag Kr 64. Jantzan 

egin bear dogu soñu au amaittuarte. Echta Jos 196. Ta gaurko gazte oen illobak ere zure danboliñean egingo 

dute dantzan. Mok 10. Lugiñak pozen pozaz / Dantzan egin legi. Enb 168. Mirentxuk eskatu dau dantzan eiten 

daun andrakilla bat dotore jantzita. Kk Ab II 37. Erodiasen alaba sartu zan, dantzan egin zun, eta Erodesi ta 

mai-lagunei atsegin izan zitzaien. Or Mc 6, 22. Emakume guztiak giza-soiñu bardiñen otsera dantzan egin eta 

biotz-ziriketa antzekoen menpe ibili bear ete dabe? Erkiag Arran 62. Azkazubiko atsoagaz edo egin yoan 

dantzan ala? Bilbao IpuiB 55. Hamar urte honetan eztut dantzan egin. Arti MaldanB 216. v. tbn. Anab Aprika 

33. Neska bati galdetu zion eia berarekin dantzan egin nahi othe zuan. Osk Kurl 218. Jauna, pekatu al da 

dantzan egitea? MAtx Gazt 49. Auntzak eta antxumeak, dantzan egin zuten aren gaiñean. NEtx LBB 189. 

Soñurik baldin bazan / dantzan egin lasa. Uzt Sas 197. Erodiasen alabeak dantzan egin eban guztien aurrean. 

Ker Mt 14, 6 (IBe, Ol dantzan egin; IBk dantza egin, He, TB, Dv, Ur y Leon dantzatu). Euskaldun ona izateko, 

eskas ageri zait nere burua zenbait aldetatik: sagardoa ez dut gogoko, dantzan --askatuan behintzat-- ez dut 

egiten eta pelotan arras traketsa naiz. MEIG II 92. 

- DANTZAN ERAGIN. Hacer bailar. v. dantzarazi. Israeltarrai [urragorrizko idiskua] mendijan 

Jaungoikotzat adorau eragin eutseenak; ta Jaungoiko egijazkua ukatuta, dantzan eragin eutseenak. fB Olg 138. 

Nai ta nai ez, jantzan eragin eutsan. Echta Jos 89. Txilibitu-soñuetan / arturik zartie, / a ixangok nagi barik... / 

dantzan eraitie! Enb 165. Dantzan eragiteko txilibitu bat lortu ber ebala emon eutsan buruak. Bilbao IpuiB 153. 

- DANTZA-PIKO. "-phiko (S; Foix), tour de la danse" Lh. Eman ditzagun orai zenbait dantza-piko! Ox 38. 

Horiek herriak utzi zorian edo zeharo utzirik duen dantza piko bat salbatzea nahi dute. Mde Pr 43. 

- DANTZA-SAIO. Sesión de baile. v. dantzaldi. Dantza-saio ikusgarria egin zuen. TAg Uzt 204. Txintxo 

dijoa etxera dantza-saioa bukatu ondoren. MAtx Gazt 72. Gazte jendearen dantza-saioak eta irrintziak. NEtx 

LBB 19. 

- DANTZA-SARI. "(Sal, R), pago a comparsa de bailarines" A. 

- DANTZA-SARTZAILE. Triskan edo danza-sartzalle ibiltzea izan dala jolas itsusietarako bidea. AA II 

333. 

- DANTZA-SOINU. Música bailable. "An ez da besterik, dantza-soñua baño" Etxba Eib. "Dantza-soiñua entzun 

ezkero, ezin geldik egon" Elexp Berg. 

- DANTZA-SOKA (Hb ap. Lh). a) Danza en la que los bailarines forman una cadena. "Farandole" Lh. v. SOKA- 

DANTZA. Paristik landa zuen minekin ikusi / Dantza soka zutela Azkainen ihesi. Hb Esk 100. Hiltzen naizen 

egunean, / Aizkideen bilkura / Dantza-sokan etor bedi / Ni lo nagon lekura. Elzb Po 213 (ed 1991 soka-dantzan; 

en PAd 14 soka-dantzan ethor bedi). Dantza-soka ateratzeko aiña aur izan zuten. "La danza solemne". Or Eus 

54. b) (BN ap. A Apend). Fila de danzantes. Amar nerabe azkarrak eta Etxeberriko ta Arburolako 

biurezandikoak (indianoak), alkarri eskuak emanta, dantzasoka eratu zuten. A Ardi 69s. Eta zuek, mutilok, 

dantza-sokara bear dezute. Ib. 69. Dantza-sokaren erdian aker ipurbeltza. SMitx Aranz 215. 

- DANTZA-ZALE (dantzale Bera). Aficionado al baile. Dantzale es un neol. creado por Arana Goiri en 1897, de 

dantz(a) 'baile' y -zale: "Deunak: Paskal dantzalia" AG 1502. Hetan luzeki daude danzazaleak 

ohera gabe. SP Phil 370. Arkitzen du penitente ura dala bulla zalea, danzazalea, sarri dijoala 


mende. 

33


onelako lekuetara. Mg CC 144. Ta ez dauka inok zetan buruba kansau, dantza zaliai piestaan... ondo ibilteko 

esaten. fB Olg 193s. Edade guztietako persona dantzazaliak. Ib. 126. Danok dakigu gure erriya arin, pizkor, zoli 

ta menditar bezela beti dantzazalia izan dala. LzM EEs 1912, 93. Irri ta dantza-zale eguan / atzak marpilla 

baxen zuri. Laux AB 47. Umore oneko dantza zalea / beti izan nintzan munduan. In SM Zirik 95. Mutil geienak 

dantza-zale biurtu zaizkigu. MAtx Gazt 72. 

dantzado (S ap. A; Gèze), dantzadu (Gèze, Foix ap. Lh). "Toupie" Gèze. "Trompo" A. 

dantzaera. Tipo de danza. "Cumbé, Isitukoen danzaera, lat. Aethiopum saltatio" Lar. 

dantzaga (Lar), dantzagai (Lar). "Balancín, contrapeso de los que danzan en la maroma, dantzaga, dantzagaia, 

dantzurruna" Lar. 

dantzagai. v. dantzaga. 

dantzakatu. Bailar. Hargatik maskatu eta danzakatu izatu naiz. EZ Eliç 161. 

dantzaketa (SP , sin trad.), jantzaketa. Baile. Nahi bada danzaketan eta bankezietan aurkhitu. SP 

Phil 416 (He 420 dantzetan). Igaropidean aurkeztu zaizkion janzki bakanak, etxe erageak, dantzaketa zakarrak 

arduratsu bilduko ditu. Zink Crit 63. Bere dantzaketa iru tokitan egiten zuan. Eguzk RIEV 1927, 435. Gastaro, 

eder dan lorea, / eugaz yabilk mutil-kantea, / ta neskatxen dantzaketea. Laux AB 71. Oi danez, gure neska-mutil 

sail ederra, dantzaketa ostean, gozotegira joan zan. Erkiag Arran 45. Mutillik geienak jantzaketan ziarduen. Ib. 

67. Goratu egizue Aren izena dantzaketaz, / abestu egizue danboliñez ta zitaraz. Ker Ps 149, 3 (Ol dantzetan, Or 

dantzarekin). 

dantzaki. "Pieza de baile (G-nav)" A Apend. Eguneko entzukizuna (programa) jotzen asi zan: Iru damatxo, 

Iriyarena, Agur nere biotzeko, Pello Joxepe, Gernikako arbola ta dantzaki batzuk. A Ardi 66. 

dantzalari. v. dantzari. 

dantzaldi, dantza-aldi, jantzaldi, jantza-aldi. Turno de baile; sesión de baile. Tr. Documentado en textos 

meridionales desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 38 ejs. de dantzaldi, 6 de ellos septentrionales. 

Dabidek dantza-aldia egiten zuen. Lard 188. Jantzaldi bat be egingo zeunke orain. Echta Jos 89. Dantzaldia 

amaitzean. Urruz Zer 98. Erromerijara juan biarko yuagu dantzaldi bat egiteko. Kk Ab I 34. Dantza aldia 

bukatu dutenian [...], neskatx zintzoari muxu eman dio. JBDei 1919, 278. Bere dantzaketa iru tokitan egiten 

zuan, bakoitzean iru dantzaldi labur. Eguzk RIEV 1927, 435. Bazkal-ostian dantzaldija ixan zan. Altuna 75. 

Iñon diran abesti, jantzaldi ta erestaldijak ixan genduzan. Otx 152. Lênengo dantzaldira duteneko deitu. Or Eus 

37. Zidarrezko bost sastakai / zeure itzak dantza-aldijan. Laux AB 82. v. tbn. TAg Uzt 174. Karmañola zeritzan 

errevoluziño kantuaren doñupean dantzaldia egin ere bai. Etxde JJ 20. Jantzaldian burutsik jardun bear 

daualako. Erkiag Arran 36. Kukubeltxuri jantza-aldi bat emon bear eutsela etorri iakon burura. Bilbao IpuiB 

154. Mozkorrekin aparia. / Akerrekin dantzaldia. Gand Elorri 97. Erromeri-billeraren azkenengo dantzaldiak 

dira. MAtx Gazt 71. Egundoko dantzaldi ta jaia eratzekoak dira egun ortarako. NEtx LBB 82. Korputz-egunean 

Jaunaren aurrean dantza egiten duten ezpatadantzariak: hauek auzpez, lehenengo dantzaldian. MEIG I 79. 

Dantzaldi-oro zatoa, / gizonezkoen arloa. "A cada ronda de danza". Or Eus 170. 

(Fig.). Apaiza dantzaldi aietan zebillela Don Carlos Españira sartu zan Beran barrena. Or SCruz 31. 

Dantzaldi ori kostau ei yake / Bakotxai amaseikua. Enb 167. 

dantzalditxo, dantza-alditxo. Dim. de dantzaldi. Ta "Txinpasek" egingo ez eutsen ba dantza-alditxoa, 

orren neska eder eta galanteri? Bilbao IpuiB 79 (v. tbn. 55). 

dantzale. v. DANTZA-ZALE. 

dantzaleku (V-gip ap. Etxba Eib; Urt). Lugar donde se baila; local público de baile. "Choragium" Urt V 2. 

"Ballera guztietan da, euren erromerixa egunerako, dantza-lekua" Etxba Eib. v. dantzatoki, dantzategi. 

Arkitzen du edo danza beretan, edo danza lekuetan. Mg CC 144. Dantza-leku ederra / olezko biguña, / plazan 

ederto dago / gaur bertan egiña. Echag 81. Plazako dantza-lekura. Ib. 182. Dantza-leku ta plaza danetan / bera 

da beti aurrena. Urruz Zer 77. Itsas-nesken dantza-leku izandako arkaitzetan eserita. Mde HaurB 74. v. tbn. 

Txill Let 27. Arratsaldean dantza-lekuan bi mutil asarratu ta il zuan batek bestea. And AUzta 61. Ipar- 


mende.


Amerikan, dantzaleku eta jolas-tokiak ugariak izanagatik, ez da jendea, "Marty"-k erakusten digunez, bestetan 

baino alaiago. MIH 326. En DFrec hay 2 ejs. 

dantza-mantzari. v. DANTZA-DANTZARI s.v. dantzari. 

dantzaratu. Ir al baile. Ez da naikoa asmo onez dantzaratzea. MAtx Gazt 68 (v. tbn. 67). 

dantzarazi (BN-lab ap. Gte Erd), dantzaerazi, dantzerazi, dantza-erazo. Hacer bailar. "Mauleko dantza 

dantzarazi zion (BN-lab)" Gte Erd 17s. v. DANTZA ERAGIN, DANTZAN ERAGIN. Alabari zion zure / 

burua eskarazi, / Herodesek zuenean / kortean dantzarazi. EZ Noel 167. Gau-berandurarte [...] musikalarimordoak 

neska-mutilai dantzarazten yo ta yo ari izaten dira. A Y 1934, 9. 

(Fig.). Harek dero harek / Karmiñola danza eraziren, / Bizkar ezürra hauts baliezo / Beneiko desiratzen. 

Xarlem 253. Ez balitz urre gostuz laster hilarazi, / Erromanoa zuken ungi dantzarazi [Biriatuk]. Hb Esk 30. 

Beste ainbeste bider zintzurra bustiyaz, mingaña ederki dantzerazirik esaten dutena. Sor Bar 110. Aizearen 

indarrak dantzaerazitzen zituen aritz adarrak. A. Arzac EE 1882c, 377. Soldatak artu gabe / ez natzaizu joango / 

dantza-erazo gabe / naikoa pandango. Urruz Urz 38. Haitz handienen besoak behar / Dantzarazteko zenbeit 

ezkur txar. Ox 116. Ixo, adiskideak, maxiolaria Yainkoak zigorkatzen dik, eta ezpain-uxtu batekin txantxaria 

bezala dantzarazten. Or Mi 7. Haren abotsa ozenago zen eguzki apalarenak dantzarazten duen hego-haizearena 

eta udaberri guziarena baino. Mde Pr 144. Garrek haren itzal lerdena dantza erazten zuten ormaren gainean. 

Mde HaurB 7. "Dantzaraziko hitugu ba, deubrurik ez baduk!" egin zuen Ping-Lik bere baitan. JEtchep 91. 

dantzari (gral.; Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, Dv, H; -nz- Lcc, SP , Arch Gram 15, VocBN), dantzalari (Urt 

V 2 y 5, Añ), jantzari. Ref.: A; Lrq /dancái/; Iz R 402; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 73. 1. Danzante, 

bailarín (sentidos prop. y fig.). "Baylador" Lcc. "Choragus" Urt V 2. "Choreutes, saltalária, dantzalária" Ib. 5. 

"Danzador, danzante", "saltarín, saltatriz", "bailador" Lar. "Dantzari ederra da (G-azp)" Gte Erd 73. Tr. 

Documentado tanto al Norte como al Sur, desde Axular; la forma dan(t)zalari se encuentra en Añibarro (MisE 

92, 117, 140). En DFrec hay 148 ejs. de dantzari. 

Neskatxa dantzari bati. Ax 258 (V 172). Ihiztariak, arranzaleak, pilotariak, dantzariak, nekhatzen dira, 

trabaillatzen dira; eta alabaiña trabaillu hura guztia bestatzat hartzen dute. Ib. 488 (V 315). Sonulariaren 

etxean oro danzari. "Tous sont danseurs". O Pr 409 (v. tbn. Saug 165). Au dok Mutilbalz, Bergarako danzari 

koplaria. Acto 237. Ekusten dituzu fest batean danzari ederki apaindu jaunziak. Mb IArg I 377. Alaba hau zen 

gaztea, ungi egina eta dantzari handia. Lg II 160. Nork naikodú emastéki erakutsia, ibildária ta danzária? LE 

Prog 118. Emakume dantzarija ta kantaarija bardinak dira gizonak galduteko. fB Olg 77. Alako dantzari naaste 

zaleentzat. JJMg BasEsc 134. Gorputz egunean ezpata dantzarien soñua eta erreberentzia, Done Juanez pordon 

dantzariena, errietako Done godartarien egunetan brokel dantzariena. Izt D 61. Arzaiak izan arren / gure 

danzariyak, / dira guztiz lirañak, / datoz txit galaiak. Echag 81. Dantzariaren arhina! / Eztük ez bürian mina! 

Etch 310. Au bai komedia! / Dirurik itsuaren / txakur dantzaria. It Fab 122. Alaba dantzaria ibai izoztu batera 

erori eta ormak lepoa ebaki zion. Lard 399. Jaundone Joani-Batistaren burua dantza baten eta dantzari lohi 

baten saria izan dela. Arb Igand 144. Ondo ondo biortuta / ardi dantzaria. Azc PB 69. Au entzun ebanean, 

atorra zaardunak seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan neba dantzariari. A BGuzur 110. 

(s. XX). Üskaldün dantzariak. Xikito 1. Ama zango makur, / Alabara eder / Eta semea dantzari. Garral EEs 

1917, 108 (adivinanza de la viña). Bizkorra zan bera, dantzari nekegabia. Kk Ab I 30. Aspaldiko soinulari eta 

dantzariak. Barb Sup 62. Dantzariak arrotzen zuten auts zuriaren artetik. Mok 19. Neska dantzariek erortzen 

dira ikaraz. Or Mi 133. Dantzariyaren premiyua. Tx B II 37. Berrogoi yantzari horiek trebeenetan hautatuak 

dira. Zub 116 (86 dantzarier). Dantzari galtzadunek bertzalde kriskitinak beren ahur-barnetan joz. JE Ber 94. 

Ba dirudi zerriak artza dantzaria. Or Eus 138. Orzi dantzariak ttunttun-hotsetik / ixuri daroaz suzko uhinak. 

Mde Po 61. A zan dantzaria, dantzaririk iñor izan ba da! Erkiag Arran 39 (36 jantzari). Geienaz neska 

dantzarien jazkera, gorpuzkera, ibillera ta abar maxiatu dituzte. MAtx Gazt 71. Horrela Juhañe Casenave-k 

itzultzen deie debrueri pastorala zaharretan zuten tentatzaile kargua eta ez daude dantzari huts. Lf in Casve 

SGrazi 17 (10 jantzari). Eurak ziran aña neska dantzari artu ebezan. Ker Iud 21, 23 (Ol neska dantzari). 

Dantzari trebe baten edo herri-jaietako suen antzera, atertu gabe ari da askatzen txinpart goriak. MEIG II 93. v. 

tbn. SP Phil 372. AB AmaE 411. Urruz Zer 98. ADonostia Itzald II 11. Ox 149s. Enb 112. Etxde JJ 177. BEnb 

NereA 234. Anab Aprika 33. Larz Iru 16. Uzt Sas 317. Xa Odol 37. 

Ur motel arrea, ez bere erritan utzi zituzten erreka txixtor dantzarik bezelakoa. JAIraz Bizia 42. 

(Como complemento predicativo). "Pela, muchacho bien vestido, que baila sobre los hombros de un hombre, 

gizon baten sorbaldan dantzari dan mutilla" Lar. Edari maitagarria, tristearen alegria; / alaitzen dezu begia, 

/ kentzen melankonia; / mutua ipintzen kantari, / eta errena dantzari. (D. Meagher, s. XVIII). Onaind MEOE 

245. Ostatietan kantari, plazetan dantzari, / Gaiaz eta egünaz, bethi paseiari! Etch 398. Pozkida betean 

sagardoz aserik guztiak jarriko ziran dantzari. Izt C 179. Oiala kendu barik / begiak dantzari, / esan eutsan 


mende. 

35


guztia / doña Pepitari. Azc PB 158. Zugaztietako adarrik gorengoetan miruak dantzari. Ag AL 105. Kantari, 

dantzari, ta neurririk ezpada, lau ankan, e? Ag G 312. Erabilli duenak / dirue dantzari. EusJok 82. Jaxintoren 

dantzak ikusirik, bera ere dantzari ta abestuaz. Alz Txib 90. Hegaldunak dantzari, / Xinhaurriak lanean. Ox 90. 

Amestegiko alaba / gurekin emen dantzari! EA OlBe 20. Milla ta bosteun sorgin / dantzari Zugarramurdin. 

SMitx Aranz 215. Sorginen leizean, / lizun, bilhuts-gorri, / bilhoak haizean, / neska bat dantzari. Mde Po 17. 

[Jolasuntzia] aize apurraren zeragaz dantzari ziarduan barrako itsas-kolkoan. Erkiag Arran 96. Zarrak poztuten 

dituz, / gazteak dantzari, / eskarrak gure euskaldun / txistulariari. BEnb NereA 222. Su andia eukan-da, ura 

laster asi zan berotuten ta dantzari be beingoan poll-pollka gozoan. Bilbao IpuiB 44. Oso lan gaitza bukatu dut 

oraintxe, eta nerbioak dantzari daduzkat. Arti Ipuin 75. Txoriek itzi dituen kimak / alantxiz dagoz dantzari. Gand 

Elorri 164. Ain zoro diardun / dantzari, beti zut. / Geitxo egin al-dun / ezkutuan txurrut? NEtx LBB 351 (se 

refiere al mar). Gorantza doia keia, zuri-zuri, jantzari biribilketaetan. Alzola Atalak 81. Baina kantari eta 

dantzari --eta zahatoari eragiten-- ari direino ez dira, dirudienez, gehiegi oroitzen ez Itsasoaz ez etxe gaineko 

hipotekaz. MIH 310. v. tbn. Laux AB 57. Iratz 149. 

2. "Aguzanieve, nevatilla (Lf GAlm 1953, 47)" DRA. 

3. (L, BN, R ap. A), jantzari (BN ap. A). "Trompo, juguete de niños" A. v. DANTXARI (b). 

4. (BN-baig ap. A), dantzalari (R ap. A). "Agallas de roble con las cuales juegan los niños" A. v. DANTXARI 

(c). 

- DANTXARI, TXANTXARI. (Forma con palatalización expresiva). a) Danzante, bailarín (sdos. prop. y fig). 

Melon antxinako organista buapo ark ta Lorentxo dantxariak biak alkar arturik atera debe. GavS 7. Beruetetik 

dugu Urtxupe aizkolari / --enborraren gaiñean txori bat txantxari. Or Eus 15. Txuriz ta gorriz jantziak / irabioka 

or dabiltz beste / ega-lili dantxariak. EA OlBe 25 (v. tbn. 90). Arren, egazti ariñ, / leoi, orein txantxari, / ibar, 

mendi, ugalde, / euri, aize, sargori, / esnai ta amets artean / gau latzaren zaindari! "Gamos saltadores". Or in 

Gazt MusIx 199 (Gazt jauzkale, Onaind jauzkari). 

b) (BN ap. A), TXANTXARI (R ap. A). "Trompo, juguete de niños" A. Txantxarie baño geiago gelditzen 

eztena duk ori (AN-larr). "Ése no para más que un trompo". Inza Eusk 1928 (II), 100. Maxiolaria Yainkoak 

zigorkatzen dik, eta ezpain-uxtu batekin txantxaria bezala dantzarazten. Or Mi 7. 

c) (L-ain, BN ap. A). "Agallas de roble con las cuales juegan los niños" A. 

- DANTZA-DANTZARI. (Estar, etc.) bailando. v. DANTZAN. Dantza-dantzari bedartzan. Laux AB 18. 

Ardua eta atsua / bijak dantza-dantzari. Ib. 63. Ardi-esneaz egiñiko gatzatu zuria, azpil sabel-andi batean 

dantza-dantzari. Erkiag Arran 119 (v. tbn. BatB 80). DANTZA-MANTZARI. Dantza-mantzari altxa zuen 

su-besoak. Iratz 182. 

- DANTZARI-BURU. El que encabeza el baile. Dantzari-buru Dabid ikusiko yunagu, ta bigarren buru 

Donibane Ebangelaria. Or QA 207. 

- DANTZARI-LAGUN. Compañero de baile. v. DANTZA-LAGUN. Ba dirudi zerriak artza dantzaria; / [...] 

/ dantzari-laguna du oin-abe zutia, / gaurko zeinbait dantzaren iduri egokia. Or Eus 138. 

- DANTZARI-TALDE. Grupo de danzantes. Dantzari-talde, Baco-tiarrak, / nâspil zoroan zuti-baldarrak, / 

esku goituan ontzia ardo... Ldi BB 114. Beroien laguntzalle kaskarot izenekiko dantzari talde bikain bat. Etxde 

JJ 173. Berriro aldabaia yoka zatozke dantzaritaldean. Ol Ier 31, 4. Dantzari talde bat juan ei zan Plaentxiara. 

SM Zirik 40. Dantzari-taldea bezain biribil eta bipil begitantzen zitzaizkien itz eta esanera egokiak. Zait Plat 

112. 

dantzarisa. Bailarina. Ahuspez emanik orduko biltzarrean ziren gizon guziak [...] adoratu zuten 

komediantsa eta dantzarisa bat. Elsb Fram 128. 

dantzategi (Urt). Lugar donde se baila. "Choragium" Urt V 2. v. dantzaleku. Zure etxean, zure lantokian, 

zure dantzategian, zure jolas-lekuan... ez al zenduke kristau-giroa jarri nai? MAtx Gazt 101s (v. tbn. 103). 

dantzatoki (Urt). Lugar donde se baila. "Choragium" Urt V 2. v. dantzaleku. Eliza-aurrean enparantza 

edo dantza-toki zabal eder bat. A Txirrist 201 (v. tbn. BGuzur 116). Donostiko "La Perla"-ko dantzatokiko 

solairu dirdaitsuan oiñak irristaka labainduz. TAg Uzt 248. Galestarrek, berriz, Enda Ederraren dantza-toki 

direla diote. Mde Pr 267. Erri aunditako dantza-toki itxi askotan. MAtx Gazt 67 (v. tbn. 23). 

dantzatu (G-nav, AN, B, L, BN, S, Sal, R; Urt I 444, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, VocCB, Dv, H; -nz- Lcc (-du), 

Volt 74, SP, Lecl, Arch VocGr), jantzatu, lantzatu (R-vid). Ref.: A (dantzatu, lantza); Lrq /dáncace/; Gte Erd 

73. Bailar, danzar (sentidos prop. y fig.). "Se usa como intransitivo. Botzaren botzez dantzatu nintzaxun (Sal)" 

A. "Orai éburnian gaure dantzatiagatik mitiléki" Iz R 297. "Ori ongi dantzatzen da (G-nav, AN-gip-5vill, B), 

neskatilla hori ontsa dantzatzen düzü (S), ba daki dantzatzen (B)" Gte Erd 73. v. DANTZAN EGIN, jauzkatu. 

Tr. Usado en todas las épocas y dialectos (aunque menos frecuente en los vizcaínos). En DFrec hay 34 ejs. 

Utilizado por lo general con aux. intransitivo, lo hallamos sin embargo con transitivo en Voltoire, Pouvreau, 


mende. 

36


Astarloa, Lardizabal, Xenpelar, Soroa y Arrese Beitia. 

Xirula soinu egin drauzuegu, eta etzarete danzatu. Lç Mt 11, 17 (Ip, TB, Echn, Samper, Or dantzatu, Hual 

lantzatu). Andre ederrok orduan danzatu oi dira besterekin (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Argizagiak dire / 

bozkarioz dantzatzen, / ohi baño dutela / gehiago argitzen. EZ Noel 54. Nehor guti dantzatzen da edana 

eztenean, adimenduan dagoenean. Ax 413 (V 268). Danzatu nahi eztena, eztohala danzala. Saug 109. Danza 

zazu eta hari zaite iokoan erakutsi derauzkitzudan kondizioneen arauera. SP Phil 375 (v. tbn. 373; He 378 

dantza ahal zaitezke). Nolako ziren süperstizione hurak? --Danzatzia sü horren baranoan; jokhatzia, [...]. Bp II 

115. Eta sarthurik Herodiasen alaba dantzatu zen. He Mc 6, 22. Ezurrik etzutenak bezala danzatzen ziran 

guziak. Mb IArg I 376. Dantzatu naiz beraz atseginekin Jaunaren aitzinean, eta dantzaturen naiz berriz ere. Lg I 

302. Bada danzazaite orái arin duzuláik tripa. LE Prog 118. Jesüsen graziak deiziet / Bihotzetik desiratzen / eta 

danzatzera plazer badüzie / plaza huntara kümitatzen. Xarlem 1488. 

(s. XIX). Beste Konfesore bati danzatzeko lizenzia eskatzeko gogoz. Mg CC 145. Soñuarekin uda zabala 

olgantzan igaro badezu, igaro egizu negua danzatzen. VMg 78s. Kantak ikasteko, dantzatzeko ta beste 

gauzetarako. AA III 589. Gitxiago edo geijago dantzetan ez dan olgetiak ez dauka gatzik. fB Olg 9. Arako mutil 

eta neskatillak bazter eta okelubetan sarturik euren soñuban danzetan dabenian. Astar II 144. Soñubarekin gera 

alegre dantzatzen, / ez gera nekatzen. Echag 116. Ya ezen dantzatu lituzkek / Yaio izan baninduk ni / Gaztai 

erreak hautsetik atheratzeko egoki. Gy 120. Eskarnioz direla dantzatzen buruak. Hb Esk 229. Herodes eta 

gañerakoen aurrean txit askatasun andiarekin dantzatu zan. Lard 398. Jaunaren aurrean dantzatuko det. Ib. 

189. Dantzatuko naiz, eta egin naizen baino aphalago jarriko. Dv 2 Sam 6, 22. Ez dezute ikusten zeñ izugarri 

zuhaitzak ikaratu eta ostoak dantzatzen diran? Arr GB 37. Eztuela dantzatutzen / zortzikuan gaizki. Xe 183. 

Ankak dantzatu ziran / aiek ikusi arte. Ud 99. Danboliñikan gabe / dantzatuko ziña, / artuko banuke nik / arbasta 

bat fiña. Sor AKaik 114 (137 dantzatu zagun). Dantzau begie atso sorgiñak, / Tximur ziztriñak, / Akelarreko 

zelaian. AB AmaE 368. Atzo ni dantzatzen ikhusi nautenek. Elzb PAd 67. Eztau asko edan bear / nai dabenak 

dantzau. Azc PB 306. 

(s. XX). Iñauteri askotan ateratzen dana artza jantziyan loitan garbi garbi dantzatzera. Iraola 98. Jaxinto oso 

alai ta erdi dantzatuaz atian azaltzen da. Alz Txib 90. Ikas pilotan eta onheski dantzatzen. Barb Sup 61. 

Haritchabaletek egiten zian D'Esquer-en dantzatzeko ihikina. Const 24. Oraiñ Oiartzunen, gero Ernion, 

dagoneko Oñatin, dantzatzen zan apaiza. Or SCruz 41. Neskak pozik dantzatzen ditun danbolin soñuarekin. Or 

Mi 29. Yantza-yauzia hasi zelarik, bera ere sartu zen lerroan, ba eta ederki yantzatu. Zub 86 (116 dantzatu). 

Zapata koskor-dunak / anketan sartuta, / alpargata txuriyak / paperan artuta, / billeran dantzatzeko / aiek 

muatuta. Tx B II 107. Sari ori beti lau-seiren artean dantzatu bearra dek. Ldi IL 98. Emakume andaluzitar bat, 

jazband jotzen zuen beltzarekin dantzatzen etzan ba! ABar Goi 15. Eurekin dantzatzeko / ekar non ardetxetik. 

Laux AB 64. Dantza gaitezen --dio--; ekarri zaldabe. Or Eus 36. Nork esan alako andereño apaiña alain ederki 

dantzatu bear zanik? TAg Uzt 295. Umeek artza tximuiri begiratzen dien bezela danborraren soñuarekin 

dantzatzen diranean. JAIraz Bizia 29. Bestela, biar goizean nire saiets-ezurretan osabaren makilla ederki 

dantzatuko duk. Etxde JJ 7. Ninpak, Euridike dantzaburu zala oianean dantzatzen zirenak. Ibiñ Virgil 118. 

Joxeparekin dantzatzen / ari da lotsagabea. NEtx LBB 331. Hola dantzatzia beno aisago da / so egitia 

saihetsetik. Casve SGrazi 28. Hauk xingilika ari baitira, dantzatzen ez direnean. Lf ib. 3. Ez zaio iruditzen 

legearen zigorra behar bezala dantzatzen denik. MIH 320. 

v. tbn. Añ GGero 123. It Fab 204. JanEd II 52. 

(Con complemento directo). Danzar (una danza). Dugun aire bat dantza, / lanari hasteko. AstLas 14. Kanta 

ta dantzatubaz / zortziko berriya. Echag 51. Zortziko bat, bolero bat edo beste soñu berri oetako edozein ondo 

dantzatzen dakienak dantzatu ditzake beretakoak milloika. Izt C 218. Berekin darabilki / iru txakur txolin, / 

aiekin dantzatzen du / ederki txakolin. JanEd I 70. Bai al dakik fandangua dantzatzen? Iraola 62. Aurreskua 

dantzatzen ari dala esan liteke. Urruz Zer 138. v. tbn. Const 24. Biok euzkeldun ziñesmendunak / gerala ezin 

ukatu, / ta au olan dala, "baltzeo" zikin / ori guk nola dantzatu? Enb 180. Etxerik etxe kantatzen, / soiñua bera 

dantzatzen. Or Eus 175. Rumbak, guaratxak, kongak eta zambak dantzatzen eroa zirudin. JAIraz Bizia 28. Zuen 

eskualdeko dantza bat dantzatuko al zenidake, argitasun pixka bat etortzen ote zaidan? Or QA 191. Erran 

dezagun ere dantza-korda etzela Azkainen dantzatzen bakarrik. Zerb Azk 32. Egun, dantzatzen dira ezpatadantza 

eta beste Bizkai-dantzak Gipuzkoa, Lapurdi, Benafarroa eta Zuberoan ere, eskualde hauietakoak Bizkaian 

dantzatzen diran bezela. Osk Kurl 28. Dantza ontaz zer esanik ez daukat, nun-da tokiren batean era txarrean 

dantzatzen ez dan. MAtx Gazt 62. 

(G-azp, AN-5vill ap. Gte Erd 218). (Fig.). Sacudir, mover, darle a. "Nabala ongi manejatzen du: nabala ondo 

dantzatzen du (G-azp, AN-5vill), [...] ongi dantzatzen du mingaña (AN-5vill)" Gte Erd 218. v. dantzarazi. Tr. 

Empleado por autores guipuzcoanos, se documenta desde mediados del s. XIX; es frecuente sobre todo en 

bersolaris y textos de carácter popular. Baña otsetara esnatuta, burua dantzatu utsarekin, len bezala jarri zan. 

Lard 145. Lore guziak igartu ziran, eta zuhaitz eta landareen ostoak oritu, eta berenez erortzen etziranak, aize 

otz gogorrak dantzatuaz botatzen zituen. Arr GB 61. Asitzerako pentsatu / fusillak nola dantzatu! Xe 410. Egon 

aundirik ark eztu egin, / ankak dantzatu zituban. PE 43. Berriz etortzen bada / dantzatu makilla. JanEd I 55. 

Dantzatuko at nik, ago pixka bat. Sor AuOst 92. Zortzireun baño geiago mutill, guziak makilla dantzatzen txit 


mende. 

37


trebeak. Arr EE 1885b, 474. Beren zardaiak danzatuaz. Ib. 474. Mingaiñ ederrarekin / mundua adoratu, / 

ezpañak dantzatu, / burua kantsatu. AzpPr 129. Migel Tupa zalakuan, artu eta eskalletan bera bota. --Dantzatu 

zuten ederki. Iraola 55. Ogei eta lau urte onetan / dantzatu ditu arriyak, / baita gañera plazetan egin / marka 

ikaragarriyak. EusJok 52. Gaur etzera zu gauza neretzat / plazan aizkora dantzatzen. Ib. 137. Gezurrarekin ez 

du baliyo / dantzatutzia mingaña. EusJok II 137. Goizetik emen, arratserako, joanda billa non! Zangoak 

dantzatzen zitun. Or SCruz 55. Tiro-soñu bat izan zan eta / ankak dantzatu zituan. Tx B I 188. Arrauna fuerte 

dantzatzen dute / bera jetxi ta gora iyo. Tx B II 81. Migel agertu bitartean neskatil biak, urduri, orrazkera ta 

soñekoak dantzatu bitzate. Lab EEguna 88. Makilla dantzatuaz. Lek EunD 29. Senarrak dantza deza makilla / 

andrearen bizkarrean. Or Eus 170. Esku-zapiñoa dantzatuz bialtzen zien jokalariai agur beroa. TAg Uzt 228. 

Laisterka ioan al zan belaunak dantzatuz urrutiko eskualdera, eman zeniona alperrik an xautzeko? Or Aitork 33. 

Egunez txoriei begira ibilliko intzan-da, gero arratsean oñak dantzatu bear. NEtx Antz 49. Elorri-oñean zintzilik 

kanpaitxo bat ixiltzeke jo ta jo ari zan. --Aizeak dantzatuko zian-da. Ib. 50. Gazte maiteok, begira ondo / gaur 

ankak nora dantzatu, / Kanpoan dana larrosa danik / etzazutela pentsatu. Basarri 136. Ba-ziran labaiña 

dantzatzen oso yaioak ziranak eta aiekin etzegoen jolasik. NEtx LBB 40. Euriak eman dio berriro len baiño 

areago kristalak dantzatzeari. Ib 105. Irten zulotik, donostiarra, / mingaña ongi dantzatu. MEIG I 42. Gina 

gaxoa saiatzen da, ba; batean mutur-joka --edo zimatik tiraka--, bestean ezpata dantzatzen. Ib. 157. 

- DANTZATU ERAGIN. Hacer bailar. v. dantzarazi. Mesede onen sariya eman zioten dantzatu eragiñaz nai 

ez zuan fandangua soka batetikan zintzilika. Apaol 99. 

- DANTZATZEKE. Sin bailar. Zertan gaude emen soiñua dantzatzeke, Kati? NEtx LBB 197. 

dantzatzaile. "Choreutes, [...] dantzatzáillea, saltatzáillea" Urt V 5. 

dantzatze. Baile, acción de bailar. Zuri akáso idurizaizu inportadéla zerbáit erakústea zeure búrua, 

danboreain soñátze, danzátze ta aláko aurkériak ikástea. LE Prog 118. 

dantzurrun (Lar, H). "Balancín, contrapeso de los que danzan en la maroma, dantzaga, dantzagaia, 

dantzurruna" Lar. 

danyeros. v. lanjeros. 

dañ. "1.º (S), épidémie, maladie végétale; par extens., épizootie, influenza [...]. Zer daña den Ziberuko 

haritxetan! quelle épidémie [...]; 2.º (S; Foix), tare" Lh. 

dapa. "(Vc), voz onomatópica, que se usa para indicar la presencia de una idea repentina" A. Cf. danba. 

Goizalde baten bat edo bi ezeze beste guztiok lo gengozala, dapa, bat batera itzertu nintzen da iretzartu neuzan 

lagunek. A BGuzur 131. Kalean zear eioala urlia, betekada ederra egin ondorean... dapa beti leiora, ta auzora 

begiradatxu bat beti. Ag Kr 50s. Eta zer egingo, zer ez egingo, dapa!! erabagi zeatz eta sustarrekoa artu eban. 

Erkiag BatB 26. 

dapraka. "Matraca, kirrika, dapraka" Lar. Sg. DRA "(G), SP, Lar", pero no lo encontramos en Pouvreau. 

daratulu, -turu, -turi, -tillu. v. taratulu. 

darauntsatu. "(AN, msLond), sacudir uno con otro" A. Debe tratarse de una deducción errónea a partir de 

alguna forma conjugada de erauntsi. 

darda. (Cf. 1 dar-dar). 

- DARDA-GAIN. Temblando. Euzkera zarra erdi-billoxik / Dardagan darabil otzak. Enb 41. 

- DARDA-GAINEAN (Mg PAbVoc; darda-ganean V-ger-m ap. A; H). (Estar) en vilo, preocupado, 

atemorizado. "Darda gañian erabilli (frase), traer al retortero" Mg PAbVoc 227 (tbn. en Zait Plat 98n). Bein 

baño geijagotan izan nas neure erriko Buru edo Piel, ta darda gañian erabilli daruadaz ardao saltzallak belutu 

edo ondo gautu artian daukeezanian etxe barruban nekezaliak. Mg PAb 44. Euren etxe eta etxadi edo familija 

guztija darda ganian darabilenak leoe amurratu batzuk balira legez. Astar II 104. Darda ganean eta lau orritan 

ipini ete dabez [...]? A EEs 1916, 107. Aristotel, Leibnitz, Newton, eta abar darda gainean erabiliak ditu 

arrezkero. Zait Plat 40 (se refiere a Zenon de Elea y sus paradojas). Ango parreak eta txaloak, batek kako-mako 

biurriz laguna darda gainean zerabilenean! Ib. 112. Barruko lapurra, dardaganean jarri da, nunbait. Erkiag 

BatB 143. 


mende. 

38


darda. v. dardo. 

dardagan. v. darda. 

dardai (H, A). "Longue perche, et flexible" H. "Dardai, 1.º (G? Izt C 262), flecha (v. darda). 2.º (G? Arr), 

asta de lanza" A. Mendi-mutilak an ziran prest Errezilko zelaiean, beren lizarrezko dardai andien erpiñetan 

burni zorrotzak zituztela. Izt C 262. Portzelanazko elefante bi, bizkarrean indioen dardai ordez zotz batzuk [...] 

zulotxoetan sartuta. A Latsibi 147s. Zelan joiazan aren uztattik / beredin dardai! Laux AB 20. Oi, egadun aur 

itsuba, / jaurti egixu dardaia, / irrijen dardai sutsuba! Ib. 96. Garitzetan dardaiz dok argija. "La luz dardea los 

trigales". Ib. 25. Ta zure uztai ta dardaiak? Ker Orbelak 58. 

Etim. Derivado de dardo, darda- 'lanza, dardo'; cf. lardai, nardai. 

dardaiz. "Puntilloso, sensible (V-gip)" A Apend. 

dardaiz. v. DARDARIZ s.v. dardari. 

dardaiza, -ze. v. dardariza. 

dardaizka. Temblando. Dardaizka, baña zai / atea irikiko noiz ote zan ernai. Jaukol Biozk 65. 

dardaizo, -zu. v. dardarizo. 

1 dardaka (V-gip), tartaka (V-gip). "Dardáka, dardákia, (la lana) gruesa y dura. Ule dardakia. Ule tartakia, 

ídem.; (animal) bruto, tosco" Iz ArOñ. 

2 dardaka. "(G-goi), temblor" A (puede tratarse de una contracción de dardakada). v. 1 dardara. 

dardaka. v. dardaraka; 1 tartaka. 

dardaki. "Temblor (V-ger)" A Apend. v. 1 dardara. 

dardako. v. dardarako. 

1 dar-dar (V, G, BN; Mg PAbVoc, Añ, VocCB), dal-dal (BN, S, R; Urt V 141), dar-dar-dar, dart-dart (V), 

dardart (A DBols), dardal (G), dal-dal-dal. Ref.: A (dart-dart, dardal, daldal); Iz ArOñ. Temblando; 

vibrando. "Dardaria [...]. Otzak dardar nabil" Mg PAbVoc. "Tiritar, (c.) otzikara, dar dar egon" Añ. "Ikaraz 

dardar, estremeciéndose de temblor, temblando de miedo. Otzak dardar nabill, estoy temblando de frío" VocCB. 

"Onomatopeya que indica temblor" A. v. DARDARAZ. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII; los 

autores septentrionales y el alto-navarro Lizarraga usan dal-dal(-dal). 

Dardar ikara dabiltza. Cb Eg II 143. Aitak, ikusirik [aurra] zegola ikar ikar dal dal dal, erraten dio. (24). LE- 

Ir. Ez, etzirudian ezpada trumoia / edo lurra zala dar-dar. Zav Fab RIEV 1907, 542. Nun botatzen duben ankaz 

gora, esan bezela, dar-dar, lau ankak gora aldera zitubela. Sor Bar 74. Mendiak dar-dar, aitzak lokaka, / 

Euskel-erria ikara. AB AmaE 10. Ipinteko dar, dar, dar, / Infernu guztia. Ib. 180 (132 dardar). Artzain gaizo 

hori ikharan zagoian, dal-dal-dal, beldurrez nagusia borthizki asaldatuko zen. Elzb PAd 75. Jandarme bati 

segurik eskua daldal ikaratzen zitzaion, hobenik gabeko apezaren besoa hunkituz. HU Zez 171 (15 dal-dal-dal). 

Aitatuaz bakarrik dart dart daukadaz neure erraiak. A BeinB 57. Aurreskulariak taup taup eukan biotza, ankaak 

dart dart, begiak zabal zabalik. A Ezale 1897, 52a. 

(s. XX). Kopeta goibeldurik eta ezpañak dardar zituala, lepoa eman zion sendakiñari. Ag G 119. Bildurrak 

egiten dio ori, bildurrak. Eztezu ikusten dar dar nola dagon? Urruz Zer 138. Orain dator. Dar dar nago. Alz 

Bern 65. Gogoratze utsak gorputz guztia ikaraz dardar jartzen dit. ArgiDL 31. Belhaunak dal dal dal ikharatzen 

zitzauzkitan, ederraren ederrez. Barb Sup 14. Buztan beharriak aphal, / Belhaunez dal dal. Ox 98. Emazte gajoa 

kanpoan, otzak dar dar goiz arte euki zuen. Muj PAm 53. Otzez dardar lanera / doaz gazteak. Jaukol Biozk 49. 

Ik ez al dun siñesten begia betzuloan ikara ta dardar dabilenean, begizkoa yaurtitzen duenik? Or Mi 31. Berpizte 

onen alatzak / Dar-dar... jarri dauz arrotzak. Enb 64. Ezpanak dardar ebilkozala asarriaz. Kk Ab II 17. Egunak 

iges, ta goiz bat, zuriz yantzia, / dar-dar yaio zan... Negua. Ldi BB 32. Xuri-xuria egina, ikhara daldal 

mintzatzeko ere ez zuen ahalik. GaztAlm 1934, 99 (ap. DRA). Zangorik ez dardar, besorik ez ega, Jainkoagan 

etzin. Or Poem 527. Euri-jasa batek busti-busti egin zaitu ta ba-zatoz etxera otzak dar-dar. Munita 30. Galtzarra 


mende. 

39


dardar nula, "Iesus!" oiu egiten nun. Or QA 175. Gure gizona akitua, unatua eta otz-ikaretan dar-dar zegon. 

Etxde JJ 233. Boza ikara, ezpainak dar-dar, berehala esan zuen. Mde Pr 75. Sukaldetik jalgitzeraz geroz, daldal 

emaiten gira, hotz ikharaz hartuak bagine bezala. SoEg Herr 23-2-1956, 1. Aultasun arrigarria dut 

belaunetan, eta dar-dar bezela soin osoa. Txill Let 141 (35 dardar). Dar-dar jartzen zituzten lurrak eta etxeak. 

Anab Poli 53. Huna non zortzi ehun kilometraren luzetasunean Chileko ur-bazterra emaiten den dal-dal-dal. 

SoEg Herr 2-6-1960, 2. Ingumak ganean, / egaz, balan-balan, / erleak aboan / musuka ta dar-dar. Gand Elorri 

83. Ille bakarra zekarkin lepoan, dardar aizeak jotzean. Onaind in Gazt MusIx 156. Izu-ikaraz dardar. Ibiñ 

Virgil 95. Ozkarbi zear bidari ixilla, / maitez dar-dar Eguzki-billa. NEtx LBB 347. Beldur-ikaraz dar-dar 

doiñua. Berron Kijote 153. Aurpegia dardar, negarra du begian lehen baino ugariago. MEIG IX 109. 

v. tbn. Laux BBa 96. Zait Sof 189. Arti Tobera 281. 

(V-ple). "Se dice del movimiento torpe de un trompo" A. v. dardas. 

- DAR-DAR EGIN. "Dardart egin, temblar" A Morf 738. v. dardaratu. Tr. Documentado en textos 

meridionales desde finales del s. XIX. Dar-dart egiten dauste azurrak. A Txirrist 15. Dardar gorputz guziak 

egiten dio. Goñi 27. Infernuak dar-dar dagi ta deabruak igesi dijoaz. Inza Azalp 155. Eta eliz osoan dardar 

egiten zun Donamaritarren kantu ederrak. Or Mi 145. Onexen didar irrintzijagaz / Euzkadik dar-dar ein eban. 

Enb 40. Abar leka samurrak dardar egitian / euri tantak dixuri oroldi ganian. Laux BBa 90. Aurten Salvador-en, 

larunbat Gurenez, lur onek bost aldiz / dardar egin digu: emen pasa dira Aingeruak zaldiz. Or Poem 552. 

Biotzak benetan dardar egin zion. JAIraz Bizia 70. Etxetik onen urbil naizela balekite, ezurrak dar-dar egingo 

lizkieke. Etxde JJ 188. Lurrak dardar egin zun eta arriak zartatu ziran. Or Mt 27, 51 (Lç, He, TB, Dv, SalabBN, 

Echn, Hual, Leon ik(h)aratu, Ur dardaratu). Len alako bi egiten du dardar [atabalaren azpiko larruak] ta 

gañekoari eragin egiten dio. Anab Poli 117 (128 dar-dar). Pozkariozko lurrunak dardar egiten dau aizearen 

egoetan. Erkiag Arran 182. Dardar egiten du lur guztiak. Ibiñ Virgil 76. 

- DAR-DAR EGINARAZI. Hacer temblar. Orduan bildurrak dar-dar egiñazi zion Mariaren biotzari. Inza 

Azalp 155. 

- DAR-DAR ERAGIN. Hacer temblar, hacer vibrar; sacudir. v. dardarazi; dardaratu. Botatzen ditu askotan 

beregandik lepardatzari dardar eragiñaz. AA III 423. Berba eder onek Quirinalgo iauregiko ormai dardart 

eragingo dautse. Ezale 1897, 7b. Azpi-azpitik, astiro ta ozen errezetan eban, Elexa osoa dardar eragiala. Or 

Tormes 15. Zeuk egiñiko lan aiñ sakonak / Dardar erain dautse danai. Enb 152. Itz onek dardar eragin dio. Or 

Eus 82. Ipar naiz ego, aize-erauntsiak / nai zutenean etorri; / dardarrik ere eragin ezetz / gure fede-zuntoiari! 

SMitx Aranz 93. Poz aundiak dardar eragin oi dio gure biotzari. Or Poem 551. An sortzen zan soñuak larria 

sarrerazten zien. Iratxo bildurgarriek dardar zeragiten. Or QA 58. Ego zimelai dar-dar eraiñaz / zagu-zarrak 

egalari. BEnb NereA 77. 

Txepetxa gañean jartzeak ez die noski [sekuoiai] dar-dar aundirik eragingo! Munita 99s. 

- DAR-DAR-IKARA. a) Temblando. Ordutik asi zirian dar dar ikara. Añ MisE 215. 

b) Temblor. Negu osoa baltz illuna da, / Gogor ankerra negua, / Dardar ikarez ipinten dauna / Izadiaren 

gogua. Enb 139. Argiaren dardar-ikaretara, sorginen gisan, jolasean eta dantzan zebiltzan itzalak ormetan. 

TAg Uzt 270 (278 dardarrikara). Zergatik geldi-eragin ote zion eta barren guzia dar-dar ikaretan ezarri? Etxde 

JJ 234. 

- DAR-DAR-IKARAKA. Temblor. Negar-zotinari ideki ziozkan aldez-alde ateak dardar-ikaraka bizian. TAg 

Uzt 274. 

- DAR-DR-IKARALDIKA. Temblando. Nork aizatu zentzun au ogei urteko neska maiteminduari 

maiteberoaldian dardar-ikaraldika zebillenean? TAg Uzt 252. 

2 dar-dar. "Ukapen, negación. Azkuek ez dau ukapen lez erakusten, "temblor" baiño" Zubk Ond. 

dar-dar. v. 1-2 tar-tar. 

1 dardara (V, G, B, L, BN; Lar, Mg PAbVoc, Arch VocGr, Dv, H), daldara (B, L, R; Ht VocGr 431, Lecl, Dv, 

H, Bera), dardar, dardaria (H), dardari, daldal (S, R; Bera). Ref.: A (dardara, daldara, daldal); Etxba Eib; 

Elexp Berg. 

Tr. Aunque se encuentra desde mediados del s. XVIII, no es frecuente hasta comienzos del XX. Los autores 

septentrionales usan generalmente daldara (aunque dardara aparece en Leon y dardaria en Goyhetche). Dardar 

(con la vibrante final simple o múltiple) es usada por autores meridionales del s. XX, alternando a menudo con 

dardara. Se encuentra además dardaria en Mendiburu (un sólo ej., frente a varios de dardara), Goyhetche y 

Zinkunegi; daldaria en M.A. Iñarra y dardari en Orixe y Onaindia. 1. Temblor; vibración; palpitación. 

"Semivibración, erdi dardara" Lar. "Dardar, dardaiz-a (G), dardari-a (V), temblor, estremecimiento, 

movimiento convulsivo" VocCB. "Hotz-daldara, tremblement causé par le froid" Dv. "Daldara, action de 

trembloter, trépidation plus forte que celle exprimée par dildira. Zainetako daldara, tremblement nerveux" H. "1. 

tremblement, frisson de fièvre, de froid, de peur. Dardara batek betbetan hartu zuen, un tremblement [...]. 


mende. 

40


Secouement, agitation. [...] Biotzaren dardara, l'agitation du cœur (Mb). Zain dardarak, zainetako ikhara, 

l'attaque de nerfs. 2. tremblement de terre. Lur dardara, ludardara, lur ikhara" Ib. "Afaitxan giñala, etxe guztiak 

eiñ eban dardaria, inguruan jausi zan bonba bategaz" Etxba Eib. v. dardarako, dardaraldi, dardarizo. 

Zer dardarak, zer ito-naiak, Amaren bihotzak hordu artan izandu zituenak! Mb OtGai I 207. Agitz nekatzen 

naute [...] maiz aski etortzen zaizkidan nere erraien dardariak. Ib. 63. Artu zitubala gorputz guztiko dardara edo 

ikara andi batek. CrIc 60. Zer! hire ezin ibillia, / Zangotako dardaria. Gy 170. Alatan non berari begiratzeak 

ezurretarañoko dardara]ra[ ematen zion. Arr May 38. Oiñetako daldariak. M.A. Iñarra Ezale 1897, 346a. Ez 

neuke dardararik izango nire besoan. Ag AL 18. 

(s. XX). Irakiñaren dardareak. Ag Kr 14. Aizearen eretak ilzorikoen adia, orrien dardarra eriotzaren urrats. 

Ag G 156. A atal berean B dardaria bera eratortzen badu. "Vibración". Zink Crit 30. Baño gaur itz oiek berak 

dar-dar egiñaziko diote bere biotzari pozezko, atsegiñeko ta esker onezko dardaraz. Inza Azalp 155. Arri guzik 

lazguneak ba ditu, ta arkumeak ere dardarak ditute. Or Mi 91. Eta, daldara batek hartua, han berean nindagon 

mututua. Barb Leg 149 (v. tbn. Sup 142). Zeuri orri dardara ta iluntzeko ixarra. "El temblor de las hojas". Laux 

BBa 100. Emazte ezkonberria / dala uste basoa... / Aren dardar emea... Ldi BB 58. Suaren garrak argiago 

ziruditek; dardara giarragoz ibilli zebiltzak. Ldi IL 16. Zain-dardara. Sabiag Y 1933, 421. Ikhara-daldara batek 

hartua. GaztAlm 1934, 32 (ap. DRA). Esku arein dardar bixija / izpi-otsa zan ler-ostrotzan. Laux AB 47. 

Nerbion-ertzok, --tranbi-dardara--, / azkatu-naiez, zenbat alegin! Ib. 80. Belaun-dardara sortzen baitu 

beerantzako ibilliak. TAg Uzt 96. Eta daldara bat gabe patxadan daude lasaiki. Iratz 50. Iru dardar txiki ta bi 

aundi ziran, jende dena baldiz! Or Poem 552 (se refiere a temblores de tierra; Aitork 351 dardarra). Dardara 

batek gorputza alderik-alde igaro zion eriari. Etxde JJ 279. Kate dardara azkenean ixildu zelarik. Mde Pr 114. 

Eskierki dakit nik maite-dardara zer den ezagutzen ez dutena. Txill Let 57s. Sekulako ikaraz ta dardaraz 

ebilkion gorputza. Erkiag Arran 158. Izerdi-larria, gorputz-dardaria, zigarro-erratea... Bilbao IpuiB 106. Ots 

bakoitzaren dardara-kopurua ainbatzerik etzuen al izan. Zait Plat 55. Egun ederreneko argi-dardarea. Gand 

Elorri 131. Etzen makala izan gizadiak orduan somatu zuan dardara. Vill Jaink 32. Negar-jariozko dardara 

gordea. Gazt MusIx 70. Esnatu zan zalduna belarrondoko aundi baten dardariagaz. Etxba Ibilt 467. Alferrik 

bilatuko duzue beragan Europa eta mundu guztia dardarazten hasia zen lur-ikararen berririk. Dardarak ez 

gintuen artean ukitu. MIH 226. Burnia, ikus-ezinaren iduri, aide-dardaren soinu-orratz, "Haize-Orrazi" 

bihurtzen da. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). 

(B). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 189. Calambre. "Argie piztean anbateko dardara hartu nuen" Izeta BHizt. 

"Dardara emanen dizu (B)" Gte Erd 189. 

Movimiento, sacudida. Han gaindi zoatzinak ahopaldika ari zitzaizkon, buru-dardara batean erranez [...]. 

"Moventes capita sua". Leon Mc 15, 29 (Lç, He higitzen, Dv dardaratuz, IBk buruari eraginez, IBe buruari 

eragin eta esanez). 

2. "(B), reflejo, reflexión" A. v. dirdira. 

3. "Tremielga, temblón, vaca, torpedo, ortiga; (Torpedo marmorata); eskuikari (Bermeo), ikaraiua; ikara, 

ikaraioa, dardara" FauMar 27. 

4. (Adv.). Temblando, vibrando. v. 1 dar-dar. Elurra bera bezain leitzarrak zurbillik, / ankaz dardara, 

bildur-listua iretsirik. Or Eus 150. Eta orduan entzun katea indarka dardara. Mde Pr 114. Ixildu zen, dardara. 

Ib. 98. Goiko Arnasa poz-dardara sartu zaio. Or Aitork 180. 

- DARDARA BATEAN. Temblando. Azkenean, daldara batean, jandarma batek erraiten dio. Barb Sup 148. 

Allande, --ekin zion dardara batean etxeko nagusiak--, galduak gaituk! Etxde JJ 46. 

- DARDARA EGIN. Temblar; vibrar. Gotzonen eguak dardara dagije. Laux BBa 116. 

- DARDARA ERAGIN. Hacer temblar; hacer vibrar. Baña neskatxak mekiro / eragin dautso dardari. "Le 

hace temblar". Laux AB 97. Lokarriari dardara eragin, eta mailuen otsak berak ateraten zituen lokarriak bere 

dardaraz. Zait Plat 54. 

- DARDARA-INDAR. "Arana Goiri formó la voz dardarindar, darindar, para expresar electricidad. Sus 

componentes son dardara, temblor, e indar [...]. Pero no sabemos que dicha voz haya corrido entre los 

euzkeldunes ni en la literatura" (Arriand Euzk 1933, 257) NeolAG. 

- DARDARAN. "Hotzez daldaran dago, il tremble de froid" H. Tr. Al Sur sólo lo hallamos en Uriarte. v. 

DARDARETAN; DARDARAZ. Odola xurrutan badoa, haragi puskak dardaran daude. (Cantar de 

Altabizkar). Michel LPB 237. Zezenaren gorphutza dardaran ematen, / Doiean xutik ditu bi urrats egiten. Hb 

Esk 225. Eta artu al zenduen lurra bere ertzetatik, dardaran zenerabillela, eta astinduta bota al ziñituen 

gaiztoak beratatik? (Iob 38, 13). Ur BOEg 1034. Maria eta Xaneta xutitu dire, hortzak dal-daran, paretari 

eskuak. Barb Sup 123. Oraino zuri zuria, hortzak daldaran. Ib. 99. Hegalak dilindan / Zangoak daldaran, / 

Mukua darian, / Nigarra begian. Ox 90. Mendi buruan daldaran dago / nere iratze ostoa. Iratz 89. Hotzez 

daldaran zagola. JEtchep 31. Kasik nigarretan eta mintzoa daldaran. Ib. 49. Berehala ihesari eman zirela, 

hortzak daldaran. Ardoy SFran 241. 

- DARDARAPEAN. Temblando. Gorputz osoa dardarpean jartzen zitzaion bere ogenaren erruz Maider 

gaixoari eldu zitzaion azken ikaragarria ausnarka. Etxde JJ 260. 

- DARDARAZ (V-gip ap. Elexp Berg; H, A; daldarez Arch ap. DRA; daldaz S ap. A). a) Temblando; vibrando. 


mende. 

41


"Dardaraz eta ikar-ikaraz, tremblant violemment (Mb)" H. "Berak mendiak dardaraz jartzen ditu, los montes 

temblaron de él (Ur Nah 1, 5)" A s.v. dardara. v. DARDARAN, dardaraka. Tr. Al Norte sólo se encuentra 

algún ej. moderno. Dardaraz ote dago zure barren ori, ta kezkaz den guzia beterik? Mb OtGai II 213. 

Belaunak jartzen zaizkitzu kargapean dardaraz. AA III 371. Lurra, bekatariak bere gañean idukitzez aspertua 

balego bezala, asiko da dardaraz. Ib. 477. Ez dakutsue ikaraz / Lurra guztia dardaraz? AB AmaE 370. Ziraun 

baten gisa dardaraz ibilliko da zure mingaña. Arr May 29. Baña dardaraz egoan, lausoak eukazan begiak eta 

ezieban ezer ikusi. Ag Kr 203. Urtean beingo soiñu ospatsuak dardaraz jar-arazirik. Mok 12. Emaztiak, 

dardarez, gixonari esan eutson. Altuna 93. Zure alboan, lore pollitak pozez dardaraz. Jaukol Biozk 34. Arako 

dardaraz datorren ua, Gripe zaitzen duen Garamauda da. Or Mi 78. Gau beltz artan, Elgoibar-ek eta Mutrikuk 

ixar bana izeki zuten... Dardarrez izeki, argi-emateko ere lotsa. Ldi IL 134. Neskatxak diñoen kantea / dardaraz 

galtzen da mendijan. Laux AB 46. Ileak harro ta errauts, gorputz guzia daldaraz. Iratz 101. Gizaldiz-gizaldi 

Meza aren dizdira / dardaraz zabaltzen doa Edestira. SMitx Aranz 174. Belaunikatu zaneko, norbait ondoratu 

zitzaiola somatu zuan dardaraz. NEtx Antz 154. Aidean darabilla / dardaraz arabitar ankerrak / ojuka 

aztamakilla. "Blandea". Gazt MusIx 99. Orduan, dardaraz, elkartzen dira [erleak], egoak dirdari. Ibiñ Virgil 

109. Aien orrua dirudin trumoi ikaragarri batek, dardaraz ipiñi du etxe osoa. NEtx LBB 109. Dardaraz daukat 

biotza Moab-egaitik, arpearen antzera. Ker Is 16, 11. Ikara biziak jo-ta bezela asi zan Santxo dardaraz. Berron 

Kijote 206. 

b) (V-gip). Brillando. "Dardaraz (modo adv.), brillantemente. Intxaurra lako diamantia zeroian dardaraz bekoki 

erdixan. Agorrilleko euzkixa genduan dardaraz gañetik" Etxba Eib. Cf. dirdira. 

- DARDARAZKO. Tembloroso. Anitzez sumatu oi da, sukalde basterrean, amabisabaren eresiketa 

dardarazkoa. Ag G 366. 

(Fig.). Vibrante. Eliza berria egiterakoan bizi izan ditugun dardarazko urteak. Vill in Gand Elorri 14. 

- DARDARETAN. Temblando. v. DARDARAN. Ohartu zenean burregoa bera ikhara daldaretan zuela. Jnn 

SBi 141. Begira zagon, zain guziak ikhara daldaretan eta ahoa zabalik, hango ikuspen ikharagarriari. Prop 

1895, 156. Xurtxuri bat bezenbat daldaretan nago! Barb Sup 156. Ez emanik hartzari behar zen tiroa, / Ikhara 

daldaretan, lanhotsu gogoa. Ox 124. Provenza-erria poz dardaretan dagola dirudi. Or Mi 131. Ikaredardaretan 

eltzen dio. Goen Y 1934, 180. Elizen hiru dorreak ari direnetan, / Euskaldun zintzurren bortxaz, 

kantu daldaretan. Iratz 188. Gorputz guzia dardarretan. Etxde AlosT 82. Ikhara daldaretan. Larz Senper 74. 

2 dardara. Dardo. Larramendi da 'dardo' como voz vascongada, proviniente de dardara. An billatuten 

zituan, iauregiko bazterretan, Aitaren da Amaren gomutagarriak: aizkorak, geziak, dardarak (dardos), makillak. 

Ag AL 110. 

3 dardara. "(V-ple), agallas de roble, juguete de niños" A. 

dardaradun, dardaridun. Vibrante; tembloroso. R biguna ta l mingañetiko abotsak dira: r dardaraduna, l 

ainbakoa ta min-uiakin egiten dogun abotsa. Eguzk RIEV 1924, 593. Atzo iñular-arte artajorran ari izan zan 

aguretxo esku-dardariduna. TAg Uzt 23. 

dardaragarri, dardargarri. Que hace temblar; que hace vibrar. Zure laztanketak ardo-zirrara baño 

dardargarriago. Ol Cant 1, 4. Itxasaldia usnatu ordukoxe, eliz-kanpaia asten da bere soñu dardaragarriz 

jendeari deika. AEmil AndreM 157. Ikara dardaragarri batek eraginda iges ta iges asi zen. Etxde JJ 158. 

Eladeko giro dardaragarri ta eraginean, biziaren aldarte-aldaketak asmaketan iarri zan. Zait Plat 29. 

dardaraka (A), dardarka, daldaraka (B), dardarraka (-rraaka V-gip), daldarika (AN-gip), dardaka. Ref.: 

Izeta BHizt (daldaraka); Iz ArOñ (dardarraaka); PPer FLV 1987, 189. Temblando; vibrando. "Dardárraaka 

eon, estar temblando" Iz ArOñ. "Hotzak daldaraka dago. Ni ere daldaraka nago" Izeta BHizt. v. DARDARAZ. 

Tr. Casi exclusivamente meridional, se documenta desde principios del s. XIX. Daldaraka se encuentra en 

Iratzeder (junto a dardaraka) y en Orixe (junto a dardarka). Aunque no hay testimonio de la forma dardarka 

antes de la década de los 30 del s. XX, ya desde esta época se hace tan frecuente como dardara-. En DFrec hay 

2 ejs. de dardaraka y uno de dardarka. 

Belzez janzi zan Zerua, asi zan dardaraka lurra. AA III 4. Odolak otzituta, belaunak ikaraka, / Agiñak 

dardaraka iya amaiturik. AB AmaE 390. Riktrudis dardaraka asi zan. Ag AL 116. Bere bizar zuri luzeak 

dardaraka daukazala. Ib. 27. Otzak eta bildurrak dardaraka geunkazan. Ag Kr 89. Atadian eguan umetxu bat 

ate ostian ezarrita dardaraka gosakillik. EEs 1923, 165. Lurra dabil dardaka. E. Maruri in Onaind MEOE 652. 

Agure gizagajoa daldaraka zijoan. Or SCruz 56. Bizitza zure gorputzean dardarka dakusgu, itzaltzen ari den 

argia bezala. Or Mi 139. Menditik yatort leunkiro abots baten intzira. / Dardarka zeru zabalan galtzen da naronaro. 

Laux BBa 38. Zugatzak dardaraka. Otx 34. Begioi malko ixil bat / dardarka darite. Ldi BB 94. Igande goiz 

au landa-gain dager / --egal urdiñak dardarka airian. Laux AB 73. Sagar umatuak zuaitz-adarrean, aize- 


mende. 

42


arnasaren pean, dardarka. TAg Uzt 277. Supazterretan boz-daldaraka amatxi gazte izanak. Iratz 132. Huna nun 

dardaraka barnerat joan naizen. Ib. 87. Izuak dardaraka yartzen nau. Zait Sof 78 (147 dardarka). Burutik 

beatzetara dardaraka, ikaraka, laudarduan. Erkiag Arran 117. Otzez dardaraka pasau eben arratsalde guztia. 

SM Zirik 110. Aize-txistu zorrotzak dardarka jartzen zuan jendea. Anab Poli 62. Gizajoa dardarka otzak il 

bearrik ei egoan. Bilbao IpuiB 40. Nere gorputza dardarka daukat / eta biotza kantari. BEnb NereA 91. 

Dardaraka dagoen ari edo lokarriaren luzerak omen dakar otsaren goibea. Zait Plat 54 (v. tbn. 55). Su ori 

dardarka ta garretan dago. Ib. 35. Gizajoa dardaraka zagon eta emaztekiek izituak. Izeta DirG 31. Gorri-gorri, 

begiak zabal-zabal, ezpañak dardarka. MAtx Gazt 45. 

v. tbn. Dardarka: Enb 60. Etxde AlosT 26. Ugalde Iltz 26. 

- DARDARAKA BATEAN. Temblando. Bildurren bildurrez dardarka baten. Bilbao IpuiB 106. Otzak 

baltzituta dardaraka batian euan Pattakia gizajua. SM Zirik 35. 

dardarakada, dardakada (V-ple ap. A), dardarakara (Dv). Temblor; sacudida. "Ébranlement, vacillation" 

Dv. "Piñu-tzar" jauskerako / poz dardakadiak. Enb 197. Astoen dardakada, iñarroste ta zalapartak andiago, 

eta ikusleen barre algarak areago. Erkiag Arran 56. Ara gero, aren artaziak eta gerri-dardakadak! Ib. 41. 

Dardakadea sentiduten dau gorputzean. Erkiag BatB 191. 

dardaraketa. (Empleado con ines., 'moviendo, meneando'). Ordun umeak, maitetasunez / ipur-gaiña 

kiliketan, / belaunikatuz edoskitzen du, / isatsa dardaraketan. Or Eus 225s. 

dardarako, daldalako (AN-larr ap. Asp Leiz), dardarrako (AN-larr ap. Asp Leiz2), dardako, tartako (V-gip ap. 

A). 1. Temblor; vibración. "Tembleque. Tartakoa dauka orrek, ése tiene tembleque. Se dice, p. ej., de un 

trompo que se agita al girar" A. Len ere egon zan estuturik buruba nastu ta gorputzeko dardarrako 

aundiyakin. Sor Bar 53. Dardako baten bosteunena (1/500 de vibración) [...] norbaitek berezi ba du. Or LEItz 

45. Dardarako ixil batek niñedukan, eta erio-ikarak artzen nindun oitura ez utzi naiez. Or Aitork 199. 

2. "Dardarakua, gozoa, flan" Zubk Ond. 

dardarakor. Tembloroso. Andik laister entzun genun berriro aren mintzo dardarakorra. 'Nuageuse'. Or Mi 

146. Autobusaren itzal dardarakor luze luzean, umeen eskuak ikusten ziran. Osk Kurl 87. Mila kandelen gar 

dardarakor ttipiek argitua. Ib. 190. 

dardaraldi (Dv). Temblor; sacudida, estremecimiento. "Secousse" Dv. Elizakoak emana zan ta / erne 

zegoan belarriz. / Alako batez, dardaraldi bat. Or Eus 411. Geldi-egonian eskutako dardaraldia aunditzen 

zijoakiola nabaitu zun. Etxde JJ 152. Ezur-aragitan barrena dardaraldi batek astindu zion. Ib. 241. Eriotz ura 

ikusi ondoren, dardaraldi bat sartu zitzaioten zenbaitzuei. Izeta DirG 46. 

dardararazi. v. dardarazi. 

dardarari. Que se blande, que se agita en el aire. Azkue da la forma dardari, al copiar mal el ej. de Duvoisin. 

Cf. dardaratu. Eta gozozko pharabisuaren aitzinean ezarri zuen kerubin bat, eta ezpata gardun dardarari 

bat, zaintzekotzat bizitzeko zuhaitzerako bidea. "Flameum gladium, atque versatilem". Dv Gen 3, 24 (Ol, Ker 

garrez dardar). 

dardarati, dardarti. Tembloroso. Zuaitz lagunak begira agozkik ixilik, / erroak dardarati, adaburua 

geldirik. Ldi BB 98. Apaizak esku dardartia atexkari egotzi. Ldi IL 43. Argi egidazu, / izarño dardarti, / gauaren 

altzoan / otz-ikara beti... Ldi UO 18. Izarren argizpi dardartiak eta eguzki ori ikusten ditudaño. Zait Sof 15. 

Abots dardartiaz. Etxde JJ 278. Gatzatu bigun dardaratia. Erkiag Arran 119. Abesti emearen kizkur txikarretan 

labaindu jataz arima izpiak, dardarti. Azurm in Gand Elorri 71. Arimeak bakarrean diardu deika ta intzirika, 

epegaitz eta dardarti. Onaind in Gazt MusIx 153. Gora begira egoten ziren beti, izar dardartiekin ametsetan. 

MIH 363. En DFrec hay un ej. dardarati. 

dardaratsu. Tembloroso. v. dardaritsu, DARDARAZKO. Abots zoli ain dardaratsuba. Enb 54. Bular 

dardaratsuak / kolko saltzallean / ezin asma daikezu / zer dizun gordea. SMitx Aranz 234. En DFrec hay un ej. 

de dardartsu. 

dardaratu (Lar, Añ, Dv, H), daldaratu (Ht VocGr 431, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H), daldalatu (AN-larr ap. Asp 

Leiz), dardaritu (H), dardarreatu, dardatu (Dv). Tr. Al Norte la forma más empleada es daldaratu, aunque 

Duvoisin, Leon y, en alguna ocasión, Jean Etchepare (Ber 50), utilizan dar-. Se encuentra dardatu en J. I. Arana 


mende. 

43


(CancB III 288), Zinkunegi (Crit 81)y Orixe; hay tbn. algunos ejs. de dardartu desde 1930. Lizarraga de Elcano 

usa dardarreatu. En DFrec hay 5 ejs., meridionales, de dardaratu. 1. (Aux. intrans.). Temblar; agitarse, 

estremecerse; vibrar. "Rehilar, moverse como temblando" y "tartalear" Lar. "S'agiter, trembler. Esku-zangoak 

dardaratzen zaizkit, mes mains et mes jambes tremblent" H. "Trembler, frissonner" Dv. "Etxe guzia daldalatu 

da" Asp Leiz. v. DAR-DAR EGIN, ikaratu. Tr. Más usado al Sur, se documenta desde finales del s. XVIII. 

Nola daizke egon ikaratu gabe kana meak, dardarreatzen direlaik zedro andiak beldur gonen aize erruareki? 

(279). LE-Ir. Arriak zarrakatu ziran: lurra dardaratu zan. Lard 462. Elizetako pilarrik sendoenak, turuta hau 

entzun-eta dardaratzen dire. Dv LEd 254. Eta ona emen non elizako oiala urratu zan bi zatitan goienetik 

beeraño, eta lurra dardaratu zan, eta arriak zarrakatu ziran. Ur Mt 27, 51 (Lç, He, TB, Dv, SalabBN, Ip, Echn, 

Hual, Leon ik(h)aratu, Or dardar egin). Etxea, aizeak erabillia dardaratzen da. Camp EE 1883b, 517. Enintzan 

gai an goitik, dardaratu gabe, asteko elizkizunak erakusteko ere. A Ardi 89. Jaungoikoaren Semearen oju ortara 

lurra ta itsasoa dardaratuko dira. Inza Azalp 111. Yantzi aiek, seskaetan eta altza-abarretan dardaratzen ziren. 

Or Mi 84. Yesus, Maria negarretan ari zala ta onekin etorririko Yuduak ere negarretan ari zirala ikustean, 

dardaratu zan bere baitan. Ir YKBiz 358. Arraian dagon belar-izpia / ikus dula dardaratzen. Or Eus 422. Oraino 

atseginez zainak daldaratzen baitzaizkit. Iratz 58. Itza mintzo biurtua ozen dardaraturik. "Vibrante". Or Poem 

544. Nere ezur eroriak pozez dardaratuko dira. Or QA 132. Izarrak eroriko dira lurretik, eta ortziaren orpoak 

dardaratuko. Ib. 204. Eta harkaitza dardaratu zen nere bihotzeraino. Mde Pr 120. Dardaratu egin zait barrunbe 

osoa pozez. Txill Let 39. Zatitu egin da nere nortasuna, ta dardaratu egin naiz bildurrez. Ib. 96. Ez da tronpetasoinurik 

entzuten, zerua pixkaren bat dardaratzea nahi bagenu ere. MEIG I 194. Eraren ukapen hau, ez da 

zeharkatzen duen eten-zoriz dardaratzen. MEIG IX 129s (en colab. con NEtx). 

dart-dartu. (Participio con sentido activo). O egun negargarria! / gizon austua gizonduko dan / egun luze 

larr geldia, / ik entzungo dok errudun gizon / dart dartuen erabagia. Azc PB 31. 

2. (L-ain-côte ap. A; Lar, Dv, H, Darric ap. DRA), daldaratu, dardarratu (AN-larr ap. Asp Leiz2 ), dardartu, 

dardatu. (Aux. trans.). Hacer temblar, hacer vibrar, hacer estremecerse; agitar, sacudir; blandir. "Cimbrar, torcer, 

doblar algo en el aire, como la vara" Lar. "Blandear la lanza" Ib. "Secouer, agiter. Haizeak dardaratzen dituen 

zuhaitzak, les arbres qu'agite le vent" H. "Agitar un árbol, menear la cabeza" A. "Sacudir un árbol para recoger 

su fruta" Asp Leiz2. v. dardarazi, DAR-DAR ERAGIN. Tr. Documentado, tanto al Norte como al Sur, desde 

mediados del s. XIX. 

Lurrikara batek etxe guzia zimenduetaraño dardaratu zuen. Lard 512. Eta han iragaiten zirenak, buruak 

dardaratuz ahapaldika hari zitzaizkon. Dv Mt 27, 39 (Leon dardaratuz). Dardaratzen dute suminkiro makilla 

ikaragarria. "Blanden". Otag EE 1881b, 58. Azkora dardaraturik (blandiendo). Etxeg EE 1883b, 553. Gero, 

burua altxatuz eta daldaratuz. Elzb PAd 9. Alperrik trumoi tximistatsuak / Sorua dardaratuko, / Loten andreak 

legez atzeruntz / Ez dogu begiratuko. AB AmaE 61. Ipar haizeak azpitik goiti daldaratuz, ukurturik badoana, 

eskuak ondoraino sakelen barnean. JE Bur 76. Eta orduan, sorbaldak daldaratuz, hau erran omen zuen, 

dolamen batean. Barb Sup 36. Bere buruaren gañetik dardaratzen du ezten-aga. Or Mi 60. "Geroago 

marhantago doakit ene beribila", dio ezpainak daldaratuz. JE Ber 98. Gezia biurritzen eta aizkora aztuna 

dardartzen. Goen Y 1934, 181. [Idiak] adar indartsuak dardartu, ta maxiatzalea an dioa goi-alderuntz. Ib. 181. 

Zatuka gora jaso dunero / ongi dardaratu bagez, / gari-aleak lepoa bêra / sartzen zaizkio oarkabez. Or Eus 338 

(90 dardatu). Beiak anka goratu ta dardaratzen badu, elurra (Ae). A EY I 160. Gauaren ixillak magaldu dezala 

/ [...] / pilpiraz dardartuz ozkarbi zabala... SMitx Aranz 139. Dandara bakoitzak belarri ta biotz dizkit 

dardaratzen. "Hace estremecer". Or Poem 529. Zeru-sapai goiena ostotsez dardaratzen dunak. Or Aitork 31. 

Karrasi zorrotz batek dardaratu ninduen. Txill Let 104. Maltzur eta gogor [otsoa], / bildotsen barrena 

dardaratuz. Gand Elorri 174. [Sugea] eguzkiari iarkitzen zaionean bere mizto irukoitza dardaratuz. Ibiñ Virgil 

103. Horra nun dagoen hor bihotz hori dardaratua eta inarrosia, eta bihotzarekin, bihotza bezain bizi eta 

minbera, gizona bere osoan. Larre in Xa Odol 12. Iñongo kantak baño zoratzenago din nere belarria ta 

dardaratzenago nere biotza. Or Mi 19. 

dardaratzaile. (Lo) que agita, que mueve. Ez da gelditzen herbarnetan buru dardaratzaile, gokots 

bizardun, bere jendekiaren ondotik ezin herrestatzen diren atxo gaixo bakhar batzuetarik baizik. Prop 1896, 108. 

dardarazi, dardararazi, dardarerazi, daldarazi, daldararazi, dardaratu erazi. Hacer temblar; hacer vibrar. v. 

DAR-DAR ERAGIN. Zeintzuek [...] dardar erazten dizkien erregeai beren jargoietan. Otag EE 1882c, 413. 

Aritz ostogabeak beren mugieran badirurite otzak dardarazten dituen defuntu zuri batzuek. A. Arzac EE 1884a, 

135. Mendixka guzia ta illobi edo sepultura lur ikara bat-batekoak dardaratu erazi zituan. Inza Azalp 75. 

Bekaina zimurtzearekin, dardarazten du yainkosa aizuna, ta erortzen da zutondotik. Or Mi 133. Eta ukaldi batez 

mai osoa dardarazi zun. Ib. 93. Egoaizearen arnas bigunak dardarazten du noizbeinka pagadi orraztuaren 

adatsa. TAg Uzt 78. Oteak harrotuz ta haitzak daldaraziz. Iratz 131. Sistu-galernan etxen barnea daldararaziz 

doala. Ib. 182. Egodun aurrak kax kax jo du nere etxeko atea / ta eragin goxoz dardarazi etxe-barrunbea. EA 

OlBe 67. Onelako latz-ikaraz dardarazten nauzu! Zait Sof 94. Baiña sail aundiak dardarazia du lurraren azala. 

Or Poem 552. Oin gazte auek ba-dabiltz zugan / dardar-araziz bakea. Gand Elorri 53. Alferrik bilatuko duzue 


mende.


beragan Europa eta mundu guztia dardarazten hasia zen lur-ikararen berririk. MIH 226. En DFrec hay un ej. 

de dardarazi. 

dardarazio. Vibración. Beraz, entzumenaren organuak bearko du gauza izan aizearen dardarazioak 

arrapatzeko. Vill Jaink 66. 

dardarazo. Sacudida. Eta zutituta, lendanaz eginda zeukaten zuloan gurutzea kolpez sartu zuten, gorputz 

guziari dardarazo izugarria eman, eta zauri guziak berritzen ziozkatela. Lard 459. 

dar-dar-dar. v. 1 dardar; tar-tar. 

dardareri. Enfermedad que produce temblores. Beazuneria, dardareria, otzeria eta ezurreria, guziak 

berdin asten dira. Sabiag Y 1933, 421. 

dardargarri. v. dardaragarri. 

dardari, daldai (G-goi ap. A). "Temblando" A. Oraintxe, bai, ikusten ditudala illunpetan izarrak dardari! 

Sabiag Y 1934, 31. Zaldi-otsak axian / --urkijak dardari. Laux AB 22. 

- DARDARIZ. "Dardaiz (V, G), temblando" A. 

- DARDARIZKO (Lar). a) Vibrante; vibratorio. "Movimiento de trepidación, dardarizko mugida" Lar. Eta 

hauetan aurkitzen du erak bere burrunda dardarizkoa. MEIG IX 137 (en colab. con NEtx). b) (Sust.). 

Escalofrío. Ez du sumatzen min, dardarizko. "No siente dolor ni escalofríos". Or Eus 318. 

dardari. v. 1 dardara. 

dardari. v. dardarari. 

dardarika, daldarika. 1. Sacudida, temblor; temor. Gorputzari dardarika gaiztoa eragiten diolako. Izt D 

129s. Ideek nola solasek, nola idaztiek, ez ote duten beren garaia edo sasoina, nago daldarika batekin... JE Ber 

65. Dardarika batek hartzen gitu: hiri hartako hilen gorputzak ez othe dira, zoko hartan pulunpaka dabiltzanak? 

Ib. 91. 

2. daldarika (BN-baig). Temblando. "Tiritar de frío" Satr VocP (donde se trata obviamente de una expr. 

adverbial, no de un verbo). 

dardarikatsu. Tembloroso. Halere aintzina ari zen kantuz, marraka dardarikatsu batean! Lf ELit 191. 

dardarikatu (T-L). Vibrar, temblar, agitarse. "Convulsionner" T-L. Elizan, ezkilen zalapartaz dardarikatu 

dorrea! Barb Piar II 218. Norbere kolkoan ez ete zan griña indartsuaren joera sutsu bat dardarikatu bear? 

Erkiag Arran 61. 

Hacer temblar; hacer vibrar; agitar, sacudir. Eskua dardarikatuz, kurutzearen seinalea petik goiti eta 

eskuinetik ezkerrerat eginez madarikatu zuen. Lf Murtuts 5. Biozmin batek, gogoeta batek, asmo ta gurari batek 

jo, iñarrosi ta dardarikatzen ditu. Erkiag Arran 181s. Goizean meza nagusia eman dauku Delgue Jaun aphezak 

boza ederki dardarikatuz. Herr 3-5-1962, 3. 

dardaritsu. Tembloroso. v. dardaratsu, DARDARAZKO. Esku dardaritsuaz beti eskean. Jaukol Biozk 

13. Opalmaia berez gar dardaritsuz inguratu da. Ibiñ Virgil 57. Lezaki dardaritsua, illar-ale kaxkarrak edota 

ostoxe zaratatsua erein dituzun soroan. Ib. 71. 

Vibrante. Era somatuaren laburketa, leku dardaritsuaren eremua. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). 

dardariza (Dv), dardaiza (VocCB, Dv), dardaize (AN-larr ap. Asp Leiz2). "Temblor, estremecimiento, 

movimiento convulsivo" VocCB (s.v. dardar Dv). "Temblor, vibración" Asp Leiz2. v. dardarizo, 1 dardara. 

Gaur bildurrik ez, baiña beti dardariza. Or Eus 362. Izerdi ta izerdi, dardaiza ta ondo-eza, uste zuten danok 

ta ez berak bakarrik, bizia bukatzen zitzaiola. Berron Kijote 189. Norberaren dardarizak joaten zaizkie, 

izadiarekin hartu-eman zuzenean. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 

"Dardarizu (G-goi), calambre" A. 

- DARDARIZAN (G-to ap. A). "Temblando. Burua dardarizan darabil (G-to), trae moviendo la cabeza" A. 

Guzia daldaizan gizon onek Enperadoreari Masabiell-ko itxitura lenago bezela zegola esango ziolako beldurraz. 


mende. 

45


Goñi 90. Eta bereala, karraxi bat egiñik, dena dardaizan jartzen da. Ib. 50. 

- DARDARIZAZKO. Tembloroso. Dardarizazko bozakin erregutzen diyo Sakripanteri iges egin dezala beste 

gerrariyari itxogon gabe. Bil 165. 

dardarizatu (G-to ap. A), dardaizetu (AN-larr ap. Asp Leiz2). "Agitar, por ej. un árbol" A. "Temblar, agitar 

un árbol" Asp Leiz2. Irudien anditasunez, eta oldarkoitasun bipilez gogoa dardarizatuz, biotzondoa 

inarrostekoa [itzaldia]. Zait Plat 123. Ekaitza sorturik, / zugaitz, etxe, laiño / dardarizaturik, / zeuzkan aldagoik / 

eta iñusturik. Olerti 1960, 158. 

dardarizazio. Temblor, estremecimiento. Gorputzak dardarizazio andi bat egin zion; indarrak joan 

zitzaiozkan. Lard 151. 

dardarizo, dardaizo (V-gip ap. Iz ArOñ), dardarizu, dardaizu (V-gip ap. Elexp Berg). Temblor. "Darda/izo 

baten, en un temblor. Dardáisua dauko, temblor" Iz ArOñ. v. dardariza, 1 dardara. Txarra litzake otzdardarizoa. 

Anab EEs 1919, 85. Abuztuaren oi ta amaikeko / goizeko kañonazuak / iruditzen zait etziradela / 

izango oso gozuak, / erri guztiya puskatzeraño / beraren dardarizuak. Imaz Auspoa 24, 65. Dardaizua sartu 

zaizula derizkiot. Lab SuEm 179. 

- DARDARIZOZ. Temblando. v. DARDARAZ. Baño bat-batean bere buruaren jabe egiñik eta norentzat ari 

ziran ezpailekikean, galdetu zun dardarizuz. Etxde AlosT 44. 

dardarizoka, dardaizoka. Temblando. Erramun asten da dardaizoka. Sor AuOst 97. Zugatz-adarme 

batean dardarizoka, karnaba kaxka-gorri bat guzien gain ageri zan. Alz EEs 1924, 91s. 

dardariztatu. Temblar. Bela-Beltz-ek, gorputz-besoak dardariztatzen zizkiotela atera zun bere ezpata. 

Etxde AlosT 102. 

dardarizti, dardaizti. Tembloroso. Bere esku dardaizti ura patrikarara eramanaz. T. Garbizu EEs 1924, 

182. 

dardariztu. Vibrar, resonar. Egodun aur itxuak otsegin du nere atean / eta ots ori dardariztu da etxe 

ixillean. EA Txindor 69. 

dardarizu. v. dardarizo. 

dardarka. v. dardaraka. 

dardarkari. (Consonante) vibrante. Jakina denez, euskal hitzik ezin zitekeen besterik gabe dardarkari 

batez hasi. MEIG VII 180. 

dardarki. Temblando. Jaunak nabilki / Poz ta dardarki, / Ezpañetan irria igeriki. Gazt in Onaind MEOE 

1059. 

1 dardaro (V-ger ap. A Apend). Insolente. 

2 dardaro (V-gip). Tronpa dardaroa: gaizki egiña 'trompa descentrada que tiembla al bailar'. 

dardarrada. Temblor. "Dardarraiek jarri nitzen" (G-azp). v. 1 dardara. 

dardarrako. v. dardarako. 

dardarratu, -rreatu. v. dardaratu. 

dardart. v. 1 dar-dar. 

dardarti. v. dardarati. 


mende. 

46


dardartu. v. dardaratu. 

dardas (V-arr ap. A), dardax (V-arr ap. DRA). 1. (Sust.). "Se dice del movimiento torpe de un trompo" A. 

"(V-arr), bote saltarín de un trompo, pelota, nuez... con que juegan los niños" DRA. 

2. dardax (V-arr ap. DRA). (Adj.). "Pelota dardaxa, pelota saltarina. Aplícase también a personas inquietas, 

nerviosas" DRA. 

dardatu (SP). Arrojar, lanzar (una flecha, un venablo). "Darder" SP. Dardatzatzu zure tragazak. SP Imit III 

48, 5 (Ch etxa zatzu, Mst igorratzü, Ol yaurti, Leon bota). Arkuaz aurtikhi nahi duenak, tragaza bere gana ahal 

bezanbat tiratzen du, bainan eztu hala egiten, bortitzkiago haren dardatzeko baizen. SP Phil 354 (He 356 

dardatzeko). Ezta Haur hunen sua, / Itsua, / Bañan da dohatsua; / Argiak dardatzen ditu / Ni nahiz sutan 

formatu. Gç 82. 

dardatu. v. dardaratu. 

dardeiatu (S ap. Lh; H, Foix ap. Lh). "Dardeiatzea (S), darder, ou resplendir" H. Egia düzü, leñhürü bethi 

irañen dian batez dardeiatürik saintier argitzen diala. Mst III 48, 1. 

dardo (Lcc, SP, Urt II 82, Ht VocGr 378, Lar, H), dardu, darda (L, BN ap. A). Venablo, lanza corta 

arrojadiza; lanza. "Dardo", "lanza", "asta de lanza" Lcc. "Dardo, es voz Bascongada, dardua, dardoa" Lar. Tr. 

Documentado ya en Dechepare, es algo más usual al Norte; no hemos encontrado testimonios del s. XX. La 

forma darda aparece en el Cantar de Rodrigo de Zárate, el Cantar de Altabizkar y Eusebio M. Azcue; cf. además 

darda bakotx en las Escrituras de Andramendi. 

Zure irudi ederrak eta maina jentilak / Gaizkiago zauri nizi ezi dardo zorrotzak. E 191. Dardoak bano lehen 

liro erdira ene bihotza. Ib. 147. Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik, / Ainguruiak bano oboro ez larrake 

gaizkirik, / Bana dardoa ematurik, zauri'ere sendoturik, / Bere graziaz ezarteintu elgarreki baketurik. Ib. 129 (se 

refiere al miembro viril). Baina jendarmesetarik batek dardoaz haren seihetsa iragan zezan. "Avec une lance". 

Lç Io 19, 34 (He dardo batez). Ai, dardo zorrotza; / zein triste dagoan ene biotza! Lazarraga (B) 1180vb. 

Banekarren esku bestean / listra onezko dardoa. Ib. (B) 1181rb. Dardoak eginarren bere aldia, / Olaso da ene 

egoteko aulkia. TAV 3.1.8 (tbn. en RG B 61). Arma eskuduak on dira dardoz. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC 

I 564. Jaun Asenzio Gebarako darda ordean. Ib. 564 (Interpr?). Saihetsa soldadu batek dardo puntaz erdiratu 

zeraukanean. Mat 191. Ezen ukitze bera du sentitzen gehiago / Mundu beherean kolpe dardoarena baño. EZ 

Man I 98. Eta almaka idekirik lizarrezko dardoaz. EZ Man II 16. Zaurt diazadazu othoi neure arima zeure 

amorioaren dardoaz. Harb 309 (tbn. en Mat 208). Begi dardoak aurtikhitzea. SP Phil 285. Ezen nola zenbatenaz 

dardo bat zorrotzago baita, hanbatenaz errazkiago sartzen baita gure gorputzetan. Ib. 338 (He 340 dardo). 

Haren amoriozko dardoak sartu zituen bere bihotzean. Ib. e) 4r. Zure kontra etsaiek etxa ahal zetzaketen dardo 

hilgarriak. Mih 106. Eta ikhusten du herioa bere dardo zorrotzarekin. Brtc 120. Bethi ihardoki duzu haren 

dardo kolpeen kontra. MarIl 87. Urrituaz zijoatzela plazan burniazko dardoak. Izt C 340. Eta etxeko jaunak bere 

dardak zorrozten tu. (Cantar de Altabizkar). Michel LPB 237 (v. tbn. 238). Jauts giten fite, igor ditzagun gure 

dardak eskapatzen direnen kontra. Ib. 238. Egon zana areriyo gaiztoen dardo exetuetarik gorde eta ezkutaua. Ur 

BulaAl 40 (BulaG 554 dardo). Euskaldunak zorrozten dituzte bitartean beren dardo ta aizkorak Ibañetako aitz 

eta arrietan. Camp Orreaga 22 (Iza yaurtigeiak, Dv gezi, Ip eztenak; en la versión de Torrano lanzak, en la de 

Saldías tirarmak, y en todas las demás dardo). Suzko saiet eta dardoak zerutik jexten ikusten ziran. Arr May 156. 

Baina Kupido Iaunak / berak gura badau / darda bat biotzeti / laster sartuten dau. Azc PB 154 (v. tbn. 200). 

- DARDO-BAKOITZ. (Escudero) que lleva un solo venablo. "Escuderos de lanza y dardo en puño, que llaman 

en su vascuence eskutariak, dardobakotxak" IC III 184. "Sancho Urtiz de Olaeta, escudero dardobakotx de la 

casa de Olaeta" Ib. II 212. Onen bean eskutaririk asko darda bakotxak. (Escrituras de Andramendi). TAV 

3.2.9. 

dardoztatu (Ht VocGr 378, Lecl). 1. "Lancer, darder" Lecl. 

2. "Blandir (Darric)" DRA. 

darga. "(R), agramadera" A. 

darga-darga. "(BN-mix, S), a grandes tragos" A. 

dargatu. "(BN-mix), sorber un líquido" A. Itzulia eginik, heldu da phitxerra berriz aitzindariari, dargatzen 

beitu oraino ere hurrupa luze bat. EskLAlm 1897, 9 (ap. DRA). 


mende. 

47


darindar. v. DARDARA-INDAR. 

dario (AN-larr ap. Asp Leiz; Añ). 1. Flujo, emanación. "Disentería, (c.) sabel-darioa, berantzakoa, o 

beruntzakoa" Añ. "Fluxión", "fluxo" Ib. "Fuga, pérdida. Ontzi onek darioa du" Asp Leiz. v. jario. 

Ez haiz halare malko darioan hasiko ez hi! (AN-larr). PPer DV 1993-IV-15. Zeri begira zaude mutikoa, lerde 

darioan yarrite? Ib. 

"Disentería, sabel-darioa" Añ ( A). Pubiliren aita, berriz, sukarrez ta sabeldarioz oean zetzan. Ol Act 

28, 8 (Lç, TB sabeldarzun, He sabeldasun; Dv beheitiko, Arriand, Ker sabelerengo, BiblE beherako). 

2. (Añ). (Como segundo miembro de compuestos exocéntricos). "Facundo, (c.) ugariztuna, ezti-darioa" Añ. 

"Lagañoso [...] makar darioa" Ib. Ze gozotasun ezti-darioak asmauko eztitu arima on batek gogarte zeruzko 

onekaz? Añ LoraS 135. Alperrik etorri az, alperrik, kukua, / Txori guzur-dario lotsa galdukua. Enb 179. Artu 

dabez erdijan gautxori gazuak / Neguaren aldezko guzur-dariuak. Ib. 179. 

darraiatu. "Darraia, tu, tze, (Darthayet Manuel 118), convenir, être à propos" Dv A. 

darraikari. "Partidario, secuaz de algún partido" Lar. 

darraikoi. "Circunstancia" Lar y Añ. 

darraikotu. "Circunstanciar" Lar y Añ. 

darsena. Dársena. Zeñak izkribatu zituen paper balioso anitz, Darsena berri Pasaiako itsasarterako egin 

bear zanaren gañean. Izt C 470. 

dart (V, B, L-ain ap. A). "Onomat. del golpe" A. 

"(V), 1.º sensación brusca. 2.º temblor producido por esa sensación" A. 

"(V-gip), (onomat.) parar en seco" A. 

(V-gip-oroz-arr-ple), tart (V-gip). Ref.: A; Elexp Berg (dart, tart). "Onomat. de la rotura de una cuerda" A. 

"Onomat. que indica que algo se rompe o resquebraja. Haize bolariakin, dart, erdittik bi ein zan arbolia" Elexp 

Berg. "Kristal orrek, kontuz ibilli ezian, tart" Elexp Berg. 

- DART-DART. Onomat. de golpe. Txalupea aurrera joan, da uste-uste baga, dart-dart, atxarte baten sartu 

zan. Echta Jos 83. Eta onetan egozala, dart-dart, ontzi biak nastau zirean, alkarren belak eta txikotak urratuaz. 

Ib. 145. Dart-dart, [ontziak] jo ebazan atxak. Ib. 339. 

- DART EGIN (L-ain ap. A). a) "Ehurtzuriak dart egiten du, el trueno retumba" A. 

b) (V-gip), TART EGIN (V-gip). Ref.: A (tart egin); Etxba Eib y Elexp Berg (dart eiñ, tart eiñ). "(FSeg), 

romperse una cuerda" A. "Romperse, reventarse. Txamarriak dart egin desta atzeko aldian" Etxba Eib. "Ori tart 

eindda dago" Elexp Berg. Nikanor-eri dart-egin deutsa gorputz osoak. Erkiag BatB 142. 

(Fig.). "Burutik izurratua dagoela esateko: Hori tart eindda dago" Elexp Berg. 

- DART ERAGIN (V-gip). "Reventar. Makurtzerakuan, dart erain zetsen prakeri" Etxba Eib. 

dartada. 1. "(V, AN, L), golpe" A. "Dartáa bat, golpe con ruido" Iz ArOñ. 

"(V-oroz-arr-ple), rotura de una cuerda, hilo..." A. Idiskoak, dartada izugarrizkoa egiñaz, sokak eten eta 

zabal zabalik ikusi eban ate-unean zear, sekulako anka-jokoari emon eutsan. Erkiag BatB 52. 

"(V-gip), parada en seco" A. 

(V ap. A). "Sensación brusca" A. 

2. "(Vc), temblor" A. v. 1 dardara. 

dartadi (AN ap. A), tartadoi (Sal ap. A). "Jaral de árboles jóvenes" A. "Vivero, plantación de árboles 

jóvenes" Ib. 

dartalara. v. tartalara. 

dartateko. Golpe. Trumoi aren dartateko arek uste genduan txabola eraman zuala. BasoM 135. 

dartatu (V-gip). "Resquebrajarse. Ez da apurtu baña bai dartau. Zementuari ez bajako emoten zatika 

nasaikizuna, etortzen jako dartatzia" Etxba Eib. 


mende. 

48


dart-dart. v. 1 dar-dar; DART-DART (s.v. dart). 

dart-dartu. v. dardaratu. 

darte (-th- BN ap. A; -th- Dv), tarta (th- Gèze Dv y H), darthu (BN, S ap. A; VocBN vEys, H), tarte (th- 

Foix ap. Lh). 1. Bosque bajo, jaral; maleza. "Terrain en bois taillis où les souches produisent des arbrisseaux 

que l'on coupe, ne les laissant croître que peu" VocBN. "Kapararte, tharta, buisson" Gèze. "Jaro, matorral, 

chaparral" A. "Darthu: [...] 2.º jaro en que se cortan estos retoños" Ib. Artho alhor hanitx tharta bezala ziren, 

ilharrez khürütxela. ArmUs 1893, 24. Handik harat leihorrez gindohazin, belhar handi, elhorri eta darthu pean, 

bai eta guziz lohiaren barnean. Prop 1897, 111. Denbora berian erbi bat elkhi zen tharta petik. D. Béhéty GH 

1927, 434. Bertzerik ezin eginez, ortxeko darte ortan sartu da (B). A EY II 360s. Darteko bealaria bere soineko 

guziak urraturik ordu-laurden baten buruan bideratu zen. Ib. 361. 

2. (-th- H), darthu (BN, S ap. A; VocBN Dv, H). Retoño de árbol. "Rejeton de souche d'arbre" VocBN. "1. 

rejeton, pousse nouvelle d'un arbre, soit de souche, soit latéralement d'une branche [...]. Itsasoraino hedatu ditu 

bere dartheak, eta ibaiaraino bere aldaskak, il a étendu jusqu'à la mer ses rejetons, et ses jets jusqu'à la rivière 

[...]. 3. (metaph.) enfant, progéniture (v. l'exemple précédent). Haren emazteak izan betza semeak, olibak 

dartheak bezala, qui sa femme ait des fils, comme l'olivier des rejetons" H. 

3. (AN-5vill-burg, BN-baig-ciz), tarta (Sal), tarte (Sal; H), ttartta (Sal). Ref.: A (darte, darthe, tarta, tarte, 

ttartta); Lcq 36. Árbol joven. "Su tallo [del arbolillo] se llama en esta localidad tartia cuando es de roble y viene 

espeso en forma de arbusto" Lcq 36s. "Darte [...] 3.º (AN-burg), planta joven de árbol. 4.º (BN-baig-ciz), haya 

joven" A. "Darteak jo dik behi ori (BN-ciz), esa vaca está enferma de haber comido en exceso hojas de haya 

joven (sus hojas están a poca altura, por lo cual el ganado puede comerlas)" Ib. s.v. darthe. "Ttartta (Sal), 

arbusto muy tierno" A. Bide zati pollita jada bazuen Manexek eginik, noiz eta ere darte baten kontra gelditu 

baitzen. GaztAlm 1934, 99 (ap. DRA). Lürra ixil eta ezti eztia dago; / zuhaiñ eta thartak, haritx, ametz, bago / 

ostüak bustirik ihitzaren hurez, / nigarretan daude, lurrerat agurrez. "Argia hastian" (ap. DRA). 

"Darte [...] (B), árbol no podado" A. 

"Tarta (S), zarza" A. 

4. (B ap. A), tarte (Sal ap. A). (Adj.). "Mediano, intermedio (hablando de árboles)" A. 

- DARTE-ADAR. "Tarte-adar (L-ain), ramaje, leña que se corta sobre el árbol" A. 

- TARTA-ARTE. Zarzal, matorral. Sarthü zen thart'arte (parmi les ronces) batetan. D. Béhéty GH 1927, 434. 

dartedi, ttarttadoi (BN ap. Lh). "Bosquet" Lh. 

dartetsu (Dv A). "Buissonneux" Dv. "Lleno de matorrales" A. 

dartigo. v. dartiko. 

dartiko (O-SP A), dartigo (Dv A). Baya de enebro. "Dartikoak, graines de genièvre" O-SP 223. 

"Dartigo (O), baie de genévrier" Dv (pero no encontramos esta var. en Oihenart). Cf. tartiku. 

dartiko. v. tartiku. 

darthu. v. darte. 

dasta (Urt II 135, Lar, Dv, H), jasta (Hb ap. Lh, H), txesta (H (S)), teste (R ap. A), txestu (Chaho). 1. "Cata, 

prueba" Lar. "Échantillon de breuvage" Dv. "Dasta, id. iasta, action de goûter, tâter. Har ezazu dasta bat, 

prenez-en un peu pour goûter. Id. (S) txesta" H. "Prueba, aforo, paladeo" A. "Dégustation. Jasta eman zautan, il 

me donna à goûter" Lh. Artetan sendi duzun Jainkozko khar hori, zu baitan den graziaren ondorioa da eta 

zeruko atseginaren aitzinetikako jasta bat bezala. Leon Imit III 6, 2 (SP gustu, Mst txestallü, Ch dastatze, Ol 

millizkaldia, Pi milizkadea). Ezen badakigu alargun gazteek, beren jantzi beltz eta gezurrezko negar malkoz 

gizonen lizunkeriari kilika egiten diotela, hauen sentsualitatea sadismu dasta batez areagotuz. Mde Pr 173. 

Hizkuntza horren dasta bat izan dezan irakurleak, hona "Gure Aita" kornubiera berpiztuan. Ib. 264n. 

Kurkañoaren atsegiña ez-baiño Iainko-iasta billa nai baitzun. "Pietatem". Or Aitork 127. Izaite guzien 

Ithurriraino hel ditakela gizona, eta haren-ganatzeak eman dezokela arimak hil-ondoan gozatzen duken 

zorionetik jasta. Lf in Zait Plat XVIII. Semea zer den ikasteko nik / onekin izan dut jasta. Xa EzinB 129. En 

DFrec hay un ej. más de dasta. 

2. dast. Gusto, inclinación. v. dastaira (2). Bainan non ediren halako bidaririk? Kofesor hoberenak ere 


mende. 

49


eztira dast hortakoak. "Ne sont pas de ce goût". Birjin 97. 

3. Sabor. Usaina, kolorea edo margoa, dasta edo saborea eta enparauak. Itz Azald 163s. 

dasta. v. dastatu. 

dastada. "Dastáa bat, un pinchazo" Iz ArOñ. v. sastada. 

dastagarri. I (Adj.). 1. Que sirve de prueba, de cata. "Potio antecursoria, dastatzeko edaria, [...] edari 

dastagarria" Urt II 135. 

2. Sabroso, apetecible. Nola dastatzen (liban) duten erleak / Loreen ezade dastagarriya. Etxeg EE 1884a, 

360. 

II (Sust.). 1. Cata. "Antecursorius, dasta, froga, [...] dastagarria" Urt II 135. 

2. Sabor. Mintzo mota oro belarriz; usain oro sudur-zuloz; dastagarri oro agoz. "Omnes sapores". Or 

Aitork 253. 

dastailu, daistailu (O-SP), txestailu (S ap. A; Foix ap. Lh). 1. "Daistaillui [la -i final parece estar tachada], 

goûtement" O-SP 223. "Gusto" A. Bihotzian zunbait ordüz senditzen düzün gozua eta eztitarzüna, presenteko 

graziaren obra düzü, eta aitzinetiko zelüko plazeren txestallü bat. Mst III 6, 2 (SP gustu, Ch dastatze, Leon 

jasta). 

2. txestailu. Gusto, afición. (Acepción que tiene su origen en una errónea interpretación del significado "gusto" 

que da Azkue). Bestalde Santuak berak du aitortzen kantetako zun txestallua ta griña. Gazt MusIx 167. 

dastailuka, txestailuka (S ap. A; Foix ap. Lh). "Comer poco a poco" A. 

dastaira (Lar), jastaira (Hb ap. Lh). 1. "Gustadura" Lar. "Dégustation" Lh. 

2. Gusto, inclinación. v. dasta (2). Horrelako fidantzien gainean badu bat bederak bere dastaira. "Chacun a 

son goût particulier". Birjin 81. Dastair berezi bat egintz izpiritualentzat. Ib. 139. [Liburu] bat xoilki bere 

dastairakoa orobat aski zitzaion urthe oso batentzat. Ib. 237. 

dastaka, jastaka. Degustando. v. dastailuka. Baserritar mutikoak bezela bildurti zan, eta ez ezagunen 

batek itz egiten ba zion, laster zan buruari azka ta beatza aoan dastaka. EG 1957 (1-2), 45. Manera berezi batez 

iraupenekin eta jastaka bezala, gogoan erabiltzen ditugula M. Garikoitz Sainduaren hitz hauk. Etcheb MGaric 

78 (ap. DRA). Eskuin ta ezker biotzak jastaka nindabilarik ere, nere biotzñoa ez naukan lur berrian ematekoa. 

Herr 7-9-1961, 4. Ez da tarrapataka irakurtzekoa, bainan arraposki, jastaka eta jakituz. Lf in MEIG III 70. 

dastamen, jastamen (Hb ap. Lh). 1. "Dégustation" Lh. 

2. txastamen, tastamen. Sentido del gusto (sentidos prop. y fig.). Tastamen ta usaimenari. Zink Crit 12. 

Bere ereduakin, ots, Oratirekin alkar jo bageneza, txastamen ideko arki oi degu bietan. Gazt MusIx 68. 

dastanahi, jastanai. Deseo de probar. Iasta-naia zetorkion eta iastatzea bera, nitaz balditurik ere, menpe 

artan erortzeko. "Ibat in experiendi cupidinem". Or Aitork 147. 

dastarazi, dasta-arazi, jastarazi, jasta-arazi, txastarazi (Aq), txestaerazi, xestarazi. Hacer probar, hacer 

degustar. "Sacudir bravamente, gorostiaren gonza txastarazi (AN)" Aq 531. Non da bere lehen fruitutik, bere 

obren hastetik, Iainkoari dasta arazitzen deraukanik? Ax 172 (V 116). Duten ongia gozokiago dastatzeko eta 

bertzei dasta arazteko. SP Phil 343 (v. tbn. 496). Jesu-Kristo ethorriko da zure ganat, eta dastaraziko darozkitzu 

bere konsolazionea. Ch II 1, 1. Zeruko gozotasunetarik zerbeit dasta-arazitzen darozte. He Phil 503. Amurekatik 

zure eztitarzüna txesta erazi diazozün bere tristezietan. Mst III 3, 1. Txastarazis bere delizia gaien tantatto bat. 

LE-Ir. Alabañaré txastarastendú zerúko gústoen zerbáit urrúpa-idúri. LE Doc 201. Zure zerbitzari khartsuei 

dasta-arazten deraiezun bakea ta zoriona. Dh 191. Nahi deiziet xesta erazi / ene ardu huna. SaintaCath 827. 

Hari iastaarazteko Jesu-Kristoren zerbitzuan aurkhitzen diren egiazko gozotasunak. JesBih 397. v. tbn. MarIl 

103. Dastaraz diezadazu hortarik ilkhitzen den bakezko, urrikalmenduzko eta amodiozko ithur-ura. Dv LEd 278. 

Jainko on horrek [...] jasta araziko dauzkitzue bere presentzian kontsolamendurik gozoenak. Arb Igand 178. 

Hemen laburzki, goratik eta hegaldaka bezala, doi-doia jastarazi dautzutan bazter xoragarria. Lf in Zait Plat 

XXIII. 

dastari (Lar, BeraLzM), jastari (Hb ap. Lh). "Catador", "probador de gusto" Lar. 


mende. 

50


dastatu (L, BN; Volt 83, SP, Urt III 47, Ht VocGr 367, Lar, Lecl, vEys, Dv, H), dasta (L, BN), jastatu (L-sar, 

BN-mix; VocBN, Dv, H), jasta, txastatu (AN; Aq 306, 1074; Dv (AN-mer)), txestatu (S, Sal, R; VocS, 

Gèze, H (S)), txesta (S), txeste (S; H), testatu (R), xestatu (S), xeste. Ref.: A (dasta, jastatu, txastatu, txestatu, 

txeste, testatu, xestatu); Lrq /c#es!ta, c#es!te/; ContR 510; JMB At (iastatu). Probar, gustar; saborear (sentidos 

prop. y fig.). "Tâter, goûter" SP. "Catar, probar, gustar", "decentar, empezar, probar algo", "libar, probar 

chupando", &c. Lar. "Txastatu, probar, gustar, catar (301, 306, 340, etc.)" LE-Ir. 

Tr. Documentado en autores septentrionales desde Dechepare; entre los vizcaínos y guipuzcoanos se 

encuentra a lo largo del s. XIX en algunos autores (Aguirre de Asteasu, Uriarte, Echegaray, Iturzaeta), y no se 

generaliza hasta la tercera década del s. XX. En cuanto a la distribución de variantes, al Norte domina dasta- 

hasta principios del s. XIX: sólo se encuentra jasta- en Gasteluçar (alternando con dasta-) y en AR. A medidados 

de siglo dasta- y jasta- son más o menos igualmente frecuentes, y desde finales de éste la segunda forma 

desplaza casi totalmente a la primera. Los suletinos emplean txeste o xeste. Al Sur, hasta el s. XX sólo se 

encuentra dasta-; desde aprox. 1920 esta forma y txasta- alternan con una frecuencia similar, encontrándose 

además ejs. de jasta- (en Orixe) e incluso de txesta (en Gaztelu). Lizarraga de Elcano usa txastatu, el baztanés 

Echenique yastatu, y en los textos roncaleses aparece siempre testatu. En cuanto a la forma de participio sin suf. 

-tu se encuentra yasta en Hiribarren, y txeste en Inchauspe, EvS y Laplace. La forma iaztatzea que da Harriet se 

trata sin duda de una forma supuesta, salida de una conjetura etimológica errónea. En DFrec hay 12 ejs., 

meridionales, de dastatu, y 2, septentrionales, de jastatu. 

Pena eta miseria nik enuien dastatu. E 241. Eman ziezoten binagre edatera behazunarekin nahastekaturik: 

eta dastatu zuenean etzuen edan nahi ukhan. Lç Mt 27, 34 (Ip txeste, Ur dastatu, SalabBN yastatu, Hual testatu; 

Samper progatu, Or txurrupatu). Eztezála ian, eztezála dasta, eztezála hunki. Lç Col 2, 21 (TB dasta, Bibl 

jasta). Aingeruen ogi hartarik dastatu duena aparta dadin munduko atseginetarik. Mat 264s. Dagigun dasta. 

Volt 163. Dasta detzagun atsegin Zeru gorenekoak. EZ Man I 129. Orain bada dastaturen hik dituk behazunak. 

Ib. 94. Dastatu eztuten bianda arbuiatzen dute. Ax 504 (V 325). Guti bat dastatu bazendu haren amudiotik. SP 

Imit II 1, 6 (Mst gozatü, Echve probatu). O aspaldiko eztitasuna, zergatik etzaitut lehen dastatu? SP Phil 506s. 

Eztitasun spirituala, ithurri propioan dastatzen zarena. Gç 126. Ezen dasta badadi [Eskuara] hunen eztitasuna, 

berak gonbidatzen du. ES 191. Eta iustu da ene nahiaren kontra atsegiñak bilhatu dituztenek ez detzaten dasta 

laido eta behazun gabe. Ch III 12, 4. Bere ustez bere baitan duten ongia bere bihotzean gozokiago dastatzeko. 

He Phil 346. Dastatu izan zuenean ura arnorat ganbiatua. He Io 2, 9 (EvS txeste, Leon jastatu, IBk txastatu). 

Orhoitzen ziren hastean dastatu zituzten ontasun [...] hetaz. Lg I 23. Zer gelditzen zait orai [plazer, etc.] hetarik? 

Doidoia dastatu ditudalako orhoitzapen hiragarri bezain desesperagarria. Brtc 154. Ale pergut paria, / orai 

xesteren duzie / ene besuaren airia. AstLas 24. Guardatzen-tuénak nere errának, eztú txastatukó eriótzea 

sekulan. LE Io 8, 52. 

(s. XIX). Ene ezpataren gozua / harek beitü xesteren. Xarlem 502. Nagusi bat atsegin lizunetara itsutua, 

ollakoia, eta fruta guziak dastatu nai dituana. AA III 486. Dh 178. Jastatuko dugu Jesu Kristoren presentzia 

erretiramendua eta bildutasunean. Jaur 168. Naizenaz geroztik munduan agertu, / Plazerik ez dut dastatu. Gy 5. 

Yasta duenak urre, ez maite eskea. Hb Esk 47. Lur-sagar ustel asko, / Xardin begi gorri, / Han ziren iastatzeko / 

Bihotz altxagarri. In Michel LPB 343. Deithuak ziren horietarik batek-ere ez duela dastaturen ene afaria. Dv Lc 

14, 24 (Oteiza gustatuko, Brunet probatuko). Gizonek, eta aziendek, eta idiek, eta ardiek eztezatela deusere 

yastatu. Echn Ion 3, 7. Ez zuela egundaino halako zorionik jastatu. Laph 139. Korpitzaren sentiduak dra laur 

[...]. Irugarna, abaz testatia. CatR 65 (CatSal 65 y CatAe 64 gustatzea). Nola dastatzen (liban) duten erleak / 

Loreen ezade dastagarriya. Etxeg EE 1884a, 360. Jastatu-orduko utzi zuen edari kirets hura. Jnn SBi 45. 

Zenbatek nahiko ahal duten jastatu Elizaldeko salda. HU Zez 118. Aoagaz dastatu edo gustoartutea. Itz Azald 

188. 

(s. XX). Erraiteko, guziuek besugo testatu digula. Mdg 132. Hola zü mintzatürik eztüzü txesteko [oillarra]. 

Xikito 3. Bere maitasarre irazekia pixkat txastatu ba-zenu. Ol Imit II 1, 6. Ez duela jastatuko lehenagoko erraki 

goxoetarik! Barb Sup 4. Orotarik jan eta, / Nahi berriz jastatu. Ox 108. Leenbizi artan euskararen gozoa dastatu 

berri nindola. FIr 156. Ozpine! zuken egin beihalako beskoiztarrak, gure kafea jastatzearekin. JE Ber 37. Ez duk 

jastatuko ere ongiaren eta gaizkiaren zuhaitzaren fruitutik. Zerb IxtS 9. Berriz ere doi-doiako bat jastatzen banu? 

Lf Murtuts 10. Deneri emaiten dauku jastatzerat eskuara gozo ospetsu bat. Lf ELit 153. Eztei-oea dastatu baño 

len. Zait Sof 187. Gero dut atergabe [Jauna] beti jastaturen. Or Poem 536. Utzazu txesta dezan en'ahuk / nulako 

gozo'tutzun zuk bilhuk. Mde Po 48. Isabela joan zen eguna ezkero ez zuen edaria dastatu. Mde HaurB 82. 

Sarako bikariogo maitagarri eta ona jastatu orduko. Zerb Azk 85. Gazte-lenean iastatu baitzun emaztekia. Or 

Aitork 146. Iastatu zaitut eta gose-egarri naiz. Ib. 276. Zeru-lurraren aundia eta ederra dastatu. Txill Let 21. 

Negarraren gazitasuna aoan txastaurik. Erkiag Arran 73. Montekristoren ke urrintsua dastatzen genuelarik. Arti 

Ipuin 65. Izaki eta sorkari danen ederra ikusteko eta dastatzeko zuan begi zoli-garbia. Vill in Gand Elorri 11. 

Nahi hukek alegeratu, goxatu, bakea jastatu. Larz Senper 108. Oien adiera mistikua txasta ta ikus. Gazt MusIx 

165 (163 txesta). Dastatu ezazu eta saporeak emango dizu ezagupidea. Ibiñ Virgil 87. Ilabete bat eta erdiz 

presondegia jastatu. Ardoy SFran 100. Ardoa txastauaz. Lab SuEm 167. Liburu hau jastatzen duenari. Larre in 

Xa Odol 12. Koldarra ehun bider hiltzen da; bihoztunak, ordea, ez du heriotza behin baino dastatzen. MIH 316. 


mende. 

51


[Kantak] dastatu nahi lituzketen guztientzat. MEIG II 46. 

v. tbn. Harb 261. Arg DevB 119. Dh 178. Laux BBa 34. Izeta DirG 98. Ker Iob 34, 3. IBe He 6, 4. Jastatu: AR 

124. In Arb Igand 21. StPierre 18. Lasa Poem 83. Yastatu: Zub 70. Txastatu: Or Eus 318. Arriand Lc 14, 24. 

SMitx Aranz 163. Etxde JJ 73. 

Etim. Se trata de un préstamo, de *tastare (cf. REW 8595). 

dastatzaile (Dv), txestazale (S ap. Lrq). "Dégustateur" Dv. "Qui déguste" Lrq. 

dastatze. 1. Sentido del gusto. Cf. CatR 65 abaz testatia. Borz sensuak (zein baitira ikhustea, dastatzea, 

enzutea, usnatzea eta ukitzea). Ax 391 (V 256). 2. Prueba, cata, degustación. Cf. AA III 105: Fruta debekatu 

bat dastatze edo progatzeak. v. dasta. Parabisuko bozkarioen dastatze suerte bat. Ch III 6, 2 (SP gustu, Mst 

txestallü, Leon jasta). 

dastontzi (-nz- Lar DVC 206), dasta-ontzi (Lar), jastauntzi (Hb ap. Lh). "Catavino" Lar. "Verre à déguster" 

Lh. 

dastu, txastu (Aq 1074 A). 1. "Cata, prueba o aforo" A. 

2. jastu. Sabor, gusto. Ezagutzen omen zun, etzekin zer iastuz, itzez ezin esan alakoz, aldea zegola Zure 

ikuskarietatik aren ametsetara. "Nescio quo sapore". Or Aitork 148. Ez baitute margorik, soiñurik, usairik, 

iasturik edo ukirik. Ib. 259. Aldiak ebasten ez eta usain du, aizeak barratzen ez ta iastu du. Ib. 249s. 

1 data (Ht VocGr). Fecha. En DFrec hay 2 ejs. 

2 data. Dátil. v. 1 datil. Gure eskuz berriki bildu fruituak, hala nola datak, pikoak eta mahatsak. Dv Telem 

37. Data da phiko merlatuaren iduriko, bainan goxoagoko fruitu asukretsu bat. Prop 1896, 172 (ap. DRA). 

datatu. Fechar. Lehenbiziko gutuna, Montpellier-en Lorailaren 5ean datatua. PPer FLV 1987, 187. En 

DFrec hay 1 ej. 

datibo, datibu. Dativo (caso de declinación). Datibo singularian ari erraiten dena. Lç Decl a) 7v. Eta bertze 

alde berboak deklaratzen du datiboa ere. ES 90. Zeinek egiten baitute Datibo eta Ablatibo pluralekoa, ibus. Ib. 

208. Pronombre infixatu hau gehienetan akusatibuan izan arren, zenbait aldiz datibuan da. Mde Pr 219. 

Ohiturarik zaharrena --eta jatorrena, noski-- dativoarekin erabiltzea da. MIH 352. En DFrec hay 9 ejs. de 

datibo. 

1 datil (Ae, Sal, R ap. VocPir 666; Lcc 98, Lar). Dátil. Gaurgero zure maastien morkak eta aztaparren 

datillak leoe izugarrien yanari dire. Or Mi 129. Ainbeste palmera ta palmera ikusi ta ea ango datil guztiak 

biltzen ote zituzten, galdetu nion gidariari. Anab Aprika 43 (v. tbn. 24). 

- DATIL-MORDO. "Támaras, dátiles en racimo, datilmordoa" Lar Lcq 35. Nere arrebari aurpegi-lepoak 

ximeldu zaizkion eguzkitan, datil-mordo antzo. Or Mi 19s. 

2 datil. "(G), solen, vulg. muergo, cierto marisco de concha larga y blanca, se oculta bajo la arena, se saca a 

gancho y se come. v. deitu, 3.º" A. 

dato, datu. Dato. Kintanak argitara zituen datoak gorabehera, ez dut uste lumeroak Gipuzkoaren kontra 

daudenik. MIH 122. Gero eta uzkurrago agertu zaigula don Jose Migel teoria kontuan, gero eta lotuago datobilketari. 

MEIG VIII 64. Erizkizundi Irukoitza pentsatu zen egitekorako ez zela batere egokia, baina han bildu 

ziren datuak han zeuden. MEIG IX 75. En DFrec hay 70 ejs. de dato y 71 de datu. 

dato. v. dado. 

datorkizun (V-gip). Futuro, porvenir. "Lo por venir. Iñok ez daki ziurrik datorkizunan barri" Etxba Eib. v. 

etorkizun. 

datu. v. dado; dato. 

datui, daturu. v. taratulu. 


mende. 

52


dauaneko. v. dagoeneko. 

daufin. 1. Delfín. v. izurde. Gisa berean dio Aristotelesek ere, daufin kumeak multzuka eta tropelaka 

dabiltzala. ES 142. 

2. dofin. Delfín, príncipe heredero (francés). --Zein izan zen Dofin hura? --Hura izan da Luis hamalaurgarrena 

dohatsua eta triunfanta. CatLav 433 (V 205). 

daukari. Nombre de una multa recogida en el Fuero General de Navarra (TAV 2.2.13, 54). Derivado sin duda de 

*dauka, variante no atestiguada de ttauka, taika 'toca'. En Yang DPA aparece clausari en vez de daucari. Cf. 

taika. 

daukataite. "Daukátaitte aundixa, fuerte pulsación (del corazón)" Iz ArOñ. Cf. taupada. 

daukidale. "Continente así, daukidalea" Lar. 

daukidatu. "Contener, incluir, daukidatu" Lar. 

dauko. "(msLond), dauco, zanahoria silvestre (Bot.)" A. 

daun. v. dan. 

daunado, daunatu, daunadu. "(BN, S), raboteur (Cf. béarn. daumadge)" Lh. 

daunatu. v. donatu; daunado. 

daunb. v. danba. 

daunerazi. v. damnarazi. 

daungada. v. dangada. 

dauratu. v. doratu. 

daureta. "Taburete, taurete, es de el Bascuence daureta, que significa lo mismo" Lar. 

daus. v. deus. 

dausi. "(Sal), ladrido. Dausiz, ladrando" A. v. adausi. 

dautzi, dauzi. v. jauzi. 

dautzin. v. jauzi. 

daxe. "Ganado (Darric)" DRA. 

ddalanddal. v. dalan-dalan. 

ddandda (R ap. A EY III 357), ddanddar (R ap. A). "Iglesia (voc. puer.)" A. Cf. danda. 

ddinddi. "(R-uzt), dinero (voc. puer.)" A. v. 1 din. 

ddinddil. v. gingil. 

ddinddin-ddanddan. "(R-uzt), campanilla" A. 


mende. 

53


ddunddu. v. 1 dundu. 

ddundduxka. v. dunduzka. 

de. "Deia, la letra d. Mesedez eiñzu deia obeto" Etxba Eib. Ya en AG: v. NeolAG, donde se dan algunas 

precisiones sobre su aparición en diccs. y obras posteriores. 

dea. v. dei. 

deabru (V, G, AN-ulz, L-côte, Ae, Sal; Lcc, Ech 38r, Volt 73 , SP, Urt I 187, Lar, Aq 248, Añ, Dv, 

H), debru (L, BN, S, R-is-uzt; Deen II 151 y 207 (+ diaberu I 517), Urt III 328, Ht VocGr, Lecl, VocBN, Gèze, 

Dv, H), diabru (V-gip, G-nav, AN-egüés-ilzarb-olza; Mic 6v, H, A), deaurru (Chaho), dearru, diaurra, deebru, 

deiebru, deurru (BN-occ), diabu (R), deabro, diebru (R-uzt; H s.v. deabru). Ref.: A (deabru, debru); VocPir 6 

(y cf. nota); Bon-Ond 136; Bon; Lh (debru); Iz Als (diabruba), ArOñ (diábru), R 287 y 300, Ulz (infernuko); Lrq 

(debru); Etxba Eib y Elexp Berg (diabrua). 

Tr. La forma deabru es casi gral., salvo en suletino, hasta el s. XIX. En los textos suletinos antiguos se 

encuentra deebru (así en FPrS 25 y Belapeyre) y deiebru (Sauguis 40); en Tartas hay gralmte. deabru (det. -ua- 

en Onsa 90 o -ia- ib. 20), alguna vez diabru (ib. 32) y al menos dos veces debru (debruak en Arima 32 y 

debruaren ib. 87); en AR, como en algunos otros textos, no hemos podido encontrar sino demonio. 

Posteriormente sólo hay debru, que se generaliza en todo el Norte desde fines del s. XVIII; al Sur sólo lo 

encontramos alguna vez en Orixe. Las primeras documentaciones no suletinas de debru son de Mihura (antes en 

los diccs. de Urte y Harriet); un ej. anterior, único, de Chourio (I 13, 1) es sin duda errata; hay deabru todavía en 

Baratciart, HeH y, alguna vez, Lafitte (in Casve SGrazi 10) y Mirande; Goyhetche emplea diabru. Al Sur se 

encuentra diabru sobre todo en textos vizcaínos: en Micoleta (14v), los escritores de la Escuela de Marquina, 

CatLlo, Uriarte, KIkV, Otxolua; junto a dea-, en Iturzaeta, Enbeita y Kirikiño; sólo dea-, en Barrutia (Acto 288), 

Añibarro y CatBus, y en algún guipuzcoano (BorrB, KIkG; junto a dea-, en Beovide y Soroa); en algunos casos 

(Kirikiño, Aguirre, Etxaniz) dia- ocurre en los diálogos. Hay deabro en un texto de Aralar de 1833 (ETZ 197). 

Alguna de sus numerosas formas sólo se documenta como interjección, por lo que seguramente no son sino 

formas atenuadas (v. deho, derbu, derno). Deaurru aparece en Iturriaga (pero una vez deabrukeria (q.v.) y un ej. 

de diabru en los textos publicados por G. Mujika) y en la ed. tardía del Urteco de Lizarraga (182), mientras que 

éste emplea deabru (el ed. de LE Bail señala un derbruaganik -dar- [!] en la ed., p. 226--, más que dudoso a la 

vista del facsímil). Hay diaurra en un texto de Fuenterrabía de 1778 (ETZ 139), dearru en Ayerbe (explicando 

tusuri, EEs 1912, 180) y deubru en J. Etchepare y Larzabal. Hualde emplea diabu (Mt 4, 1). En el s. XX se 

encuentra alguna vez emparejado con txerren, tusuri, etc., que lo sustituyen totalmente en algunos textos 

(Olabide y Arriandiaga, p. ej.). En DFrec hay 16 ejs., meridionales, de deabru, y 5 (4 sept.) de debru. 

1. Diablo. "Fauni bicrones, oihanetako Jainko debru adardunak" Urt III 328. "Errosarioa eskuan ta deabrua 

kolkoan, del que disimula la virtud" Aq 248. "Debria botan tzi, tiene el diablo en el cuerpo, sabe todo" Lacombe 

voc. ms. (ap. DRA). "Quelques surnoms du diable: Tusuri, Galtzagorri, Gaizkina. On l'appelle encore: Izpiritugaixtua 

(S), Muntterot (S), etsaia, demonisa, demonio, demuntxo, demuntre, demontxe. v. aiar" Lh. Se le suele 

calificar de beltz 'negro' (Gç 177 y 207, Cb Eg II 164, Enb 88); no se encuentra gorri hasta Or Eus 195. Algunas 

veces aparece precedido de Infernuko (Gco I 452, Elsb Fram 173, ArgiDL 39s; en Iz Ulz: "Infernúko deabrúe, el 

diablo" y en R 287: "Débria, el diablo: eburniko débria (R-uzt)"). Con cierta frecuencia va acompañado de 

gaizto (EZ Man I 112, Mb IArg II 300, Añ EL 1 177, Dh 185, Aran SIgn 25, etc.), gaizkin (AB AmaE 274, Ag Kr 

175), z(ah)ar (JanEd I 107, Tx B 185, Ox 133, Barb Leg 131, Ardoy SFran 128), tzar (Casve SGrazi 96), txar 

(Mb IArg II 288, Cb Eg III 348, Xikito 9), xar (Xikito 3) o xahar (Barb Leg 131). Este último es muy frecuente 

en autores orientales; cf. al respecto Chaho: "Deabruxar, debrutxar [...] est quelquefois un terme de suprême 

dédain par lequel on désigne le malin esprit; quelquefois, en Vasconie, c'est le nom d'Asmodée, le roi ou prince 

des démons; dans le langage et les récits populaires, le Diable boiteux"; Lrq: "Debru-xar (Sc), diable. Debrü + 

xar, var. de txar", y Casve: "Démon, debrü, debrüxar", "diablotin, debrütto, debrütxar". Algunos textos 

distinguen entre Deabru y demonioak (Ub 8s., o el texto de Fuenterrabía de 1778 citado supra), pero no es gral. 

v. demonio. 

Hitz hauk eztirade deabrua duenarenak. Lç Io 10, 21 (He deabruaz poseditu, TB, EvS demonioztatu, HeH 

deabruak dadukan, Dv, Leon, Or, Ker, IBe de(a)brudun, Ol txerrendun, Arriand goteungadun, IBk deabrua 

daukan). Deabruaganik heldu den amorio higuin, hats, lizunak. Ax 489 (V 316). Elkharren gare furiak, / 

elkharrentzat deabruak. Gç 166. --Nori ginen bahitü? --Deebriari. Bp I 34 (el ed. transcribe erróneamente 

debriari). Haien arimak deebriari ützi dira, bethikoz Ifernian erratzeko. Bp I 115. Deabruaren mandatari. ES 

122. Enazan debriak, ez haren finaziak eror erazi. Mst III 26, 3. Gelditu zen deabru bera zirudiela, belz 

izugarria. Mb IArg I 328. Alakoeri Deabruak kenzendió gogotík Jangoikoaren itza. LE in BOEanm 25. Debruba 


mende. 

54


ere erne dagoela heien galarazteko. Mih 25. [Satan] bera baino gaixtoagoko zazpi Deabru. Brtc 257. Infernua 

da leze bat / Debruen erresuma. Monho 122. Eta nun dira diabrubaren aldetiko asdrubak gauza galdubak 

billaketako? msOñ 98v. Diabrubak berak bere aituko eztau. Mg PAb 85. Saldu deutsazu arimia diabrubari 

zeure firmiaren beian? Mg CO 188. Deabrua gurutzeagandik bezala igesi ibilli zerala konfesatzetik. AA III 594. 

Luzifer Diabru nausijak. JJMg BasEsc 32. Ihes emanen ditu Debru guziak. MarIl 95. Luzifer deaurrua. It Fab 

201. Kreditik gabe eta sakelan diabrua, / erran nahi da deusik ez. Gy 117s. Erranez gezur, debru batek bezala. 

Hb Egia 126. Debrua behietan. "Tout est en confusion". Hb GH 1929, 88. Debruari begia leher. "Faire du bien 

en dépit de tout". Id. ib. 88. Bost onelako aita-semeai oraiñdañokoan deabru ta bereetatik etorri izan zaizte! 

Aran SIgn 92. Aingürü gaistuak edo Debriak. CatS 22. Badakiela nago / diabruak aña. Ud 59. Zeruko 

argiarekin ezagutu zuan diabrua zebillela an, bere arte gaiztuakin. Bv AsL 220. Besteak ezkutatu ituan deabruak 

zekik nora. Apaol 96. Aingeru gaizto edo debruak. Lap 58 (V 124). Debrü saldo bat sarthü ziren haren 

khorpitzian. Ip Hil 217. Obretarik da ezagun gizona zer den. Berdolyren obrak engoitik, debrua izanik ere, 

ezagutuak ahal dire. HU Aurp 143. Jainkoari khen, debruari eman. Arb Igand 129. Diabruaren asmo eta 

esetsien kontra. Itz Azald 166. 

(s. XX). Batzuentzat, Patxi zeruko aingerua zan da deabru gaizkiña Peru. Ag Kr 175. Zeren debrü xarrari 

heiñ bat lotsa beitzen. Xikito 4. Beatak, Jaungoikoari irri egiteko, deabruak asmatu zituela. A Ardi 27. Diabrua, 

mundua ta aragia. KIkV 8. Diabruaren zirikaldiak garaitu. KIkG 39. Debruari esker! Barb Sup 111. Deabruak 

begien aurrean ipiñi eustan eretia. Or Tormes 27. Etzaizkit urbiltzen debrua gurutzera baño. In FIr 157. 

Kurutziagaz birrindukoguz / diabruaren sariak. Enb 96. Gizon edo debru alimale luze bat. Zub 38. Alde 

guztietan dagozalako deabruaren semeok. Kk Ab II 115. Zazpi debru batean zintzurrari beheiti sartu zaizkola 

erran zinezake. JE Ber 71. Debru guzien ziztua dula / jarraitzen ziok atzetik. "Echando chispas". Or Eus 307. 

Orduan urbildu zitzaion zirikatzalea (deabrua). Ir YKBiz 47. Beti gaiztorako, txerrena edo deabrua izan ezik, 

iñor be eztago. Eguzk GizAuz 32. Deabrua bera baño ere biurriagoa. TAg Uzt 205. Deabruari begi bat atera 

(AN-larr). 'Yantzi berri bat soinean dakarrenari esaten zaio au'. A EY III 278. Deabru marda beltza (BN). 

"Diablo de cuajo negro". Ib. 278. Zazpi debru ikusi ditutzu (BN-lab). "Ha sufrido usted mucho". Ib. 339. Ez zuen 

harek debruarekilakorik nahi. Lf Murtuts 18. Etsai deabrua inguruan ari zaizue. Or QA 59. Ihesin egin zuen 

jauretxetik, ifernuko deabru guztiak ondotik izan balitu bezala. Mde Pr 75. Diabrurik etxauk orrek topauko 

dituanik (V-gip). Eusk 1956, 218. Laborariak, gaizoa, ikhusi du debrua dantzan 15 bat egunez. Herr 1-8-1957, 

3. Jende gehienak hola dituk: ez saindu, ez debru. JEtchep 65. Kandela bat Jainkoari, eta beste bat deabruari. 

Arti Tobera 275. Debru zaharrak nahi edo ez. Ardoy SFran 212. 

(Como apodo). Tomas Deabru eben bein sartu karzelan. AB AmaE 315. 

(Como primer miembro de comp.). Bethi sorgin eta debru ixtorio, ez dute bertzerik aiphu. Barb Sup 113. 

Damutu gabe il ziranak an ari ditxin deabru-dantza nasi artan. Or QA 194. 

2. (Lar), debru (BN-arb; Lh), diabru (V-gip), deaurru, deubru, degru (Chaho), deurru, degroba. Ref.: Etxba 

Eib y Elexp Berg (diabrua); Gte Erd 189. (Empleado, como adj., en sentido fig. y en interjs.). En la mayoría de 

los ejs. tiene un valor similar al del cast. diablo de "expresión con que se alude a algo o alguien con disgusto o 

enfado, con frecuencia afectuoso" (Moliner); en otros casos, "diabólico, endemoniado (fig.)". Desde finales del s. 

XIX, en textos septentrionales, este tipo de expresión se realiza con más frecuencia anteponiendo deabru al sust. 

(v. infra). "Travieso. Infarnuko txikixa esaten gentsan eskolako bati, oso diabrua zalako" Etxba Eib. "Okerra, 

travieso. Mutiko diabru onekin ezin ddot burutu" Elexp Berg. "Ze debru da haur hori! (BN-arb)" Gte Erd 189 

(s.v. kalamidade). v. deabruzko. 

Mutil deabruak argia itzali edo atzendu, ta aragiaren lujuriako infernuko suak eta garrak irazakitzen dira. Cb 

Eg III 361. Zeren eta hori beita / gezurti debria. AstLas 52. Katar deaurru ori / baldin iltzen balitz. It Fab 110s. 

Oillar debria! Arch Fab 163. Oillar diabru batek baitu, kantari albakoa, / herresaka yauz-arazten atso 

diabruagoa. Gy 77. Nai zuten marka on bat / an erakustia, / asto diabru aiek / portatu eztia. Ud 121. Esan diat 

len ere milla bider tiroz botatzeko ontz deabru ori. Zab Gabon 61. Bainan ikhusiko duk zer malefizio debrua 

ethorri zitzaitan burura. Elzb PAd 19s. Haizen bezalako debrua, norat oha laster hortan? Jnn SBi 63. Xakur 

debruetarik biga athorra petralari lothuak zituen. Barb Sup 48. Koltxoe deabru ak ez eukon barruan ezebe. Or 

Tormes 71. Tramankulu diabruan [bizikeletian] etorri zana. Kk Ab II 122. Guziek tiratuz aise bezain errexki 

urrunduko duzue eliza, zakurkaka debru horren ganik. Lf Murtuts 19. Jokia irabazi, bai, Degro, Parot degria! 

(S). P. Xibero GAlm 1950, 51 (ap. DRA). Agura deabrua! And AUzta 69. 

Ene ganik entzun dezala / notari mila debruak, / oraiko aldian oraino / zerra ditzan liburuak. Xa EzinB 29. 

(Antepuesto). "(Ce) diable d'homme, debrü gizona" Casve. Debrü gizona! Arch Gram 161. Yuduen eta 

framazonen debru errepublika hunek. Elsb Fram 149. Nik ezetz, etzela kanoi ez bertze debru fitsik... StPierre 13. 

Orai zuena tenora ibiltzeko emaztegai keta? / Debru gizon potreta! Ox 204. Alaintso! Ordian egun latzak pastu 

dituk debru Ameriketa hortan? Zub 50. Debru hiritarrak, ze gauzak asmatzen dituzten! Ib. 70. Oi, debru 

emakumeak! Mde Po 42. Jafnapatan-eko debru erregettoaren anaia filusak hitzemana. "Du diabolique roitelet". 

Ardoy SFran 177. Zeren menditik jausten baizait / ardura debru otsoa. Xa EzinB 93. 

(En otras interjs.). "Degria, à l'indéfini degru, pour debru, diable. Mot usité dans un dialecte vascon, comme 

deho, et qui est une sorte d'exclamation dans la bouche des femmes et des jeunes filles; c'est l'équivalent du mot 


mende. 

55


français diantre" Chaho. "Debru bat eterdi ba! Esta expresa la decepción cuando le piden a uno su opinión" 

Urquijo RIEV 1920, 111s. (cf. este trabajo para varias expresiones más). "Quelques jurons en S: Zer debrü! Zer 

aiar! que diable! [...] Debriak bola! Que le diable l'emporte! Debriak sar eta sor! (S). Que le diable lui entre 

dedans et y naisse! Debria sar balekio! si le diable pouvait lui entrer (dans le corps)! etc." Lh. "(Jurons) ale 

debrüa! [...] debrüak ez badü! ifernüko mila debrüa!" Casve (s.v. 'diable'). v. deho, berrogei (3); cf. 

DEABRUAREN. 

Gizonaren panparroia, / dagoana Diabruetan. BorrB 16. Phüta herrestatia, / zien anbizionen kunplitzeko / 

phensa ziniroie milla debria. Xarlem 695. Gurasoak ume ta serbitzariai sarritan otsegiten badie Deabru edo 

Demonioaren izenez: ator Demonioa, abil Deabrua, oa Demonioa. AA II 36s. (v. tbn. 29; cf. además fB Ic I app. 

14, Astar II 111 y 126). A deabru tontoa! Orixe dek bada gauza alperrik galtzea. Zab Gabon 70. Ez al da 

diabrurik ostatu(b)au eramango dubenik? Sor AuOst 89. Edan giñaike euren burla ta barre algara? / Ez, 

deabrua, ontziak artu, goazen gerrara. AB AmaE 443. Ez dakit zenbat mila orgaz eta debruz mintzo. Elzb PAd 

27. Diabru arrania! Zertan baña? Ag G 252. Bainan debru bat! Indarka ari da, bazkina zartarazteko heinean, 

ezin sartuz! Barb Sup 20. Gauzek holaxet iraun behar zutela bethi eta bethi. Debru bat eta erdi! Behialako 

pegarra ere hautsi omen zen, bethi ithurrira joanez! Ib. 2. Deabrua! Nik ere bazekiat lasterkan! Or Mi 13. 

Tirahala lanian itzultzeko doia ezin bildurik debriei emanak. Zub 50. Debriek sardakio! zonbat aldiz ez nizan 

oroituko hemengo marrakukiaz, han zonbait aldiz gose hamikatua nintzalaik! Ib. 50. Gizona, hori uk, hori, 

xantza. Debria! hiri dirua ahurtaka. Ib. 42. To, haugi pinta baten edaterat, ze debru! ire agertzea behar diauk 

ohoratu. Ib. 86. (Asarre biziyan) Ez dala ezkonduko? Milla deabruekin ezkondu biarko du. Alz Burr 23. Hitz 

dautzut hozdura guziak joanen zaizkitzula debruetan barna! Lf Murtuts 26. Gauzak ez ziren haiek uste bezala 

gertatuko, ordea, deabru guztiak arren! Mde HaurB 83. Etzait ajolik, Pelentuako Engrazirekin edo deabruaren 

adarreko Kattalinekin ezkondu. Etxde JJ 71. Degroba! eztik ihuri ere fidatü behar! GAlm 1955, 51 (ap. DRA). 

Diabru alenak aparta, genanio madarikatu ori! NEtx Antz 140. Dantzaraziko hitugu ba, deubrurik ez baduk! 

JEtchep 91. Rusoak igorri omen dute Gagarine deurrietan gora. Herr 18-5-1961 (ap. DRA). Debru zirzila!... 

Etxean phitsik salatu gabe!... Mesfidatua nintzen ba!... Larz Iru 24. (Athea joiten dute... Izigarri kexu, ahapetik) 

Bon... Deubrua sar... Larz Senper 48. Berak ezda milla diabruri bildurrik ez zetsala. Etxba Ibilt 467. 

Deabrurentzat zuen ontartea! Lab SuEm 190. Basurde bat ekarri zion / aintzinerat suertiak; / hari tira ta ihes 

egin tu / ehun debruen jauziak. Mattin in Xa EzinB 117. 

(En interrogaciones). "¿(Cómo) diablo se hace eso?, nola deabru egiten da hori?" Lar. Ze diabru? Nungua 

da agure ordi kantore au? Mg PAb 63. Zer debru sopa / suerte dun hau? AstLas 49. Zer deaurrutarako / du 

agintaria? It Fab 59. Nor diabruk eman dik iri burutara / ari-izterra artzera joatea espensara? Ib. 254. Orduan, 

bertzeak, arren / zer diabrutako zinduen? Gy 88. Nondik deabru alan aberastu zara? AB AmaE 226. Ze deabru 

dok au? nigaz abillen ezkero ezeusteek emoten txuri-erdirik baño. Or Tormes 17. Bana, nun deurru sartiak ditu 

ba 10000 liberako hek? Garazi GAlm 1954, 46 (ap. DRA). Ze deabru eta ze arraio gertatzen da neska horrekin? 

Arti Tobera 284. Zer deubru... Ez duta ene kokotsari bizarra kentzeko astirik ere ukhanen, etxe huntan... Larz 

Senper 40. Zendako debru ari zerate pundu berekilan teman? Xa Odol 161. Harritua zaude berdin, zer mila 

deubru nizan? JEtchep 93. 

- DEABRUA(K) BEREKIN IZAN. Tener el (los) diablo(s) consigo (sentidos prop. y fig.). Deabrua du 

berekien. He Lc 7, 33. Deabruak berekin ditu (G-goi). Lar Cor 301. Deabrua berekin zuela, aztikeria eta 

sorgintza asko egiten zituen. Lard 512. Xino kurlo bat, debruak berekin ditiena. JE Bur 114. Ehun debruak 

berekin dituzte Jesuistek. Bazterretan dituzten komentu guziak holaxe zainduak dauzkate, beherean kanoiez, 

gainean aldiz mitrallusez. JE Ber 59. Deabru guziak berekin zitun, eta sukalde-zai irugarren semea uan arek 

arrapatu nai zuna. Ataño TxanKan 196 (ELok 371 "haserre egon"). 

- DEABRUAK HARTU (Lar, Añ; deb- Dv, H). a) Endemoniar(se). "Revestido está del diablo, deabruak artua 

dago" Lar, Añ. "Debruak hartua da, il est endiablé, il est possédé du démon" Dv s.v. har. v. deabrutu, 

deabruztatu. Ardoak edo deabruak artu ta [...] etxekoak ill bear zituela zebillen. Cb Just 72. Deabruak 

hartua da. HeH Mt 11, 18 (Lç, EvL, Ur, Echn, Or de(a)brua (demonioa) ukan (eduki...), He, Hual deabruaz 

(demonioaz) pose(i)tu, SalabBN demonioaz hartia, IBk deabrua du berekin). Erruki nazazu: alaba deabruak 

artuta daukat. Lard 404. Aitzinera ethorri zitzaioen gizon bat, debruak hartua aspaldi hartan, soinekorik 

erabiltzen etzuena. Dv Lc 8, 27 (Leon debruak hartu bat, Or deabrudun, Ker deabruak artuta euken). Presentatu 

zioten gizon muttu bat, debruak artua. Echn Mt 9, 32. Debruak hartu zuen haren muthil heskualdun bat. Laph 

187. Gutxi bear da, [...] gure Alemaniak, Ebanjelioaren argia ikusi ondoan, deabruak artua iruditzeko. Inza 

Azalp 97. Eskatu eutson Yaunari [...] barka egiola deabruak artuari. Or Tormes 115. Gizon mutu, deabruak 

artua zegoen bat ekarri zioten. Ir YKBiz 100. Bere emaztia zeguan diabruak artuta, ez kurutzak eta ez urbedinkatuak 

baketzen ebela. Etxba Ibilt 465. Deabruak hartutako guztiak sendatzen. IBk Act 10, 38. 

(Con adj.). Deabru satsuak artuak. Or Aitork 224. 

(Con instrumental). Ezi agertü da Juhane ezpeitzian ez jaten, ez edaten, eta erraiten die debriaz hartürik 

da. Ip Mt 11, 18. 

b) Llevarse (a alguien) el diablo, enfurecerse. "Endiablé (méchant), debrüak hartü" Casve. Debruak hartzen 

du, holakorik aipatzen diotenean. HU Aurp 81. Debruek hartua sartzen da [...], bere makilarekin, oihuka. Barb 


mende. 

56


Leg 60. Polañak jaso ditu / sutu dan orduan, / diabruak arturik / igasi da juan. Auspoa 95-96, 41. 

Herran sartuz geroz, ez die deubru batek hartzen Eskualduna, bainan hiru deubruk. Larz Senper 20. 

- DEABRUAK EDUKI. Poseer el Diablo. Ezen ethorri da Ioanes Baptista, eztuela iaten ogirik, ez eta ere 

edaten arnorik, eta diozue: Deabruak dauka. HeH Lc 7, 33 (Oteiza, Brunet demonioa dauka, Or deabrudun). 

Eztugu bada ongi erran guk Samaritar bat zarela eta deabruak zauzkala? HeH Io 8, 48 (LE daukála demonioa, 

EvS demonio bat badüzüla). 

Sinagogan bazen gizon bat debru lohi batek zadukana. Dv Lc 4, 33 (Leon izpiritu likhitsak hartua, Or Aingeru 

loiaren mende, IBk deabru lohiak harturik). 

- DEABRUA(K) KENDU, etc. Echar el demonio. Zerengatik othe guk ezin khendu dugu deabru hura? He Mt 

17, 18. Sendatu zituen haiñitz presuna eritasun diferentez tormentatuak zirenak eta khendu zituen hainitz deabru. 

He Mc 1, 34. Ez othe dugu [...] zure izenean debruak iraizi? Dv Mt 7, 22 (Lç, Samper egotzi, He, TB, EvL, 

SalabBN k(h)asatu, Ur, Echn, IBe bota(tu), Ol iraitzi, Leon, Or (h)aizatu, Ker jaurti, IBk uxatu). 

- DEABRUAK ERABILI. Endemoniar(se). Zergatik zabiltzate ni hil nahiz? Erran zioen populuak: Deabruak 

zarabiltza naski; nork nahi zaitu hil? HeH Io 7, 20 (EvS debrü bat badüzü). 

- DEABRUAK ERAMAN, EROAN, JOAN. Llevarse (alguien o algo) el diablo (los diablos); echarse a perder, 

malograrse. "Hail, debruak heramala! Debruak joan baleza!" Urquijo RIEV 1920, 115. "(Que le) diable 

l'emporte, debrüek pola! debrüek eraman!" Casve. Rapiat omnia Damon, erran nahi baita, deabruak eraman 

detzala guziak. Tt Onsa 55. Deabruak naroiala [...] au egia ezpada. Añ MisE 188. Jainkoak eman, debruak 

eraman. Dh 234. Egiten jaka epai bat eta dino: diabrubak eruan biar leuke onelako kutxilua. Astar II 111. Bere 

buruei edo bertzei desiratzen diotela leher egitea, deabruak eramatea, ozpinak bolatzea [...]. Brtc 58. Deabruak 

eramango al zaitue gogaikarriok. AA II 36. Oxala, bertze hura / debruak joan balu! Zby RIEV 1908, 767. Zerk 

ekarri au onera, Mitxel? --Deabruak eraman nazala, ez i ikusteko gogoak, Patxi. Apaol 95. Izkiriatzeko luma 

eskuan hartzearekin, frantsesa doaku burura, eta ordutik debruak ereman du eskuara. HU Zez 177. Hoinbertze 

gosta behar bada erlisionea, [...] azkenean debruak daramala utziko duela jendeak. Ib. 152. Nere azkenengo 

txanponak deabruak eraman dizkit. Ag G 368. Deabruak naramatela, ni naiz etxe ontako nagusiya; ixiltzeko 

agintzen detanian ixildu egin bear da. Alz Bern 76. Xilintxa berriz! Debruek ereman balezate! Barb Sup 157. 

Eta ene ezkontza debruek ereman! Ox 206. Deabruak eroango al ddok. Or Tormes 41. Debruak ereman baleza 

bederen! Barb Leg 127. Veau, vache, couvée, oro joan ditu debruak! Zerb Azk 48. Gizonaren xede bakarra bidez 

eta zentzuki bizitzekoa bada, eraman nazatela deabruak. Txill Let 36. Deurriak eraman baleza! Gazte (Marzo) 

1957, 8 (ap. DRA). Deabruak eroan nagiala olan bizi bear badot! Bilbao IpuiB 67. Eztiagu morroi txarra ekarri. 

Gure sagardoak, gure gariak eta gauza guziak deabruak eraman zitik. And AUzta 105. Nor ari da ate-joka? 

Deabruak eramango ahal dik datorrena! MEIG IX 108. 

(Con algún modificador). Amar milla dozena deabruk arren bada eroango al abee. Añ MisE 208. Ihes egin 

zian [...] ehun debruek ereman balute bezala! Elzb PAd 44. Berregun milla deabruk eraman bazuten ere, ez zan 

ezer galduko. Apaol 53. Deabru guztiek eraman ditzatela atso zantarra eta haren susmoak! Mde HaurB 15. 

Deabru gaiztoak eraman deiela / dendari honen jostura. Balad 140s. 

- DEABRUAREN, DEABRUEN, DEBRIEN, BRIEN. Del diablo. "Diabólica cosa, deabruan gauzea" Lcc. 

"Debruien bisaia! ¡por la cara del diablo!" Arch ms. (ap. DRA). "Debruen den, Diable (du Diable) soit" H. 

"Quelques jurons en S: [...] Debriaren arima!, -bizkarra!, -bisaia! Par l'âme, --le dos, --le visage du diable!" Lh. 

"Deabruaren asmoak, intenciones diabólicas" PMuj (que da tbn. con el mismo significado, deabruen asmoak). 

"(Jurons) [...] debrüen urde handia!" Casve (s.v. 'diable'). Cf. Deen II 151: "Debruen, diòfull, Teufel, diablo, 

debru". Las formas debrien, brien, parecen deberse a eufemismo. Cf. debrima. v. deabruzko, debrientxo. 

Gabazko libertade ta deabruen iskanbilletan zer pekatu ikaragarriak egiten diran. Cb Eg II 358. Nola 

deabruaren soñuan [danzakoan] ixilduko ez du Jangoikoak bakarzaleai biotzetan ematen diena? Mg CC 186. 

Oh, Diabrubaren doktriñia! Ezkonduta dagozala Jangoikuaren aurrerako Sakramentu Santuba artu baño 

leenago! JJMg BasEsc 259. Diabrubaren miina, arraijuen kastia, isilduko al az nos edo nos. Astar II 112. Ez 

hargatik, diabruen den! Gy 308. Deabruien gizona... ezpadiok utzitzen bizio orri, laster illko aiz. Sor Bar 56. 

Deabruan piztiyak! ez dira izutzen txorimalua jarriagatikan. Apaol 28. Zertaz biziko diren...? Debruen arima! 

Gu eta gure burrasoak bertze orduz bizi izan garen bezala: artoz eta mukuz. HU Zez 73. Brien ariña, oraikoan, 

hatik, atzemaiter nuzu, Piarre! Barb Sup 184. Debruen bisaia!... --Zertako? --Nahiagoko bainuen bertze bat izan 

bazina! Ib. 182. Debrien lanak zituen frantses hori ezin mastekatuz. Ox 191. Arri! debru kankaila, debruen 

alferra! Ib. 94. Brien fiura, pullitak gituk... Ala... etzautak leher egin bederen? Ib. 198. Deabruen zugatza! 

Ostiralez aldatuko zugatz zorigabea! igatuko al aiz! Or Mi 24. Debrien urdia! horren pasoa ez dukek 

Manezttipiarena bezalakoa. Zub 112. Aberastuko? Debruien urdeak! Aberastuko? Lf Murtuts 8. Zer den? 

...brien bisaia! Ez duzu ikusten gure Murtuts urean urtu zaikula! Ib. 23. Aise ari zira zu! Brien ariña, karako! Ib. 

42. Debrien bizkarra! zer ari hiz hor? Egunaria 10-11-1956 (ap. DRA). Emazteki gaixtoa han kixkaildu zen, 

debruen garrasietan. JEtchep 22. Errak hi, eta nurk dütü, / debrin zikhirua, bortxatzen, / botxe eta basa artetan / 

itxuski ere jauzerazten? Casve SGrazi 96. 

- DEABRUEK HAUSTEKO. A toda velocidad, como alma que lleva el diablo. Debruek-hausteko, 

tarrapataka, lasterrari eman, Larrondoko aldera yausten den galtzada behera. Elzb PAd 45. 


mende. 

57


Nor-nahi kausi zadiela gure bidean, hiru debruek hausteko lasterka abiatuko zen gu ikus orduko. Zerb Bahnar 

46. 

- DEABRU-ETXE. Infierno. Deabru etxera ta bidera! Orain datozkigu orrekin, leuntza, dollor, txatar aiek? 

Lar Fueros 48. Auxen bai gizona diabruetxera, / ez dek ez onelako mutillik. "Este si que es hombre con mil 

diantres". BorrB 31. Oa, mutill, nai badek / deaurru-etxera, / naiago diat nik joan / sustraiak jatera. It Fab 38. 

Anjel sendatuko dun aurki eta joango ditun deabru etxera naigabeak. Apaol 52. 

- DEABRUEZ KAKA EGIN. "Diabolique [...] debrüez kakegina" Casve. 

- DEABRU-GARI. Ainbeste bear egiten duzun belar-izpitxo! zion sorgiñak. Yendeek deabru-gari izena 

ematen dizute, baño zu Yainkoaren aztarna zara. 'Blé-du-diable'. Or Mi 71. 

- DEABRUZAGOKO. Más diabólico. Cf. deabruzko. Asiberrien lotsaz baliatuki, makurra utsaren orde 

egiten baitzuten, bere irrien atsegarri. Au baiño deabruzagoko egitenik bai al da? "Nihil est illo actu similius 

actibus daemoniorum". Or Aitork 57. 

- DEABRUZ BETE (Lar, Añ). Endemoniado (sentidos prop. y fig.). v. deabrudun. Samaritar deabruz bete 

bat zarala zu. Mb IArg I 259. Deaurruz betea! / Orrela engañatu / beak erregea? It Fab 47. Mutill malizioso / 

deabruz betia. Tx B II 29. 

- DEABRUZ EGIN (debruz T-L, PMuj). Endemoniado (fig.). "Diabolique" T-L. "Debruz egina 1. despierto, 

vivo, espabilado; 2. diabólico, diablesco" PMuj. Muthikoak debruz eginak zituan; golkhoaren bethe malezia 

baziteian. Elzb PAd 38. Hasten dire goizetik / gure sorginak, / debruz eginak, / sist handik, sast hemendik. Zby 

RIEV 1909, 106. Noren hoben othe zen, Paxkal plaza-biltzale debruz egin harek zer nahi gezur balinbazazkon 

sinhetsarazten? Barb Sup 9. Bazakitena ere zer estimutan nauzkan, ordukotz, Kurutzezaharrekoak? Arrebak 

menturaz, debruz egina baita poxi bat! JEtchep 112. Bainan gerla jin zen, gerla ikaragarria, deubruz egina. Ib. 

59. Oi ez da, ez preseski "pherestu" hetarik; Etxeluzeko Jana Marik dio debruzina dela. Ardoy Kat 45 (ap. 

DRA). 

- DEABRUZKO. v. deabruzko. 

- DEABRU-ZOMORRO. "Masque habillé en diable, homme de mauvais mine" Chaho. 

- DEBRUETARAT. (Ir, enviar, etc.) al diablo. "Zoazi debruetarat (BN-arb)" Gte Erd 303. Ministro hoik 

doazila debruetarat. HU Zez 92. Behar ditiagu oro / jo, zafratu, hezi, eho; / debruetarat igorri. Ox 51. Beltzak 

debruetarat! --Here is no apartheid. Larz Iru 64. Ene bi zakurri ene kanpoko bi untzi buztanetik estekatu eta 

debruetarat igorri hek eta heiekin ene bi mila ardiak. Ib. 60. 

- MILA DEABRU(A)! (Juramento; con -a en los textos septentrionales). Heben diat Ferragüs, / gerrier 

famatia, / eginen beitügü arrabaje, / bi milla Debria. 'Par le Diable'. Xarlem 262. Aiei, mila debria, / eta zer da 

hauk, arren, / ene gereinuak eztiala / puntzela bat edirenen. AstLas 39. Oi mila debrua! / Nungo presondegian 

othe naiz sartua? Elzb Po 209. Milla deabru! (Oñakin lurra joaz). --Ai, Jaungoikuak guarda!! Sor AuOst 91. 

Baña, Koxmek atzera egiten badu, milla deabru! Koxme bera moja sartuaziko det. Alz Burr 24s. Milla deabru! 

Nor izan ote duk urde kiskil ori? Etxde JJ 46. 

deabrudun (Lar, Añ, A), debrudun (Dv). Endemoniado. "Diabólico" Lar, Añ. v. deabrutu. Jesusi 

erakharri ziozkaten debrudun asko. Dv Mt 8, 16 (Leon, Ker, IBe de(a)brudun; Lç demoniatu, TB, EvL 

debruztatu, HeH deabruek hartu, Echn debrutu, Ol txerrendun). Horiek ez dire debrudunaren solasak; debruak 

itsuen begiak idek ahal othe detzazke? Dv Io 10, 21 (EvS demonioztatu). Deabrudunak, illargi-eriak ta elbarriak 

[...] sendatu zituen. Ir YKBiz 86. Orain ere an emenka baditxin deabrudunak. Or QA 56. Sorginak eta 

deabrudunak Gaizkinarekin itundu zirelako. Mde Pr 309. Gizon deabrudun mutu bat eraman zioten Jesusi. IBk 

Mt 9, 32. 

deabruka, debruka. (Usando el nombre del diablo como juramento o insulto). v. demonioka. Luther eta 

Calvinek ezagutu behar zuten testamenta. Bada harekin hari ziren elkharri: urde, debru eta sathorka! Hb Egia 

119 (A Morf 16: "llamándose cerdo, diablo, topo"). 

Nehor ez zaioela / heltzen laguntzera / [...] bi haitaz altxatzen du / zama bizkarrera; / mila debruka gero / 

derama etxera. Zby RIEV 1908, 767. 

- DEABRUKAZ. Aizoak hitzkatzen dira biziki, / oihuz, marraskaz / eta debrukaz. Arch Fab 99. 

deabrukarako, debrukarako. Diabólico. v. deabruzko. Ez da ezen zuhurtzia hori goratik heldu dena, 

baiñan da lurrekoa, animaliakarakoa, debrukarakoa. He Iac 3, 15 (Lç deabruezko, TB debruzko). 

deabrukeria (SP, Lar, H, A), debrukeria (S; Dv, H), deaurrukeria, diabrukeria (V-gip), deubrukeria, 

deurrukeria. Ref.: Lrq /debrükeia/; Etxba Eib y Elexp Berg (diabrukerixia). Cosa del diablo, hechicería; 

diablura, barrabasada, fechoría. "Diablura, travesura. Ez okerrok, baitta onenak be, makiña bat diabrukerixa 

eitten genduzen sasoi artan" Etxba Eib. Cf. LexBi: "Diabruquería, diablura, travesura o hechicería". v. 

demoniokeria. 


mende. 

58


Tr. Documentado por primera vez en Leiçarraga (deabrukeriazko), no vuelve a encontrarse hasta finales del s. 

XVIII; los ejs. posteriores, muy abundantes en el s. XX, dan gralmte. testimonio del significado menos grave de 

la palabra (cf. Chaho: "ne s'emploie point dans l'acception propre de diablerie, sortilège, maléfice"). En DFrec 

hay un ej. de deabrukeria. 

Alá tristatzen dá gure ónas, alegratzen dá gure gaitzes: [...] ori béroi gizónen értean, [...] ori baita 

Deabrukéria. LE Urt ms. 74v (ed. 1846, 207 deaurrukeria). Zer deabrukeria / zaio bururatu? / Batista adin 

orretan / dua ezkontzera? It Fab 251 (21 deaurrukeria). Epe guti frango du debrukeria zerbaiten asmatzeko. Dv 

BaigZL 19. Diabrukeriyak egiten dizkigutela lugartzak. Sor Bar 42. Oraindik deabrukeri andiagoak adituko 

dirala. Urruz Urz 26. Diabrukerija ezpada! Kk Ab I 66 (II 113 deabrukeria). Ai! Manuelen arno hura! Zerbait 

debrukeria ez othe zion ostalerak emana? Barb Sup 74. Denbora berean lau satanak debrukerian ari dira 

gordezka. Ox 42. Onetarako deabrukeri batzuk egiten neutsozan. "Burlas endiabladas". Or Tormes 17. Eztikiauk 

zer debrukeriak ikusiko ditugun Iruñe huntan, geiago egoiten balinbagira. Zub 112. Garrasia hek entzutearekin, 

zerbeit debrukeria bazitekela han gaindi, herriko atabal eta ezkila errepikak hasten dire zapartaka. Barb Leg 

129. Beste diabrukeriren bat egittia Bertoldineri otu ez eikijon bildurrez. Otx 150. Aldegizute --apaizak die 

[sorgineri]-- / utzirik deabrukeri. Or Eus 345. Debruaren aipatzeak berak erakartzen omen du debrukeria 

zerbait. Lf Murtuts 17. Deurrukeria! Zer egin behar zuen ba Matek? Etchehandy Mozkortzetik 11 (ap. DRA). 

Eskola giristinoko haurrek eman dauzkute ikusgarri batzu. [...] mintzaldi, kantu, dantza eta debrukeria zonbeit. 

Herr 10-7-1958, 2. Bere baitan bizi zuen jabetzeko nahikeriaren deubrukeria. JEtchep 48. Barreak! 

Deabrukeria! Ongi asmatzen zituen gure Beñatek komediak! Arti Tobera 271. Gizonak egin eztuan 

deabrukeririk eztuzu aurkituko. Vill Jaink 177. "Petaka" deritzaion deabrukeri bat egiten zioten. Salav 68. 

Neska demonio orren deabrukeriren bat degu au. NEtx LBB 161. Ni noiz ilko ote naizen ere, ba al dakizu? -- 

Ikusiko banu bezela. --Deabrukeria! Ta nola jakin dezu ori? Ib. 183. Gaztea bada, Chomsky, McCawley, 

Filmore edo are berriagoren baten deabrukeriak aterako dizkigu hasi orduko. MIH 228. 

- DEABRUKERIAZKO. Diabólico, demoníaco. v. deabruzko. Serveten imajinazione deabrukeriazkoak. Lç 

Ins G 3v. Pozaren pozez on-etsi zun illobaren deabrukerizko asmakeria. Etxde JJ 120. 

deabruki. Ente diabólico. Zergatik ez Aingeruki naiz deabruki bat une berean bi tokitan gertatu? Or QA 

55. 

deabrukume, debrukume (PMuj). Hijo del diablo, criatura diabólica. Sugea iduri uben / edo deabru 

kumea. Gç 166. Deabrukume [...] horrek, noiz utziko ote duzu Jainkoaren bide zuzenak okertzeko lana? "Fili 

diaboli". IBk Act 13, 10 (IBe deabrukume; Lç deabruaren seme, He deabru seme, TB demonioaren seme, Ol, 

Ker, Arriand txerrenkume). 

deabrupe-. (En casos locales de decl. sing.). De, bajo el poder del demonio. Cf. PMuj: "Deabrupeko, poseso, 

endemoniado". Horla utzten nauk supean? / Horla tromentek dirautela, / hondatua deabrupean? Gç 178. 

Deabrupetik nauk batzuetan / ene furian altxatzen. Ib. 178. 

deabrusa (PMuj), debrusa (Chaho, T-L). Diablesa; (adj.) diabla de, diabólica. "Diablesse, terme d'injure qui 

se dit ordinairement d'une méchante femme acariâtre; on dit aussi dans le style familier, une bonne diablesse, 

pauvre diablesse, méchante diablesse" Chaho. Behinere baino gartsuago dire gure fededunak; behinere baino 

debrusago aminarreba mahometanoak. Prop 1898, 222. Huna gure debrusa! zalu goazen gordetzera! Barb Sup 

57. Zer nahi atheratzen du emazte debrusa harek. Ib. 82. "Nor niz ni" debrusa! Gu bezalako lurreko lapharretik 

izanagatik, [Karolina] horrek bethi Phazko lili daukala bere burua, to! Larz Iru 132. 

deabrutasun (SP). Cualidad de diablo. "Endiablerie" SP. Krutzea dala [...] deabruarentzat su-arma ta 

euli-izugarri bat, astindu ta goiberatuteko bere deabrutasuna. Añ MisE 3. 

deabrutegi. Guarida de diablos. Idoloak zur-puskak, sagu-kabiak eta deabru-tegi zikiñak dira. Mb IArg II 

321. 

deabruti (Lar, Añ). Diabólico. 

deabrutto, debrutto (T-L). Dim. de deabru. "Diablotin" T-L. Segür ederregi lükek / debrütto Xahakotarrek 

/ edireiten balie orai / lanbide hun zunbait berek. 'Ces petits diables'. Casve SGrazi 62. 

deabrutu (SP, Lar, Añ, Bera), debrutu (VocS, Dv). 1. Endemoniarse (sdos. prop. y fig.). "Endiabler" VocS, 

Dv. v. DEABRUAK HARTU. Deabruturik arkitzen zen gizon hau. Mb IArg I 243. Juan Bautistak jan eta 


mende. 

59


edaten ez ebelako, esaten zenduen deabruturik egoala. Añ MisE 107. 

(SP, Lar, Añ). (Part. en función de adj. o sust.). Endemoniado. "Endemoniado" y "diabólico" Lar y Añ. 

"Energúmeno" Añ. Deabrutu gaizo hekin gatik, hekin atheratzeko tiranotasun hartarik. SP Phil 67 (He 69 

deabruztatu). Ekarri zitiozten debrutu aunitz. Echn Mt 8, 16 (Lç demoniatu, TB, EvL debruztatu, HeH deabruek 

hartu, Dv, Leon, Ker, IBe de(a)brudun, Ol txerrendun). Gaixoak, itsuak, gorrak, mutuak, deabrutuak osatuten 

dira. Añ MisE 199. 

2. debrutu (VocBN, Dv). "Devenir diable, méchant" VocBN. "Devenir diable; au fig. devenir méchant" Dv. 

deabrutxo. Dim. de deabru. Galtza-gorriak (deabrutxoak) dira Aldazkoak. Or Eus 63. 

deabrutzar, debrutzar. Aum. de deabru. Empleado por Lizarraga de Elcano sg. LE-Ir (210). Aienatzen 

ezpadu deabrutzar alkegin hau. Mb IArg I 243. Prantzes erdera eta solpa, onek ustez zuanez, biak berdiñ 

berdiñak ziran, [...] deabrutzarren batek asmatuak. Urruz Urz 47. Hik [Behiagoiti] dütük bai, debrü tzarra, / 

batere ez untsa zaiñkatzen. 'Gros malin'. Casve SGrazi 96. 

deabruxka, debruxka. 1. Dim. de deabru. Ba ahal dakizue nor ziren laminak: / iguzkiaren etsai, debruxka 

higuinak. Ox 26. 

2. "Galerna-xoria, thalassidrome (le). Xori huni itsasturiek bardin erraten diote ekaitz-xoria edo oraino 

debruxka eskuaraz, erdaraz Sataniques bezala" Dass-Eliss GH 1925, 238. 

deabruzale (PMuj). Adorador del demonio. Adiskide deabruzale arro aiek gaitzi-bildur zan, ustez eta 

Babiloniko erpiñetik etsaigo aundia zetorkiokela. "Superbos daemonicolas". Or Aitork 187. 

deabruzio, debruzino. "Obra diabólica, satanismo" Ulib sg. DRA, que no da más ref. 

deabruzko (Mic 6v, SP), debruzko (Dv), deabruezko, diabruzko. Diabólico, del diablo (sentidos prop. y fig.). 

Cf. DEABRUZAGOKO (s.v. deabru). v. DEABRUKERIAZKO, deabrukarako. Ezen zuhurtzia haur ezta 

garaitik iausten dena, baina da lurrekoa, sensuala eta deabruezkoa. Lç Iac 3, 15 (TB debruzko; He 

debrukarako). Libratua izatu zen deabruzko lejionetik. He Lc 8, 36 (HeH deabru aralde, Leon debru-elemenia). 

Deabruzko dotrina. He 1 Tim 4, 1 (Lç, Dv, Ker, IBe de(a)bru(ar)en, TB demonioen). Pikez pike ta tantarik bage 

dago deabruzko zatoa. Mb IArg I 294. Ona deabruzko errespuesta. Cb Eg III 361. Ama Birjinaren debotoak 

esaten dituztelako orazio batzuek mingain deabruzkoekin. Mg CC 255. Maithagune madarikatu bat, debruzko 

maithagune bat. Dh 248. Ezen debruzko izpirituak dire, egiten dutela gauza espantagarriak. TB Apoc 16, 14 

(Lç, He, Ur (G), Dv de(a)bruen, Ur (V) demoniuen, Ip debrien, Echn demonioen, Ol, Ker txerren-, IBk, IBe 

deabru-). Zer deabruzko erbi / ote degu ori? Izt Po 61. Hots! khen zotek arruderi / mortero diabruzko hori. Gy 

133. Iñaziok ezagutzen du debruzko gogoeta bat dela. Laph 40. Ze deabruzko / asmaziñoek sortuta dogu oraiñ 

gerra? AB AmaE 448. Erreboluzionea dela bere funtsez edo berenaz debruzkoa. Elsb Fram 80. Goizean elizan 

Kredo ta Loria... kantuz errepika; arratsaldean orok dakiguna, debruzko solas eta egintza. HU Zez 198. 

Debrüzko aiherkünte bat. Ip Hil 164. Gure arrotasun da panparroikeri deabruzkoaren kontra. Ag Ezale 1897, 

127b. Errelijinoe guzurrezkoetako irakatsi txarretara eta batzar deabruzkoetara joaten diranak. Itz Azald 83. 

Rosseau [sic] arimagaldukoak asmauriko guzur deabruzkoak. Ib. 17. Nik eztakit [...] ze deabruzko eresiak esaten 

dituen or barruko astuok euren txakur-izkuntza orretan. Ag Kr 94. Debruzko ihakintzak. Zub 37. [Zuaitzaren] 

etsai oiek daukaten deabruzko lagunik onena auntza dala. Munita 131. Izen gaizto deabruzko ori ["zalapartari"] 

ongi-azien ezaugarri zeukaten. Or Aitork 57. Amaika gau deabruzko pasa ba[i]tzitun kontrabando lanean 

zebillela. Etxde JJ 38. Eramaitzazu deabruzko kandela-makil oriek! Lab SuEm 201. Ea ze deabruzko hegohaize 

erok, galdatuko nioke, amildu ote zuen Otxandioko seme jator hura, 1881ean gainera, "euskara"ren 

hondamendira. MEIG VI 156. 

deabruztatu, debruztatu. Endemoniar(se). v. DEABRUAK HARTU. Sinagogan bazen gizon bat izpiritu 

lohi batez debruztatua. TB Lc 4, 33. 

(Part. en función de adj. o sust.). Othoitzez jende deabruztatu gaxo hekientzat, gathibotasun triste hartarik 

hek atheratzea gatik. He Phil 69 (SP 67 deabrutu). Ekharri zioten aitzinerat hainitz debruztatu. TB Mt 8, 16 (Lç 

demoniatu). Bi debruztatu [...] ethorri ziren haren errenkontratzera. EvL Mt 8, 28 (Ip behargabedun). Orduan 

ekarri zioten debruztatu bat, itsua ta muttua. Echn Mt 12, 22. 

deadar, deagar. v. deiadar. 

deadelu. v. taratulu. 


mende. 

60


deado. v. derado. 

deamutxo. (Con inesivo). En grandes cantidades. Soñean daramadan gona au salduko badet ere, inprimitu 

bearko debe deamutxoetan. GavS 6. 

deantretxo. v. diantretxo. 

deaño, diaño (V-gip, AN-ulz), deino (Casve). Ref.: A EY III 370; A Apend. (Forma atenuada de deabru). 

"Nor diaño (V-gip), ¡qué diablos!" A Apend. "Diantre, alabrintxoa, debrima! deinoa!" Casve. Cf. VocNav: 

"¡Diaño! interjección propia de mujeres (San Martín de Unx)". Saunsten baniz balda, baldatzen yut... Deaño 

kasta gaxtoa (Sal). Garral EEs 1917, 107. 

dear. v. deiadar. 

dearkatu. v. deiadarkatu. 

dearru, deaurru. v. deabru. 

deatu. v. 1 deitu. 

deatulu. v. taratulu. 

debadio (BN, S ap. A; VocBN, Gèze, H (L, BN, S), Foix ap. Lh), debedio (H). Disputa, discusión, debate, 

controversia, lucha. Beldur naiz badaitezken zuen artean debadioak. He 2 Cor 12, 20 (Lç gudu, TB eskatima, 

Dv khimera, Bibl eztabada). Debadio gabe ezin jardiesten düzü pazentziaren khorua. "Sine certamine". Mst III 

19, 4 (SP, Ch, Leon gudu, Ip borroka). Eztüzü ez arrazurik batere, ez debadiorik, Jinkuaren iüjamentia ikhertzen 

ahal dianik. "Disputatio". Ib. 58, 1 (Ip arrazunamentü). Zeren ezpeiniz ni debadiuaren Jinkua, bena bai 

bakiarena. "Deus dissensionis". Ib. 58, 2 (Ip aharrazko). Hen handitarzünaz edo txipitarzünaz debadiotan 

sartzen denak. "Disputat". Ib. 58, 7. Holako gaizek ardüra phizten ditizie behargabezko debadioak eta aharrak. 

"Lites & contentiones inutiles". Ip Imit III 58, 2 (SP hitzmitzkeria, Ch eskatima, Ol auzi, Leon eztabada). 

debalde (L, BN, S ap. Lh; VocBN vEys, Dv, H). I (Adv.). 1. En balde, en vano. Tr. Los primeros 

testimonios son de Lizarraga de Elcano; por lo demás, al Sur sólo lo volvemos a encontrar en Aresti. Desde 

mediados del s. XIX se documenta abundantemente en textos septentrionales. v. infra DEBALDETAN. 

Gisaóntan baliaraztendire berze gisas debalde lidoázken lának. LE Prog 102. Arteko mensajeruak / ez dabiltza 

debalde. Bordel 88. Helas! debalde naiz oihuka hariko. Gy 291. Zeren debalde heriotzea hartu dudan zuretzat, 

urrun zaite niganik. Dv LEd 210. Desarau eta debalde üdüri zaizün zerbaiten egitera manhatzen zütienian. 

"Minus utilia". Ip Imit III 49, 5. Guziak ikhusten ditu / agerian Jainkoak; / debalde dire harentzat / ilhunpe ta 

zokoak. Zby RIEV 1908, 204. Alferretan eta debalde. Lap 118 (V 260). Ene iduriz, ez da alfer eta debalde 

izanen. Ib. 162 (V 353). Debalde duzu deusen erratea. HU Zez 13. Debru zaharra heldu zaio ondotik, eta 

azkarki lotzen. Debalde! Ez du bertzeak bezala garhaitzen ahal. Barb Leg 131. Orduan ez litazke debalde 

igorriak izanen. Zerb Azk 21. Perpausa guztia izanen da debalde; / epaia eman gaberik kondenatu zara. Arti 

MaldanB 210. Berriz ere debalde errerik bolbora. Xa Odol 255. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg). De balde, gratis. "Don Debalde gosiak hill (e)i zuan (esaera). Plazentzian eta 

Eibarren duan esaten da" Elexp Berg. Tr. Documentado, desde mediados del s. XIX, en textos meridionales, 

gralmte. populares o de léxico poco cuidado. Erdi preziyuan / edo kasik debalde. Bil 151. Artu beza labian. 

[...] --Ezta debalde're, lotsagabiak. Sor Gabon 33. Debalde aterako zait. Iraola 18. Arratserako ostatu ona / 

debalde zuben billatu. JanEd II 89. Danak debalde uzten dizkitzut / gaurko erana ta jana. Tx B I 151. Edan 

ardura bage, / baldin bada debalde. In Or Eus 109. Erdi debalde be iñok eleuskio erosi gurako. Eguzk GizAuz 

55. Ia nork kontetan dauazan debalde orren ipuin polit sakonak! Bilbao IpuiB 71. Galdaria debalde konpondu. 

And AUzta 81. Ni ez nintzala beti debalde lanean ariko eta zerbait ordaindu bearko zidala. Salav 30. Eta oso 

gustora / jan ta edanian, / neurririk ez baidegu / debalde danian. Uzt Noiz 58. 

II (Adj.). 1. "(S), (adj.) infructueux" Lh. v. infra DEBALDEKO. Au baino pauso debaldeagorik / ene bizian 

dut eman. Xa in Uzt EBT 83. 

2. Gratuito. Aren zaldalia / ezta debaldia, / gauza onen zalia, / bizkotxo jalia. Xe 299. 

- DEBALDE EGIN. "Lana egiteko orde, debalde egin dute (BN-arb)" Gte Erd 157 (junto a denbora alperrik 

galtzen, etc. de otras zonas). 


mende. 

61


- DEBALDEKO (Dv), DEBALDETAKO. a) Inútil, vano. Tiroa etzen debaldetakoa izan. Herr 1-11-1962, 3. 

Orai artean debaldekoa / izan da ainitz garrasi. Xa EzinB 80. Zonbait duro behar da / debaldeko gastien (BNbaig). 

Auspoa 65, 85. 

b) Gratuito. [Liberalak diyote] debaldekua dala / aur bataiatzia, / gañera iltzen dana / enterratutzia. Xe 401. 

Bi eguneko jan da erana / gendukan debaldekua. Uzt Sas 105. 

c) (Gente) de poco valor. Graziyak udaran egiten diran festa ederrari eta orain negukuari, izateko nai degun 

bezelako mauka debaldeko jendiakin. Iraola 104. 

- DEBALDETAKO. v. DEBALDEKO. 

- DEBALDETAN (BN-arb ap. Gte Erd; Casve). En balde, en vano. "Ene bizia debaldetan izan da (BN-arb)" Gte 

Erd 59. Tr. Muy común en textos septentrionales desde fines del s. XIX. Debaldetan dire kurritzen ene 

begiak zuen gainean, [...] ez dute akusatzailerik baizik edireten. Elsb Fram 108. Banoa laguntza galdez! [...] -- 

Debaldetan liteke, ezen, hobeki naiz orai... Barb Sup 160. Ikher berriz eta berriz, bainan debaldetan. JE Ber 25. 

Agintza ederrenak egin ziozkaten: mehatxuak gero. Oro debaldetan. Zerb IxtS 76. Badakizu, duda-mudarik 

gabe, zure indar-zalapartak debaldetan izan direla. SoEg Herr 9-7-1959, 1. Pena diat [...] hola debaldetan 

gogor egoiten baihaiz. Gertatua hain duk argi eta garbi... Larz Senper 68. Mutxurdin hil beharra zen bainan ez 

denbora debaldetan higaturik! Ardoy SFran 58. Bainan debaldetan da / gure entsegua, / gazteak bertzalderat / 

hartu du plegua. Xa EzinB 21. 

v. tbn. v. tbn. Ox 99. Zub 22. 

- DEBALDE UTZI (Dv). Abandonar. Tr. Documentado en textos septentrionales desde mediados del s. XIX. 

Ezti-breska zenbait, utziak debalde, / bazauden yaberik gabe. Gy 188. Hain gaixtoa izatu naizela non zuk 

debalde uztea merezi bainuke. Dv LEd 143 (Cb Eg II 77 utzi). Gu hunat ethorri aitzinean lepradunak debalde 

utziak ziren. Prop 1883, 136. Ene Jainkoa, zertako nuzu debalde utzi? Leon Mc 15, 34 (Lç, He, TB abandonatu). 

Gure Jainkoak banatzen baitu behar denean grazia, / eta Hazparne ez du oraino arras debalde utzia. Xa Odol 

161. (En función de adj.). Landa debalde utzi batean belhar gaixtoak gaindituz doatzin bezala. Prop 1889, 

148. Haur debalde utzi. JE Bur 66. 

deballatu. "Debállau, debállaitteko, matar (la culebra)" Iz ArOñ. 

debantal. v. dabantal. 

debantel. v. dabantal. 

debate. Debate. Orduan asi zan eztabaida gogorra. Debate-aldi, nunbait. Erkiag Arran 140. En DFrec hay 

20 ejs. de debate y uno de debatitu. 

debatiarazi, debatierazi. Hacer debatir. Orain Iainkoaren hitz sainduaz debati eta ireter erazi dezazun 

gure Konfesione haur. Lç Ins F 7v. 

debatitu. Debatir. "Débattre, contester, disputer" Chaho. Lç (Decl a) 7v) da debatitzia como equivalente 

suletino de ihardukitea. Predestinazioneaz ezta zegei nehork debati dezan Iainkoarekin. Lç Decl o) 2r. 

debatizale. "Madian, iujemendua, debatizalea" Lç Decl Mm 4r. 

debaux. v. debox. 

debe. "Les rentes annuelles appelées très improprement par quelques auteurs fiefs (en basque debeak) et 

qu'aujourd'hui on appellerait des rentes constituées" Htoy Paroisses I 161. Cf. Chaho: "Deber, mot vascon, pris 

du v. lat. debere, devoir, être débiteur, être tenu à; il s'applique à la rente foncière et perpétuelle d'une terre 

donnée à fief". Cf. debeogi. 

debeatu. v. debeiatu. 

debede (Lar H). Fallo, sentencia. De Larramendi (tbn. s.v. decisión) lo toma Harriet, s.v. debadio, con el 

que lo identifica, y añade: "ce doit être une erreur, le mot est des dialectes franco-basques, et vient évidemment 

du mot débat". Con todo, se diría que Larramendi extrae debede del verbo debeditu (q.v.). D. Jose 

Mendizabalen debedea edo falloa. Izt D 169. 

debeditu (Lar). "Decidir, debedi, debeditu" Lar. La forma debedi parece indicar una fuente septentrional, pero 


mende.


no encontramos nada más próximo que debiditu, sin trad., en SP (+ debidigoa) y documentado sólo en Voltaire, 

texto desconocido para Larramendi. Para las consideraciones de Harriet sobre su origen, cf. debede. Eta egiaz 

gizonaren Semea yohan da, debeditua den arabera. TB Lc 22, 22 (Lç ordenatu, He exleyitu, Ol erabaki). 

Debeditua dago abiatu dan bidean segitzeko. Ill Testim 6. 

debedura. v. debetura. 

debeiagarri (BN, S; Dv (BN, S)), debeagarri. Ref.: A; Lrq. Enojoso, desagradable, fastidioso. Kharats 

beita eta debeiagarri hebenko izatia. Ip Imit III 48, 2 (SP unhagarri, Mst debeiarzünez bethe; v. tbn. I 20, 5). 

Debeiagarri beitzeitzon komentüko mehatxiak eta erantzünak, ardietsi zian aita-amenganik hantik elkhitia. Ip 

Hil 114. Xedia badit, berriki, / abiatzeko kurri: / etxian, hola hersiki, / düzü debeagarri. P. Xibero GH 1930, 

221. 

debeiagarriki (Dv). Enojosamente, fastidiosamente. Debeiagarriki luze. ArmUs 1906, 77 (ap. DRA). 

debeiarazi, debeiaerazi, debeierazi (S ap. Gte Erd 225), debeiazi (Sc ap. Lrq). Fastidiar, aburrir. Saldua 

phensamentü gaixto erakharten deizü, debeia erazi eta izi zitzan amurekatik. Mst III 6, 4 (Ip debeiü eman). 

Pierris eta Katixa, / usuto heben zide, / beti zien heben ikustez / debeiazirik naizie. AstLas 58. Gure einhetziak 

eta laxütarzünak bizitzez ere debeia eraziten beikütü. Ip Imit I 18, 6 (SP unhatu, Leon hastio ukan). Holaxe 

mintzatürik nik zü debeiazten / Hobe nüke jakinik mündin zer berri den. Xikito 5. 

debeiarazle, debeiazle (Sc ap. Lrq). "Importun" Lrq. 

debeiarzun (S ap. A; -rtz- H). Enojo, fastidio. "Debeiartzun hartzea, avoir (prendre) du dégoût" H. v. debeiu. 

Arimaren debeiarzünez edo laxükeriaz ihurk ehiñera eizten balin badü debozione hura. Mst I 19, 3 (Ch 

desgustu, Ip debeiu). Khorpitz erorkor haur kharreiatzen dügüno, ezkiteke [...] bizi debeiarzün eta dolore gabe. 

Ib. 22, 5. Zure laidoriuetan seküla debeiarzünik hartü behar enükiana. Ib. III 10, 4. [Lürra] kharatstarzünez eta 

debeiarzünez betherik delakoz. Ib. 48, 2. 

debeiatu (BN, S; Lecl, Arch VocGr, Gèze (s.v. ennuyer), Dv (BN, S), H (S), A, Casve), debeatu (S), deberatu 

(S; Gèze, H (S)). Ref.: Lh (debeia, debera); Lrq (debeia). Aburrir(se), cansar(se), fastidiar(se), molestar(se), 

impacientar(se). (Gralmte. acompañado de instrumental o, si se trata de personas, sociativo). "[Debeiatzea] est le 

plus usuel, et la forme primitive" H s.v. deberatzea. Tr. Propio de la tradición suletina desde Maister. No se 

encuentran ejs., sino muy modernos, de formas distintas de debeiatü. En DFrec hay un ej. de debeatü. 

Debeiatzen da lüzazegi bizitziaz. Mst I 12, 2 (SP, Ch unhatu). Jinkuak egin lüke Eba Adam beno lehen, bena 

debeiatü edo lotsatü zatekelakoan, bera zian egin lehenik gizona. Egiat 218. Jente hunak finitzen düt / ene istoria 

berhala, / zeren ikusten beitüt / debeiatürik ziradiela. Xarlem 1487. Ezkuntü nahi dela eztia presiski, / eztela 

debeiatzen zirozü zureki. Etch 506. Othoitzen zutiet memento bat / etzitaiela debeia. Mustafa pról. (ap. DRA; v. 

tbn. Xarlem 1472). Hanitz zen erbi debeiatzen, / triste beitzen, lotsak eiharturik. Arch Fab 109. Han ongi 

debeiatü niz. Arch (ap. DRA). Zuri arrapostü emaitez debeiatürik nüzü. ChantP 78. Gaiaz eta egünaz bazüntüt 

enekin, / ni enainte debeia, maitia, zurekin. Ib. 134. Zure laidatzez seküla debeiatü behar eztüdana. Ip Imit III 

10, 4. Ihur debeiatzen da ezpadü lagünik. Xikito 7. Ez lüke üdüri debeiatzeko arterik han badela. Orenak oro 

hartürik dira. Const 22. Pierranik gazna bere guxtuko atzamanik, etzüzün deberatzen. Miroir de la Soule 9-2- 

1957 (ap. DRA). 

debeiatze. "Ennui, debeiatzia" VocS. 

debeiu (S ap. A; Dv (BN, S)). 1. Enojo, fastidio. v. debeiarzun. Debeiüz edo laxükeriaz ihurk ehiñera 

üzten badü. Ip Imit I 19, 3. Khorpitz xabor hau kharreiatzen dügüno, ezkitake [...] bizi debeiü eta 

min gabe. Ib. 22, 5 (SP grina, Ch unhadura, Leon neke). Saldoa üdüripen gaisto igorten deizü, debeiü eta hastio 

emaiteko. Ib. III 6, 6. 

2. "(Sc), qui s'ennuie" Lrq. 

debekagabe, debekabaga. "(G) zillegi da, (V) debekabagia , es lícito" Mg Nom 66. 

debekagarri (Urt). 1. (Como segundo miembro de compuestos). (Lo) que dificulta. "Angina, [...] zintzurreko 

miñ hats debekagarria" Urt II 91. 

2. "Qui est susceptible d'être défendu, interdit. Badire gauza batzu, bertzenaz zilhegi direnak, bainan 


mende. 

63


debekagarri ere direnak" Dv A. "Condamnable" Lh. 

debekaldi. "Epoca de veda" PMuj. En DFrec hay 2 ejs. 

debekantza. Prohibición. Jangoikoak egin zien debekanza. Mb IArg I 261. 

debekarazi. "Auerruncare (facere)" Urt III 147. 

debekarazitzaile. "Auerruncus Deus, Jaungoiko [...] debekarazitzaillea" Urt III 147. 

debekatu (V, G-azp-to, AN, B, L-ain, BN; Lar, Añ, Mg PAbVoc y Nom 66 (V, G), Lecl, Arch VocGr, VocBN, 

Gèze, Dv, H), debetatu (S; Lar, Foix ap. Lh), bedekatu (V-arc, -au V-ger?), tebekatu (thebekha- Ht VocGr 352, 

thebeka- H (S)). Ref.: A (debekatu, debetatu, bedekatu, bedekau); Bon-Ond 157; Iz ArOñ (debékau); Lrq 

(debeta); Etxba Eib (debekau); Izeta BHizt (debekatu); Satr VocP (debekia); Gte Erd 32, 224, 263. 

Tr. De empleo general en todas las épocas y dialectos; Etcheberri de Sara y TB emplean a veces debekh-. 

Debetatu aparece en todos los autores suletinos (aunque Archu y Gèze recogen debekatü en sus diccs.), además 

de en Leiçarraga, Tartas y CatLan. Capanaga emplea bedeka-. En DFrec hay 105 ejs. de debekatu. 

1. (Aux. trans. bi- o tripersonal, con objeto directo de 3. a persona, que puede ser tbn. una subordinada con sust. 

verbal, o completiva con -la o subjuntivo). Prohibir, vedar; negar(se), denegar, privar(se); impedir. "Suspender, 

prohibir algún ejercicio" Añ. "2.º bannir" Lh. "P[eu] u[sité]: on dit defenda" Lrq. Debekatu que aparece (sg. 

Arzam 195) en los fueros de Zuberoa de 1520, ap. Htoy Recherches II 403: "Tous les ports... son vetés 

(debekatu, prohibés)", se trata en realidad de una glosa, hecha por Haristoy o Inchauspe, del gascón original 

vedats (v. Les Coustumes générales du Pays et Vicomté de Sole, Pau 1692, 30). 

Tr. Algo menos usado en la tradición vizcaína. En textos meridionales aparece muy frecuentemente junto a o 

emparejado con eragotzi o galerazi, sobre todo en obras del s. XIX (Ubillos, Moguel, Guerrico, Iturzaeta). Al 

Norte es menos frecuente que en la segunda acepción hasta mediados del s. XIX; los autores septentrionales 

tienen cierta tendencia a emplear construcciones del tipo debekatua zait, debekatua da. Con un sust. vbal. como 

objeto directo, la forma habitual es -t(z)ea; hallamos con todo -t(z)en en Lazarraga, -t(z)e(a)z en Larreguy y TB, 

y -t(z)era en Txillardegi y T. Etxebarria. 

Eure mantoa edekiten drauanari, iaka ere eztiezoala debeta. Lç Lc 6, 29 (He, TB, Dv -tik debeka, Oteiza 

eragotzi, HeH iaka debeka, Ol, IBk ukatu). Debekatuko oi deustae / ari egiten apea. Lazarraga 1195v. Legez eta 

ordenantzaz arnoaren debekatzea. Ax 408 (V 266). Zer bedeekeetan da bederatzigarren eta amargarren 

mandamentuan? Cap 53 (El 58, CatBurg 30, Cb CatV 43, Añ CatAN 39, CatB 47s, CatLuz 19, CatBus 26, 

CatAe 46, CatUlz 33 debekatu, CatOiq 67 eragotzi edo debekatu; Iraz 32, Oe 115, Mb IArg I 30 eragotzi, 

CatSal, CatR 47 pribatu). Zeren Jinkoak debetatü baitzerion Moisari eladin ager eskiak hutsik haren aitziniala. 

Bp I 120 (tbn. subordinada negativa en EZ Eliç 128; en cambio, afirmativa en Elsb Fram 97). Gabetua baita 

barneko konsolazioneez eta debekatzen baitzaizko kanpokoak. Ch I 25, 7. Debekatzen ere darotzuet batere 

mintzatzeaz gauza hauien gainean. Lg II 167. Debekatuak diren plazerei eta zilhegi litzakotenei ukho eginik. 

Brtc 223. 

(s. XIX) Besterik esatea debekatua dago exkomiku nagusiarekin. AA I 535. Mandamentu au gordetzen ez 

duanari debekatu dakiola Elizan sartzea. AA III 522. Jangoikuak debekauriko aragija. JJMg BasEsc 143. 

Debekhatua izan zioten Izpiritu Sainduaz hitza anontzatzez Asian. TB Act 16, 6. Beste guzien frutak jateko 

eskubidea eman zion, baña erdiko onenik jatea zorrotz debekatu zion. Lard 2. Legearen arabera, baldin ur 

ixurtzea egin behar balitz hauzo baten lurretik, hauzoak ezin debeka dezake. Dv Lab 116. Debekatu zion bere 

buruari bizitzeko ere bearrenetakoa zuena. Aran SIgn 21. Lan eta tribaillü hurak baizik ezteia debetatürik Igante 

egünez? CatS 46. Getariarrak ontzat emanta / oraiñ oiek debekatu, / irabazteko beldurra zuten, / bestela eziñ 

kejatu. Xe 284. Eske ibiltzea debekatzen duen legea. HU Zez 34. 

(s. XX) Benetakoa al da Malentxoren asmoa? --Bai [...]. --Bada, debekatu egin bear diogu. Ag G 307. 

Debekauta ete dagoz domeka ta jai-egunetan kirol eta jolasaldiak? KIkV 66. Tiroka asi nai zuten nereak. 

Debekaturik daukazue, esan nien. Or SCruz 117. Ohidura itsusi hori debekatua izan da, zorionez. Zub 54. Nornahiri 

debekatua zitzaion, erregeak berak deithu gabe, haren aintzinean agertzea. Zerb IxtS 73. Iri medikuak 

ezeuan ba edana debekatu? SM Zirik 93. Evoluzionismua debekatu al diteke Bibliaren izenean? Vill Jaink 56. 

Yoko zikin ori gobernuak bear luke debekatu. Izeta DirG 104. Bainan hau egitea ugazabak debekatu, ta 

karrikara joan giñean. Osk Kurl 85. Nere izen onak debekatzen dit entzundako ta ikusitako guzia orri auetan 

ipintzea. MAtx Gazt 73. Gure etxeko athea luzaz debekatu izan diot. Larz Senper 86s. Eztu iñungo iaurespidek 

debekatzen ur-askak garbitzerik. Ibiñ Virgil 75. Barne-mogidura batek debekatzen digu Virgilioren kera 

kopiatzera. Txill ib. 25. Fraillia ez zan gertau artara, bere relijiñoko legiak debekatzen zetsela ta mesede ori 

egitera. Etxba Ibilt 464. Zeruan justuentzat beha dauden gauzak, / debekatzen dauzkigu bataio eskasak. Xa Odol 

346. Sarrera debekaturik dago: Kontu gero! MEIG IX 102. 


mende. 

64


v. tbn. Mat 118. EZ Eliç 128. SP Phil 342. Tt Arima 70. OA 150. Lar Fueros 225. He Phil 344. Mb IArg I 61. Cb 

EBO 18. Lg I 344. Ub 178. Mg PAb 153. Gco II 39. LE Ong 18r. Dh 62. TB Lc 23, 2. JesBih 467. MarIl 105. 

Jaur 105. It Fab 216. Izt C 146. Gy VIII. Laph 97. Ud 130. Legaz 27. Bv AsL 157. Sor Bar 28. Arr May 67. Zby 

RIEV 1908, 85. Jnn SBi 1. Canala Jesucristo 62 (ap. DRA). Ip Hil 17. Arb Igand 188. Moc Damu 19. Itz Azald 

116. CatJauf 17. Goñi 87. JE Bur 43. KIkG 25. Inza Azalp 22. Tx B I 203. Otx 143. Ir YKBiz 96n. Munita 132. 

Mde Pr 283. Arti Tobera 278. Osk Kurl 85. Ardoy SFran 291. Alzola Atalak 39. Mattin 39. Berron Kijote 87. 

(Con comparativo). Iñori ez esateko agindu zion. Baña arek debekatzenago, ta aiek zabaltzenago zuten 

berri ori. Ir YKBiz 231. 

Impedir, imposibilitar. [Konstantinopolitanoak] khentzen tuela eta debekatzen xarma suerte guziak. Mong 

588. Zure etsai zaharrak bere ahal guziak egiten dituela zure gutizia onen debekatzeko. "Impedire". Ch III 6, 4 

(Mst gal erazi, Ol eragotzi). Izozteak elurra debekatua du. Or Eus 129. Eskaleak etzauntza / ganbaran agotza; / 

izaraz ta burusiz / debekatuko otza. Ib. 350. Burdin sare batek debekatzen zuan kanpora irtetea. Osk Kurl 199. 

2. (SP, Urt I 18, H), debetatu (Casve). "Debekatu naute lan egitetik, on m'a empéché de travailler" H. "Défens 

ou défends (bois en), egürregitetik debetatü, egürregitea ez haizü" Casve. Tr. Sólo septentrional, no 

documentado en suletino sino en textos modernos; frecuente en los autores antiguos, es más escaso desde 

mediados del s. XIX. Lleva usualmente un compl. en caso ablativo (gralmente. sust. vbal.); lo hallamos con 

subjuntivo en Leiçarraga, y con instrumental en Arambillaga (con el sdo. de 'privar'). 

Orduan debeta zitzan mehatxurekin nehori hura ezlerroten harzaz. Lç Mc 8, 30 (He, TB, Dv debek(h)atu 

zaroen / zioten). Zuretzetik, zuk plazer baduzu, nihork ezin debeka nazake. Harb 380. Etzaitu Elizak manatzen 

[kofesa zaitezila] gehiagotan, ordea etzaitu debekatzen ere. Ax 534 (V 343). Ezen debekatuak dira gizonak 

gizon bezala bertzeen iujeatzetik. SP Phil 348. Arren, Jauna, debeka zazu / Ifernuko ohoiñ hatsa / Hartzetik ene 

arimako / Erresuma aberatsa. Gç 118. Eztago [...] gure eskuan, bat-bederak zer erran dezan; zeren gizonen 

mihiak ezin debekha baitetzakegu. ES 199. Debekatuak izatu ziren Espiritu Sainduaz Jainkoaren hitza 

predikatzetik Asian. He Act 16, 6. Herodiasek zer nahi erran eta egin zezan, Herode ezin debeka zitekeien 

[Yaundoni Yauni] ohoratzetik. Lg II 160. Ifernuko debru guziek ez naute hortarik debekatuko. Dh 237. Utz 

zatzue haur xumeak ene ganat ethortzea eta ez ditzatzuela debeka. TB Mt 19, 14. Nork debekatzen ditu [gizonak] 

biltzera joatetik errekolta [...] hain aberatsa. Jaur 397. Hau hari dela ostearen nahasten, eta legarrak Zesarri 

bihurtzetik debekatzen. HeH Lc 23, 2. Soingainekoa eramaten darotzuena ez debeka hartzetik barnekoa ere. Dv 

Lc 6, 29 (Lç iaka debeta). Bere usaia hala duiena / Nik ez dezaket debeka. Bordel 82. Maite-lillurak debekatzen 

baititu gizon guziak [...] hilbeharraren abotsaren entzutetik. Mde Pr 371. Nik nahi badiat edan, ez nuk hik 

debekatuko! Larz Iru 80. Eta gaietzaz dütügü / gük lotzetik debekatzen. "De dormir". Casve SGrazi 138. 

Privar (de una cosa). Etzazula deusere desira barneko libertateaz debeka eta bilus ahal zaitzakenik. Arbill 

74. 

Librar, preservar. Ongi zaindu zituztela [...] bai eta hek debekatu, hamar aldiz [...] gaixtaginez 

masakratuak izaitetik. Elsb Fram 94. 

Abstenerse. Ez nuk debekatuko erraitetik: eskuara hoin beratz eta thoil balin badago, apezek daukatela 

emalditurik. JE Bur 101. 

3. (Lar, Aq 1382, Añ (G, AN)), debetatu (Casve). (Part. en función de adj.). Prohibido, ilícito, vedado. Edo 

bere bekhatuen kausaz edo Adamen, / zeren ahoratu zuen debekatu ahamen. EZ Man I 42. Tenpora debetatiez 

eztagiala ezteik. FPrS 16. Leku debekatuan oña sartzean. Cb Eg II 51. Aragiaren atsegiñ guziak, ala debekatuak 

nola debekatu gabeak. AA II 134. Ala ongi khario erosten baita zenbeit plazer debekatuen hartzea! Jaur 

175. Sare eta amu debekatuakin. Izt C 108. Antiokusen izenean manatu zioten jan zezaten haragi debekatutik. 

Zerb IxtS 76. Lizunkeri debekatuen ordain kastiguzko itsumenak barreiatzen. Or Aitork 33. Xina debekatuan 

sartu [nahiz]. Ardoy SFran 261. "Zuzenbide debekatu" horretarik ihes egin. MEIG VI 186. 

v. tbn. Cap 58. SP Phil 375. FPrBN 26. Gç 215. Bp II 42. He Gudu 89. Mb IArg II 332. CatLan 15. Brtc 65. Ub 

9. Mg CO 76. Añ EL 2 138. Lard 522. Legaz 33. Bv AsL 18. Arb Igand 5. Itz Azald 115. CatJauf 93. 

4. "Debekadu (V-oroz-arr-m), estigmatizar malhechores a fin de escarmentarles" A. 

5. (Part. en función de adj.). Impedido, imposibilitado. Bizitze debekatia, / zü gabe, dikezüt, nik: / Phena, 

bihotzmin, antsia, / ez seküla bakerik! P. Xibero GH 1930, 221. Betbetan, bere zankhuan, / ukheiten dü tirua! // 

Nekez zira hegaltatü, / Urzo debekatia! Ib. 222s. 

- EZIN DEBEKATUZKO. "Que rien ne peut empêcher" Dv. Beraz Autor haukien eredura enaiz gaitz 

erraiteko, zeren jarri naizen eginbide ohorezko hunetan, nihork ezin debekatuzkoan eta nihori bidegaberik 

ekhartzen eztionean? ES 199. 

Etim. Préstamo románico, formado probablemente sobre debeku/-tu (cf. cast. ant. deviedo). 

debekatzaile (SP, Urt III 145, Lar), debekazaile, debetazale. (El) que prohibe, impide. "Prohibitivo, 

prohibitorio" Lar. v. eragozle. Aphezak eta frailiak, / dantza debekazailiak (L). "Ni balinbanintz danzari" Col. 

Chaho (ap. DRA). Eztot nik alegiñez egin barik itxiko; baldiñ nire eragozlean edo debekatzailean mendean neu 

egon ezik. A in Azc PB 3. Debetazaliak pipazale handienak dire ümen. Herr 15-2-1962, 3. 


mende. 

65


debekaxori. "Cliuina auis, debekaxoria, asmutako debekaxoria, [...] ez egin señalea egiten duen xoria" Urt V 

223. 

debeku (G, AN, B, BN; SP, Urt I 57, Lar, Aq 1382, Añ (G, AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H (L, BN)), 

debetu (S; Chaho, Foix ap. Lh), tebeku (thebekhu Ht VocGr 352). Ref.: A; Satr VocP (debekia); Lh (debeku, 

debetü); Izeta BHizt; Gte Erd 264 y 280. Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional desde sus primeros 

textos: debetu en Leiçarraga y los autores suletinos (aunque Archu y Gèze recogen debeku en sus diccs.). Tartas, 

junto al más frecuente debetu, emplea una vez debekhu, que aparece tbn. en TB. Los testimonios navarros son 

modernos (Legaz, Iraizoz). En textos occidentales, debeku se encuentra en Ubillos, Aguirre, Iztueta, Lardizabal y 

autores del s. XX; nunca en vizcaíno. La documentación más antigua es debeku izan, tripersonal en Leiçarraga; 

pervive, pero sólo como trans. bipersonal o, sobre todo, intrans. unipersonal, durante el s. XVII, no volviendo a 

encontrarse hasta el s. XX, recuperado por autores meridionales (Orixe especialmente). El empleo de debeku 

como adj. se documenta tan sólo en Etcheberri de Ziburu y Axular. El sust., en cambio, que aparece ya en 

Materre, cuenta con una tradición amplia y continuada. Con el valor de 'traba, impedimento', ya desde Haraneder 

cuando menos, es casi hasta hoy sólo septentrional y alto-navarro en los textos; cf. A DBols: "No se confunda 

con 'impedimento' eragozpen". En DFrec hay 19 ejs. (2 sept.) de debeku. 

1. Prohibición, veda. Bortz manamendu hauken gaiñera baditu Elizak bi debeku. Mat 10. Baiña gauza 

ttipian eta erraxean, sagar baten debekuan, [...] zer estakuru ahal dukezu? Ax 57 (V 37). Debeku ttipia ibeni 

zeraukan; eta guztiarekin ere, etzuen begiratu. Ib. 57s (V 38). Ez denaz geroztik egia hendaiarrik xalupaetan 

atera dela guk debekuak eman geroztik (Urrugne, 1680). RIEV 1908, 729. Ez espos mezarik enzun debekuan 

gaixtoki. Harb (ed. 1690), 6. Jinkoaren debetia hausten dü. Bp II 98. Jainkoaren debekuaren kontra. Lg I 302. 

Aziendarik sar ez dadin herri huntako oihan barnetan, ezkur debekua emana dugu (Sara, 1781). ETZ 136. Gero 

paramendu ditezke, kentzen danean Elizaren debekua. AA I 562. Eliza egiteko debekurik irten etzala. Lard 327. 

Debeku bakhar bat egin darotzu Jainkoak. Dv LEd 111. Berak lege-egile, / Jainkoa khasatuz, / jenden 

kontzientzia / hil dute debekuz. Zby RIEV 1908, 768. Bat ez baita izanen [...] debeku zoro hoi onhartuko duenik. 

HU Zez 124. Debeku horrek hanitz gogoetatu ninduen. Zendako egin othe zaundan aitak? JE Bur 63. Lege 

zorrotzen debekuz. EEs 1916, 50. Entseia hadi sartzera, bada, ene debekua gatik ere. Mde Pr 102. Apezpikuaren 

debekuz zala iakin zuneko, esanera iarri zan. Or Aitork 127. Emengo lan-gosearen debekua galdetzen du 

Nirvanak. Vill Jaink 139. Debekutan den guzia gauza saindu saindua da. Bibl Lev 27, 28 (Dv kontsekratu, Ol 

eskeñitako). Beste bederatzi agindu edo debekuren artean. MEIG IV 80. 

v. tbn. Arbill 85 (III 31, 15). Prop 1876-77, 122. Lap 121 (V 57). Arb Igand 71. Xa Odol 267. Debetu: Tt Onsa 

28. CatS 23. 

(Antepuesto a un sust.). Prohibido. v. infra (2). Sugeak Ebari esondatzen dako / debeku fruitutik har dezan 

jateko. Zby RIEV 1908, 206. Zale-miñ puxkaren bat sorrerazi zion neskak, aukeran geiegitxo ta debeku-mugak 

ukituaz. Berron Kijote 222. 

Impedimento, traba; inconveniente, objeción. "Ezkontza hortarako ez da debekurik, il n'y a pas 

d'empêchement à ce mariage" Dv. "(Hats)-debekua, asthme" H. "Tartamudez" Satr VocP (gralmte. precedido de 

mintzo, hitz... en otras zonas: cf., p.ej., Izeta BHizt y Gte Erd 280; cf., con todo, la siguiente expresión, oída a un 

hablante renteriano u oiartzuarra (11-6-1957): "Debekua dik aundiya... seme orrek. Izketan debekua. Bai, 

defektua"). v. GERNU-DEBEKU. Libertate guziarekien eta nihoren debekurik gabe. He Act 28, 31 (TB 

debekhu; Lç enpatxu, Dv debekatu gabetarik, Ol zoztor, Ker, IBe eragozpen, IBk oztopo). Trabak eta debekuak 

ezin garaituzkoak direla. Lg I 173. Haren goratasunari gibelamendu edo debeku ekhar diozoketenak. Ib. 219. 

Bear bezalako debekurik izan gabe [meza] enzuten ez duenak. Legaz 32. Halako hezur-debeku bat badutalakotz, 

poxolu bat bezala, parasol gider baten pare ahoz beheiti bainauka! Lf Murtuts 38. Euskaldun jator bati, hots, 

euskaraz debekurik gabe mintzatzen denari. MIH 347. Euskararen alde txarrak eta debekuak [...] bere eskas eta 

urritik omen datoz. MEIG II 128. Debeku hau ere ez zait, haatik, bortitz askia iruditzen azaldu dudan aburua 

uxatzeko. MEIG VI 190. Debekuak gainditzeko. MEIG IX 33. 

2. (SP), debetu (S ap. Lh y Lrq). (Adj.). Prohibido, vedado. "Gauza debekua, chose défendue" SP. "On dit 

sourtout defendu" Lrq. v. DEBEKUZKO (b). Orziral larunbatetan / eztuk haragi ianen, / ez muga debekuetan 

/ ezkontzarik egiñen. EZ Eliç 105 (v. tbn. 160). Zenbat kalte egiten zuen gauza debekuaren ikhusteak. Ax 394 (V 

257). Debekuan nahi ditutzu eskuak sarthu. Ib. 146 (V 95). 

- DEBEKU EGIN. Prohibir. Jainkoak debeku egin dauku haren unkitzea. Lap 125 (V 58). 

- DEBEKU EMAN. Prohibir. Eskolan eman ditek Jainkoa debeku. Zby RIEV 1909, 232. 

- DEBEKU IZAN (B; debetu i. S; Foix ap. Lh). Ref.: A (debetu); Izeta BHizt. a) (Unipersonal, 3. a pers.) ser 

ilícito, estar prohibido. "Hau debeku da, hemen ezin daiteke egurrik egin" Izeta BHizt. Hauste egunetik bazko 

zaharreraino konzilioz debeku dira ezteiketak. Harb e) 6v. Zeren [ezkonduak] berea ezpaitu debeku eta bai bere 

eztuena. Ax 359 (V 238). Ohoinkeria debekhu dela eztaki. Tt Onsa 29. Debetü da hari minzatzia. Bp I 115. Noiz 

dira debetü ezteiak? Ib. 112. Zure ikasleak egiten dute larunbatean debeku dana. Ir YKBiz 110. Otoitz-aspertu 

bat nai, ta debeku nun negarra. Or Poem 540. Lizunkeri zoro ori [...] debeku da Zure legeetan. Or Aitork 39. 

Bazen anitz eta anitz hots-bilkura latinez zilegi eta gurean debeku zenik. MEIG VII 179. 


mende. 

66


Jainkotasuna debeku ikustez animari; / ikustea bailitzaio min guzien sorgarri. "Se le prohibe al alma ver". Or 

Poem 540. 

(Con aux. trans. bipersonal). "Arnoa debeku du, le vin lui est interdit" Dv. Neke gogorrez ezetsirikan / 

bakalloa ta balea, / bizibidea ateratzeko / debeku zuten pakea. Or Eus 203. 

(Con aux. trans. tripersonal). Hik debetu drauzkiguan gauzetan eroriz. Lç ABC A 7r. 

b) "Mintzoan debeku da, il est empêché (bègue) dans le parler" H. (Tras tema nominal nudo). Neska 

mutillak ez dira asarre, / ez ere keiñu-debeku. / Bata besteren leiaka dira / nork leunago begiratu. Or Eus 84. 

- DEBEKUKO. Prohibitorio. "Ihiztatzeak badu elhurtetan debekuko legea" Dv. v. DEBEKUZKO. 

- DEBEKUZKO (Bera, -tüzko Casve). a) Prohibitorio. "Prohibitif" Casve. v. DEBEKUKO. Bizi hunen ez 

uzteko / debekuzko gathea / etzen aski trabatzeko / haren borondatea. Arg DevB 141. Sokrate zuhurrari arteka 

gertatzen omen zitzaion debekuzko hitz ixil batzuen aditzea. Lf in Zait Plat XVIII. 

b) (SP, Dv). Prohibido, vedado. "Ihizia, elhurtetan, debekuzko gauza da" Dv. v. supra (2). Fruitu debekuzkoa. 

EZ Man I 127. Bere gogoz hunelako enseiu debekuzkoak egitea da mortal. Harb 181. Barur egunian edo bijilian 

bianda debetuzkorik iatera. Tt Arima 74. 

Etim. v. debekatu. 

debekudun, debetudun (BN-baig ap. A). Tartamudo. Cf. debetura. 

debenitu, demenitu (VocBN). Disminuir. Hirur milla liberaz hunak debenitü / eta bost edo seiez zorrak 

emendatü. Etch 184. 

debeogi. "(S-saug), blé de redevance d'une maison à l'autre" Lh. Cf. debe. 

deberas. De veras. Arrapatuko banu orai bekalako arrain, bi libratakua, deberasago [entre líneas 

zinezago] emonen nazkan ortzikaldiak. Mdg 126. 

deberatu. v. debeiatu. 

? debersatu. "Debersatzea , digérer, ehoitea" SP, que cita a Ax, pero, salvo error, no se halla en éste, que 

emplea eho y ixiritu. La forma pasa al menos a Chaho: "debersatu, moudre, digérer". 

debertigarri. v. libertigarri. 

debet (BN-mix ap. A). "Alhor hura utzi dizit debet, yo he dejado aquel campo en barbecho" A. Jakintsun 

batzuek ulertu dute eskuara zerbait miragarririk zela eta etzutela behar debet edo deslai utzi. Lacombe LEItz 78. 

debetatu. v. debekatu. 

debetu. v. debeku. 

debetura (BN), debedura (BN-mix), deetura (BN-ciz), debetdura (BN-mix sg. Premorena (ap. DRA)). Ref.: A 

(debetura, deetura); StJayme (debedura (ap. DRA)); Gte Erd 280. Tartamudeo, tartamudez. "Debetura du 

(BN-arb)" Gte Erd 280. Cf. debekudun. v. debredera. 

debidigoa. Figura en SP, al margen, sin trad. 

debiditu (SP, sin trad). Cf. debeditu. Nahi derautazu plazer egin ni lagunziaz egiteko batzuen debiditzeko. 

"Acabar ciertos negocios". Volt 174. 

debil (V-gip ap. Elexp Berg). Débil. "Gripia pasau barri dot eta oinddio oso debilla nago" Elexp Berg. Tr. 

Sólo documentado en bersolaris meridionales desde finales del s. XIX. v. ahul, makal. Memoriya debilla / au 

sentimentuba! Ud 125. Ez neguen abilla, / korputza debilla. AzpPr 50. Jesus, Zugana nator / laguntzaren billa, / 

argitu dediñ nere / talentu debilla. Arrantz 128. Badakizute ni erdi gaixo / eta naguala debil. Uzt Auspoa 67, 

115. O, Uztapide maitagarriya, / buruz etzera debilla. Basarri in Uzt Noiz 52. Ez naiz gorputzetik debil. 

Loidisaletxe ib. 132. 

debildade. v. debilitate. 


mende. 

67


debildu. "Ahuldu; debilitar. Indiziño horrek ziero debildduta laga nabe" Elexp Berg. 

debileta. "Debilleta (G-bet), cabrestante, palo con ranura y una ruedita para izar la estacha (cuerda delgada)" A. 

v. dibidieta, tabieta. 

debilitate, debildade, debildare. Debilidad, flaqueza. v. ahultasun. Ezen aitzineko manamendua abolitzen 

da bere debilitateagatik. Lç He 7, 18 (He herbal, TB flakotasun, Dv hutsal). Garai artako debildariak / orain 

aspaldi joan zian. EusJok II 72. Debildadiak ematen dizten / buruko miñak izaki. Kortatxo in Uzt LEG I 207. 

debisa. v. dibisa. 

debisatu. v. dibisatu. 

debizu, debiso. Presupuesto. Dendariaren debizua. Volt 263. Zapatagiñaren debiso. Ib. 267. 

debla, debia. Sol (en el habla gitana). "Soleil, debla" Michel LPB 145. "Debia, iguzki" Barb GH 1970, 35. 

Tbn.StJayme (ap. DRA) cita debla, y al parecer duda de su autenticidad. 

deblauki (O-SP 220 SP y Dv; Lar Sup, vEys, H), debloki (O-SP 220 vEys y A, H (L)), deplauki (VocBN 

vEys, Dv y A, H), deblaiki (?). Resueltamente, sin dudarlo. "Hardiment, avec résolution" SP, que añade 

sobre línea "impétueusement". "Debloki ou deblauki, [...] résolument ou impétueusement" O-SP 220, que añade 

que se trata de un vocablo usado sólo en la zona de Sara y Ascain. "Franca y lisamente" Lar Sup. "Sans réserve" 

VocBN. Tr. Documentado por primera vez en Axular, no vuelve a encontrarse hasta la 2. a mitad del s. XIX; 

bastante usual en el s. XX, incluso en algún autor meridional. La forma más empleada es deblauki; deplauki se 

encuentra en Lafitte, Mirande y, a veces, en Zubiri. Hay un deblaiki, tal vez errata, en Azurmendi (HitzB 30). En 

DFrec hay un ej., septentrional, de deplauki. 

Enganamendurik ahal zatekeienz gogora ere gabe, erran zioen deblauki Erregek baietz, deusetan ere dudatu 

gabe. Ax 345 (V 229). Iainkoaren izen saindua, hain deblauki, antsikabeki eta kontu guti eginik erabiltzeko 

usantza. Ib. 262 (V 175). Zeren bekhatua, oharrez eta deblauki nahasi baituzu oinaz eta eskuaz. Dv LEd 100. 

Eliza jendez bethea eta guziak elkharrekin deblauki eta bozkariotan kantuz ari. Arb Igand 139. Horra, mihitan 

zabiltzan erran-merranak, zonbaitetan ahapetik, bertzetan goraki eta deplauki. Zub 85 (93 deb-). Biharamun 

goizean joan ziren deplauki hil-herrietara, burua gora, nor-gira-gu aire furfuriatsu batekin. Lf Murtuts 16. 

Nahiz neskatxak badakien nola deplauki ihardok. Lf ELit 82. Ez, ez naiz beldur --erran zuen deplauki. Mde Pr 

154. Hitz batek bi aspirazio dituenean, lehen eta bigarren silabaren hasieran, lehenbizikoa galtzen duela 

deblauki, eragozpen berezirik ez bada. MEIG VII 176. 

(Lar, VocCB (s.v. guztiro)), deplauki (VocBN vEys, Dv y A). Completamente, totalmente. 

"Absolutamente" Lar. "Complètement [...], amplement" VocBN. Eskuarak bere baitan daduzka etorki, / 

iturburu, zimendu, erroak, deblauki. In Onaind MEOE 615. 

"En verdad (SP). Badakit deblauki, yo lo sé de buena tinta" A (pero no lo hallamos en SP con este sdo.). 

"De improviso (SP). Agertu zait deblauki, se me ha presentado de improviso" A (pero no lo hallamos en SP 

con este sdo.). 

Etim. Préstamo románico, con suf. vasco (-ki); cf. cast. ant. de plan, con este valor. v. FHV 347. 

deboiladura (Dv A). Trastorno, perturbarción. Ezagutzen du hekien izpirituko deboiladura tzarra dela. 

Dv Eccli 18, 10. 

deboilakeria, debuilakeria. Confusión. Nere iraganeko bizitze galduaren debuilakeriak. Dv LEd 150 (Cb 

Eg II 81 eragabeak). 

deboilamendu (Dv, A). Confusión, trastorno. Nola nere asalduaz ta deboilamenduaz guzia akhitua 

bainintzen. Birjin 50. Zer nahasmendutan, zer deboilamendutan erortzen den giristino laxo, nagi bat tribunal 

ikharagarri hartan. Dh 144. Deboilamendu handitan zabilan ene gogoa. Dv 4 Esdr 3, 3. Galduko da osoki 

deboilamenduzko itsasorik ikharagarrienean. Arb Erlis 127. Fedeaz gidatua dena segurean dabila, biziko 

kalerna eta deboilamendu guzien erdian. Lap 25 (V 15). Populu dohakabearen gainerat ethorri ziren Isaias 

profetak aiphatu zorigaitz eta deboilamenduak. Zerb IxtS 67. 


mende. 

68


deboilari. "Vastans, ravageur" Dv. 

deboilatu (BN ap. A; Dv, H (L, BN), Casve), debuilatu, deboildu (BN ap. A; VocBN vEys). 1. Destrozar, 

destruir; asolar, devastar; turbar, perturbar. "1. mettre les choses sens dessus dessous, renverser en désordre: Oro 

deboilaturik ezarri tu, il a tout mis en désordre [...]; 2. gâter, détruir, dissiper. Bere onthasunak deboilatu 

ondoan, après qu'il a dissipé ses biens. Arthaldea deboilatua dabila alde orotara, le troupeau est dispersé mis en 

fuite de tous côtés" H. "Dévaster" Casve. 

Tr. Documentado desde Tartas en autores septentrionales; no hay testimonios suletinos. Su uso se intensifica 

en la 2. a mitad del s. XIX, en la acepción 'trastornar, turbar'. Debuilatu sólo se encuentra a veces en Duvoisin; 

deboildu nunca en los textos. Hay tbn. --v. infra (3)-- deboilatu en una canción recogida por Azkue en Baraibar. 

Eta herioa zunzurretik lothurik, deboilla gitzan eta lahardeka. Tt Onsa 33. Ene semearen arropa da; bestia 

gaxto batek deboillatu izan du. Urt Gen 37, 33 (Dv, Ur, Bibl jan, Ol irentsi). Gogoeta hiragarrienez deboilatua 

izanen da. Dh 152 (v. tbn. 127). Xehaka zatzue jainkomoldeak eta debuila zatzue toki gorak. Dv Num 33, 52 (Ol 

txarotu, Ker lurreratu). Gogoa hoztua eta deboilatua, liburuak aphur batentzat hetsi zituen. Laph 79. Belhauniko 

eta othoitzean, zauden hanitz presuna, denak harrituak eta deboilatuak. Ducq 28 (ap. DRA). Adamen bekatuak 

deboilatu du Jainkoak hastapenean egin zuen obra. Lap 46 (V 25). Ostatuak gorphutza berotzen du, nahasten, 

deboilatzen, sordiesten. Arb Igand 130. Harrabots handirekin deboilatu dire itsas urak. Dih MarH 111s (ap. 

DRA). Haren alharguntsa gaixoa, dena deboilatua behar da izan. Darthayet Man 358 (ap. DRA). Egin zion 

begiratze ezti bat [...], dena deboilatua zen anaiari. Prop 1906, 12. Emaztearen solas ergelek Piarresen gogoa 

deboilatu eta xede tzar ikaragarriko bat pitzarazi zuten. GaztAlm 1934, 106 (ap. DRA). Ez nituzke nehoren 

xedeak deboilatu nahi. Lf Murtuts 24. 

(Part. en función de adj.). Jainko bat galdu dut, oi! bihotz-mina! dio arima deboilatu hark. Dh 156. Zure 

mortuak eta eremuak eta lur deboilatua. Dv Is 49, 19 (Ol abarrikatu, Ker triskatu). 

2. "(S; Foix), ballotter" Lh. 

3. Anaie zarren orrek, am'orrek bezala, / etxera ekarri gabe deboila nezala (AN-larr). "Que sin traerla a casa la 

abandonase". A CPV 906. 

deboilatzaile. "Celui qui bouleverse, ravage" Dv. 

deboildu. v. deboilatu. 

deboilkatu. 

Destruir. v. deboilatu. Nola ote dira gero kartier haundi berri salbaietan, familiak galdurik? [...] Oro 

deboilkaturik, haga kendurikako belhar bezala... Herr 20-10-1966, 4. 

deboilu. "(S), dévastation" Lh. 

deboir. Deber. Ene deboirak nai mahatzen / eskandal horrez / mintzatzera obligatzen. AstLas 53. Amodioa 

eta deboirra. (Tít., seguramente puesto por Chaho). In Michel LPB 296. 

deboki. v. debotki. 

debora. v. tobera. 

deboratu. Devorar. Zure bizirik iateko eta deboratzeko. Tt Onsa 168. Arraiñ handi batek iretsi eta 

deboratu nahi bainundien. Tt Arima 80. 

debot (SP (s.v. debozionetsu), Urt IV 289, Ht VocGr, Gèze, Dv, H), deboto (Lar, Añ). 

Tr. General en los septentrionales hasta mediados del s. XIX; a partir de dicha época su uso disminuye. Al 

Sur, donde se documenta ya en Lazarraga, es menos frecuente, y parece faltar en autores significativos como 

Mendiburu, Aguirre, etc. Apenas se encuentran ejs. en el s. XX. Debot es la forma septentrional, frente al deboto 

meridional. 1. Devoto, piadoso, religioso; beato (sobre todo aplicado a mujeres, en textos septentrionales 

modernos). v. deboziotsu; elizkoi. 

Gauza guzietan debotegi bezala ikhusten zaituztet zuek. Lç Act 17, 22 (He debotegi, TB sobera debot; Dv, 

IBk jainkozale, Ol yaureskor, Ker Jaungoikozale, IBe erlijiokoi). Hipokritak kanpotik baitirudi saindu eta debot. 

Ax 512 (V 330). Ixilik eta geldirik egoitean aitzinatzen du arima debotak. SP Imit I 20, 6 (Leon khartsu). Huna 

zer den bizitzea / debot gisa munduan. Arg DevB 174. Oi ala on baita eta ezti bizitzea presuna debot eta 


mende.


khartsuekiñ. Ch I 25, 5. Txit debotoak ziran. Cb Eg II 178. Bere buruak debotzat dauzkatenak. Mih 129. Eztaike 

úka deitzenduéla Elizak debotoa emaztekigéndea. LE Prog 116. Seindien eta heen erlekien eretzerat debot 

izaithia. AR 383. [Emaztiak] direlakoz gizonak beno debotago. Egiat 218. Debotak dire altxatu, / Bardotzen 

eliza berria / Behar zutela fundatu. Monho 44. Debotoen paper polita egin oi dozuenok. Añ LoraS 31. Gizon 

deboto, piadoso eta jakinsuak. Gco I 465. Egiazki prestu eta debot izan nahi direnak. Dh 66. Debotuak edo 

Jaungoikuaren gauzatarakuak. Astar II 99. Ez othe daitezke bederen erakhar presuna debotak. MarIl 8.Berset 

hoiek egin tüt jaun aphezen kuntre, / nahi bada debotak dütüdan net maite. Etch 460. Ikhusi zütian, hedallo hilik, 

bere üngürünetan, aitzinettoan debotegiz erriz eta nausaz ari zeitzonak. MaiMarIl 114. Kristiñau fededuna, baita 

debotoa. AB AmaE 218. Orriagako debot fidelak (Orreaga, s. XIX). ETZ 289. Madama, presuna arras debota, 

yohan zen egun guziez zortzi orenetako mezaren entzuterat. Elsb Fram 142. Miraküllü hanitz eginik izan zen 

Khiristi deboten faboretan. Ip Hil 201. Ez da berenaz elizatiarra, edo bederen ez debota. HU Zez 197. -- 

Debotetan badüzü emazte xüxenik / Saldun agitzen düzü zonbait okher denik. // --Gizon baten hartzia ez 

irabazteko / hobe da egoitia birjina bethiko. Xikito 9. Ez naiz debota, segurki, bainan utzazu Ama-Birjina, 

hartaz burlatu gabe. Barb Sup 58. 

v. tbn. (Para autores meridionales, o para septentrionales posteriores a 1800): DurPl 124. JMg BasEsc 163. Jaur 

156. 

Devoto de, a. (Se construye normalmente con genitivo: así en todos los autores meridionales y la mayoría de 

los septentrionales; éstos últimos, a menudo junto al genit., emplean -(r)en alderat o alderako; en menor medida 

se encuentra tbn. dativo, alativo y -(r)endako). Ezin erakutsi dezakegula berze gauzetan garadela aien 

debotoak eta afizionatuak. Ber Trat 19r. Birjina gana debot denak. Harb 85. Bere debotei, egiazki gomendatzen 

zaizkonei erdietsiko deraue. Ax 365s (V 241). Andere honaganat debot direnak. Tt Onsa 173. Bere deboto iizen 

didineri. VJ 16. Andre Dana Mariaren debot izan beharraz. Bp I 146. Ze kuidadu andia daukan Birjina 

Santisimeak bere errosarioen debotoakaz. Urqz 27. Amuriua [...] berauri xar eta mesperetxagarri da, Jinkuari 

debot eta esker emaile. Mst III 5, 7. Ama Birjiña Serafinen gañean bere debotoa konsolatzera zetorrela. Cb Eg 

II 179. Birjina Sendiarendako egiazki debot denak. CatLan 78. San Bernat, andre dena Mariaren alderako debot 

andiak. Dh 264. Luziferren debotuak. JJMg BasEsc 129. Bihotz sakratuari debotak. JesBih 396. Osoki debota 

Birjina Sainduaren alderat. MarIl 107. Bakhusen debot on batek. Gy 102. Egiaz San Franzisko zan Mariaren 

deboto aundia. Bv AsL 201. Birjiña txit santaren deboto egiazko izatea. Arr May 81. Hari debot egoiten dena 

eztitake gal. Ip Hil 218. Jainkoaren ama sainduaren alderat debot zaretenak. Arb Igand 184. 

v. tbn. (para autores meridionales). Echag 216. Ur MarIl 9. 

2. (Ref. a cosas). Devoto, de devoción, piadoso; que mueve a devoción. v. DEBOZIOZKO. Monesterio 

santu debotoa. Lazarraga (B) 1180vb. Gauak pasatzen zintuen / kontenplazionetan, / egun onak ere obra on / eta 

othoitz debotetan. EZ Noel 172. Birjinaren himno debota. Harb 108. Zazpi prinzesa sainduen bizitze debotak. 

Arg DevB pról. Imajina debot baten aizinian. Tt Arima X. Errezibitu ondoan errateko orazione debota. Gç 118. 

Orazio, Sakramentu, Pedriku, liburu deboto eta lagun onareki. El 60. Berso debotoak kantetan daneko. Urqz 1. 

Libru deboto batean loak artu artean irakurten. Cb Just 92. Zenbat eta jai andi debotoagoa dan, orduan ni 

otzago ta epelago. Mg CC 236. Andrek etzuen berehala ihardetsi heien xede debotari. MarIl 96. Sustengatuko 

dugula heriotzeraino sendimendu debot hori. Jaur 344. 

3. Objeto de devoción. --Zu, bai al dakizu suaren santu debotua zein dan? --Santa Barbara. Iraola 88. 

- DEBOTIK. Devotamente. v. debotki. Omnis honor & gloria, / dio aphezak debotik. EZ Eliç 56. 

debota. (Forma con marca de género). 1. Devota. Familia debota arenzat Jaunaren miserikordiak orrekin 

akabatu etziran. Cb Eg II 180. Konfraria debota bat, Andere Dona Maria Skapularikuaren uhuretan. Mercy 15. 

Bere izeneko Santiaren debotia bada. Mg PAb 73 (en boca de Maisu Juan). Egiazko arima debotak ateretan 

dabe onik asko euren falta txikienetatik. Añ LoraS 110. 

2. (Ref. a cosas). Que mueve a devoción. Elexa santa debota bat da / monesterio barria. Lazarraga (B) 

1198vb. 

3. Objeto de devoción. Ama Birjiña Arantzazuko, / askoren debota maitia. / Aretxek asko estimatzen dau / 

erromeriyan joatia. In SMitx Aranz 124. 

debotki (Chaho), deboki (Urt III 76), deboteki. Devotamente, con devoción. v. debozki, debotoro. Tr. 

Propio de la tradición septentrional, fuera de la cual sólo se encuentra en Mendiburu. Apenas hay ejs. en el s. 

XX. Emplean deboki Mercy (6), Eguiateguy (177), JesBih (141), MarIl (13) y Jauretche y, junto a debotki, 

FPrBN, CatLan y CatLuz; Maister usa al menos una vez deboteki (I 8, 1) junto al más frecuente debotki. 

Igandiak eta bestak sanktifika debotki. E 47 (v. tbn. 15). Meza sainduaren debotki enzuteko moldea. Mat 192. 

Iongoiko bat onhets ezak eta adora debotki. EZ Man I 12 (recogido con algún cambio en Ub 171). Baldin zin 

zinez, fintki eta debotki manaiatu eta enplegatu bazina. Ax 162 (V 109). Igandiak begiraitzatzu, / Iauna ere 

zerbitza debotki. FPrBN 6 (7 deboki; FPrS 14 debotki). Angeruari humilki eta debotki ihardetsi zioenean: Huna 

ni Jaunaren neskatoa. SP Imit IV 17, 2 (Mst, Ip debotki, Echve debozioarekin, Ol azkuz, Leon khartsuki). 

Katexima emiki eta debotki erakatsiren die. Bp I 20. Ejerzizioetan debotki egotea. Mb IArg I 328. Meza inzünen 


mende.


düzü Besta Igandez deboki. CatLan 14 (100 debotki). Sakramenduetarat debotki hurbilduz. Dh 274. Igandeak 

begira zatzu, Jauna ere zerbitza deboki. CatLuz 18 (6 debotki; Dih GirLeg (ed. 1897) 51 debotki). Bizi gaitezela 

mundu huntan sobreki, justuki, deboki. Jaur 136. Behin debotki pelegriñ biak ziren partitu. Gy 146. Debotki hil 

gitian. Ip Hil 263. Errazue beraz arrosarioa goardia emanez eta debotki. Arb Igand 184. Hartu zion osti-untzia 

eskuetarik [...] jendea debotki kantuz jarraikitzen zitzaiola. Lf ELit 125. 

v. tbn. Harb 153. Tt Onsa 173. Gç 113. He Phil 552. Mst I 19, 6. Monho 38. CatS 128. CatJauf 86. Deboki: 

Mercy 6. Egiat 177. JesBih 441. MarIl 13. 

deboto. v. debot. 

debotoro. Devotamente. v. debotki. Bai joean kalean / debotoro enzutera / Birjinearen mezea. Lazarraga 

(B) 1204v. 

debox (-xa T-L), debaux (SP). 1. Licencioso, libertino, disoluto. Deboxei hasi zinaizten / haurdanik 

apartatzen / eta letra saindutara / zeure gogoa etxatzen. EZ Noel 151. Prestuak parabisuan harzen ditutzuna eta 

debauxak Ifernuan karzelatzen. Harb 210. Gazteak segurez hark [etxeko etsenpluak] egiten ditu / zuhur edo 

zoro, debox edo prestu. Gy 271. Korreitzen da gizon debox edo lizenziosa (Orreaga, s. XIX). ETZ 290. 

Gizon deboxaren haurrak / maiz gose edo egarri. Canc. pop. 

2. (Urt). Libertinaje, vicio, desenfreno. "Assuetus graecari, debox egiten kostumatua" Urt II 490. Cf. desbotxu. 

Igandeak eta Bestak atsegin harzen eta deboxean daramatzitenak. CatLav 118 (V 65; Arb Igand 163). 

Ihautirian deboxak egiten dituzten jendez. Ib. 381 (V 184). Deboxez eta atsegin profanoez. Ib. 453 (V 211). 

deboxarazi. Hacer disoluto, convertir en disoluto. Hartu duen andre hori hola du deboxarazi, / senar 

zenaren ontasunak abantzu orai iretsi. AstLas 69. 

deboxatu (Urt), debauxatu (SP). Depravar(se), hacer vida disoluta. "Adolescens perditus, dissolutus, gizon 

gazte deboxatua" Urt I 215. Fedeaz Rahab deboxatu emazte hura gelditu zen galdua izan gabe 

sinhetsgogorrekien batean. "Meretrix". He He 11, 31 (Lç paillardá, TB lizun, Dv lilitxo). Saint-Huruge, markis 

edo noble triste deboxatu bat. Elsb Fram 98. 

deboxkeria (Urt II 279 y III 239), debauxkeria (SP). Exceso, vicio. Ihautiria da [...] deboxkeriako eta 

gaixtakeriako denbora bat libertinenzat. CatLav 380 (V 184). Hainitz jarreikiko zaizte hekien deboxkeria lohiei. 

He 2 Petr 2, 2 (Lç insolenzia, Dv galdukeria). Deboxkerian, jokuan, danzan, ostatietan. CatLan 89. Xahutu zuen 

bere onthasuna debauxkerian bizi izanez. TB Lc 15, 13 (Leon lizunkeria). Xahutu ondoan deboxkerietan bere 

onthasuna. Jaur 125. Bakhus, arnoaren eta deboxkerien jainkotzat paganoen denboran ezagutua. Gy 102n. Ez 

diozozuela zuen burueri permeti ez lanik, ez libertezionerik, ez deboxkeriarik, egun hek profana detzakenik. Arb 

Igand 175. 

debozio (Urt IV 31, Lar, Añ (G), H), debozione (SP, Urt IV 31, VocBN, Dv, H), debozino (V-gip ap. Elexp 

Berg; Añ (V)), debozinoe. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos hasta finales del s. XIX. La 

forma debozio es propia de los autores guipuzcoanos y alto-navarros (tbn. en Lazarraga, CatAe y CatSal). 

Debozione lo emplean los autores septentrionales (tbn. en CatB 49 y CatR), salvo debozino en Materre, 

Haramburu, Axular, Harizmendi, Etcheberri de Sara (147) y Goyhetche; hay una vez debozino (errata?) en 

Gasteluçar (38). Los autores vizcaínos emplean debozino, con o sin marca de palatalización, salvo debozinoe en 

Betolaza, Viva Jesús, CrIc, J.J. Moguel, fray Bartolomé, Astarloa y alguna vez CatLlo. A partir de mediados del 

s. XIX aparece con cierta frecuencia emparejado con jaiera (Lard 502, Aran SIgn 67, Zab Gabon 89, etc.; 

glosándolo: ArgiDL 108) u (on)erazpen (Ur MarIl 67, Legaz 23s, Itz Azald 214, ArgiDL 79, etc.). Los ejs. son 

muy escasos en el s. XX. Las dos acepciones de la palabra son normales entre los autores que la emplean. En 

DFrec hay 4 ejs. de debozio. 1. Devoción (en algunos ejs. se refiere tbn. a afectos no propiamente religiosos). 

"Debozioneari iarraikitzea, pratiquer la dévotion" SP. Adorezak debozionez eta galde grazia. E 17. Oi 

debozio / gutxi zeukan tenpluan. Lazarraga 1199v. Erraten dituela itzak debozio anditakoak. Ber Trat 53r. 

Heriotzeko hersturan iarri baiño lehen behar da bekhatua utzi eta debozinoa hartu. Ax 208 (V 139). Han 

ikhusirik gure lagunak orazione erraiten, debozionian sartzen gira haien imitatzera. Tt Arima 12 (tbn. 

debozinoan sarthu en Ax 174 (V 117)). Debozionera nehor erakharteko doktrina saindia. In Gç 24. 

Konfesio jenerala obligazio bage eta bere debozioz egiten. OA 142. Zeiñ zelo kharsua izatu duten debozionean 

aitziña goateko. Ch I 18, 2. Belauniko esan orazinoau debozino andiagaz. Arz 53. Zure debozionalatko 

hotztarzüna. Mst XX. Barrengo debozio gozo bat sentitzen zuten. Cb Just 23. Eman zaite debozionerekin zure 

goizeko othoitzaren egiten. Brtc 10. Ekin egiozue sarriago, ondoen berotuten zaituenari edo deboziño geiagora 

zakartzenari. Añ LoraS 63. Debozinoz iru Abe Marija errezetia. Mg CO 290. Debozioaren azala eta iruripena 


mende.


baizik eztuenak. Gco I 473. Artu egiyozu deboziño andi bat. CatLlo 36 (48 deboziñoe). Ikhustera Girixtinoen 

debozioneari agertzen zioten Salbatzailearen gurutze sakratua. MarIl 71s. Yainkoak berak deklaratzen darokula 

eskribu Sainduetan, debozino alaia eta emaille arraia dituela meneratzen. Gy IX. Elizarako deboziyorik / ez 

degu artzen erdiyak. Xe 344. Ondu eta oso deboziora eman, eta bere bizi guzian ama maite au serbituko zuela 

agindu zuen. Arr May 23s. Errazue Birjina sainduaren ofizioa edo bertze zenbeit othoitz, zuen debozionearen 

arabera. Arb Igand 176. Behar da [...] egiazko debozione bat bere baithan sustatu. CatJauf 116. Kanpotiarrak 

juaiten ziren saldoka herri hartarat, haboruak debozionez, bena hanitx [...] jaun apez entzünaren adiskide 

bezala. Const 28. Yaiera, debozio aundiz esan dezagun beti Yainkoak berak irakatsitako otoitz eder ori. Ir YKBiz 

129n. Fraille santu on baten sermoi entzuten jarri zan, apal, begixak lurrerutz jatxitta, deboziñoz beteta. Etxba 

Ibilt 463. Misionest guzien ganik bereziki, zer debozionea! Ardoy SFran 272. 

v. tbn. (Para ejs. del s. XX) CatUlz 34. Salav 80. Alzola Atalak 54. Debozione: Canc. pop. in Barb Sup 174. 

(Con alativo). Devoción a. Beren Parrokietarako amorio ta debozio andia. Cb Eg III 353. Birjiña guztiz 

Santaganako jaiera edo debozio andi bat. AA III 292. Otzitu ez ekijon bera ganako zaletasun ta deboziñoia. Ur 

MarIl 35. v. tbn. Mat 290, Arr May 79. 

(Con -(r)en alderako, menos frec. alderat). Debozionerik gabe izatea Maria sainduaren alderat. Lg II 104. 

Haren alderako debozione-itxura bat dakharketenak. Dh 270. v. tbn. EZ Eliç 368, Lap VI (V 1), Lf Murtuts 3. 

(Con sociativo). Bear da deboziñoe andie Birjine Santisimeagaz. VJ 16. Argitaratzeko libru bat, Jesusen 

biotzarekiko debozioari dagokana. Lar, carta a Mb 277 (tbn. -rekiko en Gco I 464). Aundia zen denbora 

aietarako jendearen debozio edo jaiera Ama Birjiñarekin. Goñi 64. 

(Con genitivo). Ama Birjiñaren debozioan ta beste birtuteetan zuri jarraitzeko. Cb Just 78. v. tbn. Gco I 

467, fB Ic II 298, JesBih 467, Ur MarIl 67, Xe 154, Lek SClar 103. 

(Con -(r)entzat). Zelüko Erreginarenzat debozioniaren emendatzia. Mercy 15. v. tbn. Jaur 392. 

(Con dativo). Promesarik-eta eginda eukalako ez, baiña deboziñoagaitik Aloñapeko Andra Mariari. Alzola 

Atalak 55. 

2. (-one Chaho). Devoción, práctica religiosa; oración, rezo. En los textos meridionales tiene gralmte. un valor 

de "práctica religiosa" en gral., mientras que en los septentrionales, junto a ése, tiene muy frecuentemente un 

valor concreto. Así, parece ser "objeto de devoción" en Leiçarraga y, sin duda, "oración" en muchos autores 

antiguos, siendo especialmente usual en la expresión debozio(t)an "en oración"; en textos suletinos, al menos 

desde finales del s. XIX, debozionian (con verbos como joan) parece significar "(ir) en romería, en 

peregrinación". Cf. Deen I 56: "Debossiunia, lestrarb¨ok, Lesebuch, libro de lectura". Zuen debozioneak 

kontenplatzen ditudala eriden ere badut aldare bat zeinetan skribatua baitzén, Iainkoa ezagun gabeari. Lç Act 

17, 23 (TB debozionea; He jainkoen figurak, Dv jainko-moldeak). Debozio guzietatik [...] oberena dela Meza 

ongi enzutea. Ber Trat 106v. Debozionen egiteko othoitzak. EZ Man I 5. Garizuma denboran egun guziaz 

elizako debozinora. Harb 432. Manatu zuen hiri guztia iar zedilla debozinotan eta penitenziatan. Ax 70 (V 46; 

ed. Ip 245: othoitzetan). Ioan oraziño edo deboziñoren batzuk egiten. Cap 127s. Errezibitu ondoan entreteni 

zaite Kristorekin debozinoan apur bat. Hm 212 (v. tbn. debozionean en Gç 68). Anjelus deitzen den debozioniaz. 

Bp I 131. Gure ardurako debozioneak uzten baditugu noizik behiñ. Ch I 19, 3. Plazerik gehiena egiten diozten 

pratikak edo debozioneak hautatzen dituzte. He Gudu 81. Bere deboziora zijoala. Cb Eg III 336. Errosario osoa 

egunoro errezatzeko debozioa zuen. Ib. 352. Bere sei Igandeetako Debozioa S. Luisi egiten diotenai. Cb Just 18. 

Biz debózioak, baña obligazioak lén dire. LE Prog 108. Errosarijuak egun batzubetan esatia edo beste debozino 

laburtxubak etxian egitia. Mg CO 218. Eukan onek deboziño askoen artean Ama Birjiñaren Ofizio txikerra 

errezetea. Añ LoraS 170. Lagunekin daudenek egin dezakete debozione hau, [...] lagunetarik aldaratu gabe. Dh 

55. Eguneroko debozio edo erregu-eskariak egitea. Arr May 9. Üskaldünek eta Biarnesek maite zien debozionian 

joaitia Andere Dona Maria Sarranzekoagana. Ip Hil 194 (v. tbn. debozionian jin en Const 40). Jainkoaren 

mirakulu handi bat, Mezako debozionearen bidez egina. Arb Igand 106. Iauna gogoz artze au ez da ortik 

onerako edo nolanaiko debozio bat. Or QA 157. Debozione zahar andana bat. Ardoy SFran 11. 

- DEBOZIO(A) IZAN (trans.). a) Tener devoción. (Con inesivo). Sainduier ere egin ezak heure ezagutzia, / 

singularki nortan baituk heure debozionia. E 19s. v. tbn. Cap 3 (ed. 1893) y FPrS 21. 

(Con alativo). Idolatriá da nehork idoletara duen debozionea. Lç Decl a) 4r. Zuregana dudan debozinoak 

erakharri nau. Harb 12s. 

(Con sociativo). Kristiñau fiel gustia dago asko obligadurik euten debozinoea [...] Krutze Santeagaz. Bet 3 

(v. tbn. CatR 3, CatSal 3 y CatAe 2). Ez dela Elizako gauzak artu bage illen, Santa onekiko debozio duenik. Mb 

IArg I 188. 

(Con genitivo). Ama Birjinaren ükhen debozione berhezi bat. Bp I 97. 

(Con -(r)entzat, -(r)endako). Debozione gehiago dute saindu batentzat bertze batentzat baiño. Ch III 58, 3. 

v. tbn. Lg II 110, CatLan 76 y Jnn SBi 52. 

(Con dativo). Izan egiozu bada debozioa. Iraz 28. Maria, berari jaiera eta debozio diotenen [...] 

anparatzallea da. Arr May 151. v. tbn. LE Prog 104, CrIc 177, CatLuz 17, Lard 502, Legaz 23s, CatUlz 26. 

(Con -(r)en alderat). Debozione handia zuelakotz Mariak San Frantses Asisekoaren alderat. Ardoy SFran 

68. 


mende. 

72


b) (Aux. trans. bipersonal). Tener por devoción, querer. Errakezu debozione duzun othoitza. EZ Eliç 4. Ordea 

orai zure faborearekin batean behar bezala fabore galdetzeko debozinoa dut. Harb 92. Bazen [...] erremusinaren 

edukitzeko untzi bat; hartan bat bederak debozino zuenaren emaiteko. Ax 229 (V 153). Bere buria estatu hartan 

[alhargun] ikhusirik debozione ukhen zian behar ziela apheztu. Tt Arima 109. 

- DEBOZIOZKO (-onezko SP), DEBOZIOKO. (Adnominal). a) De devoción, devoto. v. debot (2). 

Debozinozko othoitz eta orazino batzuk. Mat XXVII. Manual debozionezkoa. EZ Man I 1. Liburu 

debozinozkoetarik Axular Sarako errotorak bildua. Ax 1 (ed. 1864 zuhurren liburu). Debozioneko sentimendu 

gozoez gabetua. SP Phil 491. Ez [da] len bezain beroa ta deboziozkoa orien horduko ibillera. Mb IArg I 97. 

Gauza exterióre debozioskoetán ta ez substanziaskoetán. LE Prog 108. Libru debozioko bat. Mg CC 133. Geure 

egite deboziñozkoak, esaterako Komuniñoa, Oraziñoa, &c. Añ LoraS 78. Gaizki legikete hanbat denbora 

debozioneko gauzetan ematea. Dh 71. Debozionezko onzi admiragarria. UskLiB 27 e Ip Hil 254. Debozionezko 

kharraren erreberritzekotzat. MarIl 21. Beren deboziozko gogoak agintzen ziena egindakoan, gorputz-illa illoi 

eder batean ipiñita [...]. Lard 535. Zenbat deboziozko negar-malko gozo ixuri ziran egun aietan! Goñi 116. Ezin 

esan gure literaturan deboziozko liburuak gehiegi direnik. MIH 234. 

b) (Precedido de genitivo). Devoto de. Zure debozioko doktore santu S. Jeronimok. Mb IArg II 333. Ama 

Birjiñaren deboziozko alaba maite relijiosa batek. Cb Eg III 352. Elizaren debozionezko sinheste bat. CatLan 74. 

Eureen debozinoeko batzaarretatik doiazanian. JJMg BasEsc 207. Ta dagoz alkarregaz beste dantzara artian, 

endamas [neska] bere debozinoekua bada. fB Olg 70. Apostol Santiago / Compostelakoa, / gure fedeko santu / 

deboziozkoa. Echag 237. Bere deboziñoko santua. Etxba Ibilt 464. 

Zere deboziorik aundieneko Santubari erregutzea. Moc Damu 35. 

deboziogabe, debozionegabe. Falto de devoción; impío. Orduan allegeratuko da debozionetsua, eta 

debozionegabea minduko. SP Imit I 24, 5. Egun Jainkotiar eta debozionean bero, bihar ephel eta 

debozione gabe. Ch III 33, 1 (Ip debozione gabe; SP debozionegabeko, Mst debozionerik gabe, Ol, Leon epel). 

Bere beitarik hotz, gogor eta debozione gabe beitira. Mst IV 4, 3. Komunio arinegi ta debozio gabeak. Mg CC 

238. Berenez otzak, gogorrak eta debozio gabeak. Echve Imit 422. 

- DEBOZIOGABEKO. Falto de devoción. Batean debozionetsu, bertzean debozionegabeko. SP Imit III 33, 1. 

Bere buruz hotz, gogor eta debozionegabeko dira. Ib. IV 4, 3 (Ch debozionezko sentimendu gabe, Mst, Echve, Ip 

debozio(ne) gabe). Debozione gabeko emaztea hagitz da flako, erorkor eta bertuteari iheskor. He Phil 408s. 

deboziogaberiko, debozionegaberiko. Falto de devoción. Debozionegaberiko gizona da animalia gaitza, 

garratza eta gogorra. SP Phil 404 (He 408 debozionerik gabe). 

deboziogarri. (Lo) que mueve a devoción. Alkartuteko liburu askotan zabaldurik eta deslai legez 

dabiltzazan adibide, eskaari ta deboziñogarri bearrenak. Añ EL 2 5 (EL 1 3 adibide santuak). Fraideren batek 

aterea [kanta], naiz erriaren deboziogarri, naiz Bietaen batzuen pozkarri. Lek SClar 119. 

debozioti, debozinoti. Devoto. v. debot. Debozinotiak Birjinaren Letharinak edo berari zaikan berze 

orazino erranen du beregainki. Harb 399. 

deboziotiar, debozionetiar. Devoto. v. debot. Fraidei eta debozionetiarrei. SP Phil e) 2v (He X 

profesionezko debot). 

deboziotsu, debozinotsu, debozionetsu (SP). Devoto. v. debot. Gaztean dira on, prestu eta debozinotsu. 

Ax 165 (V 111). Eztut egundaino aurkhitu hain debozionetsurik. SP Imit II 9, 7 (Ch debot eta kharsu, Mst 

relijius eta debot, Ip Jinkotiar ez debot, Ol azkuti ta yainkozale, Leon jainkotiar eta khartsu). Batean 

debozionetsu, bertzean debozionegabeko. Ib. III 33, 1 (Ch debozionean bero, Mst, Ip debot, Ol azkutsu, Leon 

khartsu). Jainkoaren ohoratzeko intenzione debozionetsu batekin. Ib. IV 7, 1 (Mst debot, Echve garbi, Ip xahü, 

Ol zintzo). Hainitz fraide eta presuna debozionetsu Jaiñkoaren aitziñean zeudezela. He Phil 376. 

deboziozale, debozionezale. Devoto, piadoso. v. debot. Arima debozionezaleak. SP Phil 179 (He 181 

jainkotiar). 

debozki. Devotamente. v. debotki. Geren egiteko hau debozki ta biziro egiteko grazia. Mb IArg I 80 (v. 

tbn. 191). 

debrazete. De bracete, del brazo. Beso ondotik artutzen dute / nik baño modu obian, / enteratuba egon biar 

du / de-brazeteko legian. PE 59. 


mende. 

73


debredera. "Debetura [q.v.]" A Apend. 

debrientxo, debrintxo, denbruntxo, brintxo. (Interj.). Cf. Casve: "Diantre, alabrintxoa!". Cf. 

DEABRUAREN. Iduri zaut oraino ere ikusten dudala, hantxet, gazteluko karrikari goiti joaki! Debrientxoa! 

Barb Sup 67. Darius izitua, oihuka, bere ustez zaldiaren balakatzen ari: "Xo! xo! debrientxoa! Ez dakika nausia 

dukala gainean?...". Ib. 67. Xintximariak jan! Debrientxoa! Janarazi dazkonala? Zinezko astaña, zozo pikaroa? 

Ergela! Ib. 69. Berrogoi metra! Brintxoa! Egin bezate behin bertze hainbertze Ezpeletarrek beren elizarekin! Lf 

Murtuts 20. Zer denbruntxo!... Ez othe ditugu Eskual-Herrian berean atherako gure harat-hunaten gidatzeko on 

liezken gizonak! Herr 8-11-1956, 3. Xoilki, egiari egia zor, etzen debrintxoa ithotzerat joan. Leon GAlm 1959, 

12 (ap. DRA). Brintxoa! zer gizon klara, arraphiztu zeikun! Herr 8-10-1959 (ap. DRA). Ororen artian, 105 arrañ 

atzaman die. Brintxoa! zer frijidura! Herr 25-8-1960 (ap. DRA). 

debriepola, debripola (S ap. Urquijo RIEV 1920, 111), briepola. (Interj.). Cf. ARRANO-POLA. Ah 

debriepola! GaztAlm 1934, 13 (ap. DRA). Eta, briepola, nere jakitate guziarekin, nik hura ezin eskuaralat 

eroraraz! Barb Sup VIII. 

debriepolatu, briepolatu. (Interj.). Briepolatu! Berek emain ere diauie, Orionen gaindi, mugaz 

bertzalderat juaiteko gogua. Barb Piar II 110. 

debrima. "Diantre, alabrintxoa, debrima! deinoa!" Casve. v. deabru (2). 

debrintxo. v. debrientxo. 

debru. v. deabru. 

debruilatu. Arreglárselas. Bena, debruila adi / eta paka eni sosa. AstLas 56. 

debruzin. v. DEABRUZ EGIN (s.v. deabru). 

debuilatu. v. deboilatu. 

debujo. v. dibujo. 

dedar. v. deiadar. 

? dedarik. Ya. v. deiarik. Dedarik ere lotsaz / zütie ikaratzen, / kanporat agerzera / ezpeiziradie ausatzen. 

'Déjà'. Xarlem 272-273 (el ed. da la lectura como insegura). 

dedeinu (-eñu Urt III 147). Desdén. Cf. dedinatu. v. erdeinu. Konpañiei ihesi egiteak dedeiñu eta 

mesprezio erakusten du lagun proximoaren alderako. He Phil 327 (v. tbn. 339s). Zenbatenaz, bada, gutiago are 

urrun ahal daitezke bertuterako burupe fantestiku batzuen gatik, haserre aldi edo dedeiñu batzuen gatik. Ib. 412 

(SP 407 higoindura). 

dedikatoria. Dedicatoria. v. dedikazio. Dedikatoria [...] Birjina Santisima Errosariokoari. Urqz 3. 

dedikatu (-adu Lcc). Dedicar. v. donkitu; eskaini. Dedika eta aplika dezan bere burua Iesus Krist 

Iaunaren izenaren glorifikatzera. Lç Ins B 2v. Zein da gizona eztakiana ezen Efeseko hiria dedikatua dela Diana 

handiaren [...] zerbitzura? Lç Act 19, 35 (He ohoratu, TB donkitu, Dv adoratzaile dela, Ol yauresle, Ker 

gurtzaille, IBk, IBe zaintzaile). Badugula libertate lekhu sainduetan sartzeko Iesusen odolaz, dedikatu draukun 

bide freskoan eta bizian gaindi. Lç He 10, 19s (He trazatu, TB konsekratu, Dv ideki; v. tbn. 9, 18). Prinzipalki 

Saindu hari dedikatu etxera. EZ Man I 27. Moneineko iaun markizari dedikatia. Tt Onsa I (tbn. dedikatu con 

dativo en OA I, Arz 1, Urqz 1, Cb Eg II 8). Salomonek nahi izan zuen dedikatu eragin zuen tenplu ederra eta 

erakharri zituen harat arka eta tabernaklea. Lg I 331. En DFrec hay 21 ejs. 

dedikatzaile. (El) que dedica. Ohar gaiten harri horiek [orroit-harriak] ez dauzkutela bixtarat ekartzen 

dedikatzaile sinestedun bakar batzuen aitormenak baizik. Lf CEEN 1973, 130. 


mende.


dedikazio (Lcc), dedikazione. 1. Dedicación, consagración (gralmte. de un templo) a un culto. 

Dedikazionearen bestá. Lç Io 10, 22 (He dedikazionearen, HeH, Dv, EvS, Leon dedikazioneko; TB 

konsekrazioneko, Ol adeluak, Ker eskintza, IBk, IBe sagaratze). Zer da Eliza baten Dedikazionea? CatLav 447 

(V 210). Tenplua izan zenean osatua, Salomonek nahi izan zuen egin haren dedikazionea. Lg I 330. Elizaren 

dedikazionia. UskLiB 197. 

2. Dedicatoria. Dedikazionea ene Iaun Claudius de Rueil, Baionako Iphizpiku digne, Erregeren 

Konseillerari. EZ Man I 6 (tbn. dedikazione con dat. en EZ Man II 127, Noel 19 y Eliç V; Arg DevB I y Mong 

585). 

dedinatu, desdinatu (Lar, Añ). (Aux. intrans., acompañado de instrumental). Desdeñar. Lar trae además 

desdiña "desdén", desdiñagarria "desdeñable", etc. Cf. dedeinu. v. erdeinatu. San Agustin bat onezaz 

[Gramatikako libru bat eskribitzeaz] dediñatu etzan ta onra anditzat artu zuen [...]. Zergatik bada Euskaldunak 

orrezaz dediñatu bear dute? Cb EBO 15. Múnduan izan diren gizónik andiénak etzire desdiñatzen enpleátzeas 

erakústen doktrína kristioa. LE Doc 63. 

dedu (V-m ap. A). Honor, honra; gloria. "Honra, decoro" A. v. ohore. Tr. Documentado en textos 

meridionales desde comienzos del s. XX. En DFrec hay 6 ejs., todos de B. Larrakoetxea. Aukeraldi onetan 

sendi osoaren dedua dago sartuta. A Latsibi 147. Nere gogarako ta dedurako dana. Ol Imit III 49, 3 (Leon 

ohoragarri). Dedu ta itzalik agertu ete giñeioe Andra Maria, Aingeru ta Deunai? KIkV 62 (KIkG 49 agur egin). 

Gurasoai dedu ta lotsa izatea. Ib. 66s (KIkG 53 aintzat eukitzea). Izena ta lotsa ta dedua (la honra) galtzeko 

arrisku andi au. A Y 1934, 10. v. tbn. Eguzk GizAuz 188. Nigandik bederen, gizon zindoak irabazitako dedua, 

dollorrak ez dute artuko. Zait Sof 166. Iarlekuan dagonari ta Bildotsari, onespen, dedu, ospe ta al-izate 

menderen mendetan. Or QA 209. Ez batak ez besteak ez genun aintzat artzen ezkontzaren dedua, nagusi izateko 

ta aurrak azteko. Or Aitork 147. Garbitasunaren dedu ederra. Ib. 206. Edozer lan on Zure dedurako egiteko. Ib. 

191. Ene bizi ta dedu zaitudan biotzeko Iainko. Ib. 239. v. tbn. Gazt MusIx 133. Zure goratzarre, dedu eta izenak 

beti diraukete. Ibiñ Virgil 47. Bera ontzat artzen dabenak deduz beteko dauz. Ker Dan 11, 39 (Dv ospe). 

(En compuestos). Yeitxi zaitezte apalik; zuen dedu-buruntza burutik erori zaizue-ta. Ol Ier 13, 18. 

- DEDUZ (V-m ap. A). a) "Decorosamente, honradamente" A. Ziñez (con empeño), deduz (con honradez), 

biziro, gau ta egun, ekin zion lanari. Ag G 254. Txatxarrenak diruditen soin-atalak apaintzen ditugu obekienik; 

ta lotsagarriak oi dira deduzago ekarriak. Zait Plat 126. 

b) (Precedido de genitivo). En honor de. Durangoarrak Astarloaren deduz eta opaz jaiak jai egin ebezan. 

Eguzk LEItz 123. 

- DEDUZKO (V-m ap. A). (Adnominal). Honorífico, de honor; honrado, honesto. Euskaltzaiñ deduzkoak. 

Eusk 1919-1920 (I), 11. Maipuruko deduzkoak (presidentes de honor). A LEItz 133. Deduzko gixona nok ni, ta 

ondo azija. Otx 39. Bakaldunak deduzko illetak egin eutsazan. Ib. 93. Oek [atsegiñak] ezkontza deduzkoan artuz 

geroz. "Honestum". Or Aitork 147. Ortzi gaiñean dauden uretaz, eitegabe izanik ez baitzuten ain deduzko tokirik 

artuko. "Honorabilem". Ib. 363. Zure kontsulgoan ain zuzen, Poliu, deduzko mende onek asiera duke. Ibiñ Virgil 

42s. 

Etim. Préstamo; cf. cast. deudo, debdo, deuto... 

dedugarri. Honroso; honorable. "Honorable, honorablemente" Otx voc. Niri atsegin eta dedugarri yatana 

eskatu egizu. Pi Imit III 49, 3 (SP, Mst, Ip ohore egin, Ch ene loriari daokana, Ol nere dedurako, Leon 

ohoragarri). Arein ondasunen jaubegai egiñik, erakusmenian bixi ixango ziñatekez ondo ta dedugarri. Otx 77. 

dedutsu (PMuj). Honroso, decoroso, digno; honorífico. Eztala dedutsua (dedu = honra, decoro) eurentzat, 

[alabea] mutiko aregaz batutea. Echta Jos 63. Yaure-yazki eder ta dedutsuak egin. Ol Ex 28, 2 (Dv, Bibl ospe, 

Ur gloria, Ker aberats). 

deebru. v. deabru. 

deedar. v. deiadar. 

deetura. v. debetura. 

defalkatu. "Défalquer" VocBN. 

defaut (SP). Defecto, falta. "Défaut, terme de palais" SP. Zenbait defaut xumetarik korreyitzea. He Gudu 


mende. 

75


171 (SP 155 eskas eta makur). Prozesak eman eta defautak eraiki, / arrüsaz etxaltiak ziek ere ebatsi. 'Suscite des 

défauts'. Etch 82. Orobat egin dezagun abertitzen gaituzten huts edo defautentzat. Jaur 129. Bertze edozeiñ 

defaut barkha dakioke aiseago, / trunpatu nahia baiño. Gy 115. Badu nork bere defauta / zoinetara bihurtzen 

hura bethi baita. Ib. 102. 

- DEFAUTEZ JUJATU. Juzgar contra una parte ausente y no representada. Aitak zeitan haurreki prozesa 

phusatü; / ene presus izanez, defautez jüiatü. Etch 182 (v. tbn. 238). 

defektibo. Defectivo. Latinez deitzen diren berbo anomaloez eta defektiboez kanpoan. ES 91. 

Eztituelarikan bi konyugazino baizik osorik, zeinak baitira naiz eta dut, eta oraino hautarik batez dudatzeko da 

ea defektiboa ala ez. Ib. 91. 

defekto, defeto. Defecto. Defekto edo falta oetatikan edozein da bastante konfesioa izateko gaitza eta 

sakrilega. OA 130. Ez erraitia eta ez entzutia aren [projimuaren] defetuak. CatR 47 (CatSal 47, CatAe 46 

defetoak). 

 

defektodun. Defectuoso. Neurri jakin oetan igarotzen dana, nola iristen ez dana, izango da beti utsaldi 

edo defektoduna. Izt D 131. 

defenda (SP). 1. Defensa. "Defendan dago, il se tient en défense" SP. v. defentsa. Aingeruaren defenda. EZ 

Man I 53. Hala fiñaturen dire ergel eta ariñak, / Mesiasen defendako zein ez baitziren fiñak. Ib. 76. Hala, Iaun 

puxanta, gare billdurik pasaiatzen / eta zure defendako ezkutari aithortzen. EZ Man II 53. 

2. Prohibición. v. debeku. Ezkur debekua emana dugu; bertze herrieterat [sic] orobat eskribatu dugu 

dakigun arren ez dezakegula defendarik eman San Migel ondoraino (Sara, 1781). ETZ 136. 

defendagarri. Defensa. Gure kontra erran dituzten gaizki eta difamazione orotarik gure defendagarri eta 

enparagarri, Konfesione haur bera asko izanen dela. Lç Ins F 7r. 

defendari (SP, Chaho), defendalari (Urt II 452). Defensor, protector. "Egiaren defendariak" Chaho s.v. 

defensor. O, Iainko, zeure maiteen defendari handia. EZ Man II 136. Zure baithan fidatzen direnen begiralea 

eta defendaria. Harb 258s. Denbora hau saindua da, / Kristoren aitzindari; / Kristo Iauna iaiatzeko, / guretzat 

defendari. Hm 183. 

defendatu (SP, Urt II 170), defenditu (V-gip (-idu, -iru), AN-egüés-ilzarb-olza; Lcc (-idu), Añ), defendiatu, 

defendutu. Ref.: Bon-Ond 157; Elexp Berg. 1. Defender(se). v. aldeztu, alde egin (2). Tr. Al Norte, a partir 

de mediados del s. XVIII, apenas lo emplea ningún autor importante, a excepción de Inchauspe. En la 1. 


mende. 

a mitad 

del s. XX sólo hay testimonios en textos populares; su uso se recupera después, si bien sólo al Sur, y en la forma 

defenditu. Es especialmente frecuente en textos septentrionales antiguos la construcción -(r)en kontra defendatu. 

La forma defendatu es propia de la tradición septentrional y alto-navarra (SermAN 4r, LE Ong 53v, etc.); 

defendiatu aparece, junto a defenda-, en Tartas y CatLan. Defenditu es usado en textos guipuzcoanos (aunque no 

se encuentra en ningún autor importante de los ss. XVIII y XIX); hallamos defendidu en Lazarraga, Añibarro, 

San Martin y unos versos de hacia principios del s. XX. En DFrec hay 87 ejs. de defendatu y 42 de defenditu, 

además de uno septentrional de defendiatu. 

Hogen-gabén defendatzeko. Lç ABC I 7r. Euren etseak / oi ezin defendidurik. Lazarraga 1202v (hablando de 

un incendio). Iainkoaren lege sainduaren defendatzeagatik. Mat 160s. Erregeak behar ditu defendatu jendeak. 

EZ Man I 7. Munduko sainduenak ere ez leakike zure gorthean nola bere burua defenda. Harb 350. Orduan 

behar da ihes egin, eta ez nola defendatuko den gogoetan iarri. Ax 401 (V 261). Berak eztuela defendatzeko 

indarrik asko. Ib. 364 (V 240). Onsa defendiatzeko eta onsa atakatzeko. Tt Onsa 64 (50 defendatuko). Beste 

batzuek defenditzen debe ezen sospetxa temerarioak ez diradela pekatu mortalak. OA 170. Bertze batzuek haren 

alde iarririk justuki defendatzen badute. Ch III 46, 4. Gerla egiten darotzuten guzien kontra zu defendatzeko 

deseiñuarekin ethorriak. He Gudu 101. Ezpaitüte ez harmarik bere bürien defendiatzeko. CatLan 3 (29 

defendatzen). v. tbn. Xarlem 1242. Egingo zenduen alegiña bera defendietako. Añ LoraS 93. Donostiko semeak / 

fusillakin geunden, / biotzeko Isabel, / zure defenditzen. Echag 226. Khentzen diote defendatzeko ahala. Jaur 126. 

v. tbn. Gy 115. Defenda zak hire ama. Arch Gram 69. Nai balukete ere / orain defenditu, / lengo itzak lazuan / 

arrapatzen ditu. Bil 33. Haren bi abokatek alferretan zuten defendatu. Elsb Fram 112. Bere odolaren eta 

biziaren khostüz bere fedia Protestanten kontre defendatü zien. Ip Hil 165s. Ezin defendidurik / nengoan lekuan, 

/ entregauta egoan / Pauloen eskuan. EusJok II 114. Emen fueruak defenditutzen / ibillitako gizonak. Tx B I 130. 

Bizitza bera emango luke berea defenditzeko. Txill Let 126. Pobriak eztaukalako zer defendidu. SM Zirik 9. 

Eztezaten inor hil, eztare bizitza defenditzeko. Arti Tobera 271. Aren kurriskatara beste txerri guztiak biltzen 

dira agiñak zabalik defenditzera. And AUzta 107. Kreatzaille ta kreazioaren ikusi-eziñak eramaten ditu teoria


ori defenditzera. Vill Jaink 61. Zere iritziak bulartsu defenditzeko. Lab SuEm 170. 

(Con -tik). Defender(se) de, librar(se) de. v. begiratu. Eta hek eure begirán eta protekzionean harturik 

otsoén errabiatasunetik defendatu. Lç Ins A 3r. Inolako maneraz defendidu al bagagizu emun gura deuskuen 

tormentu onetarik. Lazarraga 1154v. Etsai guztietarik defendaturik eraman al bait nenzazu zeure konpañian 

zeruko loriara. Mat 298. Defendatzen naizula eta libratzen gaitz guzietatik. Ber Trat 95v. Gaitzetik defenda 

zazu, arren, ene bizia. EZ Man I 10. Zenbatetan defendatu nauzu periletarik? Harb 267. Kaltetik defendazazu / 

gure galkor mendea. Hm 76. v. tbn. OA 12, AstLas 53 (defendu). 

(Con dativo). Defenderse de; resistirse a. Itxi neutsan, berbaxe oek / neure laztanaz eginik: / --Berori 

defendidu jat eta / ni geratu nax galdurik. Lazarraga 1172v. Saindu Ifernuko etsaiak ez enganatua, ardiats 

diezadazu grazia hari defendatzeko. EZ Man II 172. Bertze bekhatu guztiei behar gatzaizte [...] kontratu eta 

defendatu, baiña haragiarenari ihes egin. Ax 398 (V 259). Armak har itzak eta / orai eni defenda! / Ezagütü 

behar dük / nur den Xarlemaiña. 'Défends-toi'. Xarlem 422. Alo, ene lagünak, / bertan arma zitie, / barbaro 

pagano hoier / defenda zitie. Ib. 776. 

2. (Sc ap. Lrq; Volt 25, Gèze), defendiatu. Prohibir. (Si va acompañado de una oración subordinada, ésta 

puede ir con verbo en subjuntivo o con sustantivo verbal (-t(z)ea o -t(z)etik)). "Vedando, en defendant, 

defendatzean" Volt 25. v. debekatu. 

Tr. Sólo septentrional, sobre todo bajo-navarro y suletino. No hemos encontrado ejs. posteriores a la primera 

mitad del s. XIX. Hay defendiatu en Tartas, Bordel (154), un texto de Luzaide (1869; ETZ 278) y, junto a 

defenda- en CatLan y López. 

Eztrauzuegu manamendu expresez defendatu etzinezaten irakats izen horretan? Lç Act 5, 28. Defendatzen 

dutelarik ezkonzea eta biandetarik iatea. Lç 1 Tim 4, 3. Ezta defendiatzen orazionia elizati kanpoan. Tt Arima 

13. Ez baita defendatua duda egitea, baiñan bai yuiatzea. He Phil 351 (SP 349 debekatu). Defendatzen deikü 

gure kiristi lagünaren erhaitia, zaflatzia eta hari gaizki egitia. CatOlo (ed. 1743), 58. Aditzerat emaiten darozuet 

nola herri hunek ezkurra defendatzen duen bere oihanetan (Sara, 1776). ETZ 134. Jinkuak defendatü zakon frütü 

batetarik janik. CatLan 32. Elizaz defendatü profesioniak. Mercy 19. Medisenzia defendiatu behar dien batek 

medisentari behatuz bekatu mortal egiten dizi. AR 443 (420 defendatu). Enzün diat hiletarik / izan dela piztü / 

eta minzazetik / hik [Satan] diala defendatü. Xarlem 929. Hori eztizu legiak defendatzen. AstLas 53. Garrazki 

defendatua da gure erregelamenduez deus ere saririk galdegitea. JesBih 473. Elizak bekhatü mortalen phenaren 

pian defendatzen beteizü. UskLiB 94. Jakile falsu ginak han etxezain bathü, / ene bortan sartzeti haiek 

defendatü. Etch 186. v. tbn. ChantP 172. Haietarik bizi litian / gizonak zejen prometitu / Salbu batetarik jatia / 

Betzeien defendatu. StJul 109. 

(Part. en función de adj..). Aita familiazkoak emaiten badu auharia edo bianda defendiaturik iatera bere 

haurrer. Tt Arima 74 (más abajo bianda debetuzkorik). Nork sinhetsaazi zakon Ebari frütü defendiatütik jatia? 

CatLan 32. 

defendatzaile (Urt II 452, -tzalle Lar), defenditzaile, defendazale. Defensor. "Actuante en Escuelas" Lar. 

Egiazko fedearen eta legearen defendatzaille. Ax 6 (V 3). Bera da akusatzaille eta defendatzaille. Ib. 437 (V 

285). Adiskide fidela [...] begirale eta defendatzaille bortitza da. SP Phil 16s (He 16 protekzione). [Iuiamenduko 

egunean] nihork ez baitu izanen begiratzaillerik, sustengurik eta defendatzaillerik. Ch I 24, 1. Ebanjelioaren 

defendatzaile eta sostengatzaile borthitzena. CatLav 429 (V 203). Haitatzen zütüt egün berriz ene defendazale, 

ene abokatüsa. Mercy 21s. Ene begiratzaile, sustengu eta defendatzaile egun lazgarri hartan. Brtc 125. Izan 

zaite haren iheslekhu eta defendatzaile haren etsai guzien atakaden kontra. JesBih 441. Ihurk ezpeitü ükhenen ez 

esküsazalerik ez defendazalerik. Ip Imit I 24, 1. Eliza ta kristauaren izenaren defenditzalle miragarria. Bv AsL 

172. Haren hirur defendatzailek, ez zuten ukhan behar zuten denbora [auzia] ongi preparatzeko. Elsb Fram 107. 

Haren [zitadelaren] defendatzaileak ziren 82 soldado zahar. Ib. 77. No hemos encontrado ejs. del s. XX. En 

DFrec hay 14 ejs. de defendatzaile. 

defendent. Defensor. Iudizio handian / [...] demandantak erran dezan bere kausa egiaz, / baietare 

defendentak bere defensionia. E 55. 

defendiatu. v. defendatu. 

defendile, defendila, defengila (-ill- Añ), defendigila. Defensor. Bera izan dedilla gure Gordetzallea, 

defendigilla. Añ MisE 52. Guztien Errege, defendilla, nagusi ta buru egiten dala. Ib. 15. 

defenditu. v. defendatu. 

defendu (Sc ap. Lrq; Chaho). 1. Prohibido. "On dit absolument, par élégance, defendu pour defendaturik, 

défendu: Defendu da, il est défendu de, c'est chose défendue" Chaho. Denbora defendietan eztazala 


mende. 

77


ezkonzerik egin. Tt Onsa 180. 

2. (Chaho, Gèze). "Défense, prohibition, inhibition" Chaho. v. debeku. 

defendutu. v. defendatu. 

defensur. v. defentsore. 

defentsa (V-gip ap. Elexp Berg; Urt II 170; -ns- Lcc, Añ). 1. Defensa. "Amparo" Lcc. "Haizian kontrako 

defentsa barik dago zuen etxia" Elexp Berg. Tr. Frecuente en los autores septentrionales antiguos; desde el s. 

XVIII se encuentran ejs. aislados, gralmte. meridionales. En DFrec hay 57 ejs. de defentsa y 5 de defensa, todos 

ellos meridionales. Gauza hauk bere defensatan erraiten. Lç Act 26, 24 (IBe bere buruaren defentsan; He 

garbitzeko, Dv xuritzen, Ol, Ker, IBk alde). Har ezazu, othoi, / Iauna, ene defensa. EZ Eliç 238. Ungi ethorri 

zarela, flakoen indarra, munduko perilen defensa. Harb 215. Orduan hobe da defensan iartzea eta 

tentamenduaren kontra borrokatzea. Ax 401 (V 261). Zeiñ nahi den atakaren / defensatzat iarria. Arg DevB 

203. Ah, Jauna, banitz [sic] Elizaren / Defensa eta gloria! Gç 201. Aurreronzean bearko dozu / Bizkaiaren 

defensa, / ezpa juan Errotxela. BBizk 19. Eutzi zigon Krutzeari birtute andia geure defensarako. OA 14. Bere 

defensan orra emen non prest nagoan galduteko neure bizitzea. Añ EL 1 102 (EL 2 110 alde egitearren). Saindu 

edo Yainkoaren soineko ondarrak haurren panpina eta defensa izaten. Hb Egia 68. Batzu (defenditzeko) 

defensaren egiteko, bertzeak akusatzeko (Luzaide, 1869). ETZ 283. Semiak leiatu dira egi onen defensan. Bv 

AsL 201. Gaiztuaren kontrako / defentsan jarri zan. Arrantz 132. Nere buruaren defentsarekiko ortan ez dut lege 

oien ajola aundirik izango. Berron Kijote 98. 

2. (-ns- SP). Prohibición. Haren etsaiek eman zutela defensa biziaren penan bere armadako soldadoer, 

ogenik elezaten egin. Tt Onsa 132. Zeren, dakigularik legea eta legiaren defensa, ezpaitugu begiratzen ez bata, 

ez bertzia. Ib. 28. Zoin da Elizaren intenzionia defensa hotan? CatLan 106. 

defentsari. Defensor. Defensari balentak ezin helduko zaizkit. SP Imit III 59, 3 (Ch beiratzaille). Damu 

dogu oraingiño ez euki ta ez ezagutu izana zeu geure [...] defensaritzat. Añ MisE 57. 

defentsio (-ns- Lcc), defensione. 1. Defensa. "Defensión" Lcc. Demandantak erran dezan bere kausa egiaz, 

/ baietare defendentak bere defensionia. E 55. Hunetan aplika ahal dezaket neure defensionetan [...] Sparta 

hiriko batek egun batez erran ukhan zuena. Lç Dedic * 6r. Bekatuaren estaltzea, eskusa edo defensioa. Mg CC 

122. Ots, bada, Andrea, gore defensiua. Mdg 159. 

2. Prohibición. Ezkonzaren eta biandén defensionea. Lç Ins G 5v. 

defentsore (-ns- Lcc), defentsor (-ns- Chaho), defensur. Defensor (tbn. en un proceso). v. defendatzaile. 

Gure begirale eta defensor izanen dela. Lç Ins C 2r. Errege defensora, defenda nazazu. Harb 193. Herioaren 

kontre ezta armarik, ez defensurik. Tt Onsa 137. Eliza Santaren ta animen Defensore poderosoa. Cb Eg III 298. 

Nik artzaiten zaitudaz egun onetan neure bitarteko ta defensoretzat. CatLlo 96 (v. tbn. CatBus 57). Ezta defensür 

hoberik. Etch 554. Oiek ditu bere defensoreak / fedeak. It Fab 202. Karlosen defentsorrek / duten pasionia. 

Bordel 180. Orrengatik da Santa Barbara / suaren defensoria. Xe 339. 

(El) que defiende un bando enfrentándose a otro(s) en un juego o apuesta. Sarri egiten diraz / errietan 

probak, / parte biak jarririk / defensore onak. EusJok II 83. Geure defensoria [pultsoan jokatzen] / Jose 

Aldazabal. EusJok 27. En DFrec hay 2 ejs. de defentsore. 

defentzaile. "Patrón, defensor" Añ. DFrec recoge un ej. de defentsaile y otro de defentzaile. 

defeto. v. defekto. 

definidore. Definidor. S. Franziskubaren seme, Lektore Jubiladu, Burgosko Probinzijako Aita eta 

Kantabrijako Definidoriak. Astar II I. 

definitu (-idu Lcc). "Difinir" Lcc. En DFrec hay 52 ejs., además de 2 de definitzaile y uno de definitze. 

definizio (Lcc, Urt II 163), definizione (Urt II 163), definizino. Definición. "Difinición" Lcc. Zeren 

Iainkoa baita inkonprehensible, nehork definizione propririk ezin harzaz eman dezake. Lç ABC I 2r. 

Orazioniaren definizionia, kondizioniak eta bertutiak. Tt Arima 3. Logikoek batasunaz emaiten duten 

definizinoa. ES 139. Erran behar du beraz zer den hura, edo eman haren definizionea. Elsb Fram 172. Segituan 

emango ditugu definizio onen argitasunak. Vill Jaink 65. Bagila, sei goseen baila ([RS] 523), adibidez, definizio 


mende. 

78


moduan taxutua dago. MEIG IV 95. En DFrec hay 22 ejs. de definizio. 

deformatu. Deformar. Erreformatzea eta deformatzea biga dira. Erreformatzea, da makhur baten 

xuxentzea eta deformatzea, aldiz, formaren geroago eta gehiago makhurtzea. Elsb Fram 61. En DFrec hay 3 ejs. 

más, y 6 de deformazio. 

deformitate. Deformidad. Herioaren itxusmena, deformitatia eta horribletarzuna. Tt Onsa 156. 

defota (SP Dv, Ht VocGr 427, H (L)), dehota (S; Chaho, Foix ap. Lh). Ref.: A y Lrq (dehota). 1. Estéril. 

"Bréhaigne" Lh. Emazte haur gabea, esterila, defota, antzua eta [...] fruitu gabea. Ax 407 (V 265). Ala ziren 

bezala dehota zahar okhitia / ostikataz betherik merexi zunek ezartia. Abraham (ap. DRA, que no da más ref.). 

2. (AN-ulz, B). Ref.: A (defot); Iz Ulz (defóta); Izeta BHizt. "La oveja que tiene tres años cumplidos; defóta 

bat" Iz Ulz. 

defraudatu. Defraudar, eludir el pago. Zuen landák errekeitatu dituzten langilén alokairu zuezaz 

defraudatu izan dena. Lç Iac 5, 4 (He galarazi, TB gabetu, Dv ebatsi, Ol, Ker, IBk eman ez, IBe ordaindu ez). 

defunta. Difunta. v. defuntu. Abadesa defuntaren anima. Mg CC 138 (CO 204 difuntiaren). Arako Pillar 

Tinteria, defunta ederra! Erkiag Arran 34. 

defuntu (Urt II 169, Lar, Añ, VocBN), defunktu (Chaho), difuntu, difunto. Difunto. Tr. Empleado por 

autores septentrionales clásicos, gralmte. en la forma defuntu (defunktu en Axular y alguna vez Etcheberri de 

Ziburu: v. Eliç 30 y cf. Man II 40; difunto en Goyhetche). La forma meridional es di- desde mediados del s. 

XVII (Capanaga). Apenas hay testimonios septentrionales a partir de comienzos del s. XIX y los meridionales 

del s. XX son muy escasos. En DFrec hay 2 ejs. de defuntu. 

Ezen lurraren azpiko daude presondegiak / non baitaude defuntuen espirituak hertsiak. EZ Man I 130. 

Defuntu beharrak ehorztea gatik. Harb 436. Defunktuak konpainiatzen dituena. Ax 220 (V 146). Ea etxi eban 

kunplitzaga difuntuen agindurik. Cap 114. Emezu [...] defuntu leial guztiei sekulako pausua. Hm 111s. 

Defuntuentzat eta bizientzat. Gç 56. Hilen edo defuntuen egunekotz. CatLav 443 (V 208). Gure oilar defuntuen / 

kukuruku eztiak. Monho 44. Errezatzen Jaunari / bijotz bijotzetik / emen ito dirian / difuntubakgaitik. DurPl 74. 

Lazaro difuntu atsituban. Mg CO 97. Induljentzia hau irabaz diteke [...] batean defuntu batentzat, bertzean 

bertze batentzat. Dh 91. Joan zan bere diruak arturik zapatari difuntuaren etxera. Añ GGero 286. Geure difuntu 

maiteen arimaakaz gomuntau. JJMg BasEsc 269. Jaiki zan difuntua illoietik. Echve Ongi 24. Oi! nere atta 

difuntoa, / zoiñ ziñen gizagaixoa! Gy 28 (v. tbn. 266). Difuntuak utzi ziñuen bere ondasunen jabe. Apaol 37. 

Lantainako alaba / Urtsuan defuntu dago. Balad 179. Nik Aitaguria esaten dot beti etxeko difuntuekaiti. Kk Ab 

II 59. Neure senargei izan neban Kaittano defuntu ederrari. Erkiag Arran 90. 

degaitu (V-oroz-arr-och-gip), dekaitu (V-gip, G, Sal, R), dekabitu (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (degaitu, dekabitu); 

Lh (dekabitu); Iz ArOñ. "Desfallecer, desanimarse" A. "Degáittu, -ketan, rendirse de cansancio. Dekáiduta" Iz 

ArOñ. Cf. LzG: "Descaido, -a, persona o animal flaco, sin fuerzas (Apellániz)". Gosez eta ibiltez degaiturik 

eta nekaturik. Itz Azald 9. 

degi. v. tegi. 

degoilatu. 1. Degollar. Haur hil duzu eta degoillatu. Tt Onsa 122. 

2. "Romperlos [los vestidos, etc.] mucho o destrozarlos, (V) degolladu, trimindu" Añ. "Desgarrar, (c.) urratu; 

(V) dregollau [sic], trimindu" Ib. 

degre. Grado. Denbora ederrenetarik zen; hamar degre bazituen hotzak. Prop 1906, 170. Hameka degre 

hartu zituen beroak. Ib. 170. 

degroba, degru. v. deabru (2). 

deguellua (det.). "Deguellue (V-gip), útil empleado por el herrero para rebajar los extremos de la pieza en 

forja y preparar la parte de su soldadura" Garm LexEV 261. 

degut (S ap. Lh Alth). Muy exacto, muy preciso. "Hertsiegiz edo laburregiz exkaxa" Alth in Lander RIEV 


mende. 

79


1911, 67. Gure obrak balantza degüt batetan phezatü gabe. Mst III 31, 4 (SP zuzen, Ch, Leon behar bezain 

hertsiki, Echve zorrotz, Ip serioski, Ol zeatz eta meatz). 

dei (gral.; Lcc, SP, Ht VocGr 328, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, vEys, Dv, H, VocB), gei (V-ple-arr-oroz), dai (Gnav), 

dea (det.; Ae). Ref.: A (dei, gei); A Aezk 291; Lrq; Etxba Eib (deixa); Ond Bac (dai); Elexp Berg; Gte Erd 

239. 

Tr. La var. gei aparece en Betolaza, Micoleta y VJ. Parece que Hiribarren emplea deia, con -a constitutiva. 

1. Llamada (sentidos prop. y fig.), llamamiento, invocación; llamada, toque (de la campana, de la trompeta); 

señal, aviso, anuncio; exhortación; convite, invitación; (gralmte. precedido de Jaunaren o Jainkoaren) vocación, 

(menos frec.) inspiración; convocatoria. "Mezara deia, le son de la messe" SP. "Vocación, inspiración, 

llamamiento" Lar, Añ. "Cita, citas" Añ. "Convite" Ib. "Remordimiento, konzienziako [...] deia" Ib. "Proclama, 

deia, pregoia" Ib. "8. citation en justice. Iustiziarako deia ukhan du [...]; 9. appel, convocation. Bilkhurako deia. 

[...] 11. proclamation en général, à cor ou à cri. Syn. oihuak, gridak, kridak, pregoiak egitea [...]. Sonnerie pour 

appeler aux offices. Deia io du, l'appel à l'Église a sonné. Syn. ezkilak io du. 12. appeau Xori ihiziko dei onak" H. 

"Eurien ganeko leia, eurien geia, hielo que viene sobre lluvia, (es) llamamiento de lluvia" A. "Sonnerie de 

cloche. Lehen deia izanik düzü (S-saug), le premier coup (pour l'office) a sonné" Lh. "Llamamiento; sin. 

diagarra. Alkatiak aiñ dau deixa, bakotxak bere etxe aurreko edurrak kendu deixazen" Etxba Eib. "Da 

urrengoko egunean, etor zanean itxosotik etzera, euki zeuen juzgadurako deia (V-ger)" Holmer ASJU 1969, 184. 

"Aurkiketa [...] langile baten deiari esker [egin zen] (G-azp-goi), langile baten deiagatik" Gte Erd 239. Cf. 

CompG 4v (ms. XVII): "La de Guipúzcoa o leproscoa, amenaza brava o porfía en el guerrear, deduciéndola de 

guey, que es género de airosa y furiosa amenaza al enemigo, y pusca, como si en menudos pedazos le deshiciera" 

y Henao Averiguaciones I 373 (1689): "Y aun de aquí dicen algunos que tomó el nombre Vizcaya de Vizgueya, 

que quiere decir sea llamamiento". 

Tr. De empleo general, si bien en textos antiguos meridionales apenas se documenta fuera de expresiones 

como DEI EGIN, DEIETAN o DEIEZ (q.v.); tampoco lo hallamos en esta acepción en Axular y Etcheberri de 

Ziburu, p. ej. 

Iainkoaren banket handiratko deia. Lç Apoc 19 (tít.). Bi milla gizon oi dituz bere lelengo deiean. (Cantar de 

Rodrigo de Zárate). IC I 564. Haurlanik gab'ama deia / ene deia? 'Ma vocation'. O Po 57. Gertha zekionaz geroz 

/ deia ustekabetan, / munduari egun oroz / zagokan adiutan. Arg DevB 141. Ienkoaren botza eta haren deia 

ezpaitugu nahi enzun. Tt Onsa 170. Gerlako deia. ES 395. Ez-aditu egiten diote Jesusen ta predikari onen 

deiari. Mb IArg I 311. Aita Eternoaren deia: "Au da nere Seme txitez maitea [...]. Cb Eg III 326s. Jaunaren 

bokazio edo deiari ondo eranzuteko. Cb Just 132. Jainkoak Jesu Kristogan sinisteko Jentillai egin zien deia. Ub 

104. Zelan Diabrubaren soñuban ixilduko ez ditu Jangoikuak, bakarzaliai emoten deutseezan dei ta deseo 

santubak? Mg CO 278s. Jaunaren deiarekin eta ongi apaizen mallara igotzen diranak. AA I 552. Begira urliari 

edo sandiari gaitzerako deia daramaten itz labañak esan diozkatzun. AA II 145. Jaunak beragana biurtzeko ta 

bizitza berria artzeko bidaltzen dizun deia. AA III 504. Entzun nere deiak eta errekerimenduak. Dh 89. Arako 

nosbait datorkizunian konfesetara juateko gogua, Jaungoikuaren deija da. Astar II 227. Bethi ezpazira [Mezala] 

juaiten ahal, bihotzez eta ezpiritüz deiak enzüten dütüzünian asesti zite. UskLiB 75. Ain gortubak dakuskuz 

arima asko Jaungoikuaren dei edo abisubei. JJMg BasEsc (ed. 1845), 268. Anbizionearen / eta itsasoaren / dei 

enganagarriari / ez zaiola behar beharria ideki. Gy 83. Oihu bat aditu da deia [sic] lazgarritan. Hb Esk 58. 

Mateori Jesusen deia. Lard 390. Azken judizioko turutak bere deia heltzen duenean munduaren bi bazterretara. 

Dv LEd 257 (v. tbn. 254). Graziaren dei amulsua laguntzen zuen bere othoitzen eta obra onen indarraz. Laph 

128. Bere konzienziaren deiak aditu gabe. Arr GB 142. Dei hunari badantzut huna. SGrat 5. (A, s.v. badantzut, 

traduce por: "A buen llamamiento, buena respuesta"). Deia. Urrengo zenbakijen batean Bizkaitarrak asiko dau 

irakaspen bizkaitarren Deikuntzea-argiztia. "Anuncio". AG (1884) 233. Dei triste oneik entzunda / nortxo bait 

etxat errukiturik azalduko? AB AmaE 167. Bokazionea edo Jainkoaren deia. Arb Bok (tít.). Jainko Aitak [Joanes 

Batista] bere Semearen deia eta mandatari bezala hautatu zuen. Lap 201 (V 89). 300 egünen indüljentzia 

othoitze horren erran aldikal; eta ehün egünena dei bakhoitzarentzat. Ip Hil 268. Izkilek Bezperetako deia joiten 

dute. Arb Igand 127. 

(s. XX). Barrura sartzeko deiaren zañ. Ag Kr 71. Zenbat ederrago den oraino misionesgorateko deia. JE Bur 

133. Berak, otzan ta apal, etzuela deirik, bokaziorik etzuela erantzuten zion. A EEs 1916, 303. Deia. Gaur amar 

egun il zan gure lankide bikain Domingo Agirre Badiola bereterra. EEs 1920, 13. Auzirako deia. Inza Azalp 82. 

Bokazionia edo barnetikako deia. Const 15. Santa Kruzek bialdu zun dei ori erri guzietara, berak agindu gabe ez 

jatekorik, ez dirurik emateko iñori. Or SCruz 68. Joateko deia artu orduko / laister dijua ara're. Tx B 175. 

Nundik-nai deia izango dezu / trebe bazaude lanian. Tx in Imaz Auspoa 24, 153. Mistralek Provenzako 

olerkariei deia. Or Mi 68. Egun obiaren deia da neguba. "Promesa". Laux BBa 8. Euskaldun on guziei deia. Ldi 

IL 128. Ardiak yarraikitzen zaizkio, aren deia ezagutzen dutelako. Ir YKBiz 334. Zerutikako dei ezti horrek / 

indarrak berritu nauzki. Iratz 57. Eztai-deia. NEtx Nola 36. Iruñara bereala biltzeko Erregeren deia izan zun. 

Etxde AlosT 38. Ator nirekin [...]. Nere deia onartzen baduk hire ederra ez duk zimelduko. Mde Pr 269. 

Illunpetik, abots baten deia dator. NEtx Antz 30. Dei izkuturen batek ekartzen ditu [egaztiak] lurralde aietara. 


mende. 

80


Vill Jaink 150. Holako dei edo bokazione bat Jainkoa ganik heldu denean. Etcheb MGaric 13 (ap. DRA). Dei 

larri bat egin zion mundu osoari: "Dana zañetatik berritu bearrean arkitzen gera [...]". MAtx Gazt 58. 

Etzuelakotz gerla hortan parte hartzeko deiari ihardetsi. Xa Odol 33. Unuzko deia egin zirazun / ta bai nik pozik 

erantzun. Uzt Noiz 48. Etorreraren deia ematea. "Señal". Berron Kijote 45. Onena, beraz, lanean hastea 

genduke zirt edo zart, nork bere deiari erantzunaz. MIH 284. 1793an San Simoneko Markesak euskaraz egin 

zuen deia. MEIG I 251. Holakori behorra galdu zaiola edo halakori beste ezbeharren bat gertatu, guk zabaltzen 

dugu deia. Ib. 101. Ez dago noski inori eskatu beharrik liburu hori irakur dezan, gogoz eta inoren deirik gabe 

irakurtzen baitira horrelakoak gure artean. MEIG III 51. Profeten antzera, badu Oteizak ere garra eta etorria, 

badu deadarka opportune et importune mintzatzeko deia. Ib. 117. Humboldt, euskara eta Euskal herriaren deiak 

liluratua, etorri zitzaigun gurera. MEIG VI 65. Han dator garbitzen bere eskultore-deia. MEIG IX 141 (en 

colab. con NEtx). 

v. tbn. A Ardi 133. KIkV 47. KIkG 31. Inza Azalp 130. Ox 72. Etcham 195. Kk Ab II 174. EA OlBe 102. SMitx 

Aranz 232. Etxde JJ 180. Zait Plat 75. And AUzta 137. Osk Kurl 19. Ardoy SFran 113. NEtx LBB 51. 

(Dv, H). Gana, inclinación. "Désir. [...] Jateko dei, appétit" Dv. "6. inclination, propension morale. Biziorako 

deia [...] syn. deidura. 7. appétit" H, que cita a AR. Bekatü bat dea gaitzera ekartzen gitien ipistü edo dei 

hura? CatLan 72. [Janhariak] hanbatenez ere jathian plazer aboro eiten dizi, zunbatenaz ere [...] jaliak jateko 

deia edo ezkenia handiago baitu. AR 217. Agertu othe da egundeino ikhusgarri bat gaiagorik guri berthuterako 

deia izan araztekotzat? MarIl 108. Betbetan atzarri da errebokatzeko (para vomitar) dei batzuek harturik. 

Herr 31-1-1957 (ap. DRA). 

(En alativo). A la llamada. Kristoren odola [...] da jartzen dana Kalizan itzen dei edo indarrera. Mg CC 

202. Zelan gorrik egongo da ain maite daben semiaren deijetara? Astar II 217. Dei onetara biztuko dira il 

guztiak. Itz Azald 38. Ara nun datorren Txuri, Kataliñen deietara. Ag G 309. Kimu eze orren deira etorrita. 

"Atraído por el verdor de tu renuevo". Mok 21s. Ezkutuko txirrin batetik udalditarrak egin zuan deira, otsein 

batek txokondoko leiatilla zabaldu zun. TAg Uzt 177. Birjiña amaren deiera berriz / zuti zan Euskalerria. SMitx 

Aranz 95. Abots baten deira gelditzen da. NEtx Antz 62. Abiatu zan bere nagusiaren deira. "Acudió a las voces 

de su amo". Berron Kijote 212. 

"Advocación" Lar. Bi Konbentu, bata Santa Teresa Karmen ortozekoa eta bestea San Bernardoren 

ordenakoa Santa Anaren deiarekin. Izt C 477. 

Anunciación. v. deikunde. Ama-Neskutzari Deia: E[palla] 25. AG (1897) 1403. 

(Como primer miembro de comp.). Deabrua enkantuko dei-otsera datorren aldian. Mb IArg I 375. 

Menderen mende zure zaintzeko Euskal amari dei-kantuz. Iratz 127. 

(Como segundo miembro de comp.). v. ARRATS-DEI. Meza deia entzünik. Ip Hil 49 (v. tbn. 268). Auhen 

dei horrek minaren minez urtzen ari daut bihotza. Iratz 125. Zu zaitut nik opa adiskide deiez. Or Poem 530. 

"Eup", erne deia egin diote lepo-egilleai. Etxde JJ 204 (v. tbn. 115). Noizik noizera besteei batzar-dei egiñaz. 

Erkiag Arran 88. Maitasun edo adiskidetasun-deiek atarramentu onik izan dezaten. Zait Plat 152. Emakume deia 

zan, argi ta garbi. Erkiag BatB 82. 

v. tbn. Ox 173. SMitx Aranz 59. Mde Pr 42 y Po 48. NEtx Antz 71. Bilbao IpuiB 257. Ibiñ Virgil 107. NEtx LBB 

110. MEIG VI 72. 

2. (V-ger-m-gip; Lar, Mg PAbVoc 225, H, AG 890). Ref.: A; Etxba Eib (deixak); Elexp Berg. (Gralmte. en 

plural). Amonestación, proclama matrimonial. "Amonestar, publicar desde el púlpito los que quieren casarse, 

deiak egin, deitu", "amonestados así, deituak, deiakin daudenak" Lar. "Publicar las amonestaciones, deiak egin, 

agertu" Lar, Añ. "Gaur erakutsi dabez neska zar aren irugarren deiak, "doña" ta guzti: nun egon leikean 

gauzea!! (V-m)" A. "Deixak, se entiende por la tácita: eliz deixak. [...] Meza-nausittan, ebanjelixuan ondoren, 

irakorten dira ezkontzera doiazenen deixak" Etxba Eib. "Len meza denporan eitten zien ezkontzera zoiazenen 

deixak" Elexp Berg. v. ban(a), deiera (3), deion, elizdei. Onelakoen miñanzea ezkonza baño len ezagutuko 

baliz, eragotzi bear lirake deiak. AA II 99. Toki batzuetan usantza omen da, lenengo deia egiten danean, 

ezkutaria ardo onez betetako zatoarekin neskatxa ekustera joatea. Ib. 85. Noiz izango ote ditugu / orren ezteiak? 

/ Lenik bota bear deiak. Izt Po 88. Deiak bota ta, Bilbon / ezkondu zirean. Azc PB 147. Egun baten igon eban 

elizgizon batek irakastegira (púlpito) ta asi zan deiak edo deierak erakusten. A Ezale 1898, 10a. Dontzella egoki 

bat bilatu diat andretzat [...] eta Erromako peregrinaziotik itzultzen haizenean, deiak botako dizkiagu kulpitotik. 

Arti Ipuin 77. 

"Publicata, para ordenarse, ordentzeko deiak" Lar, Añ. 

- BARREN-DEI. Conciencia. Eztakit nere amari buruz diozuna egia ala gezurra den: or konpon zure barrendeiarekin... 

Etxde JJ 14. 

- BIHOTZ-DEI. v. bihotz. 

- DEI-ADAR. v. deiadar (2). 

- DEIA IZAN (SP). (Precedido de gen. o alativo). "Zure deia du, il vous appelle" SP. Santa Monikak eta 

bertze ehun millak zure deia dute. SP Phil 69 (He 71 oihuz darozkitzu). Artzai maiteak, zorion, / gure deia du 

zerubak, / utzi agudo txabolak eta / zuben ganadubak. Echag 123. Sekulako mendean / arturik etsaia, / Jesus 

maitagarriyak / gugana du deia. Ib. 66. 


mende. 

81


- DEIAK DEI EGIN. Hacer los avisos que fuere. Aren amari esanak-esan eta deiak-dei egitea alperrekoa 

zala igarririk. Erkiag BatB 24. 

- DEI-EGILE (Urt, T-L; deigile Urt). "Buccinator, [...] adar dei egillea, tronpeta dei egillea, kridária, tronpeta 

deigillea, adar deigillea" Urt III 416. "Invocateur" T-L. Gaur ni nauzu etorri, bihotz gabe hau, dei egile doan 

uraundi hontara. Mde Pr 143. 

- DEI EGIN (gral., gei egin V-ple-arr-oroz; Lcc, Urt II 180, Dv). Ref.: A (dei egin, gei egin); Gte Erd 67. a) 

Llamar, clamar, invocar; convidar. "Eskuz naiz geiñuz naiz eleka edo iragoz dei egitan da (R-uzt), se llama o a 

mano o haciendo gestos o hablando o gritando" A s.v. dei. v. 1 deitu. Tr. Documentado en Lazarraga, y en la 

tradición vizcaína desde antiguo, pero, salvo Duvoisin, para el que es sólo "invoquer", no hay testimonios más 

orientales hasta el s. XX, época en que comienza a aparecer con frecuencia en autores guipuzcoanos de cierto 

nivel (Lizardi, Orixe, Zaitegi, Ibiñagabeitia, Etxaniz, etc.) y algunos septentrionales (J. Etchepare, Arradoy, 

Xalbador). 

Gizon onak dei eginda, / [txakurtxoa] lotu eben gidaletan. Lazarraga 1197v. Dei egin zidan neure izenaz. Ib. 

(B) 1198rb. Gei eiten deutzegule Trinidede Santisimeari. VJ 3. Dei egizu da idigiko jatzu. Urqz 5. Noraño dua, 

bada, zuen aberetasun, zeruraño dei egiten dabena? Mg PAb 208 (VersBasc 14 dei egiten). Nori dei egiñ 

laguntzat. JJMg BasEsc 105. Dei egiten jako emen Kura Jauneen ta Konpesore Jaunen Zelo Santubari. fB Olg 

60. Zugana etorteko dei egiten badeustazu. Añ EL 2 171. Han ere altxatu zioten aldare bat Jaunari, eta dei egin 

zioen haren izenari. Dv Gen 12, 8. Ixilltzaka dei egingo degu / Erruki! erruki! erruki! AB AmaE 54. 

(s. XX). Txotxo: Gasteagoai edo bardinsamarrai dei egiteko era bat. Ag Kr 20n. Bidetik dei-egitten eutson 

abotsa entzun eban. Altuna 61. Ene gaztetasuneko apez lagunari dei egiten diot argi nezan. JE Ber 63. Bein eta 

barriro egin eutsan dei; baña ene Bertoldin lo-zorruan eguan. Otx 163. Gere euskotasuna, gere 

euskeltzaletasuna [...] maiz darabiltzigu; baña, begira ez dezaion iñork gure eginmenari dei egin. Ldi IL 102. 

Artan sorgiñak dei egin dio / aren ondora dioan. Or Eus 334. Burrukara dei-egin. Eguzk GizAuz 64. Egin didazu 

dei ta oiu, ta nere sogortasuna autsi. Or Aitork 276. Auzotegiko gixonai beragana dei egiñik, asmoa [sic] au 

irigarri eutsien. Akes Ipiñ 14s. Dei egin arte itxoiteko esan zigun. Zait Plat 105. Xilinaz dei egin zion. Mde 

HaurB 48. Gorputz guztitik dei egiten zion barruko etsipenak... Ailitz betiko sorgor egon! Ib. 82. Eskillaraburura 

urtenaz, dei egin eban gure neskatxak: --Nor da? Erkiag Arran 129. --Nabar! Nabar! --dei egin zion 

zakurrari. NEtx LBB 97. Ororentzat Jaun bera da, dei egiten dioten guzien alderat aberatsa. Ardoy SFran 348. 

Lauak jo dituzte ta iñork egin ez deirik! Lab SuEm 176. Hasi zen jendea guri dei egiten, herriko bestak zirela 

edo tobera edo zerbait holako zela. Xa Odol 47. Ezinbestean dei egin diela dirudi iratxo odolgabe horiei. MEIG 

II 100. v. tbn. A Ardi 121. Etxde AlosT 15s. Munita 20. Uzt Auspoa 43, 118. 

(Sin egin). Artzainak dei ta ardia arengandik igesi. A Ardi 111. Mekenasi dei, berriz ere. Ibiñ Virgil 94. 

Bizi diran sorgiñek deia Akelarrera. Or Eus 287. 

b) Llamar, denominar. Zegaiti deiegin deutsezu miserikordiazkoak? Cap 68. Zegaiti kapitalak dei egin 

deustezu mortalak komunkiro deristen zazpi orrei? Cb CatV 55. Onei guztijoi dei egiten jake Eskritura 

Sagraduban gurasuen izenagaz. Astar II 86. 

- DEI EGITEKO. "Dei egitekoak (V-m), las mujeres encargadas de llamar a los pescadores cuando van de 

madrugada a la mar" A s.v. dei egin (una descripción más completa en A EY I 407). Eguraldia alik zeatzen 

aztertutakoan, itxasoraterik egonezkero, dei egitekoai dei egitera ioaten zirean. A BeinB 86. 

- DEI EGON. (Precedido de gen.). Llamar (a). Cf. DEIA IZAN. Esakerea da osturiko gauzea bere jabiaren 

dei egoten dala. Kk Ab I 101. 

- DEI EMAN (gei emon A, que cita a Mic). a) Llamar. Geiemazu atsoari garbitu ta konponidu 

dagiala gelau. Mic 14r. Zelan gei emoiten deustazu onetan urgazteko, etzein gei emon urgazteko almorzetako. 

Ib. 15. 

b) Llamar, denominar. Orri errasti gei emon dite jatekoa ta ez almorzua. Mic 14r. 

- DEI ERAGIN. "Appellare debitorem de pecunia soluenda, zorduna vel zorduena pagatzera [...] deieragin" Urt 

II 182. 

- DEI ETA DEI. Llamando una y otra vez. [Jangoikoa gizonari] dagókio dei ta dei kontino konbidátzen milla 

módus ta manéras. LE in BOEanm 570. Asi zan larri, jausi ta jagi, / arrantzaz dei ta dei danai. Enb 167. Biraka 

asi zan, dei ta dei: / aita dei, ta ama; aurtzaroko / lurrak irentsi-lagunak... Ldi BB 148. 

- DEIETAN. Llamando. v. DEIEZ. Eta ontan Jainkoa jatera / Jainkoa dagogu deietan (Pamplona, 1609). 

TAV 3.1.20, 165s. 

- DEIEZ (gral.; SP, Dv; geiez V-ple-arr-oroz). Ref.: A (deiez, geiez). Llamando, clamando. "Deiez dagoka, il 

l'appelle" SP. "Deiez dago zure ganat ene arima, mon âme soupire vers vous" Dv. v. deiezka. Tr. Propio 

sobre todo de la tradición meridional, en la que se documenta desde los primeros textos, si bien su uso desciende 

significativamente, al parecer en favor de deika (q.v.), desde la 2. a mitad del s. XIX; al Norte sólo lo hemos 

encontrado en Etcheberri de Ziburu, Axular, Duhalde y Duvoisin. En los textos antiguos se documenta sobre 

todo en la construcción gen. + deiez "llamando a" que, desde fines del s. XVIII se conserva sólo en la fórmula de 

la Salve en catecismos guipuzcoanos y navarros; en cambio, dat. + deiez con el mismo valor, no documentado 

hasta entonces sino en Axular, se va imponiendo claramente, como puede observarse en autores que no usan del 


mende. 

82


gen. sino en la Salve (Guerrico, Añibarro); hay alativo animado en textos alto-navarros (Elizalde, Lizarraga de 

Elcano y los catecismos aezcoano, salacenco y roncalés) y en Duhalde. 

Agur geiago andrea, zure deiez gaode Evaren hume desterratuok. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 121. Zure 

geiez gagoz. Bet 7 (TAV 3.2.12 zure deies, Cap 7, Arz 22, Iraz 5, CatCeg 3r, Añ CatAN 5, Gco I 469, CatB 12, 

CatLuz 4, CatUlz 4s, ArgiDL 15, KIkV 34 z(e)ure deiez, OA 8 zeurorren deiez, El 7, LE Ong 87v, CatAe 6 

zuregana deies, Dh 87, CatSal 7, CatR 7 zuregana(t) deiez, CatLlo 6, CatBus 5, Legaz 6, KIkV 51 zuri deiez). 

Onen deies egondu zan / Errege Dabid santua (1610). TAV 3.1.21, 37s. Zeren aditu ninduzun beharrezko 

premian, / zure deiez nengoela isuria begian. EZ Man II 116. Adiskideari deiez dagotzunean ez ihardestea. Ax 

555 (V 355). Ekusu nor dagoan geiez atetan. Mic 12v. So eztagoena geroari, deiez dauko goseari. "Invite la 

faim à venir". O Pr 407. Golpeka nere biotzean deiez. Cb Eg II 71. Agur, bada kanpaeak badarauntsa ya gabon 

egiteko gure deiez. GavS 8. Sinisten degula Irutasun [...] guziz Santua, ta deiez gagozkala. Ub 168. Berein aldiz 

jagotan deiez, baña bein bere eranzun ta jaramon ez neutsan! Añ EL 1 56s (EL 2 64 deika). Beregana biurtzeko 

deiez dagokigulako. Gco I 446. Jangoikua beti dago deiez ta abisuka. JJMg BasEsc 264. Deijez jaoku bera. Ur 

MarIl 124. Zu nere bilha bazter guzietan, zu niri deiez. Dv LEd 246. O Manterola! deiez dagotzu Ama Euskera. 

AB AmaE 113. Agertu zan atso bat Eladiri deiez, ziñoala: [...]. Echta Jos 149. Kanpaiak bezperatara deiez 

ziarduela. Ag Kr 50. Adu onari deiez, suertearen billa, Ameriketara joan zan. Ag G 253. Ate-aldera joanta, 

sukaldekoari deiez asi zan: --Ixabel, Iiiiisabel. A Ardi 96. Emen nozu deiez, ta Zu gordeka. Onaind in Gazt 

MusIx 151. Zurtuta nengon, Amarili, zer zalata orren its iainkoei deiez ari ziñan. Ibiñ Virgil 32. Linborian 

egozan deiez / bost milla urtian / Jauna zerutik lurrera / etorri zeitian. Balad 193. v. tbn. JanEd II 55. Erkiag 

Arran 19. 

deia, deja (Gèze). Ya. v. deiadanik, deiaradanik, deiarik. Deia denbora handi dizi / [...] zuk eman 

esparanzaz bizi / et'ez deus berzez nizala. O Po (ed. Michel), 243s. [Sakramendü] batziek emaiten dagüte 

lehenago ez gindien grazia [...], berzek emendatzen düte deia errezebitü gindiena. CatLan 119s. Opinione bera 

har dezan beldurrez edo, deia hartia bazien, hartan aboro segurta dadin. AR 420. Deja herri hanitz / 

haiek diküie hartü. Xarlem 1044. Zelia zuretako / Deja irokirik düzü. StJul 213. Goiti itzazie zien bihotzak. Deja 

Jinkuareki zitizügü. UskLiB 45. 

deiadanik. Ya. v. deiaradanik, jadanik. Heen frütiak deiadanik seinditzen dira hiri huntan. CatLan 3. 

deiadar (L-ain, BN, S; SP (+ ), Arch VocGr, vEys, H (L), VocB; deih- Urt I 80, VocBN, HeH voc., vEys, 

Dv, H), deadar (V, G, AN; Lcc, Ht VocGr 327 (dehadara, Lecl), Lar, Mg Nom (G), Añ, vEys, VocCB, Dv y 

H (G)), dedar (Añ, Dv (G)), deedar (V,...), gedar (V-ple-oroz-arr-ger; VocCB), dear, diadar (Mg Nom (V), 

vEys, A), didar (V,...), deagar (Dv), diagar (V-gip), diar (V-gip, G-azp), deidar, leihader. Ref.: A (dei-adar, 

deadar, deedar, gedar, didar); EI 106; Lrq /déiadar/; Etxba Eib (diagarra, diarra); Holmer ASJU 1969, 184; 

Elexp Berg (diar). 

Tr. Los autores septentrionales se sirven gralmte. de deiadar (escrito deih- en los autores antiguos; comienza a 

verse sin h en Goyhetche y predomina así entre los autores modernos), forma que se encuentra tbn. en algún 

autor meridional del s. XX. Hay deihadar con -r simple en MarIl y leyhadder en una versión de Bardos del 

versículo de Mt 2, 18 recogida en Vin RLPhC 1878, 205. Los autores guipuzcoanos emplean, casi sin excepción, 

deadar (hay diadar en Beovide y E. Arrese, dear en Inzagaray (in Onaind MEOE 781) y alguna vez Etxaide, 

deagar en J.C. Echevarria); se documenta tbn. en Lazarraga, y al Norte en Eguiateguy (además de dehadar que 

aparece a veces en Etcheberri de Ziburu). Tbn. en textos vizcaínos es deadar / diadar la variante más empleada, 

pero muchos autores vacilan entre dos o más formas. Así, hay deadar en Iturzaeta (Azald 63), Txomin Aguirre, 

Echeita (Jos 255), Eguzkitza, Bilbao, Alzola y Kerexeta; diadar en Urquizu, los autores de la llamada Escuela de 

Marquina, Uriarte y Otxolua; didar en Altuna y Gandiaga; gedar en CatLlo, E.M. Azcue y algún texto de Ezale 

de Azkue; deadar y dedar en Añibarro y Zavala; diar (Ab II 166) y didar (Ab II 97) en Kirikiño; didar (BBa 34) 

y gedar (Ib. 22) en Lauaxeta; dedar y didar en Enbeita; deadar, didar (49) y dedar (64) en B. Enbeita; deadar, 

dedar y dear en Arrese Beitia; deiadar, deadar, diadar y didar en Erkiaga. En DFrec hay 12 ejs. de deadar, 16 

de deiadar, uno de diadar y 3 de didar, todos ellos meridionales. 1. Grito; clamor; llamada, llamamiento. 

"Alarme par cry" SP. "Aclamación", "exclamación", "vocería, deadarrak" Lar. "Alarido", "clamor", "grito" Lar, 

Añ. "Grita, gritería" Añ. "Oihu handiz, adarrez deitzea, heiagora" HeH voc. "Tocsin" Arch VocGr, VocBN. 

"Clameur, vocifération, cri au secours. [...]" Dv. "1. tocsin, cloche d'alarme. Deihadarra iotzen dute [...]. 2. 

clameur, cri d'alarme. Deihadarrez zeudezen guztiak betan [...]. 3. cri de détresse, d'angoisse" H. "Diarra izan da 

ataiko atian, zein ete da ordu onetan?" Etxba Eib. "Polizian kontrako diarrak entzun zien manifestaziñuan" 

Elexp Berg. Tr. De empleo general, si bien es mucho más corriente al Sur que al Norte y no se documenta en 

la tradición suletina (salvo Eguiateguy). 

Benzu munduak ene deadarra! Lazarraga (B) 1185vb. Hanturen du, bada, suge didurien adarra, / zeñen 

adituren baitu munduak deihadarra. EZ Man I 81. Ene deihadarra zureganaiño bethor. Harb 338. Halatan 


mende. 

83


beraz arrozoin lukete gure gaztek laster egiteko ene deihadar huntara. ES 175. Eta aditu diat aurthiki duten 

deihadarra. Urt Ex 3, 7. Kantetan dodala [...] neure biotzeko diadarragaz. Urqz 29. Adia dolorezko deadar 

triste batzuek aditzen ditut. Cb Eg II 105. Gorra dago; diadar andi baga eztaanzu ezer. Mg PAb 72. Zure 

konzienziaren deadar latzak. AA III 597. Onexek bai obeto onduko dituzala zure diadar eta berba astunak baño. 

Astar II 104. Etzen marraskarik eta deihadarik [sic] baizen aditzen. MarIl 89s. Eldu dira zuen eskarijen 

diadarrak Marijaren belarrijetara. Ur MarIl 21. Deadar biziagoakin esaten zuten: gurutziltzatu bedi. Lard 454. 

Zerurainoko deihadarrekin miserikordia eskatzen. Dv LEd 263. Haren solas bakhotxa argi bat zen, lausengu 

bat, amodioaren deihadarra. Hb Egia 53. Aditurik deihadar batzuek urrunean, gelditu eta itzuli ninduan. Elzb 

PAd 45. Ango txalo jotzia, ango Biba Anton! deadarra. Urruz Urz 50. Aren deadar eta ojuetara etxekoak [...] 

kofesorearen billa dijoaz. Arr May 42. Iruren eztarrietatikan atera zan pozezko deadar bat. Apaol 111. 

(s. XX). Orduan guzien eju eta deadarrak bete zituzten bat batetan zeru-lurrak. Goñi 113s. Oro latz, oro 

ilhun, oro deihadar, oro kanit eta makil ukaldi, oro heriotze. JE Bur 78. Feri aundietako milla oju eta deadar 

nastu aiek. Ill Pill 5. Legorretik bazan txalo ta / biba edo deadarrik. Arrantz 124. Nere deadarra zugana igo 

bedi. ArgiDL 56. Gogoratzen zaut hiltzean Rolan gaitzak igorri deidarra. Ox 29. Aren arrantzak; aren 

alarauak; aren diadarrak. Otx 86. Sardin-saltzaille deadar. Ldi UO 36. Badator illun-abarra. / Gero ezkillak 

Angelus-ekin / il gaisoen deadarra. Or Eus 424. Handik Euskal bihotzen deiadar beroa, / handik soinu, 

irrintzin, su eta galerna. Iratz 135. Bi ordu luze ibilli ziran oju ta deadar, lekaio ta zinka. Etxde JJ 251. Bat 

batean, isilik egoan ibar zulo artatik eiagora, oiu, didar batek igon eban, deiadar luze, luzeago, motel, 

zurrunbillozkoa. Erkiag Arran 186. Mendekantza eskatzen zuten deiadarrak entzun ziren jentearen artean. Arti 

Tobera 279. Griña onen deadarra nolabait ixiltzearren. Vill Jaink 112. Proserpinek amaren etengabeko 

deadarrari iaramonik egin ez. Ibiñ Virgil 70. Gauberdialdera, erminta zarrean ilkantuek entzuten ziran, 

penitentziazko deadar larriak. Alzola Atalak 42. Bitartean apaiza bere deadar larrietan ari zan: --Dionixio! 

Dionixio! Lagun zaidazu! NEtx LBB 174. Bainan zer da boza hau? Zer entzuten dut nik? / Deiadar bat bezala 

heldu urrundanik. Xa Odol 283. Hutsik gabeko bertso doietan behin eta berriro itzuri zaion deihadar bihoztiak. 

MIH 264. Trumoiaren deiadarra. MEIG VI 99. 

v. tbn. Deihadar: Ax 588 (V 378). Gç 122. Michel LPB 350. Laph 223. Deiadarr: Lh EEs 1915, 235. Deadar: 

Egiat 224. Mg CC 149. Añ EL 1 24. Mg in Zav Fab RIEV 1909, 34. It Fab 117. AB AmaE 11. Jaukol Biozk 70. 

Zait Sof 136. JAIraz Bizia 127. Erkiag BatB 134. Osk Kurl 112. Gazt MusIx 99. MAtx Gazt 106. Dehadar: EZ 

Eliç 299. Diadar: AB AmaE 22. Etxba Ibilt 489. Diar: SM Zirik 83. Didar: Laux AB 52. Gand Elorri 213. 

Gedar: Azc PB 239. 

(Ref. a gritos de animales). Asi ebezanean / erriko oilarrak / euren gedarrak. Azc PB 163. 

2. (Lh s.v. adar). Cuerno, trompa sonora. "Olifant" Lh (que lo da como L, BN, S). Zillarrezko deiadar edo 

turuta ori etzuten ikusi. Or SCruz 16. Onek bada dei-adarra jo zuan, dei ortara biltzen bait dira aiek. "Tocó un 

cuerno". Berron Kijote 45. 

- AMA-DEIADAR. "Ama-diagarra, voz de auxilio. Ama-diagarrak ziran itxasuan aldetik" Etxba Eib. 

- DEIADAR (DEIADARRA, etc.) ATERA. Clamar, gritar. v. DEIADAR EGIN. Izan arren beste aldetik 

biargiña, ateraten dau amak diadarra, ta diño: au dabill osasuna galduten. JJMg BasEsc 11. --Su-emailleak! 

Su-emailleak! --Ez deadarrik atera! Lab SuEm 211. Ez dau eztabaidarik izango, ezta deadarrik be atarako. Ker 

Mt 12, 19. 

- DEIADAR (DEIADAR BAT, etc.) BOTA. Clamar, gritar. Eztarri guztiak oiu ta deadarrik garratzenak bota 

zituen. Ag AL 26. Deadar bat bota, Ameriketako indioek botaten dituztenak baño basatiagoa. Osk Kurl 55. 

- DEIADAR EGIN (Urt I 80 (deyh-), deadar Lcc, Lar (+ deadarregin), Añ, dedar Añ, A DBols; diadar e. V-gip 

ap. Iz ArOñ; diagar e. V-gip ap. Etxba Eib; diar e. V-gip ap. Elexp Berg), GEDAR E. (V-ple ap. EI 106; Mic), 

Gritar, clamar, dar voces, llamar (gralmte. a gritos). "Reñir, reprehender" Añ. "Gedar ein (V-ple), hacer 

llamamiento" EI 106. "Di/áar eiñ, llamar a grito" Iz ArOñ. "Llamar a voces. Diagar eiñ detsu amak, ortik kendu 

zaittian" Etxba Eib. "Diar eiñ detsut bazkaitarako, et[a] ez destazu entzun" Ib. "Biar goizeko 7retan diar eidazu. 

Barzelonatik diar ein doste telefonotik" Elexp Berg. 

Tr. Al Norte se documenta ya en Haramburu, Etcheberri de Ziburu y Urte, pero no volvemos a encontrarlo 

sino en Duvoisin y Xalbador. Al Sur se documenta por primera vez en un texto guipuzcoano de 1619 y es 

general desde la 2. a mitad del s. XVIII. 

Othoi, deihadar egiten dugunean [...] hel zakizkigute. Harb 403. Eta egin zutela deihadar, eta hekien 

deihadarra, gathibutasuna zela kausa, igan tzela Iainkoagana. Urt Ex 2, 23. Egin bear dezu deadar, lagunak 

bildu ditezen ta libra zaitzen. Mg CC 111. Dedar egiten dozue alakoak engañetan dabela Konfesorea. Añ LoraS 

33. Zerura deadar egiten duen pekatuak. Gco II 7. Tronpeta baten eran egizu deadar. AA II 3. Diadar beije 

Predikadoriak ekandu zitalen kontra. Astar II 97. Deadar egin zioten: Dabiden Semea, erruki gaitzazu. Lard 

391. Nere gaizki guzien ondarlezetik nere Jainkoari deihadar eginen diot: Oi Jauna, [...] entzun ezazu nere hela. 

Dv LEd 51. Kalterikan egiten baldin badiezute, deadar egingo dute ni gana. Ur Ex 22, 23. Aserre santu batekin 

deadar egin zuan. Donce 21. --Martin!!! --deadar egin zuten denak batean. Zab Gabon 50. Mari Andres, Maari 

Andres, deiadar egin eutsen. A BeinB 76. Ta egiaren alde deadar egingo dabenik eztago iñor? Ag AL 129. 

Presidentea iziturik geratzenda, deadar egitenduela (AN-ulz, 1905). FLV 1988, 279. --To, txuri, to; fiii, fiii -- 


mende. 

84


deadar ta txistu egiten zion berriz ere Josek. Ag G 155. Amak jo zuan atea Kaxillen etxean deadar egiñaz: 

Kaxiiiiill...! Urruz Zer 79. Gora euzkera! / didar egiten / alaitasunez. Enb 141. Deadar egiten zuten esanez: "Zu 

zera Yainkoaren Semea". Ir YKBiz 84. --Urdanta! --Dear egin zun amorrazioz beterik. Etxde JJ 126. Fortunatori 

jarraitzeko deadar egiñaz, sastraka alderako bidea artu zuan. NEtx Antz 148. Hitz egin ere ezin zuen, 

bakarrikan deiadar egin, zoro baten antzean. Arti Tobera 279. "Oi, Theresa", deiadar egin zion nigarrez 

zoroturik, "ez ezan kezkarik ukan batere [...]!". Mde HaurB 94. Zer egingo? Diadar? Erkiag BatB 45. Zure 

anaiaren odolak deadar egiten daust lurretik. Ker Gen 4, 10. 

Graznar. Anzarak bazeakik deadar egiten (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 38. 

(Con modificadores). "(Dar una) voz, dedar bat egin" Añ. Kristauek egiñen dute Zerura deihadarra. EZ 

Man I 69. Orduan egin izan zituen deihadar izigarriak, ziotsotelarik: Khen! Khen! He Gudu 136. Ez dizut oraiñ 

deadar andirik egin nai gai onen gañean. AA III 503. Abelen odolak bere anaije Kainen kontra egiten zituzan 

diadarrak. Astar II 217. Onek egiten dio / ari deadarra, / ark berriz urrutitik / egiten du farra. It Fab 122. 

Zaldun zorigaistoko onek egin eban diadar ikaragarri bat, zinuala: Ai nire errukarrija! Ur MarIl 33. Deadar añ 

izugarria egiñ zuen, nun [...] guziak igesari eman zitzaizkion. Arr May 183s. Jarri zituan eskuak tronpetan gisa, 

eta euu... u... u... egin zuan deadar luze bat. Apaol 64. Deadar andiena egitebanak [...] irabazi oi eban auzia. Ag 

Kr 67. Goiko zelaittik deadar andiak egieuskuzan. Echta Jos 61. Didar ta beso-erabilte ta aiko-maiko andijak 

egiñik. Kk Ab I 94. Markolbek garraxi ta diadarrik asko egin arren, arek tentel andijak iruntsi egin eban 

kandelea. Otx 166. Gero ta deadar aundiagoak egiñez eskatzen zuten gurutzean yosi zezan. Ir YKBiz 491. 

Balendinek deadar zorrotza egin zion bere lagunari: --Ekin oraintxe, Joxe; gurea dek apustua-ta! TAg Uzt 233. 

Jeixten asterako deadar bat egiten zuan: "Ekarriko zaitut, bai, Andoni". JAIraz Bizia 127. Jainko-maitasun 

gozoz mozkor, deadar-oiu goria dagi. Onaind in Gazt MusIx 151. Deadarka dator, guda-deadar errimea egiñez. 

Ker Is 42, 13. Ene denboran ez dut pasatu halako memento txarrik, / nolaz etzuen nehork hauteman nik han egin 

deiadarrik? Xa Odol 328. 

(Sin verbo). Aiek deadar: / Errege Zesar, / ori gurutzetu zazu. Bast 32. Erroman, ai! arri biziak / zerura oi 

dabe dedar. AB AmaE 152. Gizonak deadar andreari: / --Jagi zaitez edo jagi adi. JanEd II 48. Gizon bat 

Bretxan diadar bizi / sacamantecas! barbarasaña! EA OlBe 17. 

- DEIADAR EMAN. Clamar, gritar . v. DEIADAR EGIN. Jaungoikoaren errukimenduzko belarrietara biotz 

biotzeko erregu biziakin ots eta deadar eman zuben. Aran SIgn 101. 

(Con modificadores). Eta Abel justu ta Josef santuarenak baño deadar andiago emango du. Cb Eg II 6. 

Emon al banei mundu guztian enzun al litekean dedar andi bat! Añ LoraS 14. Jesu Kristoren odolak zure kontra 

emoten dituzan diadarrak. Astar II 237. Deadar bildurgarriak ematen zituela infernutik, esanaz: [...]. Arr May 

88. 

- DEIADAR-HOTS. Voz, vocerío. Zeruko deadar-ots batek artatik bildurtu ta lurrera egotzi ta ezarririk, 

atzeratu zuena. 'Una voz del cielo'. Aran SIgn 100. Ikaragarrizko deadar-otsa sortu zan. Ker Act 23, 9. 

- DEIADARRARI EMAN. Gritar. Ama gaxoek zioten / eman dehadarrari / eta atzaparka athera / illeak 

buruari. EZ Noel 76. Beren modura aserratu ziran ta, ezin besterik egin ta deadarrari biak eman zioten; 

Bizkaitarrak deadar: kin, kin, kin; ta Gipuzkoarrak: gaz, gaz, gaz. Cb EBO 31s. Zer egin leike emakumeren 

batek, gauza deungarako indar egin gura deutsenian? Diadarrari emon. CrIc 78. Ikusirik etzuela nai zuenik 

egin, deadarrari eman zion. Lard 52. Moises eta Aaronen kontra deadarrari eman zitzaiozkan. Ib. 96. 

- DEIADARREN. Clamando. v. DEIADARREZ. Au da Zerura diadarren daguan pekatu eskerga bat. CrIc 

68. 

- DEIADARREZ (SP , Urt I 80 (deih-), Lar (deada-), Añ (deada- y deda-), A (+ deada-)). A gritos, a 

voces, clamando, llamando. "À l'alarme" SP. "(A) voces, a voz en grito" Lar, Añ. "Deihadarka, deiadarrez 

egotea, haritzea, être à pousser des cris perçants d'appel à l'aide" H. v. deiadarka. Tr. Documentado en 

Lazarraga, en Axular y, a partir de mediados del s. XVIII, en textos de todos los dialectos literarios (excepto el 

suletino). 

Etozela jente asko deadarrez. Lazarraga 1153v. Gau-egunetan beti nago / etsekoakin deadarrez. Ib. 1190r. 

Hasten dela oihuz, heiagoraz, deihadarrez eta atzapartaz, zeren bere senharrak [...] behar-ondoko bat eman 

dioen. Ax 517 (V 333). Eztarasate surmurrez ta deadarrez Zeruko jakinbidea? Lar, carta a Mb 278. Zakizko 

Jainkoari deiadarrez hel dakizula. He Phil 494 (SP 488 oiuz). Deadarrez adierazi. Cb Eg III 280. Guziak abiatu 

ziren erraten oihuz eta deihadarrez: [...]. Lg II 271. Atetan diadarrez / iru neskatilla, / jagi naitiala laster / 

jaunen izenian. DurPl 74. Deadarrez Jesusen odola eskatzen. Mg CC 254. Ez bakarrik deiez gaude, baizik 

deadarrez (Ad te clamamus). Gco I 469. Eta asi zan Jordango inguru guzietan deadarrez, egiteko penitenzia. 

AA III 519s. Ikaraturik, asi zan garraasi ta diadarrez. JJMg BasEsc 54. Jaungoikuaren deija da. Bera jaotzu 

diadarrez: [...]. Astar II 227. Deadarrez yustizia eske. Añ EL 2 161 (EL 1 146 dedarrez). Altxatu omen zan plazako 

jende guzia, deadarrez. Izt D 169. Bethi deihadarrez egonen da sugarretan dagola. Jaur 122. Gure kontra 

deadarrez zagotzan. Arch ms. (ap. DRA). Gaizoa eman zen nigarrez, / auhen eta deiadarrez. Gy 88. Zure 

anaiaren odola lurretik deadarrez dagokit. Lard 6. Gau eta egun deihadarrez dagozkion bere hautuei. HeH Lc 

18, 7. Deihadarrez oihu egizue: Urrikalmendua Jauna. Dv LEd 44. Asi da deadarrez. Iparg 341. Dearrez itandu. 

AB AmaE 306. Hel! hel! hel! deiadarrez / Kattalin hasirik, / banoakote lotsaz / izan dadin hilik. Zby RIEV 1909, 


mende. 

85


105. Birietako indar guztiaz deiadarka edo gedarrez abia zan. A Ezale 1897, 2a. Etorren negar baten, ama, ama 

ta ama deadarrez. Echta Jos 16. Iru edo lau bidar jaurtigi du aora zetorkion iraña deadarrez. Ag G 352. Jende 

guzia asi zan deadarrez jetxi zedilla. A. Pagoaga Itzald II 144. Ta asi da agirika ta didarrez guztiz asarre. Kk Ab 

I 12. Garraxijaren garraxiz eta diadarren diadarrez. Otx 24. Sozialismoa zer dan eztakien asko be, ¡Viva Rusia! 

deadarrez ibilten dira. Eguzk GizAuz 7. Oro deihadarrez oihuka hasi ziren orduan Moisi: "Bekatu egin dugu, 

othoi salba gaitzatzu!" Zerb IxtS 41. Nai ta naiezkoa eben, gaiñera, didarrez, oiuka jardun bearra. Erkiag Arran 

137. Lotan zetzan irakaslea oiuz eta deadarrez iratzarten du. Zait Plat 111. Oso hasarratzen da; deiadarrez 

mintzatzen da. Arti Tobera 272 (acot. escén.). Dan, din, dan, din, dan, durundi-otsak, / eleiz-kanpaiak 

deadarrez, / Aita Santua il dala eta / mundu guztia negarrez. BEnb NereA 156. 

- DEIADARREZKO. "Qui est de cri. Deihadarrezko oihu bat aditu ginuen, nous entendîmes un cri au secours" 

Dv. 

Etim. De dei-adar, litm. 'cuerno de llamada'. 

deiadargile. 1. "Deiadargillea, qui donne l'alarme" SP. 

2. (Urt), deadargile (-ille Lar), deiadaregile (Urt). "Altercator, ihardukilaria, deihadaregíllea" Urt I 539. 

"Bouinator [...] deihadargillea, injuriatzáillea" Ib. III 390. "Algarero, vocinglero, amigo de bulla" Lar. 

deiadarka (H (deih-), A), deadarka (Lar, Añ, A), dedarka (Añ), dearka, diarka (V-gip ap. Elexp Berg), 

didarka, deagarka. Gritando, llamando (a gritos), clamando; a voces, a voz en grito. "Aclamar, deadarka 

egon" Lar. "Exclamar, deadarka asi" Ib. "(A) voces, a voz en grito" Lar, Añ. "Être à pousser des cris perçants 

d'appel à l'aide" H. "Manuel, ama zuri diarka dabill" Elexp Berg. v. DEIADARREZ. 

Tr. Usado por autores meridionales desde mediados del s. XVIII, al Norte es mucho menos frecuente, aunque 

aparece ya en Haramburu; no lo hallamos entre los suletinos. Los autores septentrionales emplean (excepto 

dehadarka en Prop) deiadarka (con -h- salvo en Goyhetche e Iratzeder); aparece tbn. esta forma en algunos 

autores meridionales de la 2. a mitad del s. XX (antes se encuentra en los primeros escritos de Azkue, que luego 

parece decantarse por deadarka). Al Sur la forma más extendida es deadarka, documentada tbn. en Echenique: 

general en guipuzcoano (salvo deagarka en J.C. Echeverria) y tbn. en vizcaíno hasta fines del s. XIX (diadar- en 

Moguel y f. Bartolomé); desde entonces los textos vizcaínos dan testimonio, a veces con vacilaciones en un 

mismo autor (cf. Kirikiño), de diversas variantes, de las cuales la más empleada es seguramente didarka. En 

DFrec hay 9 ejs. de deadarka, 3 de deiadarka y uno de didarka, todos ellos meridionales. 

[Arrankurak] deihadarka eta nigarretan jendeak ezarten dituela. Harb 191. Ez deadarka ta ez presaka edo 

itotzen bezala esan. Cb Eg III 288. Antxe egoten da / gizon bat deadarka / ez dala ez karu. DurPl 76. Eria asi zan 

deadarka: Gar bizietan erretzen nago! AA I 433. Asarratuta, asten da lotsagalduko diadarka. fB Olg 72. 

Deadarka ta deadarka, zoro eginik, Yesus ilteko esaten deutse. Añ EL 2 220. Ojuz ta deadarka dagoela nor bere 

gogokoaren alde. Izt C 254. Deihadarka ihardetsi zioten: Khen, khen eta eraman haberat. HeH Io 19, 15 (Lç, 

Dv, Ol oi(h)u egin, He oihuz, TB deadarkatu, LE klamatu, Or oiuka, IBk deiadarka, IBe garrasika). Deadarka 

otoiztu zuen bere Yangoikoa. Echn Ion 1, 5 (Dv deihadarka, Ol oiuka, Ker deadarka). Deihadarka eta marrumaz 

zioelarik: ez dut nik egin, bertzen lana da! Hb Egia 16. Jainkoari erregutzen deadarka. 'Clamando a Dios'. Aran 

SIgn 87. Birietako indar guztiaz deiadarka. A Ezale 1897, 2a. Sorotik sorora asi zuten izketartea, deadarka. Ag 

G 44. Didarka ta kiñuka gelditu ]e[ditezala adirazoten. Kk Ab I 82. ¡Viva Rusia! deadarka. Eguzk GizAuz 130. 

Nundik nora ibilli ete dira alproja gaizto oek? --eta de[a]darka asi zitzaien. TAg Uzt 156. Ondo gogoz deadarka 

abestutzen. JAIraz Bizia 71. Elkar entzun ahal izateko, ia deadarka egin genuan [...] hurrengo solasketea. Osk 

Kurl 113. Arrapatuko zaitut, Kati (Ura joan dan aldera deadarka). NEtx LBB 198. Atzean gelditzen zala 

ikusirik, deadarka asi bear izan zuan, itxoegiteko. Berron Kijote 116. Gorria eta beltza, nere adinekoek ongi 

ezagutzen dituzten bi banderaren koloreak, ari dira deihadarka bere [liburuaren] azalean. MIH 333. 

v. tbn. Gy 148. Elzb PAd 63. Iratz 138. Osk Kurl 162. Berron Kijote 200. Deadarka: It Fab 43. Lard 508. Ur Ex 

32, 17. Arr May 90. Goñi 52. Echta Jos 280. A Ardi 45. Muj PAm 48. Jaukol Biozk 84. Or Mi 133. Ol Mt 14, 26. 

Kk Ab II 11. Zait Sof 30. And AUzta 88. Ugalde Iltz 42. Erkiag BatB 145. MAtx Gazt 82. Salav 92. Didarka: 

Enb 135. Erkiag Arran 123. BEnb NereA 149. Dearka: Itz Azald 175. Deagarka: Echve Ongi 24. Deharka: Prop 

1912, 117 (ap. DRA). Diadarka: Arrantz 32. Diarka: Kk Ab II 166. SM Zirik 45. 

Graznando. Anzarak [...] nai du egon deadarka ta nekerik gabe. AA III 375. 

Diadar ta ajuika dabilz neure billa. Mg PAb 202. 

- DEIADARKA BATEAN (V-gip). A puro grito. "Umiak diarka baten dabitz" Elexp Berg. Deadarka baten 

asi zan: "Oi!, zer daukazu zuk gugaz, Nazareteko Jesus orrek?". Ker Lc 4, 33 (Lç oihuz ozengi, He, HeH, Leon, 

IBk oihu handi, Oteiza, Brunet deadar aundi, Dv deihadar egin, Or oiu andika, IBe oihu bizian). 

deiadarkari (deih- H), deadarkari (Lar), dedarkari (Añ), deadarrari (Lar, Añ). Gritador. "Aclamador", 

"algarero, vocinglero, amigo de bulla", "gritador, gritón" Lar. "Voceador", "clamador, deadarraria" Lar, Añ. 

"Vocinglero" Añ. "Qui éclate en cris, le plus souvent sans cause raisonnable" H. Bai bainun amona xâr bat / 


mende. 

86


zazpi begiko baratzai; / deadarkari yaioa / marrubi-lapur nenkusanetan... Ldi BB 144. 

deiadarkatu, deadarkatu (Lar), dearkatu. Gritar, clamar. "Aclamar" Lar. v. DEIADAR EGIN. Bainan 

deadarkatzen zuten: idekazu, idekazu. TB Io 19, 15 (Lç, Dv, Ol oi(h)u egin, He, EvS oihuz, LE klamatu, HeH 

deihadarka). Gure eginkizuna bada, kristauak, Jaunaren artaldearen artzaiak bezela, da otsu oien kontra 

dearkatzea. Kortazar Serm 263. Dearkatu biar du gaurko Ebanjelioko itxuen gizara. Ib. 168. 

(Intrans.). Baina Juduak deadarkatzen ziren, ziotela: largatzen baduzu hau, ez zare Zesaren adiskide. TB 

Io 19, 12 (Lç, He, HeH heiagoraz, Dv, IBe garrasika, Leon, Or oi(h)uka). En DFrec hay 2 ejs. de deadarkatu y 

3 de deiadarkatu. 

deiadarroso, deadarroso (Lcc). "Bozinglero" Lcc. 

deiadarte, deadarte (Lar). "Grita, gritería" Lar. Uberok itz onek esanaz batera alderdi guztietatik deadarte 

gogor zarratu bat iagi zan. Ag AL 26. 

deiadarti (Urt), deadarti (Lar, A). "Clamosus, [...] oihutia, deihadartija" Urt V 177. "Clamoroso" Lar. 

"Gritador" A. 

deiadartu, gedarritu (V-ple ap. EI 106). Llamar. 

deiadartzar, deadartzar. Aum. de deiadar. Draco tristea bere [ezpata] arekin josi eta [...] deadartzar bat 

egin zuen. Arr GB 17. Deadartzar eta siñu itsusiaz beren amorru bizia agertu. Arr May 161. 

deiagora (A, H (+ deih-); dey- Lecl, Dv A). "Grands cris" Lecl. "Proclamation. [...] On dit plus 

communément heiagora" Dv. "Haut cri d'appel au secours. [...] Syn. deihadarra. [...] Deihagoraz dagozi" H. v. 

heiagora. Ilkhi zaite bozkariozko deihagoretan. He Gal 4, 27 (Lç heiagora, TB, Dv bozkariozko oihu). 

Orduan deiagoraz jarririk tapatu zituzten beharriak. He Act 7, 56. Begirautzu halere animoa gal edo armak 

eskuetarik utz. Egizu bederen deiha-gora. He Gudu 92. Jesusen izen sainduaren ganako deiagorak. 'Les 

invocations'. He (ap. Dv). 

deialdi. "Convocatoria" PMuj. 

deiaradanik, dejaradanik. Ya. v. deiadanik. Gure armadaren erdia / dejaradanik galdürik dügü. Xarlem 

291. 

deiarazi, deierazi, deituarazi. Hacer llamar. v. deitarazi (2). Igorrak bada Ioppera eta dei erazi ezak 

Simon. Lç Act 10, 32 (He erakhar, TB, Dv erakharraraz, Ol deitu, Ker, IBk dei egin). Aiturik órdea 

desterrátuen értean zela Fulgencio jakintsu sandua, deiarazizué. LE JMSB 107. Ellegatzendá Samuel Belena; 

deiarastentió Isai Aitari bere semeak. LE in BOEanm 114. Orduan deituarazi zituen dirua eman zien morroi 

aiek, bakoitzak zenbat irabazi zuen ikasteko (Lc 19, 15). Ir YKBiz 368 (Oteiza, Brunet, Or, IBe deitu, IBk 

deierazi). 

deiarik, dejarik. Ya. v. deia. Ene bozak, ai Renad, / dejarik ikaratzen; / ene ezpataren airiak, ai, / sarri 

bai izitüren. Xarlem 276-277. 

deidar. v. deiadar. 

deidun. (Empleado por Azkue en deidun ezaugarria 'señal invocativa', para denominar la acción de 

'santiguarse', una de las dos señales del cristiano). Zeintzuk dira [Kristinau-ezaugarriak]? Arrenduna ta 

deiduna. A Cat 5 (CatLlo 11 santiguetia, CatBus 9 santiguetutea). Zer da deidun ezaugarria? Iaungoikozko 

Irukoiztasunari dei eginaz eskumako atz biaz [...] kurutze bat egitea. Ib. 6. 

deidura (H (BN)). Tendencia, inclinación. v. jaidura. Gure naturaleza korronpitiaren piziak eta 

lohikeriako biziora erorteko dien deidurak. AR 362. 

deiebru. v. deabru. 


mende. 

87


deiera (Lar, Añ). 1. "Acotación, citación, cita" Lar. "Cita, citas" Añ. v. aipu. Zitak edo deierak, zuzen edo 

oker ete dagozan ikusteko astirik euki eztot. Añ GGero 4 (corregido sobre deiak). 

2. (Añ), deikera (Lar). Llamada, llamamiento. "Vocación, inspiración, llamamiento" Añ. Guztioi emon 

daiguzala graziazko ondasun ugariak, biotz-kisketadak, deiera ta gogo santuak. Añ MisE 50. "Zantzua" edo 

"deadarra" lagunei egiten zaie, eizea zertan dan. [...] Eiztari askok atzeman dutenean, [...] baten deiera aukera 

oi dute. Or Eus 48n. 

3. (V, G; Mg PAbVoc 225, Dgs-Lar), geiera (V-ple). Ref.: A (deiera); Zam Voc (deiune); Ort Voc. (Gralmte. 

en plural). Proclama(s) de matrimonio. "Deidxerak botateko moduen ibilli, andar como si pronto fueran a 

casarse" Ort Voc. v. dei (2). Egun baten igon eban elizgizon batek irakastegira (púlpito) ta asi zan deiak edo 

deierak erakusten. A Ezale 1898, 10a (en nota: "Erderaz proclamas edo moniciones. Eliz-deiak bere esaten 

iake"). Pasa dan domekan yuen die lelengo deidxerak. Ort Oroig 79. 

4. "Deyera, modo de llamar" Bera. Josetxok ikasi ebanean senar-emazteari aitta ta ama deittuten, adurra 

jausten jaken oneri, pozen pozez, deiera ori entzunaz. Echta Jos 24. 

deiezka, deizka. Llamando. v. deika. Or dabill Portun su ta garrak arturik, euskaldun altsu guztiai 

deiezka. Ag AL 20. Inkesaka ta zotiñez, aita bai aita asi jatan deiezka ta deiezka. Ag Kr 91. Seta gaiztoak 

okerrera deiezka. Ag G 63. Zu neri deiezka, ta nik ez erantzun! Irisarri EG 1956 (7-8), 19. Deiezka daukat, ez 

dakit nundik..., / aren dei otsik bakoa! Gand Elorri 180. Gritando. "Aurrera mutillak!" alkarri deizka. Ag 

Kr 31. 

Voceando, pregonando. Eurak dabiltza beti emengo abueloen uso-kostumbreak konserbau bear dirala 

deiezka. Ag Kr 122. 

deigarri (Lar, Añ). 1. Llamativo; atractivo, atrayente. "Llamativo" Lar, Añ. Erastunaren argitasun deigarri 

biguna. Ag Kr 166. Mendian dauka kabi maitea, baño be aldietan biotzak eskatzen dion jolas deigarria. Ag G 

80. Txalupa geldian / txibi-arraintza: / urpean, deigarri, / bitxizko korain... Ldi UO 32. Neskatoaren begiak eta 

begiak ez ziranak bere, deigarri ta ikusgarri zituan [Nikanor-ek]. Erkiag BatB 51. 

2. "Apelativo" Lar. 

3. Digno de ser llamado. Beti zuen alde otoiketan gaude, gure Yainkoak deigarri egin zaitzazan. Ol 2 Thess 

1, 11 (Lç bokazionearen digne, He deiaren arauerako, TB deitzaren gai, Dv deithpenaren merezdun, Ker, IBk, 

IBe, Bibl deiaren gai). 

4. Vocativo. v. deiki. Seme! eta horren antzeko deigarriak. MEIG VI 140. 

deigune (Lar, H (V, G)), deiguna. "Llamada" Lar. "Appellation, qualification, habituellement impérieuse" H 

s.v. deikune. 

deika. Llamando; invocando. Tr. Al Norte sólo se documenta en Iratzeder y en un texto de la revista 

Othoizlari de 1955. El primer testimonio al Sur es de principios del siglo XIX; no vuelve a encontrarse hasta 

mediado el siglo, pero es muy abundante, sobre todo en textos guipuzcoanos, desde finales del mismo, en 

detrimento, al parecer, de DEIEZ (q.v.). 

Berein bider esetsi ta ekin eustan deika. Añ EL 2 64 (EL 1 57 deiez). Aren odola deika / zeagokit niri. It Fab 

223. Gizon bat deika kaia gañetik / etzen beñere isiltzen. Xe 282. Andre Joxepa, Andre Joxepa! (deika). Sor 

Gabon 62. Nondik daukadan arima maite naben bat deika aldamenera noakola? AB AmaE 176. Beti Mariaren 

ateetan deika zegoen. Arr May 115. Borda baten ondoan ni etxekoeri deika eta barnetik neri: "Nor zaitugu?". 

FIr 158. Otalorea, bakanka, / goiztxo karraxika, / Udaberriari deika. Ldi BB 106. Mezara deika ari da lênengo 

dandara. Or Eus 15. Ateburuan zegon ezkillari lokarritik eragin zion deika. TAg Uzt 188. Biltzalleai deika 

diardue sagar umatuak zuaitz-adarrean. Ib. 277. Atetik nindagoke doi bat xeletaka; / gero aiko nitzaitzu 

ahapetik deika. Iratz 159. Mesiasi deika ari da Eliza: "zatoz, ez berandutu". Or MB 32. Deika hastean, entzunen 

dut; behar-orduan jinen nitzaio. Othoizlari 1955, 42. Tentaketak gau ta egun erasoko ezpaniñu... baliteke. 

Baiñan aren irudi mozkorgarria egunero dut deika. Etxde JJ 164. Purra-purra deika joan zan olloa egon oi zan 

lekuraño. Bilbao IpuiB 259. Ate-osteko zulotik begiratu [eben], deika eukena nor zan jakiteko. Ib. 263. 

Bentanatik deika asi zan: "Gizonak! Zer da au?". SM Zirik 67. Zer esaten du orrek ama deika? Anab Aprika 90. 

Arimeak bakarrean diardu deika ta intzirika. Onaind in Gazt MusIx 153. Tirriñ... tirriñ... Telefonua deika. 

Alzola Atalak 84. Nor ote da orain ere, ordu onetan deika? NEtx LBB 172. --Fiii! Fiii! --jotzen zien ardi txuriei. 

--Nabar! ardi ori ekarri! --urrengo txakurrari deika. Ib. 97. Asi zan deika frailliorri izkuntzan diran itz gogor eta 

mingarri guztiak esanaz. Etxba Ibilt 465. Tronpet-adarra joaz deika. Berron Kijote 45. 

v. tbn. Bv AsL 169. Urruz Urz 37. A BeinB 57. Iraola 29. Ill Testim 10. Alz Txib 96. Altuna 100. Jaukol Biozk 

83. Enb 43. Txill Let 94. Ugalde Iltz 34. Vill Jaink 133. Erkiag BatB 52. Gazt MusIx 221. MAtx Gazt 46. Lab 

SuEm 174. 

(Como segundo miembro de compuestos). Ni Jainko deika, basoetan larri. Azurm HitzB 59. 


mende. 

88


(Con reduplicación intens.). Kanpai-ots miña entzuten degu / deika-deika, urrutia... SMitx Aranz 90. 

Pidiendo (a gritos). Neskatxa oiek etorri dira / nagusiaren partetik, / agindu du ta eman dirua / deika daude 

ta atetik. Tx B 177. Noiz garan juango / asko deika dago. BEnb NereA 69. 

- DEIKAKO. (Adnominal). Gizaki gazte, sendo, osasuntsu ta bizi-deikakoa. Erkiag Arran 82. 

deiki. Vocativo. Zati ontan, caso bakar bati [atxikiko natzaio]: vocativoari, ots, deikiari. Lek Eusk 1956, 

31. Euskeraz, ordea, gure deikiak berboarekin geienean du gramatika-lokera. Ib. 36. Deiki uts, deiki nahasi; 

deiki askatu, deiki lotu... Ib. 36. Lekuonak, berriz, deikia edo bokatibua nola erabili bear dugun aditzera ematen 

digu. In MIH 207. Cf. MEIG VI 140: Seme! eta horren antzeko deigarriak (Lekuona jaunak "deikiak" inoiz 

deitu zituenak, alegia). 

deikidatu. "Convocar" Lar. Bada gerthatu zen hirur egunen buruan Paulok deikidatu zituela Juduen 

aitzindariak. TB Act 28, 17 (Lç, Dv deithu, He erakharri). 

deikun (Bera). (Neol.) Creado por AG en 1897, de dei 'llamada' y -kun. 1. "Invitación; aviso, proclama" Bera. 

Cf. NeolAG: "El único ej. lo hemos encontrado en la portada del primer número de Baserrittarra, 

correspondiente al 2 de mayo de 1897, que se repite tantas veces como números alcanzó la revista: Deikunak, 

ittunduriko saneurrittan (Anuncios a precios convencionales). [...]. Alrededor de la misma época, la revista 

Euskalzale, esto es Azkue, recoge iragarri (v. Ezale 1897, 6)". 

2. Advocación. Euskalerriko txadon eta basatxauno geienak Leen-elizan oi ziran deikun edo izenak dituzte. 

JMB ELG 104. 

deikunde (Bera (dai-), BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1896, de deitu 'proclamar' y -kunde. 1. 

Anunciación. "Miren Deikundia, Nuestra Señora de la Anunciación" Ayerb EEs 1916, 191. [Epalla] 25 

egubena. Ama-Birkiñaren Deikundia. AG 992. Ama-Neskutzari Deikundia. Ib. 1463. 

2. Advocación. Jesus deikundetzat (advocación) edo zaindaritzat duten erri-txadon izenak. Ayerb EEs 1916, 

190. 

deikune (H (V, G)). Calificativo, epíteto. Ordija, lapurra, urdia, txarrija, sorgina edo onelako deikune 

deshon[ra]garrija. Astar I 266. 

deikuntza. 1. Llamada. Aski ezpada deikunz leun-mee hau, ots egiten dio gogorkixeago. Mb IArg I 121. 

2. Proclama. Urrengo zenbakijen batean Bizkaitarrak asiko dau irakaspen bizkaitarren Deikuntzea-argiztia 

(1894). AG 233. 

deilari (V-m ap. Zubk Ond; PMuj). (El) que llama, convoca, etc. "Deia joten dabena, arrantzale errietan" 

Zubk Ond. v. deitzaile. Andik [minar-etik] deitu oi du deilariak jendea, ojuka, otoitz-ordua danean. Anab 

Aprika 53. 

deimen. Llamada. Boz hori ez dugu itoko, boz horrek urrundu direneri, Eskual-herriko deimena diote 

heltzen. GH 1923, 62. 

deina. v. dina. 

deinatu (-eñ- Chaho). Dignarse. v. dinatu. Desditxatü dira haurreki bere olez ümiliatzera deñatzen 

eztirenak. Mst III 58, 10 (Ip aphaltzia gaitzesten). Deiñat zite agradatzera ene boto flakien. Mercy 22. Hankorik 

hartzera ihur ezin deña. "Personne ne daigne prendre qui que ce soit de là-bas". Le Miroir de la Soule 25-10- 

1958. 

deino. v. deaño. 

deion (V-och-m ap. A; Añ), geion (V-oroz ap. A). "Monición, proclama", "amonestaciones" Añ. "Publicar las 

amonestaciones, dei onak, deiak egin, agertu" Ib. v. dei (2). Zetarako da deionak edo eleizdeiak irakurtea? Itz 

Azald 172. 

deipen, deitpen (Dv). Vocación, llamada de Dios. Urrikigabeak dire alabainan Jainkoaren emaitza eta 

deitpena. Dv Rom 11, 29 (Lç bokazione, He, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl dei, TB deitze). Jainkoak bere deithpenaren 


mende. 

89


merezdun egin zetzazten. Dv 2 Thess 1, 11 (TB deitza, Ol deigarri egin). Eginkari onez seguratzera zuen 

deitpena eta hautespena. Dv 2 Petr 1, 10. 

deiru. v. diharu; diru. 

deismo. Deísmo. Panteismoko, ateismoko, deismoko... errakuntzen kontra. Itz Azald 50. 

deitagarri (-th- BN ap. A Dv). "Digne de mémoire, de renom" Dv. 

deitarazi, deitaerazi. 1. Hacer llamar, hacer denominar. Cf. deitatu. Zeini eman baitzian bere izena eta 

deitha erazi Mithridata. Tt Onsa 36s. 

2. (Urt I 277), deiterazi. Hacer llamar. v. deiarazi. Orduan Faraonek deitarazi zituen beréhala Moise eta 

Aaron. Urt Ex 10, 16 (Dv, Bibl deit(h)u). Deitherazi zian bere etxera. Egiat 219. Deith-arazi zituen dirua eman 

zaroen sehiak. HeH Lc 19, 15 (TB ekharraraz, Leon deitu). Bere kofesora deitarazi du. HU Aurp 159. 

Mulambak deitharazi ninduen. Prop 1898, 279. 

deitatu (BN; -th- SP, VocBN, Dv, H). Ref.: A; AtBou 386. Tr. Exclusivamente septentrional, se encuentra ya 

en Leiçarraga; es usado sobre todo por autores bajo-navarros, aunque tbn. lo hallamos en los labortanos 

Etcheberri de Ziburu, Goyhetche y, en alguna acepción que él mismo explica, Duvoisin. No se encuentra en 

textos del s. XX. 1. Llamar, denominar, nombrar. "Appeler. Synonyme du verbe deith" VocBN. v. 1 deitu. 

Iainkoaren haur deitha gaitezen. "Que nous soyons nommés". Lç 1 Io 3, 1 (He deith, TB deithuak izan, Dv izena 

eman). Gero madarikatzen tu Deabru deithatuak. EZ Man I 112. 

Aphezek Iainko-Semea / dute zirkunzidatu / eta Jesusen izenaz / gero dute deithatu. EZ Noel 79 (v. tbn. 173). 

Haur bat jan nezan, haur jale deitha nenzan. Saug 161. Etzen, ez, deitatzekoa / noizten, fruktu bizizkoa / 

Eb'amasok ian zezana; / bana bai, o hi, pikoa. O Po (ed. Michel), 237. Montirande deithatzen den Iaun abadiari. 

Tt Arima I. Dohatsü dira bakhia maite dütenak, zeren deitatiak izanen baitira Jinkuaren haurrak. CatLan 42. 

Nork deitha dezake bizitzia hainbeste heriotze suerte ekarten dien izaitia? AR 344. Behar dugu bateatu, / tupina 

guzietako burruntzali deitatu. AstLas 70. Gure izen noblea gaizki darabillku, / [...] astoa ezen deithatzen du / 

yende yakintsu eztena. Gy 294. Haren seme Prinzia / dadila deithatia / Heskualdun bezala: / Kontent gira hala. 

VocBN 204. Ordian bazen bat famatia, deithatia Barrabas. SalabBN Mt 27, 16 (He zeritzana, TB, EvL, HeH, 

Ip, Dv deitzen zen, Leon deitu bat). 

2. (H). Llamar. (Generalmente con alativo). "Appeler, rappeler à soi. Jinkuak bereganat deithatu zien (AR)" H. 

Eternala, zu zaitugu debozionez othoizten / nor baikare ezkontzaren ohorera deithatzen. EZ Man II 70 (v. tbn. 

88). Heretiko eta berze haren obedient eztiren guziak bere gana deithatu. FPrBN 10. Zuk deithatu nuzu fediala. 

Tt Onsa XII. Deitatiak hanitz direla, baina bereziak gutti (Mt 25). Ib. 78. Zeren Jinkuari konsekratiak baitira 

batheiaz eta oro seindütarzünera deitatiak. CatLan 55. Bereganat deitha nezan hainbeste malur edo gaitzen ez 

ikustiagatik. AR 341. Berriz ere zure ganat deithatuko duzu. Prop 1891, 120. Hola zaitut bizi naizeno 

benedikaturen eta zure deitatzeko altxatuko ditut ene eskuak. Dih MarH 136 (ap. DRA). 

3. (Lar; -th- Ht VocGr 359, Dv, H). (Part. en función de adj.). Nombrado, famoso. "Gizon deithatua, homme 

fameux. Izen deithatua, nom célèbre" Dv (gizon deithatua se encuentra antes en SP, pero sin trad.). Horiek 

ziren osteko buruzagi deithatuenak. Dv Num 1, 16. Efratan izan dadientzat berthutezko ikhusgarri bat eta haren 

izena deithatua izan dadien Bethlehemen. Dv Ruth 4, 11. 

Etim. v. 1 deitu. 

deitatze. "Leloa, omena, ospea, deithatzea, aiphamena" HeH voc. 

deitegin. "Advocare" Urt I 278. 

deiteragin. "Arcessitus" Urt II 251. 

deiterazi. v. deitarazi. 

deitizen. "Antonomasia, izen propioaren lekhuan deitizena emátea" Urt II 155. 

deitor. "Deithor-ra (SP), planche" Dv; es, entre otras cosas, una mala lectura de SP "deithora, planctus" 

( leído como ). 

deitora. v. 1 deitore. 


mende. 

90


deitoragarri (-th- Gèze, Dv, H, A; Zait Sof II (L, BN)), deitoregarri (-th- Gèze). Lamentable, deplorable, 

lastimoso. Tr. Propio de la tradición septentrional; en el s. XX aparece tbn. en algún texto meridional de léxico 

cuidado. Comienza a documentarse en los textos a finales del s. XVIII. Deithoregarri sólo se encuentra en 

Inchauspe. 

Zein errebelamendu deitoragarrietarat ez ninzakete traña ene yaidura dohakabek? Mih 60. Utsumendi 

deithoragarria. AR (ap. H). Laxakeria deithoragarri batez. MarIl 144. Ez da, bada, deithoragarri bazterrak hola 

nahas ditzan tresna txar horrek? Laph 112. Urrikal zaite mundu deithoragarri huntaz. Arb Erlis 127. Zer estatu 

deithoragarrirat eroria zen. Lap 17 (V 10). Protestantek [eliza] erre zien [...]; eta estatü deithoregarri horrek 

irain zian berrogei eta laur urthe. Ip Hil 202. Paganoak zer ilhunbe deithora-garrietan dauden. Prop 1904, 166. 

Deitoragarri ez denetz! Leon Imit I 4, 1 (Echve negargarri). Lauzpabortz mende baizik ez dirauke, beraz, [...] 

idazle baten esku-lanak. Zer deithoragarria! JE Ber 65. Buluztasun hura ikustea zauku gauzarik 

deitoragarriena. Zub 83. Oraingoan, bai, deitoragarri dut, Oreste, zure arriabarra. Zait Sof 31. Hasi zen ipuin 

herbail eta deitoragarri gatzotz baten kondatzen. Mde Pr 85. Deitoragarri zaut hiltzia, / maitatzen baitut bizia. 

Xa Odol 59. Eta, are deitoragarriago dena, xuberotarren dantza ederrak hil-zorian daude. MEIG I 233. 

v. tbn. Jaur 200. Jnn SBi 154. Ip Hil 202. Etcham 181. Lf Murtuts 12. Ardoy SFran 126. 

(Ref. a personas). Digno de lástima. Nork erran nola begi-kolpe horrek amarratzen eta nahasten duen 

mundutik ilkhitzerat dohan arima deithoragarria! Dh 127. Jainkoak ereman tu haurretarik bia, / ondotik hoien 

ama deitoragarria. AstLas 72. Oh! bekhatuan lo zagozten kristau deithoragarriak, noiz arte horrela gogor eta 

gaixto izanen zarete? Dv LEd 205. 

Penoso. Gogoan ibili zituen orhoitzapen deithoragarri batzu: bere herriaz orhoitu zen, bere ait-amez ere. 

JEtchep 114. 

deitoragarriki (-th- Dv). "D'une manière déplorable, lamentable" Dv. 

deitoragarritasun (-th- Dv). "État misérable, digne de compassion, lamentable" Dv. 

deitorari. "Deithorari (BN), plañidera" Darric 40 (ap. DRA). 

deitoratu (BN, S; -th- SP vEys, Gèze, Dv, H (L)), deitoretu (-th- Arch ap. DRA), deituratu (VocBN vEys, 

H (BN)). Ref.: A; Lh. 

Tr. Propio de la tradición septentrional; los textos sólo dan testimonio de la forma deit(h)oratu. Aunque 

aparece primeramente en Axular (cf. deitore egin en Leiçarraga) y lo emplean autores como Duvoisin, está 

mucho mejor documentado en textos bajo-navarros y suletinos (los escritores labortanos, sobre todo en el s. 

XVIII, suelen emplear auhendatu (q.v.) para el valor gral. de 'lamentar(se), deplorar'). En el s. XX los ejs. 

posteriores a 1930, predominando textos meridionales de léxico cuidado. En DFrec hay un ej., meridional. 

Llorar (a un difunto: se refiere tanto al sentimiento de dolor como a las manifestaciones rituales del mismo). 

"Témoigner du regret après la mort d'un parent, d'un ami, par des paroles plaintives" VocBN. "Chanter la 

complainte d'un défunt sur son cercueil" Dv. "1.º (S), entonar endechas por un difunto junto a su ataud, gemir, 

llorar; 2.º (BN, S), dar el pésame por la muerte de algún allegado" A. 

Hobiaren gañian zagoela bere aitaren de[i]thoratzen hil baitzen. Tt Onsa 121. Ama hari zuzun semiaren 

deithoratzen. AR (ap. H). Bere arbasoen hobian ehortzi zuten. Juda guziak eta Jerusalemek deithoratu zuten. Dv 

2 Par 35, 24. Hire gainean abiatuko dute khexuetako kantua, eta deithoraturen haute, erranez: Zein izan da 

Tirren, itsasoaren erdian mututu denaren pare? Dv Ez 27, 32. "Negarraren negarrez lurpera, nere 

semearengana yetxiko naiz". Orrela, aitak semea deitoratzen zun. Ol Gen 37, 35. Nire aita gizagaixo zana 

deitoratzea. Zait Sof 16. Alatsu deitoratzen ditu urretxindorrak galdu dituen umeak. Ibiñ Virgil 117. Egiptoarrek 

[Jakob] hiruetan hogoi ta hamar egunez deitoratu zuten. Bibl Gen 50, 3 (Dv deithoratu; Urt nigar egin, Ur 

negar egin, Ol, Ker illetak egin, BiblE dolu egin). Herioak eraman du itxuratxarki, erarik traketsenean, ixtripu 

ergel batean. Askok deitoratu dute. MIH 45. 

(-th- Dv). Lamentar. Hasiko dira bere ondiko handiaren deithoratzen eta auhentzen. Ax 607 (V 390). Beti 

zuzaz ezin enzuna / lan duketa deitoratzez? O Po (ed. Michel), 243. Erregen sortia deithora ezazu. Tt Onsa 122. 

Deithoratzen dut egun nere zoramendua. Ch (ed. 1788) I 18, 6. Nere zorigaitza saminki deithoraturik. Dh 139. 

Frantses armadako aitzindariek [...] holako gerlaria zeren ez den Frantsesa deithoratzen dute. 'Lamentan que 

no sea francés'. Laph 11. Gaitz hori deithoratzen dügü, erremediorik ekharri ahal gabe. CatS IX. Zure gaitzok 

deitoratu ditzakezun. Zait Sof 21. Bata, garaitua alegia, urrunera dioa barruti ez-ezagunetara arrotz, bere alkea 

luzaz deitoratuz. Ibiñ Virgil 98. Puniko leoiek ere, Daphni, zure eriotza deitora zuten. Ib. 46. Askotan gizon 

gazteak deitoratzen du amodioak emaiten dion osasun gaixtoa. Lf ELit 77. Berak deitoratu zituen jaioterriaren 

ordu beltzak eta jai egun atseginak alaitu. MEIG III 131. Andra Milia Lasturkoren ahizpak deitoratu omen 

zuenez, Mondragoek Giputz andraok artu ditu gastoto. MEIG IX 150. 


mende. 

91


(Aux. intrans.). Deithora zaitezte zuen haurren, zuen lur maitearen, zuen mahasti gorien gainean. Dv Is 32, 

12. Neurau naizela-ta, etzera deitoratuko nonbait? 'Que te lamentas así por mí'. Zait Sof 42. 

Deplorar; arrepentirse de. Egün gure plañiak bazüntü entzüten / nola zure ützia dügün deithoratzen. 

'Combien nous déplorons de vous avoir quitée". Etch 446. Deithora dezagun errelaxamendu desolagarri hori. 

Jaur 202s. Bainan enganioa / orai dut ikhusten, / ene erhokeria / ongi deithoratzen (L). Michel LPB 343. Bere 

hutsak nigar auhenetan deithoratzen zituela. Laph 32. Bekhatu guziak kobesatu eta deithoratu arteraino. Jnn SBi 

452. Ikusi dugu nola saindu hunek aipatzen eta deitoratzen zuen haurtasuneko huts xume bat. Ib. 67. 

Compadecer. Ene lili eijerra, hunki jin hizala! / Eztat, ez, nik eginen jaun harek bezala; / freskorik hait 

etxekiren ene bulharrian, / deithoratzen haidalarik jaun haren izenian (S). ChantP 254. Ark eztu ezeukirik 

errukiz deitoratzen ez eta aberatsik bekaitzez begiratzen. Ibiñ Virgil 92. 

- DEITORATZEKO (Dv). Lamentable, deplorable. v. deitoragarri. Gehienik deithoratzeko zena. JesBih 9. 

Zenbat aldiz ez ditugu iragan egunak, ilhabetheak, urthe osoak hain estatu deithoratzekoan! MarIl 85. Zer 

heriotze tontoa! / Guziz deithoratzekoa! Gy 20. 

Etim. Como advirtió J. Saroïhandy (La Pastorale de Roland, Bayona, 1927, pág. 11, n. 2), Lespy menciona el 

bearn. deitadores "plañideras" ya en 1414, en relación con el verbo deitorar, que es con toda probabilidad el 

modelo inmediato del verbo vasco: cf., en S. Palay, deyterà "pleurer un mort avec des lamentations" (así, con -e-, 

en las dos ediciones) y deytouradoure, "pleureuse funèbre". 

deitoratzaile (-th- Dv, A). Plañidera. "Plangens, lamentator, pleureur" Dv. Deith zatzue emazteki 

deithoratzaileak, eta ethor beitez. Dv Ier 9, 17 (Ol erostalari, Ker illetari). Zeren gizona baitoha bere bethiko 

etxera eta karrikan ingurua eginen baitute deithoratzaileek. Dv Eccl 12, 5 (Ol illetari-negarti). 

deitoratze. Lamentación. v. 1 deitore. Nigar egiten diogu haren azken fin malhurresaren deithoratzez eta 

doluz. Tt Onsa 17. 

1 deitore (-th- L, BN ap. A; Lar; -th- SP vEys, Dv, H), deitora (-th- SP, Arch ms. (ap. DRA), H). 

Tr. Documentado en Leiçarraga y en autores septentrionales del s. XVII, más adelante lo hallamos en AR, 

Duvoisin y, ya en el s. XX, sobre todo en textos meridionales de léxico cuidado. La forma deitora la emplean 

Axular, Ibiñagabeitia y, a veces, Zaitegi. En DFrec hay un ej., meridional, de deitore. Con el significado de 

"lamentación, lamento", es mucho más común auhen (q.v.). Lamentación, planto (en particular por la muerte 

de alguien; se refiere tbn. a las demostraciones de dolor cantadas, tipo endechas, etc., si bien los ejs. recogen 

gralmte. su significación de 'lamentación, lamento' en general). "Planctus", "lamentation pour les morts, luctus" 

SP. "Clamor" Lar (cf. tbn. "clamorear, tocar a muerto, illezkillak, ildeitoreak jo"). "Lamentation que l'on chantait 

à la mort et à l'enterrement des personnes; complainte" Dv. "Deithoreko eguna, le jour de la lamentation" Ib. 

Boza Rhaman enzun izan da, deithore eta nigar eta auhen handi. Lç Mt 2, 18 (He nigar eta marrubia, TB 

auhen, marraka eta pleinu, HeH auhen eta marrubia, SalabBN auhen eta heiagora, Dv marraska eta orrobia, Ip 

nigar eta heiagora, Leon nigar eta marraska). Zeren eztute enzunen oihurik, nigarrik, marraskarik, deihadarrik, 

deithorarik, auhenik eta nigarrik baizen. Ax 588 (V 378). Bad'ez nehor niri obororik / [...] eske iar kobl'edo 

kantore, / baizi nigar eta deitore. O Po 52. Akhabatu zituenean / deithore dolorezkoak, / hasi izatu zen isurtzen / 

nigar bethierekoak. Gç 183. Gure gaitzez deithorian emaiten dugu denbora. AR (ap. H). Deithoretara aldatu da 

ene gitarra. Dv Iob 30, 31. Populua deithore handitan egon zen. Dv Num 14, 39 (Ol negar). Jeremias 

profetaren deithoreak. Dv Lam, tít. (Ol, Ker erostak). Nigarrez eta deithoretan egonen dire. Dv Apoc 18, 9 (He 

auhen, TB dolu, Ip heiagora, IBe dolumin). Etxahun Euskaldunaren deitorea. "Des Basken Etchehons Klage". Ir 

Y 1935, 347 (tit. de la trad. de un poema de A. von Chamisso). Deitore, negar eta ahuen andi izan zan Sokrate il 

zanean. Zait Plat 109. Koridonen deitora. Ibiñ Virgil 34. [Goikoetxea musikagilearen] "Deitoreak". MIH 155. 

Lasaiago bizi gara horrelako ispilu egizalerik ikusi gabe, auhen eta deitore darigula. MEIG III 156. 

- DEITORE-EGUN. Día de duelo, de luto. Zeren jauna izanen baituzu zure bethiereko argitzat eta betheko 

baitira zure deithore egunak. Dv Is 60, 20. Deitora egunak iragan zirenean. Bibl Gen 50, 4 (Urt nigar egin zuten 

denbora, Ur proguko denbora, Dv deithoreko ephe). 

- DEITORE EGIN. Dar muestras de pesar, hacer duelo, lamentarse, plañir (en particular, 'hacer duelo a un 

difunto, cantar elegías fúnebres, endechar'). v. deitoratu. Eresiz kantatu drauzuegu eta eztuzue deithorerik 

egin. Lç Mt 11, 17 (He nigarrik isuri, TB, Ip, Leon nigar(rik) egin, EvL nahekabetu [sic], SalabBN tristezia 

erakatsi, Ur adiakatu, Samper negar egin, Or galtzarra jo). Eta nigar eginen duté harzaz eta deithore haren 

gainean lurreko regék. Lç Apoc 18, 9. Deithore egin darotzuegu, eta etzarete nigarrez egotu. Dv Mt 11, 17. 

Irakhatsozue zuen alabei deithore egiten eta nork-berak bere hauzoari hilkhexuen egiten. Dv Ier 9, 20. Abraham 

jin zen Sarari hilots eta deitore egitera. Bibl Gen 23, 2. 

(Con modificadores). Egizu nigar, deithore min, seme bakharrarentzat bezala; zeren terrepentean 

ethorriko baita xahutzailea gure gainera. Dv Ier 6, 26. 

- DEITOREZ. Lamentándose. "Deithorez nago, plango" SP. Haren tormentaren beldurrez, nigarrez eta 


mende. 

92


deithorez daudela. Lç Apoc 18, 15. Egidazu garazia, / Zurekien, o Maria, / bizi nadiñ deithorez. Gç 135. Gu 

etxera etorri geranik ez dezaizula igarri amak betargiz; deitoraz, ordea, negar egin. Zait Sof 45. Nise nere 

emaztearen zoritzarreko maitasunez atzipetuta deitorez nagolarik. Ibiñ Virgil 54. 

- DEITOREZKO (SP, Dv). "Deithorezko eresia, cantus lugubris (EZ)" SP. "Ethorriko diren deithorezko egunak, 

ils viendront les jours lamentables (où l'on se lamentera)" Dv. 

2 deitore. Nombre, denominación. Cf. deitura. Guziek gaizki hartu zuten, salbu Espainia Castillako 

erregina, Izabela deitorea zuenak. HU Aurp 50. 

deitpen. v. deipen. 

1 deitu (V, G, AN-egüés-ilzarb-olza, L, BN, R, S; Volt 42, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze; -th- 

VocBN, VocCB, VocB), geitu (V-ple-arr-arrig-oroz), dettu, deatu. Ref.: A (deitu, deituz, geitu); Bon-Ond 156; 

Lh; Lrq /déith/; Etxba Eib y Elexp Berg (deittu); AtBou 386; EI 106; Gte Erd 74. 

Tr. De empleo general en todas las épocas y dialectos. Al Norte aparece con aux. trans. bipersonal en todas sus 

acepciones; tbn. lo hace en muchos textos navarros, aunque Beriayn y Mendigacha emplean a veces dativo en la 

2. a acepción (cf. Ber Doc 128r y 167r, Mdg 136 y 159), en la que hay tbn. intrans. con dativo en CatUlz 17. Al 

Sur es sumamente difícil detallar su uso, que varía casi de autor a autor. Gralmte. los autores vizcaínos y buena 

parte de los guipuzcoanos emplean el dativo (cf. Dv: "Le guipuscoan donne à ce nom verbal pour régime le datif 

au lieu du passif", y Azkue: "En V y G se usa con el dativo, en otros dialectos con el paciente"; Gte Erd 74 

recoge trans. bipersonal en AN-5vill, BN-arb-lab y S, tripersonal en V-arr, G-azp, AN-gip y B), si bien no es 

infrecuente, sobre todo entre los guipuzcoanos, encontrar ambas construcciones en la 1. a acepción (cf. p.ej. Gco I 

409: Beregana askotan deitu gaitu eta orain ere deitzen digu; en Cardaberaz y Beovide parece predominar el 

bipersonal); en la 2. a acepción, en cambio, predomina claramente el dat., con algunas excepciones (Arrue e Inza, 

p.ej., emplean más, o al menos por igual, el bipersonal). En el s. XX muchos autores de cierto nivel, desde Orixe 

por lo menos y sobre todo en la 2. a mitad, emplean sólo o casi sólo bipersonal trans., incluso a veces tbn. en la 2. a 

acepción. Cf. A DBols: "(Me) llamaron, deitu ninduten (mejor que deitu zidaten)". 

En cuanto a las variantes, la forma deatu se encuentra en un texto salacenco de 1780 (ETZ 162), y daitu en uno 

de Muruzabal de 1751 (ETZ 84); dettu en Otxolua y Lauaxeta (AB 21, bipersonal trans.). 

El radical es dei en Leiçarraga, Materre, Axular, Pouvreau, Larzabal, casi todos los autores suletinos, en 

Lazarraga y en los guipuzcoanos y alto-navarros (así en Beriayn, Lar STomas 2, Cb Eg II 192, Lizarraga de 

Elcano, Aguirre de Asteasu, Arrue, ArgiDL 161, Ldi UO 28, Ir YKBiz 475, SMitx Aranz 17, Or Aitork 10, Lab 

SuEm 194), entre los que no es infrecuente, sobre todo en imperativo; deit en Etcheberri de Ziburu (Eliç 337s), 

Haramburu, Arambillaga (54), Gasteluçar (49), Etcheberri de Sara, Monho, Archu, Echenique (Ion 1, 6), 

Zalduby (RIEV 1908, 294), J. Etchepare (88), Xalbador (Odol 225) y un texto de Balad 173 (cf. tbn. Urt II 180; 

Gèze: "dei ou deit"); deith en Larreguy (II 117), Eguiateguy (166), Duhalde, Goyhetche (17) y Duvoisin (LEd 

19) (cf. VocBN, Dv y Lrq); cf. occid. deit / or. dei en AtBou 386 (BN deita). 

Respecto al nombre verbal, deitutze- se encuentra a veces en algunos autores guipuzcoanos como Iturriaga, 

Lardizabal (366), Beovide (AsL 164) y algún bersolari. Larreguy (II 84), CatLuz (21) y Goyhetche emplean 

siempre la var. meramente gráfica deithze-, que aparece tbn. alguna vez en Materre (230), Eguiateguy (225) y 

Laphitz (61). 1. Llamar; convocar, avisar, citar, llevar, hacer ir; invitar, convidar. "Acotar, citar al margen, 

aldamenera, albora, bazterrera deitu" Lar. "Convidar a comer, a cenar" &c. Ib. "Amonestar, publicar desde el 

púlpito los que quieren casarse, deiak egin, deitu" Lar, Añ. "2. appeler, faire venir. Nausiak deitzen nau. 3. 

rappeler, ramener [...]. 4. invoquer, implorer. Ez niri deitu, ez niri ots egin. 5. inviter, convier. Barazkaltzera 

deitzea. 6. appeler en justice. 7. convoquer. Batzarrera deithua zare. 8. appeler, destiner. Zerurako deithua" H. 

"Donaphaleürat deithü dizie (S-saug), on l'a cité à S. Palais (au tribunal)" Lh. Elexp Berg indica que en dicha 

localidad se emplea poco y como doblete culto de diar egin. 

Bere mahain saindura deitzen eta gomitatzen gaituela. Lç Ins B 4r. Hala berret diezezu, Iaun ona, zuhurtzia / 

kargura deithuei, ungi gidatzeko herria. EZ Man II 106. Damu eta dolore dut [oren] ioanak ezin deithuaz / eta 

zure zerbitzuan ezin enplegatuaz. Ib. 33. Ez nazazula ustekabean edo prest ez naizen pontuan hemendik deit. 

Harb 23. Dei bazeneza errege bat edo iaun handi bat lekhuko. Ax 262 (V 175). [Athe] guztietan deitzen. Ib. 101 

(V 69). Zerk artzain saintü hoiek deithü zütian gure salbatzaliaren sor lekhiala? Bp II 18. Dohatsu orena 

zeiñetan Jesusek deitzen baikaitu nigarretarik bozkariorat. Ch II 8, 1. Dei gaizazu zerura, an xakin zagun zure 

gloria. SermAN 4r. Jakin ezazü soferitzeko eta triballatzeko deitü izan zirela. Mst I 17, 3. Mundu galgarriak 

bere erakeriren batera deitzen zaituen aldian. Mb IArg I 74. Deitzen dio ardi bakoitzari bere izenez. Ib. 372. 

Begiraldi batez ekusi zuen eskuz deitzen ziola Jesusek bere aldera. Ib. 106. Bereala Jainkoaren Ministroa 

abisatu edo deitu dezatela, iltzen lagun diozan. Cb Eg III 255. Deithü zütian mainatak hotsez non zen bere 

senharra. Egiat 160. Eldu zala gizonak Jainkoa ezagutzera deitzeko denbora. Ub 79. 

(s. XIX) Egongo nintzate luzaruago zubekaz deituko ezpanenduke elexako zeregiñak. Mg PAb 187. Zeure 


mende. 

93


estura ta tentaziñoetan deitu prest berari. Añ EL 1 82. Ongi begira dezan Apaiz izateko Jaunak deitzen duan edo 

ez. AA I 551. Deitu zion Jesusek bere ikasleen artera. Ib. 418. Deitu zinduan bere fede, eta lege Santara. Ib. 

419. Bakotxak Jangoikoak deitu zaituban moduban. JJMg BasEsc 221 (ed. 1845, 220 deitu deutsubeen). Asko 

izan arren zerurako deitubak, gitxi izango diriala zerurakuak. fB Olg 150. Jesu-Kristok bereganat deithu duen 

arima. JesBih 463. Mutila beti ere beragana alderatuaz, deitzen ziolarik bere izkera tatalean guztiz gogoz eta 

txit sarriro, Atol onala Atol. Izt C 249. Otso bat barurik / hara da jiten, / gosiak deithurik. Arch Fab 89. Afari 

andi bat ipiñi zuen eta askori deitu zien edo konbidatu zituen. Lard 416. Esnai egon, bada, zeren ez dakizuten 

zein egun eta zer ordutan deituko zatzuten. Ib. 433. Gaizki-errailea ezpatarat deitzen zuen barkhurik gabe. Laph 

4. Estatü saintü haren hartzeko eztirela oro deithiak. CatS 60. Iruditu zitzaion Jaungoikuak etzuala deitu an 

egotera. Bv AsL 50. Jaungoikoak azaldu zion etorkizunian gauza aundiren bat egiteko deitua zala. Ib. 28s. 

Hauzo-herrietako kukuso eta zimitz guziak nere ohera deithuak eta bilduak zituztela. Elzb PAd 68. 

Enperadoreak eskatu bear izan zion beste Konzilio andi bat Efesora dei zezala. Arr May 165. Juiziora deitzen 

zuen tronpeta izugarri baten otsera. Ib. 159. Jinkoak nahi dizü [...] guri heltüra egitera dei zitzagün. Ip Hil 215. 

Azpeitira dirate bertsuetara deitu. AzpPr 22. Igaiten da ganbarara eta muthil bat oihuka deitzen: Egizu laster, 

horra diru andana bat, zohaz holako tokira. Arb Igand 119. 

(s. XX). Zer diozu beren haurrak, Jainkoak deithu gabe, apheztasunean sar-arazi nahi dituzten burhasoez? 

CatJauf 129. Lenagoetan entzundako txalo soñuen oroimenak deitzen zion lagun artera. Ag G 127. Alaba 

ezkondu zanean, etzigun iñori deitu. Ib. 316. (Eskuiko atetik deituaz) Ramuntxo!... Ibilli adi azkar; Itxua emen 

dek eta. Alz Ram 36. Kulparik gabe juezetara / deitutzen nazu maiz eta. Tx B I 244. Eskuaraz deitzen du orai 

gure lagunak haurren amaxo. Jiten zaiku emeki. JE Ber 30. Bi urtez bein edo, "Eusko-Ikaskuntza"k [...] euskotar 

guztiok batzarre aundi batera deitzen gaitu. Ldi IL 124. Arkitzen dituzuen guziak dei itzazue ezteietara. Ir YKBiz 

389. Kanpai aretxek deituta urreratu zan Miraria zegoan elorri-ondora. SMitx Aranz 9. Etxabe ta Gallastegitar 

Eusebio Apaizak bere meza berri egunerako poz-pozik deitzen zaitu. NEtx Nola 37. Zuaitz-aldaketa egin bear 

zan tokira urrengo igandean joateko deitu zuan erri guztia. Munita 31. Gertatzen zaigu iñoiz [...] gutxi ezagutu 

dugun baten aurpegia etzaigula iduritara etortzen, eta deituago ta igesago esan diteke. Or QA 136. Bena harek 

deithü eta deithü arren, etzen Karenik agertü. Mde Pr 126. Amar kinta deitu baizituzten lerro-lerro gudaritaldeko 

utsunerik larrienak betetzeko. Etxde JJ 180. Aragizko griñak deituta, jarraiki joan zitzaion. Ib. 207. 

Anima indartzeko artzen zun alditxo artan etzukela nai bestetara deitzerik. Or Aitork 129. Nere animara deitzen 

zaitut. Ib. 377. Arantzazuko Andre Mari onek, maitasun eta pakera deitzen digu euskaldunoi. NEtx Antz 60. Ez 

eutsen ba il bat zainduten deitu? Bilbao IpuiB 183. Bat-batean [...] telefonoak deitu zuen. Arti Ipuin 75. 

Baserrirako ispillu on bat / jarri digute "Goiz-Argi", / [...] deitutzen diet au artutzeko / baserritar guztieri. And 

AUzta 128. Lo gelditzen banintz irten baño len atea joka deitzera etorriko zirala. Anab Aprika 70. Friedrich 

yaunak, itzeman bezala, deitu zuen telefonoz Claudet yauna. Izeta DirG 117. (Sukaldeko athea idekiz, Margo 

deitzen du) Zato Margo... Larz Senper 132. Deittu zetsan albuan zan emaztiari ixotu zeixan kandelia. Etxba Ibilt 

467. Bizimodu ura etzan atsegiña. Juanari, gaiñera, Errioxako lurrak etzion biotzera deitzen. NEtx LBB 67. 

Garaiko etxauntza aundi batean eskeko zar batek deitu ei eban, limosna eske. Alzola Atalak 43. Urrundik 

deitzen dut xixtuz. Xa Odol 97. Berorren hilkizunetara eraso, ekaitz, uholde, tximist-trumoiak deitu zituen. MIH 

26s. 

(Radical en vez de part.). Euskaraz deutsa berari dei ta / eskatzen ordu danetan, / arren begiak jarri 

daizala / errukiz Erri onetan. AB AmaE 82. Maitetasunarren ero, / badoa dei dion ao gorrira. Ldi BB 30. 

Garbituxe dularik, dei da gosaltzera... / Orduko pir-pir dago zartagin gibela. "Se llama a almorzar". Or Eus 138. 

Basarritar bati dei / plazan baztarrera, / da tratantiak egin / dio eskaera. Uzt Sas 236. (deirik por deiturik). 

Boa! boa! deirik. Aran SIgn 217. 

(Con completiva). Andik deitzen digu goazela beraren ondoren: sequatur me. Mb IArg I 350. Dijoa gizon 

bat zaldiz; deitzen dio norbaitek etxe batetik biur didilla. Mg CC 202. Deituko die ill guziai, dijoazela kontuak 

ematera. AA III 537. Jaungoikoak berak deitu izan balit / iyo nerilla zerura. Bil 36. Deitu diote arren zai dagola 

legatza illarrekin. Sor Bar 65. Bere burua errekara botako zuela deitu zion. Etxeg in Muj PAm 22. Alkartasuna 

deituten zendun / bijotzen erdi erdirik, / areriuak apurtuteko / ez daguala obarik. Enb 62. 

(Lar, Añ, Bera). Invocar, apelar (a). Ta, Espiritu Santuari deituaz, ganzutzen ditu guzien bekokiak. Ub 197. 

Sazerdoteak ostia konsagratzeko unean deitzen dio bakarrik Kristoren Korputzari esan esanaz gure Salbagilleak 

esan zituen itz oek: Au da nere Korputza. Mg CC 202. Eriotzari erneguz deitzea. VMg 63. Beragana biotza 

jasorik dei zaiozu S. Pedroren eran: gorde nazazu nere Jaun maitagarria, galdua naiz bestela. AA III 316. 

[Jinkuaren] aitzinian aphaltü eta haren huntarzüna deithü. CatS 65. Deiturik beriala Espiritu Santuaren 

laguntzari, bero-bero asi zan predikatzen. Bv AsL 178. Eztela behinere entzünik izan zure heltüra deithü dianik, 

zure lagüngoa galthatü dianik, baratü dela konsolazione gabe. Ip Hil 259. Demoninoari deituten deutsenak [...] 

gauza isilekoak edo etorteko dagozanak jakiteko. Itz Azald 84. 

(En la constr. -ren izena deitu). Eta hekin faborera deit Sainduen izena. EZ Man I 113. Geure faborera 

dugu / deitzen zure izena. EZ Eliç 290. [Eta itzuli zen] aldarea lehenago altxatu izan zuen tokira, eta han deithu 

zuen Jaunaren izena. Dv Gen 13, 4 (Urt othoiztu, Ur ots egin, Ol oles egin, Ker, Bibl dei egin). Egin zuen 

gurutzearen seinalea, deitu Jesusen izen saindua eta Satan suntsitu zen. Jnn SBi 122. Iaunaren izena deitzen 


mende. 

94


duna, onik aterako da. Or QA 204. 

"Citar autores, testigos" &c. Lar. Banituke hainitz autor arrotz ene aiphamen hunen fagoretan deitzeko. ES 

109. 

Pedir, solicitar. Gaztigurik ikharagarriena gogoratzen zaio. Gisulabe erretzaile bat deitzen du. Arb Igand 

105. Deitentigu orrek erraiten daizkugun jente adineko guziuak. Mdg 129. 

Atraer. Hunek tu egortzen yendeak ihesi, / harrek bere xarmez deitzentu arraiki. Gy 264. 

[Arbolek] hedoiek dakharketen hezetasuna deitzen eta bereganatzen dute. Dv Lab 311s. Lurreko nazione guzien 

gainerat deithu behar zituen benedizioneak. Hb Egia 46. Beti deitzen dute mirariak jendiaren ikus-naia. Bv AsL 

102. Harrigarri da haste hastetik nola deitu dituen hiri saindu horrek girixtinoak. Ardoy SFran 113. 

Llamar a voces, gritar, vocear. Onetan "Abran, Abran, / ez eman golperik!" / aingeru batek dio / deitutzen 

zerutik. It Fab 233. Pinto gaisoa dago / lurrean etziñik, / negarrez deitzen: "Jauna, / ez daukat indarrik". Ib. 

155. Persona bizia bazera, deitu zion Kondeak, irten zaite zulo orretatik kanpora, argitara. Arr GB 102. Errifaerrifa! 

joian erren bat deituaz. AB AmaE 279. --Kontu erori, Inazio, [...] --deitzen zion amona batek birigarro 

bat bezela adarrik adar keixa gañean zebillen amasei urteko mutil gazte bati. Apaol 23. --Gazteak --deitu eban 

azkenean --larregia be larregi da ta itxi daiogun gauza orri bakean. Ag Kr 136. Antxoba talde ugaria urgañean 

ikusita, itxasora begira dabiltzanak gorria! gorria! deituten dabenean. Ib. 37. Alkatiari aiziak txapela eraman 

ziyolako urera, Miki arrantzalia sartu zuten preso, deitu zuelako "Biba aizia". Iraola 79. --Zaude, Paula, zaude, 

ni ere banator --deitzen du Manuelek. Ag G 346. Ala apaiza atera zan praillea arrapatzera. Eta urrutitik deitzen 

zion: --Biak ezpada, bat eman zazu. And AUzta 43. 

Iñoiz somau ditut nik gazte batzuk, atzekoak Salbe deituarren, txapela erantzi barik eta berbetan. Ag Kr 84. 

Bigarren eta laugarren misteriyuan gidariyak "Gloria" deitu barik, danak "Gloria" zintzo esaten eben bere 

lekuan. Kk Ab II 170. 

"Proclamar, pregonar, propagar" NeolAG. Comentando un sermón de Moguel AG escribe: "Prediketara (a 

predicar). De predikau, que viene del castellano predicar. Podía haber dicho deitutera o deitera, porque deitu 

tiene la significación de llamar, evocar, proclamar, pregonar, predicar" AG 214. Epeko au atara dogu 

Bizkaiaentzako ona deituteko; baña ezta diru-irabazpenik (1894). "Es de propaganda de las ideas bizkainas". AG 

200. 

(Part. en función de adj. y sust.). Convidado, invitado. Morroi bat bialdu zuen deituai esatera zetozela, 

bada guzia prest edo ipiñia zegoala. Lard 416. Topa zuri, Garazi, ta bion aiteri; / topa mâiean dauden deitu 

guzieri. Or Eus 146. Ezkonberri ta deitu mâiean daudela. Ib. 365. Zikiro gizendu bat ekarri zuten etxera, ta 

senide ta ezagun, bazkaritara deituak ziran. NEtx LBB 179. Ezteiak prest daude, baina deituek ez zuten merezi. 

IBk Mt 22, 8 (He, IBe gonbidatu, EvL, Ur deit(h)uak zir(ad)enak, Dv othoiztuak zirenak, Ker deituak). 

2. (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, L, BN; SP, Urt II 180, Ht VocGr 390, Lar, Gèze, H), daitu. Ref.: A; Bon-Ond 

156; Etxba Eib (deittu). Llamar(se), tener por nombre, nombrar, designar. Es muy común la construcción -(r)en 

izenaz (o -ez) deitu. Tr. Documentado desde los textos antiguos en todos los dialectos salvo en vizcaíno, donde 

no aparece hasta comienzos del s. XIX (sí se documenta, si bien en un ej. no del todo seguro, en el alavés 

Lazarraga). No parece que su uso se haya visto excesivamente afectado por las recomendaciones de sustituirlo 

por giros pretendidamente más castizos (cf. A: "Esta acepción, que parece completamente extraña a la lengua, se 

sustituye en V y G por el verbo conjugable eritzi, eritxi y por la locución izena izan", a quien sigue Zam Voc). 

El impersonal se construye con intrans. unipersonal al Norte y tbn. gralmte en textos alto-navarros; al Sur se 

emplean casi indistintamente (no es infrecuente encontrarlas todas en un mismo autor), ésa, el intrans. con dat. 

(tal vez algo más esta última) y, algo menos, intrans. tripersonal (diote, deutse): cf., p.ej.: Etzera, bada, gaurgero 

Jakob deituko, ezpada Israel. Lard 42. Aurrerakoan etzatzu deituko Abran, ezpada Abraham. Ib. 17. 

Aparece a veces junto a sinónimos como izendatu (Gco I 161), iritzi (Jnn SBi 139) o izena ekun (Hual Mt 2, 23). 

Gte Erd 74 recoge deitu con este significado en AN-gip, B y BN-ciz (tripersonal en los primeros, trans. 

bipersonal en el último), además de en S (Nola deitzen zira?), ib. 174; para el resto de las zonas sólo da izena 

izan o eduki. 

Diszipuluak lehenik Antioken Kristino dei baitzitezen. Lç Act 11, 26 (He, IBk, IBe izena eman, Ker izena 

artu). [Desdi]txadu dei detizke. Lazarraga 1140v. Nai du dei drazogun Aita gurea. Ber Trat 90v. Zuhurtzia ere 

duke aren handiagoa / zuhur deithu Salomonek zuen bañoagoa. EZ Man I 134. Nahi eztuenak dei dezaten otso, 

eztezala iauntz otso-larrurik. Ax 403 (V 262). Zer ziren hirur Maje deithü hurak? Bp II 24. Lehen deitzaitezkela 

aingeruen hitzkuntza, ezen ez gizonena. ES 87. Beste modutara deitzen diegu oei. OA 38. Sn. Paulok daitzen dio 

bekatu oni maldadearen oranza (Muruzabal, 1751). ETZ 84. Bizitze ere nula deitzen ahal da hañbeste heriotze 

eta gaitz erakarten diana? Mst III 20, 4. Peste deitzen zaion gaitzez galduak. Mb IArg II 302. Begira ondo [...] 

pena, dolore edo gaitza deitzen diogun au guzia nondik datorkigun. Cb Eg III 284. Hemendik harat Piarres 

deithuren zara. Lg II 132. Zer deitzen düzü lekhükotasun falsia? CatLan 97. Simoni deitu zion Jesusek izengoitiz 

Arria. Ub 77. Biurrera edo aldatze oni deitzen dio Trentoko Konzilio Santuak Transustanziazioa. Mg CC 196. 

Pobren ondasuna deituten deutsan irabazte bat. Añ LoraS 162. Bere emazte Santa Isabelegan izango zuela seme 

bat, Juan deituko zuena. Gco I 457. Ez náiz digno deinazáten berórren hume. LE Ong 49v. Gizonak bada 

berekiñ dituan gura, gogo, naikunde ta zaletasun oei deitzen diegu griñaren izenez. AA III 624. Preparazionea, 


mende. 

95


bertzela aphaintza deith dezakeguna. Dh 100. Karlos bostgarren Errege deitzen danari euskaldunak zortzikoa. 

Echag 161. Aingeruak, harentzat errespetuz, etzuen deithu bere Mariaren izenaz. Jaur 352. Argatik deitzen diote 

erderaz txerritxoa. It Dial 19 (Ur deituten deutse, Dv deitzen dute, Ip deitzen die). Angolakoak deitzen zaiotenak 

dira larrurik onena dutenak. Ib. 99s (Ur deituten deutsenak, Dv izena dakhartenek, Ip deitzen dütienek). Ikust 

[sic] ditzagun, bada, oek Euskarazko itzkuntzak nola deitzen dituen. Izt C 235. Jauna eta Maisua deitzen 

didazute, eta egia diozute: ala naiz. Lard 439. Nola deitzen den ez du erran. Laph 142. Moru pakezkoak deitzen 

zitzaieztenetako batekiñ topo egin zuen. Aran SIgn 18. Espiritü Saintiaren kuntreko deitzen diren bekhatietarik 

bat. CatS 43. Cela deitzen dioten tokian. Bv AsL 83. Oetako bat Jesusen Konpañiako aingeruaren izenaz dei 

genzakean. Arr May 191. Armada harren aintzindariak deitzen zuen bere burua Jainkoaren azotea. Jnn SBi 73. 

Deitu zuen Petri edo harria. Lap 165 (V 361s). Renan deitu bati ohoreak egin behar zazkotela gogoratu zeie. 

HU Zez 182. Txarto deituriko matrimonio zibila. Itz Azald 172. 

(s. XX). Iñok ezteutso deittuten ezizen orregaz. Echta Jos 131. Ik deitu bear iñori alperra. Ag G 338. Guk 

zelaia deitzen diogunari an deitzen zaio soroa. Urruz Zer 57. Ona emen, Abarrak deitu dautsedan irakurgaitxu 

oneik. Kk Ab I 3. Zertako deitzen gituzte Boches? StPierre 21. Emen Jesusek betikoak berdin deitzen dittu 

gaiztoen nekea ta onen bizitza. Inza Azalp 112. Bateiarrian Dominika deitürik izan zena. Const 15. Naiz deitu 

Euzko Erri, naiz Euzkal Errija, / bardin ulertzen dira... Ama eta sendija. Enb 69. Bere gabardina deitzen dion 

orrekin. Alz Ram 37. Pareta guziak estaliak ditu onyx deitzen duten marbreaz. JE Ber 61. --Zelan dettuten 

zattube? --Dettu? [...] --Zelan deritxazun, diñot. Otx 33. Nik eztet beintzat geiago txintik ateratzeko asmorik, 

makartzu deituko banindukete ere. Ldi IL 60. "Antzuela" deitzen zioten nunai ezizenez eskale ari. TAg Uzt 201. 

[Hegaztin hori] "saia" deitzen dute Larramendi eta Harrietek beren hiztegietan. Zerb Azk 37. Ortzantza ori ortzi 

deitu zenun. Or Aitork 345. Ik eztakik abade jaunari berori deitu biar jakona ala? SM Zirik 78. Ez zazula hoin 

aise kriminela dei, oraino kondenatua ere ez den gizona. Larz Senper 128. Pieridak, [...] Makedoniko egosorkaldean 

dagoen Pieria eskualde malkartsuan jaio ziralako orrela deituak. Ibiñ Virgil 41. "Maîtrise" edo 

"Nagusigoa" (orai "licence" deitzen duguna). Ardoy SFran 94. Semeari, Pako deitu zioten. NEtx LBB 29. Baztar 

batean badago arri bat "Frailearria" deitzen dautsena. Alzola Atalak 40. Aurteng'urtea deitu daukute andren 

urte berezia, / iduri eta aurten artean etzutela merezia. Xa Odol 274. Neskatila bat gaztia, / Engrazi zena 

deithia. Casve SGrazi 64. Axulartarrak dei genitzake, maisutzat Axular hartu dutenez gero. MIH 251. Azkeneko 

baldintza honi, inoiz, ez hain aspaldi, euskotar izatea deitzen zitzaion. MEIG IV 51. 

(Izena, etc. deitu). Eta erdiren aiz seme batez, eta deithuren dun haren izena Iesus. Lç Lc 1, 31 (TB 

deithuko duzu haren izena; He, HeH, Dv, Leon, Or izena eman, Oteiza deituko diozu, Brunet izena jarri, Ker, 

IBk, IBe izen(a) ezarri). Eta deithuko duzu haren izena Iesus. Hm 79. Eta deithu izan zuen hiriaren izena Henok 

bere semearen izenaz. Urt Gen 4, 17. Jesus izena deituko diozu. Gco I 457. Goitizena deitzen zioten Pazientzia. 

And AUzta 51. 

(Con inesivo). Sinesten dut haren Seme / Jesu Kristoren baitan: / Hura da bakarrik diñe / Jaunetan deit 

dezadan. Monho 76. Saindutan [Jainkoa] deithuz benedikatzen dute gizonek Lurraren gainean eta Aingeruek 

laudatzen Zeruetan. Jaur 207. 

Etim. Deitu (y deitatu, rad. deita) son préstamos, de rom. *deito, en último término del lat. dictu. 

2 deitu (G-bet ap. A; Izt C 205 H), teitu (L-côte ap. A). "Solen, vulg. muergo, marisco que se coge 

metiéndole en marea baja un alambre por entre sus valvas; tiene la forma de un tubo o de mango de cuchillo" A. 

Euskeraz deituba esaten genion moluska mota ori [...]. Etxde Itxas 41. 

deitura (Ht VocGr 390; -th- Lecl, Arch VocGr). Tr. Al Norte, que es donde se documenta primera y 

principalmente, tiene un valor gral. de "nombre, denominación" y, referida a personas, "denominación (distinta 

del nombre de pila)", a veces "sobrenombre", a veces "patronímico, nombre de familia, apellido" (cf. Ht VocGr: 

"Nom de famille, conom ou surnom"), siendo esta última la que aparece tbn. en algunos autores meridionales 

desde finales del s. XIX; antes sólo se encuentra, con un valor distinto, en Guerrico. Muy modernamente hay tbn. 

ejs. de "denominación", referido a cosas, en autores meridionales. En DFrec hay 38 ejs., ninguno de ellos 

septentrional. 1. Sobrenombre, apodo; nombre, denominación. v. deitze; deizio. Ezen behingo egiñak ez dio 

gauzari deithura ematen. He Phil 358 (SP 355 izena). Jainkoak maitatu zuen ume hau, eta eman zioen Nathanen 

bidez deithuratzat Jainkoaz maitatua. Lg I 307s. Bake hark merezi-arazi zion Salomoni baketiarraren deithura. 

Ib. 329. Deitzen zuen ordinaziozki Andre handia. Haren Erresumako jendek, Errege debot haren exenplura, 

deithura bera emaiten zioten. MarIl 106. Ibiltzen du arthaldeko bulunba; ungirat bulunbaria behar ginduke 

deithu, bainan yoaretik emanen diogu deithura. Hb Egia 130. [Eskualduna] Feniziatik ingurunez / sartzen zen 

lur urrunetan. / Ezagun dire deiturez / haren hatzak guzietan. Zby RIEV 1909, 398. Urtsotegi: deithura egokia, / 

ederrez gezurra balitz egia; / hobi bat, bertzerik ez urtsotegia! Ox 27. Orduko neurtizlariek bertsolari deitura 

hobeki hartzen dute, ezen ez egiazko poetena. Mde Pr 235. [Gauzek] xede bera bethez geroz, hartze dute deitura 

bera, izen bera. Lf in Zait Plat XXI. Nire ames gaizto biren / deitura desberdina. Azurm HitzB 52. Zabaldu zan 

beste liburu bat, eta deitura ikusi zioten: "Gurutzedun Zalduna". Berron Kijote 79. Gizon prestua zan au, 

onelako deiturarik pobreari eman aal balitzaio beintzat. Ib. 87. Izena hautatzekotan, haatik, Euskara eta euskal 


mende.


literaturaren lekukoak edo horren antzeko deituraren bat nahiago nuke. MEIG IV 107. Kaukasoko hizkuntzak 

aipatzea, berriz, gehiegixko ere bada, "iberokaukasiko" deitura daramatenak baizik hartzen ez baditugu ere. 

MEIG VI 122. 

2. Mención. Ezer seguratu bage edo agindu bage, aserrearekin aitatzea Jaungoikoaren izena [...] 

juramentu ote da? Ezta juramentua, baizik da deitura edo aitamena. Gco II 158. 

3. (B, -th- L, BN, S ap. A; Ht VocGr 390, VocB, Bera; -th- VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh). Apellido, 

patronímico. "Zure deithurako gizon bat bada hemen, il y a ici un homme du même nom que vous" Dv. "Le nom 

patronymique; izena, le nom propre de baptême. Izena dut Betiri, deithura Harriaga" H. Aparece tbn. como 

glosa de bir-izen en Or Eus 133. v. abizen; lonbre. Kongreganisten izenak, deithurak, sor lekhua eta 

errezibituak diren eguna. JesBih 421. Etxegoien deithura zaio ezagutzen. Hb Esk 144. Galdetu omen ziyoten 

bere bigarren deituraz, badaki, ama zanarena. Sor Bar 81. Zure izen eta deithurak. Barb Sup 84. Hauzoko 

Madalen hori etzauka plantakoa? Pollita, langilea... --Bai, aita, bai. Oro baditu, bainan haren deithura batere 

ez dut maite. Egunaria 19-5-1956 (ap. DRA). Deituraz eztabada gehiago baditake. Lf ELit 189. Eta izena eta 

deitura galdu bada ere, sentimenduak badirau. Vill Jaink 129. Mitxel zuen izena, / deithura Larralde. Larz 

Senper 98. Euskal deitura duelarik [Madariagak] [...] ez gaitu gehiegi maite euskaldunok. MIH 270. Maiz topa 

dezakegulako Larramendi eskumikatua Azkueren hiztegian. Ez, noski, bere izen-deiturekin, izengoiti ugariekin 

baino. MEIG VII 55. v. tbn. Dv Gen 25, 13. Laph 86. A EEs 1916, 108. Zub 45. Zerb Azk 111. Mde Pr 96. Arti 

Ipuin 79. Izeta DirG 71. Lab SuEm 184. 

Bizipide edo karguaren izenarekin jauna [erraiten dute: Jaun jujea, jaun mera...]. Familiako deiturarekin, deus 

ez: Elizalde, Goienetche, Amezpil. HU Zez 177. 

deituratu. v. deitoratu. 

deitza (Lar, Añ, H). 1. Llamada, llamamiento; vocación, inspiración (divina). "Vocación" Lar. "Appel, 

vocation, imprécation" H. Deitzen duenaren onerako ta on andirako da Jangoikoaren deitza. Mb IArg I 103. 

Zoinek salbatu baigaitu eta deithu deitza saindu batez. TB 2 Tim 1, 9 (Lç bokazione, He, Dv, Bibl dei). Zeruko 

deitzaren partalier. TB He 3, 1. Ezagutu dezagun, nere anai maitiak, gure deitza zein dan aundiya. Bv AsL 67. 

2. "Advocación" Lar. 

3. "Amonestación, pregón de casamiento" Lar DVC 206. 

deitzaile (-ll- Lar, Añ, deit-tzaile Dv), deizale (V-m, S), deitzale (H). Ref.: Lrq y Zubk Ond (deizale). 1. (El) 

que llama, invita. "Llamador" Lar, Añ. "Appeau qui plus spécialement appelle par le chant; appelant" H. 

"Arrantzale errietan, deia joten dabena: señero" Zubk Ond. Cf. tbn. Ag Kr 14n.: "Goizaldean, egualdia ikusita 

gero, arrantzaliai deituteko ardurea daukana". Iaso eban burua Lopek aupadea entzun ebanean [...] ta ezagutu 

[...] zein zan deitzaillea. Ag AL 56. Legorretik betaurreagaz gertaldi on ori ikusi daben deizaleak txalopa 

jabearen etxean jakiñ eragitea. Ag Kr 39. Deitzaile maitea, Zu zaitut iguzki. Or BM 126. Euskerari eldu bear 

izan dio [telefonoz], quien-aren urrengo. Agi danez, deitzallea ezta nornai. Ldi IL 39. Deitzen zaituztenean, zoaz 

ta azken lekuan eseri zaite. Gero zure deitzalea etorri dediñean [...] (Lc 14, 10). Ir YKBiz 295 (Ol, Or deitzalle; 

Lç gomitatu auena, He, TB gonbidatu zaituena, HeH, Dv deithu zaituena, Leon gomitatzale). Gaztaiñondo zaar 

batzuk egozan garbaz apaindurik, uztaren deitzaille. Erkiag Arran 10. Ain zagoz nun-nai, / ixillik bai, ta, / 

deitzaille. Gand Elorri 75. Gauzek nunbaitikako dei bati bezala ihardesten dute [...]. Jainkoa zaiku gauza guzien 

deitzale egokiena. Lf in Zait Plat XXI. Arkadiko Panek [...] oian sakonera dei egin zizunean: eta zuk ez omen 

zenion muxinik egin deitzailleari. Ibiñ Virgil 102. 

"Appellator, gudura deitzáillea" Urt II 180. Ollar xori erneak, / eguna deitzailleak. EZ Eliç 197s. 

2. "Deizale, qui appelle (qui donne nom)" Lrq. 

deitzaldi. v. jetzaldi. 

deitze (Urt II 179). 1. Nombre, denominación. Lekhuaren izenetik komunera deitzeak / berze lezek ere tuzte 

hartu ohi bereak. EZ Man I 127. Berzela du kristauaren gezurtatzen deitzea / eta elizari bere goratzen ohorea. 

Ib. 3. Bañan deitze hura [giristiño] nondik / hiri ungi zaik egonen / baldin ezpadituk haren / ordenantzak 

konplitzen. EZ Eliç 87. Ostalariari zera gogoratu zitzaion, "gaztelu-nagusi" deitze orrek bazuala andikarakoa. 

Berron Kijote 46. 

2. (Lar, Bera, Lh). Llamada; vocación, inspiración (divina). Lehenbiziko deitze, thiratze eta fabore ezti 

komun hetzaz konturik egiten eztugunean. Ax 102 (V 69). Jesüs Jaunagana hel eraziten gütian izarrari bethi 

iarraiki, diot haren [gra]ziaren deitziari. Bp II 26. Zeruko txistu, oiu, ots egite, deitze ta soñuak aditu dituzu. Mb 

JBDev (ed. 1900), 152. Baliatuko naiz, Jauna, zure deitze ezti, gonbidatze amultsuez. Brtc 247. Largako dizu 

Jangoikoaren len bezelako deitzeak. Mg CC 129 (CO 187 len legez deitutiari). Gor zure deitze eztiari. Dh 432. 

Jainkoaren dohainak eta deitzea ezin khenduak dire. TB Rom 11, 29 (Lç bokazione, He, IBk, Bibl dei, Dv 


mende. 

97


deitpen). Amak ene nigarrez ez aldiz antsia, / nahiz egin lizadan Jinkuak deitzia. Etch 172. Artzainen deitzia 

Jesüs Salbazaliagana. Ip Hil 95. Mateo edo Lebiren deitzea. Ir YKBiz 92. Amar kinta deitu baizituzten lerrolerro 

gudari-taldeko utsunerik larrienak betetzeko [...]. Gure Mattin oso-osorik arrapatu zun deitze onek. Etxde 

JJ 180. 

(Como segundo miembro de compuestos). Abenduan gudari deitze berria egin zuten. Etxde JJ 180. 

deitzi. v. jetzi. 

deitzione. v. deizio. 

deiune (V-arr-ger; H s.v. deia), deiuna (V-och), geiuna (V-ple-oroz-arr), deiun ( Bera). Ref.: A (deiuna, 

geiuna); A Apend (deiuneak). Proclama, monición de matrimonio. v. dei (2). Ezin ezkondu leiteke deijuniak 

leenago bota baga. Astar I 248. Bigarren dei-unean / neskeak bear dau / amaiketakoagaz / auzoak konbidau. 

Azc PB 236. 

deizio, deizino, deitzione. 1. Denominación. v. deitura. Lapurdiren deizinoa dela lapurra hitz hunetarik 

atheraia. ES 158. Erresumei, hiriei, etxei eta oraino presunei, nork emaiten othe diotzaten izenak eta deizinoak? 

Ib. 158. Izen arrotzetik harturikako deizinoa. Ib. 159. [Lutherianoek] ez dute behinere deithuko Birjina baizik 

[...]. Zeruko Erregiña! Deitzione horrek erakharri zautan behin emaitza bat ukigarria. Prop 1906, 129. Euskotar 

[...] deitura edo deizioa orain, gehiegi esplikatzen ez diren arrazoiengatik, debekatua badago ere. MEIG IV 51. 

Pompaelo, Pamplona, Pampelune eta gainerako erdal deizioen euskarazko ordainari. MEIG VII 115. 

2. deizino (Lar H), deitzione. Apellido. Bathaioan eman zioten [Pio Bederatzigarrenari] izena Joanes 

Maria: deitzionea Mastai zuen. Ducq 15. 

3. Llamamiento. Sumindrik berri txarrarekin, egin zuen deizio bat Naparrako gizoner. Garral EEs 1923, 83. 

deizka. v. deiezka. 

deizte. v. jezte. 

deja. v. deia. 

dejaradanik. v. deiaradanik. 

dejarik. v. deiarik. 

dekabitu, dekaitu. v. degaitu. 

dekalitro. Decalitro. Gaur oi dan neurri-motarik (dekalitro doblerik) edo beste erakorik ere, etzan izaten. 

Elizdo EEs 1925, 214. 

dekalogo, dekaloga. Decálogo. Dekalogarako, erran nahi da, Iainkoaren hamar manamenduetarako 

aitzindaria. SP GirDoc 103. --Jinkuaren Manamendiak zonbat dira? --Badira hamar, zoin hortakotz Dekalogua 

deitzen ba[i]tira. CatLan 81. Dekalogoko amar aginduak. Ir YKBiz 121n. 

dekano, dekanu. Decano. Nor bera baiño egokiagorik, irakasleme azkarren artean, zaarren ta ikasiena 

nunbait zanez, ango dekanu izateko? Erkiag Arran 138. Entzungarria ta ardurazkoa zan, beraz, Dekanoaren 

epaia. Ib. 143. En DFrec hay 2 ejs. más de dekano. 

dekanotzako, dekanutzako. Pretendido decano. Nor bera baiño egokiagorik [...] ango dekanu izateko? 

[...]. Mikelari ta Timutiri etxaken nunbait, atsegin, dekanutzakoa. Erkiag Arran 138. 

dekatu. Ver (en el habla de los gitanos vascos). [Txaia] dekhatu nuen dibezi hartan [='la ví aquel día'], / 

dekhatu --eta kamatu nuen. Mirande Igela 28. 

dekausitu. v. deskausitu. 

deklaerazi. v. deklararazi. 


mende. 

98


deklamatu. Declamar. Bandoa irakurri ez-ezik, "deklamatu" egiten omen zuan. Alz STFer 127. 

deklaragarri. Explicación. Hitz [...] hek textuan aditzen diraden hitzak izanagatik, eztiradela ordea textu 

gorputz berekoak, baina deklaragarri iarriak. Lç Adv * 7v. Pasaje difizilenén deklaragarri anotazionén 

ezarteko. Ib. * 7v. 

deklararazi, deklaerazi. Hacer declarar. Eman duen ordenantza ohoiñaren gañean / deklararazitzen baitu 

berriz ere ondoan. EZ Man I 58. Hebetik partitzen nüzü / orai Lonbardiarat, / gerla dekla erazitzeko / aita 

Saintiari orobat. Xarlem 327. 

deklaratu (Lcc (-adu), SP, Urt I 25, Ht VocGr, Aizk app.). Tr. General en textos antiguos. Desde mediados 

del s. XVIII en textos meridionales y comienzos del XIX en septentrionales, evitan su empleo los autores de 

léxico más cuidado; varias de sus acepciones no se vuelven a documentar desde entonces. Al Sur aparece aún en 

Cardaberaz, Moguel, Guerrico y f. Bartolomé, a veces emparejado con verbos como azaldu o aitortu, y no se 

vuelve a encontrar hasta muy entrado el s. XX (Aresti, etc.), ya sólo con el significado de "declarar (en un 

proceso, etc.)"; es muy común, en cambio, entre bersolaris. Al Norte mantiene una tenue tradición hasta hoy. En 

DFrec hay 26 ejs., uno de ellos septentrional. 

1. Declarar, manifestar, hacer saber; revelar, dar a conocer, confesar; proclamar, anunciar. "Ab intestato 

decessit, [...] azkeneko borondatea deklaratu gabe hil da" Urt I 25. Halakoei publikoki deklaratzen zaie 

mahain saindu hunetara eztatozen. Lç Ins B 3v. [Artzainek] deklára zezaten bakea lurrean. Lç Adv ** 4v. 

Ezaguturik Pierrisen boza, [...] barnera laster eginik deklara ziezén Pierris borthaitzinean zegoela. Lç Act 12, 

14 (He, Dv berria e(ra)man, TB anontzatu). Euren pregoea deklaraetan ebela. Lazarraga 1154v. Artu eben [...] 

arpa bat, eta asi zan bere mina [...] deklaraetan, manera onetan. Ib. 1141v. Utziko eztio Iainko Iaunak 

gehiagorik, / baiñan deklaratuko du sentenzia borthitza. EZ Man I 62. Hitz gutiz hainitz deklaratzea. Harb 415. 

Zer du fede sainduak Semeaz deklaratzen? Gç 212. Ez deb deskubridu edo deklaratu bear nor dan pekatu 

egitean lagundu zion persona. OA 136. Zergatik eztarotak deklaratu hire emaztea zéla? Urt Gen 12, 18 (Dv 

erran, Ur agertu). Sakrifizioa Malakias profetak aitzinetik deklaratua. CatLav 273 (V 136; Arb Igand 172). 

Alan daukelako deklarauta aita Santu San Pio bostgarrenak. Urqz 20. Zure huts eta falta guziak [...] garbiki 

deklara diotzotzu zure Aita izpiritualari. He Gudu 160. Xarlemaiñaren partez nüzü, / monseiñeur, huna 

presentatü / eta haren komesionia / behar deizüt deklaratü. Xarlem 140. Autortu edo deklarauarren dongaro 

egiña umiltasunik onenagaz. Mg CO 217. San Pedro Apostoluak deklaratu zuen bezela, eztago Zeruaren azpian 

Jesusen izena baizik gu salbatu ginzakeanik. Gco I 468. Ahazten bazako deklaratzea bekatu mortal bat. CatLuz 

33. Segitzeko asmua / artu det lan oni, / deklaratu banitza / motibuak ongi. JanEd I 14. Musde Clerice jaunari 

deklaratzera da jarri / desiratzen lükila enzün zunbait üskaldün koblari. Etch 522. Harrek deklaratzen dauzku 

bere Aitaren manuak. Jaur 115. Zuin dira zirkunstanzia deklaratü behar direnak? CatS 87. Amoriyoa 

deklaraturik / ari zuala firmia. Xe 191. Deklaratzia txit komeni zait / nola dan kaso guria. PE 137. Eta deklaratu 

zuten [...] handik harat erregetasunaren orde errepublika izanen zela Frantzian. Elsb Fram 105. Pasa bezela 

deklaratzia / litzake nere gustua. EusJok II 58. Orra pasarizua / kantuz deklaratu. AzpPr 129. Kontari dabill 

pena dubela / nik modu ontan uztia, / beraren kartak deklaratzen du / nola darukan bestia. Tx B I 141. Josepek 

dirautso / Maria Birjiñiari / noz deklaratuko daben / esperantza geure ori. Balad 197. Lapurdi dugu Euskal 

herriko / probentzietan lehena, / horko suiet bat deklaratzeko / harturik nago ordena. Mattin 36. Ni ixillikan 

neguan baña / daude deklaratu bêrrak. Saiburu in Uzt LEG I 233. Jaun komesaria / jin da herrila / ni desertur 

nintzala / deklaratzera. Balad 217. 

v. tbn. Ax 400 (V 261). Mercy 17. Brtc 163. CatLan 40. LE Matr6 262. Revol 149. Monho 84. fB Olg 175. TB 

Mt 16, 21. UskLiB 83. Gy IX. SalabBN Mt 5, 31. Samper y Hual Mt 27, 2. ChantP 378. Ud 134. Zby RIEV 1908, 

762. Lap 347 (V 158). Ip Hil 209. CatJauf 119. EusJok 17. Zerb Azk 104. 

(Gerla deklaratu). Berzetarik hei daroe gerla deklaraturen / Eta fiñean kruelki ditu hil araziren. EZ Man I 

73. Halatan gerla deklaratu zuen, eta bera bere presunaz harmadarekin partitu zen Espainiara. ES 109. Hura 

da beregaiñki, zure etsayik handienari bezala, gerla deklaratu behar diozuna. He Gudu 299. v. tbn. SP Phil 436. 

Brtc 99. Xarlem 1493. Jaur 383. Gy 299. 

(Uso absoluto). Declarar (en un interrogatorio, en un proceso). Herri osoak deklaratuko du haren kontra. 

Arti Tobera 288. [Polizikoak] deklaratzera zamakizkitela. Ugald Iltz 48. 

2. (Lcc (-adu), Aizk app.). Explicar. "Interpretar" Lcc. Deklara ezak hori klarokiago. Lç Ins C 4r. Fedea eta 

legea bere anzu [...], behar ezten bezala deklaratzen baitituzte. Mat 108s. Dotrinaren bigarren partea, zeñetan 

deklaratzen baita Aita gurea. Ber Doc 127r (v. tbn. Iraz 13, CatCeg 44v, CatEliz 460 (464 explikatu), CatUlz 14; 

cf. Cb CatV 30: zeñetan azalduten edo deklaretan dan). Ez Jentileen legea, baea bai Iaungoiko egiazkoen 

deklaretan deben Dotrinea. Cap pról (ed. 1893). Lehen erranak deklaratzen eta firmatzen dira exenplu seinalatu 

batez. SP Phil 493 (tít.; He 500 argitzen). Kontrizionea anplekiago deklaratua. Gç 106. San Markek ez ditu 


mende. 

99


zorrotztasun guzian deklaratzen zein egunez [...] iragan ziren aiphatzen dituen gauzak. Lg II 86. 

3. Revelar, delatar, denotar, poner de manifiesto. "Deklarako nozu! ¡me vas a declarar!" Ort Voc. 

Egiazki hi ere hetarik aiz: ezen eure minzatzeak ere deklaratzen au. Lç Mt 26, 73 (TB, SalabBN ezagutarazi, 

EvL erakustera eman, HeH, Ip, Dv salhatu, Ur agertu, Echn zautzera man, Hual deskubritu). Iaunak bere 

miserikordia deklaratu zuen harengana. Lç Lc 1, 58 (He, Oteiza se(i)ñalatu, Dv erakutsi). Ea nolakoak diren 

damnatuen nekeak / aski deklaratzen ditu hekin oihu tristeak. EZ Man I 113. Ordean deklaraturen eztu azken 

ordua, / bethiere dagoentzat bakhotxa prestatua. Ib. 79. Mihiak deklaratzen du zer dadukan bat bederak bere 

gogoan eta bihotzean. Ax 396 (V 258). Zeruek salhatzen dute / Iainkoaren loria, / haren obrek deklaratzen / 

bere Moldalaria. Hm 43. [Eskuaraz] berboak deklaratzen du datiboa ere. ES 90. A, zeina bertze letren 

laguntzarik gabe hain eztiki pronunziatzen eta deklaratzen baita. Ib. 131. --Alabatxu, oiñ be deklarako nozu! -- 

Zeu deklarako zara! Ort Oroig 123. 

(Con comparativo). Zeren hezaz [mirakuluez] Iainkoak extraordinarioki deklaratzenago baitu bere 

berthutea. Lç Decl a) 7r. 

4. Declarar(se), proclamar(se). Hunen Iainko eta Salbadore erakusten eta deklaratzen aizela. Lç Ins B 2r. 

Iainkoak madarikatu deklaratzen ditu Legean diraden gauza guziak konplituren eztituztenak. Ib. E 1r. Agnus 

Deiak zu zaitu Iesus Krist deklaratzen / eta billdotsarekien iustuki konparatzen. EZ Man II 62. Presuna 

izendaturik eskumikatu eta publikoki halakotzat deklaratu baten aitzinean. FPrBN 25. Animalia guztien / 

Erregetzat deklaratu. Gç 71. Ofizio dibinoetarako asistentziatik apartatutzat deklaraturik dagoanarekin. OA 

140. Deklara gaitezin haltoki eta agerian pietatearenzat. CatLav 238 (V 120). Exkümikü deklaratiak izan 

direnen konpañaren ebitatzia. CatLan 106. Jesu Kristo Pilatosek berak inozentetzat deklaratu bazuen ere. Gco II 

70. Izendatzearekin alientza hau berria, lehena deklaratzen du zahartua. TB He 8, 13 (He, Dv erakutsi). 

Salbatzaileak gonbidatzen gaitu bere mahainera, bera gure adixkide deklaratzeko. Jaur 409. Ordainez 

Salbatzailea orai eta gero deklaratuko da heien alde. Ib. 137. 

5. (Part. en función de adj.). Declarado, manifiesto. Bekatore eskandalos eta deklaratu baten 

konbertiarazteko. He Gudu 35s (SP 8 ageria). Haren etsai deklaratua. Jaur 372. 

6. (Intrans.). Empleado, al parecer, como equivalente más "culto" o "elegante" de mintzatu. Cf. el siguiente ej. 

de Lç ABC I 5r: Laur Ebanjelistek skribatu dutén historian deklaratzen baita Iesus Kristen sortzeaz, doktrináz, 

[...]. Uroski egundaino / etzaitut xerkatu; / zeren gainian zira / hola deklaratu? Bordel 72. Anderea zen 

orduian / eztiki deklaratu: / Ez, ez, ene bihotza / arras bortxaz jina duzu. Balad 107. 

- EZIN DEKLARATU(ZKO) (SP). Indecible. Bai neure ezteustasun ezin deklaratuaren kausaz, bañan 

prinzipalki neure bekhatu handiengatik. EZ Man II 166. Ezin deklaratuzko garratztasunaz. SP Phil 183 (He 185 

azkeneko gar[r]atstasunarekiñ). 

deklaratzaile (-ille SP, Urt III 59), deklarazale, deklaratzale. (El) que declara, explica, manifiesta, atestigua. 

Eure hitz sainduaren egiazko deklarazalerik eta publikazalerik igorri. Lç ABC B 5v. Gauza hauen 

deklarazale Iesus Iaunak [...]. Lç Adv ** 3v. Haren borondatearen deklaratzailleak eta erakusleak. SP Phil 348 

(He 351 deklaratzai]t[lle). Deklarazioa emateko edade guztiak dira onak, jaunak, edadeak ezpadio 

deklaratzaleari buruko argia kendu. Arti Tobera 287. 

deklarazio (Lcc, Urt I 206, Chaho), deklarazione (SP, Urt V 184, Chaho), deklarazino (SP). Tr. Propio sobre 

todo de los textos antiguos, fuera de los cuales aparece sólo esporádicamente y gralmte. en textos poco cuidados; 

en concreto, en la 1. 


mende. 

a acepción se conserva sólo en algunos catecismos. En la 2. a mitad del s. XVIII y comienzos 

del XIX aparece a veces junto a azaldura o agertute. En DFrec hay 25 ejs. de deklarazio, uno de deklaraziño y 

uno de deklarazione; hay además 16 de deklarapen. 1. Explicación. "interpretación" Lcc. Badugu berzalde 

[...] Skriptura guzian manamenduetarik batbederaren deklarazionea. Lç Ins E 1v. Bertze gaiñerako lehen 

partean diren gauzek eztute deklarazinorik behar. Mat 175s. Arrosario materiaren ereduzkoaren exenplua, 

erran diren gauzen deklarazionearekin. EZ Man II 166. Deklarazinoa, zer esan gura daben [...] ornimenta 

sagraduak. Cap 137. Ustegabez erraiten baduzu gezurrik [...] xuxen ezazu nolazpaiteko deklarazinoz. SP Phil 

361 (He 364 explikazione). Eta oneraño da guk distinzio eta deklarazioarekin sinistu bear degun guztia. OA 51. 

Doktrina Kristianaren deklarazioa. Iraz 9 (CatBurg 9 CatCeg 12v, CatAe 12, CatSal 13, CatUlz 10 deklarazioa, 

Cb CatV 13 deklaraziño edo azalduerea, CatB 18, CatLuz 7 deklarazionea, CatR 13 deklarazionia). Kofesionia 

da gure bekhatiez egiten dügün deklarazionia. UskLiB 82. Kofesioa da bere bekhatuen deklarazionea. CatJauf 

43. 

2. Declaración; confesión. "Manifestación" y "declaración" Lcc. Iauna, ene bekhatuen deklarazionea / 

ontzat errezibi zazu. EZ Man II 84. Deklarazione egiten dut eta aithortzen mundu ororen aitzinian. Tt Arima 

119s. Aldareak dituk Jesusen / Thonba eta Gurutzea; / Meza, haren frogu sainduen / deklaraziño tristea. Gç 38. 

Egin zuen deklarazino bat, zeinetan deklaratzen baitzuen noraraino hedatzen zen haren Iphizpikutasuneko 

eremua. ES 160. --Nola ezagützein tügü egiazko Eskritüra Seindiak [...]? --Elizaren deklarazioniaz eta 

jüjamendiaz. CatLan 55. Examina guzietarik seriosena [...], deklarazione guzietarik konpliena eta osoena ez dire 

asko errezibitzeko absoluzionea. Brtc 164. Zelan egin biar dan pekatuben agertute edo deklarazino osua. Mg


CO 145. Ezin iños guzurrezko deklarazinoerik emon lei. CatBus 24. Eskerrak kapaiñak egin zuten deklarazioari, 

esanaz ni San Migel arratsean Istingagorriko pagariyan egon nintzala. Apaol 96. Deklaraziyo eder bat / biar 

nuke egin, / nola ibili ziran / oiek Azpeitin. AzpPr 125. Hari ere hartuko diogu deklarazioa. Arti Tobera 283. 

"Clarigatio, [...] gerla deklarazioa vel deklarazionea, gerlaren deklarazioa vel deklarazionea" Urt V 184. 

deklinabide (PMuj). Declinación (en gramática). v. deklinazio (2). Izenaren deklinabidea. MIH 112. 

Deblinabide atzizkiak. MEIG VI 143. Deklinabide mugagabearen berezitasuna. Ib. 66. Bai -ren eta bai -ko 

erator-atzizkiak dira areago deklinabidekoak baino. Ib. 177. En DFrec hay 14 ejs. 

deklinatu. Declinar (en gramática). v. jokatu. Haukien izenak ere dira indeklinableak edo deklinatzen 

eztirenak. ES 95. Izenak ez baitzituzten deklinatzen Latinak eta Eskuarak egiten tuen bezala. Ib. 95. Atzizkiaren 

bitartez, oinarri berria sortu dugu jatorrizkotik, hau ere bestea bezala deklina daitekeena. MEIG VI 176. Hitz 

bat behar den bezala deklinatzeko. Ib. VII 174. 

deklinazio, deklinazione. 1. Declinación, distancia de un astro al Ecuador celeste. Iguzkiaren 

deklinazionearen Thaula. INav 145. Deklinazioneko Thaulak egun hartan ematen tuben gradu eta minutak. Ib. 

145s. 

2. + deklinazione, deklinazino. Declinación (en gramática). v. deklinabide. Izenen deklinazioneak eta 

berboen konjugazioneak. ES 95. Latinezko Deklinazionak. Ib. 400. Deklinazino molde hau hagitz diferenta dela 

Eskuararenetik eta Latinarenetik. Ib. 95. Bi sailetan bereizi ohi da, gure gramatikan, morfologiaren eremua: 

izen jokoa, deklinazioa, batetik, eta aditz jokoa, konjugazioa, bestetik. MIH 111. En DFrec hay 1 ej. 

dekolazione. Decapitación. S. Ioannen dekolazionea. Lç Cal a) 6v. 

dekomiso. Decomiso. "Dekomisua daukok, geldi or astuoi". Mutillak gelditu eban ba, ta esautson: "Zer 

dekomiso ta zer dekomiso-oste? Ikusi or zer duan". Kk Ab II 92. 

dekor (V-arr-m-oroz-och ap. A). 1. Testarudo, terco. Gixa-emiak sarrittan ba, gixa-arrak baño txarraguak, 

tematijaguak eta dekorraguak ixaten dozak-eta. Uribitarte Euzk 1930, 485. 

Augaitik deitzen eutsen Praiskari berekor, / Praiskori erri danak, barriz, buru-dekor. AB Olerk 543. 

2. "(V-arr-ger-oroz), flojo, tardío" A. "(V-ger), rezagado para recibir lo que le dan" A Apend. Berankor 

nazan arren, ez naz Ni ahanzkor; / okerra zuzentzeko, enabiltzu dekor. Eguzk in Onaind MEOE 706. 

3. "(V-ple), medio sordo" A. 

dekoratu (-du Lcc). "Decorar" Lcc. 

dekorazio. "Junco arqueado que refuerza el antebrazo del sillón (G-goi)" Garm LexEV 217. 

dekore. "(V), acecho" PMuj. "Dekorean (V), acechando, atisbando" Ib. 

dekoro. De memoria (cf. cast. de coro). Oi arrezkero nik ez dot zerren / estudiadu danzea, / ez geiago 

dekoro jakin / pabaneagaz bajea. Lazarraga 1195v. 

dekortu (V-arr ap. A). "Gorputzaldi txarra dagonean, bat dekortuta dagoala esaten da" A s.v. dekor. "Volverse 

flojo, pesado. Gure agurea dekortuta daukagu (V-arr)" DRA. Cf. dekor (2). 

dekozio, dekozione (Urt II 174). Decocción. Egizue dekozionea pikho melatuz arnoarekin batean. Mong 

591. 

dekret. v. dekretu. 

dekretatu. Decretar. Dekretatua dagoan bezela. Oteiza Lc 22, 22 (Lç ordenatu, He exleyitu, TB debeditu, 

Brunet naidartu, Ol, Or, IBk, IBe erabaki). Dekretatu zenian / Tolosan konpleta, / sententzia emaile / bazen 

fornimenta. Bordel 45. Otsaillaren zortzigarren egunean naidartu edo dekretatu dute danboliñari agintzea, ez 

dezala jo fandangoko soñurik plaza agirikoan. Izt D 161. En DFrec hay 3 ejs. 

dekretu (Urt II 288), dekret, dekreto. Decreto. Ez ediktik, ez dekretik [...] batre etzaiola Skriptura diogun 


mende. 

101


huni neholetan ere, ez deusetan ere kontrariatzeko. Lç Ins G 1v. Zek ekarri zaitu orain / dekretoa egitera, / bai 

Bizkaia iltera? BBizk 5. Zure ethorkizunaz ordenatua zuen bere dekret soberanoetan. He Phil 542 (ed. 1853, 

448 dekretu). Geruago etorri izan diran dekreto errialak. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 733. Eraikiteko gure 

Dekretaren irakurtia. Mercy 43. Dekretaren arabera. Revol 152. Aita Saindu Leon hamabigarrenak [...] eman 

duen dekretaz, bethikotz akordatu du [...]. JesBih 473. Dekret bat eman zuten / umore hunian / esplikatu gabe 

zer / kausaren gainian. Bordel 45. Printzearen dekretua / izatu zen konplitua. Gy 122. Bortxatuak zirela 

deputatuak egitera legerik injustuenak, dekretik tiranoenak. Elsb Fram 70. Erregek ez zuela nahi sinatu dekretu 

bat aphezen kontra zena. Ib. 96. Ez dut uste gure Probintziak inoiz dekreturik eman zuenik. MEIG V 75. En 

DFrec hay 38 ejs. de dekreto, 14 de dekretu y ninguno de dekret. 

Mandato. Bere Aitaren dekreta konpli lezan. Tt Onsa 151 (30 dekreto). 

dekuma, tekuma. Diezmo. v. hamarren. Dekumak eta primiziak Jangoikoein Elizari pagatzea. CatAe 48 

(CatR 49 dekumak, CatSal 49 tekumak). Pagatzen baitzie tekuma aliketa mendara bitartio. Samper Mt 23, 23 

(Hual dekumak). 

Etim. No se puede determinar con seguridad si la palabra conserva un vocalismo latino arcaico (decuma; 

como en sardo, DES I 459), o si su u supone un desarrollo secundario, vasco (por coloración por la consonante 

siguiente), de la vocal átona de decima. 

dela, dala. (Forma personal de izan con suf. -(e)la, empleado en distintas expresiones de carácter distributivo, 

con un grado mayor o menor de fosilización). v. den. 

- DELA... DELA... (Dv, H, A, Lf Gram). (Partícula distributiva). Sea... sea...; tanto... como... Si bien dela se 

puede repetir cuanto sea necesario, la construcción más empleada es la bimembre. Cuando hay más de dos 

miembros, es bastante frecuente que dela aparezca sólo en los primeros, quedando el resto unidos por medio de 

edo, eta o simplemente la coma; de hecho, se encuentran bastantes ejs., meridionales sobre todo, en los que dela 

encabeza sólo el primer miembro, incluso aunque se trate de construcciones bimembres (cf. p.ej.: Euki dozunez 

eskuka loi edo tokamenturik edo gauza zikiñik zeuk zeure gorputzaz edo besteakaz, dala mutillak mutillakaz, 

neskatxak neskatxakaz. Añ EL 


mende. 

1 134s (EL 2 146 nai... dala, nai...); v. infra otras construcciones más usuales: 

DELA... EDO..., DELA... ETA..., etc.). En enunciados largos o complejos, en los que un miembro contiene a su 

vez series disyuntivas, copulativas, etc., dela suele ser el distribuidor principal (cf. p.ej.: Satanasen arrotasun eta 

zorakeriak, dala janzian, janean, edanean ta beste gauzetan, dala atsegin eta jolasetan. AA I 454; Dala zelai 

edo plazeetan, dala etxe edo zurkulubetan egiten ditubee mutill ta neskatillaak alkarren naasteko jolas, dantza ta 

fandanguak. JJMg BasEsc 132). No tiene necesariamente que concordar en número, dado su carácter 

semifosilizado, pero no faltan ejs. en plural; tbn. se atestigua en pasado (cf. Dv: "avec le sens du passé, zela 

répété"), pero en cambio no hemos encontrado pasados plurales. "Dela kan, dela kemen (R), sea allí, sea aquí" A. 

"Quand on veut insister sur le premier membre d'une énumération on emploie bai... bai, dela... dela, ala... ala..." 

Lf Gram 394. Tr. Al Norte se empieza a documentar a partir de Pouvreau; parece faltar en todos los autores 

del s. XVIII salvo Larreguy, pero desde comienzos del s. XIX aparece con cierta frecuencia, si bien nunca en 

suletino. Al Sur es frecuente en los ss. XVIII y XIX, pero después no se encuentra sino muy rara vez. 

Dela xikiroek duten adarrik, dela eztuten, dela diren xuri, dela diren beltz, otsoak hargatik eztitu utziko ian 

gabe. SP Phil 428 (He 432 ala). Dela bero, dela hotz zen, / bethi billuzgorria. Arg DevB 55. Bañan, edo argitzen 

bada, / edo ilhuntzen eguna, / dela goiza, dela arratsa. Gç 134. Poz andiarekin zere gauz bakoitza egitea, dela 

errosarioa esatea, dela meza enzutea, dela konfesioa, dela komunioa edo edozein beste gauz. Mb IArg I 296. 

Anima onetan gaizki egiñik arkitzen dan guzia, dala lurreko argaltasunaz, dala deabruaren engañuz, arren, 

Jauna, zure eskuz berriro egizu. Cb Eg III 268. Ordean, dela Saulek, dela armadak, guziek guphidetsi zuten 

Agag. Lg I 271. Dela xismatikoa, / dela heretikoa. Monho 30. Egin dituzten bekatu itsusiak, dala eskuz, dala 

obraz edo begiekin. Mg CC 116. Txaala esaten jako edozein beikumeri, dala arra, dala emia. Mg PAb 109. 

Balio dabe, diñot, dala humilduteko, dala Jaunaren serbizioan ardurazkoagoak aurrantzean izateko, eurak 

eureetan ez fietako, itxaromen geiago Jesusegan ifinteko ta biztuteko gugan erakusten daben maitetasuna. Añ 

LoraS 110. Euskera egiten dezu, dala Giputzen, dala Bizkaitarren gisan. VMg VII. Pekatu dan gauzaren bat 

egiteko asmo edo intenzioa artzea: dala lapurreta egitekoa, dala deshonestidade edo loikeriakoa, dala 

bendekuzkoa; edo beste edozein. Gco II 4. Pensa Jangoikoaren eskutík ta bere éskus elduzaizúla eldudakízun 

guzía [...], dela osásun, déla heritásun, déna déla. LE Ong 73r. Premiazkoa da zuk umeai erakustea dotrina [...], 

dala eskolara bidalduaz, dala bestela. AA II 77. Altxa dezagun biotza [...] Jaungoiko guztiz on eta ongille 

andiagana, dala lanen bat asitzean edo bukatzean; dala neke edo naigaberen bat datorkigunean; dala tentazioen 

denboran. AA III 334. Ezta deusere meditazionearen usantza baino hoberik, dela bekhatutik beiratzeko, edo 

hartarat lerratzen bada, hartarik ilkhitzeko, dela prestutasunean finkatzeko, aitzinatzeko eta irauteko. Dh 95. 

Dala nai txaarragaz, dala ainbagarik, [...] sarri esan deutseezu zeure umiai. fB Ic I app. 14. Yozak haran, yozak 

mendi, / burutik gan bat iduri, / dela haize, dela uri. Gy 289. Rakelek ere bere aitaren idoloak isillik artu zituen, 

dala asko balio zutelako, dala bere aitaren etxetik Jainko gezurrezkoak aienatzeagatik. Lard 39. Khen, beraz, 

hori guzia; khen, dela guti, dela hainitz, zeren Jainkoak nahi ez duen. Dv LEd 272 (Cb Eg II 154 dala..., dala...).


Aginte-gauza guziak izkuntza ofizialean edo erresuma osokoan tratatzea, dala Gaztelania dala Franzesa. Aran 

SIgn 208. Holako egite onekin, dela agindezkoekin, dela oneraspenekoekin, zer erdiesten du kristauak? Legaz 

35. Zar eta gazte, gizon zeiñ andra / dierri ta probintziak, / dala arraiñak, dala txoriak, / abereak zeiñ pistiak. 

AB AmaE 57. Dala barrungo bultzada indartsu eta betiko egien ezaguera argiaz; dala adiskideren baten 

konsejuen edo konfesore baten gaztiguen bidez. Arr May 102. Dantza frantsesik baizen ez; dela polka, dela 

maxurka, dela eskotix, eta purtzilkeria, herri handietan hiriko musika batekin. Zby RIEV 1908, 84. Dugun 

elgarrekin Eskual herriko bilkura zenbeitetan itzuli bat egin. Dela herriko besta, dela merkatu edo feria, edo 

ihauteria. HU Zez 66. Zernahi lan bururatu, dela burdin-bide, hiri, ur-erreka, dela itsas-untzi, eskoletxe, 

mekanika. JE Bur 118. Ats ezin hartuz daudela, dela biotzetik, dela "edema pulmonar" edo crup-diftérico edo 

zintzurretik beheiti zerbeitek trabatzen duela. FIr 191. Zoazte denak haurraren laguntzerat dela Meriarat, dela 

elizarat. Lf Murtuts 53. Zer ikusgarriak, dela itsasoko alderat, dela mendirat! Zerb Azk 16. 

DIRELA... DIRELA... (En plural). Haren inklinazioneak eta egitateak errazki sartzen baitzaizkigu 

bihotzean, direla onak, direla gaixtoak. SP Phil 310. Ez dago pekaturik pensamenturik ezañenetan, diriala Jesu 

Kristoren, diriala Ama Birjiniaren, diriala Santu Santen kontrako gauzetan. Mg CO 153. Libra gaitzala 

pekatuai zor zaien pena edo kastiguetatik, dirala Purgatoriokoetatik, dirala Infernukoetatik. Gco I 448. Estadu 

bat baño geijago dirala: edo Eleisatikua, nai Erlijinoian nai andik kanpora; edo donzellatasun garbitasunekua, 

dirala mutill, dirala neskatillaak. JJMg BasEsc 210s. 

ZELA... ZELA... (En pasado). Bazter guziak Juduen odolez gorritzen zituzten, zala Erromarren ezpatak 

isurita, zala elkarrekin aserretzen ziralako. Lard 537. Denbora asko gabaz igarotzen zuen, zala otoitz txit 

arretazkoan, zala gogor bere gorputza azotatzen eta zeatzen. Aran SIgn 21. Alde guzietako medikuak izanak 

omen zitzaizkon, zela Español, zela Angles, zela Frantses, eta batzuek ez bertzeek ezin senda! Barb Leg 134. 

- DELA... EDO... (Dos o más miembros, el primero encabezado por dela, el último por edo). Cf. Dv. "Lizela 

errege edo Aitasaindu, fut-il roi ou pape". Urte oso ta askoetan gaizki konfesatu ta komulgatu diranak [...], 

dala lotsaz bekaturen bat edo geiago larga dutelako agertu gabe, edo damurik eraman ez dutelako. Mg CC 212. 

Eragotzitzen dituala bere griña ta pasioak galanki nekatuaz, dala apainduriak utziaz, barautuaz edo beste 

eratan. AA III 616. Nork bere menpeko alor guztiak dauzka arreta andiarekin egoki ta zearo esituak, dala 

esolaz, arantzaz, arriz edo lubakiz. Izt C 26. Marijaren irudi bat albait onduen apainduta, dala lora, larrosa edo 

beste era atako edergarrijakaz. Ur MarIl 1. 

- DELA... EDO DELA... Bada, dela norbaitek, bere aita espirituala hautatu duenean, botu egin dezan haren 

obeditzeko [...] edo dela boturik gabe iar dadin norbaiten manuko, hura obeditu nahiz, bethiere erraiten da 

obedienzia hura dela borondatezkoa. SP Phil 249 (He 251 nahiz..., nahiz...). Beraren borondatea ezagutzean itsu 

itsuan jarraitu bear diogu, dala guretzat samiña, edo dala gozoa Jaunak nai duana. AA III 620. Dala listero edo 

/ dala sobrestante, / enpleo eroso bana / geienak badute. Xe 224. 

- DELA... ETA... (Dos o más miembros, el primero encabezado por dela, el último por eta). Seintxu edo jente 

gaztiak txito erraz ta ederto ikasi darue berbeetia, dala erdera, da [por ta? o por dala?] euskera. Mg CO 110. 

Usadio galgarri askorekin, dala modestia gabeko janzietan, eragabeko jan-edanetan, joku andi kaltegarrietan, 

danza eta jostatze peligroskoetan eta beste modu askotan. Gco I 418. Ta biarra daukeenian, dala eureen [umien] 

arteko aserre, burruka, birao, lapurretatxu ta beste okertasunak gaitik, kastigau biarrian [...] biar bada ez 

deutsee jaramonik egiten. JJMg BasEsc 11. Frango puska biltzen zuen Bil-bil Errientak: dela oilo, oilasko, ahate 

eta pekada moko luze. Barb Sup 2. 

- DELA... (ETA) NAHI(Z)... Bearrik egin edo egin erazo badozu, dala gauza barria, nai adobetea zarrak; 

dala doarik, nai alogeraz; dala ixilian, nai agirian. Añ EL 1 130 (EL 2 138 nai... nai...). Eukiteko beti presente 

geure Jaun ta Jangoikua, dala solo, baso nai edozein leku ta biargintzatan. JJMg BasEsc 87. Dala arranoa ta 

naiz txantxangorria, / lurrera izango da plostetz eroria. Izt C 201. Kaletarrak maite ta zaitu [bear du zuaitza], 

dala aritza naiz pagoa edo piñua. Munita 55. 

- EDO DELA. v. edo. 

- NAHI(Z) DELA. v. nahiz. 

delaidatu. Alabar, loar. Jinkua delaidatü / bai eta erremestia, / etsaiaren goitzeko grazia / eman ükhen 

beteikü. Xarlem 374. 

delaiu. Dilación. Eztezazula geiago usa delaiuz, ezen denbura da paga dezazun. Volt 240. 

delako (Dv, H), dalako (H (V, G)). (Fosilización, en parte, de da --aux. intrans. 3. a pers. sing.-- + suf. -(e)lako). 

Tr. Las primeras documentaciones son septentrionales no suletinas. En el s. XVII sólo lo hemos encontrado en 

Etcheberri de Ziburu; si bien es más frecuente desde la 2. a mitad del s. XVIII, parece faltar en autores 

importantes como Duvoisin; desde fines del s. XIX se documenta en prácticamente todos los autores 

septentrionales, pero no en los suletinos, salvo Constantin. No aparece al Sur hasta Lardizabal, y no hay otro 

testimonio en el s. XIX que el de A.M. Zabala (ya en la 2. a acepción); se hace muy frecuente en el s. XX, incluso 


mende. 

103


entre los autores vizcaínos. Esta generalización de su empleo atañe sólo a la 2. a y, sobre todo, 3. a acepción, 

mientras que la 1. a (con la cual la 3. a está relacionada en más de un aspecto) apenas se documenta. La más 

lexicalizada es la 2. a . No hemos encontrado ejs. de otras personas que no sean la 3. a (aunque Duvoisin recoge tal 

posibilidad en la 1. a acepción). En DFrec hay 332 ejs. de delako y 31 de dalako. 

1. (Pospuesto al sust.). Supuesto, presunto, (el) tenido por, (el) considerado como. "Prétendu être" Dv, que lo 

da como posible en todas las personas y tanto en presente como en pasado. "Qui étant est, que l'on dit être, 

prétendu, censé, réputé être" Ib. "Présumé, supposé, donné comme" H s.v. dela. 

Sufijado a cualquier forma verbal conjugada, -(e)lako tiene cierta variedad de funciones: dejando aparte su 

empleo como sufijo causal (v. A Morf 538, Vill Eleiz4 149s), tiene al menos otras tres para Azkue: 

1) "significa 'de que' cuando le sigue un nombre o pronombre" A Morf 538. En general, parece que su uso se 

restringe a contadas palabras (cf. p.ej.: Gure Aita erakutsiren delako konfidanza betherekin. Lç Ins G 4v. Orduan 

erremediatuko zarelako esperantzarekin. Ax 217 (V 145). Zure gana fidel naizelako seinaletzat. SP Phil b 3v. 

Gutxi nai ziolako kezka samiñ batek utzitzen etzion pakean. Lar SAgust 14. Berak ere eman zarokun hala eginen 

zuelako esperantza. Lg II 288. Atsegin hartzen zuelako itxura eginez. Dh 144. Ala egingo zuelako itza [...] eman. 

Arr GB 9. An arkituko zualako uste osuan. Bv AsL 123. Salbatuko naizelako seguranza osoan nago? Arr May 

22. Hilarazi behar nauzuelako berria. Jnn SBi 402s. Jendeak parra egingo ziolako beldurra. Goñi 90. Zerbait 

erosi bear zualako aitzakian. TAg Uzt 162. Gauez zurekin biltzen naizelako susmoa artu dute. Etxde JJ 75), 

aunque se encuentra en algunos autores con bastante libertad (cf. p. ej.: Eztu nehork hil ondoko erremusinaz 

erremusinalari izan delako laudoriorik izanen. Ax 236 (V 158). Zor ziona artu zuelako papera arzera. Mb IArg 

I 225. S. Franzisko Xabier-ek garaitu zuelako lots-alkearekin. Ib. II 288. Zu ganik sepharatu naizelako 

punizionetan. JesBih 446. Bere barrunari bazizekan Jesusen amorez eta Jesusen izenean zerbait igaro bearra 

zuelako pozez. Lard 489). 

2) Algunas veces "en G, AN y L se valen de él como sinónimo de lakoan. Jango zuelako joan nintzan, me fui en 

la creencia de que había de comer" A Morf 538. "Cuando a lako [...] le sigue como pronombre el artículo a, la 

palabra cuyas veces hace suele ser uste 'idea, creencia', siendo -lakoa (V) 'la creencia de que' y -lakoan (V, G, 

AN, L) 'en la creencia de que'. Etorri dalakoa daukat, abrigo la creencia de que; onduko nasalakoan, creyendo 

que he de enmendarme (Añ EL 2 69); dalakoan eztalakoan, disimuladamente (en la idea de que es, de que no es) 

(Añ EL 2 136)" Ib. 539; cf., con el mismo valor, -(e)lakotan (V-gip) y -(e)lakotzat (V-och) Ib. 540. La 

construcción con -(e)lakoan, es la única que recogen, salvo error, Inchauspe (Verbe 427) y Gèze (246). 

3) "Daukalakoa egin dau (V-m), ha hecho como si tuviera, ha hecho ademán de tenerlo", equivalente, en verbo 

no conjugado a "eroatekoa egin dau, ha hecho ademán de llevarlo. Jartekoa egin dau, ha hecho el gesto de 

sentarse", de la que dice "la he oído no sé si en Mondragón o Gernika (V)" A Morf 562b. 

Estas explicaciones no dan cuenta de toda una serie de ejs., gralmte. septentrionales (sólo hay meridionales, 

salvo error, en el s. XX), en los que -(e)lako funciona tbn. ante sust. o con artículo, pero el sust. no es uno de los 

típicos (uste, esperantza, berri, seinale, etc.) y tiene a todas luces un significado algo distinto; es lo que Lafitte 

(Gram 763) llama "relatif subjectif": "Ex. hilik atxeman zutelako gizona, l'homme qu'ils prétendent avoir trouvé 

mort; hilik atxeman zuten gizona, l'homme qu'ils avaient trouvé mort (relatif objectif); egin dutelako lana, le 

travail qu'ils auraient fait, qu'ils ont, disent-ils, ou dit-on, exécuté (relatif subjectif); egin duten lana, le travail 

qu'ils ont fait (relatif objectif)". Así, p.ej.: Zorionezkoak edo zorigaitzezkoak direlako egunetan fede ematen 

dutenek. Brtc 55. Giristino laxo hark egin duelako ongian berean ere zer kausitzen du juie zorrotzak? Dh 142. 

Guri hasarta iduritzen zaukuna edo gizonetarik heldu delakoa. Jaur 391. Zer da hura baithan delako arima, 

asmu edo gogoeta edo nahiak dituen hura? Hb Egia VII. Non da hemen mirakuluz sendatua delako gizon hura? 

HU Aurp 182. Bere beharriz aditzera bertze nihon ez delako mintzaia hura. Arb Igand 32. [Lizarraga] 

liberalakin ondo etortzen zalako ori beltz samarra da, ta baliteke Santa Cruzen iduritu gaiztoen bat izatea. Or 

SCruz 88. Apaiza zalakoari esker, bizia barkatuko ziola. Ib. 101. Ez badu maite ere, ez du jasango berea zelako 

gizona beste batena izatea. Mde Pr 174. 

En estos casos, cuando el verbo conjugado provisto de -(e)lako es izan intrans. no auxiliar (p.ej. ona delako 

gizona), cabe la posibilidad de posponerlo al nombre, que va a su vez con o sin artículo (es decir, gizon on 

delakoa o gizon ona delakoa). Concuerda siempre en número con su antecedente y suele concordar tbn. con el 

tiempo (presente o pasado) de la oración. Es sólo septentrional, salvo Lardizabal, hasta el s. XX; se documenta 

especialmente bien en los autores de la 2. a mitad del s. XIX. Citamos todos los autores encontrados. 

Hirikoak hill tzatzue / baita ingurukoak, / hekin artean duen fin / errege delakoak. EZ Noel 74. Nahiz 

bertutearen, nahiz hetarik ardiets dezakezun zenbait bertze on delakoen kolorearen azpian. He Gudu 119. Nor 

duzue Davit hura? Zer da Isairen semea delako hura? Lg I 286. Aipatu behar dugu jaun delako hori, / 

gizagaizua zure ustez non zira erori. AstLas 67. [Sarari] ere esan zion; zure anaia dalakoari [=Moisesi] milla 

zillar diru eman diozkat. Lard 22. Zuen Apolonen tenplorat erematen banauzue, ikusiko duzue zer gerthatuko 

zaion zuen jainkoa delakoari. Jnn SBi 173. Non da hemen mirakuluz sendatua delako gizon hura? HU Aurp 182. 

Ber denboran abiatü zen bere ustez ardu xuria zelako haren ürrintatzera. Const 21. Nexkaren beatz meiak 

Bikendi gaixto zelako mutillaren beatz beroekin kakotu ziren. Or Mi 21. Zaldi eder delakoa / ez zen itsua baizik! 


mende. 

104


Etcham 68. Euskal-Erria-tik Eskual-Herria-rako zubian gera, onuzko burutik [...]. Apaizaz arinduta, bagoaz 

Prantzia dalakoan barrena. Ldi IL 43. Gizon berri bat agertzen da: intelektual dalakoa betaurreko ta guzti. Lab 

SuEm 198 (acot. escén.). Goazen poliki poliki gertari edo ames dalako ori garbi jakiten degun azkenerako. NEtx 

Antz 49. Hain zuzen ere, Urre-aro delako harekin zebiltzan ametsetan ordukoak, baso-mendi eta artzai 

txistulariekin. MEIG I 76. 

direlako, diralako. Bekhatu xume direlako hetarik beira-arazi behar zuten asko gisetako arrazoin handiak. 

Dh 141. Deitzen ditu beraz hunek [...] / medikuntza eta barbertzan yakiñ direlakoak. Gy 75. Gure etsai diran eta 

diralakoakin izan bear degun eginbidearen gañean. Lard 178. Zenbat putiko, zenbat gaizandi, zenbat bulunba, 

bi zangotako adimenduaz dohatuak direlakoetan! Hb Egia 134. Egungo gizon onak direlakoek ez dakite egiten 

zonbait hats beherapen baizik. Elsb Fram 151s. 

zelako, zalako. Daviten errhokeria zelakoa etzela funtsean errhokeria, bainan bai egiazko zuhurtzia. Lg I 

285. Ongia zelako hartan berean zenbat huts, zenbat bekhatu eztu kausituko juje zorrotz eta argitu hark? Dh 

142. Aurkez-aurke jarri zitzaion, gizona zalako bat, eskuan ezpata zuela [se refiere a un ángel]. Lard 111. 

Orduan baratza-zaia zalakoak, baña Jaun egiazkoak esan zion: Maria. Ib. 468. Basa-jauna zelakoak altxatu 

zuen besoa. Jnn SBi 115. Hila zelakoari, hartza urrundu'ta / laguna heldu zaio. Zby RIEV 1908, 764. Abaitü zen 

bere ustez ardu xuria zelako haren ürrintatzera. Const 21. Aurki ohartuko baitzarete ilun zirudiena kristala 

bezain argi dela eta ahuntz-erdara zelakoa euskara garbi garbia. MIH 256. 

Que hacía las veces de, pretendido. Herodesek, batetik, bazekusan, jendeak San Juani zenbat nai zion: 

bestetik, emazte zalakoak, hura begietatik kendu naiez, erasotzen zion. Lard 378. 

zirelako. Ez Kanbon, ez Orzaizen, ez nehon, ez da bat, haren etsai zirelakoetan, gizon agertzeko on denik. 

HU Aurp 114. Zenbateraino lagundu ninduten arrotz zirelako irakasleek, batez ere [...] José Vallejok eta 

Antonio Tovar-ek. MIH 369. 

2. (Aparece sólo o antepuesto a un sust.). Susodicho, dicho, citado, (el)... en cuestión. Tr. Comienza a 

aparecer casi a la par en los escritores guipuzcoanos y septentrionales no suletinos a fines del s. XIX, si bien es 

más frecuente en éstos hasta bien entrado el s. XX. Se documenta bastante menos que la 3. a acepción, sobre todo 

al Sur. Suele concordar en número, pero hay sing. en vez de plural, aunque minoritariamente, ya en Zabala y 

luego en los dos J. Etchepare y, a veces, Mirande; tbn. es algo más escasa que en las otras acepciones la 

concordancia de tiempo. v. ERRAN DELAKO (s.v. erran), más moderno. 

Esan zak, seme, zer gertatu zitzaizuten dalako toki oietan? Zab Gabon 53s. Delakoak berriz bere burua 

gizonago baizik etzuen egin. HU Aurp 197. Ohartzen hasiak omen dire herrikoak, delako haitza ez dela bertze 

edo zoin haitz baino ergelagoa. HU Zez 116. Gerlak eta oro finitu ziren geroztik, eta zu... beti delako bide luze 

hartan? StPierre 11. Artzainak erran bezala, heltzen dire delako jauregiaren aintzinera. Barb Leg 130. 

Ohartarazten gitu, bertzalde, delako zangoen alkia gei berez eta ara beretan obratua dela. JE Ber 63. Dalako 

iztegi ori ez ote degun arloteok txerri goseak ezkurra baño ametsago. Ldi IL 59. Faraonen alabak delako saskia 

ikusi zuen. Zerb IxtS 33. Delako hura hor zuten begien aintzinean. Lf Murtuts 18. Bat ez beste guziak il 

baitziran, ta dalako orrek ikusitakoetatik batxo bakarrik izan zun esateko. Zait Sof 60. Horrengatik arbuiaturik 

eta landu gaberik egon dira delako hizkuntzak. Mde Pr 222. Dalako Engrazirekin ezkonduko nauk eta orrekin 

nire oiñordekotza sendotuko diat. Etxde JJ 77. Apaiz bati deitu ta aitorketa edo konfesioa egin du dalako 

gizonezkoak. Basarri 161. Eta delako hamar urteak iragan ziren hola-hola ohartu gabean ere. JEtchep 61. 

Aurretik ezarri izan dizkiot delako izaki orri gezurrezko kolore batzuk. Vill Jaink 128. Berandutxo jakin diat, 

emazte galdu ori, dalako kapitan orrekin itxutua dabillela. NEtx LBB 84. Delako Pedro horrek bazuen seme bat. 

Ardoy SFran 38. Etxerakoan hiru pertsu hauk moldatu nituen delako gai hortaz. Xa Odol 347. Lope Ruiz 

zeritzan; eta dalako Lope Ruiz au Torralba izeneko artzai-neska batengana maitemindurik zebillen. Berron 

Kijote 221. Aitortu beharko dut nik neronek, neure ezerezean, bi aldiz sartu dudala dagoeneko [...] delako teoria 

hori latin fonolojia argiago azaltzeko. MIH 196. 

direlako, diralako. Diralako berri edo argitasun edo garbitasun oiek, adiskide aundi batengandik sortu 

ditut. Or SCruz 7. Direlako bizio horiek onhartzen dituzten gizonak... zerriak baino zikinago dira. Ardoy SFran 

230. Horra direlako pertsuak. Xa Odol 172. Bistan da [...] ez dela direlako leku likits horietan 

[Unibertsitateetan] arte zuzenik eta artezik ez ikasten ez irakasten. MIH 367. 

zirelako, ziralako. Itzaldia bukatu baikoz, gazteek goraka ta aldarrika beren lepoetan eroaten zituzten 

ziralako sofistok. Zait Plat 111. 

3. (Dv, Lh, Lf Gram 763, Casve), dalako (msLond ap. A). (Tras un sust. o nombre propio que se da como 

dudoso, extraño, desconocido, extranjero, etc.). Llamado, denominado; (un) tal. Gralmte. va inmediatamente 

detrás del nombre a que se refiere, y sólo muy rara vez lo encontramos precedido por el resto de los componentes 

del sintagma (cf. el ej. de HU Zez 121) o antepuesto (v. infra). Suele concordar en número con su antecedente 

(los ejs. de no concordancia son muy modernos y sólo meridionales) y con el tiempo (presente o pasado) de la 

oración. 

"Delako peut être employé avec un nom propre en signe de mépris" Dv. "Como sea. Se usa despreciativamente. 

Teresa dalakoak, esa Teresa, tal como es, la simplona de Teresa" A. 

Tr. Comienza a aparecer a mediados del s. XIX en autores septentrionales y a comienzos del s. XX en los 


mende. 

105


guipuzcoanos, algo más tarde en los vizcaínos. Se documenta muy abundantemente desde entonces. 

Boaki delako horrek erran zautan ene beha egonen zela. Prop 1883, 16. Uztailaren 14an zelebratzen dugu 

besta nazionala delakoa. Elsb Fram 75. Madagascar delako Frantziak berritan beretu leihor handi hartako 

haurren altxatzeko. HU Zez 101. Hemenxet aipatu behar izan dugu Rouanet Paristar deputatu gorri beltz delako 

batek Eskual-herrian egin zuela zerasalako itzulia. Ib. 121. Bitxi zaut, egiazki, nola adimendua delako zerak 

amodioa bilharatzen dakon gizonari ez ditaken lekuan. JE Bur 94s. Nola nai dezu, osabaren ontasunak uztia, 

bere aien ondotik badabil Txibiribiri dalako ori? Alz Txib 87. Alaxe ageri zaigu [...] "Jesusen Biotzari" 

delakoan. Inza in Jaukol Biozk XIV. Crimée delako aurkintzan soldado zaurituen arthatzen arizanik. Barb Sup 

67. Zorrak kitatu zituan beraz eta artzekoak irabazian utzi "Araluze y Compañía" dalakoari. Mok 10s. 

Hipokrates delako sendakinetik asi. FIr 174. Ohorezko aipu delako edo "accesit" bat eman nai dizute zuri. Ldi in 

Or BM 14. Stalin dalako orrek. Eguzk GizAuz 132. Mont-Cassin delako mendian komentu bat altxatu. Zerb IxtS 

101. --Nor zen hona gentozelarik tximista bezala atera den hori? --Gizon bat bere gisakoa, Mr. Nuttel delako 

bat. Mde Pr 100s. Xalbat delako gona-mutil ori buru muiñean sartuta daukan artean. Etxde JJ 149. Guk ezin 

eman dugu "passif" dalako ori bakan baizik. Or Aitork 6. Polliki-polliki igaro naiz frankotan "Quais" 

delakoetatik. Txill Let 114. Arik laster, agertu zan zortzi orduko lana dalako ori be; baserrien, barriz, 

bearrerako ez-ordurik sekule be eztago. Akes Ipiñ 23. Alako batean botatzen diote Benturari merenge dalako 

bat egin begian bete-betean jo. Anab Poli 101. Gure atzetik prantzes soldaruen jeep dalako bat datorrela ta 

parean gelditzen dala. Anab Aprika 60. Moralidade delako orren arrastorik geldituko bada gizartean. Vill Jaink 

87. Leku jakin batean: Montseny Bar dalakoan. Erkiag BatB 178. Zoritxarrez aukera izan dugu neurtizkeratzat 

zorioneko izki-zenbaketa dalakoa. Gazt MusIx 248. Frantsesek ere ukan zuen azkenean "daimio" delakoaren 

ikusterat joaiteko gomita. Ardoy SFran 215. Willi kamarero-nagusi zan; "maître" dalakoa. Lab SuEm 181. 

Euskara orokor bat edo euskara batua delakoa behar nuen erabili. Xa Odol 69. Antzinakoen ornatus delako 

apaindura haietan. MIH 286. 

(Antepuesto). Oraiko legeak eta errextasunak ukhan balitu [...], fortuna egiteko parada bazukeen; eta 

delako Prix Cognacq ederrenaren irabaztekoa ere. Ox 193. Nere lagunak arkitu ta delako "Cannes Club" 

orretaruntz abiatu gera oñez. Txill Let 43. 

direlako, diralako. Zer amarra dute gizonen ohore edo konzientzia direlakoek? Hb Egia 129. Musak 

diralako atsoek atzaparpean ninduten. Ldi IL 29. Short direlako galtza motz petrailak. Zerb Azk 30. 

zelako, zalako. Limburg zelako hiri hortaz ez nuen garbitasunik batere. StPierre 38. Aita saintiak etzian 

onetsi Constitution Civile zelako lege berria. Const 23. Giera zelako batekin. Or Mi V. Aurreragoko "Eusko- 

Elazkona" zalakoa eraberritu ta zabalagotuz. Ldi IL 59. Gizon txepetx batzuek Marx zalako ori igarle anditzat 

dauke. Eguzk GizAuz 63. Elpidi zalako batek aien aurka egin-itzaldiek eragin ninduten. Or Aitork 119. Argi ta 

garbi ikusi oan Ipiñeko abade-etzea zalako ori, eleixeena barik, Ipiñeko jaunena zala. Akes Ipiñ 15. Fakir zalako 

batek bere lanean nolako gauzak egiten zituan ikusteko. Anab Aprika 31. Erreur tragique zelakoaz ari naiz. MIH 

375. Arenaza zelako bat, mediku bat, mungiarra edo. MEIG IX 77. Antzinako Veleia zelakoaren izena. MEIG 

VII 117. 

(Antepuesto). Ez nuan batere gogorik zalako relais ura baño aruntzago joatekoa. Anab Aprika 62. 

zirelako. Italian zeuden Ligurak, bai eta Hispaniako Ambrones zirelakoak. Mde Pr 213. "Zazpigarren..." 

zirelako film gehiegi ikusia nintzen. MEIG I 197. 

- ...EDO DELAKO. ...o como se diga, ...o como se llame, ...o eso. Tr. Citamos todos los autores encontrados. 

Eclipse edo delako hura ote da hau? HU Zez 95. De Lesseps edo delako jaun horri behar ziozkatela konduak 

xuxen galdatu. Ib. 46. Pillemon edo dalako ori. Alz Bern 50. Eta noiz egin bear diagu reparto-social edo dalako 

guzion dirubanaketa ori? Lek EunD 19. Eurotariko batek, Camilo Scalligerik,Cacaseno edo dalako ixen 

itxusizkoren edestija gettu eutsan. Otx 6. Gure gaitz ori, gure axkure edo dalako zer ori, gure "erdibearra". Ldi 

IL 28. Engrazirekin edo dalako orrekin loikerizko ezkontza legepetu nai baduk. Etxde JJ 166. Ollo-saldia edo 

dalako orrek iztarri guztia pikatzen jok. SM Zirik 114. Ba al ditu poema edo dalako onek parte berezi batzuk? 

Vill in Gand Elorri 13. Nere laguna, Juan Erentxun edo dalako ori, orain Donostian bizitzen da. Uzt Sas 354. 

Alik eta buruko almetea kendu arte Malandrinori edo dalako mairu orri, izenik ez dut gogoan. Berron Kijote 

205. Fonetikaz eta fonologiaz gainera, bestalde, morfonologia edo delakoa kontuan hartu ohi da. MIH 98. 

EDO DIRELAKO. Olerkari edo diralako yainkozko gantzu bereziz igurtzitako giza-gurenen gogai-aria. 

Markiegi in Ldi IL 8. 

EDO ZELAKO. Geiagoko barik, artu lastamarragea edo zalakua ta [...] bakaldunari eruan eutsen. Otx 

95. Ez dadila berriz gerta [...] behiala Boletín oficial del País Vasco edo zelakoarekin [...] gertatu zena. MEIG 

VII 163. 

delan. Aparece en A EY III 311: "Delan edo alan, de alguna manera (Vc)", recogido por DRA, pero 

evidentemente se trata de errata por zelan. 

delantera. Delantera. Kortazarretarrak delanterea, Ibarguendarrak urrean. (Cantar de Rodrigo de Zárate). 

IC I 564. 


mende.


delderi. v. helderia. 

deleial. v. desleial. 

deleitatu (Lcc (-adu), Chaho), delektatu. Deleitar(se). "Deleitar" Lcc. Hura baithan delekta ledin eta 

atsegin har ahal lezanzat. Lç Adv * 8v. Delektatzen ohi zuenak tharrita baitzezan. Ib. * 8v. Eta delektatzen 

ziraden bere eskuezko obra eginetan. Lç Act 7, 41 (He bere atsegiña ematen, TB bozkariotu, Dv bozkario 

zuten). Dagoana bere guraz deleiteetan. Cap (ed. 1893), 50. Deleitadu ote dan alako pensamentu aetan. OA 

158. Bere borondates aietan [pensamentu gaistoetan] deleitatzen dena. El 56. Janaribát [...] bizkórtzen ta 

deleitatzenduéna. LE in BOEanm 989. 

deleite (Lcc). Deleite. Etxi ian edan sobreari eta aragien deleiteari. Cap 78. Pensamentu artan bere 

borondatez gustoa edo deleitea arzeen nai egotea. OA 159. Aragiaren deleite zikinen apetito desordenatu bat. 

CatSal 63 (CatAe 62 deleite; CatR 63 plazer). [Sarareki ezkondu zirenak ] gógo guziá paratzenbaizúte deleite 

soillean. LE in BOEanm 501. 

deleitos (Chaho), deleitus (Chaho). "Délectable, agréable, qui plaît" Chaho. v. tbn. deleitoski, deleituski. 

delektatu. v. deleitatu. 

deletazio, deletazino. Deleite. Ea matrimonio santua artu eban kontentua eta deletaziñoa arzaiterren. Cap 

112s. 

delezius. v. delizios. 

delfin. 1. "Delphinus, delfiñ itsasarraña" Urt I 532. v. daufin; izurde. Greziako portu batean azten omen 

zen delfin ttipi bat. (B, s. XVIII). BOEans 775. 

2. "Delphin de Francia" Lar. 

- DELFIN-HERRI. "Delfinado" PMuj. Delfin-erriko goiko ibarretatik zabaldiko negu-larrera yeisten. Or Mi 

42. 

deliberamendu (BN-arb ap. Gte Erd; Chaho (+ -mentu)). Decisión, determinación. "Deliberamendu bat hartu 

du (BN-arb)" Gte Erd 54 (junto a erabaki de otras zonas). v. delibero, deliberazio. Tr. Documentado en 

autores septentrionales del s. XVII, y en Mirande y Larzabal. En DFrec hay un ej., septentrional. Orai egiten 

dudan deliberamendu hunetan fermuki irauteko. Mat 245. Emaiten natzaitzu deliberamendu oso batekin eta 

fermu batekin. Harb 409. Ez erortzeko eta eroriz gero ere iaikitzeko erremedio handia da gogoa, borondatearen 

deliberamendua. Ax 370 (V 244). Egundaiño baiño deliberamendu handiagoarekin. Ib. 115 (V 76). Ezin 

hautsizko deliberamendu batez. SP Phil 413 (He 417 borondate). Enegatik bizitzeko eta hilzeko hartu duzien 

deliberamendu eta resoluzione saindia. Tt Onsa 83. Edozer deliberamendutan hauen aholkua hartu behar zuten. 

Mde Pr 228s. Presuna ongi altxatu batzu hor baitziren auzi horren lekuko, hu-hu-ka erakutsi dute, ez zutela 

batere gogorako kontseiluaren deliberamendua. Herr 23-1-1958, 2. Berari da deliberamenduen hartzea bere 

geroari buruz. Larz Senper 46. 

deliberatu (B, BN-arb, S; SP (sin trad.), Urt I 180, Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv, Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq; 

Izeta BHizt2; Gte Erd 78. 1. Decidir. v. erabaki. Tr. Propio de la tradición septentrional, fuera de la cual 

sólo se documenta en algunos textos guipuzcoanos. Falta en muchos autores del s. XIX, pero se documenta bien 

en el XX. Con frecuencia aparece acompañado de oración subordinada; en los textos antiguos predomina la 

construcción con sust. verbal en alativo, aunque no es raro encontrar la completiva con -(e)la; hay a veces tbn. - 

t(z)eko. Desde el s. XIX cuando menos, al lado de -(e)la hay tanto -t(z)era como -t(z)ea, este último ya, junto a - 

t(z)era, en Haraneder. Se construye con aux. trans., si bien en la construcción con -t(z)era admite a veces el 

intrans. ya desde Etcheberri de Ziburu (un ej., junto al más frecuente trans.); esta posibilidad se hace muy 

común, única en algún caso, en autores del s. XX (Illarramendi, Txirrita, Lafitte, Mirande, Larzabal, Mattin, 

Xalbador). En DFrec hay 9 ejs., 5 de ellos septentrionales. 

Gogoan konsentimenduarekin arrestatzen eta deliberatzen diraden afekzione gaixtoak. Lç Ins D 8r. Gogoan 

deliberaturik eta aitzinetik pensaturik egiten den heriotzea. Mat 30. Ezen Iaunak duenean zerbait deliberatu, / 

kreaturak haren kontra eztu zeren altxatu. EZ Man I 95. Deliberatu lekhura heldu gabe. Ib. II 115. Bere bizitze 

gaixtoaren utzteko ingurunera zenean, ibili zen [...] ezin partituz eta bere baithan ezin deliberatuz. Ax 52 (V 


mende. 

107


34). Eztuzula axolarik deliberatu zinituen ahoko othoitzak ez errana gatik. SP Phil 94 (He 96 erran gogo). 

Ansigabez egoiten bagara deliberatzen ea atsegin hura hartuko edo khenduko dugunz. Ib. 448 (He 453 

dudatzen). Gizonak deliberatzen du eta Jainkoak disposatzen. Ch I 19, 2 (SP deliberatu; Mst deseña hartü, Ip 

hitzartü, Leon xede artu). Aguantatuaz piskabat, gero gauzak ekusita deliberatzeko. CartAnd 393. Goiz hartan 

kanoiak ixilduxeak baitziren, karrika gainera sudurra eman nuen, behar nuela nolapeit deliberatu. StPierre 16. 

Hasian hasi, deliberatuz geroz, baliatu nahi nuke. Barb Sup 10. Deliberatu nahi zuten nola iharduk 

ezinbertzeari. Lf Murtuts 2. Alta hori elgarrekin deliberatua zuten. Ardoy SFran 139. v. tbn. ES 165. Brtc 174. 

Gy 304. Elsb Fram 70. Tx B I 198. 

(Con -t(z)era). "Baten hartzerat deliberatu zuten (BN-arb)" Gte Erd 78. "Deliberatu nuen gau batez yoaitera" 

Izeta BHizt2 (citando una canc. pop.). Anhitzetan zuetara ethortera deliberatu dudala (baina enpatxatu izan 

naiz oraindrano). Lç Rom 1, 13 (He xedea hartu, TB xedea izan, Dv gogoan hartu, Bibl asmoa ukan). Ezen 

eztuk bekhaturik nihola ere barkhatzen / aithortzera non presuna ezten deliberatzen. EZ Man I 22 (cf. trans. en 

Eliç 223). Pazientzia izaitera deliberatuagatik ere, berehala, lehenbiziko inkontruan behaztopatzen zela. Ax 288 

(V 192). Deliberatu dut gauza guziei ukho egiterat xoillki zurekiñ iuntatzea gatik. Ch III 21, 7. Satan deliberatua 

balitz ere behiñere gelditu gabe zuri gerla egitera. He Gudu 117. Guzia baitzuen eraman etxera, / deliberatua 

han idukitzera. Gy 243. Ikusi diot sakutxu ori, bañan ez naiz deliberatu ikustea [= '-tera']. Ill Testim 27s. 

Azkenean deliberatu zen gure gizona auzoko miriku baten ekar-arazterat. Lf Murtuts 32. Theresa ezin zitekeela 

delibera biluztera. Mde HaurB 55. v. tbn. Mat 229. Harb 129. Volt 205. SP Phil 347. Tt Onsa 123. Gç 56. ES 

198. Lg II 206. Revol 151. Xarlem 130. Mattin in Uzt LEG II 205. Xa Odol 229. 

(Con alativo no verbal). Zeren orai zeure onak eztitutzu gutitu nahi, ezin delibera dezakezu hartara. Ax 237 

(V 159). Engoitik zer nahitara deliberatua. Barb Sup 174. Eta izan ditiat hilabetheak nehor ez baitzian gehiago 

harat deliberatzen. Larz Iru 142. 

(Con -t(z)en). Orai deliberatzen duzu hetarik konfesatzen. SP Imit I 22, 6. 

(Con -(e)la). Ordu hartan nuen, Iauna, / guztiz deliberatu / behar nerotzula neure / bekhatua agertu. EZ 

Eliç 320. Semea galduko bazuen ere, deliberatu zuen eta manatu iustizia egin zedilla. Ax 347 (V 231). Maiz 

deliberatzen dut borthitz izanen naizela. Ch III 20, 1. Zenbat aldiz ez duzu deliberatu oso osoa behar zaizkola 

eman Jainkoari? Brtc 253. Deliberatu zuen zango bat bederen sartuko zuela. Lf ELit 247. Baitzuen zentzu, 

Iñakik deliberatu zuen hobe zela igurikatzea. Ardoy SFran 128. 

v. tbn. Harb 158. SP Imit III 20, 1. Gç 146. He 1 Cor 7, 37. AstLas 25. Elzb PAd 37. Barb Leg 137. Zerb IxtS 9. 

Mde Pr 84. 

(Con -t(z)eko). Fermuki deliberatzea handik aitzina hobekiago bizitzeko. Mat 308s. Huna giñen Eternala 

etxera itzultzeko / eta deliberatuak pontuan partitzeko. EZ Man II 141. Baldin Iainkoak deliberatua badaduka 

igurikitzeko neurria betha arteiño eta ez gehiago. Ax 125 (V 83). Dagoenean deliberatua eta prestik egiaren 

gaiñean bezala orobat gezurraren gaiñean ere iuramentu egiteko. Ib. 263 (V 176). v. tbn. SP Imit IV 7, 2. Gç 

58. ES 115. Ht Gram 4. CatLav 297 (V 148). Elsb Fram 141. 

(Con sust. verbal -t(z)ea). "Deliberatu dugu au itea" Izeta BHizt2. Hartara igateko deliberatu behar duzula 

zure buruaren kontra gerla kontino bat egitea. He Gudu 38. Bertze haurrek bezala sosak bildu nahiz, deliberatu 

nian [...] bertzek bezala sosak galdegitea. Elzb PAd 21. v. tbn. Etch 146. Xe 281. Ardoy SFran 218. Barb Leg 

22. Zerb IxtS 50. Othoizlari 1958, 186. 

(Part. en función de adj.). "Gizon deliberatua, homme résolu" SP. "Gizon deliberatua, homme hardi et 

déterminé" Dv. Malizia obstinatu eta deliberatu batez. Lç ABC I 5v. v. tbn. Mat 166. Kapitain kuraiosek eta 

deliberatuek. Harb 453. Bekhaturik egin gabe egoiteko gogo deliberatua. Ax 464 (V 301). Debozionean 

deliberatuenak diren arimen ardurako lanak. SP Phil 454 (He 458 arima debotenei). v. tbn. Tt Onsa 64. 

Obratzen eztiren desirak eztituzu jiten borondate osoki deliberatu batetarik. AR 26. Presuna ona zen eta 

deliberatua Herr 29-1-1959, 2. 

2. (Lcc, Chaho). Deliberar, meditar, discurrir. "Deliberar lo venidero, deliberatu etorriko dana" Lcc. 

Iainkoaren maiestateak zutaz deliberatzen zuen bere guzien gaineko ontasuna baitan. SP Phil 533 (He 542 zure 

ethorkizunaz ordenatu). Begira zaite etsai harekin nihola ere deliberatzetik, ezterrazula hura enzunen dut. Ib. 

304 (He 305 iharduki). 

- DELIBERATURIK. Deliberadamente. v. deliberatuki. Iakiara eta deliberaturik presunak hiltzen dituztenen 

bekhatua. FPrBN 24. 

deliberatuki (SP (sin trad.), Dv). Deliberadamente. Zutzaz deliberatuki orhoitzen naizen guziaz. Harb 95. 

Zeren hartzen dugun gogo eta borondate hura ezpaita fina, ezpaita zinezkoa eta ez deliberatuki deliberatua. Ax 

47 (V 30; v. tbn. ES 180). Gogotik eta deliberatuki, zin zinez eta amorioz enseiatzen. Ib. 485 (V 313). Noiz ere 

borondatezki eta deliberatuki gogoa hartzen baitugu halako atsegintasunean lakhetzeko. SP Phil 448 (He 453 

deliberatuki). Deliberatuki etorri zela haren ondoan jartzera, haren diruaren ebastekotz. Mde Pr 154. Berak 

aitortzen duenez jakiara mintzatu da horrela, deliberatuki. MEIG IV 121. Batasun bidetik, gerotik gerora ibili 

gabe, gogotik eta deliberatuki abiatzea. Ib. VII 163. 


mende. 

108


deliberaturo (SP, sin trad.). Deliberadamente. v. deliberatuki. Fedezko gauzez dudatzea 

nahigaberik, benial; deliberaturo, mortal. Harb 160s. Iainkoak zerbaitetan eztuela ungi egin deliberaturo ezpa 

berak bere nahiz pensatzea da mortal. Ib. 161. 

deliberatzaile. Deliberatzallea figura en SP, sin trad. 

deliberatze. Decisión. Hunelako deliberatzea da bekhatu mortala eta obratzen balu bezalako suertetakoa. 

Harb 158. Bekhatuaren egiteko asko da pontu bat, gogoaren egotzte bat, borondatearen deliberatze bat eta 

konsentitze bat. Ax 199 (V 133). 

deliberazio (Lcc, Urt III 127), deliberazione (SP, Urt III 127, Dv), deliberazino (Chaho). 1. Decisión, 

propósito. "Deliberación" Lcc. v. deliberamendu. Tr. Sólo septentrional. Apenas se encuentran testimonios 

posteriores a mediados del s. XIX. Haramburu y Gasteluçar emplean deliberazino. Bere borondatea eragiten 

draue, haien intenzionea eta deliberazionea hala ez izanagatik. Lç Ins C 2r. Fiñean hautsi dut neure azken 

kofesionean hartu nuen deliberazione ona. EZ Eliç 141s. Baldiñ deliberazionerik hoberenak hartzen 

dituena ere erortzen bada maiz. Ch I 19, 2 (Mst deseñ, Ip, Leon xede). Berzek hartuko baitu deliberazione obra 

hobeago baten egiteko. Ht Gram 4. Deliberazione on bat har dezagun Sainduak bere berthutetan imitatuko 

tugula. CatLav 442 (V 208). Baitezpada preparatu behar duzu guduan haritzera ahalik deliberazione eta khar 

handienarekiñ. He Gudu 37 (SP 10 bihotz guziaz). Fermu egonen naiz ene deliberazionean. Brtc 254. 

Deliberazione firme baten artzea sekulan bekaturik ez egiteko. CatEliz 470. Irakhurtzen duzuenaren gainean 

deliberazione onak hartuz. Arb Igand 176. 

v. tbn. Hm 197. SP Phil 109. Gç 102. Mih 9. Mercy 40. Revol 127. Xarlem 222. JesBih 405. CatLuz 33. 

2. Deliberación. Bere jardunak eta deliberazioak ate itxiz egiñaz. Vill Jaink 131. 

delibero (S; VocBN, Gèze, Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. Resolución, decisión. v. deliberamendu. Egun 

oroz [...] hartu behar dien deliberuen pundu hau]s[tatu batzuz. AR 49. Delibero edo resoluzione hunetan 

irauterik eztiizi. Ib. 290. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales. 

deliberozki. Deliberadamente. Botua dela deliberozki egiten den promesa bat. CatLan 87. Zointaz 

obligatzen baigira deliberozki zerbait gauzaren egitera. Ib. 87. 

delibrantza. Liberación. Ejiptetiko delibranzá. Lç Ins D 2v. Israeleko populuari Iainkoak Ejipteko 

kaptibitatetik retiratuz egin ukhan zeraukan delibranzaren konmemorazionetan. Lç Decl a) 1v. Iainkoak haren 

eskuz delibranza eman behar zerauela. Lç Act 7, 25 (He libertate, Dv librantza). Zaurthuén delibranzatan 

ezartera. Lç Lc 4, 19 (TB laxoan, Dv libratzera). Adopzionearen begira gaudela, gure gorputzaren 

delibranzaren diot. Lç Rom 8, 22 (He librantza, TB arra-eroste, Dv berrerospen). 

delibratu. Librar, liberar. Berze remedioz batez ere ezin delibra ez enpara ahal gaitezkela. Lç Ins G 4r. 

Heriotik delibraturen gaituela. Ib. D 2r. Eta gu delibra gaitezen jende desordenatu eta gaixto hautarik. Lç 2 

Thess 3, 2 (He, TB, Dv libratu). Eta delibra litzanzát herioaren beldurrez bere bizi guzian sklabo izatera suiet 

ziraden guziak. Lç He 2, 15 (He libertarean ibeni). Surtarik delibra dezan kharrez inguratua. EZ Man II 98. 

Delibratzeko gure burien zonbat akzident edo danjer handitarik. Tt Arima 5. Ihortziriatik eta elementatik, 

delibra gaitzatzu, Jauna. Gç 52. Delibratü zien ordian / Domingo potenziati. Xarlem 1527. 

delient. v. dilijente. 

delikatasun, delikatutasun (Urt, Chaho), delikatutarzun (Chaho). Delicadeza. "Argutia" Urt II 303. 

Delikatasun eta ostendade guzia akhabo dun hiretzat. He Apoc 18, 14 (Lç, TB gauza delikatu, Dv gori, Ip, Ur 

(V, G) gizen, Echn sendo). Ihes egin dezotegun bertzearen [aberatsaren] delikatasunari [eta] bizioei. Jaur 122. 

Behar izan dugu Axularen mintzaia ere estali, aphaindu edo aldatu, oraiko ienden delikatutasunagatik. Ip in Ax 

(ed. 1864) VIII. Dena eskatuko da eta (izartu) nehurrituko delikatasun aundienarekin (Luzaide, 1869). ETZ 283. 

delikatu (Urt, Ht VocGr, Lecl), delikadu (Lcc), delikau. Delicado. "Abrodiætus" Urt I 39. "Curieux" Ht 

VocGr. Tr. Documentado en textos de todos los dialectos; tiene una tradición más continuada al Norte, si bien 

en el s. XX sólo se encuentra en Xalbador. Al Sur aparece gralmte. en textos de léxico poco cuidado y es muy 

escaso desde comienzos del s. XIX. Añibarro lo empela junto a sentikor. Aparece delikadu, además de en 

Lazarraga y los vizcaínos, en Guerrico y en Oñatibia; delikau en J.A. y J.J. Moguel. En DFrec hay 3 ejs., 

meridionales. 


mende. 

109


Haren gorputz prezioso eta delikatuia / gaizki eskarniaturik eta zathikatuia. E 31. Gauza delikatu eta 

exzellent guziak galdu izan zaizkin. Lç Apoc 18, 14 (TB gauza delikatu; He delikatasun eta ostendade). Soka 

batez esku delikaduak loturik lepora. Lazarraga 1153v. Esku delikaduokaz. Ib. 1138r. Enas orren delikadua zein 

judegua barikuz. Mic 13r. Hekien gostu fiñ eta delikatuak ezagutzen du zer diferenzia den. Ch III 34, 2. Janhari 

delikatu bilha eztu ibili behar. CatLav 385 (V 185). Delikatugi tratatzenbadá gorpútza. LE Matr3 229. Zer 

ikusterá joan zináte deserturá? [...] Gizón delikaturen bát? LE Urt ms. 4r. Ontsa delikatua ninteke ezpaneza 

maitha. Dh 248. Aiñ da [...] delikauba arimako garbitasuna, zeiñda sarritan begirakune bategaz galduten da. 

JJMg BasEsc 235s. Ohoiñak nola ohi diren / yende guti delikatu, malonest eta ausartak. Gy 130. Haren zangoak 

ageri dira garbi garbiak, xuri xuriak, delikatu delikatuak. Elsb Fram 73. Balius da xahütarzüna, bena xabor da, 

delikatü da, gal-ehi da ezinago. Ip Hil 47. Errapea oso aula edo delikadua da. Oñatibia Baserria 99. Delikatua 

baitut egungo suieta, / hasi aintzin egin dut zonbait gogoeta. Xa Odol 207. 

v. tbn. SP Phil 480. Tt Onsa 129. He Phil 322. CatLan 116. Bordel 172. Delikadu: CatAnz 4. Urqz 14. Añ LoraS 

117. Gco II 58. Delikau: Mg PAb 46. 

- DELLIKATU. (Forma con palat. expresiva). "Dellikadu zatoz! Se aplica al individuo que con poco motivo se 

enfada" Ort Voc. Dellikadu zatoz! Ort Oroig 118. 

delikatukeria. "Cibus lautus" Urt V 17. 

delikatuki (Urt, Chaho). Delicadamente. "Argute" Urt II 303. Unhide batek bere haurrak delikatuki hatzen 

balitu bezala. Lç 1 Thess 2, 7 (He mainaz, TB amultsuki, Dv mainatu, Ol ttattar egin, IBk, IBe maiteki). 

Delikatuki eta friantki bizi zen errege hura. Tt Onsa 45. Bere bilhoen eta arropen arrankhura handirekin eta 

delikhatuki trenatzen, iresten eta xuxentzen. Ib. 110. Batzuek delikatuki, bertzek moldegaizki. ES 138. 

delikatutasun. v. delikatasun. 

delineatu. Delinear. Amaikatxotan egon natxatzu [...] nire sentipen lausoak ezin delineatuaz. Azurm in 

Gand Elorri 43. 

delit. v. delitu. 

delito. v. delitu. 

delitu, delito, delit. Delito. Egiten dogu delito bat / guztiz intolerablea. Lazarraga (B) 1159vb. Etzaiteala 

orhoit gure delituez. Harb 354. Dudarik batere bage proximoak egin debala delitua edo maldadea. OA 169. 

Otoitzen zutut / parka dizadazun delit xipi hoi. AstLas 62. Ez det arkitzen deliturik batere gizon onetan. Oteiza 

Lc 23, 4 (Lç, TB hogen, He kondenatzeko suiet, Dv lopide, Brunet arauzte). En DFrec hay 12 ejs. de delito, 7 de 

delitu y 4 de deliktu, ninguno septentrional. 

delizia. Delicia. v. delizio. Lurreko merkhatariak haren delizietako abrastasunetik abrastu izan dirade. Lç 

Apoc 18, 3 (He atsegin, TB gozande, Dv gozokeria). Parabisuko plazerak eta deliziak. Tt Onsa 35. Kaliz 

berriaren deliziak. Samper Mt 26, 29 (Hual deliziazko kaliz). 

delizio. Delicia, placer. Deliziotan bizi. Lç Iac 5, 5 (He atseginpean, Dv gozopean, TB gozoetan). 

Boluptatetan estimatzen dituztela egun orozko delizioak. Lç 2 Petr 2, 13 (Dv atsegin). Zenbat bere burua 

glorifikatu ukhan baitu eta deliziotan izan baita, emozue hanbat tormenta. Lç Apoc 18, 7 (He atsegiñetan, Dv 

gozatu). Hetan Jainkozko delizio handiak hartzen baziñtu ere. He Gudu 89. [Jainkoak gizona] ezarri zuen 

nahikara eta delizio guzien parabisuan. Lg I 16. Bere delizioa edireten dute haren [...] mirakuluak aiphatzen 

dituztenean. Mih 64. Gizonen umekin egoteaz dituela bere delizioak. Ib. 41. Indazu Zeruko delizioen hirritsa. Ib. 

23. 

delizios, delizius, delezius. Delicioso. Hura da desirezko arbola deliziosa. He Phil 92. Eztirik 

deliziosenaren gozotasuna. Mih 91. Edari deliziosez bihotza goritua. Monho 68. Badela pharadüsü bat, hori 

erran nahi beita lekhü delizius bat. UskLiB 103. Ahaide delezius huntan bi berset gei tit khantatü. Etch 234. 

delizioski. Deleitosamente, entre placeres. Delizioski bizi dena, bizirik hila duk. Lç 1 Tim 5, 6 (He 

atsegiñetan, TB gozoan, Dv gurikerien erdian). Harekin paillardatu dutenék eta delizioski bizi izan diradenék. 

Lç Apoc 18, 9 (Dv atseginpean). 


mende. 

110


delonzaerazi. v. denuntziarazi. 

delta. Delta. Itsasoraino bereziz uzten duten delta edo hirur burutako eremu espantagarrian. Prop 1906, 

154. En DFrec hay un ej. más. 

- DELTA-UHARTE. Delta. Aprikako Nilo deritzan ibai aundiko Delta-ugartean. Munita 142. 

delubre. v. dulabre. 

dema (G-bet ap. A; vEys, H (G)). Prueba, competición, apuesta. "Gageure" H. Cf. Echaide Orio: "Dema, 

apuesta de bueyes". v. proba, tema. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos desde principios del s. XIX. En 

DFrec hay 47 ejs., ninguno septentrional, además de 2 de demalari y uno de demaldi. Apirillaren biyan / 

Usurbilko plazan / dema baliente bat / jokatuba bazan. Ud 152. Galdu-irabaziyak / egite'ira deman. Ib. 152. 

Jende asko giñaden / dema orri begira. Ib. 122. Iñon dema edo aposturik bazan. Ag G 19. [Txanponak] ipintzen 

dituzte urlia edo sandiaren eskuetan dema egiñ arteraño. Ib. 81. Oso aurretiaz jakiñ oi dute noiz, nondik, 

nortara edo non, zeintzuk eta zergatik izango duten demaren bat. Ib. 80s. Tolosako dema irabazi zutenak. Ib. 87. 

Dema delako garaikerrietan garaituak izanik, [...] iduri bai dute azkenetan daudela. FIr 191. Langille baiño zein 

astoago / zirudik dema dutela. Or Eus 305. Pan berberak, Arkadi lekuko, nerekin deman ariko balitz, [...] 

garaitua dala aitortuko luke. Ibiñ Virgil 43. 

(Como segundo miembro de compuestos). "Idi-dema (G-to, AN-gip ap. A), prueba de bueyes que consiste en 

hacerles arrastrar piedras de gran peso" A. Guzizko eresia dute gipuzkoatarrak idi tema oetara. Izt D 179 (v. 

tbn. idi-dema Ag G 80, MAtx Gazt 56). Euki eben indarneurtze, itxas-dema edo arraunketa estua. Ag Kr 168. 

Bakoitzak bere trebetasunak aipatu ondoren, bertso-demarako eupada iaurtitzen die elkarri; Palemon auzoa 

artzen dute auzi-epailetzat. Ibiñ Virgil 37. 

demagogia (PMuj). Demagogia. Demagogiarik errazenari amore emanaz jarri naizela (dirudienez) 

gazteen alde. MIH 229. Bada beste demagogia mota bat ere, gure artean aski hedatua [...]: "herria" eta 

"baserria" jende ikasiaren kontra asaldatu nahi luketenena. Ib. 229. En DFrec hay 2 ejs. de demagogia y 1 de 

demagojia, todos meridionales. 

demanda (Lcc, Urt). 1. Demanda. "Clarigatio, bidegabe egiñaren satifazione demanda vel eskéa" Urt V 184. 

Heken demanda eztuzu menespreziatuko. Harb 343. Demostenek aditu zuenean ema-muthiriaren demanda, 

ihardetsi zioen. Ax 388 (V 254; ed. Ip 201 galdea). Demanda eder eta iusto hura Ienkoari galdatzen zian bere 

othoitzetan. Tt Onsa 163. Ezpaitzian ardiatsi bere demanda. Tt Arima 45. Faborez errezibi zazu ene demanda 

humilla. Gç 50. 

Demanda (judicial). Ez Eleisako ez bestelako Juezak admitiu eijeela esposaleen gañeko demandarik. JJMg 

BasEsc 250. 

2. (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Disputa, discusión, jaleo. "Ezer ez dan etxian, demandia ugari. 

Demanda bizixan dagoz beti" Etxba Eib. "Eztabaida garratza. Discusión violenta, riña. Atzo be demanda mortala 

euki zeben aitta semiak. Onez onian konpondu gaittezen, demandaik ezto(g)u bihar eta. ik. sesiño" Elexp Berg. 

Oneek dira disputa, demanda, errierta ta gorrotoen frutuak. Añ GGero 212. Errijan jazoten dirian 

ezdabaidaak, demandaak, okasinoiak ta nauskontu guztiak. fB Ic I app. 16. Urte juiziozkoa / Jainkoak emanda, / 

ordiakin eztago / len añe demanda. JanEd I 20. Familian ez dezan / eragin demanda, / etxetik biraltzeko / 

ederrak emanda. Noe 69. Aldez aurretik erabakiya / demanda irabaztia, / akaso oiek usteko zuten / jokotik 

aberastia. EusJok 122. Karneta ondo daukat / nausiak emanda, / aguazillak ezetz, / or dogu demanda. BEnb 

NereA 202. 

- DEMANDA HARTU. Emprender una discusión. Elorriotarrakin / artu det demanda; / mingaña isillikan / 

irukitzen lan da. EusJok II 127. 

- DEMANDA EGIN. "Demanda egin diot, le he reñido" SMuj. "Demanda eiñ, reprender" Iz ArOñ. Eta gero, 

demanda eginda, arka batera sartu eban amak. JMB OC II 299 (ap. ELok 137). 

- DEMANDAN (V-gip). "Discutiendo, riñendo. Etxe hortan beti demandan dabiz" Elexp Berg. Beti 

demandan, auzitan, gatx egiten, ostuten, erriertan, gorrotoan. Añ MisE 161. Nai dituk amar ardi / demandan 

paratu, / zeñek ederragoko [...]. Bil 118 (falta el último verso). Bakotxak jarraiturik beti bere teman, / jatordu 

guztietan ebiltzan demandan. AB AmaE 295. Alkarrekin demandan, / ai ori graziya! / [...] ustez izanagatik / 

kantuz nagusiya, / beti ez dezu egingo / nai dezun guziya. AzpPr 119. Multarik baldin bator / ez asi demandan. 

BEnb NereA 204. 

Reprendiendo. "Inamistosamente, airadamente. Zergaittik esan biar destazuna esaten destazu demandan, uste 

jan biar nozula?" Etxba Eib. 

- DEMANDAN EGIN. "Cuestionar, reñir, discutir violentamente. Andra-gizonak demandan eiñ dabe, urtebete 

ez ondiok ezkondu zirala ta" Etxba Eib. 


mende. 

111


- DEMANDAN EMAN. "Zaherir" VocZeg 288. 

demandalari. "Cuestionador, quisquilloso. Demandalarixa auzoko guztiegaz" Etxba Eib. 

demandant. Demandante. Anhitz gauza behar dira iudizio handian: / [...] demandantak erran dezan bere 

kausa egiaz, / baietare defendentak bere defensionia. E 55. 

demandatu. 1. Requerir, solicitar (con fines amorosos). Bere ama bera, zeiñen sabeletik iltki baitzen, 

demandatu zuela [Neronek]. Ax 350 (V 232; ed. 1864,171 galdetuz eta hari lothuz). Peril da [...] demandatua 

izaite hura, hartakoa dela eta ederra dela enzute hura eder iduri dakion. Ib. 350 (V 232). 

2. "Demándaatu dot, nau, lo he, me ha reñido" Iz ArOñ. 

demanera. De manera (que). v. demodo. Emánzio oni heritasunbát demanéra ezi oñetáik bururáño 

baizégo beterik lépras. LE JMSB 106. 

demarri. "(G), piedra que se arrastra en pruebas de bueyes" PMuj. En DFrec hay 5 ejs. 

demas (V-m-gip). Ref.: Etxba Eib; Etxabu Ond 113; Elexp Berg. "Enorme" Etxabu Ond. "Muy usado en 

Eibar, aunque puede sustituirse con una loc. como besterik ez lakua, también en uso. Aboziñau demasa aiz i 

beintzat" Etxba Eib. "Mozkor demasa arrapau giñuan atzo" Elexp Berg. "Jesus zelebria da demasa" Ib. 

"Artikuluaz ia beti" Ib. Egun orretan beroa ere / egiña zuan demasa. EusJok 61. 

- DEMAS-DEMASA. "(Ezezko esaldietan erabiltzen da). Bada ezpadakoa, kaxkarra. Aurten tomatiak eztare 

demas-demasak" Elexp Berg. "Felix ikusi dot; gizajua eztago demas-demasa" Ib. 

- DEMASEAN. Txarto demasian ein dau (V-m). 'Muy mal'. 

- DEMASEKO (V-ger-gip). "Demasekue, exagerado" Ort Voc. "Enorme. Demaseko zartaria artu neban keixatik 

jausita" Elexp Berg. "Demaseko depositua eindda, baiña guk bete biar aura, e" Ib. Demasekue da, arek 

neskatuek dabillena! Ort Oroig 40. 

"Demasekuak esan, entzun, eiñ..., Kristorenak esan, entzun, egin. Demasekuak esan zotsan uskerixa 

bateaittik" Elexp Berg. 

demasiatu. v. desmasiatu. 

demasiau. "Demasiau! (V-ger), se emplea asintiendo a lo que le dicen" Ort Oroig voc. 

dematu (PMuj). (Aux. intrans.). Apostar, competir. v. tematu. Beste erri batekoakaz barriro dematuten 

ziranean, orduan izango ziran ipuñak! Ag Kr 54. 

demazale. 1. Apostador. Iñazio Mari azalduko zan azoka zelaian arro arro, aterako zan dema zalien 

ondoan, gizonik oituena, aukerakoena, premiazkoena bezela. Ag G 128. Asko ziran egun artan Mondragoira 

inguratutako azoka zaleak, baño dema zaleak askozaz geiago. Ib. 90. En DFrec hay 2 ejs. 

2. Competidor. Larre-iainkoei gora-dei dagie bertsolari demazaleek. Ibiñ Virgil 51. 

demendari (S ap. Lh). "Ardiaren hera" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "(Foix), foie, fressure d'agneau ou de 

brebis" Lh. 

demendren. v. DEN MENDREN s.v. mendre. 

demenitu. v. debenitu. 

demiku. "(V-ger), barriada" Ort Oroig voc. Cf. Demiku, nombre de caserío en Echta Jos 39 et passim. 

deminino. v. demonio. 

demino. (Forma atenuada de demonio). "Asi zan esaten barrabasak eta deminuak da olako berbak eta iru 

argiok iru saltutan etor jakezan (V-ger)" Holmer ASJU 1969, 188. 

demisione. v. dimisio. 


mende. 

112


demisione. v. dimisio. 

demiurgo. Demiurgo. Halatsu gertatzen zen, kontu zaharretako "demiurgo" errementariaren lanetan ere. 

MEIG IX 121 (en colab. con NEtx). 

demodo. De modo (que). v. demanera. De modo ezi kunplitu ze Jaunaren errana. (Mt 2, 15). BOEanm 

1281. 

demoka. Jurando por el demonio. v. demonioka. Negarrak utzi eta / asten da atsoa / arra eta demoka / 

zeren kukusoa / igesi joan zitzaion. It Fab 115 (cf. ib. voc.: "Arra ta demoa, rayos y demonios"). 

demokrata (T-L), demokrat. Demócrata. Argiturik bizi dira / ahalikan bizi dira / ahalikan eta zehen / 

demokrat onen gisala. Mde Po 33. Euskal Herrian demokratek urde faxistatzat atxikiko nautela, latin herrietako 

faxistek urde demokratatzat atxikiko nautelarik. Mde Pr 64. Ez da premiazko, baina kristau dena eta demokrata 

dena, kristau-demokrata izan daiteke, gutienez. MEIG VIII 38. En DFrec hay 47 ejs. de demokrata, 4 de ellos 

septentrionales. 

demokratiko. Democrático. Euskal Unibertsitate demokratiko eta herritar baten oinharria. Anaitasuna in 

MEIG IX 30. En DFrec hay 5 ejs. de demokratik, 5 de demokratiku y 146 de demokratiko, además de 10 de 

demokratikoki, 2 de demokratikotasun; ninguno es septentrional. 

demokrazia (G-goi, B, BN-arb ap. Gte Erd; Casve). Democracia. "Demokrazian bizi gara" Gte Erd 44. 

Liberalismoa bat egin eta nastau bear da uritarmeneagaz edo demokraziagaz eta gobernuaren erakaz? Itz Azald 

53. Beren demokrazia, beren sozialismoa, beren revoluzioa azal ederra ta mami ustela duten itzak dira. Urreta 

EEs 1918, 155. Demokraziaren aldeko politikariak. Mde Pr 63. Erkalaren, demokraziaren izenean astakeri 

galantak egiteko. Eguzk GizAuz 98. [Chilen] demokrazia desegin eta Allende [...] heriotzera eraman dutenak. 

MEIG VIII 38. Kristautasuna eta demokrazia, bandera eder horiek, ez ote darabiltzagu klase interesen estalki 

eta zerbitzuko? Ib. 38. En DFrec hay 299 ejs., 5 de ellos septentrionales. 

- DEMOKRAZIA-ZALE. Partidario de la democracia. Fonologia demokrazi-zaleak itzuli digu Fonetika 

handikiak ukatu zigun hitza. MEIG VI 101. En DFrec hay un ej. de demokraziazale. 

demoniatu (SP, Lar, Añ). (Empleado sobre todo como part. en función de adj.). Endemoniado. "Rendre ou 

devenir démon", "endiablé" SP. "Endemoniar" Lar. v. deabrutu. Gizon mutu demoniatu bat. Lç Mt 9, 32. Eta 

ikhusten dute demoniatu izan zena iarririk eta beztiturik eta zenzaturik. Lç Mc 5, 15. Nola sendatu izan zen 

demoniatu izana. Lç Lc 8, 36. Eta presentatzen ziotzaten gaizki ziren guziak, [...] demoniatuak, lunatikoak, 

paralitikoak. EvL Mt 4, 24. "Endemoniado, malo, muy travieso. Au ume demoniarue!" Gketx Loiola. 

demonientro. "Bihurria, demonioa, deabrua. Travieso, demonio. Se usa en tono cariñoso. Nun ete da gure 

mutiko demonientrua" Elexp Berg. 

demonimes (V-m ap. A EY III 370), demonies, denemanes. (Forma atenuada de demonio). Señeru gaizto 

denemanesok, beti itxasorako deia? (V-m). A CPV 895. Demonies pesteena! Eztegu gaur ere ezer onik 

erabakiko. A Ardi 40 (cf. el voc. del final: "Leaburuko alkatearen esakera au eztiogu beste inori entzun. Naiz 

berak asmatua dala, naiz ez, demonio-ren bigungarri bat dirudi, beste auek bezalakoa: demonimesa, 

denganiñaua"). 

demonine. (Forma atenuada de demonio, usada en exclam.). Demoniñien demoniñia...! EEs 1925, 13. Ze 

demoniñe dakar berorrek! Ort Oroig 46. 

demoninentres. (Forma atenuada de demonio). Urte bategaz beste, sei milla dukat [...]. --Demoninentresa! 

Orrenbesterik eztaukon makiña bat markes bada bazterretan. Otx 75. 

demonio (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; SP, Urt I 187, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, H, Lh s.v. deabru), 

demonino (G-azp), demonia (?), demunio (Lcc), deminino. Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 7; Etxba Eib 

(demoniua). 

Tr. La variante más extendida es demonio; demonino, con o sin marca de palatalización, es usado por la 


mende. 

113


mayoría de los vizcaínos; en CatAnz, Barrutia, Moguel, J.J. Moguel y Uriarte (salvo en BulaAl), en cambio, se 

encuentra demonio; cf. además el cambio demonio demonino de Ur PoBasc 378 a Azc PB 264. Aparece tbn. 

demoniño en algunos textos guipuzcoanos (Udarregi, Soroa, Illarramendi, Iraola, Txirrita) y demoñu en Soroa. 

La forma demonia, muy dudosa, aparece en CatBurg 17 (corregida como errata por el ed. en ASJU 1986, 555), 

una vez en Cardaberaz (Eg II 189) y dos en Ubillos (82, 162), en ambos junto a demonio, por lo que no se puede 

descartar, sobre todo en el primero, que se trate nuevamente de errata. Deminino aparece en Alzola, en un pasaje 

que refleja el habla popular. 

1. Demonio. v. deabru. Tr. Más frecuente al Sur; al Norte sólo lo hemos encontrado en Dechepare, Axular, 

CatLav, CatLan, AR (398), el TB de 1828, SalabBN y Mattin (134): según parece, la predilección en esta zona 

por deabru y sus variantes es muy acusada. En cambio, en muchos textos alto-navarros (cf. tbn. los testimonios 

de Bon-Ond y VocPir) parece suceder lo contrario. Los autores meridionales suelen usar indistintamente 

demonio y deabru, si bien la segunda voz es algo más frecuente, faltando además demonio en muchos de ellos, 

sobre todo desde fines del s. XIX. Su color es beltz 'negro' en los textos antiguos (Cb Eg II 169, Ur MarIl 28, 

etc.); aparece con cierta frecuencia en la expresión Infernuko demonioa. 

Bai erhoki konplazitu ene kontra etsaia, / demonio, haragia, baietare munduia. E 67. Egiten baitute berze 

honlako gauzarik asko demonio gezurtiak inbentaturikakoak. Ber Trat 54v. Presuna haserretuen artean bere 

gogara da Deabrua, han edireiten da ongi Demonio gaixtoa. Ax 284 (V 189). Demoninoen tentazinoen kontra. 

Arz 48. Hek deitzen dira Aingeru gaixtoak, edo maizago Deabruak edo Demonioak. CatLav 34 (V 25). Nola 

igasegiten da demonioagandik? Iraz 43. [Bekatiari] i[h]es egin behar dakogü [...] Demonio güzier baino 

gehiago. CatLan 110. Gaitzgiñak edo demoniak ateratzen zituan gizonen gorputzetatik. Ub 82. Infernuko 

prinzipe andia, / Demonio guztien agintaria. Acto 166s. Zelan lurreko aingeru ta garbitasuna irakatsi biar 

ebeenak bere, egin dituzan demonio donga ta tentadore! Mg CO 169. Infernuko demonioaren beraren 

zorigaiztoko lagun eta menpeko. Gco II 53. Edatearekin dirudi sartzen zatela aserrearen, leiaren ta tximeraren 

Demonioren bat. AA III 379. Asi jakon Kurutziak egiten Demonioeren bat zalakuan. JJMg BasEsc 55 (ed. 1845, 

69 demonioren). Gurari txarrezko demonino kastia ez dala goituten barubagaz ta orazinoiagaz baino. fB Ic II 

279. Luzifer, berze demonioak eta bekatu mortalean iltzen direnak kastigatzeko. CatB 73. Ez zaitutezte hautatu 

zuek hamabiak? bizkitartean zuetarik bat demonio bat da. TB Io 6, 70 (Lç, He, LE, HeH, Or, Ker, IBk, IBe 

deabru, Dv, Leon debru, Ol, Arriand txerren). Beelzebud Demonioen agintariaren birtuteaz botatzen ditu 

demonioak. Oteiza Lc 11, 15. Espiritu maligno / demoniño zarrak, / Luziferrek ez dauzki / laguntzalle txarrak. 

Ud 106. Ill edo goitu / bear da arerioa, / naiz izan demonioa. AB AmaE 371. Zere burua demonioari saldu eta 

bere morrontza gogorrean jarten bazera. Arr May 88. (s. XX). Ta infernuko demoniyua nere adiskide... 

ArgiDL 31. Demoniñuak ainbeste arte / enbra gaiztuak baditu. Tx B I 208. Demoniño guztiyek batuta be 

orrenbeste zarata eingo ete leukie gero! Kk Ab II 52. Botila erditara hustua zuen, baina ba zedukan besterik 

etsean, demonio guztiei esker! Mde HaurB 82. Idulenzia egunean ganauak eta persona guztiak erretiraiteko 

illundu orduko demoniuan gaua dala ta (V-gip). Eusk 1956, 222. Ango ate-dranbaladea!... Demoniñoen bat 

gitxienez baebillen barruan. Bilbao IpuiB 229. Demoniuak eurak baño gorriagotzat euki giñuezen. SM Zirik 

124. Demonioen infernua baino bihurri eta traketsagoa. Arti Ipuin 45. Demoniñuak daukaz mutiko honek! Osk 

Kurl 48. Txoriak ilten eta abereai arrika egiten bai, orretan sekulako demoniñu txikia zan bera. Alzola Atalak 

48. Deminiño bat gitxiago kristiñauek tentautzeko. Ib. 36. Ta orduan hil nuen / Ala Jaungoikoa, / nor hala den 

Jainko / nola demonioa. Azurm HitzB 32. 

v. tbn. CatAnz 5. OA 50. El 80. CatCeg 24r. CatBurg 17. CatOiq 47. LE y EvS Io 10, 20. Echn y Hual Mt 11, 18. 

Samper Mt 4, 24. CatEliz 458. Brunet Lc 8, 36. Demonino: Bet 14. VJ 11. Urqz 23. CatLlo 81. Ur BulaAl 29. 

Azc PB 264. Itz Azald 117. 

(Declinado como nombre propio). Daukala Demoniogaz konziertu agiririk edo estaririk. Cap 91. O eskusak 

demoniok inbentatuak! SermAN 7. Batalla fuerte gogor bat Kristo gure Jaunaren artean eta Demonioren artean 

(Muruzabal, s. XVIII). ETZ 64. 

(Colectivo). Orai dela zuiendako maradizionia, / ifernuko suia eta iagoitiko nekia, / eta zuien konpainia 

demonio guzia. E 67. 

2. +demoñu. (Usado como insulto). Ator ona Demonio gaisto ori, Barrabasen seme ori, Añen alakori. CrIc 

61. Gaztetxoak egiten dituzte biraoak edo alkarri edo artu aoan ta aserrez izen deabru, demonio edo 

barrabasena. Mg CC 162. Zoaz ni gani demoniño ori. Añ MisE 210. Gurasoak ume eta serbitzariai sarritan 

otsegiten badie deabru edo demonioaren izenez: ator demonioa, abil deabrua, oa demonioa. AA II 36s. 

Demoninua, diabruba, barrabasa ta beste bidao ta maldezinoiak esaten. fB Ic I app. 20. Ator ona demoninori, 

ua ortik diabrubori. Astar II 111. --Demonio kaikuba! --Kaikubao aiz i. Sor Gabon 20. Demoñu txoroa. Bañan, 

ez al dion aditu [...]? Sor Bar 57. Nor garbitu biar dok ik, demoniño orrek? Kk Ab I 39. 

(Tras sust.; ref. tbn. a cosas). Condenado, maldito, muy malo. v. DEMONIOZKO. Jesus demonioa ta 

onelako beste itzkuntza eta ezkontza infernuko itsusiak. Cb EBO 37. Galdubak gaituk! auxe ta auxe esan yok 

agure demoniño orrek, dana jakik. Kk Ab I 26. Ollanda demoniño ori. Ib. 33. Tiro bat zangoan sakatu zerautan 

Aleman demonio batek. StPierre 12. Zigarro usain bat noiz eta non sendituko zuen [...] usain goxo demonioaz 

sudur xiloen bethetzeko. Barb Sup 64. Albaiteruen sala / demoniño ortan. Tx B 32. Atso demoniñoa / tragaute 


mende. 

114


balego (V-arr). AEF 1930, 18. Juan zan aren erremedixo billa baserri demoniora senarran aiskidiagana. Etxba 

Ibilt 466. 

"Travieso. Bai mutiko demoniua, baietz esan eta etorri ez!" Etxba Eib. "Okerra, bihurria. Travieso. 

Normalmente, en tono cariñoso. Ume demoniuokin burutu ezindda nabill" Elexp Berg. 

(V-gip). (Usado como interj.). "Demonio arraixua! Interj. Más frecuente: arraixo demoniua! Beti lapurretan, 

demonio arraixua!" Etxba Eib. v. deabru (2); cf. emonio, demorrio, demonine, demonimes. Bukatuko 

dezute edo ez? Demoniñua! Iraola 84. Itxoiteko? Arrano demonio! Bost miñetu barru emen dituk gudariak-eta... 

NEtx Antz 138. Arraio demonioa, nire trajia emon? And AUzta 52. Demonio filda alana! (AN-5vill). "Arrayo 

ori!". Inza NaEsZarr 1547. 

(En oraciones interrogativas secundarias). Zer demoniño dezute? Iraola 86. Zein demoniño ari da ikatz 

koskor tiraka? Ib. 103. Oh! oh!... Zer demonio da hau! Barb Sup 88. Nongo demoniño edo nor ete zan ostu 

eutsona? Bilbao IpuiB 223. Nola demonio atera zarete presondegitik? Arti Tobera 288. Zer demonio irabazten / 

duzu gauza hortan ariz? Xa EzinB 95. "Geuk pe bajauka(g)u bizi izateko deretxua, ze demonio" Elexp Berg. 

- DEMONIOAK HARTU. Poseer el demonio. Cf. Demonioaz hartia da. SalabBN Mt 11, 18. Au jakin zan 

demoniuak arturik zeukan monje baten bitartez. Bv AsL 40. 

- DEMONIOAK EGIN. "Demonioak egin dio orri" Gketx Loiola s.v. demoniaru ("endemoniado, malo, muy 

travieso"). 

- DEMONIOAK ERAMAN. (Fig.). Llevar los demonios. Demonioak eramango al au: ez al aiz bizirik 

etxerako. AA II 114. Demonioak naramala, ezpadiot burua autsitzen urliari. Ib. 28. Amar milla demoniñok, 

amar milla dozena deabruk arren bada eroango al abee. Añ MisE 208. Milla demoninok eruan naijela afaririk 

emoten beubat. Astar II 63. Demoniñoak naroala! Demoniñoak naroala! Lagundu eistak! Bilbao IpuiB 233. 

- DEMONIO-DEMONIO. Utsian eta beste baga esatia: demonino demoninua, diabruba, arraijua edo beste 

onelako izenen bat. Astar II 111. Orduan egin zuan Santuak oiu aundi bat: "Demonio-demoniuak, atozte, atozte, 

eta eramazazute zuena dana". Bv AsL 143. Emoiok, emoiok sendo; demoniño-demoniño orrek merezi be baioketa. 


- DEMONIOEI EMAN. Dar(se) a los demonios. Burhau egiten düte bere bürier gaitz desiratzen edo 

Demoniuer emaiten ditüztenek erranaren finkatzeko. CatLan 86. 

- DEMONIO(AR)EN. Del (de los) demonio(s). Diabrubaren txirrintolia, satanasaren saria, demoninuen 

jokua. fB Olg 86. Demoninuaren jenijua, diabrubaren miina, arraijuen kastia, isilduko al az nos edo nos. Astar 

II 112. Demoñiuen izketarekin / ez gaitian engañatu, / bestela bere enbusteriaz / betiko galduko gaitu. In Xe 351. 

Urtxupi orrek aurretik / zuen esperantza, / [...] baña paratu zion / demonion dantza. EusJok 75. 

- DEMONIO GUZTIAK BEREKIN IZAN. Ser muy malo. v. DEABRUA(K) BEREKIN IZAN. Bestea da 

orrelakua, demoniño guziak berekin ditu. Ill Testim 29. 

- DEMONIOZ EGIN. "Demonioz iñe zen mutiko ure (AN)" Gketx Loiola s.v. demoniaru ("endemoniado, malo, 

muy travieso"). 

- DEMONIOZKO. Condenado, maldito; de la piel del diablo. "Demoniozko emaztea" SP. "Ume demoniozkoa!" 

Gketx Loiola s.v. demoniaru ("endemoniado, malo, muy travieso"). Demoniñozko estropozo bat / egin nuen 

bertan. Tx B 32. 

Diabólico, infernal. Buruko illeak beste ainbeste demoniozko suge zituela. Cb Eg II 210. 

- MILA DEMONIO. Eta ni bezelako gizon batek bidia galdu? Milla demoniño! Sor Gabon 53. Edozein 

andrek egin lezakeena [...] Eta harek ezin! Mila demonio beltz! Arti Ipuin 79. Zer milla demonio pasatzen da 

emen? NEtx LBB 180. (Adnominal). Milla demoniozko / bare adarduna, / nola tratatu dezu / nere 

babarruna? Tx B 29. Zer milla demoñiotako ezer konpreni nai du Kuski orrek. Lab SuEm 173. 

demoniodi. Legión de diablos. Demoniodi berariazko erramienta arrigarriz ni tormentatzeko prestatua. 

Cb Eg II 120 (Dv LEd 216 debruak). 

demonioka. Jurando por el demonio. v. deabruka, demoka. Larrubeltz khexu, demonioka, / sudur puntari 

thorra thorraka. Ox 117. 

demoniokeria (G-nav ap. Iz Als), demoninokeria. 1. Barrabasada, barbaridad, desaguisado, disparate. "Eyiz 

akordatzen sutan nola il genduzen Etxabarrian zaku-pilak, iketzak? Gu ezpagina izen demoniokei izúuugarriya 

izen ber zan an" Iz Als 61. Ezer artu ez da nik zegaitik entzun biar yuadaz ba olango demoniñokerijak? Kk Ab 

I 12. Ik ein dok demoniñokeria! Kk Ab II 12. Txapeligerrek il i dau txarrie: / Arroa bi terdi pixitu i dau guztiek; / 

Andi be Montelorari emon bear erdie... / Au dok demoniñekerie (V-arr). AEF 1930, 20. 

2. (V-gip), demoninekeria. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Lo mismo que sorgiñkerixia, brujería. 

Demoniokerixia aurkitzen jata amentxe! Eziñ aztarrenik atara zer eitten jakuen olluak ipintzen dittuen 

arrautzeri!" Etxba Eib. "Eztakitt ze demoniokerixa dauken aurten tomatiak, satsa bota, erregau eta dana e(g)iñ 

arren eztie hazten" Elexp Berg. 


mende. 

115


 

demoniokume, demoninokume. (En sentidos prop. y fig.). Hijo del diablo, criatura diabólica. v. 

deabrukume. Bein sekulako adarra-jotea asmau eben kaletar demoniñokumeek. Alzola Atalak 58. 

demonioztatu. (Part. en función de adj.). Endemoniado. v. deabruztatu. Hitz hauk ez dire demonioztatu 

batenak; demonioak zabalzen ahal ditu itsu baten begiak? TB Io 10, 21 (EvS demonioztatü). 

demonisa (Lh s.v. debru). (Seguramente forma atenuada de demonio). Pese a su semejanza formal con 

deabrusa (q.v.), Lhande no indica de ninguna manera que se trate de un femenino, como pretende DRA. 

demonstratu. v. demostratu. 

demonstrazione. v. demostrazio. 

demontre (V-gip ap. Etxba Eib; T-L; -tria det. VocBN vEys; Chaho), demuntre (H (L) s.v. demonioa, Lh s.v. 

debru; -ea det. Chaho, Dv). 

Tr. No se documenta en la literatura hasta fines del s. XIX. Demontre aparece en textos meridionales, en M. 

Elissamburu y, alguna vez, en Barbier; demuntre en el resto de los septentrionales. (Forma atenuada de 

demonio). "Interj. d'étonnement, peste; egia da arauez zure semiak igorri derauzula mila Napoleon, demontria, 

nik ere hartuko nitien neureak igorri balauzkit" VocBN. "Diantre! demontria!" T-L. Para la explicación de 

Chaho v. demontxe. Telegrafuen ariyak gerri gerritik bi zeladore ebaki ditu. --Demontre! Iraola 116. 

Demontre! Arrituko ziñake, ezeren indarrik gabe eta esku batekin zer gauzak egiten dituen! Ib. 90. Bazakien, 

demuntreak, sotoen berri! StPierre 17. Demontre! Euk apurtu dituk oin artekuak. Iraola 71. Demontre! 

Mandazaiak zian arrazoia... NEtx LBB 183. 

Bat-baterako balin bada / beste bat oi da bestian, / demontrek ezik baliyo zuen / ori bozeuan astiak. EusJok II 

144. 

(Uso adj.). Condenado, maldito, del demonio; de la piel del diablo. "Travieso. Nun sartu ete da gure katakuma 

demontria" Elexp Berg. Jaun Erretorak atheratzen ditu bere galtzerdiak, [...] ez ordean dekretu demuntre 

hura... Elsb Fram 73. Athe demuntre horiek ez balire hoin hertsiak. Barb Sup 21. Bere haginak oro Irigoin 

demuntre hari utzi ziozkan Baionan. Ib. 101. Gure-Herria demontre harek nik uste baino gehiago aztatzen 

zuelakotz alfotxetan. Ib. 14. Barriro olakorik egiteko gogoak kendu ei jakozan bai, neska-zar demontre 

urriñengoari! Alzola Atalak 60. Etziran txarto ibilten baserritar gizajoaren kontura kalearroko demontre 

batzuk. Ib. 58. 

(En oraciones interrogativas). "Zer demontre edo zer arraixo dok ori!" Etxba Eib. Guk eztegu asmatzen 

nola demontre juun lezaken Donostira aize gabe. A BGuzur 142. Ez diakinat nun demuntre sartu zautan nere 

bederatzigarren astoa. Barb Sup 73. --Zer da hori [...]? --Nik demuntre dakita, Maria. Ib. 83. Zelan demontre 

konponduko ete gara berau azteko? Altuna 93. Zer demontre ote da or agiri dan ori? SM Zirik 46. Ta sobratzen 

dan mordo aundia / nora demontre dijoa? Basarri 131. Eztakit nun demontre itxi dodazan. Alzola Atalak 111. 

"Ze demontre! (intj.) ze arraio. Bazkaixa jan nai badau berak gertau daixela, ze demontre!" Elexp Berg. "Fin 

samarra. Emakumeek erabilia, batik bat. Gizonezkoek gehiago ze arraixo, ze puñeta eta horrelakorik" Ib. Ze 

demontre! Fuera bizarrez! Zabaletan etzan bear biboterik. Ag G 118. Larteietako Lontzio omen dator 

Amerikatik. --Ze demontre! Urruz Zer 39s. Erabaki zuten lau hek ere, zer demuntre! behar zutela gorputzari 

eman eskatzen zuen inarroste eta bozkarioa. Zub 109. Ze demontre, guezan barrure, neu aurrenengo, segidu 

daizue. Kk Ab II 87. Ta, zer demontre, urrengo egunari itxaroten egon barik, txiki-txaka txiki-txaka Iruñera 

bidea artu eban eguerdi atantxe. Bilbao IpuiB 116. 

- DEMONTREA(K) HALAKOA(K). "Mantela zikinddu dozu, demontria alakua!" Elexp Berg. Gure gizon 

madarikatu orrek oinbe sakatu jestan zirikadaren bat. Ez jakin gauzonik eiten, demontriak alakuak. SM Zirik 28. 

- DEMONTREAK HAUSTEKO. A toda velocidad. Bazoan orai demuntreak hausteko, aldapari behera. Barb 

Piar I 16. 

- DEMONTRE GAIZTO POLATU. (Interj.). Gauza aldrebesa ez derizkiot, / demontre gaizto polatu!, / 

ortaratzen baldin bagera / laister biagu moldatu. Auspoa-60, 66. 

- DEMONTREN. De (todos) los demonios. Eta, demontren firrindan emaiten da Pello, sist eta sast bere 

behien akhulatzen. Barb Sup 170. Demuntren Darius! Zer uste zuen ala aingira eta xarbo erretzen ez zakiela 

Katalinek!! Ib. 70. Demuntren zozo parea! Ib. 82. Demontrien jeniñokua da. Kk Ab II 28. Ontsa ziren... Bestetaz 

axola guti... demuntren... JEtchep 96. 

- DEMONTRE-POLAKI. (Interj.). Txirrita, itzegin zak / polleki polleki, / beirok gero bestela / demontre 

polaki! Artzai-Txiki in Tx B II 256. 

- DEMONTRESENA. (Interj.). "Demontres" Etxabu Ond 113. 

- DEMONTRETAKO. Malo, de todos los demonios. Gibel gaizto ta demontretakua zan. Kk Ab I 31. 


mende. 

116


- DEMONTRETAN. (Usado como interj.). Demontretan eztezu kolpe txarra egin! Urruz Zer 95. 

- DEMONTRETAN GORA JOAN. Irse al diablo, irse al infierno. Kanbioa demuntretan gora joan zelakotz, 

Espainiatik deus guti baizik ez heldu. Barb Sup 64. 

- DEMONTREZKO. Condenado, maldito, del demonio. Ai au demontrezko festa! Tx B II 43. 

demontres. (Interj.). v. demontre. Bai, demontres! Bilbao IpuiB 97. 

(Usado como insulto). Entzun dok orduan zeozer, demontres orrek! Bilbao IpuiB 251. 

- DEMONTRESKO. Del demonio. Demontresko gose au kentzeko. Bilbao IpuiB 252. 

demontxe (Chaho, H (L) s.v. demonioa, Lh), demuntxe (Chaho). "Sorte d'exclamation, dans la bouche des 

personnes pieuses [...], qui ne veulent pas dire demonio, -a, démon; elle équivaut au mot français diantre" 

Chaho. Harriet (s.v. deabrua) lo da como diminutivo (= forma atenuada?) de deabru; Lhande (s.v. debru) como 

otra de las denominaciones del demonio, sin más especificaciones. 

demoñu. v. demonio. 

demorrio (V-ger-m ap. A EY III 370; H (V, G) s.v. demonioa). (Forma atenuada de demonio). Ala 

demorrijuak yabiltzubez barruban? Otx 25. 

Demorrio likitsa! Etxe orretakoa al-da Malentxoren ondoren dabillen mutilla? TAg Uzt 141. 

(Uso adj.). Condenado, maldito, del demonio. Ugarasijo demorrijuok ain setatsu ta burugogor ikustian. 

Otx 135. 

(En interrogativas secundarias). Etzekit zer demorrio dabilkidan gaur kolkoan. TAg Uzt 50. Nundik 

demorrio sartu dira onenbeste ollo ta ollanda? Ib. 12. 

- DEMORRIOAK EZ BADU. (Interj.). Begitartea alaitzen zaio, demorriok ezpadu, Iñaxiori, [...] artaburupilla 

gora ta gora dijoala ikustean! TAg Uzt 293. 

- DEMORRIO-POLA (Interj.). Itxasoaren azpiko indarrari sendo eutsi bear zitzaion, demorrio pola! TAg 

Uzt 137. 

- DEMORRIOTAN. (Interj.). Beti alai irautea bezelakorik ez dek, demorriotan, osasunarentzat! TAg Uzt 

205. 

- DEMORRIOZKO. (Adnominal). Beste emakume bi ditue bide-lagun. Demorriozko itz-etorri atergabea 

daritsenak. TAg GaGo 18. Demorriozko neska purtzilla! TAg Uzt 164. 

demostratu, demonstratu. Demostrar. v. frogatu. Baña fédeas lándara arrázioak ere demonstratzendú 

badela Jangoiko, ta estéla baizik bát. LE in BOEanm 155. Demostra dezatela tontoak eztirena. Arti Tobera 282. 

[Kant eginbidearen sentimenduaz] baliatzen da dena demostratzeko, bai giza-askatasuna eta bai Jainkoa bera 

ere. Vill Jaink 98. En DFrec hay un ej. de demonstratu y 18 de demostratu, meridionales. 

demostrazio (demons- Urt), demonstrazione (Urt), demonstrazio, demonstrazino. Demostración. "Apodixis" 

Urt II 168. v. remostrazio. Gauza inbisiblén demonstrazione egin ledinzát. Lç He 11, 3 (que emplea gralmte. 

re- en todos los derivados). Eta onelako beste demostrazio kanpora deskubritzen diraden oetan. OA 142. 

Plantátus [Jangoikoak] tenpestádea bere irarén demonstrázio onbát bekála. LE in BOEanm 138. Arzázie 

demostraziogáu Erroman gertatu zena. Ib. 212. Jesu Kristok txito erraz biztu eikian Lazaro difuntuba, baña, 

zeinbat demostrazino agertu zituban biztu baño leenago? Mg CO 96s. Mutil dongiak egitia demonstrazino 

pekatukuak edo mobimentu asmo gaistokuak. Ib. 133s. En DFrec hay 4 ejs. de demostrazio, meridionales. 

demunio. v. demonio. 

demuntre. v. demontre. 

demuntxe. v. demontxe. 

demuntxo (H s.v. deabrua, Lh s.v. debru). (Forma atenuada de demonio). v. diamotxo. Ardura eder duzu, 

milla demuntxoa. Gy 32. 

den (R, S ap. A; Ht VocGr, Dv). (Del verbo izan con suf. -(e)n, empleado en cabeza de expresiones de 

carácter distributivo). Sea. "Soit, ou" Ht VocGr. "Den handi, den xume, soit grand, soit petit" Dv s.v. dena. "Sea, 

se emplea como conjunción. [...] Den gizon, den emazte (R), sea hombre, sea mujer" A, que cita HeH. v. dela. 

Eta den menbro batek zerbait sufritzen duen, menbro guziék harekin sufritzen duté: edo den menbro bat 


mende. 

117


ohoratzen den, menbro guziak alegeratzen dirade elkharrekin. Lç 1 Cor 12, 26 (TB nahiz... ala nahiz...). Baiñan 

den arrats, nahiz goiz / Ustekabez hill bedi. Arg DevB 146. Den gaiza faltsiek edo egia, berzeren akadoiala nago 

ta berze batek dioan bezala diot. Egiat 275. Hobea den [bizi] hura noizbait dukeien seguratu, / den emaille, den 

eskaille, griña xoilla hura du. Gy 61. Baina den zeruan, den lurrean, erranaren arabera egiteko gai da bethi. 

HeH Io 6, 63n. Den negu, nola den uda, betik da erropa lagun ona (R). A EY III 154. 

1 dena (det.; G, AN, B, L, BN, S, R; Ht VocGr 432 ( Lecl), Dv, H (L, BN, S)), dana (V, G; Añ, H (V, G)), 

zena. Ref.: A (dan, dena); Lrq e Izeta BHizt (dena); Iz ArOñ (daána); Etxba Eib y Elexp Berg (dana). EAEL 154 

recoge dena (occ. dana) en todos los lugares encuestados, salvo los suletinos (que sólo responden con oro) y el 

único punto roncalés (R-uzt, que da gúzia), además de algún punto aislado en el que sólo recoge guz(t)i 

(Aramaio (V-gip) y Amenduze (BN-mix)); dan guz(t)i además de dena en Otxandio (V-och), Mungia (V-ger), 

Zegama (G-goi), Auritz (AN-erro) y Abaurregaina (Ae). v. guzti, oro; oso. 

Tr. Las documentaciones más antiguas, pocas y dispersas, dan testimonio de dena todavía muy ligado a su 

condición verbal, de la que muchas veces es difícil separarlo. A partir de la 2. a mitad del s. XVIII al Sur y 

principios del s. XIX al Norte se puede decir que ya ha adquirido cierta independencia de su origen en algunos 

pocos autores. No se generaliza hasta la 2. a mitad del s. XIX. 

Azkue daría, quizá, para el Sur la temprana fecha de 1596, basándose como se basa (s.v. dan) en RS 97 (Danean 

dana); hay que contrastar, con todo, su interpretación ("parece que quiere decir 'cuando hay (se da) todo'") con la 

trad. del original ("cuando hay, lo que hay"), a la que se ciñó tbn. Urquijo; cf. además la variante que recoge el 

mismo Azkue en EY III 187: danean dantxoa "cuando hay (úsese de) lo poquito que haya" (v. s.v. dentxo). Sea 

como sea, no parece haber nada similar en textos meridionales antiguos hasta EgiaK (c. 1638); aquí la cercanía 

al verbo viene reflejada no sólo por la concordancia de tiempo y persona, sino incluso mejor aún por la cualidad 

todavía claramente oracional (kristau zireanak) de la construcción, con atributo indet. correspondiente al uso 

antiguo de la lengua. Volvemos a carecer de toda referencia hasta la 2. a mitad del s. XVIII (Ochoa de Arin, 

Arzadun, y parece que tbn. Uquizu, usan sólo guz(t)i o oso según los casos); en dicha época se documenta en 

varios autores guipuzcoanos, si bien Larramendi aún no recoge en su dicc. sino "existente, dana, dena" y 

"existentes, diranak, direnak". En la primera mitad del s. XIX aparece en los escritores vizcaínos, faltando en 

cambio en la mayor parte de los guipuzcoanos. En todo este período se aprecian diferencias importantes entre la 

historia del singular y la del plural. 

De la misma manera, Lafon propondría tal vez a Oihenart como primer autor septentrional, basándose en su 

interpretación de O Po 34 (Zeren dena guzia / baita ber-zuhurtzia / eta iakintarzunez / orozaz gainti utzia): 

'Parce qu'elle est tout entière la sagesse même'; cf. Lfn NotesO 18: "Il semble qu'Oihenart, pour exprimer avec 

plus de force l'idée de 'tout', ait employé ici les deux façons de la rendre, dena et gusia"; esta construcción no es 

desconocida, si bien sólo se vuelve a documentar al Sur y bastante más tarde (cf. infra DENA GUZTIA). Puede 

citarse tbn. la entrada dena del dicc. de Pouvreau que, similar en principio a otras sólo verbales (cf. dagidanz, 

daidit, danzut, etc.), recoge entre otras cosas un denarekin (v. infra DENAREKIN) muy próximo, al parecer, al 

guz(t)iarekin ere 'con todo' que autores como Axular y el mismo Pouvreau emplean con frecuencia; tal vez 

podría añadirse a esto un ej. de Argaignarats: Munduak berzela dio / irakasten eskola [gizonari], / denetik, 

erraten dio, / goragokoa dela (DevB 50). El resto de los testimonios septentrionales hasta la 2. a mitad del s. XIX 

son, enlazando con Oihenart, más orientales: Harriet recoge ya dena "tout" en su vocabulario (1741), 

certificando así la existencia de algo que, sin embargo, apenas se ve reflejado en los textos: por una parte, 

encontramos la construcción dena oro (pl. direnak oro) en Maister (v. infra DENA ORO), equivalente a dena 

guzia; por otra, se halla en Eguiateguy el rastro de un dena que aparece, como el zireanak de EgiaK, 

acompañado por un atributo indet., con la salvedad de que en éste falta la concordancia de número o, dicho de 

otra manera, bien podría ser la primera documentación del plural no concordante (denak y no direnak; v. infra 

(2)): Auherkeriaren obra denetarik bata, lagünkeria gaistoak dü jende gaztia galtzen (199). En principio este uso 

se podría relacionar con otras apariciones de den por diren en expresiones cuasi-lexicalizadas (cf. p.ej.: Zerutik 

ethorriko da / zuen konsolatzera, / eta behar den guztiak / zuei irakastera. EZ Noel 115; v. más ejs. s.v. behar 

izan); cf. tbn. el ej., casi idéntico por la forma, de Xarlem 61: Sira, Errege alabarik / eztüzü Europan / khiristi 

denetarik / ihun ere haietan. 

La falta de otros testimonios anteriores al s. XIX sólo nos da opción a conjeturar que en la mayor parte del 

territorio, y quizá en épocas distintas según las zonas, la especialización de las formas conjugadas de izan se 

limitó a la de la 3. a persona sing.; los ejs. de naizena y zarena con valor similar son escasos y gralmte. modernos 

(cf., citando los más claros, Naizena, debru lohiaren mienbro egiten banintz! Dh 85. Ez nintzan gai Zuk neri 

naizana emateko. Or Aitork 377; cf. tbn. el más antiguo Orai, bai orai, naizena agertu naiz: ezen zer 

igurikaiteken ni bezalako kreatura herbal eta istu batganik, errebelatzea eta erortzea baizen? He Gudu 157). No 

hay constancia de que dena se emplee para la primera y segunda personas, salvo con marca expresa de persona 

(denau, denori, etc., v. infra (3)) en Moguel y algún otro vizcaíno, hasta el s. XX; se diría que en este caso lo 

usual en los textos, desde antiguo, es la construcción análoga naizen guz(t)i "todo cuanto soy, todo yo", zaren 


mende. 

118


guz(t)i "todo cuanto eres, todo tú" (cf. p.ej. Ene bekhatuek iragan eta erdiratu dute ene burua, eta karga sortha 

pisu batek bezala, aurizki eta zapatu naute naizen guztia. Ax 499 (V 322, que traduce "por completo"); Eskiñi 

Jangoikoari zarean guztiori. Añ EL 1 69), que por cierto puede emplearse tbn. con la 3. a persona (Ekusi nai 

ezpadezu gain-barren errea ta den guzia auts egiña zere erri hau. Mb IArg I 117; cf. Añ: "(Todo lo que) existe, 

(c.) dan guztia, dana" y compárese con Lar "(todo lo que) existe, dan guzia, den guztia") y, con mayor o menor 

frec. según los casos, en plural y pasado (cf. p.ej. Galdegin zizun gero egin nai zenituen ziran guziak. Mb IArg I 

70. Eta xehakatu izan zituzten ziren guziak, guphidetsi gabe bakhar bat. Lg I 194). No deja de ser cuando menos 

curioso que esta construcción se documente escasamente o sólo modernamente, que sepamos, en suletino y 

vizcaíno (en concreto, sólo en Añibarro, citado supra, e Inchauspe (cf. p.ej. Zure antziaren pian ezarten dizügü 

giren güzia. Ip Hil 221)), precisamente los dos dialectos en los que quizá tenemos las primeras apariciones de 

dena. 

Como quiera que sea, hay que suponer que en cierto momento dena se extiende tbn. al plural, antes en unas 

zonas que en otras, mediante la simple adición del det. plural (denak), sin que, en principio, haya ninguna base 

para afirmar que en un tiempo se hayan empleado todas las personas, como han querido sugerir varios 

gramáticos y tratadistas; no hay que olvidar que al Norte, si bien las primeras huellas (Oihenart, Pouvreau, 

Argaignarats, Harriet) son del sing., los siguientes testimonios dan cuenta de un plural ya muy rico en empleos 

(denetarik en Eguiateguy, denen en Monho y AstLas), frente al sing. que, a diferencia de lo que ocurre en el Sur, 

es prácticamente indeclinable. 

Sólo en ciertas zonas y ciertos casos se atestigua con seguridad la especialización de personas del relativo 

distintas de la 3. a del sing.; en concreto, salvo el caso aislado de Añibarro, de la 3. a del plural y gralmte. sólo en 

presente (cf. para más precisiones sobre la historia del plural infra (2)). En definitiva, parece que puede afirmarse 

que la especialización de dena y su posterior fosilización no fue sino virtualmente (es decir, en cuanto que eran 

posibilidades de la lengua) una pérdida gradual de oposiciones, salvo tal vez en alguna zona vizcaína. Cf. DENA 

DEN BEZALA (s.v. dena den) y dena ere, cuyo primer elemento ha sido cada vez más claramente relacionado 

con dena. 

En cuanto a la forma, coincide en principio con la distribución habitual del relativo de izan: den- aparece en 

escritores septentrionales y alto-navarros (Mendiburu, Lizarraga de Elcano); danen los vizcaínos. En los 

autores de dialecto guipuzcoano se encuentran ambas, con predominio de dan-; den- se documenta en autores del 

Beterri, en Beovide (sólo hemos encontrado un ej. de dan-: AsL 125) y el D. Aguirre de Garoa (que usa siempre 

danen sus obras anteriores), casi siempre junto a danen distintas proporciones (salvo en Zabala y Goñi; hay 

ambas formas tbn. en Lizardi y Orixe), o bien en escritores modernos (Txillardegi, Aresti o Ibiñagabeitia, p.ej.), 

tbn. a veces junto a dan- (Villasante, N. Etxaniz); se pueden encontrar incluso en una misma oración (cf. p.ej. 

Denak bultzatuaz eta danen erditik. Alz STFer 131); hay tbn. algún den en el guipuzcoano de autores vizcaínos 

como Arrese Beitia (AmaE 101) y Kepa Enbeita (197). Dena es distinto de dana (relativo del verbo) al menos en 

Beovide. 

El dat. plural, gralmte. denei, danai, es danei en D. Aguirre (AL 53), Ugalde (Iltz 32) y Oskillaso (Kurl 190), 

denai en Beovide (AsL 111), Mocoroa (Damu 3), Goñi (73) y D. Aguirre (G 231), denari en Illarramendi (Pill 7, 

Testim 30) y una canc. pop. in Or Eus 371, danari en Echeita (Jos 24), Txirrita (B 220), los Enbeita (Enb 107, 

BEnb NereA 206) y Uztapide (Sas 321), danairi en Anduaga (AUzta 132, etc.); el genit., gralmte. denen o danen, 

es denan en Illarramendi (Pill 31) y Txirrita (B III 58), danan en unos "bertso berriak" de 1925 (EusJok II 138) y 

en Etxaide (JJ 256), danantzat en Txirrita (B I 175); en cuanto al inesivo, gralmte. denetan, danetan, hay 

danatan in MAtx Gazt 6. 

En casos locales, los autores septentrionales no usan nunca el sing. (que no se declina, como hemos dicho); al 

Sur, en cambio, no es infrecuente (v. infra DENEAN, DENERA, DENETIK), sobre todo en autores populares, 

aunque el plural sea más usual tal vez. El instrumental es denez al Norte (Goyhetche (201), Bordel (105), 

Zalduby (RIEV 1908, 757), Zubiri (26), Iratzeder (181), Arradoy (SFran 19)), denetaz sólo en Larzabal (Senper 

52); no encontramos al Sur sino denetaz en Orixe (QA 54) y danaz en Berrondo (Kijote 138). 

Pese a la prevención de los tratadistas, sobre todo del s. XX, acerca de la extensión y el papel de dena, no parece 

faltar en ningún autor relevante, salvo tal vez Inza. En DFrec hay 1001 ejs. de dena, 151 septentrionales, y 218 

de dana. En cada apartado se ha procurado citar cuando menos la referencia de los autores más antiguos (hasta la 

2. a mitad del s. XIX, según los casos), salvo en aquéllos en los que se abordan construcciones conflictivas o no 

suficientemente descritas, caso en el que se dan todas las referencias. 

I (Pronombre). 1. (Con art. det. sing.). Todo, todas las cosas; completo, entero; enteramente, por completo. 

"Tout, guzia, oro, dena" Ht VocGr 432. "Todo, (c.) guztia; (G, AN) guzia; dana, si se habla de lo presente; zana, 

pretérito" Añ. "(Todo lo que) existe, (c.) dan guztia, dana" Ib. "Ce qui est; tout. Participe tiré de da, il est, 

souvent employé dans le sens de tout" Dv. "Litm. ce qui est: tout, tout entier" H. "Indudablemente es voz más 

correcta su sinónima guzti, pero se emplea casi tanto como ésta" Zam Voc. "Ce qui est, tout ce qui est" Lrq. "Les 

labourdins préfèrent guzi et dena à oro" Lf Gram 252. "1. Egungo egunean guztia eta dena (dana) 

deklinabidearen kasurik gehienetan sinonimotzat jo daitezke. [...] Dena eta osoa bakanago erabiltzen dute mugaz 

bestaldean. 2. dena eta denak (nominatiboa), guzia eta guztiak baino sarriago erabiltzen dira" Gte Erd 75. Tr. 


mende. 

119


Se documenta en textos meridionales al menos desde mediados del s. XVIII (Mendiburu y Cardaberaz, en este 

último sólo en el ej. citado); falta en los autores guip. de la primera mitad del s. XIX, pero aparece ya con cierta 

frecuencia en Lardizabal (aunque sólo en el Nuevo Testamento), y se hace muy común después, sobre todo en 

autores populares y bersolaris. En vizcaíno lo emplean Moguel (sobre todo en PAb, sólo una vez en CO (204), 

nunca en CC), el Añibarro de EL 


mende. 

2 y Zavala; el resto de los autores de la 1. a mitad del s. XIX sólo usan el plural 

(v. infra (2)); hay un ej. en Uriarte (MarIl 46) y es muy frecuente en Arrese Beitia y D. Aguirre, pero falta en 

Iturzaeta. En textos septentrionales no lo encontramos hasta Etchahun (pero cf. los ejs. de Oihenart, Pouvreau y 

Argaignarats y el testimonio del dicc. de Martin Harriet citados supra), siendo frecuente ya en los autores de la 

2. a mitad del s. XIX (falta en Laphitz, J.B. Elissamburu, Arbelbide y los suletinos (salvo un ej. en Ip Dial 21), 

entre los que no vuelve a documentarse hasta Casenave). Se generaliza ya desde comienzos del s. XX. Al Norte 

sólo se emplea en caso absoluto (cf. Lf Gram 252: "Au singulier, il n'a que le nominatif"); sólo hemos 

encontrado objeto en genit. en Hiribarren (Badaki Laphurtarrak denaren prezatzen. Hb Esk 128. Bethi barnea 

ungi, denaren yateko. Ib. 233), pero cf. denetik en Argaignarats. Parece que sucede lo mismo en los primeros 

testimonios meridionales, pero hay ya ergativo en Moguel (PAb 152) y danetik (v. infra DENETIK) en Zavala; 

en la 2. a mitad del s. XIX comienzan a documentarse otros casos que al Sur no son nada inusuales (cf. infra 

DENEAN, DENERA, etc.). Hemos encontrado el pasado zena sólo en Mendiburu y (en aposición) en 

Goyhetche. 

Agerzen dio bere gaizki guzia ta Jangoikoaren aserza, ta hau ark ekuste berean arritzen da dena. Mb IArg I 

173. Joan zen ara, zena bere begiz ekustera. Ib. 174. Eun milloi urtetik urtera itxasotik ur tanta bat aterako 

baliz, ta dana, itxaso guzia orrela agortu bear baliz. Cb Eg II 126. Guztia litzate alperrik, dana panparrerija 

aisiak daruana. Mg PAb 203. Dena emán. Itendiót, Jauna, ene buruarén ta gauza guzién errestitúzio ta entréga. 

LE Ong 31v. Onen bat egin badozu, dana zor deutsazu Yaungoikoari. Añ EL 2 91. Dena gaxki egin eta zurak dü 

estaküria! Etch 304. Yaunak, oxala, diotza, / dena [etxea] bethe ahal baneza / adiskide egiazkoez. Gy 105. Dana 

utzi eta Jesusgana jartzeko gogoa. Lard 485. Berezi ditezela beste milla arki litezken politenak, jarri zaitzatela 

danaren erdi erdiyan. Bil 161. Zerren dana batean artu nai dutenak esku-utsean gelditu oi diran. Aran SIgn 64. 

Dana dago emen zarra, etxea ta etxekoak. Ag AL 12. Masabiellen bideak, soroak, zelaiak, mendiak, dena bete 

zuten. Goñi 113. Zauri bat bakarrik [...], bañan bat orrek goitik bera dana artzen ziona. Ib. 15. Danari irizten 

dautsie ondo. Ag Kr 48. Alagala ebillen Josetxo; dana parkatuten jakan. Echta Jos 28. Nola ditake, buru puska 

duelarik, gizon batek hutsa baitu dena? JE Bur 148. Jaungoikoa danaren jabea al da? KIkG 14 (KIkV 21 gauza 

guztien). Begiak garrondoraño sartu zaizkik... bekokia zimurtu... zar itxura artu... ta dana zergaitik?... 

utsagaitik... neska batengaitik. ABar Goi 45. Erioa, danaren amaia. Zait Sof 141. Orrekin dana esana dago. 

JAIraz Bizia 24. Ez omen du oraindik dena irakurri. Mde Pr 194. Denak iragartzen dit etorrera pozgarri au. 

Txill Let 60. Ez dago dena galdua. NEtx Antz 125. Baña, ez gaizki pentsau irakurle. Dana be izan zan Joxe 

Moko okerreko etxian sartu zala. SM Zirik 68. Gaztelua danaren gañean ikusten zala. Anab Aprika 89. Dena ez 

bada, parte on bat bederen emanen deat. Larz Iru 100. Lotan dago dana, / bai mendi, bai zelai. NEtx LBB 343. 

Au zalako modurik onena aren dana nola guzurra zan ikusteko. Etxba Ibilt 482. Egin du egiteko erran ziotena, 

ez dena, bainan ahal zuena. Ardoy SFran 266. Erdia esan dezu ta / esango det dana. Uzt LEG II 127. Dana 

ezpada geientsuena / daukat goguan jasua. Uzt Noiz 18. Beretzat, euskaldun esan ala buru-gutxiko esan, dena 

berdin. MIH 270. Oso zait atsegin hango giroa, hango... dena. MEIG I 65. Ze berri, gazte? Dena ongi? MEIG 

IX 111. 

(Con reduplicación intensiva). "Dan dana (V-ger-m), absolutamente todo" A s.v. -dan- (da tbn. den-dena, sin 

ref. dialectales). Tr. Sólo meridional; es bastante frecuente en el s. XX. Artu eikezu egun oso bat eta dan 

dana emon arimako lan ardurazkoetan. Añ EL 2 85 (EL 1 76 guztiau). v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 34. Zagoz 

pixka baten, gixona, dan-dana esango dautsut eta. Otx 75. Domixtikun bategaitik izan zoan dan-dana. Bilbao 

IpuiB 251. Den-den-dena izango da Leonentzako gutun ta ikaspideetarako. A Ardi 10. 

(En aposición respecto a un sintagma nominal; toma el mismo sufijo de declinación que éste; gralmte. dena va 

inmediatamente detrás). "Bidea dena artu du (V-gip, AN-5vill)" Gte Erd 247 (junto a bide guzia de otras zonas). 

Tr. Muy común desde fines del s. XIX, sobre todo en textos meridionales. Baratzen ez zen iduri arima 

herratua: / Gau guzia etxea zena zeukala asaldatua. Gy 78. Uri hura dana ibilli ta inguratu ondorean. 'La 

ciudad entera'. Aran SIgn 88. Aditu zutenian bulla ori dana, / larri asko etorri / ziraden gugana. PE 75. Dena zen 

heiena [Adam eta Ebarena] hango gozamena, / salbu fruitu batena. Zby RIEV 1908, 206. Burutik oñetaraño 

gorputzaren alderdi bat dena gogortu zitzaion. Goñi 71. Eta lohizko ondarra dena beharko duela edan. Ox 78. 

Bidasoz bertze aldeko eskualde guzietako eskuara dena bat, Xuberotarreen hitz zonbait alde bat utzirik. Zub 

104. Hainitzek dute beren gorputza / zauri odolez dena estali. Etcham 119. Oindio be olan erabilten da euskalerri 

batzuetan; baie Bizkaien danean erabilten zan lenago. Akes Ipiña 12. Ganera, etxe a dana zan jan 

litekeana: tellatua opil bigun bigun gozoz egiñikoa zan; ormak ogizkoak zirean. Bilbao IpuiB 213. Jakiña! 

sagardoa dana atera zan sukaldera, igari jarri zan. And AUzta 105. Gure agintariak agindu ziguten begiratzeko 

ondo inguru artan danean. Salav 98. Sail honi denari azken hitz bat eman behar. Xa Odol 17. Beretu zuen 

kasik dena Espaiñia. Hb Esk 65. Onera artekoa, ia dana, erri-kanta dezu. SMitx Aranz 40. 

(En aposición respecto de un pronombre demostrativo). Todo (esto, eso, aquello). Ori dana dakitzu buruz


ta zietz. Kk Ab II 154s. v. tbn. JMB ELG 88. Beraz, Libe, orrek danak esan nai luke Jaungoikoak emaztetzara 

deitzen zaitula. TAg Uzt 299. Ura dena ondo ezaguna zuan. JAIraz Bizia 74. v. tbn. Osk Kurl 25. Au dana 

apaizak asmatutakoa dala esango dizu lotsa-galduren batek. MAtx Gazt 40. Eta onek danak berorren biotz 

gogor ori mugitu ta biguinduko ez balu. Berron Kijote 217. Egia da, noski, hori dena. MEIG VI 102. Hori 

buhamen lana da dena. Larz Senper 26. 

(Tras beste). Ortik kanpora guretzat beti / beste dana zan dongea. AB AmaE 83. v. tbn. Zait Sof 123. 

Emaztia izan ezik, beste dana alkarrentzat ebela. Etxba Ibilt 456. Bere euskalkiaz beste denak izutu egiten du 

beharbada euskal irakurlea. MEIG III 94. 

(Tras relativo). Cf. Gte Erd 76: "Ez da erabiltzen erlatibozko perpausetan". Nik beintzat poz pozik egingo / 

neuke bai, al dodan dana. AB AmaE 153. v. tbn. Bv AsL 51 y Goñi 37. Detan dena arena da. Alz Txib 102. 

Bildu ezak sendi orretzaz jakin ezakekan dana. TAg Uzt 105. Gizonek egiten duten dena jolasa besterik ez da. 

JAIraz Bizia 23. v. tbn. Basarri 140 y SM Zirik 109. Eta jarri eban intxaur-arbola baten ostian, nundik ikusiko 

eban aiskide bixen artian izango zan dana. Etxba Ibilt 484. Etzazutela sinistu / esan degun dena. Uzt Noiz 47. 

Orain arte irakurritako dana betetzen saiatu zaite. MAtx Gazt 104. Baten batzutan igual / jarritako dana / 

gertatuko zitzaion [astoari] / ezin eramana. Uzt Sas 101. 

(Referido a 1. a o 2. a pers.). Bijotz, gogo ta neu nazan dana / Jaunantzako ta zeuretzat, Ama. Enb 38. Begibelarri 

nintzan dana. Alzola Atalak 47. Negarrez urtu naiz dana. NEtx LBB 376. Dana busti zera intzez. Uzt Sas 

321. 

(Como primer miembro de compuesto). Ots! Yainko guztien Yainko ori! Dana-ikusle! Zait Sof 137. 

2. denak (AN-ulz, BN-lab; Dv, H, Lf Gram 252), danak (V, G), direnak (Dv, H), diranak (A), direanak (A), 

zireanak, gareanok. Ref.: A (dan); Iz Ulz (denak); AtSac 45 recoge denak sólo en Larresoro (BN-lab); Gte Erd 

75 recoge denak (danak) en V-arr, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B y BN-arb. (Con art. det. plural). "Le pluriel de 

dena est direnak. On dit: Direnak diren bezala erran behar dire, il faut dire les choses telles qu'elles sont. 

Néanmoins on emploie abusivement dans qq. endroits denak dans le sens de tous. Hori denek erranen dute, tous 

diront cela" Dv. "Au pluriel, la régle veut qu'on emploie direnak, direnek etc. [...] mais, dans l'acception de tous, 

toutes, l'usage dit denak, denek, de preference: Denak eman diotzat [...] Denek berdin diote [...] Denei eman 

zaien" H. "Danak, todos. Debiera decirse, y algunos dicen, diranak, direanak, todos, litm. los que son" A s.v. 

dan. "Es sumamente incorrecto el uso de danak en significación de 'todos'. Dana es 'lo que es', danak significa 

'los que es'. El verdadero plural de dana es diranak (direanak)" A DBols (v. tbn. A Ardi 108 y la nota 

correspondiente de la pág. 149). "Quelques logiciens ayant remarqué que dena n'est en somme que le conjonctif 

de da, il est, et qu'il signifie 'ce qui est', pour remplacer denak dont la construction leur paraît monstrueuse. 

Inutile de les suivre; c'est trop tard; denak est entré dans la langue. Tout le monde comprend denak hor ziren; 

personne ne comprendrait direnak hor ziren" Lf Gram 252. 

a) (Plural concordante). Tr. En textos vizcaínos, hasta el s. XIX lo encontramos sólo en Egiaren Kanta, en un 

ej. en el que además se aprecia tbn. concordancia en pasado del verbo. Vuelve a documentarse en los escritores 

vizcaínos de la 1. a mitad del s. XIX, si bien la mayor parte de ellos emplean un dirian- fosilizado sin 

concordancia de persona ni tiempo, sino sólo de número, teniendo en cuenta que además no usan nunca el sing. 

dana. Las excepciones son: Moguel, que, aparte de emplear tbn. dana, distingue entre dirianok (1. a pers.) y 

dirianak (3. a pers.), mientras que para Añibarro y Astarloa dirianok es 'todos estos' o 'todos esos' (cf. infra 

denok/denak); y Añibarro, que respeta con vacilaciones la concordancia de persona y tiempo (gareanok, 

zireanak...) y emplea el sing., si bien sólo a partir de EL 2 ; falta en Zavala (que usa dana y danak, danok) y desde 

Uriarte no vuelve a encontrarse en este dialecto sino en Arrese Beitia, que emplea tbn. alguna vez zireanak. En 

guipuzcoano diranak se documenta ya en Cardaberaz y GavS (que emplea tbn. zeranak concordando con la 2.ª 

pers. pl.), pero no vuelve a aparecer hasta Echagaray, que emplea dianak; en esta forma, independiente al 

parecer del relativo del verbo diranak, se sigue encontrando en bersolaris y escritores populares de fines del s. 

XIX (dienak en Iraola) y ya muy raramente en el s. XX; sólo en AzpPr hemos encontrado dianak referido a la 1. a 

pers. Dianak (con valor intens.), distinto del relativo del verbo, que es dienak, se emplea todavía ocasionalmente 

en puntos de G-azp al menos. En textos alto-navarros se encuentra al menos en Miquelestorena (4). Al Norte hay 

direnak en Goyhetche, Hiribarren y el Duvoisin de LEd (procediendo todos los ejs. de diranen Cardaberaz) y J. 

Etchepare, y dienak en GH de 1932 (pero cf. infra DENA ORO). Se citan todos los autores en los que se ha 

encontrado; en algunos de ellos se encuentra tbn. el plural no concordante: Añibarro (sólo en EL 2 ), Xenpelar, 

Pello Errota (v. infra ambos en un mismo ej.), Beovide, Arrese Beitia, Munita (60) y todos los septentrionales, a 

veces (como en Hiribarren, Beovide y Etchepare, p.ej.) mucho más frecuente. Cf. infra II para apariciones del 

concordante como adj. 

Santu onen esanaz akordadurik, / kristau zireanak arnasa esturik, / belaunez lurrean Franzia guztia, / 

"Almirante jauna, miserikordia". EgiaK 87. Lurreko gloria ta ondasun guziak nere eskuan baneuzka ere, 

diranak oñ pera bota bear nituke. Cb Eg II 141. Aditu nai dituztenak / jar bite nere aldean, / esango ditut 

diranak / segidillatxo auetan. GavS 10. Zerua, lurra ta itxaso zabalak, / atozte atozte nigana zeranak. Ib. 18. 

Dirianok igaroko dogu gau ederra. Mg PAb 153. Indazu, Jauna, [...] damu oso bat negar egiteko neure erru 


mende. 

121


guztiak; eta astia konfesetako direanok, batxo bere itxi baga. Añ EL 


mende. 

1 148. Oraziñoagaz [...] edertu ta osatuko 

balira gure gorputzak, gareanok izango gintekez oraziñogillak. Añ LoraS 104. Pekatuben esamina kontuzko bat 

egin ta dirianak ezer itxi baga humiltasun andi bategaz konfesoriari agertutia. Mg CO 38 (CC 29 guziak). 

Kolera bizian sarturik, zirianai esan eutsen [...]. Añ MisE 368. Dirianeentzat da zabala Infernurako bidia. JJMg 

BasEsc 2. Oker pensau ebeen dirianak, Danielez bestiak. fB Ic II 231. Ezarri bediz oneen ganera [...] orain 

zeruban emoten deutsazanak [mesedeak]; bada dirianok eztira elduten, meza bategaz emoten jakezanera. Astar 

II 212. v. tbn. CatLlo 96 y CatBus 57 (dirianak). Kristaurikan dan gaiztoenak, / biotzik dan gogorrenak, / zeruko 

bide berdiñ ederra / Lezon daukate dianak. Echag 218. Hauk eztire, derra, umeak / gure adiskidearenak: / 

detzagun klika direnak. / Galaiaren othuruntzak / eztire, ez, erdizkakoak. "Croquons-les". Gy 224. Uztaitzen 

merkatua galdetu izan zen, / ardietsi zutela nihor ez orroitzen. / Hain ungi egin dute zirenak egonik, / etzauzkan 

merkatuak direnak eginik. Hb Esk 110. Deusere utzi gabe, direnak erraiten ditu. Dv LEd 197 (Cb Eg II 109 

diranak). Etzan eskusarikan, / konforme dianak, / siñalatu zituen / dotia eta danak. PE 65. Espiritu maligno / 

demoniño zarrak, / [...] luzatzen dituztela / beren atzaparrak, / diranak gorrituak / suak eta garrak. Ud 106. Aita 

Santu ta errege oiek, / obispo ta apaiz guziyak, / pobre aberats dianak berdiñ, / maisu orren justiziyak. Xe 385. 

Diru txarretan zeñbat emon eban barriz, / Jaungoikoak bakarrik zireanak dakiz. AB AmaE 236. Dianak arkitzen 

ziran pozik agindua egiteko. Bv AsL 165. Diferentiak gera / munduan dianak, / lenago ilak eta / bizi geranak. 

AzpPr 131. Etxe gehienak elgarren ondoan dituzte, direnak eliza ttipi baten inguruan kurubilkatuak. JE Ber 18. 

Elhe guti eta dienak hun. J. Ithurbide GH 1932, 386. Dianak balioko dizute. Munita 60. 

(Con reduplicación intensiva). Guzti guztijak, diran diranak batxu bere itxi baga agertuko dira. Ur MarIl 

37. 

b) (Sin concordancia). Tr. Comienza a documentarse al Norte, en textos bajo-navarros y suletinos, desde 

comienzos del s. XIX (cf. tbn. el ej. de Eguiateguy citado supra). Al Sur, los primeros ejs. son de Añibarro (sólo 

en EL 2 ) y Zavala en vizcaíno, de Lardizabal en guipuzcoano. En ambas zonas se generaliza a partir de la 2. a 

mitad del s. XIX (aparece al menos una vez en Arrue (May 15), p.ej., que no parece emplear el sing.). Sobre los 

casos locales (que no se documentan hasta el s. XX al Norte), v. infra DENETAN, DENETARIK, etc. Emozu 

bizi luze eta dohatsua: Eta denen buruan zeruko gloria. Monho 162. O, nok leukezan bere eskuan beste guztien 

biotzak, danakaz meza santu au zeuri eskiniteko. Añ EL 2 111s (EL 1 103 guztiakaz). v. tbn. Zav Fab RIEV 190, 

539s. Denen bixtan hartzeko bazuen kopeta (1824). AstLas 73. Baiña zuk eginen duzu denez hirri. Gy 202. v. 

tbn. Lard 513. Danak, kristau ta abere, / guziyak txandaka / gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132. Bat edo bi 

ziraden / ekustera juanak, / erriyan geldituak / gañerako danak. Xe 288. Txori orrek ondatzen ditu bazter 

guztiyak. Aza-landare, aza-lore, erresauak, denak. Sor Bar 29. Pattin ethorri zaiku / aberats jadanik, / agur eta 

ohore / nahiz denen ganik. Zby RIEV 1909, 226. Ezen, pagano eta giristino, denek maite zuten apezpiku saindua. 

Jnn SBi 144. Ioango naz adiskidien etxetara, ta ez ete al nabe danetatik kanpora aterako. Ag AL 134. -- 

Arimabagako batzuk dituzu-ta. --Zeintzuk? --Prankotarrok. --Ez danak, ama. Ib. 73. Euskalerriko itz guztiak 

dakizan euskaldunik eztago, nire ustez, Gastelerriko danak dakizan gastelarrik eztagoan antzera. Ag Kr 6. Artu 

ebazan osagarri asko, baña danak alperrik. Echta Jos 113. Klase eta tamañu guziyetakuak eta denak diferentiak. 

Iraola 73. Denen artean. Mok 17. Etxekuak ezik, danak alde ein eben andik. Kk Ab II 88. Denetan oberena. Or 

QA 173. Adixkideen artean ez direia denenak denentzat denetan? SoEg Herr 6-7-1961 (ap. DRA). Denek 

ezagutzen dute ospitale ori! JEtchep 83. Iru edo lau aldiz aritu zen yokoan eta denetan irabazi. Izeta DirG 112. 

Nik izena, Nikanor... baiña Zorrizto esaten deuste danak. Erkiag BatB 14. Hotelero, wizky bat deneri! Larz Iru 

52. Orduan denek, goikoek eta beekoek, zeuzkaten siñiskeria oiek. Vill Jaink 76. Solasean denekin. Ardoy SFran 

161. Danakandik ikasten dogu zer edo zer, eta gizon jakintsuekandik asko. Alzola Atalak 113. Denan (denen) 

soruan, belar txarra (AN-5vill). "Denak ebakitzen, bañan ez ongarritzen". Inza NaEsZarr 1738. 

(Con reduplicación intensiva). Ur lizundurik ez dago iñon, / dan-danak edatekuak. AB Olerk 349. Ze 

pekatu dira parkatuak izan laitekezanak? Guztiak, dan danak. Itz Azald 133. Dan-danak aginduten eben da iñok 

ez ezeban ezer egitten. Echta Jos 280. Dan-danen eritxiz. Enb 179. v. tbn. Mde Pr 108 (den-denak). Dan-danak 

ordea? Ez ote zen "batto" falta? Etxde JJ 230. Olakorik baldin bada, dan-danak, zakuak eta kakuak, bidaliko 

ditut-eta zakurraren ipurdira. Berron Kijote 204. 

(Con un sentido genérico que en otras partes se expresa con el sing. --denak ikusi ditugu en vez de dena ikusi 

dugu--; es frecuente sobre todo en textos septentrionales). Haren adixkideak kukutuak zauden beste ganbera 

batian, denak entzunik, irriz leher egiteko pundian. Zub 39. Denak bearko ditik gaur irabazteko. "Todo lo ha de 

necesitar". Or Eus 28. Jes-eta... zer zitaken, banoa lasterka, denak utzirik. Lf Murtuts 52. Asko esan nai, denak 

eziñ esan... JAIraz Bizia 88. Eta mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. Denak 

ardientzat beti. JEtchep 52. Igarle orrek, bada, denak dakizki; diranen, ziranen eta ditezkenen gertabideak oro. 

Ibiñ Virgil 115. --Neskak pareka dituanak, eztik zurruta bearrik. --Erorrek esaten dituk denak, Pelix. NEtx LBB 

147. Artzaintzak denak badauzka: zorionak, bakea --kantatzen ditu ederki hauk ere--, baina lehenik bizi nekea, 

negu latz eta urte gogorrekin. Larre in Xa Odol 14. Neure kasua zer den / nai duenak jakin, / esplikatuko ditut / 

denak hastetik fin. Mattin 50. 

(Referido a 1. a y 2. a pers.). Tr. Gral. en textos septentrionales. En vizcaíno sólo lo hemos encontrado, al lado 

del más frec. danok, en Enbeita (cf. p.ej. Enb 138). Es bastante frecuente en textos guipuzcoanos desde la 2. a


mitad del s. XIX; disminuye notablemente su empleo en la 1. 


mende. 

a mitad del s. XX, si bien hay algún ej. en autores 

populares (Ill Testim 3, EusJok 146, etc.); en cambio, en la 2. a mitad se encuentra tbn. en autores de cierto nivel 

(Anabitarte, Aresti (Tobera 286), Villasante (Jaink 84), Oskillaso (Kurl 192), etc.), en todos ellos, salvo 

Anabitarte, al lado de denok/danok (q.v. infra). Mündü huntaik bestila baiko, han denak gira bardintzen. Etch 

234. Gizagaixoaz danak / pena ar zazute. Bil 43. Obia zan an izan / bagiñaden danak. PE 115. Danak ibiltzen 

gera / dirubaren gatik. Sor Gabon 23. Jainko Jaunak galdetzen gaitu denak bere zerbitzura. Jnn SBi 171. Uste 

duk danak gerala ire antzekuak? Apaol 26. Oso triste geunden danak. Tx B I 84. Orai, nik bezain ontsa 

badakizue, denek, zer diren gure sainduaren errangurak. Lf Murtuts 4. Baño eztakit oraingo txanda ontan, argi 

edo ez argi, danak berdin il biar ote degun. Anab Poli 63. Il da eritu gabe gelditu giñanak, danak an egon giñan 

alkarrekin bost edo sei egunean. Salav 99. Zoin maite zituztedan denak batean eta zuetarik bakotxa. Ardoy 

SFran 294. Egun orretan argitzerako / mendian giñaden danak. Uzt Sas 79. Kasinuan nola ibili naizen / danek 

duzue aditu. Mattin 134. Heben irus bizi girela / plazer dügü erraitia, / eta denek elgarrekila / kobla baten 

emaitia. Casve SGrazi 166. Denek dakigun bezala Azkue iritzi horren etsaia izan zen. MEIG II 126. 

(denok). Tr. Sólo meridional; se documenta primero en Zavala, pero no vuelve a aparecer hasta finales del s. 

XIX, en bersolaris y autores populares; referido a la primera y segunda personas, se hace muy común en el s. 

XX. El genit. es gralmte. denon/danon, salvo danoren Echeita (Jos 179) y, a veces, en Udarregi (40) y Apaol 

(122), danoen en Arrese-Beitia (AmaE 258; tbn. danoentzako ib. 174), D. Aguirre (AL 140), Kirikiño (Ab I 35); 

el dat. es gralmte. denoi/danoi, pero hay danori en Pello Errota (124), Apaolaza (25), Enbeita (66), A. Barriola, 

S. Mitxelena (55), Basarri (67) y B. Enbeita (66), denori en Lizaso, danoiri en And (AUzta 132). 

(Referido a 1. a y 2. a pers.). "Danok, todos (estos, esos, nosotros, vosotros). Locución imperf. de diranok, 

direanok..." A. "Las palabras danau, danori y danok (V), se usan también por 'yo' (todo), 'tú' (todo) y 'nosotros o 

vosotros' en vez de nazan au, azan ori, gareanok, zareenok, etc." Ib. s.v. dan. Alkar ondo arturik / diñoe: 

"Lenago / ondatu ta il danok / azpiratu baño". Zav Fab RIEV 1907, 93. Danon partetik desiatzen diyet / osasuna 

eta zeruba. Ud 135. Gabon digula danoi gure Jaungoikuak. AB AmaE 412. Arrotzak eta euskaldunak, etsaiak 

eta geuk, danak eta danok. Ag G 194. Jesus degu gurekin, / gu ere arekin, / Zeruan gaiteala / danok elkarrekin. 

ArgiDL 162. Egun on danori. ABar Goi 35. Danok nai, guztiok gura, Aita Santuaren surziloko ura (V-m). A EY 

III 40. Danok dakizutenez. Etxde JJ 137. Ixo, ixo! ez asi denok batera itzegiten. NEtx Antz 118. Arek bazirudian 

danok jan bear giñula. Salav 95. Bedorrek be probau gure badau, danontzako dau emen. Alzola Atalak 53. 

Denori, entzule onak, / eskerrikan asko! Lizaso in Uzt Noiz 47. Irakur ezazu danok entzuteko moduan. Berron 

Kijote 151. Adierazi duela [Lizardik] zein den euskal eredua, euskaldunik gehienok, denok ez baldin bada, maite 

dugun ametsa. MIH 175. 

(Con reduplicaión intensiva). Goazen aguro, bañan dan danok / bandera onen itzalera. AB AmaE 71. 

Abeska gengozala dan-danok. Enb 33. 

(Denok referido a la 3. a pers.). En varios ejs., no en todos, denok tiene un referente en la oración, y equivale a 

'todos estos', 'todos esos' (cf. supra dirianok). Onelan luzaro ibili zirean, / arik eta danok ebai indar-ustu / ta 

nekeen nekez etxunik lurrean / biok zirean geratu. Zav Fab RIEV 1907, 542. Txakurraren gañian / ez det zer 

esanik, / danok ikusi zuten / zeguela geldirik. Noe 25. Danok dakie emen zeiñ etxetako alabea azan. Ag AL 19. 

Arratsaldia an pasatuta / illuntzian erretira, / bote batian amasei lagun, / denok ziraren azpira. Arrantz 143. 

Jesus zure Seme laztana ikusiaz txistuz zikindua, zauriz josia, danok iseka-parra egiten diotela. ArgiDL 91. Nere 

ametsen argi-dirdira / diran bertsuok, ilko balira / danok batean nerekin. Jaukol Biozk 2. Batzuk dira zurijak, / 

beste batzuk baltzak, / danok be alkarrenak / bai-daukiez antzak. Enb 36. Danoi etortzen zaie beren Sanmiel edo 

San Martin. Lek EunD 20. Lenengo irudia. Josefina ta Antonio (Danok beltzez jantziak). ABar Goi 62. Persan 

"Errege handia" denon buru baitute, ez othe litake berdin ontsa bertzetan ere? Lf in Zait Plat XVI. Bakarrik ezin 

dezaketena, gizonek uste dute denon artean lortu al izango dutela. Vill Jaink 131. v. tbn. Altuna 101. Or Eus 

395. Etxde JJ 40. And AUzta 116. Berron Kijote 189. 

(En aposición respecto a un sintagma nominal; toma el mismo sufijo de declinación que éste; denak va 

gralmte. colocado inmediatamente detrás). Tr. Muy común, sobre todo en textos meridionales. (Plural 

conc.). Israelko Erregeak izan ziran emeretzi, ta emeretziak diranak kondenatu ziran. Cb Eg III 333. Gure 

kontra izketan / aritu diranak / txit askoz engañatu / dirala dianak. Bil 31. (No conc.). Ezin aundiyagoko / 

oñaze ta penak, / sufritutzen bizi naiz / zuregatik denak. Bil 76. Mundu onen bost parte / oien danen kontra. 

EusJok II 32. Tormentu oiek danak / emanik Jesusi. Xe 356. Eta iñozko alditan deitu / egin baño len erderaz, / 

jausi zaiteze txuntxurrok danok / Arroetara tuterras. AB AmaE 425. Etxolaren barneak eta kanpoak denak 

hartzen ziozkatelarik. Jnn SBi 123. Neskatx orrengatik kanpuan darabiltzan soñuak, danak gezurrak dituk. Moc 

Damu 29. Eurak eta geuk danok erruak ditugula. Ag AL 161. Gertaera oek danak, Pernandori berari gertatuak 

ote dira? Etxeg in Muj PAm 20. Apaizaren kontra atera diran liburu ta paperak denak bildu. Or SCruz 7. 

Ikustekoa zen igandetan nola bazterretxetako mutikoñoak ari ziren denak gure mintzaira ederrean. Zub 102. 

Sasi-sendalariak ez dira denak gezurti eta lapurrak. Mde Pr 343. Gure agintariak esan ziguten gorputz abei 

danai lurra eman bear zitzaiela. Salav 83. Aientzat danentzat jatekoa ekartzen izaten genduan lanik asko. Ib. 28. 

Gure Jainkoak ditu bai segur laguntzen / hartzen dituzten sailen denen bururatzen. Xa Odol 93. Arri losakin 

estaliak daude etxeak danak eta ixuri aundia dute. Uzt Sas 349. Gerorako etzala ezer gelditzen; danak aizeak


eramaten zituala gure bertsoak. Ib. 19. 

(En aposición respecto de un pronombre demostrativo; toma el mismo sufijo de declinación que éste). Tr. 

Muy común, sobre todo en textos meridionales. (Plural conc.). Oriek diranak ondo jakiñik. Cb Eg II 34. 

Artuak eta sagarrak ziran / guztiyak bertan geratu; / nagusi jaunak oiek dianak / gero dizte enbargatu. PE 139. 

Ikusten dituzun abek dienak lagunak dira. Iraola 121. (No conc.). Nausia zeitan juiten prima ganat gero, / 

eta ni kanpun üzten haien etsaier so, / hurak denak oro adar ezarteko. Etch 426. Aiegan danetan zekusan 

jakinduri, zelo santu ta modutasun egokiaz mirezturik. Aran SIgn 91. Ala ere biziko zan / oiek danakgatik, / 

borondatez il zan gu / salbatziagatik. Xe 358. Ezagutzen zituen hok denak; denentzat bazuen ele on edo behako 

ezti bat. JE Bur 157. Auek danak bealdean zeuden. Goian berriz, [...]. Ag G 16s. Auek danak eta beste zenbaitxo 

ere. Etxde JJ 250. Segura, Zegama, Mutilloa, Zerain ta oiek danak Arri Urdiñera etorten ziran. Brinkola 

aldekoak ere araxe. And AUzt 79. Oiek danak naiko etzirala, [ezkontzeko] paper aiek guziak biltzeak diru pixka 

bat eskatzen zuan. NEtx LBB 61. Errexiñolarena baitzen zure boza; / adimendua ere zinuen zorrotza, / hoien 

denen artean urrezko bihotza. Xa Odol 127. Horiekin denekin, hasi berri diren zonbaitekin salbu, kantatu izan 

dut askotan. Ib. 53. Horiek denek, eta beste pairamen askok diote Xalbadorri erakutsi, ez dela beti loretsu bizia. 

Larre ib. 14. (Sin concordancia con el dem.). Mutillak ere maitasuna azaldu nai dio, gauza oiek danakin. 

MAtx Gazt 31. Gipuzkua eta Naparrua, / Araba edo Bizkaia, / oiek danetan kantatutzeko / izandu degu doaia. 

Uzt Sas 173. 

(En aposición respecto a un pronombre). Al Sur se tiende a que ambos lleven el mismo suf. de declinación, 

mientras que al Norte el pron. va siempre en caso absoluto. Zergatikan zeran Zu / gure danon Ama. PE 106. 

Gu denak haren meneko, / haren eskuan gare. Zby RIEV 1980, 203. v. tbn. Etcham 107 (gu denak). Eztakit ura 

erotuko dan, baña guk [sic] danok erotuko gaituzula bai. ABar Goi 40. Ixilik etorri izan baziran, gu danok 

prisionero egingo giñuzten noski. Salav 93. Baño gaur zuek danak / nola zeraten testigu, / urte onek beintzat 

orain artian / lan txarrik eman eztigu. Uzt EBT 145. Buruzagia galdu duela Frantziak, / bertze Jabe bat baitu gu 

denen biziak. Xa Odol 193. 

(Tras beste). Etxe artan zarrenak ziran nagusi, ta beste danak anai-arreba kristau paketsu ta zorionekoak. 

Ag G 31. Beste danak baño bertsolari azkar eta zorrotzagoa zala. Etxeg in Muj PAm 23s. Beste danak / alperrik 

dabilltza, / zuk dadukazu nere / zarrallaren giltza. Tx B II 161. Oneik bakarrik, zer eiñ beste danen aurka? Enb 

179. Onek garaitzen ditu beste denak errez. Or Eus 363. Kontatzen zituan bera ez beste danak, eta zein falta zan 

ezin gogoratu. And AUzta 87. Aitak gaztaña bota, beste danak bildu. Uzt Sas 93. 

(Tras relativo). Konsejutxo bat lendabiziko / ezkongai dauden danentzat. Xe 167. Orrelan dabiltz gero 

gauzak errietan, / legoak maisu jartzen direan danetan. AB AmaE 240. --Zeiñek esan deusk? --Askok, elizaatean 

egozan danak. Ag AL 80. Emazte, sendi, aizkide-lagun / maiteak giñan danori / tamal andija itxirik, iñes / 

dautsozu ludi oneri. Enb 66. Yagotzuzan danentzat arru bako leza. Laux BBa 102. v. tbn. ABar Goi 19. Bere 

gaiñian gabiltzan danok / azpiratu bear gaitu. And AUzta 112. Eman zizkioten behar ziren denak. Izeta DirG 35. 

Onek diñozan danak / badozuz egiten. BEnb NereA 110. Agurtzen ditut asmuz bederen / nitaz oroitu direnak, / 

izatu dudan nahigabean / parte hartu duten denak. Mattin 57. 

Jokatutako danak / ditu irabazi. EusJok 87. Aren legera ibilli bearra daukela Arengandik jaiotako danak. 

TAg Uzt 251. Mesedegille baldin bazera, / zuk on egindako danak / ago betian jarriko dizute / ongille fiñaren 

famak. And AUzta 151. 

Len irabazi danak kastatu / larru gorriyan jartzera. EusJok 104. Zonbeitek laket dute / ihizin ibiltzen, / haragi 

ona baita / ihizitik biltzen; / desafiatu denak / ez dituzte hiltzen! Mattin 109. 

3. (Den con demostrativo). (Concordando con 1. 


mende. 

a y 2. a pers.). "Las palabras danau, danori [...] (V), se usan 

también por 'yo' (todo), 'tú' (todo) [...] en vez de nazan au, azan ori" A s.v. dan, que cita a Mg. Ez nakutsu 

danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 539. Zuri begiraturik / danau naz 

poztuten. Ur MarIl 126. Erbestekoen azpian zakust / danori makur makurrik. AB AmaE 69. 

(Sin concordancia). Todo (esto), todo (eso). (Ref. frecuentemente a algo anteriormente dicho). "Danau, todo 

esto, litm. esto que es; danori, todo eso, litm. eso que es" A s.v. dan. Euskaldun lorategi eder bat / beronek 

badau irudi, / Bioletaren izena ondo / eletorkio danoni? AB AmaE 422. Didar egiten eutson ez bildurtzeko; bera 

be gixon bat zala, [...] eta danau euzkeraz esaten eutson. Kk Ab II 97. v. tbn. Zait Sof 84. Dena euki beren 

eskuetan, eta denori utsa izan berentzat. Vill Jaink 124. 

(hau den hau, hori den hori, hura dena). Todo esto, todo eso, etc. Au dan au, Eguzkiari ametsa azaltzen 

zionean berak, aurrean zegon urliari yalkitzen entzun nion. Zait Sof 23. Eta ori danori ain bada-ezpadako izaki, 

zer egin? Vill Jaink 87. Ori den ori egia da, noski, baiña [...]. Ib. 119. 

4. (Empleado en expresiones ponderativas o hiperbólicamente, gralmte. en oraciones con izan o similares). 

(Acompañando a un sustantivo o a varios, sing. o plural). Tr. Es muy frecuente, sobre todo al Norte, desde la 

2. a mitad del s. XIX. El sust. va gralmte. pospuesto a dena, sobre todo en textos septentrionales; en los 

meridionales con frecuencia el verbo se interpone entre el sust. y dena. El sust. es indet. casi siempre al Norte, 

det. casi siempre al Sur. Se emplea sobre todo con dena sing., aun refiriéndose a plurales. Cf. PMuj: "dena-ezur, 

huesudo", "dena-filda, desguiñapado", "dena-nigar, desconsolado, afligido".


Andreyer madama Yanot lapiñaren / yauregiaz egun batez yabetu zen. / Melezia baita dena, / aise egiñ zuen 

hark lana. Gy 232. Toki guzia dena lore da, dena lili, mahats, sagar eta zuhamu. Hb Egia 31. Lephoa mehe du 

eta buruia handi, / mathel hezurra seko, dena beharri. ChantP 86. Aizeria bestera, dana da tranpia, / gizona 

engañatzen dakian piztia. AB AmaE 409. Nork bihur pilota [...] plazaren zolako burua dena zokho eta izkina, 

dena leiho eta theilatu denean? Zby RIEV 1908, 86. Uste [zuen] gaizoak, bera dena kar eta leialtasun zelakotz, 

bere iduriko leherra gizon hatzemanen zituela. HU Aurp 105. Erruki pixka bat gelditu iakonik ez egoan iñor: 

dana zan aserrea, gorrotoa, kurruka ta zitalkeria. Ag AL 126. Zola dena lurra, eta zilokatua itsuski. JE Bur 187. 

Dena ausin egin zen Lamina ehortzi zen tokia. Barb Leg 26. Harrubi-Beltzean ere bazen ur on bat, dena burdin 

kolore eta burdin gustu. Zerb Azk 47. Bertha dena ikara zegoen otsoa hain hurbil zebilkiolarik. Mde Pr 93. 

Dana baso ta dana sasi, bide lapurrentzako leku berebizikoa. Akes Ipiña 11. Esku ttipiño batzu zituen, hamabi 

urteko haur baten erhiak, dena hezurra. JEtchep 83. Igo eban eta teillatuan dana usoa ilda. And AUzta 93. 

Bainan, ez da dena haren falta. Pusatzaleen falta ere bada! Larz Iru 24. Errea, bethi esker gaxtoa prest, eta 

dena "ni". Ib. 20. Jendea erruz ibili zan inguru aietan Ama Birjiña ikusten zutela esanaz, baña dana kontua. 

Salav 61. Hasi zitzaioten laster dena estakuru. Ardoy SFran 209. Sumatra, Java eta eskualde horietako beste 

urarteak zinez ziren loriagarri eta aberatsgarri, dena iguzki, dena usain on eta luma guzietako xori, dena nihun 

ez bezalako zuhaitz. "Pleines de soleil, de parfums". Ib. 189. Zuretzat dena amodio naiz, nol'eztuzu sinetsiko? 

Mattin 95. Ez zen orduan dena Chaplin. MIH 328. 

(Con bat). Ez da puskaz; dena harri bat da, Egyptoan sorthua duela 4320 urthe. Hb Egia 149. Amodioa, 

haragiaren irrits bat da dena, eta haragiak berak asetzen du. JE Bur 94. 

(Plural). Handiak ere dire, gizenak, denak gantz! Hb Egia 131. Ganderailuak, ximinia gainean, urhezkoak 

ziren. Kapitxuluak, zilarrezkoak, supazterrean. Murruak denak sukrea. JEtchep 19. Garbi agertzen da han 

euskaldun arraza, / denak gure herriko kantu eta dantza. Xa Odol 231. 

dana (V-gip), zena (zen A, que cita a Mb). (Acompañando a un adjetivo (o adnom.), participio det. o --sólo en 

textos meridionales-- part. provisto de suf. -ta o -rik, o similar). "Aspaldixan ikusi ez, eta dana galduta topau dot, 

le he encontrado desmejorado del todo" Etxba Eib. Tr. Muy común, sobre todo en textos meridionales. Se 

emplea más el sing. dena que el plural, pero sólo en J. Etchepare e Iratzeder hemos encontrado algún ej. de sing. 

dena referido al plural. Bigarren aldian utzi izandu zuen lotsaz ta alkez zena betea ta ongi mututua. Mb OtGai 

II 65. Jarri zen zena tristuraz betea. Mb IArg I 152. Zena arriturik oatzea utzi ta atera zen leiora. Mb IArg II 

312. Aztuak dana / arriturik / negarrez diño / ta gogotik: [...]. Zav Fab RIEV 1907, 536. Oeratu zan ta, dana 

mankauta egoan legez, bertatik luak artu eban. Ur MarIl 46. Badathor uli bat dena aferatua, / gan-arazi nahiz 

karro gelditua. Gy 178. Arras desgisatua, / zena biribilkatua. Ib. 250. Ikhusi zian tinta zela dena odola üdüri. Ip 

Dial 21 (It, Ur odola zirudiena / -jana, Dv dena odola iduria). Dena ahalkatua Jainko maiteari eman ziozkan 

atsekabez. Jnn SBi 76. Dana bustirik eta basaz betea etorren gizon bat. Ag AL 90. Eztago lanik, dana urri ta 

karu, eztakit zelan bizi garan be. Kk Ab II 156. Plaza huts, dena bizitegi pollitez inguratu batean gira baratzen. 

JE Ber 96. Lerdoin batzu dena jauregiz estaliak. Ib. 85. Izena bere Maria dau te / dana dao graziaz beterik (Vger). 

AEF 1933, 52. Zulakaitz, marruxka, zanpagai eta jotzalle, danak arrizkoak. JMB ELG 34. Euskal-Herriko 

gazte maiteak, Jaunak dena suz eginak. Iratz 178. Bixentarentzat dena berria. JAIraz Bizia 106. Etxeak lur 

orrekin egiñak diranez geroz, dana gorri. Anab Aprika 88. Uribarri ondoan jausi zan [zaldia], iztar bateko 

aragia otsoak dana janda. And AUzta 66. Iru orriko bertso-paper bat, "Bertsolariya" zeritzana, dana bertso zar 

eta berriakin beteta. Salav 43. Dena aundi, oiñak ere. Ibiñ Virgil 95. Itxaso zabala gazi-gazi: / zu bertan 

sarturik, dana ezti. NEtx LBB 325. Dana gorri eta baltz, sua eta eriotza. Odolez ganezka ibarreko ibai baketsua. 

Alzola Atalak 64. Liburu hau eskuratuko duenak usteko du dena pertsuz beterik aurkitzea. Xa Odol 24. Sogik, 

hau diagü, Gaixtakin, / emazte dena menüxa. Casve SGrazi 46. 

Ezarri zioten gure Jesus maiteari bere gorphutz guzia [...] dena odola zariola. Jnn SBi 29. 

Pistolatxu txakur-iltzaillea, dana ugerrak jandakoa. Erkiag BatB 186. 

Dena gotiko, dena zahar [...] Dana Erdi-Aroko. Lek SClar 116s. 

(Con reduplicación intensiva). Ura iminten dabe / dan dana loiturik. Mg PAb 143. 

(Plural). Ikhus zinetzazke hango landa sorhoak denak igeltsu errearen her[r]autsez zurituak. Dv Lab 194. 

Ihes abian ziren / denak harrituak. Zby RIEV 1908, 212. Nere besoak zeuden etenik eta nere eskuak danak 

odolduak. Apaol 58. Ulhenbeck, L. Luciano Bonaparte, Schuchardt [...], denak eskualtzale suharrak. Zub 18. 

Gero, ibaitik amabost metrora, lenengo etxeak; [...] denak bizitza bakarrekoak. JAIraz Bizia 44. Bazter guziak 

ikertzen zituen, denak berri harentzat. JEtchep 99. Ainbeste [erlijio] daude munduan!... Denak gutxi gorabera 

berdin xamarrak... Vill Jaink 9. Ikusten dozuz zelako arropak? Goizien ipiñi deutsataz danak garbixak. Osk Kurl 

51. Ogei bosteko, / eun zuzen. / Gure bildotxak / denak gizen. NEtx LBB 292. 

(Acompañando a otros casos de declinación). (Inesivo). Hitz horiek ezarri zuten gobernadorea dena 

sutan. Jnn SBi 150. Bereala, karraxi bat egiñik, dena dardaizan jartzen da. Goñi 50. Orduan, erretora, dena 

izerditan, umatua, erhotua ere, lurreraino kurtu zen. Barb Sup 143. Neskatillea bera be gela onetara ekarri gura 

dabe, eta dana illunetan dala nigaz ezkondu erazo. Otx 76. (Instrumental). Huna beraz liburu bat, dena 

Eskuaraz. Barb Sup VIII. Badoatzi ehunka beste beilariak, denak arrosario kantuz. Zub 78. Aldarea dena 

altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena marbrez. JE Ber 60. Gizon bat ernea, bolbora bezen bizia [...], dena 


mende. 

125


Alsaceko odoletik. StPierre 30. 

5. El todo. Gezurrezko soma-gauzen mundu mugatua utzi eta egiatan Denaren itsas handi mugarik gabean 

ondoratzera doala. Mde Pr 373. 

II (Adj.). 1. (Empleado en plural). Todos. Gte Erd 75 recoge el plural de dena como adj. en V-arr, G-azp, B y 

BN-arb. Cf. Lf Gram 252: "Dena [...] n'est jamais adjectif, mais toujours pronom.". "Dena erabiltzen den 

kasuetan guzia erabil daiteke. Alderantziz ez. Adib.: bihotz guztiaz maite zaitut" Gte Erd 75. "Dena zenbatzailea 

bakarrik doa, izenik gabe" EGLU I 153. Tr. El primer ej. es del EL 1 de Añibarro, corregido en la 2. a ed.; 

comienza a documentarse con cierta frecuencia a mediados del s. XIX; el de Echagaray, salvo error, es ej. único. 

Si bien, como se ha visto, los gramáticos desestiman este uso, no es raro, incluso entre autores cuidados, en el s. 

XX. Empleado en plural, dena como adj. es más antiguo y abundante que el sing. y, a diferencia de éste, se 

documenta bien prácticamente en todos los casos de declinación. Es mucho más frecuente al Sur que al Norte y, 

excepto Casenave, no lo hemos encontrado en autores suletinos. El plural concordante del adj. es muy poco 

frecuente: salvo en Añibarro, no aparece en ninguno de los autores que usan el pronombre (cf. p. ej. Xenpelar), 

pero sí en cambio en otros (Oxobi, Zaitegi, Orixe) en los que el pron. es siempre no concertado. 

(Plural concordante). Niri ta gizakume dirianai eginiko mesede neurri bageak. Añ EL 1 6 (EL 2 10 guzti 

guztiai). Ur-lamiñek hedatzean gauaz beren distira, / itsasoaren azantzak iduri du intzira: / gorputz direnak 

lituzke nahi piztu bizira... Ox 187. Gizakume diranentzat ikuskizun erdiragarria! Zait Sof 94. Iainkoaren 

atsegiña sartu zaio barnean atsegin diranak bañon atsegiñago. Or Aitork 211. 

(Plural no concordante). Erriko agintari danentzat / nago atzarez betea, / arrazoia da gaur despeidako / 

esker onak ematea. Echag 223. Soineko berriak yauntziz, Igande egunetan, / ez gare herritar denak kausturen 

Elizetan. Hb Esk 19. Apostolu danak, nork bere burua, lenengo mallan ikusi nai zuten. Lard 409. Erri danetako 

esaerak. Aran SIgn 200. Orain etorri dira klase danetatik, / bai gizonezko eta emakumetatik. Xe 225. Jornalik 

aundienak / frantzesak dauzkate, / nunbait español danok / tontotzat gauzkate. Ib. 224. Laudano danak baño 

ardoa obe da. Urruz Urz 50. Birjiña guztiz bakar / Ama Jesusena, / iaio danen artian / biotz bigunena. Azc PB 

26 (en la versión de Ur PoBasc 467 jaijo dirian [sic] artian). Biatzen gaiñean igoten eben goiko egotokira gizon 

da emakume danak. Ag AL 100. Iru Persona danak dira bardinak eta betikoak. Itz Azald 25. Zerau zeranez 

gertatu diran / egintza aundi danen giltza. SMitx Aranz 177. Polit denak, ezti guziak, makalak oro, puskatzen 

ditiat. Mde Pr 145. Animaliekiko kontakizun eta istorio denak edo ia denak, erregla edo esplikazio onen barruan 

sartzen dira. Vill Jaink 71. Ildako danai lurra eman. Salav 84. Euren denporan idatzi baziran egin ebezan 

egitada danak, liburu bat baiño geiago betetako lagin egongo zan. Alzola Atalak 141. Guk ere jarraitu nai / 

genduke partian, / emengo baserritar / danakin batian. Uzt Sas 213. Gizunak dütügü han hor / hedatü txokho 

denetan. Casve SGrazi 138. 

v. tbn. PE 151. AB AmaE 51. Bv AsL 223. Apaol 76. Alz STFer 135. Echta Jos 102. Iraola 35. Ill Pill 11. Kk Ab 

I 30. ArgiDL 160. Enb 36. Otx 141. Lek EunD 31. Or Eus 167. ABar Goi 70. Laux AB 61. TAg Uzt 251. EA 

OlBe 34. NEtx Nola 20. Munita 105. Etxde JJ 190n. Arti MaldanB 208. And AUzta 63. Gand Elorri 151. MAtx 

Gazt 7. Etxba Ibilt 460. Lasa Poem 70. Mattin 30. Xa EzinB 77. 

(Con reduplicación intensiva). Esan ziozkan aldeaurrez batbanaka bere bizitza luze guztiko gertakizun on 

eta kontrako dan danak. Aran SIgn 53. Gizona aspertzen da gauza dan danetan. AB AmaE 412. v. tbn. Enb 122. 

Danak gura eutsen, erritar dan-danak. Bilbao IpuiB 89. v. tbn. Vill Jaink 128. 

Jun atez ate euskaldun danoi / beren biotzak eskatzen. Jaukol Biozk 54. Mundutar denoi orrenbeste latz, / 

ixtillu t'arazo larri / zer dala bide sortzen zaizkigun / ez degu nunbait ikasi. EA OlBe 97. 

2. (Sing.). Todo; entero. "Etxe guztian, guztirako... (singularrean, nominatiboa ezik), etxe denean, denerako 

baino sarriago erabiltzen dira" Gte Erd 75; ib. recoge el sing. de dena como adj. en V-arr, G-azp-nav, AN-gip y 

B. Tr. Salvo Hiribarren y Oxobi, sólo lo hemos encontrado en textos meridionales, sobre todo guipuzcoanos. 

Se emplea sobre todo en caso absoluto; le sigue en frecuencia, mucho menor con todo, el inesivo (danean). 

Zeru dena izar, hedoi xume bat nihon ez. Hb Egia 38. Zeruan eta lurrean eskubide dana eman zat. Lard 477. 

Ikusita desgrazi / erituarena, / penaz nori etzaio / urtzen biyotz dena. Bil 146. Odol danak irakinda. PE 82. 

Badazaut zareala / Seme orren Ama, / arpegiz dozulako / Berorren antz dana. AB AmaE 357. Euren sareakaz 

arrañ dana inguratuteko asmoan. Ag Kr 38. Hirira zaut ihesi joana / orai naukan ontasun dena, / Zuk emana! 

Ox 172. Gipuzkuan da Bizkai aldian / da Euskalerri danian. Tx B II 112. Aurpegi dana ago. Or Eus 139. 

Munduko urre dana baño obea. TAg Uzt 253. Bere atsegin dana / edan da fumatu, / noiz eta nola utzi / ezin zun 

asmatu. And AUzta 144. Urte danean eukitzen zan kutun ori lepoan. Ib. 67. Gela dana illundu zanian. Etxba 

Ibilt 467. Prantzes txiki xelebre au degu / jende dena daramana. Gorrotxategi in Mattin 24. Itxaso zabal dana / 

betea da arraiz. Uzt Sas 311. Udaberriko zenbait goizetan / basuan egun argitzez, / jira danera begiratuta / 

dana beteta zugaitzez. Ib. 321. v. tbn. Apaol 82. Jaukol Biozk 69. Enb 80. Laux BBa 104. ABar Goi 75. SMitx 

Aranz 180. Basarri 1. BEnb NereA 196. NEtx LBB 365. Alzola Atalak 95. Mattin 81. 

(Tras beste). Beste ontzidi dana igesika dua. AB AmaE 98. 

(Con valor genérico). Todo (hombre...). Uts egitea, gizakume danari dagokio. Zait Sof 184. Etorritzeko 

esan ziraten / onuntza bertso-lanera, / neri juatia gustatzen berriz / deitzen dan leku danera. Uzt LEG I 174. 


mende.


3. (Den seguido de demostrativo). Denboraldi dan artan alabañan, presondegian eukizerazi zuen bikarioak. 

'Todo aquel tiempo'. Aran SIgn 57. Garrasi baten, / eztarri danau jarri artean zarratua. AB AmaE 170. Toki dan 

au gurena da. Zait Sof 107. 

- DENA-BEHARREAN (dana-biarrian V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Zelan dago ama gaixua? Dana 

biarrian" Etxba Eib. "Badaezpadan, ez oso ongi. Así así, regular. Nerbixotatik pe lengo antzian, osasunez be 

badakizu... Bai, dana biarrian nabill" Elexp Berg. 

- DENA-BEHARREKO. "Eiñ daben lana, dana-biarrekua" Etxba Eib. "Badaezpadakoa, nola halakoa. No del 

todo satisfactorio, de dudosa calidad. Ze moduzkua dok erosi daben seiszientosa? Ba, dana biarrekua" Elexp 

Berg. Dana biarreko kantariak. SM Zirik 84. --Da, zer iritzi jak konziertua? --Etxakiat ba! dana biarrekua 

zan. Ib. 85. 

- DENA DELA, DENA DEN. v. dena dela, dena den. 

- DENA EDO EZER ERE EZ. "Dana-edo-ezerbez, todo o nada. Gura dabe, dana-edo-ezerbez, quieren todo o 

nada. A txotxolua be, dana-edo-ezerbez, aquel lerdo también, un todo o nada" Etxba Eib. 

- DENA ERE. v. dena ere. 

- DENA-GURAKO. "Dana-gurakua, ambicioso. Dana-gurako, ase-ezindako arrapatzalle gaizto bat aren 

uezaba" Etxba Eib. 

- DENA GUZTIA. Todo. Cf. supra el ej. de O Po 34. v. DENA ORO. Igaroko nere bizitzara begiratzen 

badet, dana guzia pekatuz ta Jainkoaren ofensa ta aserrez betea ikusten det. Cb Eg II 94. Zeruko gauzen gañean 

iritxi izan zuen ezaguera dana guzia batuta ere. Aran SIgn 29. v. tbn. AB AmaE 376, AzpPr 119 y Tx B I 69. 

(Pl.). Erromatarren borondateak irabazi eta beren bedeinkazio danak guziak berenganatu zituzten. Aran 

SIgn 104. Ama Birjiñak artu gaitzala / danak guziok besuan. PE 30. Beti librea, beti nasaia / zan emengo bizitea, 

/ bere ondasun danen guztien / Erri au oi zan jaubea. AB AmaE 33. Etxe orretan mutillarekin / gertatu diran 

kasuak, / danak guziyak ez noski baño / ikasi ditut batzuak. Tx B I 261. 

(Pl. concordante). Armariyuan botak / eraten asiyak, / eraman dizkigute / diranak guziyak. Ud 17. 

- DENAK ERE. En total, a lo sumo. Cf. DENEZ ERE. Or zazpi edo zortzi etxe daude danak ere. Uzt Sas 349. 

- DENA ORO. Todo. v. DENA GUZTIA. Bizitze hütskor huntan, zuñ dena oro tentazione eta gerla baizik 

ezpeita. Mst III 45, 5 (SP guzia, Ip oro). 

(Pl. concordante). Ala beitira plazer hurak, direnak oro, llabür falsü gaixto eta ahalkeizün. Mst III 12, 4 

(SP munduko plazer guziak, Ch atsegiñ hek guziak). Errazkizu direnak oro. JE Ber 87. Diranak oro baino geiago 

/ artuz guzien kerantza. "Cuanto existe". Or BM 74. Direnak oro otoitzean ari dira extiki. Iratz 59. Nietscheren 

arabera, direnak oro aurretik ere izan dira. Mde Pr 328. Diranek oro badute bere zertako izana. Zait Plat 86. 

(Pl. no concordante). Arimen maitez sutan joan zare, / denak oro utzi eta. Ardoy SFran 357. 

- DENAREKIN. "Avec ce qui en est. En verité" SP. v. GUZTIAREKIN ERE s.v. guzti. 

- DENARREN. "Danarren (V-gip), por todo" A Apend (y A EY III 343). 

- DENEAN (danian V-gip, G-azp). a) En todo; en todas partes, en todos lados; por todo, por todas partes. 

"Danian da bardiñ; batzuk onerakuak, beste batzuk txarrerakuak, en todos lados es igual" Etxba Eib. v. 

DENETAN. Bideak, or gorde ta emen agertu, an oker ta arutzago zuzen, beti estu estu, danean zuri zuri. Ag 

G 12. Goi ta be eta danian. Enb 82. --Asko jan al dizute? --Ez; danean lardaskan ibilli, bai, bañan gutxi jan du. 

Lek EunD 30. Gari-alea ondarrera, ta / agotza geldi gaiñean; axal-axalik lênen illara / kendu diote denean. Or 

Eus 346. Poz pozik euki zitun denean lagunduz. JAIraz Bizia 64. Eguzkiak bizkarrean, nekea danean. Anab 

Aprika 38. v. tbn. Zait Sof 72. Danean baiezkoa eman. Matx Gazt 76. Euskalerriak bertsolariak / ematen ditu 

danian. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. --Euskal doinuek ba ahal dute berezkotasunik? [...] --Ez dira noski denean 

berezko. MIH 154. 

Baltz une bat bagarik dan danean bardin. AB AmaE 215. 

b) (Tras oración de relativo). Siempre (que). Santa Anako mojak zeukaten arotz bat euren bezerua, bearra 

zuten danian eramaten zutena. And AUzta 104. 

- DENEN GAINETIK. Por encima de todo, principalmente. Jantziak danen gañetik elburu au bete bear du. 

Matx Gazt 80. 

(Adj.). Alabarentzat errukiorra / agertuten zara beti, / baña zuzentza egin bear da / erruki danen gañeti. 

BEnb NereA 186. 

- DENERA. a) A todo. Txit lan asko egin zuan luzaro, tellagintzan, atxurlari, ardizai, gurdigille, 

esnesaltzalle; danera, nolako nagusia zeukan, zer agintzen zioten. Ag G 254. Jendea, izan ere, danera jartzen da 

eta Maltarrak gero ta jaramon gutxiago egiten zioten Xalbat eta Engraziren arteko gora-berai. Etxde JJ 237. 

b) En total. "Danera zenbat etorri dira? (G-azp)" Gte Erd 75. "Danera jota ere, zenbat kostako da, ba(da)? (Gazp)" 

Ib. 200. v. DENETARA. --Eta zenbat denbora ibilli zan lan oietan? --Denera seitik zazpi urtera. JAIraz 

Bizia 75. 

- DENERAKO (dan- V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). a) Para todo. "Horrek danerako balio dau" Elexp Berg. 

Arrek iri ekarriko dizkian belarritakoak, erastunak, pitxiak eta soñekoak! Danerako zeukan, eskuzabala den. 

Ag G 260. 

b) (Adnom.). De todo, de todas clases. "Euren artian, danerakua dago, entre ellos había de todo" Etxba Eib. 


mende. 

127


"Ameriketan be danerako jentia dago: aberatsak, probriak... Ze moduzko konpiñak tokau jatsue Portugalen? 

Danerakuak" Elexp Berg. v. DENETARIKO. Onak da txarrak danerakuak / ematen baiditu lurrak. Uzt Sas 

134. 

De para todo. "Kaitano, danerakua dibuju autuan, Cayetano, para todo en materia de dibujo" Etxba Eib. 

Denerako gogoa galduta iritxi zan. JAIraz Bizia 83. Esaten dabe gaur daguala / danerako erreztasuna. BEnb 

NereA 218. 

- DENETAKO. a) Para todo. v. DENERAKO. Nehor ez urrikalduko denik... Ez igande, ez astelehenik... 

Bakarra denetako: jateko, garbitasun, jostura egite... Bethi gauza bera! Larz Iru 86. 

b) (Adnom.). De todas clases. v. DENETARIKO. Danetakuak dira. ABar Goi 43. 

- DENETAN. Todas las veces, siempre; en todo; en todas partes. "Denetan bada zerbait, il y a partout quelque 

chose" Lf Gram 252. v. DENEAN. Arritzeko ezpada, ain burruka askotan / ontzi bat galdu baga urten zan 

danetan. AB AmaE 96. Uliek firrindan, / sistaka denetan. Ox 98. Bixi Asabak legez ekandu onetan, / izkuntz, 

jolas, ibilte, dantza ta danetan. Enb 148. Lehenago banuen / denetan ohore, / orai ez gehiago / estimurik ere. 

Etcham 220. Denetan fama barraiatua zen, mendi, zelai eta xoko-moko guzietan. Barb Leg 134. v. tbn. BEnb 

NereA 214. Batzutan itxe ta besteetan etxe zegoen; etxe jarri degu danetan. A. Zavala in Goñi 17. 

Harritxabaletak, danetan ezpazan geienetan, abagune bat arkitzen zun [...] botilla bat ardo txuri erosteko. Etxde 

JJ 19. Nork jokatu du iñoiz denetan zentzuz, eta adimentu utsaren arauz? Txill Let 40. Funtsean denetan berdin 

duk. Ez die, jakintzak nik erranik, zakur batentzat baino axolarik gutaz. JEtchep 98. Haurretik gogoan zuena ez 

aztalean, zumearen eite mikorik ez, eta denetan lehen nahia... Ardoy SFran 286. Dorpea dela bizia, [...] hori da 

Xalbadorrek ekartzen digun erakaspen haundia: bertsoetan eta denetan. Larre in Xa Odol 14. 

(Tras oración de relativo). Siempre (que). Baiñan amaizun aurki zindudan / emon zintxatzun danetan. Gand 

Elorri 211. 

- DENETARA(T). a) En total. "Denetara (AN-gip-5vill, BN-arb), [...] danak jota (V-arr), denetara jota, zenbat 

balioko du orrek? (AN-gip)" Gte Erd 200 (junto a oro har, orotarat, guztira, etc. de otras zonas). v. DENERA 

(b). Danetara, zenbat izango dira ba ire diruok? Ag G 264. Hogoi ta bat artzain denetarat. Othoizlari 1958, 

180. Amairuren bat danetara. Uzt Sas 349. 

b) De todo, de todas clases. v. DENETARIK. Ara emen sei oe-bigungarri, ondo beteak; sei buruazpiko, sei 

berogarri, bi berriak eta lau zarrak, danetara bear da ta... Ag G 52. 

c) En todo. Etxekoek danetara jartzen zuten bertako semea balitz bezela. Anab Poli 127. 

- DENETARA ERE. De cualquier forma, en cualquier caso, como quiera que sea. Danetara ere, sukaldariak 

kezka aundirik ematen ez. Anab Poli 41. Danetara ere ez zaitugu bakarrik utziko. "Quand même". Anab Aprika 

72. Danetara ere, obea zan gogo txarreko jendearekin gauez ateratzea baño. Ib. 70. 

- DENETARAKO. a) De todo. v. DENERAKO. Denetarako ta gaiñez / Jainkoak eman zigun. Or Eus 63. 

b) (Adnom.). Para todo. Danetarako denbora dauka / gizonen bizi luziak. Uzt Sas 128. 

- DENETARIK. a) De todo. v. DENETATIK. Denetarik elemeniaka. Zub 70. Etxekoandere guziek zerbaixka 

ekartzen zuten aste guziez present, nork ogi, nork artho, nork oilasko, denetarik, hots! Lf Murtuts 59. Denetarik 

hautemaiten die. JEtchep 100. Egun oroz denetarik falta baitut. Ardoy SFran 118. Aita galdu ginuen arte [...] 

artzaintza izan zen ene lan nagusia; handik goiti, denetarik zerbait egin behartu zitzautan. Xa Odol 29. 

b) (Con superlativo). Orduan Krispiñek, hau da, danetarik okerrenak, gerrikoa azkatu eta lurrera erorten utzi 

zituan prakak. Osk Kurl 145. 

- DENETARIKO. (Adnom. de denetarik). Emen, danetariko oial-barriak arro arro; or, atorra zuri ta 

alkondara leunak tente tente. Ag Kr 189. Ezin leiteke [...] egiaz beti esan: "olango erritakoak zoruak dira edo 

beste atakoak zentzundunak". Danetarikoak dira edonun. Ib. 56s. Bai aberatsak eta bai pobriak, danetarikuak 

biar dituk oingo munduan. SM Zirik 9. Andrazko danetarikuen izatiak jakin gurarik. Etxba Ibilt 472. 

- DENETATIK. a) De todo; de todas clases. v. DENETIK (b). Emen ere emango geniyoten bada; nai bazuten 

Rioja, nai bazuten Jerez; danetatik daukagu. Alz Bern 59. v. tbn. Txill Let 133 y Anab Aprika 53. --Zer yende 

sartzen da zure etxean? --Denetatik, yende arronta geiena. Izeta DirG 71. Mendi orretan daude pagoak, / 

aritzak eta gaztaiñak, / danetatikan ere ikusten / dirade zugaitz bikaiñak. Uzt Sas 287. Denetatik bada Euskal 

herrian, Galizian edo nonnahi bezala, bizkorrik eta tontorik. MIH 271. 

b) (Con superlativo). Krispin sakristaua iatzu danetatik egokiena. Bilbao IpuiB 143. v. tbn. Etxba Ibilt 477. Ni 

izan nintzan izendatua / danetatikan aurrena. Uzt Sas 295. 

- DENETIK. a) Por todo, por todas partes. Garra dario danetik. Zav Fab RIEV 1907, 542. 

b) De todo, de todas clases. "Denetik guti bat eman daut" H. v. DENETARIK. Patxada onean ziarduen 

aurrean euken danetik jaten. Ag Kr 143. Danetik zegoan elea ugari. Ag G 86. Danetik oparo jarri zien bidariai 

otordurako. TAg Uzt 75. Zar eta gazte, pobre ta aberats, / danetik da mundu ontan. Basarri 16. [Erria] aundia 

izan eta denetik zan. JAIraz Bizia 53. Danetik jakin bear dute zaldun ibiltariek. Berron Kijote 203. Alegia, han 

[Parisen] ere badela denetik. MEIG I 66. 

- DENEZ. En total. v. DENEZ ERE. Ez eukan, danez, bustirik / tanto bat osatzekorik. Gand Elorri 143. 

- DENEZ ERE. "Danez bere (V,...), aun según es, aunque sea poca la diferencia" A. "(AN-araq), a lo sumo" A 

Apend. Cf. DENAK ERE. Ikuiluko saieteraz kanpora, iluna besterik ez zen ikusten; izarren bat, denez ere. 


mende. 

128


BAtx Behi 82. 

- DENIK ERE. v. dena ere. 

- ETA DENA. (Enfatizador). ... y todo (lo demás). v. ETA DENAK. Arpegia ta paparra ta eskuak eta dana 

bal-baltzak eukazan. Ag Kr 82. Asko dira euren aberri, euren guraso, euren anai-arreba, euren etxalde ta dana 

aztu dabienak. Kk Ab II 132. Iakintzale, izarlari, izkeralari, elezarlari, olerkari ta dana izan baitzan. Zait Plat 

118. "O! zelako mutiko galanta!" hasi zitzaizkion, "liburu ta dana... ze dotore!". Osk Kurl 57. Iphurdia ta dana 

agerian. Ib. 82. v. tbn. Salav 56. Bertze ganbarara gan eta han ere denak idekiak eta denak itzilipurdika: oiak 

eta dena. Mattin 48. 

- ETA DENAK. a) (Enfatizador). ... y todo (lo demás). v. ETA DENA. Siñalatu zituen / dotia eta danak. PE 

65. Ez dit ajolik, galduko ditu[t] armak eta denak bañan ez naiz oneri lagundu gabe geldituko. Ill Testim 24. Nor 

dala baña jaurti dabena / didar ori ain indartsu, / mendi, aitz, arro, zelai ta danak / gogoz dautsela erantzu? 

Enb 39. Gero eta nekezago / dakarzkit eskalapoinak, / halaber uritakoa, / jatekoa eta denak. Etcham 164. 

Frogak eta denak emanez, bere buruaren xuritzeko. Lf Murtuts 6. Orduko jazkerak egiten ziran liñuakin etxean: 

alkandorak eta kamisak eta oeko izarak eta danak. And AUzta 46. Postiendako zuloak geuk egin, eta posteak 

sartu eta danak geuk egin geben. Ib. 97s. b) ... y todos los demás. Beraz, epaikarijak eta danak, eskijertzat 

edo ziurtzat euken Motrolloren erallia bere koñatua ixan zala. Kk Ab I 45s. Aphezek eta denek, Jaun-hartze 

eguna bere bizitzeko egunik zoriontsu eta pozgarriena izanen zuala esaten zioten. Osk Kurl 57. Aranalde ta 

danak / plazara juan zian. Uzt Sas 317. 

2 dena (Lar, H). "Don, título honorífico, que empezó a darse antiguamente a los que por su dignidad habían 

de ser venerables y santos [...] Dona Maria o Dena Maria, Santa María" Lar. "Santa, antepuesta al nombre, 

dena, andre dena, dona, v. gr. Santa María, Dena Maria, Andre Dena Maria, Andre Dona Maria" Ib. "Employé 

à tout pour dona, dans Andre dena Maria, pour Andre dona Maria" H. v. Andredena, dona. 

dena dela (Lar, Añ (G), Dv, H), dana dala (Lar, Añ, H). 1. Sea quien sea (sean quienes sean, fuera quien 

fuese, etc.), sea cual sea, sea el que sea, sea lo que sea. (Relacionado con un elemento, expreso o no, de su propia 

oración, con el que concuerda en número; permite el uso del presente y del pasado). "(Sea lo) que fuere", "(sea) 

quien fuere" Lar, Añ. "Quelque chose qu'il en soit, quelle que soit la chose, lit. soit ce qui est" Dv. "Quoi qu'il en 

soit, quoi qu'il soit" H s.v. dela. v. dena den. Tr. Propio de la tradición meridional. 

Zein gizonetarean da Iaungoikoen aurrean obago eta santuago? Daukana karidade geien, dana dala. "Sea 

quien fuere". Cap 79. Nork esan zuen Salbea edo Agur Erregiña? Zana zala, Eleiz Ama Santak beretzatua 

dauka. CatBurg 25. Ken enbarazo guziak: dana dala, ken. Cb Eg II 118. Baña dana dala okasiñoa, nai 

borondatearen kontrakoa, nekez batek asko iraungo dau grazian okasiñoa kentzen eztan artean. Añ LoraS 20. 

Berórrek egína, dena déla, baita óngi egína. LE Ong 32v. Elkarri barkatzea gertatu diran utsegiteak, diranak 

dirala, naiz andiak, naiz txikiak. AA I 575. Estaduba artu bagako guztijak (dana dala gero artuko dabeena) 

ikasi biar dabee. JJMg BasEsc 234. Ta zeinek bere ontasuna geijago maite dauen, agana dua Jesus, dana dala, 

atsegin geijagogaz. fB Ic I 53. Nai dezun bezela; zeren zure jolasa dana dala, beti izango da otzana. It Dial 108 

(Ur dana dalakua, Dv nolanahikoa, Ip nulakonahi). Ez iñola ere eskatzeko Jesus libratu zedilla, zana zala 

Jesusekin aukeran ipintzen ziena. Lard 453. Umea, dana dala esan zazu. JAIraz Bizia 111. Eta, zana zala, 

guttiesteko ta garaitzeko gertu zegola. Or Aitork 139. Gizakiak eta gizalanak, direnak direla, bitarikoak dira 

bakarrik: handi eta txiki. MIH 267. 

Edo urak euren erruz, dana dala gaiti, zabaldu ta galdu egiten dituezala. Añ EL 


mende. 

2 148. Baña, zanean zala, 

buruan jarria, / egiteko zalako beti berekoia. AB AmaE 271. 

v. tbn. Ub 211. Arr May 106. Echta Jos 81. A Ardi 90. Ldi IL 171. Eguzk GizAuz 171. Munita 30. Erkiag BatB 

95. 

(den + sust. o adj. + dela). Birao egiten dozun bakotxian luurrari mun egin deijozula, dan lekuban dala. 

Astar II 115. Eta xunta gitian biak zomait egunen, den lekiuan dela. Mdg 142. Baliteke [piñua] zerbait 

merkatzea; baño, dan mota dala, beti izango du etekin ona. Munita 71. Aragizko zentzuen atsegiña --dan aundi 

dala, gorputz-dirdai aundienaz iantzia ere-- bizi doatsu arekin ez zala alderatzeko. Or Aitork 231. 

2. (G, AN, BN, S, R; H, Casve), dana dala (V, G). Ref.: A (dena, -dan-); Etxba Eib y Elexp Berg (dana dala). 

Sea lo que sea, sea como sea, en cualquier caso, de cualquier manera, de todos modos. (Relacionante entre 

oraciones, a veces con matiz adversativo; suele aparecer normalmente en cabeza de oración o tras baina). 

"Quoique ce soit (soit ce que cela est), du reste, après tout" H s.v. dena. "Sea lo que fuere; con todo, de todos 

modos. Dana dala, ni nere lenguan izango naiz beti. Dana dala, zeu nausi" Etxba Eib. "(En) définitive" Casve. 

v. dena den (2). Tr. Documentado al Sur desde comienzos del s. XIX y desde mediados del mismo siglo al 

Norte (cf. infra NAHIZ DENA DELA en Pouvreau). Es muy común en el s. XX, sobre todo al Sur. No lo 

hallamos entre los suletinos. 

Jaten ezpadezu, illko zera naita ez [...]. Dana dala, ez det jango. Mg CC 209. Ez badute sendatzen zenbeit 

berehala, / irabazteko dute uzten dena dela. Hb Esk 205. Ez dut nik holakorik erran. Dena-dela, ez dut nahi, ene 

semea, gizonari bezala mintzo natzaitzunean, athera dezazun haur-solasik. Dv Lab 255. Ez ote zitzaion agian


gogoratu [...] Italian baño obeto aditua izango zala eguzki aldian? Dena dela, erabaki zuan eguzki aldera 

juatia. Bv AsL 103. Diren bezala ere, Bilkura hoiek Frantzian, Espainian, Ameriketan, ja orok zerbeit egiten 

dute. Dena dela beti egina egin. HU Aurp 214. Dana dala, bere alderako ez da tontua. Moc Damu 25. --Ta zuk 

badakizu eroan deutsuen edo bere gurariz ioan dan? --Dana dala. Beti da txarto Sorterritik kanpora 

arerioakana ioatea. Ag AL 135. --Bixija galtzeko bide erraza be ixan leitekek. --Dana dala!... Ekarristak aiztua 

ta ikusiko yuagu. Kk Ab I 93. Ez diñat ukatuko ori ditekenik, erantzun zuen Iseak; baño, dena dela, itxi al nezan 

nik leioa egun artan! Or Mi 31. Gauza berbera bialtzerik eztanean, aren argazki edo erretratu bat. Eginbearra 

bete ondoren zuzenki itzuliko zaizute, dana dala. Ldi IL 129. Ez dakigu Borda-ttipiko Pattinek bere gisako 

litania batzu eman othe ziozkan [...]. Dena dela, hameka ehun libera ukan zituen, ondoko egunetan. Lf Murtuts 

8s. Dena dela, ez da dudarik ondoko egunetan pilotari berri handi bat izan dezakegula. Zerb Azk 117. Ez dut 

egin gogo [...] eta dena dela, ezin publika nezake Herrian, ez bainaiz "persona grata" aldizkari hortako apezen 

artean. Mde Pr 57s. Baiña arrazoi zein arrazoi barik, dana dala nire urdail au etxagok geiago itxaroteko. 

Bilbao IpuiB 49. Guk ezkenuke gozatzeko indarrik edukiko. Baina dena dela, hobe da nolabait bizi izatea, ez 

inola ere bizi izatea baino. Arti Tobera 281. Antolatzaileari gogoratu zaio [...] Jainkoari ere behar zitzaiola 

eman berea; eman edo eskatu, ez dakit. Dena dela, artzainentzat bereziki eman izan zen egun hortako meza. Xa 

Odol 233. Ez dakit zenbat denbora eman duen han [...]: bi, lau, sei hilabete edo bi urte. Dena dela, buruan -sakelean 

ezpada-- novela bat duela etxeratu da. MIH 361. Zena zela, atzeraka egiterik ez zegoen. MEIG IX 138 

(en colab. con NEtx). 

v. tbn. Izt C 215. Echta Jos 191. Iraola 139. Urruz Zer 144. Altuna 83. Alz Ram 115. Lab EEguna 92. Otx 35. 

Lek EunD 39. Eguzk GizAuz 76. Zait Sof 78. Munita 81. Etxde JJ 74. Txill Let 68. Erkiag Arran 55. SM Zirik 7. 

Vill Jaink 11. Osk Kurl 28. Onaind in Gazt MusIx 152. Ibiñ Virgil 95. Alzola Atalak 114. Lab SuEm 211. Uzt 

Auspoa 43, 120. Berron Kijote 48. 

(Acompañado de sintagma en instrumental o inesivo). Eta dana dala iritzi oez, Trentoko Konzilioa ezkero, 

ezkonzak ez du balio [...] bi edo iru testiguren aurrean egiten ezpada. AA I 561. Ezen omen zen Gaskoiña, / 

batzuen ustez Normana: / Dena dela hortaz, [...]. Gy 128. Batzuek diote Ama zorioneko au Nazaretetik Kanara 

bizitzaz aldatu zala; besteak Nazaret iru orduz apart egiten zanean oraindik bizi zala; gai onetan dana dala, 

[...]. Lard 374. Gerokoen igarmen izkutu ortaz dana dala, badana besterik ez diteke ikusi. Or Aitork 322. 

- DENA DELAKO (G, AN, BN, S, R ap. A, dana- V-gip ap. Elexp Berg; Dv). (Adnominal). "Quel qu'il soit" 

Dv. "Sea como fuere" A. "...ero dana dalakua ia beti" Elexp Berg. Cf. dendelako. Ez amatzea Jauna geure 

gustoz ta bai dana dalako fede utsarekin. Mg CC 237. Zeuk nai dozuna; zerren dana dalakua, zure berbaldija 

beti izango da gozatsuba. Ur Dial 108. Atari-aldean norbait oleska egoan. Iagi zan "aurrera dana dalakoa" 

esanaz. Ag AL 45. Errekeak edo ibaiak edo dana-dalakuak eztakartso errotea ibiltteko adiña urik. Otx 153. 

Guraso bakotxari bere sendia --dana dalakoa-- elikatzeko lagin emotea. Eguzk GizAuz 181. Ez naiok ni geiago 

arrapauko ez Gabontzak, ez aren sozio barri, dana dalako Mozolo orrek! Erkiag BatB 165. Behar ez den bidetik 

(bide ez denetik, beraz) abiatu naiz atariko, hitzaurre, sarrera edo dena delako zirriborro pilo hau egiten. MEIG 

V 109. Baña zana zalangoa, arimako asete onen bat izango zan, bere ustez. Ag Kr 58. 

- NAHIZ DENA DELA. Sea lo que sea. Zeren, nahiz dena dela, erregla jeneral bat da, etzaiela sekulan 

afekzionei athea hersi behar. "Au demeurant". SP Phil 112 (He 114 gaiñerakoan). Gurekin dela / ez gera 

ezerren bildur, / naiz dena dela. GavS 16. 

dena den. 1. Tal cual es (son, era, etc.), tal y como es; (sentidos prop. y fig.), entero, sin mengua; (con verbos 

como zabaldu, luzatu, etc.), de par en par, cuanto es posible. (Relacionado con un elemento, expreso o no, de su 

propia oración, con el que concuerda en número; permite el uso del presente y del pasado). "(Leioa) dena-den 

zabaldu, abrir la ventana de par en par" PMuj. v. dena dela, den-dena. Tr. Se documenta primero en 

Pouvreau, pero no vuelve a encontrarse hasta la 2. a mitad del s. XIX, en que es muy frecuente entre los autores 

septentrionales; en el s. XX se encuentra tbn. en autores meridionales de cierto nivel. 

Behar da emanen dudan kolpea hain xuxen den, non eztezadan erran ez geiagorik ez gutiagorik, dena den 

baino. SP Phil 359. Hortako hirriskatu nik ene bizia, / denaden Yainkoaren dohaina guzia. Hb Esk 69. Hainitz 

aldiz neskatxa dena-den egoten, / eta ez ifernuan ezkontzaz ematen. Ib. 179. Gerthatzen zaio hordi bati bezala 

arnotik ilkhitzean, direnak diren gauzen ikustea. Hb Egia 14. Beraz, hobeki eginen nian utzi banitu 

Lehenbizkaitar hoiek, zirenak ziren, berak beren hauzoko aranen biltzera. Elzb PAd 38. Balinba tripot hori, / 

dena den, hoin gizen, / sudurretik dilindan / balitzaik gelditzen! Zby RIEV 1908, 772. Egiazko Erlijioneaz kanpo, 

zenbat duda, zenbat ilhunbe eta, dena den erraiteko, zenbat errokeria! Lap 5 (V 5). Legea dena-den eta bere 

larderia guziarekin agertzen. Arb Igand 70. Mill-Hill-go misionestgaitegia desterratu gaxoeri, zena zen, zabal 

zabala ideki zitzaioten. Prop 1906, 54. Hirur egunetarik, osoki, dena den, / astoa du bakotxak beretzat ukanen. 

Ox 94. Atea iotzen ez dugu lanik, / dena den dago zabala. In Or BM 66n y Eus 143. Aurpegiz ikusko du / denez, 

ez dena den (todo cuanto es, comprehensivamente). "Tal cual es, no todo cuanto es". Or BM 66. Dena den 

luzatuz. Or Eus 149. Betiraunetik une berean / nabari dizut dena-den. SMitx Aranz 169. Aithortzen baduk 

berehala dena den, tribunala eztiago hukek hiretzat. Larz Senper 66s. Marti(t)z egun har badezagu oinarritzat, 

ez dugu genitibo bat baizik behar, latinezkoa bera, dena den euskaraz hartua. MEIG VII 96. 


mende. 

130


2. Sea como sea, con todo, de cualquier forma, en cualquier caso. (Gralmte. aparece en cabeza de la oración). 

Tr. Documentado en autores septentrionales, no suletinos, desde mediados del s. XIX; hay ejs. en 

prácticamente todos los del s. XX. Al Sur sólo lo emplean algunos autores de la segunda mitad del s. XX, como 

Ibiñagabeitia (Virgil 70). No aparece concordando en tiempo sino en algún ej. moderno aislado. 

Ez othe daoke ere dena den, Yainko bat urre eta zilhar zalea, hainbertze neskato beharra bere mainatzeko...? 

Hb Egia 66. Dena den, gure gizona daukagu ez lezakela nor nahik errexki sal eskuaraz, bera ohartu gabe. HU 

Aurp 191. Halakoek ez dakite norat abiatu nintzen. Ez nakien nik ere. Dena den, handik higitu behar zen. 

StPierre 16. Dena den, ene Jainko maitea, ori, xangre edo ez xangre, ene min hau balinbadoakit [...] botu egiten 

dut sekulan ez gehiago ez dutala belharrik pipatuko! Barb Sup 34. Ez dakit amak ontsa hartzen zauzkitanez solas 

harrosko horiek [...]; dena den, irriño batekin entzun ninduen bururaino. JE Ber 36. Ez dakit Zanpagarai jaunak 

larderia sobera egin zion, ala mahainean ez aski maina, ala egiaren amodioak mintzarazi zuenetz, dena den [...] 

ororen salhatzerat ausartatu zen. Lf Murtuts 5. Euskaldunen edo Bretoinen artean egoiten naizen aldikal, herri 

minoritaten baithango fedea galtzen dut. Dena den, uste dut [...] lan zerbait egin behar gendukeela. Mde Pr 62. 

Dena den, ez duka beraz hire iduripenik, nork egin duen hemengo krima hori? Larz Senper 26. Dena den, gauza 

segurra da emeki erregearen estimuan biziki gora joan zela. Ardoy SFran 47. Nahiz ez diren agrados / holako 

errekontruak, / dena den ez nau garhaitu / aldi huntako guduak. Xa EzinB 29. Ez dut uste iritzi hori zuzena 

denik, baina, dena den, badu dudarik gabe erro sendorik. MIH 391s. Gaia, bada, aukera beza nork bere gogara 

eta oldera, dena den bere lana probetxugarri izan daitekeelakoan. MEIG III 76. (Concordando en tiempo). 

Baina eten horrek, zena zen, ez zuen luzaroan hondargabeko osinik zabaldu. MEIG IV 74. 

(Acompañado de sintagma en instrumental). Sea lo que sea. Eta, jatorrizko bekatu honetaz dena den, gurea 

ez zen sekula sortzaileak gogoan zuen mailara heldu. MEIG IX 25. 

3. Sea quien sea, sea cual sea. Dena den Eskalduna, han [pilota yokoan] ungi agertzen. Hb Esk 217. Erri 

bat, edo gudarozte bat, edo lapurrak, edo ebasleak, edo bestetariko edonor, dana-dan zerbaitetarako batera 

zuzenbage ioateko daitezenean. Zait Plat 146. Nik ez dut uste Barrutiari edo dena denari zeruko argia hartu eta 

tximistak jota bezala gogoratu zitzaionik [...] obra hori egitea. MEIG IV 63. Delako mea, dena dena, 

gipuzkoarrei kentzen zietela [...] uste zuten hauek. MEIG V 78. Oinarrizkoena ez da hemen, ezin daiteke izan, 

hizkuntzaren muina (dena den hau), baizik [...] axalaren axala. MEIG VI 127. Utzi dezagun bertan behera 

forma honek eutsi-rekin izan dezakeen zerikusia [...]. Besterik baita orain dihoakiguna: aditza dena den, 

iragangaitza dela. Ib. 193. Beste zerbaiten mende baldin bagaude (hizkuntzaren mende, alegia, "hizkuntza" dena 

den). MEIG VII 28. 

- DENA DENARENTZAT. Tal cual es (era, etc.). "Utzazu dena denarentzat, laissez-le pour ce qu'il est" Dv. v. 

supra (1). Etzuela bihotzik aski izatu bere buruaren ezagutarazteko zena zenarentzat. Jnn SBi 75. Zena 

zenarentzat on-hartua bezala zuten. HU Aurp 89. 

- DENA DEN BEZALA. Tal cual es. "Dena den bezala erraitera, pour dire la chose tal quelle es" SP. "Errazu 

dena den bezala, [...] direnak diren bezala erran behar dire" Dv. Anhitzek estranio ediren du nola hura xoil 

dena den bezala utzi eta khendu ukhan dugun. Lç Ins B 5r. Gizona zena zen bezala [...] bere pensamendu, bere 

minzatze eta izate guziarekin gaitzetsi ukhan du Iainkoak. Lç Adv * 8v. Deus berretu edo gutitu gabe, dena den 

bezala. Harb 187. Zuhur aski bazare eta direnak diren bezala badakuskitzu, etzare nihoiz ere hain tontoki 

tristatu behar munduko atsekabeak gatik. SP Imit III 30, 6. Hitz gezurtiez enganatuak gelditzen gara, zeren ez 

baitarokute dena den bezala aditzera emaiten. ES 382. Beragandik zeinbat ere urrutiago gauza, anbat bizirago 

Jangoikoari eskatzea ta ark hau egitea sinisturik dena den bezala. Mb IArg II 352. Oh, dana dan bezala, nork 

lekuskean! Cb Eg II 83. Aitortu ta agertu behar diozka [bekatuak] Konfesariari diranak diran bezala, bat ere 

utzi gabe. Ub 208. Orduan aitortu bear dezu dana dan bezala. AA III 498. Zana zan bezala utzirik. Lard 466. 

Oh! dena-den bezala nihork iduki baleza! Dv LEd 155. Orduan ezarri zuten zena zen bezala, erran nahi baitut 

erre-belztua eta batere soinekorik gabe, [...] berinakiz dena bethe zuten presondegi batean. Jnn SBi 151. 

Berealaxe ikusiko du [...] egin duan on edo txar guzia, zana zan bezala, ezin uka dezaken argitasunarekin. Inza 

Azalp 80. Nor dan ondo ezagutzeko eta dana dan bezala ikusirik guztiz maitatzeko. Ib. 58. 

Osaba Ansorenaren / berririk nork ez du? / dana dan bezelaxe / nai nikek aipatu. Or Eus 34. 

Dena den gisan ta Jangoiko-gizona dela Jesus siñisten dutenei [...] Aitak barkatuko diela. Mb IArg I 363. 

Borondate ona badozu ez ezer ixildu ta edertuteko, dana dan legez esateko. Mg CO 269. Eladik, zana zan legez, 

edesti guztia ageri eutsanean. Echta Jos 201. 

(Con ko-, adnom.). Ez neritxan ondo zerbait ez ipinteari, ta emen dago atal au, dana dan langoa. Ag AL 

100n. 

(Ejs. sin concordancia de persona o de tiempo, o bien con diferenciación formal entre el 1. er y el 2. o elementos 

de la expresión; atestiguan una cada vez mayor relación de dena den bezala con dena 'todo' (q.v.)). 

Konfesiyuan esan / dena dan moduban. Ud 91. Dana zan bezela garbi esango duala. Apaol 96. Denak diren 

bezala erraiteko, ene pala eta zakur lagunaren gatik, beldurrez ikaran nindoan. JE Bur 31. Pekatu danak 

aitortutzeko / dianak diran bezela (1918). Auspoa 49-50, 160. 

- DENA DENEZ. Sea como sea. v. supra (2). Au guzia dana danez, auxe diozut: mereziko lukeala bere bizi 

guzirako galeretan jarriko balute. Berron Kijote 81. 


mende. 

131


- DENAZ DEN. Sea sobre lo que sea, sobre cualquier cosa que sea. Yaketa nai baitu kartetako papera 

aprobetxatzadan ene uskaraz, denaz den. Mdg 132. 

dena ere. Sea cual sea; (y) de cualquier forma, (y) sea como sea; (y) además. (Relacionado con un elemento 

de su propia oración, con el que concuerda en número, gralmte. por medio de direnak pero hay tbn. denak en 

algunos autores. En Axular es aposición, concordando en caso con su antecedente; en el resto, aparece en una 

oración distinta, gralmte. coordinada o yuxtapuesta a la del antecedente (alguna vez con conjunción adversativa 

expresa: baina, ordea), casi siempre en caso absoluto (sobre todo sing.): la construcción más frecuente es aquella 

en la que dena ere va seguido de un adj. o similar en papel de atributo de un izan sobreentendido; sólo en 

Hiribarren lo encontramos en otros casos de declinación). "L'expression dena ere... signifie 'c'est toujours ça!'" 

Lf Gram 252. 

Tr. Empleado por autores septentrionales no suletinos (sí por Oihenart) ya desde Axular; se hace muy común a 

partir la 2. a mitad del s. XIX. Al Sur sólo lo hemos encontrado en Barrutia. 

Deabruak bekhatuari emaiten dioen enganamenduzko gozotasun hark ere, denak ere, deus guti irauten du, 

baiña ondoko penak eta atsekabeak anhitz. Ax 512 (V 330, que traduce "aun toda ella dura poco" (?)). Gabearen 

mindegia apur, dena ere makur. "& encore celles qui y sont se trouvent tortues". O Pr 505. Idiaren pixa 

odolaren gisa dohako eta dena ere guti eta penarekin egiten du. Mong 589s. Kasi buruan ilerik etxok, diranak 

ere bakarrak. Acto 341. Dohatsu oraino izan balu laguntza xume hura hagoan bizitzekotzat: ordean, dena ere ez 

zitzaion ematen. Lg II 188. Hain gora prezatu gauza hek, suntsituak; khe aphur bat, eta dena-ere haizatua. Dv 

LEd 155. Gauza handirik ez dut, bainan denak ere ez nuen nahiko nihork eramatea. Hb Egia 22 (cf. Esk 207 

direnak ere). Ene izpirituak hurbil ditu zedarriak, eta denetan ere baditu lanbroak. Ib. 148. Emazte bat aski izan 

zuen, nahiz legeak gehiago uzten zuen. Dena ere laster etxerat egorri zuen. Ib. 67. Egunean hirur oren lo, 

lurraren gainean dena ere. Laph 202. Orai ez dugu halako pilotari ederrik [...]: direnak ere ongi estimatzen 

baititugu. Horiek ganez geroz, egin du gure Eskual-herri alde huntakoaren ohoreak. Zby RIEV 190, 86. 

Janharitzat, garagarrezko ogi pixka bat, dena ere hautsez zikhintzen zuena. Jnn SBi 92. Jan baino geixago 

edanik (maiz dena ere ahal bezalakoa) bazkaldu direlako ustearekin baitire atheratzen. JE Bur 169. v. tbn. 

StPierre 23 (dena ere). Hanitzez berantago egina izan omen du aitzinalde hura, dena ere ez garaitikoari eman 

zen molde beretan. JE Ber 22. Leiho guti, direnak ere hertsiak. Ib. 56. Agian holako guti izanen duzue, eta denak 

ere ihartuko! Barb Leg 146. v. tbn. Lf Murtuts 16 (dena ere). Zer "xoriak" denak ere! Batek bere semea, besteak 

sei ehun "tamul" hilarazi berriak zituzten, giristinotu zirelakotz! "Quels 'numéros' tous tant qu'ils étaient!". 

Ardoy SFran 176. 

- DENA ERE ON. "Autant de gagné!" Lf Gram 252. Doalarik, bide-erdian bare bat du topatzen, / "Dena ere 

on" derralarik, mokoarekin billtzen. Gy 31. Frantsesen besoak etziren lehenago bezala bateatzen akituak... 

Bainan denare on... Iturri ttipienak ez dira iturri txarrenak. "Mais c'était toujours cela...". Ardoy SFran 223. 

- DENIK ERE (Dv, H). "Denik ere hobe da guti baterez baino, si peu que ce soit, vaut mieux peu que rien" Dv. 

"Danik ere asko da, quelqu'il soit, si peu qu'il soit, il est suffisant" H s.v. dan. "Denik ere, quoi qu'il en soit, 

quelque peu qui ce soit. Denik ere atsegin egin daut, quoique ça ait été, quelque peu que ce soit, cela m'a fait 

plaisir" Ib. s.v. dena. Ez da gehiago ez Laphurdin ez Baxenabarren gazteria eskualdunik. Denik ere Xuberon, 

hobekixago daduskate lehengo josteta zaharrak. Zby RIEV 1908, 85. Denik ere gisanago zen gizon bat eta ez 

neskatoko bat izan zadin kanaila multzo haren buruan. Elsb Fram 82. Makur doanean, ez doa hura, denik ere, 

bertzeak bezen makur. HU Aurp 93. Hobeak dira denik-ere ondokoak. JE Ber 37. Sorgin-Nausia bere liburu 

handiarekin gaki ikustearekin bizkitartean, pizkortu zen denik ere pixka bat. Barb Leg 134. Haur gaixoaren ama 

garrasiaka hasi zen, etzuela holakorik nahi: "Denik ere, nahiago dut bizirik emazte horri eman dezozun 

gaixoa!". Zerb IxtS 57. Ez du iduri gaixtoak zirela [laminak]: ohoinak, denik ere. Zerb Azk 97. 

denario (Casve), denari (PMuj). Denario. "Denier" Casve. Ehun denario zor ziotzana. He Mt 18, 28 (HeH, 

Ur, Echn, Samper, Leon, Or, Ker, IBk denario, Ol denari; Lç dinero, SalabBN, Ip diner). Eta konpondu orduan 

langilekin denario bana eguneko, egorri zituen bere mahastirat. TB Mt 20, 2 (Hual deuri, IBe zilarrezko 

txanpon). Eun denario, au da, berreun erreal bezalatsu, zor ziozkan. Lard 411. Atheratu zituen bi denario. Dv 

Lc 10, 35 (IBe denario; Oteiza, Brunet zillarrezko diru). Berregun denariren edo pezeten ogia ekarririk ere, 

apenas allegatuko zaie bokadu bana (Zugarramurdi, 1875). ETZ 304. Berreun denarioko ogia erosiko dugu. Ir 

YKBiz 209. 

denbora (V-gip, G, AN, L, Ae, BN, S, R; Volt 51, SP, Urt I 7, Ht VocGr, Lar, Añ (G), Lecl, Arch VocGr, Gèze, 

Dv, VocB, H), denpora (V; Mic 9v, Añ (V)), tenpora (Lcc), tenpra (R-vid), denbra (Sal), tenbra (Sal), trenpa 

(R). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 11; Bon; A (denbora, denpora); A EY III 110; Lrq /denbóa/; Iz Als (ontziya), 

ArOñ (dénpora), Ulz (denbóra); Etxba Eib (denboria); Holmer ApuntV; Elexp Berg (denpora); Gte Erd 3. 

Tr. La forma más extendida es denbora, gral. en textos labortanos, alto- y bajo-navarros y, con pocas 

excepciones, guipuzcoanos y suletinos; aparece tbn. en aezcoano. Emplean denpora los autores vizcaínos (ya 


mende. 

132


Micoleta, Capanaga y Viva Jesús (9); aunque la copia Guerra-Azkue recogía tanto denpora como denbora en 

Acto, la aparición del original ha demostrado que solo hay denpora (v. DENBORA LUZEAN); T. Etxebarria y 

Alzola emplean denbora y denpora) y algunos guipuzcoanos (Iztueta, Villasante, Aresti y Azurmendi (HitzB 

68); junto a denbora, Guerrico (I 473) y J.I. Arana). En Lazarraga aparece denpora y, siempre en el texto B, 

tenpora (var. recogida tbn. por Landucci); hallamos esta última tbn. en los refranes de Isasti (63, 64), Ochoa de 

Arin, Irazusta y CatCeg (15r), al menos una vez en Mendiburu (v. DENBORA-PASA) y junto a denpora al 

menos una vez en Iztueta (C 461) y Añibarro (EL 1 37 EL 2 42 aldia); además, t(h)enpora aparece en textos 

suletinos antiguos (Belapeyre, FPrS y Maister; UskLiB emplea tanto thenp- como denbora), mientras que hay 

denbora ya en Mercy y Eguiateguy (salvo al menos un tenpora: Egiat 257), así como en Tartas y CatLan, 

variante única en los textos posteriores. Hay tenpora ('tiempo atmosférico') tbn. en unas cartas labortanas del s. 

XVI. El trenpa roncalés de VocPir se encuentra tbn. en CatR, pero por lo demás, en textos orales o escritos 

roncaleses (Hualde, Mendigacha) lo más frecuente es tenpra; tenbra aparece ya en un texto salacenco de 1780 

(ETZ 164), Samper (Mt 27, 16) y CatSal, pero denbra en Garralda (EEs 1925, 22). 

1. Tiempo. v. aldi. Tr. Su uso, general en todas las épocas y dialectos, salvo en los RS de 1596, donde 

aparece sistemáticamente aldi, desciende muy significativamente, sobre todo al Sur, a comienzos del s. XX: falta 

en muchos autores importantes (D. Aguirre, Azkue (a quien se debe seguramente el cambio denporia aldia en 

las poesías de su padre: cf. Laka ASJU 1985, 225), Lizardi, etc.) y aparece sólo una vez en otros (ArgiDL, 

Iraizoz); cf. en los diccionarios de la época: "Debe desterrarse esta palabra, usando en su lugar las voces que aún 

existen en el pueblo" A; "denbora, (véase aldi, beta, aro)" Bera; no queda del todo desterrada (Kirikiño, p. ej., la 

emplea en boca de sus personajes), pero su uso normal queda relegado a textos populares. Comienza a 

recuperarse con los autores cultos de mediados del siglo XX, como S. Mitxelena u Orixe --quien, de todas 

formas, no lo emplea en su traducción de las Confesiones de S. Agustín (1956), ni siquiera en el libro XI, 

dedicado al tiempo--. No es infrecuente, tbn. antes del s. XX, encontrarlo emparejado con otras palabras; cf. 

p.ej.: Denborén edo sasoinén ezagutzea. Lç Act 1, 7; Tentazione beraren denbora edo iraupena. He Gudu 109; 

Urte edo denbora gutxiren buruan. Cb Eg II 22; Pagatu ez duenak bear zan epe edo denporan. Mg CC 211; 

Denpora ta astirik eztabeenak. Añ LoraS 147; Zenbat denpora edo ordu emon biar dirian. Astar II 68. Aldi edo 

denpora bardiñean. Eguzk GizAuz 118; Denbora edo garai hetan. Barb Sup 176; Jakiteko denbora eta astirik 

izan balu. Mde Pr 182. En DFrec hay 426 ejs. de denbora, 11 de denpora. 

Por lo general, con verbos como egon, los autores septentrionales emplean el instrumental, mientras que los 

meridionales se sirven del inesivo (v. DENBORA BATEAN / BATEZ, DENBORA LUZEAN / LUZEZ, etc.); 

con todo, ya desde muy antiguo se observa al Norte una fuerte tendencia a omitir la marca casual (cf. Speranza 

dut zerbait denbora egonen naizela zuek baithan. Lç 1 Cor 16, 7; Oraiño zenbat denbora utziko nauzu ene 

lazerian? Gç 43; Zonbat denbora egon zen Ejiptuan? CatLan 40; v. tbn., p. ej., Dh 226, Elzb PAd 50, Jnn SBi 

19, Zerb IxtS 39, JEtchep 102, Xa Odol 32), de la que al Sur sólo hemos encontrado un ej. en Ochoa de Arin 

(Esan beze zenbat tenpora egon diraden pekatuan. OA 133) hasta bien entrado el s. XX (cf. en cambio: 

Kordegabe ainbeste denbora egotea. Etxde JJ 251. Zenbat denbora ibili beazu orrela? Or QA 120. Ta zenbat 

denbora egon ziñan kabi epel ortan? MAtx Gazt 18). Aun hay genitivo en algún texto: Juanen da edo 

bethierekoz Pharadüsialat edo bethierekoz Ifernialat, edo zonbait denboraren Pürgatoriualat. CatS 6 (v. tbn. 

CatJauf 71); Norat baitoazi, zonbait denboraren, bizi huntan beren bekhatuentzat osoki satifatu ez duten arima 

justuak. CatJauf 72. 

Aparece más frecuentemente con luze (v. tbn. infra DENBORA HANDI) que con asko o anitz (compárense, p. 

ej. DENBORA ASKOAN / LUZEAN); denbora gutxi, en cambio, parece de frecuencia similar a labur, si no 

mayor, siendo las construcciones con denbora apur tbn. bastante frecuentes (v. tbn. DENBORA TXIKI) 

Elas, itzul albaneza iragan den denbora. E 155. Iraungo baleu denpora askotan. Lazarraga 1151v. Ainbat 

tenpora dan azkero / zabilzadela galdurik. Ib. (B) 1201vb. Denbora den arteraño egik erremedio, / ezen hura 

ioanez gero deusik eztuk propio. EZ Man I 25. Zure komoditatean eta denbora dudanean. Volt 235. 

Orain da denpora guztian. 'Ahora y siempre'. Urqz 81. Oraiñ eta beti denbora guzien denboretan. CatOiq 255. 

Thenporaren untsa jitiaren araur, debozionen khanbiatziak ere plazer egiten deiku. Mst I 19, 5. Denbora joan ta 

epelzen zaie ongi bizitzeko beren gogoa. Mb IArg I 97. Meditazioneko denbora. AR 156. Bertze guzietako 

denbora asko eta sobra hartu dut eta, behar nueneko, behinere astirik asko ez nuen. Brtc 201. Ojala denpora 

puska bat geijago baneuka. fB Ic II 206. Denpora emoterren asten zara jokuan. Astar II 126. Denbora laburra 

da / gelditzen zaiguna. Echag 85. Guzia naierara egiteko denbora neurtua zeukaten. Lard 436. Denborak 

ekharriko du hori. Dv Lab 57. Denbora galtzea liteke heki gizonei bezala minzatzea. Hb Egia 153. Apustu ori 

jokatutzeko / denbora ogei minutu, / eun da oi ta bost kilo zakuan / zeñek geiotan altxatu. EusJok 66. Denbora 

dala zuzen gaitezen / orlakorik gerta ez dediñ. Xe 322. Gero ere izango dek denbora. Zab Gabon 53. Denbora 

da alde ontara agertu ez dala! Sor Bar 99. Maria Sainduak bethe zuenean bere mundu huntako denbora. Jnn SBi 

49. Ogeita zortzi urte aundi! Nola dijuan denbora! Moc Damu 10. 

(s. XX). Denborak ditu,... ou! Gerlak eta oro finitu ziren geroztik. StPierre 11. Orain duela zenbait denbora, 

irakurri ahal izan genduen aldizkari hunetan bertan. Mde Pr 203. Bere naiera ari ezkero etzan konturatzen 

denbora aurrera zijoanik. Etxde AlosT 16. Denbora erdian egin zitzakean. Etxde JJ 238. Bortz minuta jautsia 


mende. 

133


zela, denbora biziki luze kausitzen zuen. JEtchep 79. Zonbat denbora du Mayalenek ez duela ene berririk? Ib. 

72. Iragan denbora ez da gehiago gure. Larz Senper 116. Denboraren joana gelditzea [nahi luke]. MIH 338. 

Beste zenbait denbora-neurri izenetan gertatzen denaren arabera. MEIG VII 98. 

Epoca; temporada; tiempo debido, necesario, conveniente, oportuno, señalado; momento; tiempo, parte. En la 

acepción de 'época' se emplea tanto en sing. (Noeren denboran) como en plural (Noeren denboretan), si bien la 

primera posibilidad es algo más frecuente. "(Allá en tiempo de nuestros) abuelos, ara gure aitonen, gure 

gurasoen eran, denboran" Lar. "Lengo denborak diferente ziren (AN-5vill, B), lengotik denborak kanbiatu dira 

orain (AN-5vill), lehengo denboretarik gauzak arrunt kanbiatu dira (BN-arb)" Gte Erd 274 s.v. situazioa. 

"Denborak ditu (V-gip, G-azp, B), beiak denborak bete ditu; erkin da (AN-5vill, BN-arb), denbo(ra)k betea 

dago (AN-gip)" Ib. 293. v. garai, sasoi, une. Denbora hartan ohi nizin nik zugatik dolore, / orai aldiz zure 

faltaz muthatu niz ni ere. E 155s. Iragan denboretan. Lç Ins B 2v. Eta konpli zedin Elisabethen ertzeko denborá. 

Lç Lc 1, 57 (TB denbora, IBe denborak; He, Dv muga, IBk ordua). Enegaz jarri zatez partiduan, / zegaiti 

onezkero da denporea. Lazarraga 1186r. Bada bere, ditxaz desditxadua / jaio bide ninzan ain tenporatan / zeinaz 

benturea estaldu jatan. Ib. (B) 1193rb. Tenporea da ebilteko / azeptoa ta garbia. Ib. (B) 1198vb. Goizetan, 

arratsetan eta bertze aunhitz denboratan eta okasinotan. Mat XXVII. Sentenziaren denbora dago seiñalatua. EZ 

Man I 49. Nola hazten, handitzen, loratzen eta geure denboretan eta sasoiñetan fruituz bethatzen garen. Ax 35 

(V 21; hablan los árboles). Leenagoko denporetako Jentilak. Cap (ed. 1893), pról. Denbora hautan, hañitzek 

hañitz liburu eder argira eman tuzte. Gç 31. Iskiribu hek egin ziren denborakoa. ES 100. Oi, gure denborako 

laxotasuna eta epheltasuna! Ch I 18, 6. Konzientzia egunoro esaminatzeko modua[k] ditu bi tenpora eta bost 

puntu. Iraz 50. Zelan egiten zan baru antxinako denporetan? CatElg 142. Biz, Jauna, zure izena thenpora orotan 

benedikatü. Mst III 29, 1. Nere denborako bi gauza. Mb IArg I 293. Konfesariak artu zuen bere denbora 

ekusteko zein ote zen eman behar zion penitenzia. Ib. 245. Auxen bai dala egiaz / denbora urrezkoa / ta ez len 

Koplari zarrak / erausitakoa. GavS 35. Achab erregeren denboran. Lg I 348. Denbora debetatiez eztük eginen 

ezteik. CatLan 15. Zenbat ez da uste zuen denbora baino lehenago hil? Brtc 176. Eriotzako horduan beste 

denboraz baño portitzago [...] izan oi diran etsaiaren tentamendu gaiztoak. Ub 214. Amets baten pare dire / 

denbora iraganak. Monho 104. Largatzeko konfesioan agertzea bekatu aiek beste denpora baterako. Mg CC 

128. Trabájuen denbórak, sanduen feriak. LE Ong 51v. Itxedon bear da denbora egokiraño. AA I 574. Jesu 

Kristoren denporatik ona. JJMg BasEsc 156. Geure biziko denpora guztijetan. Astar II 142. Denbora baño len. 

Echag 135. Pasioneko denboran ez da erraiten Gloria Patri. JesBih 489. Aphez zinen denboran etzüzün 

erresuman / xüzenago zabilanik haiek behar erreglan. Etch 604. Komunionearen aintzinean, denboran eta 

ondoan. Jaur 351. Ganadua erosteko denboran bear da ongi ikusi ortzik falta duen. It Dial 94 (Ur erostera 

doianian, Dv erosterakoan, Ip erostian). Iturri miraritsu onek bere denpora jakiñetan, uda ta negu, urte 

guztietan ematen du. Izt C 93. Huna ni hurbildanik ikhusten ninduzun denborako letra bat. Laph 179. Denbora 

da beraz euskaldunak ere beren izkunde galai baliozkoena [...] aurkeztu ta azaldutzeko. Aran SIgn 208. Abentia 

da Penitenzia egiteko denbora bat. CatS 95. Berrogei milla persona omen zan / denbora artan begira. Ud 139. -- 

Zer arto ederrak dauzkazuten! --Bai, jauna; igaz denbora onetan baño obeak. Sor Bar 47. --Belarra ebakitzen 

ari al zera, Batista? --Bai, jauna, bai, orain du bere denbora. Ib. 93. Denbora joan, denbora etorri, iñor ez uan 

oroitzen Villarrialgo indiano lumatuarekin. Apaol 98. Lehen denboretako Patriarken ondotik. Lap 149 (V 66). 

Oraiko denboretan iferniak egiten beitütü indarka handiak Eliza katolikoaren kontre. Ip Hil 219. Irurak dira 

denpora bat batekoak, bata bestea baño lenagokoa edo geroagokoa izan baga. Itz Azald 25. 

(s. XX). Nere denbora orain da eta / nago saiatu bearren. EusJok II 152. Errege Salomonen denborako soin 

bat. Barb Sup VII. Denbora haietan eta geroz ere. Const 35. Denpora txarrak ikusten gagoz, eztago lanik, dana 

urri ta karu. Kk Ab II 156. Denbora hetan Portugesak [...] helduak ziren Asiako hegietarat. JE Ber 68n. Elias ez 

da behinere hil: denbora ethorri zitzaiolarik, Jainkoak ereman zuen suzko karro batean. Zerb IxtS 66. 

Jentilletako denborak ote itzuli? SMitx Aranz 215. Denbora hartako hizkuntza hein batean ezagut dezakegu 

geroagokoaren ikertzetik. Mde Pr 230. Jada denborak eginik, zuzen kontra zeraukan bere kargua. Zerb Azk 62. 

Alkarrekin ezpaitzuten itzik ere egiten aspaldiko denboretan. Etxde JJ 120. Iñoizko denporan txapeldun izatera 

eltzen banaiz. SM Zirik 116. Sofrituko diat, bainan denbora ederrik ere ukanen. JEtchep 99. Komediaren 

denpora: Edozein. Arti Tobera 263. Geroztik, zoin bestelakatuak diren denborak! Ardoy SFran 329. Azken 

denboretan etzen gurekin hanbat ibiltzen. Xa Odol 49. Bere denborako gizona zenez gero. MIH 235. 

(Como segundo miembro de compuesto). "Desove, el tiempo de desovar, arrautea, arrau denbora" Lar. 

"Preñado, preñez, izortza, izor denpora" Añ. v. HAUR-, GAZTE-, ZAHAR-... DENBORA. Etzezan deus 

eriden hostorik baizen: ezen etzén fiko denborá. Lç Mc 11, 13 (He, TB, Or, IBk denbora; HeH, Dv, Ol, Leon 

aro, Ker, IBe sasoi). Sekulako glori-ondasunen irabaz-denbora. Mb IArg I 229. Hunen ostuak dira / bethi berde 

egoiten, / lili denbora orai / hunek beitü ekarten. Xarlem 1194. Lo-denporako atsegiñak. Añ LoraS 136. Bazkodenbora 

doha bazko-larunbatetik Trinitateko iganderaino. Dh 92. Ez bada aztu, kristinaubak, gaixo denporan 

Jesus maitiagaz. fB Ic III 268. Meza denborako othoitziak. UskLiB 3. Negu denboran. Arch Fab 199. [Iturri 

onek] dauka utsaldi andi bat, euri denporan loitutzen dalako prest. Izt C 86. Horrek darama urrun, Yesu Kristoz 

gora, / mendez mende altxatuz haren sor denbora. Hb Esk 9. Egun batez, prediku denboran, doña Isabelen 

begiak aldarerat itzultzen dire. Laph 52. Hostoen eror denboran. Elzb Po 182. Etzan kolera denboran ill. Sor 


mende. 

134


Gabon 58. Khiristi denboren hatsarretik. Ip Hil 3. Tonkineko gerla denbora hartan galdu zuen bere burua. HU 

Aurp 64. Gibela prestatuta / berriz ere afaldu; / ezta gose-denbora / oientzat azaldu. Noe 116. Elizanbururen 

"Besta biharamuna" nere txiki denboran, Euskalerri osoan zabaldu zan. Or Eus 111n. Xinaurria xumea da, 

bainan bere hazkurria biltzen du uzta denboran. Zerb IxtS 58. Zure soldado denbora ontsa baliatzen baduzu. 

JEtchep 94. Matxin Zaputz, eskola-denporan azkenengo izaten zan. Erkiag BatB 183. Sagar-denboran etortzen 

ziran kaleko mutil koxkorrak sagarrak ostutzera. Salav 31. Bakantza denboran, egon naiz mutil "garçon de café" 

Donibane-Lohitzunen. Larz in Alzola Atalak 117. Juan ziran gure bertso-denborak, / geiago ez det abestuko. Uzt 

Sas 138. 

(Con genitivo, gralmte. posesivo, nire, bere, etc.). En mi (tu, su, etc.) vida, en mi (tu, etc.) existencia. "(En mi) 

vida he visto tal, nire bizian, sekula, eguño alakorik ikusi eztot, -tet; neure egunetan, denporan" Añ. "Beti bere 

gurasoekin bizitu zen (AN-gip), bere bizitza guzian (V-arr-gip, AN-gip), bere denbora guzian (V-arr-gip, ANgip, 

BN-arb)" Gte Erd 305. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hebengoaz berzekoa 

albaheza eskusa, / unsa enplegatu dukek heben eure denbora. E 245. Neure denboran zure kontra egin ditudan 

faltes. Ber Trat 89r. Zuhaitz bat bere denbora guztian ondoz eta erroz zure baratzean edo lurrean egon dena. Ax 

214 (V 143). Haien denbora hantik harat eztate dolore eta trabaillu baizi. Tt Arima 69. Aithortzen dut, ene 

denboran / egiñ dut hañitz bekhatu. Gç 41. Ala sarde! Eztok agertu ene denpora guztian / onelako gizon ederrik 

gure Belengo mendian. Acto 303s. Anitz txarkeri ta bidegabenz ekusi ta aditu zituen Jesusek bere denboran. Mb 

IArg I 259. Ematen diozka fede, esperanza, eta karidadearen birtuteak [...], oekin bere denboran amatu ta 

serbitu dezan bere Jaun ona. AA I 610. Gure herrietako berri dakienak errexki sinhetsiko du hori; holako 

exenplu frango ikhusi duke bere denboran. Dh 197. Ez bein bakarrik, ez egun baten, ez urte betian, ezbada 

eureen denpora guztian. fB Ic I app. 24s. Emen eror, an altxa, / bera eta gora, / eskintxoka dijoa / Karlosen 

denbora. Echag 163. Bere denbora guzia arimer emaitea gatik. Laph 79. Oroitzamen aundiya bezela gorde izan 

zuan bere denboran. Bv AsL 172. Zer esango dute ni kalean ikustean bi gizon armatuen erdian? nere denborako 

lotsaren jabe egiten naiz. Ill Testim 23. Eta jarraiki da bere denbora orotan elizan kantatziari. Const 41. 

[Andregaia] gurutze-pean artu nai nuke / nere denbora guziko. Tx B 88. Eure denboran, esaidak, zenbat / gizalarru 

bildu dituk? Or Eus 170. Sasi-miriku frango ezagutu dugu gure denboran. Zerb Azk 87. Bere denporan 

itsas-urrumarak entzuten oitua. Erkiag Arran 125. Gizon batek bere denboran ezagutzen dituen oren txarreri 

ihardokitzeko. Ardoy SFran 313. Bere denporako gogorapenak. Alzola Atalak 96. Ene denboran ez dut pasatu 

halako memento txarrik. Xa Odol 328. 

(bere denboran; mucho más raramente bere denboretan). A su debido tiempo. Hura manifesta dadinzat 

bere denborán. Lç 2 Thess 2, 6 (He, TB bere denboran; Dv ordu, IBk, IBe garai, Bibl tenore). Debozinozko 

othoitz eta orazino batzuk bere denboretan egin eta erran behar direnak. Mat 177. Gorputzaren, bada, pena 

hauk dire jeneralak, / bere denboran erranen tugu partikularrak. EZ Man I 102. Utzazu ene gaiñean zure 

egitekoen artha, nik burutan atheratuko ditut zeiñ bere denboran. Ch III 39, 1. Iateko bear dana, Zuk bere 

denporan emaiten dozu. Cb CatV 106s (v. tbn. Mg PAb 57, CatLlo 97, CatBus 58). Bere denporan ezkontzaga 

dagozanez zure erruz. Añ EL 1 133 (EL 2 141 euren aldia eldu ezketiño). Bere denboran erreprenditu eta 

kastigatu etzitualako. Gco II 48. Bakotxa bere denporan artu biar dirianak. fB Ic III 279. Ekarri egidazue ona. 

Eta erantzun eutseen: Bere denporan, bada oraindik ez deusku itxiten. Ur MarIl 42. Zure ondorea bere 

denboran andik atera eta promestuta daukadan lur autu onetara ekarriko det. Lard 60. [Umeei] bere denboran 

dagokioten bizi modua [ematea]. Legaz 28 (v. tbn. CatB 45, CatUlz 31). Amaika alegiñ egin zaio bere denboran, 

baño gelditu zan goiko abe zar ori baño eskola geiago bage. Apaol 48. Eguna eta gaua, uda eta negua bere 

denboretan, behinere huts egin gabe, ekhartzen derauzkigute. Arb Igand 147. Artuteko, euren denporan, 

Sakramentu guztiak. Itz Azald 7. Gelditzen zaio obligazionea bekhatu mortalen kofesatzeko eta heien 

absoluzionearen errezebitzeko bere denboran. CatJauf 118. 

Espacio de tiempo; plazo. AxN explica asti (121) por denbora. v. asti, beta; epe. Huna zein gaizki 

enplegatu dudan zuk ongi egiteko eman derautazun denbora. Mat 314. Ea zergatik hain denbora aphurrean eta 

laburrean egiten den bekhatuari emaiten zaikan hain gaztigu handia. Ax 608 (V 391). Deliberatu zuen Iainkoak 

[...] hogoi urtheren denboraren gutitzera eta ephaitera. Ib. 123 (V 81). Nahi zukeien aphur bat luzatu, nahi 

zukeien biharamun arteraiñoko denbora irabazi. Ib. 167 (V 112). Bekhatu egiten hari zarela eta eginez gero 

hetan zaudela iragaiten zaitzun denbora, emazu galdutzat. Denbora hark eztu deus balio zuretzat. Ib. 160 (V 

107). Badut oraiño bertze ephe bat ere: eztira oraiño denbora guztiak iragan. Ib. 193 (V 130). Doi-doia izanen 

duzu hatsaren hartzeko denbora. He Gudu 149. Egondu zen gero bakoitzarekin berak nai adiña denboraz. Mb 

IArg II 344. Badakit nere biziaren denbora laburra dala. Cb Eg II 89. Jesu Kristok mirakuillu hainitz egin zuen 

Jerusalemen egon zen denbora gutian. Lg II 134. Egun guziez hartzen baduzu denbora bat Jinkoaren ainziñean 

examinan egoteko. Mih 87. v. tbn. CatLan 40. Denpora guzi artako konfesio jenerala. Mg CC 174. Ukutu eskuaz 

sua [...] aldaizun denpora guztian. Añ EL 1 51. v. tbn. Mg CO 19s. Debozionezko egintzetako ta bertze lanetako 

denbora kausitzen da. Dh 48. Denbora bada, Jesüsen Izen Saintiaren Letheriñak erraiten ahal dira. UskLiB 16. 

Begijak itxi idigi bateko denporan. Ur MarIl 41. Moisesen doai andiak bat-banaka esateko, denbora luzea 

bearko litzake. Lard 107. Aurrak izateko denboraz kanpora izan zuten seme maite au. Ib. 25. Lur promesturonz 

abiatzeko denbora bete zala. Ib. 86. Eskolak uzten zion denbora, othoitzean iragaiten zuen. Laph 71s. Enekilako 


mende. 

135


denbora luze iduritzen zauzu. ChantP 14. Denpora gutxi naikoa izan zuben. Aran SIgn 90. Denbora asko igaro 

bañon len ikusi ziran predikatze onen frutu ugariak. Bv AsL 59. Hitz baten errateko ere denborarik utzi gabe. 

Elzb PAd 50. Denbora guzi orretan demonioaren eskupean egon naiz. Arr May 132. Bazituen oraino denbora 

batzu bertzeak baino bildura handiagoan zaramazkanak. Jnn SBi 71. Katiximako denbora beti laburregi 

zitzaiola. HU Aurp 118. Gainerako denbora guzian ez dut nihorentzat deus lanik egin. Arb Igand 124. 

(s. XX). Ezta nahi bezala bürütan joan, ezinbestian eta denbora eskasez. UNLilia 2. Denbora guzian aurrari 

begira egondu zen. Goñi 52. Eta zenbat denboran? Beti!! ArgiDL 31. Denbora lüze gabe etxaltiak ützüli gainti 

egin zian. Const 36. Oraindik ere denbora dago / berriro saia gaitian. Tx B I 131. Andrie eukozu-ba orrenbeste 

denporan itxoten koitadie? Kk Ab II 150. Zenbait denboraz Paulo ta Barnabarekin ibilli zan predikatzen. Ir 

YKBiz IX. Denpora gitxiagoan lan geiago egiteko. Eguzk GizAuz 21. Etziren zenbeit denboraren buruan baizik 

heldu. Zerb IxtS 17. Handik denbora labur baten buruan, huna emazte hori jaun zuhurraren etxean berriz ere. 

Lf Murtuts 36. Arren, gibel eman izadazu, irakurtzeko denbora ni jin artean ukhen baduzu. Mde Pr 60. Seiretan 

mugituta ere badiñagu aski denbora. Etxde JJ 203. Ezin etsi denbora geiagoan Donostiaz kanpora. Anab Poli 

138. Eta denpora asko barik, zeruko atietan aurkitu eban. Bilbao IpuiB 90. Hainbeste denbora ez dugula elgar 

ikusi, ez duna enekin egongo memento bat? JEtchep 111. Oraindik pasatuko da denpora, arik eta burruka baretu 

ta isildu dedin arte. Vill Jaink 43. Ainitz denbora gabe, Frantsesek bere "eza" behar zuen igorri. Ardoy SFran 

108. Pertsuz egin nioten nik azken agurra, / ene hango denbora baitzoan burura. Xa Odol 232. 

(Empleado con el valor de antítesis de la eternidad). Tr. Es bastante más frecuente en textos septentrionales. 

Son escasos los ejs. del s. XX. Diferenzia handia eta xoil handia dute bere artean [...] eternitatearen 

saporeak eta denborarenak. SP Imit III 34, 2. Ezpaita eternal [...], zeren denboran kreatu izan baita. Tt Onsa 

22. Eternidadetik, au da, tenpora guzia baño ere leenagotik. OA 29. Zeiñak altxatzen baitire denbora huntako 

gauzez gorago, ontasun eternaletan gogoa finkatzeko. Ch III 38, 1. Heriotzean akhabo denbora, orduan hasten 

da behinere finik izanen ez duen eternitatea. Brtc 115. Jautsi zare zeruko tronutik: / egin zare gure Salbatzailea / 

denboran gizon eginik. Monho 154. Igaroko zera denboratik betikotasunera. AA III 457. Bekhatorek ezpadituzte 

denboran punitzen bere buruak, Jainkoak punituko ditu eternitate guzian. Dh 209. Behar dugun guzia 

gorphutzeko ala arimako, denborako nola eternitateko. Jaur 182. Eternidadiagaz neurtu ezkero denporia, [...] da 

guztiz laburra. Ur MarIl 23. Harekin oro handi dire denboran eta bethiereko bizian, oro Yainkoari dioazkonak. 

Hb Egia 90. Egunen baten sinistuko dozue, denporean ez bada, betikotasunean. Itz Azald 17. Betierea lehen dela 

eta ez denbora edo aldia. Lf in Zait Plat XXII. 

Edad. Hala garamatza bada gu ere geure adinak eta denborak berekin. Ax 62 (V 40). Bizirik Jesus geldi 

zekion beldurrez, illerazi bazituen ere onen denborako beste aur guziak. Mb IArg I 139. Zenbat denborako 

landarea aldatu bear da? Munita 60. 

Estación. Urtearen lau Denborak dira: Uda berria edo Eralora; 2. Uda; 3. Udazkena edo Udatzena; 4. 

Negua. Cb EBO 48. v. tbn. Ub 186. 

Tiempo (gramatical). Berboen denborak zenbat dira? ES 365. Badira bortz denbora verbe franzesetan 

beste denbora guzier sorthze ematen dutenak. Arch Gram 99. Aditz sistema ere, denboren balioa, ez da berdina 

alde guztietan. MIH 113. 

2. (V-gip, G-nav, AN, L-sar, B, BN-arb-baig, Ae, S, R; Volt 36, SP, Deen I 213, Ht VocGr 423, H, Foix ap. 

Lh), denpora (V-gip; Añ), tenpora (Lcc). Ref.: A; Iz Als (ontziya), ArOñ; Lh; Echaide Nav 42s.; Elexp Berg 

(denpora); Gte Erd 138. Tiempo (atmosférico). "Abonanza de tiempo, tenpora ona" Lcc. "Hace buen tiempo, il 

fait bon temps, denbora una da" Volt 36. "Denbora ferdea; denbora goibela, temps sombre; denbora hezea, 

temps humide; denbora idorra, temps sec; denbora gaitza, temps fâcheux; denbora mudakorra, temps 

inconstant; denbora sailla, temps ferme" SP. "Denboredera, logn, windstille, bonanza" Deen I 213. "Denbura, 

poka, nebel, niebla" Deen II 6. "(Le temps) serein, denbora arraso, &c." Ht VocGr. "Temporal, tiempo bueno o 

malo, eguraldia, denpora ona edo gaistoa" Añ. "Temps qu'il fait. Denbora ona, gaitza" H. "Denbora bethea 

(BN-arb), tiempo cubierto con amenaza de lluvia" A. "Denbora latza, temps rigoureux" Lh. "Ontziya [= "la 

trilla"] in bér eta denboriai beirá" Iz Als. "Denbora ona, bera fraka ta bera gona (andren esaera zaárra)" Iz 

ArOñ (tbn. recoge una variante con egualdi ona). "Aro = denbora hotza da (BN-arb), denbora otzak egin zitun 

neguan (AN-5vill)" Gte Erd 138. "Denbora dela eta... (AN-gip), eguraldi txarragatik ez da eskolarik (G-azp, 

BN-arb), denbora txarra zelakoan... (BN-arb)" Ib. 138. v. aro, eguraldi. 

Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional, en la que se documenta desde los primeros textos; tbn. hay 

denbora con este significado en alto-navarro ya desde Beriayn. En textos occidentales, en cambio, la 

documentación es escasa: comienza a verse más en textos guipuzcoanos de fines del s. XIX; en vizcaínos apenas 

hay ejs. hasta los tiempos más recientes. 

Denbora eder eginen du: ezen gorri da zerua. Lç Mt 16, 2 (He, TB, SalabBN denbora eder, Echn denbora 

ona, Hual tenpra on, Samper tenbra on; Ip atheri, Dv egun eder, Ur eguraldi on, Or eguraldi, IBk oskarbi). 

Esan didate armadaz ezin partitu zirenian almirantaren unzia gutxi bat deskalabratu zitzaiela eta tenpora 

gaitzak partida bat Finisterrako partidara egotzi zituela. (c. 1597). FLV 1993, 457. Argi itzazu hedoiak, klara 

ezazu denbora. Mat 361. Asi zen denbora nastekatzen aizes eta ziazen odeiak kargatus. Ber Trat 112r. Ez deus 

egin eta ez erran denbora eder arteiño, koleraren tormentak diraueiño. Ax 299 (V 199). Barrüki batetan sorthü 


mende. 

136


denaz geroz, tenpora borthitz batetan, khuña bat ohatzeko ükhen gabe. Bp II 19. Tenporau egon arren otz, / 

banatxeak ni gogoz (1705). GavonC EGAN 1956 (5-6), 27. Instant batez denbora edo zelia ilhundu zela. AR 

250. Nik tut denbora guziak nauten bekala, zio nekazari batek: nautelaik bero, bero; nautelaik otz, otz. LE-Ir. 

Zer denbora dagoan, / dakarren euria / edo bortitzegia / al dan eguzkia. It Fab 172. Ona edo tzarra denbora, / 

aldizka haize, edo uri, / orai goibel, sarri iguzki. Gy 141. Uritzen denean denbora. Dv Lab 169. Bidea hatik 

oinez egin zuen denbora garratz batez. Laph 101. Beti ez naiz fiyatzen / itxasuagana, / bañon aprotxa zagun / 

denbora ona dana. Arrantz 24. --Au da denbora! --Au eudi jasa! Sor AuOst 70. Aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz, / 

otz garbiaz ta denbora guziaz. Bv AsL 399. Bortxatua izatu zen gelditzera Ziziliako inguruetako isla ttiki batean, 

denbora eta itsasoa gaiztu zirelakotz. Jnn SBi 56. Tenpra digu ulun; badu ogei egun elurte andi batek pean 

gazkala. Mdg 132. Denbora gogortzen ari da! Ill Testim 17. Jantzi ori ona da / denbora beruan, / baño ez 

Illbeltzian / eta Abenduan. Tx B II 108. Denbora ilundu da eta yin zauku euria. Zub 122. Denbora ona eta 

elurra / ere gertatzen denean. Etcham 225. Odeiak Jakara, tenprak kakara (R). MEst Ezka 97 (ap. DRA). Laño 

asko zan baña / denbora onakin / artzai zakurren pesta / egin da Oñatin. Basarri 151. Denpora ona ala txarra 

egingo ete eban. Bilbao IpuiB 100. [Kattalin gorria] ez bada hegaldatzen berriz, denbora txarra! JEtchep 44. 

Bai, denbora eztiago dago, bai; bañan goibeldu du eta erasaten badu, elurre eginen du. Izeta DirG 59. Otzitu 

egin dau denporea. Alzola Atalak 83. Ikusirikan nola dabillen / aize epel da biguna, / alkarri esanaz: "Au da 

denbora / ederra datorkiguna!". Uzt Sas 321. 

3. + tenpora. (En plural). Témporas. v. infra LAU DENBORAK. Zeintzuk egun dira buldadunentzat aragia 

iztekoak? Garizuma ta Denporetako barikuak. KIkV 78 (KIkG 63 Tenporetako). Eguerdi bezperako gauerdin 

zer aize, urrengo tenporetaaño aize ure (AN-larr). "Hasta las siguientes témporas". Inza Eusk 1928 (II), 90. 

- BESTE DENBORA BATEAN. En otro tiempo. v. DENBORA BATEAN. Igarturik, beste denpora baten 

bere orri ta lora ederrakaz poztuten ginduzan arbola bat. Añ LoraS 108. v. tbn. Lard 444, AB AmaE 49, Itz 

Azald 97. 

- BESTE DENBORA BATEZ. En otro momento, en un futuro. Ez daud eskribitu, baia ez dakad antzerik; 

uste dud berze tenpra batez eskribi. Mdg 140. Oraiko morrointarik berze tenpra batez ezta faltaren gizon asto. 

Ib. 122. 

- DENBORA BIDALI. Pasar el rato. v. DENBORA BOTA. Denbora errez bialdutzeko. Noe 73. 

- DENBORA-ALDI. v. denboraldi. 

- DENBORA HANDI. Mucho tiempo, largo tiempo. "Ezta denbora aundia (AN-gip-5vill), denbora aundirik 

eztut izan (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 76. "Denbora handia eman duzu jin gabe (BN-arb)" Ib. 76. Arzai 

orregaz egon nax ni denpora andian. Lazarraga 1147v. Eta denbora handiaren buruan ethorten da zerbitzari 

haién nabusia. Lç Mt 25, 19 (He, Echn (h)a(u)ndi, TB hainitz, SalabBN, Ip luze, Ur asko, Samper anitz). Eta 

luzamendu hautan zebillala, denbora handia iragan zeikan. Ax 53 (V 34). Ez gasteetea denpora andia 

platikaan. Cap 127. Denbor andian ezin ekusiz Klotilde, enoiatu zen Aureliano. Mb IArg I 183. Ez du hain 

denbora handia munduan zarela. Brtc 76. Bere aitzinekoek denbora handirik bere eskuko uzten eztiotenak. Dh 

71. Eta, luzemendu onetan zebillela, denpora andia igaro jakan. Añ GGero 47. Etzuela oraino denbora 

handirik, / laudagarriak ziren fidel agerturik! Hb Esk 161. Hola biziz ez zuen Iñaziok denbora handiren bizirik. 

Laph 45. Zenbait abilek ez dik denbora handia / Beretua zutela mundu hau guzia. Elzb Po 213. v. tbn. SP Phil 

150. Ardoy SFran 251. 

- DENBORA ANITZEZ, ANITZ DENBORAZ. Durante mucho tiempo. v. DENBORA LUZEAN. Besta 

egunean premia handi gabe denbora hainitzez trabaillatzea da mortal. Harb 176. Galtzeko perillos dire, hala 

nola bestimenta hañitz denboraz erabillirik ethentzen direnak. Gç 49. Ez da grazia hanitz denboraz egoten. Mih 

129. Tenpra anitxez kola xarrekitan bada, bizi denak aurtenko negiuaz ekunen du kontu franko. Mdg 135. 

Hainitz denboraz Judas Machabek buru egin zioten. Zerb IxtS 77. 

- DENBORA-ARTE. Bere ardurako lanek hutsik uzten ziotzaten denbora-arte guziez baliatzen zen. "Des 

moments que lui laissaient ses occupations ordinnaires". Birjin 559. 

- DENBORA ASKOAN. Durante mucho tiempo. "Dénpòra askúan, en mucho tiempo" Iz ArOñ. v. DENBORA 

LUZEAN. Endemas eukiten badau / denpora askuan. DurPl 84. Denpora askoan jariotu zuten errekak urre ta 

zillar naste. Izt C 62. Gogo bagarik egon nazala denpora askoan. Itz Azald 144. Denbora askuan bajatu gabe / 

mendiyan dira egoten. Tx B II 42. Ez geunden denbora askoan tankera artan bildurrak kosk egiteko. Anab 

Aprika 60. Denbora askotxoan alkarrekin ikullu batean egon dirala ta... alkar ezin-ikusia, besterik ez. Muj 

PAm 58. 

(Con -ko, adnom.). Lapur txikiyak kastigatzeko / non-nai badago kartzela, / kupira gabe ematen zaio / 

denbora askoko itzala. Tx B II 95. Aurrean artu duan guztia badarama, naiz etxe, zubi, bide ta baratz, denbora 

askotako lenen itxaropena ordu biren buruan ondatzen duala. Munita 20. 

- DENBORA BATEAN. a) En un tiempo (anterior). "(En un) tiempo, en algún tiempo, denpora baten" Añ. v. 

DENBORA BATEZ (b). Tr. Documentado en textos meridionales ya desde Lazarraga; al Norte sólo se 

encuentra en Hiribarren y Mirande. Denpora baten lotu ninduzun / katea fortitz batekin; / Jaun Zerukoa 

alabadu, ze / orain banago librerik! Lazarraga 1181r. Tenpora baten baneroean / dama eder bat serbidu. Ib. (B) 

1179vb. Denpora baten on oi neretxu / baia mudadu nindia. Mic 11. Denbora batean orañ bezala Zu ezagutu 


mende. 

137


bazindut. Cb Eg III 280s. Non dira denbora batean Jaungoikoaren lekuan amatzen zinduan [...] adiskide aek? 

AA III 458. Oneek ziran guk denpora baten burla ta barrez erabilli oi genduzanak. JJMg BasEsc 158. 

Gizonezko pesiak denbora batean / harria bezin lazkor hedoi erraiean. Hb Esk 23. Amezketan denbora batean 

zan gizon bat. Sor Bar 83. Denbora batean kantari ederra ninduan, baño orain zer nai duzue? Or Mi 7. Denbora 

batean ahalge bat ematen zioten orain poesiaz jantzirik agiri zitzaizkion ikustaldiok. Mde HaurB 96. Orain ez 

dut deusetan larregi sinesten. Denbora batean, ordea... MEIG IX 96. 

Denbora batzuetan joaten nintzan etxe batera jokatzeko aitzakian eta oraiñ ere joaten naiz batzuetan. AA III 

488. 

b) Al mismo tiempo. v. DENBORA BEREAN. Azkenean ezagutu zuten denbor batean txalupan eta ontzian 

ibilli zela guziei laguntzen. Mb IArg II 281. Ez gizonak izan ditzake denbora batean emazte asko, eta ez 

emazteak ere senar bat baño geiago. AA I 559. 

c) Durante un tiempo. v. DENBORA BATEZ. Herioak haietarik orotarik hiltzian delibratzen, ez denbora 

baten, baina iagoitikoz. Tt Onsa 171. Konfrariaren baraerazteko denbora baten eta behar bada idokitzeko eta 

interditzeko bethierekoz. Mercy 18. 

- DENBORA BATEKO. a) Temporal. v. DENBORAKO. Denbora bateko edo ezperen plenaria. EZ Man I 

24. Denbora batetako loriaren bilha. SP Imit II 6, 2. Pekatubari jatorkon denpora bateko pena guztitik kitu edo 

libre. CrIc 39. Kofesione extraordinariuan, thenpora batetako kofesionetan deklaratü bekhatiak ihurk arra 

erraiten dütü. UskLiB 83. Heriotzea dela [...] denbora batetako lo bat bezala. Lap 386 (V 176). Eternitateko 

pena denbora bateko penetara baitu kanbiatzen. CatJauf 126. 

b) Antiguo, de otrora. Denbora bateko Zentoi edo Jigantea bezalakoa. Lard 144. Burni-bide abek baño, obiak 

zirala denbora bateko Galera patxara ederrekuak. Iraola 129. Denbora bateko sorgiña, Tarasca! Tarasca! 

otsetara iges zoaienean. 'L'antique sorcière'. Or Mi 112. Denbora bateko Donostiako Bretxako "bertso-berri" 

saltzaleak gogoratu zitzaizkidan. Anab Aprika 87. "Crestomatia"n hogeita hamasei euskal idazleren zati 

bereziak aurki daitezke: denbora batekoak eta oraingoak. MEIG II 130. 

- DENBORA BATEKO(TZ). Temporalmente, por un tiempo. v. DENBORA BATEZ. Hegalda ledinzát [...] 

desertura, bere lekhura, non hatzen baita denbora batetakotz. Lç Apoc 12, 14 (He, TB, Ip denbora batez, Ur (V) 

denporan, Ur (G) denboran). Berriz ere bihur daitekela argi saindu hura, zeiña khendu baitarotzut denbora 

batekotz zure hobeagoagatik. Ch III 7, 4. Nahiago baitzuen izan aflijitua Jainkoaren populuarekien, ezen ez 

gozatu denbora batetakotz bekhatuaren atseginez. He He 11, 25 (Lç denbora guti batetakotz, Dv atsegin 

iragankorraz). Denbora batetako uzten ditutzu zure bakartasuneko gozotasunak. Mih 51. 

- DENBORA BATENTZAT, BATENTAKO. Temporal; temporalmente. Ezen gauza ikhusgarriak ez dire 

denbora batentzat baizen, bainan ez-ikhusgarriak bethierekoak dire. TB 2 Cor 4, 18 (Lç denboratakotz, Dv 

oraietakoak). Yoanen da betikotz Parabizurat edo Ifernurat, edo denbora batentzat Purgatorioetarat. CatLuz 30 

(CatS 35 denbora batentako). Adio erraiten dautzut denbora batentzat. ChantP 222. v. tbn. Elsb Fram 95, Mde 

Pr 227. 

- DENBORA BATETARAINO. Hasta cierto tiempo. Eta izanen aiz itsu, ikhusten eztuala iguzkia denbora 

batetarano. Lç Act 13, 11 (Dv noizbait arteo). Denbora batetaraiño iraun ahal dezakete, eta ez gehiago. Ax 118 

(V 78). v. tbn. Lg II 120, Brtc 253. 

- DENBORA BATEZ. a) Durante un tiempo, por un tiempo. v. DENBORA BATEAN (c). Bonifazio martira 

denbora batez ibili zen emazte eder, noble, aberats batekin galdua. Ax 221 (V 147). Denbora batez izandu da 

España Afrikako Kartajindarren erreinua, beste denboraz Suebodarrena. Mb IArg I 342. Denbora batez 

bertzean baño gutiago haren [Jinkoaren] azpiko zare? Mih 16. Salomon eta Judas gaxtoa denbora batez egiazki 

ziren seindu. Dh 125. Luzaz Amikuze eta Ostibarre, bai eta denbora batez Xuberoa izan dira Akizeko apezpikuen 

gain. Ardoy SFran 14. 

b) En un tiempo, en cierto tiempo, en cierto momento. "En algún tiempo, tenpora batez" Lcc. v. DENBORA 

BATEAN. Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional. Ethorriko duk [...] / denbora batez denbora / 

jakiñen baituk zeiñ den pisu / Jainko Jaunaren kolera. Gç 158. Zein gitxi ausartatuko zan denbora batez iñor 

[...]! Izt D 23. Nork erranen, denbora batez, atzetuko ninzela? Hb Esk 19. Denbora batez, jente gora eta 

aberatsean, apezak batzütan egiten ziren nula nahixe. Const 15. Horra dudarik gabe auzapezari "baldar-apeza" 

zertako erraiten zitzaion Azkainen denbora batez. Zerb Azk 16. 

c) Al mismo tiempo. v. DENBORA BEREAN. Hotza eta beroa, xuria eta beltza, lekhu batetan, materia 

ba[t]etan denbora batez inposible baita elgarrekila egon ditian. Tt Onsa 56. 

- DENBORA BEREAN (H). a) Al mismo tiempo, a la vez; en aquel (mismo) tiempo; (como cabeza de oración 

relativa) cuando, justo cuando, a la vez (que). Tr. De uso general en la tradición septentrional; al Sur no se 

encuentra hasta mediados del s. XVIII y el único testimonio vizcaíno es de Iturzaeta. Denbora berean iar 

zedin rege Herodes Elizako batzuén aflijitzen. Lç Act 12, 1 (He, TB denbora hartan berean, Dv ordu hekietan 

beretan). Denbora berean bethetzen tuzte zerua, lurra eta infernua. Gç 29. Gisa hunetan gidatuko dukezu ene 

obratto hau perfezinoko portura eta denbora berean halaber errezibituko duzu zure nekhearen errekonpentsa 

justua. ES 196. Baketan dabilzan denbor berean ere izaten dituzte [...] beren kezkak. Mb IArg I 302. [Zure 


mende. 

138


manuen] motiboak gutien konprenituko ditudan denbora berean, nahi dut izan [...] sumisione bera. Mih 105. 

Denbora berian idereiten da Zerian eta Aldareko Sakramendü güziz seindian. CatLan 132. Jatxiko baliz Zeruko 

Santuetatik bat eta ekusiko banu denbora berean Apaiza, oni lenengo lekuan muñ egingo nioke eskuan. AA I 

556. Ezaguturik eztutela arbuiorik baizen merezi, bainan denbora berean fidantzia handi bat ezartzen dutelarik 

haren bihotzontasunaren gainean. Dh 269. Hunelako tokietan ikhusten dira arbola batean eta denbora berean 

lorea, fruitu berdea eta onthua. Dv Dial 40s (It denbora berean, Ur alde batera, Ip denbora berian). Egiteko bat 

guziz handia eta gaitza denbora berean. Jnn SBi 165. Emen ikusten dogu pekatua parkaturik eta, denpora 

berean, kastigaurik. Itz Azald 149. Atso arratsen menditik sin nintzen tenpra berian, eltu zitzaitadan orren 

erretratoa. Mdg 141. Etzen batere izutu Bernardatxo; aundia zen denbora berean beraren arrokerigabetasuna' 

re. Goñi 92. Xutitzen da Kristoal eta ikusliarrer zerbait erran gogo du. Denbora berean, Adarbeltzek eta bere 

hiru lagunek [...]. Ox 50. Guziak garai berekoak dira, denbora berean gertatzen. Mde Pr 351. Claudetek lasai 

lasai erran zion Beltzari denbora berean komisarioen "txapa" erakusten ziola: [...]. Izeta DirG 74. Gure esana 

onartzen dela bere aurka joan nai den denpora berean. Vill Jaink 180. Frantsesen jite biziak ez baitzezaken irets 

haren bihotz onak denbora berean onartzen zuena. Ardoy SFran 289. Bada Euskaltzaindiaren laguntza 

gipuzkera osotuaren alde eskatzen duenik eta denbora berean o(i)lloak, ba(i)ñak, egiñak eta abillak behar 

dituenik. MEIG VII 170. 

b) Mientras (adversativa). v. DENBORAN (b). Kondesagatik ona besterik aditzen etzuela, Goloz añ gaizki 

hitzegiten zioten denbora berean. Arr GB 93. 

- DENBORA BOTA. Pasar el (un, etc.) tiempo. v. DENBORA IGARO. Ezta zori gaiztoa / ta ezta dolorea / 

asetan botatea / gazte-denporea? Azc PB 177. 

Pasar el rato. Goiz jeikita're, zer egingo du batek? Denbora ezin botarik ibilli. Sor Bar 21. 

- DENBORA EGIN. Pasar el (un, mucho, etc.) tiempo. v. DENBORA IGARO. Eta han zerbait denbora egin 

zutenean. Lç Act 15, 33 (He egin [...] zenbait denbora; Ol, Ker egonaldi bat eginda, IBe denboraldi bat egin; 

TB egon, Dv egotu). Preparatzen zenbat denbora egin behar duzun. EZ Eliç 137. Zeintzuek komulgatu ondoan 

denpora gutxi bat eginda dijoazan Elizatik beren zer egiñetara. Mg CC 238. Biarrian egiten dan denporia. Astar 

II 68. Get-en zerbait denbora egin zuen. Lard 170. Elkarrekiñ denbora asko egiteko asmoan. Urruz Urz 36. 

Denbora luzea egin zuan artan. JAIraz Bizia 115. Ez gendun denpora asko egin Toledon. Alzola Atalak 71. 

"Denboria eiñ, hacer tiempo, matar el tiempo. Denboria eitten nago, afaittarako ordura arte" Etxba Eib. 

Gurdiaren gañean / gure ama Flora, / [...] egiten denbora, / laster uda berrian / joateko kanpora. Echag 255. 

- DENBORA EMAN. Pasar el (un, mucho, etc.) tiempo. v. DENBORA IGARO. Ea zertan iaioz gero eman 

duzuen denbora. EZ Man I 85. Zein denbora labur emaiten dudan, preparatzen naizenean. SP Imit IV 1, 5. 

Adimentuzko laneetan denpora guztia emon baga. Añ EL 1 18. Gaizki legikete hanbat denbora debozioneko 

gauzetan ematea. Dh 71. Beraz lan hartan eman denbora galdua izatu da enetzat. Dv Lab 368. Ez zuen 

Nabarreten denbora handirik eman. Laph 29. Oh Mariaren onran emandako denbora apur batek zenbat balio 

duen! Arr May 33. Arriya lantzen emondako denporia galdu biar ebalako. Kk Ab II 175. 

Pasar el rato. "Denboria emon, pasar el tiempo. Abontzako Pantaleonek, denboria emonaz, malletan eitten 

eban suteixan" Etxba Eib. Gei eder, ta ugarijak zeren gañian berba egiñ, zer kantau, ta zer kontau denporia 

ondo emoteko. JJMg BasEsc 107. Orrelako berbak ez oi dituguz esaten txantxetan baño: ipuinak barriz denporia 

emoteko. Astar II 146. Denpora emoterren asten zara jokuan. Ib. 126. Eta baldin gañera baneuka liburu on bat 

edo liñoa eta linaia, zeñ ederki, zeñ nai erara denbora emango nukean! Arr GB 67. Dibersioz nai nuke, nik eman 

denbora, / Iñor ofendi gabe pasarikan broma. AB AmaE 401. Jaietan joan oi giñan andik Endarlatzera 

bitartean zegoan baserri batera, dantza ta jolasean denbora ematera. Urruz Zez 55. Denpora dohainik eta 

urririk emate bat zen. Arti Ipuin 67. 

- DENBORA-ENPLEGU. Ner-eguneko denbor-enplegua, onthuruntzez kanpo, liteke behndazte guziz 

xoragarria. "Mon occupation dans le jour". Birjin 94. 

- DENBORA ERAMAN. a) Pasar el (un, mucho, etc.) tiempo. v. DENBORA IGARO. Denbora guzia 

zeramaten gauza beharretan. SP Imit I 18, 3. Zertan beraz okupatzen / daramagu denbora. Arg DevB 161. Bere 

arimaren artha largaturik, zeruari eta izarrei beha baitarama denbora. Ch I 2, 1. Denbora othoitzean eta 

meditazionean zaraman. Mih 13. Bekhatutan eraman badu bere denbora. Dh 131. Piaiako denbora guzia 

eraman nuen bekhaturik ahalkegarrienetan hondatua. MarIl 71. Ene absenziari agertu aproba / Zuñen fidelki 

zian eraman denbora. Etch 80. Oi denbora gaizki prezatua eta gaizkiago eramana. Dv LEd 193. Denbora guzia 

obra onetan zeraman, eriak ikhusiz. Laph 87. Artzantzako eginkizun arrunt eta gaitzgabeetan eraman du bere 

denbora guzia. Mok 6. Handik goiti otoitzean zeraman denbora gehiena. Zerb Azk 45. 

Pasar el rato. Ederrak ituan, mutillak, eta denbora atsegiñez eramaten ziten. Or Mi 10. 

b) (Con aux. trans. tripers.). Llevar tiempo, quitar tiempo. Eserziza horiok batetan guziak egin behar balire 

egun guziez, egiazki gure denbora guzia eraman liazakegute. SP Phil 539. 

- DENBORA-ERAUNTSI. Tempestad. Haren izpiritua lehenago hain sosegu handitan zegoena, izanen da 

denbor-erauntsi bat bezala. "Orage". Birjin 158. 

- DENBORA GABE. Súbito. Bere eriotzea izan zedila denporabaga. "No sea de muerte subitánea". Cap 122. 

- DENBORA GABEKO. "Prematuro; denbora-gabeko erditze, parto prematuro" PMuj. Botetan dan seiña 


mende. 

139


bada denpora bakoa. CatLlo 59. 

- DENBORA GABEZ. Por falta de tiempo. Ezta estrañu izanen ez dazaudan eskribi ilabete oroz, 

tenprabagez. Mdg 125. 

- DENBORA GALARAZI. Hacer perder el tiempo; quitar tiempo. "Denbora ederrik galázten dioté" Iz Ulz. 

"Aur unek denbora aunitz galazten daut (G-azp, AN-gip, B), denbora galarazi daut (BN-arb-ciz, S)" Gte Erd 

194. [Naturalezak] galarazten daroku denbora solas eta goan ethorri alferretan. Ch III 54, 11. Eske horrek 

doidoia emaiten zion bizitzekoa eta galarazten denbora handia. Laph 101. 

- DENBORA GALDU. Perder el tiempo. "Denbora ez galdu berriketan! (G-nav), [...] berriketan denbora galdu 

dugu (AN-gip), oiek solasean bai denbora azkarki galdu (AN-5vill)" Gte Erd 3. 

Ezen deliberatu zuen Paulek Efesez aitzinago iragaitera, denborarik gal ezlezanzat Asian. Lç Act 20, 16. 

Nola gerotik gerora ibiltzeaz galtzen dugun denbora. Ax 152 (V 101). Zeri gagozka hunenbertze / galtzen 

dugula denbora? Gç 195. Trabaillatzeko, eta ez solaz alferretan denbora galtzeko. Ch I 17, 3. Ez dezazun 

denbora gal, arrazoiñatzen zure buruarekiñ yakiteko ea tentazioneari konsentitu diozun. He Gudu 117. Denbora 

galtzen, edo lanean bere indarra estaltzen duten sehiek. Brtc 65. Ürrhats auherrez denbora galdü zian. Egiat 

219. Zeren denbora galtzea berenaz ere gaizki handi bat baita. Dh 71. Bazenkije zelakua dan, etzeunkee orretan 

denporia galduko. Astar II 188. Gure alde daukagu / gauza bat bakarrik, / ez zaigula irtetzen / bidera lapurrik: / 

gurekin galdu gabe / denbora alperrik. Echag 236. Galdu dot denporia zorakerijetan. Ur MarIl 24. Etzuen 

nahikatu han galdu denbora. Hb Esk 55. Asi zan, denborarik galdu gabe, Jaungoikuaren naia betetzeko bidiak 

egiten. Bv AsL 41. Emazue lanean, hor bidez-bide diru xahutzen eta denbora galtzen ibili gabe. HU Aurp 110. 

Ta, denborarik galdv gabe, lotü ziren bidiari. Const 31. Agur eta agur, denborarik galdu gabe basoak ezarri 

dituzte mahainean. Lf Murtuts 30s. Guk beldurra baginuke langileak pikoxekin mendi ederraren zilatzen 

hasarazi balituzte, denbora galduko zutela, eta bertzerik ez. Zerb Azk 39. Dirua eskintzia denporia alperrik 

galtzia litzeke. SM Zirik 67. Emen etziok denbora galtzerik. Anab Poli 42. Bide horiek, gainera, linguista guztien 

edo gehienen ustez, ez dutela denbora alferrik galtzea beste atarramenturik. MEIG I 238. 

v. tbn. Hm 197. SP Phil 333. ES 184. Lg I 315. Jaur 104. Gy 147. Elzb Po 36. Jnn SBi 65. JAIraz Bizia 85. Mde 

Pr 262. Txill Let 21. JEtchep 72. Larz Senper 92. MAtx Gazt 38. Ardoy SFran 152. Mattin 86. Denpora g.: Añ 

GGero 123. Arti MaldanB 205. 

(Con determinantes). Eztukegu gure denbora galdu, gure adimendu eta afekzione guzia hartan [...] 

abanzatzera enplegatu dukegun orduan. Lç Adv ** 8v. Nahikunde hutsetan, desirkundetan, denbora guztia gal. 

Ax 53 (V 34). O zenbat denbora galdu izan, ta galtzen dedan! Cb Eg II 99. Zertako nahi duzu galtzerat utzi 

oraino denbora baliosa? Brtc 176. Jainkoak daki zenbat denbora galtzen dute elheketan. Dh 71. Deseo ta gurari 

utsetan denpora guztia galduten dogu. Añ GGero 47. Bertzalde, zure juan jinetan ospitaletik eskolarat, eskolatik 

ospitalerat, zonbat denbora ez zindezake gal? Laph 100. Denbora guztia jostatzen galdu det. Ill Testim 8. Badire 

holako purruxkerietan beren denbora galtzen dutenak. Zerb Azk 5. Ta jan-edan onetan, jakiña, josteari emon 

bearreko denpora ederra galduko eban. Bilbao IpuiB 189. 

v. tbn. Tt Onsa 64. CatLan 109. Jaur 132. Dv LEd 179. Elzb Po 83. Osk Kurl 20. 

- DENBORA-GALTZE, DENBORAREN GALTZE. Pérdida de tiempo. Denboraren galtze hunetzaz [...] 

kontu hertsia eman beharko baitiogu Iainkoari. Ax 160 (V 107). Jokü, tenpora galze eta solas debetatier [ihes 

egitia]. Bp II 42. Berarekin eztabaidan aritzea denboraren galtzea zela. Etxde JJ 47. 

- DENBORA GUTIRIK BARNE(AN) (barne T-L, barnian H). En poco tiempo. Denbora gutirik barnean ez 

nauzue ikusiko. He Io 16, 17. Denbora gutirik barne, ondikotz, anitzez galgarriago izan behar zen etsai bat 

oldartu zitzaion. Mde Pr 208. 

- DENBORA GUTITAN BARNEN. En poco tiempo. Batek, so eginik begi oroz, / zioten unzi bat zela. / 

Denbora gutitan barnen / gauza hori izaten da / xahakoa, baxeta / eta haxe egurra. Arch Fab 115. 

- DENBORA GUTXIAN (d. gutxixan Iz ArOñ 125), GUTITAN. En poco tiempo. v. DENBORA 

LABURREAN. Tr. Hay denbora gutitan en Axular, pero luego sólo se encuentra gutxian (o gitxian), ya en 

Cardaberaz, propio sobre todo de autores guipuzcoanos del s. XIX; se documenta tbn. en fr. Bartolomé, Uriarte y 

algún texto del s. XX. Hain denbora gutitan egiten den bekhatuagatik hanbat denboratako gaztiguaren 

emaiteaz. Ax 608 (V 391). Ona denbora gutxian [...] gloria andia irabazteko bidea. Cb Just 131. Noiz [...] egite 

au bekatu dan ez da erraz denbora gutxian adieraztea. AA III 554. Jakindurik agudo / artzaiak mendiyan, / jatxi 

dira lasterka / denbora gutxiyan. Echag 30. Zer! orren denbora gutxian bizitzen dira? It Dial 9 (Ur denpora 

gitxijan, Dv ephe laburra, Ip denbora gütiz). Guziak txit denbora gitxian egin zituen. Lard 469. Berak egin omen 

zituan oso ibillaldi luzeak, ezin-sinistu alako denbora gutxian. Anab Aprika 81. Gauz asko erabaki bear dira / 

emen denbora gutxiyan. Uzt EBT 109. Durante poco tiempo. Madoz izeneko erritxoan egon zan abade. 

Denpora gitxian. Iru illabetean bakarrik. Alzola Atalak 123. 

v. tbn. fB Ic III 373. Bv AsL 72. Arr May 45. Apaol 103. EusJok II 140. 

- DENBORA GUTXI BARRU(AN), BARNE, BARREN. Dentro de poco; en poco tiempo, al cabo de poco 

tiempo. Tr. Documentado desde el s. XVIII en textos vizcaínos y desde mediados del s. XIX en guipuzcoanos; 

además, hay denbora guti barne en JEtchep. La fórmula más empleada es denbora gutxi barru. Denpora gitxi 

barruan ikasiko dau. Urqz 22. Ta denpora gitxi barru ikasiko litzate euskera ondo berba egiten. Mg PAb 200 (en 


mende. 

140


boca del fraile). Ikusiko dozu denpora gitxi barru zelan ezin eziko dozun. Astar II 92. Iturri osasungille oetan 

denpora gutxi barru ondo jarririk. Izt C 77. Denbora gutxi barrun gu biyok / izango gera elkarren. Bil 53. 

Denbora gutxi barru / etorri zat neri. PE 67. Zure isiltasun ori eta zure bildur uts eta alperriko ori ez dituzala 

ondo pagauko denpora gitxi barruan geisoak [...]? Itz Azald 163. Denbora gutxi barren etorriko naiz. Ill Testim 

20. Leio batean ikusi zun denbora gutxi barru bere emazte izango zana. JAIraz Bizia 73. Auzokoak be, ostera, 

aspertu zirean denpora gitxi barru. Bilbao IpuiB 172. Menturaz denbora guti barne... JEtchep 90. Onela, 

denbora gitxi barru, [...] andik aurrera lanik gabe bizitzeko lain eskuratu zuten. NEtx LBB 70. 

v. tbn. Añ LoraS 178. Ur MarIl 46. AB AmaE 96. Apaol 46. JanEd II 16. Etxde JJ 95. Salav 20. Uzt Sas 18. 

- DENBORA GUTXI BATEAN. Por poco tiempo. Denbora gutxi batean, bada, orobat zergatik nik ere 

egingo ez det? Cb Eg II 27s. Iduki bear da Ostia Santua denbora gutxi batean mihi gañean. AA I 459. 

- DENBORA GUTXIKO. a) (Adnom.). Breve; de poco tiempo. Orren denbora gutxiko atsegin itsusi 

bategatik. Cb Eg II 86 (Dv LEd 159 arte gutiko). Emengo nekeak laburrak eta denbora gutxikoak dirala. Gco II 

30. Aurra galtzen danean, bataiatu bear dala denbora gutxikoa izan arren. AA II 118. Zer trixtia dan! Eskerrak 

denbora gutxikua izaten dala. Alz Bern 65. 

b) Para poco tiempo. Aragiaren gustoak txit laburrak ta denbora gutxiko dira. Cb Eg II 86 (Dv LEd 159 ephe 

gutiko). Azaleko irudiña, denbora gitxiko diña. 'Las apariencias duran poco'. Izt C 15. Denbora gutxiko sartu zan 

Bentura komentuan. Urruz Zer 21. Ateratzen ezpadu / ibilte obia, / denbora gitxiko du / oraingo jabia. Noe 68. 

Ori da gauza baliyosua, / baña denbora gutxiko, / urte askuan ala ibiltzen / ez lizuteke utziko. Tx B II 150. Oien 

txapela iduritzen zait / oso denbora gutxiko, / urrengo jokatutzen deguna / ez dute irabaziko. Uzt Auspoa 10, 96. 

Uste det denbora gutxiko gizona dagola. Sor Bar 53. 

c) En poco tiempo. Alako lanak errezegiak dira itsasontzietan eta denbora gutxiko guztiak ontzi-gañean 

zeuden. Anab Poli 66. 

- DENBORA GUTXIRAKO. Para poco tiempo. v. DENBORA GUTXIKO (b). Denbora gutxirako bada ere. 

Anab Poli 63. Orain Eibarren egon da, denpora gitxirako joanda. Alzola Atalak 102. 

- DENBORA GUTXIREN BARRENEAN, BARRU(AN), BARRUNBEAN. En poco tiempo, al poco tiempo. 

Handik denbora gutiren barrenean hain soldadutu zen eta harmetan usatu, trebatu eta anzatsutu, ezen [...]. Ax 

89 (V 61). Denbora gitxiren barrunen [...] etorriko zala Mesias. Ub 58. Baña denpora gitxiren barruban, isten 

deutsee konfesetiari. Mg CO 274 (CC 183 denpora gutxiren buruan). Zer probetxu dezu gauz oriekin, baldin 

guzia utzi bear badezu denbora gutxiren barrunbean? AA III 411. Baldin erakusle ari artan uzten bazitzaion, 

denbora gitxiren barruan etzuela aien eskuko lanik iñork erosiko. Lard 518. Ahal bezain denbora gutiren barru 

hemendik joan dadin. Mde HaurB 39. Denpora gutxin barruan liburu guztiak aitu ziran. SM Zirik 5. 

- DENBORA GUTXIREN BURUAN. Al cabo de poco tiempo. Denbor gutiren buruan bukatu ziran ango 

eritasunak. Mb IArg I 188. Denbora gitxiren buruan bereganatu zituan Diszipulu asko. Ub 77. Denpora gitxiren 

buruban etorriko natxatzu. Mg CO 91. Eta denpora gitxiren buruan nozitu zituen Maragato gaitzgille izugarri 

ark bere oker eta gaitztakeriak. Izt C 504. Andik denbora gutxiren buruan gaztea Genovara biurtu. Arr May 75. 

348 biztanle zitun. Denbora gutxiren buruan 50 bizi-lagunek Prantzira alde egin zuten; beste 50ak Ameriketara, 

30ek al zuten tokietara. Munita 129. Edozein linguistak denbora gutxiren buruan menderatuko lituzkeenak. 

MEIG I 238. 

- DENBORA GUTXIREN EPEAN. En poco tiempo, al poco tiempo. Aurrera jarraitzen badiote lanbide oni, 

denpora gitxiren epean ikusiko dira Gipuzkoako [...] lur arro guztiak sagastiz beteak. Izt C 142. Bildurturik 

geldi utzi ezkero, denbora gitxiren epean jende guzia beretuko zuela. Lard 427. 

- DENBORA GUTXIZ. Por poco tiempo, durante poco tiempo; en poco tiempo. v. DENBORA LABURREZ. 

Tr. Se documenta sobre todo en textos septentrionales; aparece ya en Axular y Etxeberri de Sara, pero no vuelve 

a documentarse hasta el s. XIX. Denbora gutiz egiten du anhitz. Ax 391 (V 256). Denbora gutiz gozatu ahal 

zuketela. ES 108. Probetxu hobeak direla denbora gutiz abereak gizenarazten badira. Dv Lab 259. Ez ginuela 

aspaldian, hoin denbora gutiz, hoinbertze ele makur [...] aditu. HU Zez 48. Denbora gutiz sofrituz. Xa Odol 143. 

Denbora gutxiz amaika gauza eldu zitzaizkan burura. Uzt Noiz 21. Urruntzea baiño fitetzago eta denbora 

gutitzago egin baitezakezu hurbiltzea. Ax 82 (V 55). [Behi gorriek] ezne gehiago emaiten die, bena denbora 

gütiagoz. Ip Dial 95 (It denbora gutxiagoan, Ur denpora gitxiaguan, Dv iraupen laburragoan). 

- DENBORA GUTXIZ HONANZTIK. De poco tiempo a esta parte. Zeiñari ekin zaiozkan txit gogoz denpora 

gitxiz onontztik. Izt C 71. Denbora gitxiz ononztik Saulek sorgintza eta aztitzan zebiltzan guziak bere mendetik 

kendu izan zituen. Lard 180. 

- DENBORA IGARO, DENBORA IRAGAN. (Sólo incluimos aquí ejs. con igaro, iragan trans.). Pasar el (un, 

mucho, etc.) tiempo. v. DENBORA EGIN, D. EMAN, D. ERAMAN, D. PASATU, D. BOTA, D. BIDALI. 

Bekhatutan egoiteko, desirkundetan eta nahikundetan denboraren iragatieko. Ax 51 (V 33). O zein doatsukiago 

iragan duten bere denbora, zuk zurea baino! SP Phil 373. Beldürrez thenpora profeitürik gabe igaren dezagün. 

Mst I 10, 1. Iragan duela denbora preziatu hura bere Salbatzaillearen ofentsatzen. Lg II 191. Zu ganik 

hastandua iragan dudan denbora. Mih 117. Zeñ ederki igaro gentzakean Komunioko aurreko denbora piska. 

AA I 456. Zertan iragan duk hire denbora? Dh 146. Denpora geijago igaroten dabeenak jazten. JJMg BasEsc 

157. Asteko denbora iragaiten mündiaren jüdikatzen. Etch 304. Gauza miraritsu guztiak zearo azaltzen denpora 


mende. 

141


geiegi igaro ez dezadan. Izt C 67. Aurrerantzian denpora obeto igaroteko. Ur MarIl 24. Bazter eder aberats 

onetan zerbait denbora igaro. Lard 44. Beraz othoitzak uzten zion denbora iragaiten zuen eriekin. Laph 79. An 

igarotzen zuan gañerako denbora karidadezko lanetan. Bv AsL 50. Igande egunetan giristino guziek Jainkoaren 

goresten eta hari eskerrak bihurtzen iragan dezatela denbora guzia. Arb Igand 125. Zertan igarotzen ote zuan 

ba denbora? Urruz Zer 117. Bere haur denbora hola iragana zuken. JEtchep 53. Nola iragana zuen Parisen 

bere gazte denbora. Ardoy SFran 181. 

v. tbn. Denbora igaro: Gco II 17. Aran SIgn 21. Denbora iragan: Jnn SBi 59. 

Pasar el tiempo, pasar el rato, distraerse. Utzkitzu urrikimendura erakar zaitzaten liburuak, ezenez 

denboraren iragaitekoak. SP Imit I 20, 1. Apaldu daigun orain, ta apal ostian igaroko dogu denporia alegrija 

onian. Mg PAb 108. Begira zure etxean izan oi diran neskatx eta mutillen billerak edo batzarreak, jokatzeko eta 

denbora atsegiñ onean igarotzeko aitzakiarekin. AA II 121. Aphez batek ezduia eginbide seriosagorik bere 

denbora iragaiteko? Gy XI. Zerbaitetan behar duela denbora iragan, muthil bati manatzen dio gerlaz eta 

amodioz mintzo den liburu zerbait ekhar dezon. Laph 19. Denboraren iragaitekotz, berriz hasi naiz zeredozer 

idazten. Mde Pr 59. Bide puska bat pollita egin ginuen elgarrekin [...]. Hobe zuen ixilik egon balitz. Halere 

denbora errexkiago iragan nuen. JEtchep 110. 

- DENBORA-IRAGAITZA. Pasatiempo. v. DENBORA-PASA. Bere denbora iragaitz zoroez guzia betherik. 

"Ses vains amusements". Birjin 317. Denbora-iragaitz premiaz kanpokoetarik ahalaz beiratzea. Dh 63. 

- DENBORA IRAGAN. v. DENBORA IGARO. 

- DENBORAK (DENBORA HORREK, etc.) EMAN. Darse la ocasión. Denporeorrek emun badagi, / ez egon 

[laztana] tentatzakarik, / zegaiti bera ezta etzingo / oean zabal-zabalik. Lazarraga 1182v. 

- DENBORAKO. a) Temporal. v. DENBORAZKO. Bizitza tenporako onetan [...] eta gero beste bizitza fin 

bageko artan. OA 17. Ikusten direnak [gauzak] ezen denborako dire, ikusten ez direnak ordean eternalak. He 2 

Cor 4, 18 (Lç denboratakotz, TB denbora batentzat, Dv oraietako, Bibl iragankor). Hanbat grazia, nahiz 

denborako nahiz ispiritualeko, eman darozkidatzun Jinko ona. Mih 59. Huntarzun eta plazer denborakuen 

gozamenak. AR 31. Eternitaterik ez balitz bezala bizi izan naizela; handik [...] maitatu ditut denborako aisiak, 

plazerak, ohoreak, atseginak. Brtc 130. Bekhatu jadan barkhatuei zor zaien denborako penaren barkhamendua. 

Dh 91. Gure zori on eternitatekoaren eta denborakoaren ithurburua. Jaur 144. Itzalaren pareko, / suntsi dire 

bethiko / populu handiak, / denborako nausiak. Hb Esk 21. 

b) (El) de otro tiempo, aquél. v. DENBORA BATEKO. Aurkitu zuen hark zela / aphur bat pisuxeago / 

denborako gasna baiño. Gy 236. 

- DENBORA LABUR. (Adv.). Dentro de poco tiempo. Esaten zigun denbora labur juan biagula mundutik. 

Auspoa 76, 39 (ap. ELok 449). Denbora labur azalduko da / daukagun borondatia. Tx B I 262. Automobil bat 

kargatu eta / denbora labur or gera. Auspoa 59, 40. Denbora labur danok baguaz / eriotzako ordura. Uzt LEG I 

340. 

- DENBORA LABURRE(T)AN. En breve plazo, en poco tiempo. v. DENBORA GUTXIAN. Are da 

erhokeria handiagoa [...] uste izaitea ezen herstura hartan, hain denbora laburrean, prestatuko eta aphainduko 

dela. Ax 200s (V 134). Denbora laburretan filosofa hura jin izan zen hilzera. Tt Arima 118. Denbora laburrean 

elkargana ziran guziak. Mb IArg I 359. Liak denbora laburrean izan zituen lau seme. Lard 37. (Con ko-, 

adnom.). Juduen bekatua zan denpora laburrekoa, iraun zuen Jesusen Pasio santuak iraun zuen bestean. Mg 

CC 244. Ostatari denpora laburrekoen zain dagozan oe lizunak. Erkiag BatB 135. 

- DENBORA LABURRETAN BARNEN. Dentro de poco tiempo. Thenpora llaburretan barnen 

zurekilankuak egin dikezü. Mst I 23, 1. Eztakinat deus ere, / eztine erraiten, / bena ene fedia, jakinen dinat, / 

denbora llaburretan barnen . AstLas 48. Denbora llaburren barnen / otso humeak 

handitu ziren. Arch Fab 141. 

- DENBORA LABURREZ (BN-arb-ciz ap. Gte Erd 76). a) Por poco tiempo. Denbora laburrez iduki du 

enperadore ta errege bakoitzak bere erreinu edo inperioa. Mb IArg I 342. Denbora laburrez izatu zuen buraso 

hain behar-bezalakoekin bizitzeko atsegina. Jnn SBi 172. 

b) En poco tiempo. [Gizona] arte eta denbora laburrez, miseria eta dolore handiz betherik bizi da. Tt Onsa 

96. Denbora laburrez kongregazione xume hura handizki emendatu zen. JesBih 388. Denbora laburrez, 

Ebanjelioa mundu guzian hedatu zuten. CatJauf 30. Zaharrenak lehenik kargatuz egurrez, / Baionara derama 

denbora laburrez. Ox 94. 

- DENBORA LABURRIK ARTEAN (SP). "Dans peu de temps" SP. Zeren [...] denbora laburrik artean joan 

beharrak baitziren fedearen irakhastera. ES 393. Denbora laburrik artean eta hurren sentitu gabe ganbiatzen 

baitugu intenzionea. He Gudu 70. Denbora laburrik artean ez nauzue ikhusiko. TB Io 16, 16. Esperantza 

izaiteko da, denbora laburrik artean herri guzietan ezagutuko direla hunen abantailak. MarIl 2. 

- DENBORA LABURRIK BARNE(AN). Dentro de poco tiempo, en poco tiempo. Komuniatu dutenetik sei 

egunen buruko, batzutan lehenago, bederen denbora laburrik barnean. Lg II 224. Denbora laburrik barnean, 

segurki eguerdi baino lehen. Elzb PAd 78. Huna bada nori esker dukezuen bizia denbora laburrik barnean. Jnn 

SBi 73. Juduak Jaunaren laguntzari gomendatu ziren eta denbora laburrik barne murruak [...] ederki bururatu 

zituzten. Zerb IxtS 72. Denbora laburrik barne borta-leihoak hetsi zituen gakoz. JEtchep 20. 


mende. 

142


- DENBORA LUZEAN (V-arr-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip, B ap. Gte Erd 76). Largo tiempo. Tr. 

Documentado ya desde los primeros textos tanto al Norte como al Sur; sólo tiene después una tradición constante 

en textos meridionales, mientras que en los septentrionales sólo aparece esporádicamente (Haraneder, Larreguy, 

Hiribarren). 

Denbora luzean zarzo handian egotea. Harb 175. Urthe guztian, hain denbora luzean, garizumaraiño 

arimako eritasunarekin dagoena. Ax 545 (V 350). [Ea] deseo deunga onegaz egon denz denpora luzean. Cap 

102. Nahi duen bezaiñ denbora luzean. He Gudu 92. Adanen bekatua kausa izanik, / denpora luzean gabilza 

itsurik. Acto 407s (lectura del original). Zer graziazko gaindidura etzuen ardietsi behar izan Elizabethen 

familiak Maria harekin egon zen denbora luzean! Lg II 103. Bekatuaren lokardan denbora luzean ondatuak. Ub 

185. Onelakuak ezin denpora luzian iraun leike pekatuban jausi baga. Astar II 221. Eta ain denpora luzian, ez 

dot eukiko une edo instantetxu bakar bateko atsegiñik? Ur MarIl 41. Eguerdiko alde bere izatean, / etzen gaizki 

athera denbora luzean. Hb Esk 26. Aren orduko gloria arek etzuala denbora luzian iraungo. Bv AsL 64. 

Denpora luzean geisorik dagozanak. Itz Azald 161. Sasi-ondoak hain ziren lodi non ibil zitekeen heietarik gaindi 

denbora luzean haurra ikusi gabetarik. Mde Pr 93. Hori erranen dauzut, / Xalbador kuxian, / karkulan egon 

gabe / denbora luzian. Mattin in Xa EzinB 99. 

Tenpora luzeagoan konfesatu bagarik dagoanak. OA 134. Denbor ez luzean Juezak an bildu zituztenak badira 

berreun ta berrogei ta bi. Mb IArg II 269. Au ez egiña gati irauten due gorrotoak, itzik ta agurrik egin nai ezak 

denpora luzeetan. Mg CC 150. Denbora luzeetan aztua bezala egon da lege oek agintzen duena. AA III 523. 

Karzelan denpora luzetan. fB Ic III 328. Zigor onek, Kutxa santan egon zan denbora luze guzian, bere osto, lore 

eta garauakin iraun zuen. Lard 97. Eznia denpora luziaguan emoten dabelako. Ur Dial 95 (It denbora geiagoan, 

Dv luzezagoz, Ip lüzazago). 

(d. luzeko, adnom.). Nolatan abratsak, denbora luzetako probisionea dutelarik, eguneko ogiaren eskez 

daude? Lç Ins E 6r. Sei eun gizon, denbor luzeko orien jan-edana ta zazpi mill anega gari. Mb IArg I 198. 

Bizitza gaisto batean bizi zerala, [...] beiñ ere denbora luzeko enmienda gabe. AA III 600. Eztira egun berekuak, 

ezpada denpora luzekuak. Astar II 69. Aiñ iraunkor eta denpora luzekoa izan bear zuelako. Aran SIgn 30. 

- DENBORA LUZE(A)Z. Tr. Propio de la tradición septentrional; al Sur sólo se encuentra en Echagaray. No 

hemos encontrado ejs. en el s. XX. Denbora luzez ian gaberik. Lç Act 27, 21 (Dv aspaldian). Denbora luzeaz 

bide bat eduki duen urari, ezta erraz bertzetarat irioitea eta eragitea. Ax 86 (V 59). Gizona ezin daukiela denbora luzez bekhatu mortal gabe. Tt Arima 8. Ezta thenpora lüzaz hunian egonen ahal. Mst I 24, 7. 

Denbora luzez bata bertzea ganik urrunduak. Dh 177. Legen zauriaz denbora luzez / urrikari bizituak, / Lezon 

arkitu izan dituzte / erremedio zerukoak. Echag 218. Aphainduraz hain garrazki mintzatu zen non andreak [...] 

neurrirat jautsi baitziren eta denbora luzaz neurrian egon. Laph 153. 

- DENBORAN a) (Temporal; precedido de frase relativa). Mientras; al tiempo que, cuando. Tr. De uso 

general. Iesus Krist haur bera da bere Aitaz determinatu eta ordenatu izan zaion denborán ethorriren ere 

dena. Lç Adv *** 3v. Eta hala egiten duzun denboran, eztu ez Iainkoak faltatzen. Ax 130 (V 85). Legerik ezten 

denboran kostumak balio du legiak bezanbat. Tt Arima 57. Baldin badauka eginik propositu firmea, oroitzen 

zaizkan tenporan konfesatzeko guziak. OA 73. Hirri egiten dugu maiz nigar egiñ behar gindukeen denboran. Ch 

I 21, 2. Gizonen jüjamentiaren eztüzüla lotsarik, zure kontzentziak minik egiten ezteizün thenporan. Mst III 36, 1. 

Jesusen Ama bizi zen denboran bakarrik hau ez uzteagatik, ibilli zen S. Joan Asiko Elizak zaitzen. Mb IArg I 

134. Zure kharraren exenpluaz suztatzen nauzun denboran, othoi neretzat galde diotzotzu behar ditudan graziak. 

Mih 17. Herodes Judeako Errege zan denboran ta Zesar Agusto Erromako Enperadore ta Agintari zanean. Ub 

61. Gauza guziak prest arkitzen ziran denboran, gaztigatu zien zijoazela afaritara. AA III 420s. Gurasuak umiai 

eragotzita daukeen denporan olgeetia. fB Olg 42. Agertzen zaiote bere dizipuluei bilduak ziren denboran. Jaur 

168. Igerika zebillan denboran, / gatz guzia bizkarrean / urthu zitzaion. Gy 306. Hen arimak, bizi ziren 

denboran zütien ber khorpitzer jüntatüko direla. CatS 36. Ez bakarrik Kardinal ta Ordenako anparatzalle zan 

denboran, bai eta ere gero. Bv AsL 178. Oro berdintsu diren denboran / bat hautatzea da neke. Etcham 240. 

Dendako ate itxusi ura / zuben denboran ikusi, / sazerdotia ikaratu ta / abiyatu zan igesi. Tx B I 155. Erregea 

gerlan zen denboran [...] bi haur ukan zituen Maria Balentinak. Barb Leg 68. Bere karguia utzi behar zukeien 

denboran, azkarki samurtu zen ibar-jaunarekin. Dass in Zerb Azk 61. Danak famili batekoak bagiña bezela 

bizitu giñan an egon giñan denboran. Salav 108. Berbaldia entzuten egon giñan de[n]poran. Alzola Atalak 136. 

b) (Aizk app., que cita a Lg). (Adversativa). Mientras (que); cuando, siendo así que. Tr. Más común entre los 

autores septentrionales, aunque hay algún ej. guipuzcoano. Errege hunek lege haur hunein zinez begiratzen 

zuen denboran, gerthatu zeikan errege hunen beraren semeari legearen haustera. Ax 346 (V 230). Halarikan 

ere zenbait hitz arrotz baizik lothu etzaien denboran, ezin erran diteke eztirela Eskualdunak. ES 137. Ardüra 

banoki erri egiten dügü, nigar jüstoki egin behar günükian thenporan. Mst I 21, 2. Nola hek [gure etsaiak] ez 

maita, salbatzaille amultsuak maite gaituen denboran gure gaixtakeria guzien erdian? Lg I 299. Oek gizenduko 

dira nekazaria argaltzen dan denporan. VMg 7. Zer ahalge Jesus maitearentzat, [...] hanbat denboraz bakharrik 

baitago, lurreko erregen gortheak hain betheak diren denboran! Dh 226s. Zuk zure hunkiak nitara thai gabe 

egoizten züntian denboran, zure ofentsatzetik enizalakoz begiratü. UskLiB 20s. Urtheko ilhabethe bakhotxak 

Andre dena Mariaren besta bat dakharken denboran, maihatza zela xoilki fagore hortaz gabetua. MarIl 5. Zeren 


mende. 

143


misterio horik jakintsü uste ürguillütsier gordatzen tüzün denboran, xipier ezagüt erazten dütüzün. CatS V. 

Bardin deus ez gira ari, ixilik egonez, etsaia geroago eta makurrago eta gaixtoago doan denboran. HU Zez 30. 

Angles ala Italiano idorki zerabiltzkaten denboran, Frantsesak uzten hein bat hatsaren hartzerat. StPierre 23. 

Adixkideak zozotuak hari begira zauden denboran, Lohilakat gazteak behako bat ere ez zioten emaiten bere beso 

zainharteri. Barb Sup 146. 

c) A tiempo; a su (debido) tiempo. v. DENBORATAN. Zein da despensér leiala eta zuhurra, nabusiak bere 

familiaren gaineko ordenatu duena denborán ordinarioa deienzát? Lç Lc 12, 42 (He behar denean, TB behar 

den denboran, Dv bere orduan). Falta da ezpaitzara etorzen denboran. Volt 221. Denboran ez badugu / kasurik 

egiten, / barkamendurik ez du Jesusek emaiten. Bordel 201. Denboran aitortu balu / traba gelditu zela. Balad 

181. 

d) Con el tiempo. v. DENBORAZ. Zeiñaren laudorioa hedatzen baita mende guztietara eta denboran 

guttitzen ezpaita. Gç 48. Salbatzale hura da Jesu Kristo edo Mesias, denboran sorthu behar zena. CatJauf 23. 

e) En un tiempo, en cierta época. v. DENBORA BATEAN. Gutik ere denboran zuten asmatuko / herririk toki 

hortan zela agertuko. Hb Esk 138. Biba Joan-Eder! Zer boza izan ahal duzuna, denboran! Barb Sup 25. Ikazkin 

bat Senperen bizi zen denboran... / legetzat hau baitzuen: irabaz arau jan. Ox 93. Denboran gaztain ondo guziak 

hilarazi baditu gaitz tzar batek, orai badire motak gaitzari ederki ihardokitzen dutenak. Zerb Azk 41. 

f) Durante tiempo. Ondoren jarri nitzan denboran / begiratuaz lepora. Bil 36. 

- DENBORAN DENBORAKO. En cada época, lo propio de ella. Tokian tokiko eta denboran denborako 

arabera, dugun jokha bizitzeari. EGAlm 1895, 22. Denboran denborako gisa. Zerb Prov 240. 

- DENBORA ONEAN (tenp- Lcc, denp- Mic). "Oportunamente" Lcc. "A tiempo" Mic 5v. "A buen tiempo" Ib. 

5. Denbora onian zatoz / premiyo billa! AzpPr 127. "Oportuno, tenpora onekoa" Lcc. 

- DENBORA-PASA (V-gip, G-azp, AN-gip, BN-arb; PMuj). Ref.: Gketx Loiola 46; Gte Erd 44. a) (Locución 

adverbial). Pasando el tiempo, para matar el rato. "Denbora pasa dabilla (G-azp, AN-gip), denbora pasa joan da 

(G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 44. Tr. Se documenta sobre todo en textos guipuzcoanos (en vizcaíno sólo 

se encuentra en J. San Martin), si bien hay tbn. algún ej. septentrional. Guziak ongi jan ta edan ondoan, esan 

zion tenpora pasa bezala bere emazte Semiramisek: [...]. Mb IArg I 214. Hots! denbora pasa, solhas emadazu. 

Gy 181. Ez premia daukalako, baizik denpora-pasa. Urruz Urz 64 (ap. ELok 413). Ez ari denbora pasa ibilli. 

Apaol 100. Nola zer egiñik ez neukan, il nuen denbora pasa onla... Iraola 80. Jayian erten denbora pasa / 

tabernara etorrita. JanEd II 86. Denbora pasa dibertitzeko / kantak jarri al banitza. Tx B II 177. Jarri ziren eta, 

denbora pasa, ixtorio-kondan hasi ziren. Lf Murtuts 21. Ezin igarri biarrian ala denpora-pasa ziarduan. SM 

Zirik 55. Hemen gintunan ez dakinat orai zertako. Denbora pasa, araiz! JEtchep 43. Orrela dabil, mitxeleta 

antzo, etengabe batetik bestera gure gogoa, iñoiz gelditu gabe, eta asetzen ezpada ere, denpora pasa beintzat. 

Vill Jaink 142. Denbora pasa edo, halako pertsuzalea ere baitzen. Xa Odol 33. Kafkaren zenbait fruitu ez bide 

dira denbora-pasa irakurtzekoak. MEIG IV 135. 

(denbora-paxa). Piarresek, denbora paxa, zigarro bat eta beste erre zitun. Etxde JJ 151. 

(Con -ko, adnom.). Ez zuela denbora-paxako huskeriekin asti askorik galtzen. MIH 358. Hobby edo 

denbora-paxako jostaketa kuttuna. MEIG I 238. Denbora-pasako irakurle arinek. MEIG III 71. 

b) (Sust.). (T-L, PMuj). Pasatiempo. Denbora pasa onak dirade / oraiñ gazte askorentzat, / amar zentimon 

dago papera / erosi nai duenentzat. EusJok 172. Bi ordurako denbora-pasa alaigarria. Berron Kijote 108. Lana 

jartzen nion neure buruari, desertua zeharkatzen lagunduko zidaten zenbait denborapasa. BAtx Behi 88. 

- DENBORA-PASAGARRI (denboraren p. H s.v. pasagarri). Pasatiempo. Liburu egilleek denborapasagarri 

asmatzen zituzten irudimenak. Alt LB 35. Ortxe arkitu dudala bait-derizkiot pozgarrien gordairua ta 

denbora-pasagarrien meatza. Berron Kijote 81. 

- DENBORA PASATU. Pasar el (un, mucho, etc.) tiempo. v. DENBORA IGARO. Eriak, ta orien an dauden 

Lagunak orazio oiek biotzeko sosegu, ta debozioaz errezatuaz, denbora obeto, ta errazago pasatu, ta animen 

probetxu andiago aterako dutela. Cb Eg III 353. Jainkoaz, eta bere salbamenduaz orhoitu gabe denbora hainitz 

pasatzen dutenek. Brtc 56. Plazer bezanbat penetan pasatzen dixi denbora. Bordel 69. Ez det asko pasako / 

erriyan denbora. Bil 102. Bere denbora guztia Zu serbitzen pasa duana. Sor Bar 38. Adiskideak eginda daude, 

kanpoko edo auzoko, / Uztartu gabe denbora asko ez dute oiek pasako. Basarri 118. Artatik illa izan bear zuan, 

oso denbora gutxi oiean pasata. Salav 21. Ene andreak aldiz, ohetik lekora, / ez du salda egiten pasatzen 

denbora. Xa Odol 148. v. tbn. Xe 371. Iraola 31. Tx B I 256. Etcham 44. 

Pasar el tiempo, pasar el rato. Zenbat aberats ez da / ibiltzen goizetik / denbora nola pasa / ezin asmaturik. 

It Fab 172. Meza luzian egondu gera / eziñ pasarik denbora. Xe 344. Zenbat aldiz kalean denpora pasatzen, / 

Genduan Martiñegaz, ta eskolea galtzen. AB AmaE 234. Bazkal-eta etxean geldi zaite, erran zure arrosarioa eta 

denbora pasa etxondoko eremuetan. Arb Igand 145. Amabi bertso paratu ditut / denbora pasatutzeko. EusJok I 

69. Gero denbora pasatu gendun / kontu kontari atian. Tx B I 62. Ez naiz orroitzen zertan pasatu ginuen 

denbora, dantzarier beha edo. Xa Odol 37. Euskalerriko bertso-zaleak / denbora pasa dezaten. Uzt Noiz 22. 

- DENBORAREKIN (T-L), DENBORAGAZ. Con el tiempo. v. DENBORAZ. Tr. Bien documentado en la 

tradición septentrional desde sus primeros textos hasta hoy, salvo quizá la primera mitad del s. XX. Falta en los 

autores suletinos antiguos. Al Sur no aparece hasta el s. XIX y es sobre todo patrimonio de textos populares o no 


mende. 

144


muy cuidados; la variante vizcaína sólo se encuentra en Uriarte. Denborarekin anhitz hitz eta minzatzeko 

manera eridenen dela obra hunetan berzela hobeki erran zatenik. Lç Adv * 7v. Munduko plazentziek, diren 

handienek ere, denborarekin unhatzen dute. Ax 491 (V 317). Lehenago deitzen ahal zuketela Laburdi eta, 

denborarekin, B khendurik P ezarri diotela. ES 160. Denborarekiñ bertute guziaz gabetua aurkhituko zare. He 

Gudu 86. Denborarekin akabatzen diran munduko ezerezkeria orien eta eternidade guzian iraun bear duen [...] 

kontentuen artean dagoan diferenzia. Gco II 70. Eztu beraz konturik idukiko denborarekin suntsitzen diren 

gauza guziez. Dh 127. Denborarekin batzuek eta / beste asko bertatikan. Echag 217. Esparantxareki / 

denborareki / jinen zaital'eni / emazte galant bat eginik phasta gaxtotik. Etch 280. Ibaietatik dijoaz itsasora 

berriz denborarekin odei biurtzeko. It Dial 109 (Ur denporiagaz, Dv denborarekin, Ip denboraeki). Ondasun 

ugariak gorde zituen, denborarekin Eliza egiteko. Lard 189. Emen egin zan elizatxo bat, gero geitu zana 

denborarekin. Bv AsL 121. Denborarekin giristinoek izatu zuten egun aldi hoberik. Jnn SBi 153. Denborarekiñ 

[...] gauzak mudatzen omen dira. Moc Damu 10. Purgetoriokoak akabatu biaute denboraki, beño infernukoak 

beñere. CatUlz 49. Gero denborarekin lotsarik etorri ez zezaion. Goñi 94. Denborarekiñ ikusiko da / aurrera 

nola gabiltzan. Tx B I 217. Libertatia izanen dugu / bai segur denborarekin. Etcham 37. Azkaindartuko ote dire 

denborarekin? Zerb Azk 29. Erriak denporarekin beste euskera osoturuntz be joko dau. SM Zirik 7. Baiña ezta 

dudarik: denporakin sortuko ditu. Vill Jaink 54. Urgulua handitzen zaiote eta, hola, denborarekin, ez dira 

ohartzen zer kaltea duten hortarik. Ardoy SFran 334. 

- DENBORAREKIN BATEAN. Con el tiempo. v. DENBORAZ. Munduko trabaillu guztiak eta egitekoak 

denborarekin batean hautsten dira, [...] baiña ez ifernuko sua eta pena. Ax 600 (V 386). Hek izanen baitzuten 

fiñ bat / denborarekiñ batean; / bañan hauk iraun behar bethi / eternitate luzean. Gç 175. Aurren aldi batean, 

[...] denpora dohainik eta urririk emate bat zen, [...]. Baina gero, denporarekin batean, gauza beharrezkoa zen. 


- DENBORAREN DENBORA. Al cabo del tiempo. Gero denboraren denbora, gorputz-ill au, bere eskuz 

eskribatutako San Mateoren Ebanjelioa bularrean zuela arkitua izan zan. Lard 511. 

- DENBORAREN DENBORAKO. Denboraren denborako, arbi-errea abenduko (B). "In sœcula 

sœculorum". A EY III 154. Denboraren denborako, gauza guztiak bere garaiko. EgutAr 1-12-1956 (ap. DRA). 

- DENBORATAKO. v. DENBORETAKO. 

- DENBORATAKOTZ (-koz SP). Por un tiempo. "Pour un temps, ad tempus" SP. Iainkoaz iunktatuak ezin 

separa daitezke, denboratakotz ezpada bataren eta berzearen konsentimenduz, baruretan eta orazionetan 

enplega ditezenzát. Lç Ins B 5v. Zakarias bere inkredulitateagatik denboratakotz mututu. Lç Lc 1 (tít.). 

- DENBORATAN. A tiempo, a punto, en el momento adecuado. v. DENBORAN (c), DENBORAZ (c). 

Artuko deut koipe ona, / denporatan el banadi. Lazarraga 1190r. Bada bere, Jaunak ez nafinela, / serbidu bada, 

ni pauso latz artan. / Parkatu, ez nago ni tenporatan. Ib. (B) 1152vb. 

- DENBORATIK DENBORARA (Ht VocGr 431). De tiempo en tiempo, de vez en cuando. Instant guziez 

zure barrenean eziñ sar bazaitezke, sar zaite bederen denboratik denborara. Ch I 19, 4. Ez da horloiarik, zeiñ 

nahi ona izan dadiñ, denboratik denborara pisuak goratu behar ez zaizkonik. He Phil 509. Denboratik 

denborarat alxa diozozu zure bihotza. Mih 66. Denboratik denborara goguan erabil edo medita diro Jesü 

Kristoren Pasioniaren Misterio seindü zonbait. CatLan 136. Denboratik denborala hilabeteko bigarren igantian 

[...] gure Dekretaren irakurtia egiten ahal dükeie. Mercy 43. Denporarik denporara bialduten eutseezan 

Jaungoikuak Israeltarrai Propeta Santubak. fB Ic I 6. Denporarik denporara edo urterik urtera neke andijagaz 

egin oi dana. Astar II 70. Zunbait egünaz denborarik denborala haiez orhitzeko. UskLiB 72. Denboratik 

denborara Mont-Serraterat bazohan. Laph 38. Denboratik denborala, lau urthetarik behin arra-ützültzen da 

egün bat zuntan Frantziako legia botz-emailen eskietan beita (S). EOnAlm 26-4-1906 (ap. DRA). 

- DENBORA TXIKI. "Denbora apur dut irakurteko (V-arr, S), denbora inkaü bat (S), denbora poxiño bat (BNarb), 

denbora ttikia (AN-5vill)" Gte Erd 76. Cf. DENBORA HANDI. Denbora ttipian urrats handiegiak 

egitera behartu omen dugu. In MEIG IX 58. 

- DENBORA HUTS. Tiempo libre. v. 1 asti. Denbora huts guti zuten ardurenean. JEtchep 16. 

- DENBORAZ. a) Con el tiempo. Tr. Documentado sobre todo en escritores guipuzcoanos desde mediados 

del s. XVIII, si bien hay tbn. algún ej. vizcaíno; ocasionalmente se encuentra tbn. en autores septentrionales, 

entre los que suele ser más usual denborarekin (q.v.). Denboraz ahitu zaizkitzun indarrak erreparatuko dire. 

SP Phil 503. Konfesore Jaunak beren zelo guziarekin denboraz onelakoak irabazi [bear dituzte]. Cb Eg III 376. 

Errazita [...] ema daite denboraz. Egiat 223. Eztozue au beingo batean irabaziko; baña bai denporaz. Añ LoraS 

88. Denboraz igarotzen eta bukatzen diran nekeak utsak bezela dira beti beti iraungo duen neke eta tormentuen 

aldean. Gco II 81. Bizia utzi zitzaien, denboraz mundua berriro bete zezaten. Lard 9. Denporaz dala eltzen pikua 

arbolan. AB AmaE 248. Eskumuñak etxian, Mari, eta denboraz alkar ikusiko degu... Apaol 111. Amodio bat, 

deusez ttipitua izan gabe, denboraz beraz hazkartuz dohana. Lap 48 (V 26). Haritxabalet jaun apezaren gainen 

ele lazü hanitx hedatü dira denboraz. Const 14. Denporaz gizon andiya izateko modukua etorrala-ta. Kk Ab II 

71. Denboraz, aizea dala-ta, mendixka oriek mugitu egiten dira. Anab Aprika 8. Denboraz, Buenos Aires erdian 

etxe-bizitzaren bat artu bearko zuten lanerako bidea laburtzeko. NEtx LBB 64. 

b) En un tiempo, en cierta época; durante cierto tiempo. v. DENBORA BATEZ. Heretiko edo elizako legeak 


mende. 

145


begiratu ezituela sospetxatua lehenbizirik denboraz frogatu behar da bere eginbidetan . Harb 422s. 

Grekoak ere denboraz eta nausi zeino, iraun zuen. ES 107. Hau guzia egin ta ere, egondu zen Dabid denboraz 

alakorik ezpaliz [...] bezain lasai. Mb IArg I 173. Bat egin izan zen denboraz Absalonekin, altxatu izan zenean 

bere aitaren kontra; ordean yarria zen orduko bere eginbidetan. Lg I 318s. Badute Eskaldunek sinheste osoa / 

mintzatu izan dela denboraz Yainkoa. Hb Esk 201. Denboraz aitoren semeak ziren [...] pilotan artzea ohore 

zitzaiotenak. Zby RIEV 1908, 87. Denboraz dorre hortan egiten ziren herriko buruzagien bilkurak. Zerb Azk 16. 

Zuen aita, denboraz, Ameriketarat joan aintzin, ezagutu dut. Larz Iru 16. Herritarren artean zonbait hala hula / 

badakizu denboraz sortu zauzkigula. Xa Odol 111. 

c) A tiempo; con tiempo. v. garaiz. Tr. Sólo meridional; se documenta sobre todo en el s. XIX. 

Testamentua denboraz ta soseguz eragitea. Cb Eg III 220. Baldin Zeugana denporaz badator damuturik, aztuko 

dozuzala bere egite deunge guztiak. Añ EL 1 150s. Agindu arren gurasuak denporaz batu deitezela etxera, 

berandu artian etxetik kanpora dabilzanak. Astar II 78. Baldin artzen ezpada denporaz ardura, / agur gure 

basoak ta agur ezkurra! Izt C 154. Adiuntzaz eta denporaz onduten diranak bere estu ta larri ibilliko badira 

erijotzako orduan. Ur MarIl 79. Denboraz agur eginik, aldegin zuten. Bv AsL 125. Alogerekoai bearreko 

eginsari eta alogerak denporaz emoten ez deutsezanak. Itz Azald 105. Ill da; eta nere kulpaz! nik denboraz zein 

zan esan ez niolako. Ill Pill 32. Eskerrak bera [medikua] denporaz ibili zana, anka bat kanposantuan eukala ei 

jeuan da. SM Zirik 35. Bi illebete osoek emon irakasleari, denboraz eta estutasun barik bear dan neurrian notak 

emoteko. Alzola Atalak 137. 

d) Hace tiempo. Ala segitu bazuben [pumatzen], denboraz giñan lurperatuta. Moc Damu 28. 

e) Pronto. --Banijoa bereala; oraintxen laster izan bear du meza. --Denboraz bear du izan. Ill Testim 5. 

Denboraz dira gure mendi ta belardiak ardagaia baño legorrago biurtuta. Munita 13. Beleak sarraskira 

aurrena baitoaz, / ijito azal-beltzak an dira denboraz. "Pronto aparecerán". Or Eus 364. Eztarria berotzen du 

ukondoa goraz: / irrintzi ta kantari asiko denboraz. "Para comenzar bien pronto su canto". Ib. 59. 

- DENBORAZKO (SP). a) Temporal. v. DENBORAKO. Denborazko ohore guzien mesprezioaz. SP Imit III 

41 (Mst thenporal). Pekatubai zor jaken kastigu denporazkua. CrIc 162. Ala animazko ontasunak nola 

denborazkoak. Legaz 35. Beren bekatuaren denborazko pena. Arr May 39. [Infernukoak] betikoak diralako eta 

garbitegikoak denporazkoak. Itz Azald 41. Aita Santuaren agintaritasun denporazkoaren lapurreta. Ib. 55. 

b) (Adnominal de denboraz (c)). Denporazko konfesiño on batek aldatuko ninduan ondo erraz Zeru eder 

gozora. Añ EL 1 57 (EL 2 65 bear tzan aldian eginiko). 

c) (Adnom. de denboraz (b)). Ajola gutxi du emen munduak denporazko asiera izan duan ala ez jakiteak. Vill 

Jaink 37. 

- DENBOREN DENBOREZ. Con el tiempo. Gaitza da ziñaz garbi jakitea [...] nola banakatu diran aldien 

aldiaz (denboren denboraz) [ele] batzuk besteetatik. Ayerb EEs 1916, 262 

- DENBORETAKO (denboratako G-azp ap. Gketx Loiola). a) Antiguo. "De mucho tiempo, de sabe Dios 

cuándo. Noizkoa da ori? Denboratakoa" Gketx Loiola. v. DENBORA BATE(TA)KO (b). Ez da orain sortua, 

/ ez da aurtengoa, / baizik da lege zarra / denboretakoa. Echag 155. Kanta biotz pozgarri / Euskal errikoa, / 

plaza-soñu egoki / denboretakoa. Ib. 173. 

b) "Para rato, para largo tiempo. Denboratako zegok ori or" Gketx Loiola. 

- DENBORETAN. a) Con el tiempo. v. DENBORAN (d). Ordenak denboretan izango zituan gora-bera 

guztiak [agertu ziozkan]. Bv AsL 192. Denporetan ageriko Pedro Arregiko (V, msOch, Ezale III 223). A EY III 

40. b) Durante mucho tiempo. "Denboretan egon zen gaixorik (V-gip, G-azp)" Gte Erd 191. Nola nai ere 

saiatu bear, ezpaitzun denboretan bera erailtzeko aukera berririk izanen. Etxde JJ 154. 

- LAU DENBORAK. Las (cuatro) témporas. "Témporas, lau denporak" Añ. v. garta. Hartarakotz barur ezak 

garizuma guztia, / halaber laur denborekin Sainduen bijilia. EZ Man I 32. Laur tenporak, bijiliak eta gorozüma 

barur itzak osoki. Bp I 47 (FPrS 15 laur tenporak, CatLan 14 laur denborak, CatS 7 laur thenporak). Gartatenporetan 

edo urteko lau denboretan. Ub 186. Lau denpora edo Kuarta denporetako barauren bat ausitzen 

bazuan. Mg CC 153 (CO 227 Lau edo Kuarta denporetako). Lau-denporetan edo kuarta denporetan. Astar II 

243. Lau denporetako egubastenak, barikuak eta zapatuak. Itz Azald 115. 

Etim. Del lat. tempora. A pesar de su aspecto arcaico (o a causa de éste, precisamente), quizá se trate de un 

préstamo tardío, tomado del latín medieval y muy en especial de la lengua de la Iglesia. 

denborakal, tenporakal. Cada tiempo. Urtheko laur tenporakal behin. Bp II 87. 

denborakarazko. Temporal. Utziko dautzut beharko duzuna ni hil et-ere denborakarazko khexagunerik 

kabe bizitzeko, eta nahiko duzun asti guzia ukhanen duzu jainkotiargoazko egintzei hots ematekotzat. "Sans 

sollicitude temporelle". Birjin 245. 

denborakari. Cronológicamente. Huna orai zu seigarren: seigarren denborakari, balioz uste baitut 

Chourio aspaldian aintzindu duzuela gehienek. Lf ELit 321. 


mende. 

146


denboraketa. Tiempo. Bainan etzuten ukhan denboraketarik Am-Eskolastikari mintzatzeko. "N'eurent 

guère de temps". Birjin 300. 

denborakor. Temporal. Guztiz lurrekoak eta denporakorrak diran gauzetan. Itz Azald 211. 

denborakotu. (Empleado en la expr. bere denborakotu 'adecuar a su tiempo'). Eskuetan dugun edizionea 

XVIIgarren mendeko azken urtetan jalgi dela, lehenagoko aintzin-solasarekin, argitaratzaleak besta aldakorren 

saila bere denborakotuz. Lf ELit 140. 

denboral. v. denborale; tenporal. 

denboraldi, denbora-aldi, denporaldi. Tr. Usado por Haraneder, Mendiburu, Lizarraga de Elcano y, a partir 

de principios del s. XIX, por autores guipuzcoanos. En DFrec hay 25 ejs. de denboraldi, más uno de 

denboralditxo, y uno de denporaldi; todos ellos, al parecer, corresponden a la 2. a acepción. 

1. Estación. Oreiñek nekez egiten dute lasterra bi denbora alditan: gizenegi direnea[n] eta argalegi edo 

mehegi direnean. He Phil 319 (SP 317 sasoin). Italiako Ifar-aldetik barruna, zeña denporaldi artan otzenetakoa 

izan oi dan. 'En aquella estación'. Aran SIgn 42. 

2. (V-gip ap. Gte Erd 76), denbora-aldi, denporaldi (V-gip ap. Elexp Berg). Temporada, espacio largo de 

tiempo. "Denporaldixan eztot zigarroik erre. Denporaldixan etxaittut ikusi. Denporaldixa daroia komunian" 

Elexp Berg. "Denboraldi aundixa in dozu etorri barik (V-gip)" Gte Erd 76. Alá ibilirik pobre gisa 

denboraldibatéz. LE JMSB 261. Oroát diót ústeas denbóra aldibátes gaixtoak egiterá gaizki. Ib. 564. Lilluratuta 

bezela denboraldi luzeetan egonerazitzea. 'Ratos largos'. Aran SIgn 49s. Denboraldi bat bazan, ark tinkatu izan 

zuela bere biotz biguña berekin txikitan jostatzen zan lagunagan. "Hacía ya tiempo". Otag EE 1881b, 60. 

Denbora aldi batean etziran ez gabez eta ez egunez andik aldaratu. Goñi 60. Denporaldi luzeak emon dauz an. 

Alzola Atalak 94. Artzai bat edo beste egoten da denboraldi puskaren baten. BasoM 16. Horretarako 

elebitasunezko denboraldia behar, luzeagoa nahiz laburragoa. In MEIG VI 30. 

3. Época. Horduko denbor aldietan gaurko gureetan baño agitz andiagoa. Mb IArg I 130. 

denborale, denboral, denborala (V-gip), denporale (V-ger-gip). Ref.: Holmer ApuntV (denporale); Elexp Berg 

(denporale). 1. Tempestad, temporal. Hay denborala en V-gip, ref. al temporal de nieve, granizo, etc. "Da 

gauerdia ekar(ri) zeuean denporalea, aizea eta itxosoa gogor (V-ger)" Holmer ASJU 1969, 178. "Temporal, mal 

tiempo. Denporale txarrak jo juan eta soldau pillia hil zuan izoztuta. // Hau dok denporalia, hau" Elexp Berg. v. 

ekaitz. Tr. Documentado a partir de mediados del s. XVIII en autores meridionales, sobre todo guipuzcoanos. 

Arren nere pekatuen denboral gaisto onek murgildu ta onda ez nazala. Cb Eg II 52. Denboral gaizto au 

igaro. Echve Imit 269 (III 29, 2; Ol ekaitza). Denborale guztiz otz eta txit euritsuan. Izt C 455. Jesus, denboralia 

aunditzen, eta ez aitik, eta ez Iñaxiorik ez da ageri! Ill Testim 19. Denboralia noiz dan / Norte-amerikan / 

[aparatuak] antza ematen diyola / eztu dudarikan. Arrantz 131. Denborale txarrak diranean, [...] [Ama Birjiñak] 

zaintzen omen ditu erriak ezbearretatik. SMitx Aranz 197n. Etorreran itxasoaren erdin denborale gogor bat izan 

genduan. JAIraz Bizia 113. Itsas-urak irakiten diarduen denporaletan. Erkiag Arran 117. Valenciaren parean 

denborala gogor bat izan zuten. In Goñi 12. Laño traketsak beren ondoren / denboralea dakarte. Basarri 9. 

Gogoratzen naiz bein nola zigun / trumoi gogorra asiya, / ta beriala or sortu zuen / denborale itxusiya. Uzt LEG 

II 165. [Baratzako loreak] denboraleak dizkit hondatu. Azurm HitzB 41. 

2. (G-azp), denporale (V-gip). Temporada. Denborale puska bat Rieti ta bere inguruetan igaro onduan. Bv 

AsL 66. 

denbora-pasa. v. DENBORA-PASA. 

denboraratu. "Arriver au temps voulu" Dv. 

denboratasun, denporatasun. Temporalidad. Toki eta denpora batekin zeuzkan lokarri denak joan zaizkio: 

tokitasuna eta denporatasuna galdu du. Vill Jaink 66. Beste horrenbeste gertatuko zaie, ordea, eta urte gutxi 

barru, zorioneko "denboratasuna" dela bide, oraingo gazteagoei. MIH 337s. 

denboratsu. 1. (Aprox. de denbora; empleado en casos locales). Hacia el (aquel, etc.) tiempo, por la (aquella, 

etc.) época. Juduak Babiloniarat eramanak izan ziren denboratsuan. He Mt 1, 11 (TB, EvL, HeH 

denboratsuan, SalabBN denboratsian; Lç izan ziradenean, Ip, Echn denboran; Dv desherripen irian). Absalon 

sarthu zen, denboratsu hartan, Jerusalemeko hirian. Lg I 313. Denboratsu onetan Joseren ezurrak ere Sikem 


mende. 

147


ondoan lurpetuak izan ziran. Lard 120. Denboratsu artan San Benitoren semiak eman zioten [San Franziskori] 

Subasioko mendian zuten praile-etxe bat. Bv AsL 160. 

2. (Aizk app.). Temporada, espacio de tiempo. Abraham egon zen denboratsu bat Kanaango herrian. Lg I 

39s. Mezako denboratsu hura Jainkoa baithan bildua eta mezan kausitzen balitz lituzken sentimendu beretan. Dh 

53. 

denboratxo, denporatxo. Dim. de denbora. Kapak... badu bere denboratxua, jauna. Aitona zanena zan... 

Sor Bar 36. Orain dala ogei urte izandu nitzan azkeneko ango festetan. --Denboratxua da. Ib. 72. Olloak 

bigarren arrautzok ekarteko denporatxoa bear izango dau. Bilbao IpuiB 258. 

denbra. v. denbora. 

denbruntxo. v. debrientxo. 

1 denda, tenda, tenta. Tr. La var más extendida es denda; hallamos tenda en Leiçarraga y Lazarraga, y tenta 

en Larreguy y Xarlem. 

1. Tienda de campaña. Ezen abrén gorputzak [...] erratzen dirade tendetarik lekhora. Lç He 13, 11 (He oste, 

TB diagoitza, Dv olha, Ker txabolategi, IBk oihal-etxola, IBe kanpamentu). Heltzen da Saulen tentarat edo 

kabanarat. Lg I 288. Bortü gañiala artino / tentaz beita beterik [kanpaiña]. Xarlem 601. Abraham bere etxera 

edo dendara itzuli zan. Lard 19. Ez al dakusan an beian zuen dendako euna aize-aldiak eragiña? 'De notre 

pavillon'. Or Mi 106. 

2. (V, G; Volt 58, Mic 9v, SP, Lar, Añ, H (V, G)), tienda. Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Tienda, 

comercio; taller artesanal. "Ipurdiko aundia izan du, denda erretze orrekin" Gketx Loiola s.v. ipurdiko. v. 

botika. Tr. Etcheberri de Ziburu y Gasteluçar denominan denda al taller de los menestrales o artesanos; 

asimismo, para Pouvreau es "boutique de tailleur" (cf. dendari); en BorrB (1764) es la tienda-taller de un 

zapatero. Ya en Voltoire, como en la mayor parte de los autores meridionales desde Lazarraga, denda es el lugar 

en que se venden cualquier tipo de mercaderías (cf. las extensas descripciones de los géneros de una tienda que 

dan AA II 52 y Astar II 74 y 135s). No hay testimonios al Norte desde el s. XVII (salvo en Mattin); en cambio, 

al Sur es de uso general hasta hoy; se observan algunos intentos de sustitución a comienzos del s. XX (hay 

saltoki edo denda en Kirikiño (Ab I 70), quien, de cualquier forma, emplea denda frecuentemente; cf. ib. 71, Ab 

II 159 etc.). En DFrec hay 55 ejs., ninguno septentrional. 

Zerren ez daukae / nun paseadu kalerik, / ez geiago / erregalozko tendarik. Lazarraga 1203r. Ene plazaan ze 

efinzu / zeure gorputzez tendea, / zegaiti ez dot nik erosiko / an jarri didin frutea. Ib. (B) 1164vb. Merkatu 

una[k] atratzen du molzetik dirua eta merkatariak erakarzen du dendara . Volt 256. Begira nago zure 

denda hain ongi garnitua eta probeditua merzeriaz. Ib. 243. Apelesek bere dendan etzien kolorerik / ene 

ordenantzat bezain ikhusteko ederrik. EZ Man I 16. Erremedioen denda. EZ Man II 197. Ene dendaren barnean 

/ botikaz darotzut eragiten / Eliza ene etxean. Gç 206 (habla el nekazale 'menestral', distinto del laborari 

'labrador'). Ill-oialaren eske bidaltzeko zeuden dendara. Mb IArg II 322. Gisa onetan edo bestean itzegitea, 

ferian edo dendan erosten dan gauza ezta. Cb EBO 13. Iñunzi onekin / denda au / gaur garbituko det / ispillu bat 

bezin. BorrB 13. Denda zokoetan autsak eta sitsak ukiturik zeuden gaiakin, zer prezio eskeñi diteke? AA II 167. 

Dendarako ta beste tratu txaarretarako ta inpameetarako patrikaran edo muxilleetan laboria edo al dagijeena 

etxeti oostuta. fB Olg 201. Denda guztijak dagoz idigirik. Astar II 73. Etxe galanta franko / aurre ederrakin, / 

denda, ganbara, soto / eta balkoiakin. Echag 45. Ardandegi, sagardotegi, denda eta beste toki saldu-erosiko 

guztiak. Izt C 211. Atxurra ta mantala / arduaren prenda, / ezta aberastuko / oriyekin denda. JanEd I 56. Etxian 

koipia falta, / dendan oliyua. Ud 33. Zorrik ez eban izten sekula dendetan. AB AmaE 252. Dendako ta gañerako 

juan-etorri ta sal-erosien kontua berak eramaten baizuan. Bv AsL 43. Denda ontako etxekoandrea al da beorri? 

Sor Bar 97. Denda-zulo batera / gizonagaz doa, / berak legez artuten / amaiketakoa. Azc PB 237. Onen 

balioarekin jarriko dut denda koxkor bat, eta ogitarako lain aterako al degu. Apaol 83. Oñetan be bai-dodaz 

oski egokijak, / Barainka oskigiñen dendan erosijak. Enb 177. Denda zeukan Matxinek etxearen beko oñean. 

TAg Uzt 43. Aren dendatik eramaten zitun [...] bear zitun irin, zai eta bababeltz. Ib. 17. Dendaz denda asi naiz 

[erregalu bat] billatzen. Txill Let 58. Sukaldetik dendara pastel karraioz. Anab Poli 77. Denda aundien iragarki 

apaiñak. Erkiag BatB 126. Tutuluneko dendatik urteten. Ib. 105. Denda beti zorretan (AN-5vill). Inza NaEsZarr 

1548. Bankoa zegon etxean bazien tienda ere. ZMoso 44. Bilbaon, behintzat, ez da erraz euskal libururik 

aurkitzen, denda ezagun bat baztertuz geroz. MIH 122. Oso ongi hartu dute, bai kritikan eta baita, hotz bazen 

ere, jendeak. Eta saldu, denda jabeak harritzeko adina. MEIG I 68. 

v. tbn. Bil 87. Arr May 47. Ag Kr 189. Iraola 74. Tx B I 63. Lab EEguna 101. Etxde JJ 228. SM Zirik 115. Arti 

Tobera 271. And AUzta 77. BEnb NereA 217. Salav 86. NEtx LBB 178. 

(Como segundo miembro de compuestos). Sartu zan, bada, ango jostallu-denda batian. Sor Bar 97. 

Eunzuri denda andi baten aurrian. Kk Ab II 15. Jan-edan denda. NEtx Nola 14. Erloju-denda baten jabe. Izeta 


mende. 

148


DirG 9. Ikusi ebazan gauzetatik geien-gein gura izan ebana, gozo-denda batean ikusi ebazanak. Alzola Atalak 

49. Moda-denda. Mattin 137. 

- DENDAKO. v. dendako. 

- DENDA MERKE. "(V-m), baratillo. Denda merkean erosi, comprar en baratillo" A. 

- DENDA-MORROI. Dependiente. Erbestean denda morroi, pelotari, bizargiñ, perratzalle ta abar 

irabazbide errezen billa. Ag G 163. 

- DENDA-MUTIL. Dependiente. Denda-mutil gisa pasa zituen urte luzeez. MEIG IX 97. 

- DENDA-OSTE (dendoste Lar). Trastienda. Peru zapatariaren denda-ostean [euken bilkura-lekua]. Erkiag 

BatB 93s. 

- DENDA-OTSEIN. Dependiente. Ordurarte salduketa-lanetan jardun dan denda-otseña. TAg Uzt 58. 

- DENDETAN. (Jugando) a las tiendas. v. dendarika. Neskatxaren jolasak "dendetan ibilli", muñekari lo 

arrazi [...] izan oi dira. MAtx Gazt 29. 

- KANPO-DENDA. Tienda de campaña. Estura larrian armak botarik lasterka, utzi zituzten Gipuzkoan beren 

kanpo-dendak eta arropa. Izt C 360. 

2 denda (H (L)). 1. "Hésitation, indécision. Dendan egoitea, id. dilindan [...], demeurer dans l'indécision, le 

doute" H. Bertzalde halako denda batean daude [bersuak]. Nekez osatuak iduri dutelakotz, nekez ditugu 

irakurtzen. JE Bur 144. 

2. (BN ap. A; VocBN, Dv, H). "Difficulté de se dégager le ventre" VocBN. "Constipation" Dv. "Estreñimiento" 

A. 

3. "(BN) effort" Lh, que cita a H (pero no encontramos sino dendatu y dendaera). 

dendaera. "Tentativa" Lar. "Tentative, effort" H. 

dendaka (AN-gip ap. A EY IV 282). (Jugando) a las tiendas. v. dendarika. 

dendakai. "Legra, instrumento de cirujanos, dendakai mota bat", "legrar, dendakaiaz zauria ikusi, beatu, 

begiratu" Lar. 

dendaketan (G-erroil [?] ap. A EY IV 282). (Jugando) a las tiendas. v. dendarika. 

dendako. Género, mercancía. Errial puska batzuben balijua dendakotan artuta. fB Ic II 130. 

dendal (V-m ap. A; Mg PAb 134, Zubiau Burd 107). "Apoyo del mazo y su sostén en las ferrerías" A. Cf. el 

texto de 5-11-1815, recogido en Larrabetzu (V-arr) por Garm LexEV 261: "Que el encajonado de madera del 

dendal que está bajo del mango y del huso mayor". Cf. dendel. 

dendalari. v. dendari. 

dendalarri. "Piedra sobre la que se fija el dendal" A. "Dendal-arrija" Mg PAb 134 (en una lista de instrumentos 

de ferrería) Zubiau Burd 107. 

dendalgoa (BN, S; SP, VocBN, H), dendarigoa (Sal; Lh). Ref.: A (dendalgo); A Apend (dendarigo); Lrq 

(dendalgua). "Métier de tailleur" SP. "État de couturière" VocBN. "Métier de boutiquier ou de tailleur, 

couturière" H. 

dendaltza (BN ap. A; Dv). Sastrería; oficio de costurera. "Profesión de sastre y de costurera" A s.v. dendalgo. 

Lenik ikasten ezpadute irasket orrek eskatzen duen dendaltza ta sermoi egitea [...]. Mb IArg I 54. Badire 

oraitik dendaltzan ontsa ikhasiak. Prop 1897, 283. 

dendamen. 1. "Balanzo, tanteo, examen, que también se dice balance" Lar. 

2. "Au figuré, doute, perplexité" Chaho. "(G), syn. de denda, doute, hésitation, perplexité" H. v. 2 denda. 

dendara(tu). Ir a la tienda. Tutuluren dendara zanean, Nikanor-ek barruan mustaurik eroian beazunaren 

mingotsa. Erkiag BatB 89. 

dendari (V-arr-oroz, BN, S sg. A; Lcc, Volt 67, Mic, SP, Urt, Lar, Añ, H (G)), dendalari. 1. Sastre. 


mende. 

149


"Jubetero", "sastre" Lcc. "Braccarius, [...] galtzak egiten dituen dendaria, galtzak egin eta saltzen dituen 

dendaria" Urt III 396. Cf. A EY IV 305: "La calle que en Bilbao tiene el nombre de la Tendería nuestros 

mayores la llamaban Dendarikale, calle no de tenderos (que en toda calle los hay), sino de sastres". 

Tr. Al Norte se documenta sólo en los autores antiguos (cf. infra, con el sdo. de 'costurera'); al Sur es general 

desde el s. XVIII (antes aparece en los diccs. de Landucci y Micoleta), si bien apenas se encuentran ejs. de esta 

acepción en autores del s. XX (cf. infra (2)). La forma dendalari se encuentra en Iztueta. 

Pieça de Sancho dendaria (s. XII?). Arig SM 31, 216. Dendariaren debizua. "Du tailleur ou couturier". 

Volt 263. Dendari baten etxean ere, ofizialeak abiadura handia daramala, pontuak husu eta laster emaiten 

tuela. Ax 91 (V 61). Zeren baldin loriarik bada [aberatski berregindurikako aldagarria erabiltzea gatik] [...] 

dendariarentzat [da]. SP Phil 199 (He 201 dendari). Alaxe dendariak / eta zapatariak. BorrB 8. Argin, arotz, 

olagizon, dendari, okin, sagardo saltzalle, ikazkin. Lar Cor 152. Napolesko dendari pobre batekin. Cb Just 76. 

Victoriano deitzen den dendari Español ba(t) (L-côte, 1788). ETZ 168. Dendari edo jostun batari puska bat, 

bestiari beste zataltxu bat Jaubiaren borondatiaren kontra artu daruenak. CrIc 81. Dendari batek jazteko eder 

bat jostea. Añ LoraS 193. 149. Zapatari eta jostun edo dendari asko. Astar II 72. Atozte lenbiziko / 

dendariagana: / eramango dezute / beti gauza ona, / burutik oñetara / jazteko persona. Echag 143. 

Dendariyaren andre lanera egiña, / guztiz jostun fiña, / da esku ariña. Ib. 117. Itxas gizonak, dendalariak, 

tonelgiñak, ermentariak, zapatagiñak eta beste gañerako anaikide edo kofradiak zituztenak. Izt D 16. Dendari 

abilla ta / arotz jakintsuna. Izt Po 138. Iostun dendari gizon-antzeko / magal-arteko morroiak. Azc PB 362. Neu 

dendaria banitz, ikasi bearko zendukie euskeraz, oialak eta enparauak eskiñika zatozentxuok. Ag Kr 97. Au 

entzun ebanian / Txomin dendarijak, / arturik zorroztuta / bere artazijak, / josi biar eutsala / soñeko osua. Enb 

100. Deabru gaiztoak eraman deiela / dendari honen jostura (V-arr). Balad 140. 

(B, BN-baig, Sal, S, R; Lecl (-darea [sic]), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Satr VocP. 

Costurera. Tr. Pertenece sobre todo a la tradición septentrional, aunque hay ejs. populares alto-navarros y 

guipuzcoanos. Se comienza a documentar en textos suletinos desde finales del s. XVIII y, salvo Hiribarren, no se 

encuentran testimonios más occidentales hasta el s. XX. Eta partikularki / dendari bilo zuritiak, / hurak 

dirade, hurak / amurus eratiak. AstLas 12. Aspaldian ebili hiza dendariaren ondun? / Gantza loditzen hasi ziok, 

gaxua, sabel ondun. Etch 416. Dendariak yosten tu ene mantharrak. "Couturière". Arch Gram 120. Bada ya 

errota bezainbat lakhari on, dendari bezainbat oihal erosi gaben saltzaile. Hb Egia 136. Sortherako alhaba 

dendaria / goizian goizik jostera juailia (S). ChantP 392. Dendari sorginik ez, eta emagin sorginak ihaurri. JE 

Bur 194. Ixabel dendariak, egundaino geroztik, ez zuen Jaun Meraren galtzarik josi. Barb Sup 44. Dendari bat 

bada gure auzoan / irabazten baitu ofizioan; / bere orratzez, bere ariez / irabazten du (AN-gip). A CPV 699 

(que traduce, con todo, "una tendera"). Dendariak josten du jauntzia. Lf ELit 90. Gaztain-ondo zabal baten 

itzalpe goxoan, dendari gazte moltxo bat baziren. Lf Murtuts 43. Iru damatxo Donostiako / Errenterian dendari, 

/ josten ere badakite baino / ardoa edaten obeki. Canc. pop. 

2. (V, G; H, Zam Voc), dendalari. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Tendero; comerciante. Tr. Sólo 

meridional; aunque se encuentra ya a mediados del s. XVIII, la mayoría de los testimonios son del XX. Ez da 

onezkero esango / gezurrik batere; / egia esango dute / dendariak ere. GavS 34. Arotzaz gañera zan / 

errementaria, / argiña, kapagiña / eta dendaria. It Fab 107. Narru-dendari zapataria / da gaur Iauna ta Don 

Krispin. Azc PB 362. Dendariak eta saltzalleak pisu eta neurri labur eta txikiyakaz salduerosiyak egiten 

dituezanean. Itz Azald 107. Beñola, Toledoko dendari-kalean nenbillela (Quijote IX). "En el Alcaná de Toledo". 

Ldi RIEV 1929, 208. Aitari bear dana irabazten laguntzea ondo da, ta sendi askotan, lugiñen eta dendarien 

artean batez be, olan egin oi da. Eguzk GizAuz 140. Dendari ziran, ale ta irin-salerosketan aritzen ziranak. TAg 

Uzt 17. Kornubierazko izenak ematen dizkie [...] dendari hainitzek beren salgaiei. Mde Pr 263. Txerpolarien 

(saltzaile ibilkoi) antzera ari baitziran bide-dendari. Zait Plat 113. Makiña bat cooperativa ta sindikato jarri 

omen zuan. Bañan dendariak eta begitan artu zuten Aita Goñiren lana. A. Zavala in Goñi 11. Dendalarien 

inbusteriak / egitzat artzera, / txotxeriak ekartzera, / zorrak eginda etxera. And AUzta 126. Dendari aundi baten 

semeak. Erkiag BatB 61. Dendariak euskeraz itzegiten du (AN-larr). Inza NaEsZarr 216. Galesez mintzatu 

natzaio dendari nahiz baserritar bati. MIH 185. v. tbn. A BeinB 52. Iraola 74. JAIraz Bizia 20. Anab Poli 53. 

SM Zirik 63. Arti MaldanB 209. Uzt Sas 57. 

Cf. dendarika. Itz auek [apariketan, koziñeketan...] aurren jolasak (dendari dirala ta abar) adierazi oi 

dute. NEtx Nola 24. 

- DENDARI-BOTA (V-m). Ref.: A; AEF 1960, 20. "Pota, un pez" A. 

- DENDARI-IZAR. "(BN-mix), litm.: estrella de sastre, la primera estrella que se ve al anochecer" A EY III 287. 

- DENDARI-TXORI. "(V-m), martín pescador (pájaro)" A. 

dendarigoa. v. dendalgoa. 

dendarika. "(V,...), juego de niños, a tenderos o sastres" A. Dendaka edo dendarika iolastu bear baeben, 

bera izango zan saltzaillea. A BGuzur 109. 


mende. 

150


dendarikintza. "Sastrería, oficio" Lar. "Métier de tailleur, couturière" H. 

dendaritza. Sastrería. Errementari, zapatari edo dendaritzara eta beste ofiziyo edo lanen bat ikastera. 

Astar II 78. 

dendaritzu. "(R), profesión de sastre" A Morf 84. 

dendatu (Vc ap. A; Mg Nom 66, Añ, H (V, G, BN, citando a Lç y Mg)), dentatu. 1. Intentar, afanarse, 

esforzarse, aplicarse. Cf. tentatu. v. ahalegindu, saiatu. Dendadi eta heiagora egin ertzeko penan ez aizená. 

"Efforce-toi". Lç Gal 4, 27. Nere Osaba jaun ta besteekin ere leiatu edo dentatu naiz onelako izen-aldatze edo, 

erdera usaian, ethimologietan. VMg XVs. Dendatu biar dogu ardura andijagaz guraso tristeen pozgarrijaren 

billa. fB Ic I app. 10. 

(Acompañado de -t(z)era). Ze poza niria enzuten badot bizkaitarrak alkarren leijan dendatuten diriala 

erostera liburu au. Mg CO IV. Dendatu biar gara [...] nekezari euskaldun utsak irakatsi deuskuben gisaan berba 

egitera. Mg PAb 195s. Murgildu edo mus eginik uretan, dendatu zan arrapatzera. VMg 6. Abiatu ta dendatu 

bear da laster medizinak, sendagarriak, erremedioak artzera. Añ GGero 214. Dendatu gaitezan bada guztiok 

dotrina egijazkua ikastera. fB Ic I 9. 

(Acompañado de -t(z)en). Dendatu nasala, uste dot, gurasuai eureen, ta umeen onerako zer egin santu au 

buruban sartuten. fB Ic I 304. Jakitunak ez dirala dendatu [euskeeran] [...] eureen adin aberatseen ondasunak 

zabaltzen. JJMg BasEsc II. Ez zaitiala arren dendatu kendu nai izaten neure gogotik daukadan pensamenturik 

gozueena. Ib. 278. Euskal azia ereiten, arren, / danok gaitezen dendatu. AB AmaE 427. 

(Acompañado de -t(z)eko). Ezarri eutsazan [kargiari] egur barrijak lenguak gitxitu biarrian; dendatuten 

zan ostera lepora jasoteko, baña alperrik. Mg CO 117. Denda ta igitu zaiteze apari ta oe garbi on bat iminteko 

lagun oni. Mg PAb 93. Ikustekua da, damubaz bere, zelan dendatuten dirian [azerijak] zelatetako, bidiak 

ebagiteko, samapeti oratu ta itoteko [ardiak]. Ib. 110. 

2. Animar(se). [Komunioa] sarri egitera dendatu edo animatzeko esan zuen "Ogi au jaten duena biziko da 

beti". Mg CC 206. Bildurrak ez dau nagituten, ta bai dendatu ta azkortuten pelietako irme ta sendo. Mg CO 86. 

Deritxat nor edo nor dendatuko dala Giputz euskeran imintera. Ib. 294. Eztago dema bezelako akullurik 

nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Ag G 80. Orrelako autuetan joan zitzaien orduak [...] 

goizalderarte, batak bestea dendatzen edo bildurtzen [...] beti ere alkarri ixo-ixoka, andik edo emendik 

zarataren bat ote zalakoan. Ib. 158. 

3. (V-ple ap. A; Lar, Añ, H). "(Hacer) cala y cata, averiguar con certeza, denda, dendatu, errotik jakin" Lar. 

"(Descubrir) campo, explorar" Ib. "Requerir, reconocer, probar" Ib. "Tentar, probar, examinar, tentatu, dendatu" 

Lar, Añ. 

4. (V-oroz-ple ap. A; Añ, vEys, H). "Quiere decir adornarse, engalanarse" Ast Apol 90. 

"Ataviar" Añ. "S'habiller, se vêtir avec recherche, s'attifer" H. "Engalanarse" A. 

5. "(B), incorporar a un niño para que salga de vientre" A. 

dendatxo, dendatxu. Dim. de 1 denda. Batzuk dendatxo batekin zeuden / erosian da salduan, / jateko aña 

egiten zuten / udaran eta neguan. Basarri 103. Auzoko dendatxuetan lortzen eban janaria. Erkiag BatB 137. 

dendatze. "Toque, prueba que hacen los plateros, menastarrien dendatzea" Lar. 

dendaurre. Lugar delante de la tienda. Bilboko kalietan zear ebiltzan alkarregaz, dendaurretan begira. Ag 

Kr 189. Errizaiñ batek dendaurrean ez geldirik egoteko esaeutsien [...], gizadien ibillerea galerazotebielata. Ib. 

191. 

dendaxka. "Tienda de Cirujano, dendaxka " Lar. 

dendazain (Añ), dendazai (Lar, Añ, H (G)). "Tendero" Lar, Añ. "Boutiquier, marchand" H. 

dendel. 1. "1.º (V-arr-m-oroz-ple), tentemozo, palo sobre el cual descansa el carro; 2.º (V-ple), puntal de casa 

vieja; 3.º (V-arr-m-gip-oroz-ple), parte central del lado trasero del carro; [...] 5.º (V-m), estribo, p. ej. de un 

coche" A. Cf. dendal. v. tentel. Burdizen atzeko dendelien zarri zakon dama eder bat (V-m). "En la pértiga 

trasera". Munibe 1961, 171. 

2. "(V-m), harapo, colgajo de ropa" A. 

Etim. Dendal y dendel parecen provenir de algún derivado del lat. tendere; cf. DAut: "tendales, en la carreta 


mende. 

151


vale lo mismo que limones. Tiene uso en Extremadura". 

dendelako. Sea como sea. Cf. DENA DELAKO (s.v. dena dela). Ikhusi duenean lehen amu-kolpea, / 

Huna, diotza gizak, frikoaren hastea, / dendelako katura [= 'captura'; se trata de un pequeño pez] / bioa 

otharrera. Gy 46. 

dendelete. Baña zuk zer uste dezu, gitarra jotzen eta dendeletian pasatzen degula denbora? Iraola 31 (ELok 

345 traduce la expresión, evidentemente fig., "alferkeriatan egon, estar cazando moscas"). 

denden. "(B), estar de pie un niño recién empezado a andar" A. Cf. tenten. v. dago. 

den-dena, dan-dana. Tal cual es. v. dena den. Gutartean pilota dagola den-dena, / zaharrentzat bezala, 

josteta lehena. Ox 181. Lapurdin deusek deus ez dautzu nihun gordetzen: hantxe duzu den-dena, zabal-zabala. 

Zerb Azk 38. 

- DEN-DENEAN. Tal cual es. Biziro maite dugu euskara [...] baina nork geure gisara moldatua eta aldatua, 

horrela "politago" delako, ez den denean. MIH 83. 

- DEN-DENEKO. (Adnom.). Izadia beti zentzuz-bestaldeko ta dan-daneko aldetik ikusten. Gazt MusIx 166. 

- DEN-DENEZ. En esencia (?). Gauzen izana, guna, du aintzat artzen, eta itxurak, dan-danez, ezer gutxi dio 

axola. Gazt MusIx 166. Jakiña danez, Barne-eresia errotik eta dan-danez Leloen leloaren jainkoratzea da. Ib. 

159. 

dendent (H, Lh). Harriet, seguido por Lhande, lo interpreta como sinónimo de dena dela (q.v.) y traduce el ej. 

de EZ: "Vous m'avez tiré (mis au monde) de rien, et quoique (quelque rien soit) il soit (de moi), vous avez soin 

de moi", traducción que hace sentido, pero no da cuenta de la forma; ni siquiera teniendo en cuenta el den... 

den... "pour peu que ce soit" que aduce Lhande. Parecería, en cambio, que tiene aspecto románico, a causa de la 

terminación -nt, inusual en vasco y esperable, en cambio, en romances vecinos; cabría tal vez relacionarlo con 

algún derivado románico de tendere (cf. vasc. dendatu). En cuanto al significado, se diría que pudiera ser algo 

como "constante(mente)", "con afán, con aplicación"; si así fuera, habría que tener en cuenta, por lo menos, el 

término de las Landas recogido por Palay "tendégn, tendén, toujours, sans interruption; tirà tendén, tirer 

vigoureusement et sans arrêt; interj. s'emploie comme en fr. hardi! Haut, e tendén! Hardi, sans arrêt, et 

vigoureusement!". Iongoikoa, ezteusetik eman nauzu mundura / eta dendent idukitzen duzu ene ardura. EZ 

Man II 71. 

dendera. Tendera. v. denderu. Dendera edo tratulari gutxika gutxika lapurreta zitalak egiten dituztenak. 

Mg CC 55. Denderak, errotariak ta beste ofiziodun askok. CrIc 82. Dendera saldu erosijetan edo irabazte 

geiegijak edo neurri laburragaz gauzaak emoten ditubenak. Mg CO 257. Argi-makatza saloskari edo denderiak. 

Kk Ab I 71. 

denderu (Añ). Tendero. v. dendari (2). Denderuak [...] feria denporan erabatera egiten dabe guztia, 

saldu, ibilli, berba egin, bear, jan ta diruak batu. Añ LoraS 100. Uts egiten dabe denderuak, merkatariak, 

tratudunak [...]. Añ MisE 191s. Denderubari oijala, miesia edo pañuelua, jostunari jake edo almillia [zor 

deutsedaz]. Astar II 159. Denderuak esan zion: --Bueno, artu zak zapatak eta [...] pagatuko dituk. And AUzta 

77. 

dendo. "(BN), resentimiento" A. 

dendoka. "Elgarren dendoka dira (BN), están resentidos el uno del otro" A s.v. dendo. Cf. dendozka. 

dendozka. En lucha. Jinikan ere hirietako hegua ephel tzarra, atzemanen gaitik bethi xutik, gorphutza 

lurrarekin dendozka, arima fediaren ithurrian fresko. Idiartégaray GH 1931, 464. 

dendrometro, dendometro. Dendrómetro. Bada ortarako [zuaitzaren luzera artzeko] "dendometro" 

deritzaion tresna. Munita 150. 

dendu (PMuj), dendun (V-m ap. A). Equilibrio, estabilidad. "Dendun baten dago, está en cierto equilibrio. Se 

dice de un enfermo que ni mejora ni empeora" A. Zt (comunicación personal) afirma que significa exactamente 

"crisis". v. tentu. Poesi iatorra, gain gainekoa, oro dendu, gartxu, osasun. "Toda equilibrio". Or BM 24. Bare 

bare gelditu yakon barrena, ekuruz bete, denduz josia. Erkiag Arran 193. Arako ekiñaldi, oiñen joko, dendu ta 

gorputzaren zaltasuna...! Erkiag BatB 186. Muga orretan [ogei urte inguruan] dendunez ta zentzun ikutuz beteko 


mende. 

152


dau. Ib. 153. Dendunik izango ote duzu iñoiz? Ibiñ Virgil 63. 

Ez naiz ari zeruko zabaldiak edo izarren tartea neurtzen, ez lurraren dendua billatzen. "Terrae libramenta". 

Or Aitork 264. 

- DENDUNEAN. En equilibrio. Aztakiña beti dendunian eukittian, naiz landerrentzat dala naiz aberatsentzat 

ixan. Otx 100. Aparece tbn. como glosa de orekan en Zait Plat 15. 

- DENDUNEAN IPINI (imiñi Otx Voc). Sopesar. "Poner (la báscula) en el fiel, litm.: poner en balanza" Otx Voc. 

Neskatillearen attak, oneik eta areik dendunian imiñirik, [...] egiña egin esango leuke ta egiñikua ontzat artu. 

Otx 77. 

denegatu, denekatu. Denegar. Iniuria handia egin lekidie haurrei, baldin hura [Baptismoa] denega 

balekie. Lç Ins F 3v. Paganoek denegatu ziteen noizbait Platon, / Delfesko sekretuari sobera etzarraion. EZ 

Man I 33. Profeta dela falsoa dute predikaturen / eta Kristotzat eztadin aithor denekaturen. Ib. 71. Zeruko 

pausua zure gomendiokoei denegatzen. Harb 395. Gure banitateak gatik zeure aiuta denegatzera iarri zara. Ib. 

367. 

deneko. "(AN-5vill), dagoeneko" A Apend. 

denemanes. v. demonimes. 

denengandu, danengandu (V-gip ap. Etxba Eib). "Generalizar. Makiñak danengandu dittue gauza asko. 

Danengandu da gaur musika ona" Etxba Eib. "Euren dana danengantzia, lelengo kristauen legia" Ib. 

denganino, denganiñau (V-m), anganiño (V-ger). Ref.: A (denganiñau); A EY III 370. Tr. Documentado en 

autores vizcaínos del s. XX. (Forma atenuada de demonio). "Demonio (eufemismo de demoniño)" A. Esan; 

esan arin, denganiño orrek, oraindo beste astakeri andijagoren bat egin ete daustaan bildurrez naiagok eta. Otx 

141. Eutsiez, eutsiez, pizti denganiñuok. Ib. 134. Barre algaraz batera, azur zorioneko ori be bota eban. Bai, 

azur denganiñoa be bota! Bilbao IpuiB 227. Denganiñoak alakoak, ia ezer kosta barik, lortu eban zeruratzea. Ib. 

91. 

+dengania. (En interrogativas parciales). "(Non) dengania zagoz? dónde demontre estás?" PMuj. Ze 

denganiño biar daustazube, barritxuok alakuok? Kk Ab I 69. Zelan ixan leiteke, / zelan denganiño? Enb 67. 

- DENGANINO-DENGANINO. (Con reduplicación intens.). A, denganiño denganiñoa! Onek prailliok beste 

munduan be eztozak azken izango! (V). Jaungoikozale Egutegi (ap. DRA). Denganiño-denganiñuok! Lau dukat 

bakarrik daukotazala? Guzurtiok alakuok. Bilbao IpuiB 245. Denganiño-denganiñoa! Au be bai? Au jazo bear 

niri? Ib. 167. Azeria zan, azeri lapur denganiño-denganiñoa! Ib. 203. 

denge. "Dengue, melindre, puede venir del bascuence deunge" Lar. "Action de faire le délicat, le dégoûté" H. 

denik ere. v. DENIK ERE (s.v. dena ere). 

denka, danka. "Ze ordu danka etorri gara (V-m), hemos venido a saber qué hora es" A EY III 334. 

denki (Lar Sup H). "Sustancia, fundamento" Lar Sup. ¿De den 'que es', más el suf. -ki? 

denmendren. v. DEN MENDREN s.v. mendre. 

deno. "(S), tout à fait. Deno hura uduri duzu, il lui ressemble tout à fait" Lh. 

denonziazione. v. denuntziazio. 

denotatu. Denotar. Zeren zazpitako kontuak perfekzione signifikatzen baitu Skripturán: eta halakotz da 

hura karazko perpetuitatearen denotatzeko. Lç Ins D 5v. Baptismoak zer signifikatzen eta denotatzen drauku? 

Lç ABC I 1r. 

denpora. v. denbora. 

dentasun, dantasun (BeraLzM). 1. Existencia. Gauzki baten dantasuna ezagutzeko. "La existencia de un 

objeto". Zink Crit 74. 


mende. 

153


2. dantasun (BeraLzM). Esencia. Argiaren aunitz berekitasun eta ezarpen baidazauzkigu, baña bere 

dantasuna ez dazaugu. "Ignoramos su esencia". Zink Crit 76. 

dentatu. v. dendatu. 

dentela. v. dantela. 

dentila. v. dantela. 

dentista. Dentista. Dentistak ere etzun kontuba / nai baño leno kobratu. JanEd II 85. Basa dentista harek 

etzakiela hortzen antolatzen. JE Bur 193. Dentista bearrik ez dik izango. NEtx Nola 22. Badoha egun batez 

horzkin, hots, aho-arthatzailearen ganat. Lana finitu-ta, erraiten dio dentistari. Herr 5-10-1961, 3. 

dentistgoa. Oficio de dentista. Dentista hunek etzakik dentistgoan, hargin batek notantzan baino gehiago. 

JE Bur 194. 

dentu. Crear. Birjina guziz dohatsua dela Jinkoak berak dentu etxola edo tabernaklea. Ip BulaS 9. 

(Ez dentua, 'no creado'). Sinhesterekin aithortzen zitut, eta gur deizut egiten, Aita, Semea eta Spiritu 

Saindua, izate ez dentua eta ezinhila, Aingeruen eta diren ororen Dentzalea. GH 1933, 325. 

dentxo, dantxo. "Dantxua (Vc), litm. locito que es, todo lo poquito" A. "Dantxoa bere (V-ger), aunque es 

poca cosa" A EY III 267. "Danean dantxoa, nere gizontxoa (V-ple, G-to-goi, AN-larr), hay que pasarse con lo 

que haya; litm.: cuando hay (úsese de) lo poquito que haya, hombrecito mío" Ib. 187. Baiña, danean dantxoa, 

nere gizontxoa, gure aita zanak esan oi zuna. Or QA 139. 

dentzaile, dentzale. Creador. Aingeruen eta diren ororen Dentzalea. GH 1933, 325. 

dentzeju (V-gip ap. Iz ArOñ), lentzeju (V-gip ap. Iz ArOñ). "Vencejo, especie de cuerda que se forma con la 

paja para atar las gavillas" Iz ArOñ. 

denuntzia (-nz- V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Denuncia. 

- DENUNTZIA EMAN (G-azp, AN-gip, B ap. Gte Erd). Denunciar. "Salatu egin dute (G-azp, AN-gip, BN-arb), 

denuntzia eman dute" Gte Erd 77. 

- DENUNTZIA SARTU (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Denunciar. "Denunzia sartu dot Konzejura 

amengo ur zikiñen gaittik, he puesto denuncia al Ayuntamiento" Etxba Eib. "Denunzia sartu zotsen sariekin 

peskan e(g)ittiagatik" Elexp Berg. 

denuntziarazi, delonzaerazi. Hacer denunciar. Kunplitü nütianin hogei eta zazpi, / emaztiz nündin aitak 

delonza erazi. Etch 182. 

denuntziatu. 1. Anunciar; avisar. Eta denunziatu izan zaión dibinoki Spiritu sainduaz, etzuela heriorik 

ikhusiren, non lehen ikhus ez lezan Krist Iaunarena. Lç Lc 2, 26 (TB abisatu, Dv ezagutarazi). Ezen noiz ere 

ianen baituzue ogi haur eta kopa haur edanen, Iaunaren herioa denunziaturen duzue. Lç 1 Cor 11, 26 (He 

irakatsi, TB anontzatu, Dv erantzun). Eta ezkonduei denunziatzen drauet, ez nik baina Iaunak, emaztea 

senharraganik eztadin parti. Ib. 7, 10 (He ordenatu, TB, Dv manatu). Erakuts dezadanzát hitan neure botherea 

eta denunzia dadinzát ene izena lur guzian. Lç Rom 9, 17 (He bana, TB hedatu, Dv aipha). Guk ez letrarik 

rezebitu diagu hizaz Iudeatik; ez ethorririk anaietarik nehork denunziatu dik edo erran deus hizaz gaizkirik. Lç 

Act 28, 21 (Dv zure kontrako berriekin ethorri). Eta ethorri ziradenean Salaminara, denunzia zezaten 

Iainkoaren hitza Iuduén sinagogetan. Ib. 13, 5. Anhitz Profetaren testimoniajez eta anhitz aldiz denunziatu, 

arranberritu eta konfirmatu izan da promes hura bera. Lç Adv ** 2v. 

2. (-nziau V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; -adu Lcc). "Denunciar" Lcc (tbn. podría pertenecer a la otra 

acepción). "Estu artu arren, ez eban iñor denunziau" Etxba Eib. "Bere anaiak denunziau zeban" Elexp Berg. En 

DFrec hay 8 ejs. de denuntziatu. 

denuntziatzaile. "Denunziatzallia etorri deilla Alkate jaunan aurrera" Etxba Eib. 

denuntziazio (-nz- Lcc), denonziazione. "Denunciación" Lcc. Uztaritzko komuneko zenbait herritar onek 


mende. 

154


egin dioten denonziazioniaren gainian. Revol 142. 

deñatu. v. deinatu. 

deho. "Mot usité dans un dialecte vascon, et qui rappelle le nom du diable, du démon, dans la bouche des 

personnes pieuses ou des femmes qui ne veulent pas dire Demonioa, Deabrua, Debria. Il est du langage familier; 

c'est quelquefois une sorte d'exclamation; et, dans les deux aceptions, il est l'équivalent du mot français diantre" 

Chaho. 

dehota. v. defota. 

departamendu (T-L), departamentu (Casve), departemendu, departimendu. Departamento (división 

administrativa). Pirenea Aphaletako Departimenduko Aphezpiku Konstituzionala. Revol 129. Felizitatzen 

zütüt, Defis jaun jüjia, / departamentüko süjeten lilia! Etch 514. Departamendü huntan etzen Renaud baizik, / 

hamar depütatüetan, paubren hunik jalki. Ib. 592. Erresuma zatikatu zuten 83 departemendutan. Elsb Fram 61. 

Uztaritzeko auzapez, kontseilari jeneral eta gure departamenduko deputatu ohia. HU Aurp 166. [Bezançoneko 

diosesak] eremuz eremu badauzka bi departamendu osorik eta bertze lur puska bat. Ib. 67s. Ez du, ez 

gobernamenduak, ez departamenduak, ez herriak egundaino ardit bat eman. HU Zez 164. Lurdesko iri edo 

ziudadea [...] arkitzen da Altos Pirineos deritzaion Departamentuan. Goñi 21. Massy jauna, departamentuko 

agintaria, Lurdesen arkitzen zen. Ib. 64s. Herri ttipi bat da Hérault deitzen den departemenduan, Montpellieretik 

hurbil. JE Bur 197. En DFrec hay 32 ejs. de departamendu (8 septentrionales) y 14 de departamentu. 

departamenduka. Por departamentos. Mihikuek berek hautatuko dituzte departamenduka tatsarik gabeko 

lagunak. Herr 21-3-1957, 1. 

departamendutxo, departamentutxo. (Dim. de departamendu). Pequeño apartamento. Sei metro kuadru 

inguruko, olezko departamentutxo bat ofizinatzat. SM Zirik 106. 

departimendu. v. departamendu. 

depen. "(V-m), grito que se dirige al que viene en la proa de una lancha, para evitar un choque. Parece voz 

tomada de defender" A. 

dependentzia. 1. (Gralmte. en plural). Dependencia(s), cosa(s) accesoria(s) que acompaña(n) a la principal. 

Baieta konfesatzen ezen bere forma eta dependenziá ororekin nezesarioki eduki eta begiratu behar dela. Lç Ins 

G 7r. Gizona zena zen bezala bere apertenenzia, dependenzia, bere egitate, bere pensamendu, bere minzatze eta 

izate guziarekin. Lç Adv * 8v. 

2. (Urt (-nz-), Chaho (+ -nz-)). (Relación de) dependencia. "Absolute, [...] dependenzia vel dependenziarik 

gabe" Urt I 52. Zeiñarenganik baitute dependenzia gaiñerako kreatura guziek, eta hark ez nihorenganik. Arg 

DevB 234. En DFrec hay 16 ejs. de dependentzia, ninguno septentrional. 

dependitu (Urt, Chaho). Depender (acompañado gralmte. de -tik; intrans., salvo en Etcheberri de Ziburu, que 

emplea trans. e intrans.). "Aliunde pendere, bertzetarik dependítzea" Urt I 507. Tr. Sólo documentado en 

autores septentrionales antiguos y en Echenique. En DFrec hay 2 ejs. de dependitu y 2 de dependatu, todos ellos 

meridionales. 

Bi manamendu hautarik Lege guzia eta Profeták dependitzen dituk. Lç Mt 22, 40 (Echn dependitzen; He 

horietan zarratzen dire, TB itxekitzen, Ur datoz, Dv horietan dauntza). Iongoiko nihoren ganik dependitzen 

etzarena. EZ Man II 168. Berzeren ganik eztuzu nihola dependitzen. Ib. 14. Herioaren kolputik dependitzen dela 

haren onsa edo gaixki iagoitikoz izatia. Tt Onsa 137. Ez nazazula othoi abandona neure azkeneko partiadan, 

zeiñetarik dependitzen baita bata edo berzea. Arg DevB 154. Diliyenzia huntarik dohala eta dependitzen dela 

hark bitoria eramatea. He Gudu 164 (SP 147 hartan datzala). Zeren baita gure Kreazalia eta harenganik 

dependitzen bagira gauza güzietan. CatLan 82. Iujeamentü hartarik ene sekülakoz unsa edo gaizki izatia 

dependitüren dela. UskLiB 69. 

depexa (T-L). Despacho, parte; mensaje. "Dépêche" T-L. Diharassarry zenaren min-hartze izigarria 

entzun zuenean, berehala [...] depexa joarazi zuen. HU Aurp 124. Ez balu jaun apezpikuak depexa igorri [...]. 

HU Zez 165. Orotan hedatu da / nik uste Depexa: / Ihizin ein dutela / gaitzeko helexa. Etcham 233. 

Egüérdixáltín, éran délako aizúk ükhen ziá depéxa háu: [...]. "Ce télégramme". Lrq Larraja RIEV 1935, 140. 


mende. 

155


Alger-ko aintzindariek ager-arazi dute depexa bat [...]. Depexak zion ez zutela presonerik. Herr 7-1-1960, 1. 

Erregeak depexa bat igorri dio. Herr 27-7-1961, 1. 

depexatu. Enviar (un despacho, parte...). Aizúk arrúnt depexátü ziuá arapostia. "Télégraphia". Larraja 

RIEV 1935, 140. 

deplauki. v. deblauki. 

deplorable. Deplorable. v. auhendagarri. Akzident triste eta deplorable hark eman zian okasione. Tt Onsa 

92. 

deponente. (Verbo) deponente. Deponentea zer da? Akhabantza or duena eta ez baita egiten aktibakotik 

eta baitu aktibakoaren sinifikantza, hala-nola loquor, sequor. ES 364. 

deporte (G-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd). Deporte. "Deporteko bost denda daude (G-azp, AN-gip), 

deporteko tienda azkarki bada (AN-5vill)" Gte Erd 185 (junto a kiroldenda y esporreko, de otras zonas). v. 

kirol. Ta batez ere deporte itzak / indarrik daukan tokira, / [...] munduko gizon azkarren oiek / pozikan 

etortzen dira. Basarri 69. Gipuzkoarra beti izan da / deporteari emana. Ib. 70. En DFrec hay 17 ejs. de deporte, 

2 de deportibo y uno de deportista, todos ellos meridionales. 

deposit. v. depositu. 

depositario (Lcc). Depositario. 

depositaria. (Forma de fem.). Eleisa Ama Santa Erromakua da Jesusen esposa maite, bere doktriña 

garbijaren iaube ta depositarija egiñ ebana. JJMg BasEsc 40 (ed. 1845, 38 jaube ta erakusla). 

depositatu (-adu V-ple ap. Holmer ApuntV; Lcc (-adu), Lar, Añ). Depositar. "Urnetan botoa depositateko (Vger)" 

Holmer ASJU 1969, 176. Nai izan zituan eutzi depositaturik zazpi sakramentu oetan. OA 80. Aetan 

eutziaz depositadurik. Ib. 44. Utzizué betíko depositaturík elizan erremédioa gure gaitz guziendáko. LE Urt ms. 

68r. Dirua jokatu da / publikuan garbi, / baita depositatu / Presidentiari. EusJok II 77. Esanaz: "[apustu] au 

etxian / zeukagu seguro", / depositatu dute / makiña bat duro. EusJok 126. 

depositu (Lcc), deposit (VocBN), deposito (Lar DVC 207). Depósito. "Gage, objet qui garantit le 

remboursement d'une somme empruntée, dépôt" VocBN. Ene depositaren begiratzeko. Lç 2 Tim 1, 12. Iauna, 

baduzu dirorik Liongotz depositean edo han emateko? "En depósito o a finanza". Volt 188s. Laugarrena, 

egoana iustuendako, pekatuak purgadu ezkero; zeinetan egozan deposituan legez. "Como depositados". Cap 32. 

Fidatu darokuten depositoa edo ontasun alxatzerat emana ez bihurzea. CatLav 137 (V 71). Begira zazu depositu 

preziatu hori. He 2 Tim 1, 14 (TB, Dv depot, IBk, IBe gordailu). Elkiz bere depositotik gauza berriak. Samper 

Mt 13, 52 (He, TB, SalabBN tresor, Echn tesoro, Ur gordallu, Hual probisione). Gizon oriyek pensatu dute / 

deposituban jartzia / edo bestela lengo jabiak / atzera eramatia. Ud 70. Millaka metro tuboz gañera, lau urtokidepositu 

ere egin zituzten. Munita 115. Bizkaiko Bankuan deposito ederra dauka azio-paperetan. Arti Ipuin 56. 

Esne biltzeko ontzi edo tanke bat, bomba, depositotako tankea. Oñatibia Baserria 119. Emendik urbil, iru gasdepositu. 

Lab SuEm 212. En DFrec hay 3 ejs. de deposito. 

depot (Dv). Depósito. v. depositu. Segur naiz baduela botherea ene depotaren begiratzeko egun 

hartaraino. TB 2 Tim 1, 12. Zain zazu zure baithan emana den depot baliosa. Dv 2 Tim 1, 14. 

depurazio. Depuración. Gure depurazioak alferrik. Erregearen familia guztiaren afusilamentua alferrik. 

Arti Tobera 273. 

deputatu. v. diputatu. 

derado (V-arr ap. A), deado (V-arr-ger ap. A). "Con insistencia" A. 

derbu. "Employé par les personnes pieuses à qui il répugne de dire debru, debria, diable; c'est [...] une sorte 

d'exclamation" Chaho. A EY III 370 da derbii como eufemismo de de(a)bru en BN-bard; hay además "derbu, 

diablo" en A Apend, con una indicación confusa: (Bar G [= V-ar, G?]). v. demontxe. 


mende. 

156


derdemiatu. Aresti (FLV 1973), que traduce "sacado, librado", sin duda basándose en idoki y delibratu, da la 

forma como dudosa, pero no hace ninguna conjetura al respecto. No parece que Schuchardt reparase en el 

término, ya que no lo encontramos citado en ninguna parte de su Intr, cuidadosísima con las erratas. 

Redemitzea erran nahi da ranzoinaren prezioz ber zeren eskuan zenaren derdemiatzea, idokitea eta delibratzea. 

Lç Decl a) 5v. 

derden. "(R-is), poltrón, abandonado" A. v. tenter, tertel. (Quizá de una formación reduplicada *den-den, 

disimilada después). 

derduil. "(AN-gip), traule, cuadrilátero de madera en que se recoge el aparejo para pescar la merluza" A. 

derepente. v. derrepente. 

deretxa. 1. Derecho. Hau eragite berarekin kenzen dion zeruko deretxa ta grazia. Mb IArg I 143. Egin zan 

Judeako Errege bide gabe ta deretxa gabe. Ub 57. Galdu zuen Zerurako zuen esku ta deretxa. AA III 268s (cf. 

AA II 12: eskubide edo deretxa). Lenbizi jaiotzeari darraizkion eskubide eta deretxak. Lard 31. 

2. (V-ger ap. A; Lar (-ea, det.), H (G, AN)), teretxa. Oportunidad, ocasión. "Deretxa ona daukazu oraintxe 

Bilbora joateko" A. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos del s. XIX. Emakumeak [...] ederra iritzi nai 

izatea gizonai, ezkontzeko teretxaren ansiarekin. AA III 553. Iñauterian, erriko ta auzerrietako festetan ta 

deretxa dan guztian. Ib. 631. Deretxa egokia datorrenean. Ib. 344. Gu bekatuan amilderazteko deretxaren billa. 

Ib. 360. Lagun urkoari txarkeri egiteko deretxaren zai. Ib. 515. Zu ofenditzeko bide eta deretx guzietatik 

aldegiteko propositu sendoa. Animen Konsolatzallea (Tolosa, 1821) 487 (ap. DRA). Bazekiten ongi teretxarik 

onena noiz zan. Izt D 14. Bere bizarriazko azañak egiztatutzeko izan al zitekean deretxarik oberena. Izt C 435. 

Ontzeko Jaungoikoak ematen dizun azkeneko deretxa. Arr May 18. Deretx onez baliatuta. Ib. 149. 

3. dretxa (S ap. Lh, que cita a Foix). "Direction" Lh. 

deretxatu, teretxatu. Proporcionar, brindar, deparar. 1791garren urtean toki berean egin genduen bidaje 

batek [...] teretxatu zigun oarketzeko atsegiña. Izt D 11. 

deretxo (Lar, Añ), dretxo (Arch VocGr). 1. Derecho. Cf. T-L: "Déchéance, dretxo galtze". AxN explica zuzen 

(79, 80, 146, 570) por deretxo, zuzenez (578) por deretxoz y zuzena kitatzen (347) por deretxotik galtzen. v. 

eskubide. 

Tr. La forma deretxo se documenta en textos meridionales (incluyendo al alto-navarro Elizalde, CatB y 

Bordel); Beriayn y Lizarraga de Elcano, en cambio, emplean dretxo, que es la forma septentrional. En general, al 

Sur es propio sobre todo de autores de léxico poco cuidado; desde la 2. 


mende. 

a mitad del s. XIX no aparece, salvo en 

Arrue, sino en bersolaris y textos populares. Al Norte se documenta por primera vez a comienzos del s. XVIII 

(CatLav); con posterioridad su uso se mantiene con cierta regularidad hasta hoy. En DFrec hay 35 ejs. (uno 

septentrional) de deretxo, y 11 (9 sept.) de dretxo. 

Ez erabili / deretxo baga auzirik. Lazarraga 1203r. Ala galzen du [...] zeruko gloria erdesteko zuen dretxoa. 

Ber Doc 125r. Deretxoz egun orrelakoetan trabajatzea debekaturik dauden [...] aetarikan batere. OA 150. 

Parabisuan dretxo izaitea. CatLav 45 (V 30). Eman batbedrari bere deretxoa edo arrazioa. El 87s. Zeruko 

paradisuaren deretxoa galdu eragin ziguen. Gco I 469. Zeruko herederoak edo jabe gaiak eta deretxodunak egin 

zaituen. Gco II 9. Niork eztú dretxorík nitas, baizik orrén Majestadeak. LE Ong 38v. Baldiñ zure 

deretxoa argitzeko [...] asko esan nai bazuan juramentu eragiteak, etzenduan bekaturik egiñ. AA III 556. Galdu 

dogu zerurako geunkan deretxoa. Añ MisE 24. Sekulako loriarat, Jainkoaren beraren gozamenerat zuzen edo 

dretxo izatea. Dh 241. Edonok dauka eskubide edo deretxua inok kendu ezteijon daukan izen on edo fama. Astar 

II 187. Bekatu mortalen medioz galtzen duela animak [...] Zerurako deretxoa. CatB 57. Eta emaiten diozkate 

ezin ukhatuzko dretxoak gure bihotzen gainean. MarIl 65. Bezti arazten du eta etxean ezartzen du aintzineko 

dretxo beretan. Jaur 125s. Emango diat baldin / badirak ematen / zarren aizen partetik / dekan deretxoa: / ire 

primotasuna / ta maiorazkoa. It Fab 241. Enuen dretxorik hortako. Arch Fab 207. Bat ezta tributa zor ez 

dioenik, / ez haren dretxotik itzur daitekenik. "De son domaine". Gy 168. Jente askoren bistan / pruebia galdua, / 

atzera eskatzen dau / deretxo bakua. EusJok II 82. Loiolako izena, ene arbasoer hanbat gostaia, nik zer dretxoz 

dabilat oinen pean? Laph 39. Gure tartian deretxo gabe / asi nai zuben auzian. PE 44. Gizona herrestatik alxatu 

uena / eta, porroskaturik gathe zakarkena, / bere gizon-dretxoak hartu zituena. Elzb Po 215. Guk bera 

serbitzeko daukan eskapide eta deretxoa. Arr May 177. Katolikoen dretxo guzien kontra. Elsb Fram 176. Zuk 

deretxo gabiak / badakizu artzen, / ezpañak igurtzita / patrikadan sartzen. AzpPr 49. Zenbeit urrats erabili ere 

du Garaziko laborarien dretxoak ez nahiz galtzerat utzi. HU Aurp 159. Halaber ene ahaide, adixkide, etsai eta 

ene othoitzetan zerbait dretxo duketen bertze guzien gainerat. CatJauf 10. Beren dretxoak-eta finkatuak diten /


langileak jeiki dira. Iratz 61. Etzuen haatik hilarazteko dretxorik. Zerb IxtS 31. Eztaok deretxorik!! SM Zirik 18. 

Horra nun, dretxo berekin, Harrixurik dion: "Zertako da intzaur-ondo hori Urtebikoa eta ez enea?". JEtchep 48. 

Jujek beren dretxoa balinbadute zuri galdeen egiteko, zure dretxoa ere da zure hobena denen aintzinean ez 

aithortzeko. Larz Senper 12. Ura beretzat nahiko zuen / dretxo zutener kendurik. Mattin 67. 

v. tbn. Cb EBO 36. DurPl 77. Bordel 182. Ud 77. Noe 29. Tx B II 86. Uzt Auspoa 22, 126. Dretxo: JesBih 459. 

Hb Esk 52. Zby RIEV 1908, 604. Lap 362s (V 166). 

2. + dretxu (SP, Urt I 469), dretxo (Chaho). Derecho, tributo. Kostumak eta dretxuak dire hain handiak 

ezen eztela profitu garabik. Volt 184s. Kargako borz sos bear baitituzte Urtubiako dretxoaren pagatzeko. (Vera, 

1674). FLV 2006, 264. Galdegin zioten Salbatzailleari yuduek zor ziotenez dretxurik enperadoreari. Lg II 237. 

Hiriz kanpoan zen dretxuen biltzeko bureua. Ib. 82. Lur allodial, erran nahi du, lur libro eta dretxurik nihori zor 

ez dioen batentzat. Revol 111. Sal erosiaren dretxuak pagarazteko. Ib. 121. Manatu dretxuak bildu, / beti 

aintzina galde, / egundainoko eman guziak / ez emanaren balde. Bordel 88. Errejista zagun etxia, ikusteko ia 

deretxuak pagatu biar duen gauzik billatzen degun. Iraola 40. 

3. Derecho, jurisprudencia. Literatura edo irakurtegian, dretxo edo zuzenkuntzan, ekonomian edo bizkuntzan, 

zalhuen zalhuenetarik gertatu ditake Edgar Faure. SoEg Herr 24-3-1966, 1. Denbora hetan "Dretxo"ko 

eskola handiek errekesta gaitza [zuten]. Ardoy SFran 44. 

- DERETXO KOMUN. Derecho común. Asanblada guziak gobernatu behar dituen dretxu komuneko 

prinzipioari. Revol 95. 

- DERETXO-ZALE. Valedor, abogado (?). Frantziako erregearen dretxo-zale eta mandatari bat, Bordaletik 

Euskal-Herrirat sorginen atxemaiteko eta gaztigatzeko igorria. Zerb Azk 93. 

derezatu. v. drezatu (2). 

derigor. v. derrigor. 

? deritu. Llamar(se). (Empleado en la forma deritzen, parece mal deducido de las formas fuertes de iritzi). 

Grip deritzen dan erri txiki bat. Etxba Ibilt 461. Botikarixo bat, Etienne jauna deritzen zana. Ib. 472. 

dermio (G-nav, B; Aq (AN)). Ref.: Eusk 1988, 656; Izeta BHizt2. Término; terreno. "Acotar montes, 

dermioak berezi" Aq 878. "Basoa ez den udal-lurraldea: alor, pentze, barruti, e.a. Dermioko lur txarretan dauden 

alorrak" Satr ap. A. Irigoyen Eusk 1988, 656. "Etxe orrek dermio ederra du ere esaten da" Ib. "Etxaldea osatzen 

duten belai, landa eta iralekuak" (B, P. Salaburu). Ib. 656. "Término; terreno. Baztango dermioak aundiek dire" 

Izeta BHizt2. "Gure dermiotan bazkaleku onak" Ib. v. termino. Nola allegatuko zarade bere dermiora edo 

leku artara? (AN-olza, s. XVIII). FLV 1989, 112. Eta igorri zuen Bethlehem eta bere dermio guzian ziren aur 

guzien ilaztera. Echn Mt 2, 16 (Hual unguru, Samper ingrugune). Badu, haatik, Apodakako dermioetan jaio eta 

iraultzen den mendeko errekatxoren bat. MEIG VII 113. 

derno. "Mot vascon, employé [...] pour Debru, Debria, diable; c'est, le plus ordinairement, une sorte 

d'exclamation, qui répond au mot français 'diantre', et qui appartient au langage des jeunes filles et des enfants" 

Chaho. v. derbu. 

derrama. v. tarama. 

derrapatu. Desenganchar, descolgar. Alo, altxa dezagun aingura (ancre)... Derrapatu duk (elle est 

décrochée), aintzinat! Gazte (Diciembre) 1956, 4 (ap. DRA). 

derrebes. Al revés. Besteak besa gain aurrera begira bezala, onek tiratu oi zuen [makilla] derrebes, 

atzeraka. Izt D 180. 

derremoto. v. terremoto. 

derrepenki, terrepenki (Ht VocGr 428, VocCB (s.v. batean), T-L), terrepentki (Dv). "Subitement, 

soudainement" Dv. 

derrepentasun, terrepentasun (Dv). "Soudaineté" Dv. 

derrepente, terrepente, derrefente, derepente, terrepent (Dv). De repente, de pronto, inopinadamente. Tr. 

Documentado al Sur casi exclusivamente en bersolaris; al Norte se encuentra en Duvoisin y J. Elissalde. 


mende.


Bosteun ta geiago ate, Medikuak diotenez, sosteko eriotzak edo derrepente sartzeko ditu. Cb Eg III 220. Artan 

dagoláik, adituzé derepénte aurbáten boza. LE JMSB 95. Perlesiya gaiztuak / jo du derrepente. Noe 42. Jo ta 

bota niñuen / bertan derrepente. Ud 160. Bigarren ordurako / il da derrepente. Balad 231. Ondo loturik negoan 

/ etsaiaren atean, / derrepente sartu nintzan / beraren etxean. Ib. 225. 

"Enseguida. Esaixozu derrepente etortzeko" Elexp Berg. Derrepente iltzeko / indarrik etzuan. PE 49. Ori 

orrela bada, sentellas! derrefente garbituko det bat edo bat. Ag G 305. Eta derrefente [...], zigorrez jo duten 

astoaren gisa, an ziak Moxolo Potolo Zabaletara. Ib. 305. Guziek eztaitzezke / derrepente esan, / geigo 

esplikatzeko / ere daude kausan. EusJok 74. Kanoia terrepente bere ziloetarik ateratu eta han-harat ereman 

ondoan... uzkaili. Zerb Azk 103. Olhetako xokoan bizpalau ohointza frogatu ziozkaten terrepente. Ib. 107. 

Basarri ori etorria da / deitu eta derrepente, / orrenbestian agertutzia / ez al du egin dexente? Uzt LEG I 306. 

- DERREPENTEAN (terrepentean Dv). De repente, de pronto. "Terrepentian, betbetan, tirripiti-tarrapataka" 

Alth in Lander RIEV 1911, 169. Agortasuna eta alharguntasuna, horiek biak terrepentean eta egun batez 

ethorriren zaizkin gainera. Dv Is 47, 9. Egizu nigar [...]; zeren terrepentean ethorriko baita xahutzailea gure 

gainera. Dv Ier 6, 26 (Ol sostean, Ker berealaxe). Ene etxolak terrepentean, ene larru-olhak bat-batean 

xahutuak izan dira. Ib. 4, 20. Bengantzak zeukan ate zabala / derrepentian itxi zan. PE 28. Egon arren denbora / 

kalman eta klaro, / derrepentian txarra / sartutzen bazaio, / galtzen dira egin arren / makiña bat saio. Arrantz 

93. 

Rápidamente, enseguida. Makillarekin golpia tira / lendabiziko itzetik; / dudarik gabe asiko ziran / 

derrepentian iltzetik, / bañan oraindik bizi omen da / egun ortako gaitzetik. Tx B I 179. 

Igaran igantian 12 ehün jentek Maria Madalenako bidia hartü die, izigarriko terrepentian. Txapelaren 

benedikatzia zen. Herr 13-4-1961, 3. 

- DERREPENTE BATZUETAN. Por sorpresa. Oraino gazte gaztea (Zugasti), jaz egin zituen partida 

gehienak irabazi zituen, terrepente batzuetan, nihork uste etzuelarik. Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). 

- DERREPENTEKO (terrepenteko Dv). "Subitaneus, soudain. Terrepenteko alda, changement brusque" Dv. 

Oraindaño ikusi ditugun Lurdesko sendatze guztiak derrepentekoak izandu dira. Goñi 69. 

derrepentsu, terrepentsu (Dv). "Adj. qualifiant un individu qui agit à l'improviste et par surprise" Dv. 

derrigor (V-arr), derrior (V-gip, G-azp), derigor (V-arr). Ref.: Totor Arr; Etxba Eib (derrior); Elex Berg. 1. 

(Adv.). Forzosamente. "Derigor, derrigor [...], forzosamente. Derigor ibili bear okerkerietan" Totor Arr. "De 

rigor, forzoso, sin. nai-da-naiez. Orruaz ziñuan, derrior biar ebala..." Etxba Eib. "Matrikulau nai bozu zeuk 

etorri biozu derrior" Elexp Berg. "Derrior ahoskatzen dute gehienek" Ib. Tr. Exclusivamente meridional; 

especialmente frecuente en textos populares. En DFrec hay 33 ejs. de derrigor, y 5 de derrior. Tentazioak 

derrigor igaro biarra daukagun egoera [...] onetan. Kortazar Serm 174. Kontrariyorik gabe / an arkitu nintzan; / 

derrior ekartzeko / legerikan etzan. EusJok II 30. Ori orrela delarik derrigor egin bear euskeraz predikuak. 

Irigoien Egan 1956-2, 65. Gora begira nire begiak / ikusten dute derrigor, / zer zen jazoko gizon artera / 

haizkora gabe banentor. Arti MaldanB 226. Sermoi eder bat derrior bear / jai au dan bezelakoak. Basarri 23. 

Neure apaiztasun au, / zoroki ta derrior / laztandu bearrez, / eskuoi musu aundi / bana emon deutset / beingo ta 

baterako / pozez ta negarrez. Gand Elorri 114. Derrior gaude oraintxen / umildu biarrak. Lizaso in Uzt Noiz 88. 

Mundu onetan artzen / badezu atsegin, / besterako derrior / bear da utsegin. Uzt Sas 259. Laster erdarara 

eramaten gintuztenak derrior. MEIG VII 167. 

2. (Adj.). "Derrigorra izan, nahi eta nahiezkoa, behar beharrezkoa izan. Karneta etaratzeko derrigorra da 

fotografixak etaratzia" Elexp Berg. Jaungoikoaren itza predikatzea derrigorra da. Kortazar Serm 152. Baina 

gero, denporarekin batean, gauza beharrezkoa zen, zer egin derrigorra, premia bizia. Arti Ipuin 67. Jatia 

derriorra / degu bizitzeko. Uzt Sas 28. Alare ateratzen / bazaio jatorra, / gogoratutzia da / gauza derriorra / 

nola ordainduko dun / ari dion zorra. Ib. 33. 

3. (Uso sust.). "San Martiñ, biarren biarrak eraiñ: lanean derrigorrak eragiñ" Iz ArOñ 207. "Necesidad 

inexcusable" Elexp Berg. "Azkenian derrigorrak eraindda etxera bueltau zan" Ib. 

- DERRIGORRAK EMAN. "Estuasunak eman, behar handiak bultzatu. Edurtia, ta jateko guztia gastauta, ta 

derrigorrak emon zotsenian amandria zarra jan ei juen ijittuak" Elexp Berg. "Itxuria turistok, derrigorrak emon 

dotsenian, uretara salto ein ddabe" Ib. 

- DERRIGORREAN (V-arr-gip, AN-larr; derriorrean V-gip; derigorrean V-arr). Ref.: Asp Leiz2; Asp ANaf 

(derriorren); Totor Arr (derrigor); Etxba Eib; Elexp Berg. "A la fuerza. Etzuten lapurre nolanai sartu kartzelen; 

derrigorren eraman zuten" Asp Leiz2. "Derigorrean eroan du eskolara" Totor Arr. "Frecuente, aunque puede 

sustituírsele y se le sustituye por el castizo nai-da-naiezian. Derrigorrian eruan eben etxera" Etxba Eib. 

"Azkenian derrigorrian eruan biar zian eben ospitalera" Elexp Berg. Derrigorrian ta berak nai ez dabela, ez 

dantzan ta ez pandanguan egingo dau inok agaz. fB Olg 113s. Nora ezian ta derrigorrian legez duaz meza bat 

entzutera. fB Ic III 258. Juezaren aginduz derrigorrian egiten dirian ezkontzak. Ib. 359. Oriyen kejak 


mende. 

159


kontatutzeko / etzan egongo gortuba, / [beiak] izan biar du derrigorrian / Gilisagastin sartuba. Ud 66. Nagon 

alkitik derriorrean yaiki-arazi ta an naramatxik. Ldi IL 17s. Nik beartu det. Derriorrean dator. ABar Goi 51. 

Jakin bezate baserritarrek, borondatez egiten ezpadirade erreboluzioaren adiskide, derrigorrean eginen direla. 

Arti Tobera 264. Neskiak ankak erakusterik gure ez. Orduan mutillak derrigorrean artu ta oiñetakoak kendu. 

Alzola Atalak 46. Amar amabi juntatzen dira / lenbiziko esanian, / derriorrian ibilli gabe, / txit borondate onian. 

Uzt Sas 296. 

Necesariamente; irremisiblemente. Gaxua, une batetik bestera ito bear yakon derrigorrean. Bilbao IpuiB 

225. Bizi geranok ementxe gaude / eriotzari zorrean, / utsik etorri giñan da utsik / joan bear derriorrean. Basarri 

122. Gauza bat nai ta naiez, derriorrean, uts egin gabe gertatzen denean. Vill Jaink 52. Ba-zirudian batak 

erreka jotzean, bestea ere derriorrean ondatzen zela. Ib. 43. Hego aldekoa, beraz, eta bizkaierazkoa ez. Eta 

nafarrak [...] aienatu ditugunez gero, giputza behar, derrigorrean. MIH 385. 

- DERRIGORREKO (V-gip). Forzoso, obligado; irremisible. "Obligado. Erderaz eraiñ, baiña zela etzan 

kanpuan da beste gauzatan zertzen, ba derriorrekua antxe zoeze, kitto" Elexp Berg. Ez da orain esan gura 

neuskezuna onako guzurrezko ta engainuzko derrigorreko ezkontzak gaiti. fB Ic III 359. Nire esana beteteak 

atara izan zaitue derriorreko eriotzatik. Bilbao IpuiB 264. Nahi eta ezkoa eta are derriorrekoa da eginbide 

horretan. MEIG VII 70. 

(Tras gen., uso sust.). Garbi adierazi digu gertakarien derrigorrekoa. MEIG I 170. 

- DERRIGORREZ. A la fuerza. Bakar bakarrik bainengoen, eta derrigorrez gañera. Txill Let 21. Geienak, ia 

derrigorrez bezela, bide oni jarraitu naiko diote. MAtx Gazt 27. 

- DERRIGORREZKO. Forzoso, obligado. "Derrigorrekua eriotzie da, solamente la muerte es necesaria. (Así se 

le responde al que alega tener muchas ocupaciones). (V-ger)" AEF 1921, 46. Gauza siku bat, otz bat, 

derrigorrezko bat edo nora ezeko bat balitz legez begiratuten deutsee askok Jaungoikua ameetiari. fB Ic I 39. 

Bearrezkoa bakarrik ez, derriorrezkoa. EgutAr 25-2-1957 (ap. DRA). Derrigorrezko biar orrek biarra eraitzen 

zetsen. SM Zirik 11. Premiazkoa, beharrezkoa, derrigorrezkoa zen erreboluzioa. Arti Tobera 275. 

derrigortu (V-gip), derriortu (G-azp). 1. Obligar. "Umiak eztie jatera derriortu biar" Elexp Berg. v. behartu. 

Kondairak derriortzen gaitu asmoak azkuretzen ta Eleizak premiz eskatzen. EgutAr (V) 23-10-1959 (ap. 

DRA). 

2. "Derriortu, violar. Emakumeak derriortzen asi ta, azken gaizto izan zuan mutillak" Gketx Loiola. 

derrior. v. derrigor. 

derrot. "(V-ger), en derechura" A Apend. 

- DERROTEAN (V-ger). a) "Sin parar" A Apend. (AN-larr). "Derrotian edan, beber mucho y de golpe, de 

una vez" Asp Gehi. 

b) (AN-larr). "Repentinamente. Derrotian hil" Asp ANaf. 

derrotatu (AN-larr). "Quedarse saciado de comer y beber" Asp Gehi. 

des (V-m). "Suéltala (voz de marineros) (V-m)" A EY III 338. "Voz que equivale a ¡suelta, deja! Usan los 

marineros" A Apend. 

desabandonatu. Abandonar. Lujo lar omoten tsaguleko eta desabandonata itxitxen tsaguleko ibiltxen 

erromeririk-erromerire. Ort Oroig 41. 

desabantail. Desventaja. [Pisu] bata gure deusen pisatzeko ahal dukegun abantail handienarekin; bertzea 

lagunaren ontasunen pisatzeko ahal ditekeien desabantaillarekin. SP Phil 384 (He 388 haren kaltetan). 

desaboatu, desagoatu. Desaprobar, desautorizar. Hala egiten duenak [...] Iesus Krist desaboatzen eta 

ukhatzen bezala du. Lç Ins F 6r. Hunen gainean has zedin Iainkoa haren begitan hartzen eta [...] bere obratan 

desaboatzen. Lç Adv * 8v. Desagoatzen eta higuintzen dut. JesBih 456. 

desafekto. Desafecto. Obéki erran daike ori berói duténes desafékto ta oposizio Jangoikoari. LE in 

BOEanm 570. 

desafia. "Menace" VocBN vEys. v. desafio. 

desafiante, desafiente. Desafiador. Jendiak ekusi ditu / oien abilidadiak, / ola probatzen dire / 


mende. 

160


desafienteak. EusJok 82. 

desafiatu (Lcc (-adu), O-SPAd 881 SP, Añ, VocBN, H), desapiatu. Desafiar, retar; afrontar, arrostrar; 

amenazar. "Menacer" VocBN. Tr. Documentado sólo en los autores citados. En DFrec hay 2 ejs., 

meridionales. Elkhar dixidaturik, desafiaturik, konbatera eta gudura deiturik. Ax 205 (V 138). Inor desafiatu 

ote deban. OA 157. O, elxo txipia, / bahiza ausartzen / ene desafiatzera [...]? Xarlem 513. Desafia ezazu ta esan 

ikara gabe, ator ona nai badek . Mg CC 236. Desapijau zituban Aingerubak Jesus ametara. fB Ic II 292. 

Bortzek ikusi dute Montes aitzinatzen, / [...] desafiatuz gora zahar ithaitzura. Hb Esk 220. Eibartar bat juan zaio 

/ berari etxera, / palenkan jokatzeko / desafiatzera. EusJok II 17. Diszipuluek ustez inportunatan zabeila, 

desafiatan ztein. Hual Mt 19, 13 (TB erreprenitzen, Samper erreprenditzen). Hirur mila liberaz munduko hirur 

hoberenak desafiatu baitzituen hirur azkaindarren kontra jokatzeko pasaka. Zerb Azk 111. Itsasoko eta mendiko 

haize eroenak desafiatzen dituena. Ib. 13. Desafiatu denak / ez dituzte hiltzen. Mattin 109. Horko koplari batek 

nau desafiatu; / kantuz ihardestea baiteraut galdatu, / kopla batzuez nuke nahi zerbitzatu. Xa Odol 93. 

desafiatzaile. "Celui qui défie, qui menace" Dv. 

desafinatu. Desafinar. Ixooo mutillak!! Inaxiyok desafinatzen dik. Sor Gabon 21. 

desafio (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Lcc, O-SPAd 881 SP, Dv, H), desapio. Desafío, reto, duelo; 

amenaza; insolencia. Cf. aupada. Tr. De empleo general, salvo en suletino; se documenta sobre todo en textos 

populares. En DFrec hay 4 ejs., meridionales, de desafio. Eta berze fortunak, nola baitira adiskideak 

etsaitzea, desafioak eta berzeak. Harb 191. Irten ote dan desafioren batera edo desafioan padrino izatera. OA 

157. Horra non agertzen den Goliath [...] egundainoko burfudia eta desafio bereekin. Lg I 277. Desafio eta 

maldizione / bere familiarekin, / hori kostuma gaistua dela. Bordel 84. Desafioa (tít.). Bil 121. Probatarako 

ziran / desafioetan. EusJok II 103. Ainbeste desafiyo / aditu onduan, / Pilatos bildurtu zan. Xe 356. Lehen ez zen 

pilotaririk pagatzen [...]. Desafioa handiago eta ihardoki nahiago. Zby RIEV 1908, 87. --Zer da bikuda edo 

desafioa? --Biyen arteko burrukea. Itz Azald 101. Garaiena irabazi / prestatu nitzaio, / Antzumarrik ontzakua / 

kontra desafio. EusJok 84. Desafiorik gure badozu / badagoz proba-lekuak. EusJok II 109. Bijamonerako 

aurrez-aurre bat, desapijo bat, itundu eben. Kk Ab II 29. Hogoi liberaz zuten desafioa. Zerb Azk 113. Ganixek 

desafioz errautsi zuen Kattalin. Eta nola errautsi! 50 eta 6! Ib. 113. Kafan egitea da ganaduen desafixua. 

Aurreko ankakin egiten dute desafixua. And AUzta 41. Apaiz jaun batek etzun entzungo / olako desafiyorik, / 

gizona ez naizela entzun biar. Uzt Noiz 44. Gizonak ez du ibilli biar / orrenbeste desapiyo, / otsak ederrak joko 

dituzu / baña enaiz oso piyo. Uzt LEG I 95. Hona ene "desapioa": kontu hauek jendaurrean astindu nahi 

dituenak, prest gauzka [...] jendaurrean ahoz aho eta aurpegiz aurpegi aztertzeko. MIH 225. 

- DESAFIOA BIDALI. Desafiar, retar. Ni trankil negon iñork ez balu / desafiyorik bialdu. Tx B I 217. 

- DESAFIOA BOTA (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Desafiar, retar. "Desafixua bota dau erozeiñ adarin 

kontra milla errial" Etxba Eib. "Desafixua bota jostak pelotan" Elexp Berg. Elgoibartikan bota / dute 

desafiyo, / beiak onak dirala / oso dira piyo. Ud 155. Desafiyo au botatzerako / ez naute gutxi biartu, / txalupa 

jarri berdiñak eta / león-castillo zeñ artu. Xe 285. Desafiyo txiki bat / dizutet botako / [...] bakoitzak bere obra / 

paperan jartzeko. AzpPr 87. 

Lanzar amenazas. Urrutxuko alaba, / Fermiña, entzuixu: / neskatxai desafio / gutxi bota iozu. JanEd II 80. 

- DESAFIOA EDUKI. Aceptar el reto. Honek eduki zezakeen arjentinarraren desafioa. MEIG VI 109. 

- DESAFIO(A) EGIN (G-azp, AN-gip; desapioa e. AN-gip). Ref.: Gte Erd 173, 219 y 77. Desafiar, retar; 

amenazar; insolentarse. "Joko ninduen desafioa egin zun, jotzeko desafioa (AN-gip)" Gte Erd 173 (junto a 

jotzeko kiñua o itxura y jo itxura de otras zonas). "Bonba paratuko zun desapioa egin zun (AN-gip)" Ib. 219 

(junto a mehatxu y amenazu de otras zonas). "Hiltzeko desafioa egin omen dio (G-azp)" Ib. 77. Noiz faltatzen 

du errespetura? [...] begiratze gaisto edo desafioa egiten dionean. CatB 44. Zoiñek lasterrago kurri / desafio 

zion egin. Gy 57. Eskobarekiñ desapiyo egiñaz. Moc Damu 32. Berriz Aizarnak egiten badu / desafiyo jokatzeko, 

/ ez det uste egongo danikan / Aiaarra ukatzeko. EusJok 156. Biak alkarri desapiua / egiñak dira bost aldiz. Noe 

76. Nik egin nion desapiyua / lendabiziko itzian: / bizirik ez dek denbora asko / pasako gure etxian. Tx B 30. 

Begi-Txikiyak, desafiyua / bi orduban egin dezu, / ta nik iruban jokatuizut / gauza baldin bazera zu. Tx B I 225. 

Da apaiz jaunak desapioa / egingo dio [mutillari] berrizko: / "Komulgatuko baldin bagera / dotriña degu 

premizko!". Uzt Sas 184. Nik ere egin izan dut bakarretan desafio, ez nintzala gehiago joanen. Xa Odol 47. 

(Con adj.). Zirautseela, desapijo ta burla andijak egiñik, urten egijola berari nai ebanak. JJMg BasEsc 176 

(ed. 1845, 176 burla ta desapijoz). Haren senharrak bada desafio handienak egin ditik hiretzat. Prop 1906, 139. 

- DESAFIOA EMAN (G-azp ap. Gte Erd). Desafiar; amenazar. "Aizkorako desafioa eman omen dio (G-azp)" 

Gte Erd 77. Desafioa eman zioela israeldarren armada osoari eta etzela bat atrebitu haren aitzinean 

agertzerat. Lg I 277. Orrek zedukan altutasuna / nunbait ezin eramanda, / naparrutarrak laister ziraden / 

desapiua eman da. EusJok 142. 


mende. 

161


- DESAFIOKO (V-gip ap. Etxba Eib). (Adnom.). "Gaurko partidua desafixokua ei da" Etxba Eib. 

- DESAFIOZ EGON, IBILI. Desafiar. Eskalerik Parisen ez da ederrago; / haren harri pikatu desafioz dago. 

Hb Esk 102. Aspaldien Ezkurre / ta Urtxupi ori / desafioz zebiltzen / Juan ta Lazarori; / aizkoran jokatzeko / beti 

erronkari. EusJok 78. 

- DESAFIOZKO (Dv). (Adnom.). "Desafiozko hitzak, les paroles de défi, de menace" Dv. Desapijozko 

burrukeen, makilakeen, ezpatakeen, [...]. fB Olg 145. Desafiozko partidetan. Zerb Azk 116. Desafiozko izketak. 


desafiogin, desapiogin. Duelista. Jokalarijak, etxe galtzailiak, kastalarijak, desapijoginak, lapurrak. fB 

Olg 203. 

desafioka (BN-arb ap. Gte Erd), desapioka. Desafiando; amenazando. "Hori beti desafioka (BN-arb)" Gte 

Erd 77 (junto a erronkaz (AN-gip)). Nere ariya zaie / atera nagusi; / gero desafiyoka / berak dira asi. EusJok 

II 128. Orduan aita asi zitzaion / desafioka iltzeko. Xe 336. Emaztea Erretore-etxean negarrez eta anparo billa 

sartu zan; baitere Perrando desapioka ta bere andrea ill bear zuala esanez. Ezale 1899, 7b. Goiarritikan 

desafioka / orain ori're or dago. EusJok 105. Azken juiziyo gañian degu, / desafioka asia. Tx B I 81. Israelitek 

Filistindar bat ikusten zuten [...] aski hurbildurik, heieri desafioka hasten. Zerb IxtS 53. Beti "badago bat" 

esanaz desafixuka ibiltzen zan. SM Zirik 90. Desafioka ez direla biltzen / eskualdunaren bihotzak / ikasiko dik 

arrotzak. Mattin 92. Bazirudian zeruari, lurrari ta lurpeari desafioka ari zirala, alakoxe aserre-itxura bizia 

zeukaten. Berron Kijote 112. 

desafiotu. "Desafiotzea, défigurer" SP. 

desafizione. "Falta de interés" en el voc. de LE Doc. 

desagertarazi. Hacer desaparecer. Desagertarazi egingo dut mundutik egin dudan gizakia. BiblE Gen 6, 7 

(Urt harraskatu, Ur kendu, Dv xahutu, Ol erauzi, Ker garbitu). 

desagertatu. Desaparecer. v. desagertu. Bera desagertatu zan aien ikusgiñatik. Brunet Lc 24, 31 (Lç, 

Oteiza kendu, He goan, HeH, Dv, Leon suntsitu, Ol, IBk itzali, Or alde egin, Ker, IBe ezkutatu). 

desagertu (Lar, Añ). Desaparecer. Tr. Documentado sólo en los autores citados. En DFrec hay 14 ejs., y 

además uno de desagerbide y 9 de desagertze. Cf. Or EG 1950 (7-8), 26: "Agertu ta itzali. Yoanategirenean 

irakurri nun lenbizikoz. Oso poliki esana dago 'desagertu' esateko". Au esan da Ignazio desagertu edo 

ezkutatu zan. Cb SIgn 154. Etxe batean zerbait desagertu edo faltatu danean. Gco II 295. Orái náiz idúri 

zerbaitto, pasátu bitártean; desagertukodá deus bekála ángo lenbiziko istántean. LE Ong 64v. Herioa 

hurbiltzearekin batean, nausi arrotz horiek desagertzen dire. Dh 125. Ez da egiazki khemear bat baizen zoina 

agertzen baita denbora poxi batentzat; eta gero desagertzen. TB Iac 4, 14 (Lç desegin, He, Ol suntsi(tu), Dv 

iraungi, Ker ezereztu, IBk galdu, IBe joan). Bataiua bukatu zanian, ez nora ta ez ara desagertu zan gazte ura. 

Bv AsL 24. Au esanik, desagertu zan umea, zein ez zan besterik, zeruko angeru bat ezpada. Itz Azald 26. Bere 

diamante eta brillante guztiak desagertuko zaizkio. Arti Ipuin 60. Desagertu ziren, nolanahi ere, [...] Uholde 

Larriaren poderioz. MEIG VII 27. Hemen desagertu ahala han agertzen zitzaizkionak. Ib. IX 97. 

(Trans.). Nok zeruko argia nai daben lañotu, / Lurretik albaleike baita desagertu. AB AmaE 347. 

desagindu. "(G-to), pudrirse ramas (?)" A. 

desagoatu. v. desaboatu. 

desagrabiatu. Desagraviar. Aren Majestadea desagrabiatzeko eta satisfazioa emateko obligazioarekin eta 

zorrarekin gelditzen da. Gco I 431. 

desagrada (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Déplaisant" Lh. "Désagréable. Empr. béarn. desagrada, déplaire" 

Lrq. 

desagradable (Chaho). Desagradable. Zer sinifikatzen du / kontrako sasoinak! / Desagradable dira / 

munduko fazoinak. Bordel 128. 


mende. 

162


desagradagarri. "Absonum opus, obra [...] desagradagarria" Urt I 50. 

desagradagarriki. "Absone" Urt I 50. "Aspere" Ib. III 414. 

desagradakeria. "Absurditas" Urt I 63s. 

desagradamendu (T-L), desagradamentu (-tü S ap. Lh y Lrq). "Déplaisir" Lh. "Désagrément" T-L. 

desagradatu (Sc ap. Lrq; Urt, Lh). Desagradar. "Desagradatzen zaio hagitz ezti den gauza" Urt II 424. 

Egiten zuena desagradatu zitzaion Eternalari: hargatik hillarazi zuen. Urt Gen 38, 10. Bere burubari agradatzen 

dionian personak, zuri desagradatu edo nai gabea ematen dizu. Echve Imit (III 40, 4) 304 (SP higoindu, Mst 

desplazer egin, Ch zure desgogara, Ip hastiatü, Ol naskagarri, Leon higuin). 

desagradezimentu. Ingratitud. v. eskergabetasun. Ez dela relijionean bizio suziagokorik nola 

desagradezimentua. (B, 1840). BOEans 288. 

desagradezitu (-du Lcc). "Desagradecer" Lcc. 

desairatu. Desairar. Neri zertako desairatzeko / orrenbesteko enpeñu? Zepai in Tx B 229. 

desaire (Chaho), desaide. Desaire, desprecio. Gaztearen kontra biurtu, besoak gerrian ifiñi ta desaire 

guziaz esaten asi zitzaion. Cb EBO 42. Ez izan zabarrak, / Gipuzkoatarrak, / desaide ta farrak. AzpPr 52. 

Tentatu zenduan, / ea Azpeitiyatik / zer berri zituan, / desaire moduan. Ib. 117. Burla ta desaidiak egiñaz / beti 

zitzaidan asitzen. EusJok 134. Burla ta desairia / badaukak ugari, / bañan inporta gutxi / Pello Errotari. PE in 

Tx B 156. 

- DESAIREZ. Al desgaire, al descuido. Itz bat ez dakite onen [Escotoren] liburuetatik, airian desairez aditua 

baizik. Bv AsL 201. 

desairetsu. Desdeñoso, que hace desaires. A. Larramendiren esku bipil ta alai, eta maltxur ta desairetsua. 

Lek Egan 1956 (5-6) 31. 

desairoso. Que hace desaires. v. desairetsu. Denbora pasa letu'itzazute / Oriyoko abisuak, / gutxiyagorik 

ez du merezi / persona desairosuak. Auspoa 61, 138. 

desaitortu. "Abnegativus, [...] desaithortzea" Urt I 32s. 

desajolatu. v. desaxolatu. 

desak (pl.). "(V-ger), (los) esfuerzos grandes. Desak egiñarte ezteutso orrek itxiko eskuarteko arloari, ése no 

dejará la tarea que tiene entre manos hasta fatigarse en extremo" A. 

desakato. Desacato. Alako desakato itsusiak. Cb Eg II 35. Erre zuen Berastegiko erria, zeñaren elizan egin 

zan eidergiderik edo desakatorik asko. Izt D 102. 

desakitu (Dv). Descansar, dar descanso, solazar. "Délasser, par opposition à akhitu" Dv. Ütsartiak 

korpitzaren eta espiritiaren desakitzen sori diren gaizetan. Bp I 92. 

desalai (Lar). Desaliento, desánimo. "Desaliento" Lar. --Zer da nagitasuna? --On egiteko desalaia ta 

atzerapena. CatBurg 40 (la versión de Mb decía biotzeko argaltasun edo atzerapena; la corrección de Lar, 

atzerapena, uzkurpena). Puntu onetan askoren desalai edo bildur geiegiak kentzeko ta esamen onetan pekatuak 

errazago arkitzeko erregla jakin seguru batzuek arritzatzu. Cb Eg I 299. Boztaroa dü ere haren kharastarzünaz 

bihotzetik akhasatzen, langora zereio gaiza güzietan jarten, desalailak [sic] dü bethi lagüntzen. Egiat 231. 

Buruko desalaia egiten zaio, itzen gañeko ezbai ta erriertakgatik. (1 Tim 6, 4). Ur in BOEg 1823. 

desalaitu (Lar, VocCB Dv, H (V, G)), deslaitu (Lar, H). "Acobardar, desanimar, hacer a uno cobarde", 

"desmayar", "flaquear, descaecer de ánimo" Lar. [Soldado] bát desalaiturík. LE in BOEanm 1129. Askotan 

ori gertatu arren eztegu desalaitu bear. Gco I 404. Holandesak bere indar guztiakin ezin desalaitu zebala ontzi 


mende.


bat bakarra. Izt C 447. Onek desalaitu bage jardun zeban garboso. Ib. 432s. Erregutu bear dala beti, 

eta ez desalaitu. Brunet Lc 18, 1. Desalaitu etzaitezten, zuen gogo biziak gudarako galtzen dituzutela. (He 12, 3). 

Ur in BOEg 1848. Izanik gazteluko jendea [...] eskasa eta ergela, desa]i[laitu ta makaldu zan bereala. Aran 

SIgn 8. Ez daki non arkituko duen beste bat aren berdiñik; baña ez da onegatik desalaitzen. Otag EE 1882, 510. 

Estularrituen pozgarria ta deslaituen sendagarria. Itz Berb I 193. Baña emakume kananeatarra ez zan deslaitu, 

ezpada [...] esan eutsan: "Jauna, baliyau zakidaz". Itz Azald 63. Urteoro berritzen da salbaziozko agindu au, 

gure biotza desalaitu ez dedin mundu deserri triste onetan. Ant Ezale 1899, 2a. 

desaldu. "(BN-arb), gran contrariedad" A. 

desalteratu. Calmar la sed. Itzalbe hartan Profeta gaizoa freskatu zen, pausatu eta desalteratu. Tt 

Onsa 102. 

desamarradura. Desapego, desasimiento. Hainitzez berezikiago zerraizten serorarauko berthutei, 

jauskortasunari, lañotasunari, desamar[r]adurari, emetasunari, onhesguneari. "Le détachement". Birjin 142. 

desamarramendu. Desapego, desasimiento. Etzuten bertzerik desiratzen baizik ere hura igan zen 

Parabisurat joaitea. Kontzebi ditzagun desamarramendu bera eta lehia bera. Jaur 186. 

desamarratu (Urt I 48, Lar, VocBN). Desatar(se), soltar(se), liberar(se). "Desamarrar" Lar. v. deslotu. 

Mundutik desamarratzen eta gabaz eta egunaz zeruko dohatsutasuna desiratzen. Ch III 4, 5. Eta zer ere 

desamarratuko baiduzue lurraren gaiñean, eta hura desamarratua izanen da zeruan ere. He Mt 18, 18 (HeH 

desamarratu; Lç, TB, SalabBN, Echn laxatu, Dv, Leon urratu, Ip soltatu, Ur, Ol, Ker, Or, IBk, IBe askatu). 

Desamarra zazu geroago eta gehiago ene bihotza mundutik. JesBih 448. Desamarra gaiten [...] heriotzeak 

eraman ditzazkegun guzietarik. Jaur 411. Zuek lurrean desamarratuko duzuena, desamarratua ditake zeruan ere. 

Etcheberry 233. 

desamatu (Lcc (-adu), Lar). Desamar. 

desamodio (Lar), desamorio (Lar DVC 208). Desamor. Amoriotik desamorioa sortzen da. Ax 355 (V 235). 

Amorio desordenatua, bereaz egin duenean, desamorio bihurtzen da. Ib. 356 (V 236). Diskórdia ta desamórioa 

elkárren ártean. LE Matr4 531. 

desamore (Lar). Desamor. Berórren amórea enegána ta nere desamórea orrengána. LE Ong 27v. 

Berórren ona ta nere gaixtoa, berorren amorea ta nere desamorea. LE in BOEanm 573. 

desandregaitu. "Abdicare" Urt I 18. 

desanimatu (V-gip ap. Elexp Berg; Urt I 22). "Desanimar(se). Benga mutill, horregaittik ez hari desanimau" 

Elexp Berg. En DFrec hay 3 ejs. 

desanparatu (Lcc (-adu), Lar, Añ). 1. Desamparar. Tr. Documentado en textos meridionales desde 

mediados del s. XVIII. Ama nereak uzten ta desanparatzen banau. Cb Eg II 116. Bakar pobre desanparatua 

ikusi zan. Cb Eg III 378. O Jauna, [...] eznazála desanpára. LE Ong 59v. Ez nagizu desanparau neure 

eriyotzako orduan. CatLlo 97 (CatBus 58 desanparadu). Zuk desanparauta itxi dozula. Ur MarIl 1. Zerengatik 

desanparatu nuzu? Samper Mt 27, 46 (Hual desanparatu; TB utzi, SalabBN, Echn abandonatu). Aur txiki eta 

zere aitak utzi eta desanparatu bat. Arr GB 110. Bekatari bat Yainkoaz desanparatia (Luzaide, 1869). ETZ 276. 

Jausiten da lurrera eta emon bertantxe / azkenengo arnasa desanparaduta. AB AmaE 390. Ea, bada, munduan / 

desanparatuak / ongi adi itzazute / nere trabajuak. Balad 222. 

2. Dejar, abandonar. Orra bertso berriyak / daukagun bizitzan, / lengo jeniyo txarrak / desanpara ditzan. Xe 

255. Desanparatu okerrerako / datozen pensamentubak. Ud 142. Aizazu, dama gaztia, / ez nuan uste modu 

orretan / desanparatzen astia, / zurekin nere oraindañoko / itzak onela eztia. PE 37. Desanparatu nai dituzute / 

Jesukristoren legiak; / zuek desio dituzutenak / ez dira askoz obiak. Tx B II 120. 

desanparo (Lar), desanpara (Lar). Desamparo, abandono. Etzizte eriotziaz beraz bano geiago ikaratuko 

Yainkoaren desanparuaz? (Luzaide, 1869). ETZ 277. Desanparo onetan / zegoan pensatzen, / aingeruak aurrari 

/ gloria kantatzen; / artzaiak beste aldetik / Jesus adoratzen. Xe 156. Desanparuan utziyagatik / ez nazu asko 

erruki, / nik andregaia billatuko det, / ez kuidadorik eduki. PE 60. 


mende.


desantarazi, deshantazi. Hacer desinflarse. Bürützen bada [sabelaren] deshantaztia, tüta hori üzten da 

orano xiluan oren zonbait, aitzina aizia yalki dadin. Alth Bot 12. 

desantu. Desinflarse. "Desensorbecerse" Lar. "Dégonfler", "désenfler" Casve. Ezpada sabela deshantzen, 

berriz eman edatera. Alth Bot 11. 

desapainde (Lar). "Desaliño", "desatavío", "descompostura, desaseo" Lar (y desapaindu "desadornar", 

"desaliñar", "desataviar"). Errietako leortasuna, zikinkeria, beartasuna ta desapainde bere bizitegilleena. Izt 

D 149. 

desaparezitu. Desaparecer. Desapareziturik biziónea, gelditucé Monge Nobizioa pensátzen. LE Urt ms. 

56r. 

desapiatu. v. desafiatu. 

desapio. v. desafio. 

desaprobatu (Urt IV 227, Chaho). Desaprobar. Hastio zitizüt, desaprobatzen zitizüt, nahi nitikezü ahal 

banütü ene odolaz efasatü. UskLiB 101. 

desapuratu (V-ger). Apurarse. 

desara. "(S; Foix), mot imprécis qui signifiait peut-être 'patience' et qui se conserve dans la locution desara 

labür: 1.º expéditif; 2.º sans patience" Lh. 

desaragoztu. v. deseragotzi. 

desaraitu. v. desalaitu. 

desarau (S ap. Lh, que cita a Foix). 1. Disparatado, desatinado. "2.º (adj.) extravagant, bizarre; 3.º (adv.) [sic] 

désagréable" Lh. Zer da mundian hain desarauik, hain deshonestik, hain estranjerik eta itxusirik. "Turpius". 

Tt Onsa 20. Manü ükhenen düzünian gaiza desarau eta eztirela hun zuri üdüri zaikezünen egitia. 

"Disconvenientia". Mst III 49, 5 (SP, Ch arrazoin(ik) gabeko, Ol zirdoi, Pi bidebako, Leon laket ez zaizkitzun). 

Hetzaz arrangura hartzia zunbat desarau den. AR 122. Ala baitira itxusi eta desarau ene izpiritian 

igaraiten diren gauzak! Ib. 398. Berheziki desarau eta debalde üdüri zaizün zerbaiten egitera manhatzen 

zütienian. Ip Imit III 49, 5. 

2. (L, BN, S ap. Lh; Hb y Foix ap. Lh, Dv, H). "Déraison, par opposition à arau" Dv. "Désordre, dérèglement, 

disproportion, excès" H. 

- DESARAUKO (Dv, H). "Anormal, déréglé, déraisonnable" Dv. "Excessif. Alegerantzia desaraukoetara 

lerratzia, se laisser (glisser) aux joies immodérées" H. Ambos citan a AR. 

desaraude (Lar H (V, G)). Desorden. "Desconcierto, desorden", "destemplanza", "extravagancia" Lar. v. 

desarau (2). Opa moldatsüari dago zorthü hona beha, ta desaraudia doa ihesi. Egiat 244. Genaskarriko eta 

desaraudez [menea] ekersitatzen duana. EConst 36. Noiz eta geiago beldurtzen duen desaraudeak, orduan ta 

geiago beakurtu edo errespetatuko du eukidatzeko señalaturik dagoen jabetasuna. Izt D 154. Ainbeste kristau 

gaiztoen jakiñeztetik ta desaraudetatik. Kortazar Serm 154. 

desaraugune. Desarreglo. Hobeki ohartzen gakizkote [...] gure baithan ditezken desaraugune edo 

deserregelamendu guziei. "Tout ce qui est déréglé dans nous". Birjin 565. 

desaraukeria. "Insanité" Dv. Haren idolatria eta bertze desaraukeria guzientzat Jaunak nola gaztigatuko 

zuen. Etcheberry 147. 

desarauki. "En désordre, disproportionément, excessivement" H. 

desaraukida. "Desconformidad", "discordancia, discordia" Lar. Agitu zé bada desaraukida jéndean 


mende.


berarén kasos. LE Io 7, 43. 

desaraukiro. "Desconcertadamente" Lar. 

desarautasun. Harriet remite a desaraua. v. desarau (2). 

desarautu. "Desconcertar, turbar el orden" Lar. "Mettre en désordre, disproportionner, excéder, dérégler" H. 

Gizon guzia dabil ereloxu desarautua bezala (Goñi, s. XVIII). FLV 1992, 302. 

desarbolatu. "Exuere nauem arboribus, untzia desarbolatzea" Urt II 243. 

desargitu. "Deslustrar" Lar. "Deslucir" Lar, Añ. 

desarmatu (Lcc (-adu), Lar). 1. Desarmar. Desarmatu eta bentzutu duzu borthitz armatua. Brtc 257. Hetan 

ofritzen zaion bitima garbian / Jaunak aurki dezala behar den guzia / egun desarmatzeko haren justizia. Monho 

162. Baña Bernardo prantzesak zauri bat egin eta / ipiñi eban sorbalda baten desarmauta. AB AmaE 454. 

Desarmatuen garraitzalea. HU Zez 170s. Desarmatu bezain sarri, [...] harat jo zuen. Lf ELit 247. Begira bestela 

nola ematen digun Imazek aditzera bere ustea eta nahia herriak desarma daitezen. MEIG III 111. En DFrec 

hay 8 ejs., meridionales. 

2. Desarmar, destensar, poner en posición de no disparar (un arco o ballesta). Sentidu neben amorearen / 

arkua desarmadurik. Lazarraga (B) 1199rb. 

3. Desarmar, desmontar. Tabernakuloa askatu edo desarmatu zuten. Lard 86. 

desarmatze. Desarme. Ondar aste hautaraino Rusiak ez zuen desarmatzea baizik aho-mihitan. Herr 5-9- 

1957 (ap. DRA, s.v. aho-mihitan). En DFrec hay 1 ej. 

desarnasatu. Quitar el arnés. Eta desarnasatu zitúzten kaméluak eta eman zióten lastóa. Urt Gen 24, 32. 

desarokida. v. deserakida. 

desarra (O-SPAd, SP Dv, Lar Sup, Sb-Urq, A). Disparo, descarga. "Débandément d'arbalète ou arme à 

feu" O-SPAd 882; remite a Ax 139. "Explosio, descarga, explosión, décharge" Sb-Urq. La fuente de Lar Sup -donde 

se traduce desacertadamente "efecto, acto"-- es tbn. sin duda Axular. En el dicc. aparece la forma errónea 

besarra, producto de una mala lectura del texto de Axular o de errata (se da tal vez tbn. influencia etimológica de 

beso); traduce sin embargo correctamente "tiro, acción de tirar". Azkue, que le da el significado de "discordia", 

cita Ax 54, donde sólo se documenta desarratu (q.v.). Iustiziaren lehenbiziko kolpea eta desarra izan zen 

goitian, zeruko Aingiruetan, Luziferren eta haren lagunen gaiñean. Ax 139 (V 92). 

desarraigatu. "Desarraigar" Lcc. 

desarranjatu (VocBN (-ny-)), desarrañatu. Descomponer(se), trastornar(se). "Déranger, se déranger" 

VocBN. Cf. Palay: "Dessarranjà, mettre du désordre, en désordre; desarranjà-s, se déranger; faire des écarts de 

conduite; s'enivrer". Gauza lehemizian ain ttipi eta funsgabekuengatik desarrañatzen dira kostumak (Luzaide, 

1869). ETZ 276. Ene laguna eritu da eta haren lana egin behar ukhan dut. Gero lanean plantatu orduko 

desarrañatua izan naiz. Gazte (Nov.) 1958 (ap. DRA). Memento batez ihiztari batek desarranjatu ditu basazerrama 

bat eta zonbait basurde-kume. Herr 8-12-1960, 2. 

Marearse. "Otoan desarrañatu niz (BN-ciz)" Gte Erd 218 (s.v. mareo). 

desarrañatu. v. desarranjatu. 

desarratu (Sb-Urq). Descargar, disparar un arma. "Explodere, descargar, décharger une arme à feu" Sb-Urq. 

Cf. Aneliers XII 41, 34s: "Adoncs tendre balestes de sarrar, E de lanzas ferir e atçonas lanzar". Arku 

bandatutik desarraturik dohazin matrazak bezala. Harb 254s. Kheinatzen dira eta eztute aurthikitzen; destatzen 

dira eta eztute desarratzen. Ax 54 (V 35). 

desarrazoi, desarrazoin (SP sin trad., Urt (-zóña)), desarrazio. Sinrazón, lo que es injusto, irrazonable o 

indebido; falta de razón, desatino, despropósito; irracionalidad. "Absurditas" Urt I 63. Ezin onhets dezake bere 


mende. 

166


etsaia eta ez sentitu gabe utz, egiten zaikan bidegabea eta desarrazoiña. Ax 272 (V 181). Desarrazoiña ere 

arrazoiñ iduritzen zaitzu. Ib. 299 (V 199). Proximoaren eskutik desarrázioak, agrábioak, gaizki eginak [eraman]. 

LE in BOEanm 565. Guziek pondera berzearen desarrazioa, gaizki egina, txarkeria. LE-Fag. Desarrazioan ibili 

(149). 'No tener razón'. LE-Ir. Desarrazoi bat edo injuria labur bat ezin sufrituko dezu. Gco I 443. Eren pasio 

gaizto orren itxumena eta eren desarrazoia. Ib. 436. Logika, arte-gaietan, desarrazoia da, baina badu bere 

arrazoibidea: Estetika. MEIG I 109. Iritzi mordoaren [...] arrazoiak eta desarrazoiak arakatzeko. MEIG VI 74. 

Asmatu zituen arrazoizko desarrazoiak ez zeuzkala berak ere zuzentzat frankotan. MEIG VII 31. 

Arrazoia daukate, baina erdi-banako arrazoia, pentsa litekeen arrazoirik desarrazoiena. MEIG V 135. 

- DESARRAZOIZKO (-nezko SP). Irrazonable, irracional, disparatado. Ezta ageri seinalerik nahiko 

zaituztela debozione hartarik gibelatu, [...] baldin berez xoil puntutsu eta desarrazoinezko ezpadira. SP Phil 

165s. Non ez diren ispiritu buthoi eta desarrozoiñezko batzu. He Phil 167. Desarrazoizko bideetan barrena 

amilduko zela. MIH 377. Uste hau ez litzateke bestea baino desarrazoizkoago. MEIG VI 71. 

desarrazoiki, desarrazoinki (Urt I 63). Sin razón. Desarrazoinki gaitzesten nautenak berretu eta hainitztu 

dira. Harb 330. 

desarreta (Lar). "Desaplicación", "distracción" Lar. Guziz gogoz eta pozik artzen det, Jauna, zure eskutik 

datorkidan gurutze au, agortasun eta desarret au. Arr Orac 32 (ap. DRA). 

desarrimatu (Lar). 1. Apartar. "Desarrimar" Lar. 

2. Turbar, desconcertar, descolocar. Ordean heien berthutea osoki da herbala [...], ta nekhe phixka batek 

arras desarrimatzen du. "Déconcerte". Birjin 109. 

3. (Part. en función de adj.). Desarreglado, inmoderado. Bere-beredako amodioa da gu gerorrirentzat dugun 

jaidura desarrimatu hura. "Désordonnée". Birjin 175. 

desarrimendu. Destrozo. Urak egiten dituen desarrimenduen xuxentzeko, nazen erreparatzeko. Elsb LehE 

2. 

desarrimu (Lar). 1. "Desarrimo" Lar. 

2. Desorden. Heien han egotea gatik etxean gerthatzen zen desarrimuaz axolarik ukhan gabe. 

"Dérangement". Birjin 67. Gehienik beiratu izan dituena erortzetik asko bizio eta desarrimuetan. Elsb LehE VII. 

Blasfemioen eta Igande egun sainduak kolpatzen dituzten lan eta desarrimu guzien erreparatzeko xedetan 

establitua den konfardia. In Vin 681. Badakitzatzue gure Misionetarik baten, Mongolia iguzki aldekoaren jazko 

desarrimuak. Prop 1893, 95. 

desarrozoin. v. desarrazoi. 

desarte (AN-araq ap. Satr VocP), desarta (Lar). Descuido. "También tiempo libre" Satr VocP. 

desastratu. Desgraciarse. Ala galdu zan / lekuau desastradurik, / enparatzaka / etse bat baize besterik. 

Lazarraga 1202v. 

(-adu Lcc). (Part. en función de adj.). Desgraciado. "Desastrado" Lcc. Libradu dagiala egun atan eriotza 

desastradurean. Cap 122. Demonio, ifernu eta kaso desastratu aietatik. El 45. 

desastre (Lcc, Urt I 256, VocBN), desastra. Desastre. Desastra handi haren ebitatzeko. Tt Onsa 23. 

Malhur eta desastre handia heltzen da gizonari. Ib. 20. En DFrec hay 4 ejs. de desastre. 

desatrakatu. Desatracar. Asi gara barkua desatraketan. Berriat Bermeo 387. 

desauziatu. Desahuciar. Naieztirerénak (sic) ezaundu ta konfesátu bekatári, dire desauziátuak. LE Ong 

48v. Aide-zeru desauziatu zeru guztia. Azurm HitzB 66. 

desaxolatu, desajolatu (Lar). Despreocupar(se). "Despenar" Lar. v. ezaxolatu. Irabazteko desiraz 

desaxolatürik. Mercy 41. 

desazaldu (Lar). "Descascarar", "descortezar", "desenfundar" Lar. Arturik bada [...] platanozko zigor 

berdeak, zati batzuetan desazaldu zituen: eta kendurik azalak, zuritasuna agertu zan. Ur Gen 30, 37 (Dv, Ol, Ker 


mende. 

167


azala k(h)endu, Bibl larrutu). 

desbaliarazi. "Cassare" Urt IV 271. 

desbaliotu, desbalitu. Invalidar. v. baliogabetu. Ezeztatzen du goxaitaren ordenua, Josephena ere 

ondorioz desbaliotzen duelarik. Lf ELit 173. Departamendu berean alderdi batek ez baitzuen lista bat baizik 

ukaiten ahal, zonbaitek nahi lituzkete pujadisten bozak desbalitu. Herr 12-1-1956, 1. 

desbandatu (Urt, H). 1. "Arcum curuare, balesta desbandatzea" Urt II 268. "Débander, détendre un fusil, un 

arc, enpiègé" H. 

2. "Desbandarse" Lar. 

desbardin. v. desberdin. 

desbastatu (Lcc (-adu), Lar). "Desbastar" Lcc, Lar DVC 207. "Desalbardar", "desenalbardar" Lar. 

desbatu (Lar). Desunir. Desbatu, banakatu edo desunidurik daguan erreinuba. Astar I app. XXI. 

desbehartu. Desobligar. Emazte batek zidan / eman bendizioa / ta eskatu ere hausi / nezaion destinoa, / 

beharrak desbehartu. Azurm HitzB 32. 

desbegiratu. (Part. en función de adj.). Desconsiderado. Cf. Lar: "Descortesía, desbegirunea". Adalbaldok 

ikusi ebanean gizona aiñ zabar ta desbegiratua. Ag AL 55. 

desbentura (Lar). Desventura. Desbentura onen andia. Cb Eg II 118 (Dv LEd 212 asturugaitz). Lurreko 

ona (ona esan al badedi, ta ez desbentura). Ib. 15 (Dv LEd 41 zorigaitz). Eternidadeko desbentura onetatik 

libratzeagatik. Ib. 129. 

desbenturatu (Chaho). (Part. en función de adj.). Desventurado. O ni desbenturatua! EZ Man I 97. 

Sarrijagotan jausten dira, desbenturaubak, amargarren agindubak eragotzitako guraarijetan. fB Ic II 269. 

desberdin (G, AN-ulz, BN; Hb ap. Lh, H), desbardin (V, L, BN, S; Añ, Dv, H). Ref.: A, Lh y Lrq (desbardin); 

Iz ArOñ (desbárdin), Ulz (berdíñek); Etxba Eib y Elexp Berg (desbardiña); Gte Erd 199 y 237. 1. Distinto, 

diferente; desigual, desparejo. "Oñetako desberdiñekin dijoa (G-azp)" Gte Erd 237. v. ezberdin. Tr. El primer 

testimonio es de mediados del s. XVIII; desde finales del mismo se documenta mejor en textos meridionales. Los 

ejs. escasean en la 1. a mitad del s. XX; posteriormente vuelve a emplearse con cierta frecuencia. Los autores 

vizcaínos, Lizarraga de Elcano, Maister, Duvoisin, Lapeyre (62 (V 32)) y J. Etchepare emplean desbardin; los 

guipuzcoanos y, al Norte, Arbelbide (Igand 149), Lafitte, Mirande y Xalbador desberdin. En DFrec hay 221 ejs. 

de desberdin. 

Desbardin diren gaizak bardin egarten. Mst III 5, 3 (SP, Echve, Leon berdin(a) ez, Ch diferent). Párte dire 

bardín, párte desbardín. LE Matr3 221. Ez dituzu zakuan idukiko neurri asko edo desberdiñak, andiagoa eta 

txikiagoa. "Diversa pondera". AA II 183. Karidadeak anz irudin bat dauko amore ta maitetasunaz; baña berez 

banaak eta desbardinak dira. Añ MisE 180. Baldin ezkontzia ezpada txito desbardin, lotsaarizkua ta bizitza 

txaarreen bat egiteko arrisku andikua. JJMg BasEsc 247. Zelietako Jinko Jauna, zützaz nüzü estonatzen / 

zerentako hain desbardin gütüzün heben egiten. Etch 234. Soñu zar konpas desberdiñetakoak. Izt C 217. 

Zegaitik [...] iminten dira Altaretan imajina asko ta izen bana edo desbardinakaz? CatBus 21. Zer banakatze 

desberdiña aizpa bata eta bestearentzat! Lard 159. Etxetik etxera gaitzeruak desbardinak dira. Dv Lab 64. Naiz 

ama bategandik euki jatorria, / ez dauke desbardiña antz eta neurria? AB AmaE 242. Bakoitza malla 

desberdiñetako personena. Arr May 156. Bakotxa gogamen desbardiñagaz egon balitz legez. Ag AL 25. 

Estalgiaren nola atherbeen goratasuna desbardin duelakotz han-hemenka. JE Ber 55. Ari desberdin egiñaren 

lodigune ta meegunea: "nodos y vientres". Or Eus 104n. Udara ta negua ez dira ain desberdiñak. Munita 19. 

Izugarria beren etorkizuna: bizimodu desberdiña, zearo ezagugabea, berunzkoa agian... Txill Let 28. Heien 

musika biziki desberdina da. Lf ELit 70. Mundu huntako zerek badutela [...] aldagailu eta berexgarri zerbait, 

desberdin eta irabiakor egiten dituena. Lf in Zait Plat XXIII. Europan [...] mila populu desberdin daude. Arti 

Ipuin 45. Bi gauza guztiz desberdiñak nahasi. Vill Jaink 61. Gure izakera desberdina da nola gauetik eguna. Xa 

Odol 345. [Aho hizkuntza] bestearen aldean askozaz ere aldakorragoa eta desberdinagoa dugunez gero. MIH 

83. Jakite aski desberdinen elkarlana. MEIG IV 75. 

v. tbn. Urruz Zer 75. Mde Pr 351. 


mende. 

168


(Con -tik, -gandik). Distinto (de). Ortozik edo abarka zulatubakaz dabiltzanak, zein desbardinak 

besteetatik? Mg PAb 59. Desbardiñak batzuk bestiak gandik. Ur Dial 119 (It diferente, Dv, Ip ez bezalako). 

Beste guztiyen asieratik guztiz desbardiña. Ur BulaAl 6. Aita eta ama pontekoetatik desbardinak izan bear 

dabeenak. Itz Azald 132. 

Irregular, quebrado; desnivelado. "Desigual. Mai au, desbardiña dago jasogarririk barik" Etxba Eib. "Laua ez 

dena. Se dice del suelo, del piso, desigual. Azpixa oso desbardiña zeuan eta horregattik ezta oso ondo geldittu 

baldosia" Elexp Berg. Toki zelaietan abere aundia eta desberdiñetan txikia. It Dial 92 (Ur aldapatsu, Dv 

mendi, Ip menditsü). Ama Birjiñak señalatu zuan lekua ez, baizik beste bat, ura estua eta desberdiña iruditu 

zitzaielako. EE 1884b, 79. 

2. + desbardin (T-L). (Sust.). Diferencia, desequilibrio. Ikaragarria da an bota zan illa, / guriak seireun 

urta, ya areek bi milla, / milla aingerua! ez da desbardin txikiña. AB AmaE 97. Iduri zauku gure bidetan 

desplomu bat, desberdin bat badela: indar sobera alde batetik, ahulezia sobera bertzetik. Herr 28-11-1957, 1. 

3. (Uso adv.). Diferentemente. Oso desberdiñ jantziyak. Moc Damu 36. 

desberdindu (Lar), desbardindu (Lar, H), desberdintu (Lrq), desbardintu (S ap. Lrq; Lh). Distinguir(se), 

diferenciar(se), diferir; hacer(se) distinto, desigual, desparejo; desnivelar. "Desigualar" Lar. Euren propiedade 

edo bata bestiagandi desbardintuten zitubana. Mg PAb 184. [Hortzak] laburtzen, beltzten eta desbardintzen 

dira. Dv Lab 239. Zelan berezituten dira edo desbardinduten dira euren artian? Itz Azald 75. Zetan 

desbardinduten dira damu osoa eta damu ez-ain-osoa? Ib. 140. Han-hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize 

eta tulunbio batzu eginez, ur joaira desberdinduz. Lf Murtuts 2. Esposeko jauntzi beltx lerden eta pollita saldu 

zuen piltzarketariari [...], ikusiz dena nigarrez desberdindua zela. JEtchep 60. Herriaren batasunik ezak ekarri 

bazuen hizkuntzarentzat [...] desberdintzea, puskatzea. MEIG VII 169. 

desberdindura. "Inégalité, inégalement" Lh. 

desberdingo(a) (Lh). Diferencia. "Inégalité, inégalement" Lh. Guganik Jesu Kristo ganat ez baita ariman 

ez eta gorphutzean desberdingoarik. Arb in Hazparneko Kalbarioa 6 (ap. DRA). 

desberdinki, desbardinki (Dv, H). "Inégalement" Dv, H. 

desberdintasun (Urt II 124), desbardintasun (Añ, Dv, H), desbardintarzun. Desigualdad, diferencia, 

disparidad, heterogeneidad. Desbardintarzün handi bat da Jinkuak argitzen dian gizon debot baten 

zühürtziaren eta elizagizon jakitus [...] baten jakit[i]aren artian. Mst III 31, 2 (SP, Ch, Echve diferenzia, Ip 

tregoa, Ol arte, Pi alde, Leon ozka). Konfesorerik Konfesorera dijoa desberdintasun edo diferenzia andia. Mg 

CC 133. Emendi aterako da zetan daguan Bizkaiko euskeriaren desbardintasuna. Mg CO VI. v. tbn. Gco II 264s. 

Ez da izango arrezkero beste desbardintasunik, justu ta pekatarijeena baño. JJMg BasEsc 265. Zerutik lurrerako 

desbardintasuna baño andijagua dago donzellatasuneko estadutik ezkontzakora. Ib. (ed. 1845), 221. Ze 

desbardintasuna Jesus ta nire artian daguana! Ur MarIl 104. Zeren herri bateko goldea ez den hauzo herriko 

goldearekin bardina. Makhur handi bat heldu da desbardintasun hortarik. Dv Lab 57. Bereala [...] medikua 

deitzen dezu, eta bereala konfesatzen etzera? Zertan dago desberdintasun arrigarri au? Arr May 95s. Eta 

deritxo ariña, pekatu ilgarriagaz daukan desbardintasunagaitik bakarrik. Itz Azald 155. Bukaerako 

desberdintasun hori berori (-oi(n) / -io / -u), euskalkiari dagokala. MIH 106. Bi soinuren arteko aldea eta 

desberdintasuna. MEIG VI 100. 

Irregularidad, relieve, desnivel. Mendien goraberuntza seaska artako estalkien desberdintasuna zala. Arzac 

EE 1882c, 377. 

desberdintsu. (Aprox. de desberdin). Más o menos distinto. Asmo berdintsuz baina egitura desberdintsuz 

taxutuak. MEIG VI 129. 

desberdintxo. (Dim. de desberdin). Desigual, algo accidentado. Ikusirik agertoki ura desegoki ta 

desberdintxoa zala, erabaki nuen gorago, Zabaleta deritzaion tokian [...] eleiz berria egitea. Ag EE 1895b, 133. 

desberdintza. Diferencia. Etzeban ikusten beretan desberdintza agirikorik. Izt C 165. Izaera batetik 

besterako desberdintza. Lard 5. Andiagoa izatea beste desberdintza gabe. Ib. 211. Bien artean desberdintza 

andia zegoan. Ib. 136. 

desberdinzki, desbardinzki. De manera diferente. Zertako desbardinzki llaburtzen diren goiz eta arristiak. 

Eskual 13-3-1908 (ap. DRA). 


mende. 

169


desbergontzatu. (Part. en función de adj.). Desvergonzado. v. lotsagabe. Desbergonzatu den bezala 

jardukitzen du (Urdánoz, 1687). "Como desvergonzada que es". In Satr ASJU 1981, 103. Desbergonzatua, 

akordatu bear dun egungo egunas. Ib. 102. Txato, mutil lotsabage desbergonzadu perroa! Acto 142. Leen ixilak; 

orain desbergontzaubak. fB Ic I app. 13. 

desberguenza (Lcc; se escribió primero loscea, tachado). Desvergüenza. Konsentidu ote dien 

desberguenzarik eta atrebimentu andirik. OA 155. Desberguenza gogorrak esaten deustazuz. Mg PAb 47 (en 

boca de Maisu Juan; cf. la réplica de Peru ib. 47: Ze berba da desberguenzia? Nik eztakit. Esan gurako dozu 

lotsabagakerija; pese a esta amonestación, vuelve a emplearlo dos veces más (ib. 53 y 67)). 

desbeztitu. Desvestir(se). Desbeztitu zen eta ohean etzan. Mde HaurB 72 (v. tbn. 65). 

desbidatu (Lar), desbidetu. "Descaminar", "desviar" Lar. v. desbideratu. Heien bihotza desbidetzen da 

bethi eta ez dituzte ezagutu ene bideak. TB He 3, 10 (Lç huts egin, He errebelatu, Dv makhur ibili, Ker, IBe 

okerreko bidetik, IBk okerretik). 

desbide (Lar, T-L). "Descamino" Lar. "Contradiction, illogisme" T-L. Nork ere bekhatore bat bere 

desbidetarik erakhartzen baitu. TB Iac 5, 20 (Lç bideko errebelamendu, He errebelamendu, Dv bide zeiher, Ol, 

IBk bide oker). Zonbait aldiz [atsotitzek] elgar gezurtatzen dute, eta bada kantu bat desbide andana bat 

argitaratzen dituena. Lf ELit 36. 

desbideratu. Descaminar, desviar. Urak desbideratu zituena. Vill Aranzazu 1978 (Nov.), 6 (294). 

[Emakumeak] ezin bait lezake indarraren edertasunik ukan berezko emetasuna bortxatu edo desbideratu ezean. 

PPer Harrip 98. En DFrec hay 3 ejs. de desbideratu, y además uno de desbideragailu y uno de desbideratze. 

desbisatu. v. desbistatu. 

desbista, desbixta (Dv). "Défaut qui gâte la figure d'un objet, par opp. à bixta. Desbixta handia ematen dio, 

ustez edertzen duen bere etxea, croyant embellir sa maison, il la défigure grandement" Dv. 

desbistagarri (SP (-bizt-), H), desbixtagarri (Dv). "Qui rend difforme" SP. "Qui enlaidit, défigure, ternit" Dv. 

"Chose qui dépare" H. 

desbistatu (L, BN ap. Lh; SP (-zt-), Bon VocesG, H), desbisatu, despistatu (Urt V 408), desbixtatu (Dv), 

despixtatu (Dv), desgistatu (Urt I 543 y V 379). 1. Desfigurar, deformar, afear. "Ternir le lustre, enlaidir, 

défigurer" SP. "Deslustrar" Bon VocesG. "Rendre laid, désagréable à la vue; défigurer; fig.: ternir, gâter la 

figure" Dv. "Déparer. Ibiki gorri horrek desbistatzen zaitu, cette coiffure vous dépare" H. Tr. Documentado en 

la tradición septentrional, sobre todo en el s. XVII. Imajina eder eta garbi hura desbistatu zuen Adamek bere 

bekatuaz. Mat 276. Bisaia ederra thuka desbistatzera. EZ Man II 43 (con algún cambio, que incluye 

despistatzera por desbist-, en Noel 100 y Eliç 365). Bertze [falta] guztiek eztutela hala [apheza] desbistatzen eta 

ez bere ohorean nothatzen, nola emaztekin ibiltzeak. Ax 362 (V 239). Mundiak eta bekhatiak haren bihotza, 

hotzak eta itzalak bezala desegiten dute, desbistatzen, hotzen eta itzaltzen. Tt Onsa 102. Ah! Nik despi[s]tatu 

figura / berriz bazindu pintatzen! Gç 59. Zuk eman zenerotan imajina eder hura Adamek despistatu zerotan. 

Harb (ed. 1690), 54. Desbistatzen dituzte ezen bere bisaiak, gizonei agertzea gatik barurtzen direla. 

He Mt 6, 16 (Lç desgisatu, TB, EvL, SalabBN desegin, HeH ezdeustatu, Echn desfiguratu, IBe itsustu). Titulu 

lorios hau desbistatzen eta laidoztatzen dutenak bere bizitze gaixtoaz! Lg I 32. Eliza-arroatzale bat 

presundegitik eskapi! Bere borthako farraila khendua zuen desbisaturik. Farraila harekin eta borhta gainerat 

iganik zilatu du zelaburia. Eskual 24-1-1913, 3. "Baeserte" ez ote zen "basurde" hitza bera guti edo aski 

desbistaturik. Lf CEEN 1973, 126. 

2. Mirar a la cara atentamente (cf. fr. dévisager). Yeneral bat harmada baten aitzinean ibiltzen den bezala, 

atso madarizione hori [...] heldu duk gure aitzinera, haur guziak, bat bertzearen ondotik, bere begi gorri 

ikaragarriekin desbistatzen dituelarik!... Elzb PAd 49s. 

desbistazio (-zino SP sin trad., que cita a Harb), despistazione. Fealdad, deformidad. Zure pasioneaz 

erremediatu duzu haren [Adamen] orduko kaltea, edertu despistazionea, sendatu eritasuna. Harb (ed. 1690), 54. 

desbihurdura. "Détorsion" Dv. 


mende. 

170


desbihurpen. "Action de détordre" Dv. 

desbihurtu. "Détordre" Dv. 

desbixtatu. v. desbistatu. 

desborondate. Mala disposición. v. borondate (3). [Gaurko errotariak] beti auzuentzako / desborondatia / 

baña berak etxian / sakela betia. And Auspoa 52, 161. 

desbotxu. Exceso. Cf. debox (2). Khiristi gaistuek bere desbotxü eta erhokeriez egiten dereitzen injüriuen 

ar[r]aparatzera. UskLiB 80 (v. tbn. UskLi 66). 

desdaiña. v. destaina. 

desdina. "Desdén, desdiña" Lar. Cf. destaina. 

desdinatu. v. dedinatu. 

desditxa (Lcc, SP, Añ). 1. Desdicha, desgracia. Silverok, bada, ekusirik, / bere desditxa andia, / negar 

egiten prometidu dau. Lazarraga 1145v. Asko da ditxoso desditxaetan. Ib. 1187r. Ene desditxeonen kausea i 

axan azkero. Ib. 1152v. Ditxak bi aurhide, on eta adiskide, / desditxak oboro, diren gaitzak oro. O Pr 115. 

Gaizki eta desditxa ororen Jinkoaren amorekatik egarteko. Bp I 65. Ditxa ori galdu ta desditxa guzia artu det. 

Cb Eg II 20 (Dv LEd 49 zorigaitz). Ai nere desditxa! Ib. 103. Zorigaitz edo desditxa anditzat ez edukitzean. Gco 

II 32. Gurari areek erijotzia ta betiko desditxia gizonai ekarten deutseela. fB Ic II 267. Gizonaren desditxa. Bil 

92. Nere ezbear eta desditxari iñork begiratzen eztio. Arr GB 19. Pekatariak etsai oekin / degun gerra edo 

desditxa. Ud 113. 

2. + destitxa (G-azp), destetxa (G ap. A). Bulla, alboroto, jaleo. Zabarkeria ugari eta / arren ondorenekuak: 

/ apustu-lanak, desafioak, / destitxak eta bertsuak. JanEd II 106. Negarres eta destitxan dabil / Europako partia. 

Imaz Auspoa 24, 3. Oju, bulla ta desditxarik aundienakin ekin dio berriz gogotik. Aizkol 18. 

- DESDITXAZ (SP). Por desgracia. Heriozko faltan bada desditxaz hegaldatu. EZ Man I 117. 

- DESDITXAZKO. (Adnominal). Leku desditxazko onetan. Cb Eg II 127 (Dv LEd 227 zorigaitzezko). 

Eternidade desditxazko ori. Ib. 133 (Dv LEd 236 dohakabetasunezko). 

desditxatu (SP, Urt I 36), desditxadu (Lcc, Urt I 465), destitxadu (Urt I 465). (Part. en función de adj.). 

Desdichado. AxN explica ondikozkoek (604) por desditxatuek. Donzella desditxaduak euren amoreak an 

ekusten orduan. Lazarraga 1154v. Ai, ene desditxadua! Ib. 1143v. Urte bat eta bi, bost eta amar, / kastadu egian 

desditxaduak. Ib. (B) 1154rb. Erori zen ozmiarri bat eta eman zion Mezarik enzun etzuen desditxatuari. Ber Trat 

112r. Maite dut eta naiz maitatu, / bana naiz hanbat desditxatu. O Po 22. Desditxatuak eztu adiskiderik bere 

molzaz berzerik. O Pr 111. Hobe lizate, beraz, desditxatu oren gaitzean sorthu diren miserable haienzat hilzia. 

Tt Onsa 143. Jüdiek Pilatari Jesüs hilzera kondemna erazi zerien eta desditxatü honek hala egin, hen gogara 

izateko. Bp II 48. Kondenaturik zeuden kriatura desditxatu aen lekura. OA 34. Ai ni mila bider desditxadua! 

Acto 186. Desditxatü dira bere miseria ezagützen eztienak. Mst I 22, 3 (SP, Ch, Leon zorigaitz, Ip dohakabe, Ol 

gizagaxo). Ai nere desditxadua! Cb Eg II 85. Desditxátuak eztuténak aditu nai ta goárdatu [Jangoikoaren itza]. 

LE in BOEanm 572. Desditxadua edo zorigaiztokoa. Gco I 420 (tbn. junto a zorigaiztoko en fB Ic I 91). Zaartza 

txaarra ta ari darraikon erijotza desditxauba. fB Ic I app. 30. Eztakizü zirela orozbehar, eta desditxatü, eta 

deüsgabe, eta ütsü, eta bilaizi. Ip Apoc 3, 17 (Ur (G) doakabe, (V) errukarri, Dv urrikaltzeko). Lazeria eta 

negarretan mundura zera, Desditxatua da zuk bear dezun izena. Arr GB 24. 

desditxada. (Forma de fem.). Aide baga bakotx nago / desditxadeau eresketan. Lazarraga 1197v. Jaiorean 

ninzan desditxadea. Ib. (B) 1181vb. 

desditxoso. "Abominosus" Urt I 36. 

deseagarri (Lar, Añ, H). 1. Deseable. v. desiragarri. Bizitza zori onékoa ta deseagárria. LE Ong 76r. Noiz 

etorriko ote da ordu zori oneko ta deseagarri au [...]? Echve Imit 287. Barneko gatazka eta burrukaldi hori ezta 

deseagarria. Arti Tobera 273. 

2. Deseante, anhelante. Biotz prestu deseagarriaz asmo au bereala bete zuen. Arr May 169. 


mende. 

171


desearazi, deseatuerazo. Hacer desear. Ara nola gure amorio propio erabageak biziro deseatu erazotzen 

dizkigun gure gogorako edo gustorako diraden gauzak. Gco II 49. 

deseatu (Lcc (-adu), Lar, VocS (s.v. souhaiter), Añ, H), desiatu (V-gip ap. Elexp Berg), deseiatu, deseietu. 

Desear. v. desiratu. Tr. Propio de la tradición meridional desde sus primeros textos (Lazarraga, Betolaza, 

Beriayn, Ochoa de Arin, etc.), fuera de la cual sólo se encuentra en una carta labortana de finales del s. XVI, en 

Oihenart, en TB y en algún autor moderno como Xalbador; durante la 2. a mitad del s. XVIII y todo el XIX parece 

faltar en autores representativos y aparece a veces emparejado con verbos como kutiziatu o gura izan. En el s. 

XX sólo se encuentra en Goñi, Illarramendi, Aresti, Villasante y bersolaris. La forma deseatu (-adu en Betolaza, 

Viva Jesús, Capanaga, Barrutia y Astarloa) es general hasta el s. XIX; desde la 2. a mitad de dicho siglo desiatu 

desplaza casi totalmente a desea- en textos guipuzcoanos; deseiatu se documenta en Xalbador y una vez, junto al 

más frecuente deseatu, en Beriayn (Doc 155v); deseietu en CatUlz (31). 

Aideok deseatzen dabe / leku onera giaetan. Lazarraga (B) 1201rb. Bederatzigarrena, inoen emazterik 

deseadu ez eitea. Bet 10s (v. tbn. deseatu en Ber Doc 88v, OA 5, El 8, Iraz 6, CatCeg 4v, CatOiq 258, Ub 169, 

Añ CatAN 7, CatB 15, CatEliz 457, CatAe 8 y CatSal 9; deseadu Cap 9 y VJ 13; Arz 23 desietea, Cb CatV 9, Oe 

11 y CatBus 6 deseetea, CatLlo 7 desietia, CatR 9 deseatia, CatUlz 7 deseietzia). Adiskideak gastigatu zidan 

deseatzen zenduela jakitera non zen gobernadorearen jendarma. (c. 1597). FLV 1993, 459. Mesias prometitua, / 

Esaias profeteak / askotan deseatua (AN?, 1610). TAV 3.1.21, 34ss. Et'eztezala desea / nehoren er'emaztea. O 

Po 54. Guretakotzat jaio da Jesus, / askoren deseadua. Acto 482s. Zure kanpoan danik eztezadala desea. Lar 

STomas 1. Onelakorik deseatzera edo gogoan igarotzera nor atrebi? Cb Eg II 43. Eriotzarik zeuri edo besteri 

deseatu. Añ EL 1 134 (EL 2 143 opa edo emon gura). Bizitza zorioneko bat deseatzen dizut. Gco I 420. Guk 

merexibáño ta deseátu báño yágo. LE Ong 101v. Desiau gendukezan oneenak. JJMg BasEsc 258. Ez naitu, ez 

desiau, ez bijotzian lekurik emon inoren gauziaren gurarijari. fB Ic II 247. Uste leiteke ezin gizon edo emakumek 

onelako gatxik gura edo deseadu leijala. Astar II 119. Ez nuen nik ikusten / emen jaungoikorik, / deseatzen 

nuena / emango ziranik. It Fab 180. Promesa kunplitzera / gatoz borondatez, / ondo deseatuta / aspaldiko 

partez. PE 106. Desiatzen diyogu / txilla bat urte on. Sor Gabon 24. Nere biotzak ez du zure biotz garbia besterik 

desiatzen. Ill Testim 7. Desiaturik allegatu zan / Japonen Aita San Martin. Tx B I 43. Illargia desiatu. Vill Jaink 

149. Ez dago emendik urrun / zuk deseatzen dozuna. BEnb NereA 220. Egualdi ona desiatutzen / batek bezela 

bestiak. Uzt Sas 61. 

(Con orac. subordinada). Gralmte. se construye con subjuntivo o sust. verbal (-t(z)ea). Con todo, Goñi 

construye con completiva; Beriayn emplea el sust. verbal en alativo y Capanaga -t(z)en, además de -t(z)ea e 

incluso el part. (cf. tbn. el siguiente ej. de EusJok 131: Nai diet lagundu, / nik baldin al banu, / alkarri umildu, / 

berriz ere bildu, / Tomas Zaldibitarrak / desiatzen du). Deseatzen dut guziek oneritzi zaitzaten. Ber Trat 88v. 

Deseatzen dugula geuren entrañetan sarzera eta errezebitzera. Ib. 90r. Ea deseadu daben pekatu egitea. Cap 

102. Bestek baño geiago edugiten deseatzea. Ib. 53. Ea deseadu daben lagunari onrea kendu. Ib. 110. Des[e]au 

biar dira konfesetia biotzetik. ZBulda 8. Deseatzen debe gizon libre batekin andre edo emakume libre batek 

matrimonio santua egitea. OA 77. Eta deseatzen dezu denbora eta era ura lenbait len etortzea. AA II 142. 

Ainbeste desietan bada aren adiskide izatia. fB Ic I 43. Deseatzen zuten eguna yein zadin. TB Act 27, 29. 

Desiatua nago / etorri deriyen. Bil 140. Ori deseatzen det / ala izan dedilla. Xe 403. Probetxo on deizula dizut 

deseatzen. AB AmaE 399. Berotasunik andienaz deseatu izan du beti [...] bere Seme jaungoikozkoa gizonak 

biziro maitatzea. Arr May 190. Ziñ ziñetan desiatzen dugu esamiñatu ditezela. Goñi 83. Deseiatzen dut hura 

hartu ta / izan dezazun suertea. Xa EzinB 135. 

(Con egon). "Desiatzen egon, estar deseando. Udaberrixa etortzeko desiatzen nago" Elexp Berg. Neu ere 

zerbait erantzuteko / desiaturikan negon. Lasarte in Uzt Noiz 121. 

(Part. en función de adj.). Barri deseadua. Acto 359. Klarari eldu zitzaion ordu desiatua. Bv AsL 92. 

Andrerik deseatuenak. Arti Tobera 287. 

desederki (Lar). "Desairadamente, desederki, desederto" Lar (cf. "desacatadamente, deseiderki [seguramente 

por actual ]"). Zuk eskatzen dezu naizuna eta nik eskeintzeizut iduritzen zaitana. --Ori da! 

(Desederki). --Topatuko ditut merkiago. Sor Gabon 32s. 

desegarritu. "Adipsa, [...] desegarritzeko edáriak vel egarri khengarria vel egarri desegarrigarriak" Urt I 178. 

desegida (R-is). Entonces, enseguida. "Et'orái lának egin biár, [...] négia desegída xítan..." (R-is) ContR 507. 

"Dótorià déitu desegída" (R-is) Ib. 509. Cf. VocNav: "Deseguida, o de seguida: enseguida. (De uso general)". v. 

desegido. Desegida Presidentiaren soldaduek, artan zeilarik Jesus eta izartan zeilarik Pilatosen pretorio edo 

palazioaren portikuan, [...]. Hual Mt 27, 27 (Samper desegidan; Echn orduan). 

- DESEGIDAN. Entonces, enseguida. Desegidan Presidentearen soldadoek, artzen zielarik Jesus [...]. 


mende. 

172


Samper Mt 27, 27. 

desegido. Enseguida. "Arren xin ádi desegído" (R-is) ContR 510. v. desegida. 

desegigo (Dv, H), deseigo (Lar), desegingoa (HeH Voc). Destrucción, ruina, desolación. "Demolición", 

"estrago", "tala, ruina, asolación" Lar. v. desegite. Iakizazue hurbil datela haren [Ierusalemen] desegigoa. 

HeH Lc 21, 20 (He desolazione, TB eremu-bilhakatze, Oteiza akabera, Dv desmasia, Brunet soilmen, Ker, Or, 

IBk, IBe (h)ondamendi, Leon suntsitze). Butz egin zein airek, eta emon zein indarrekin etse karen kontra, zoin 

erori zen, eta aren desegingua izan zen andi. Hual Mt 7, 27. 

(Dv, H), deseigo (Lar Dv). Derrota. "Derrota en la milicia" Lar. Itzultzen zelarik erregen deseigoatik. 

TB He 7, 1 (Lç desegite, He erregeak deseginik, Dv xahutu, Ol porrokaldi, Ker ondatu, IBk, IBe garaitu). 

Noaingo desegigoa. 'La défaite de Noain'. REusk 1878, 254 (ap. Dv). Arrigorriagako deseigoa mendeka nairik. 

Otag EE 1881b, 59. Beren oroitz gaitzegarriari altxatzeko deseigozko oroimen goiantea. Otag EE 1882c 414. 

Euren deseigoa (derrota) sinistu eziñik. Ag AL 106. 

desegile (S; SP, Urt I 409, Lar, Dv), desegingile (Añ). Ref.: Lh; Lrq. (El) que deshace, destruye, etc., 

destructor. "Irritante, que anula", "malignante, se llama a la negación" Lar. Eta desegin izan baitirade 

desegileaz. Lç 1 Cor 10, 10 (He exterminatzaille, TB arrasatzaile, Dv xahutzaile, Ker galtzaille, IBk heriotzeemaile, 

Bibl errausle). Hebraikoz Abaddon eta grekez Apollyon, erran nahi baita desegilea. Lç Apoc 9, 11. 

Jakin zazu, ba, Don Kijote Mantxako adoretsua naizela, kalte okerren desegillea. "Desfacedor". Berron Kijote 

61. 

"Impedimento dirimente, eragozketa desegillea" Lar (Añ desegingillea). Ezkondu izan diranak eragozpen 

ezkontza-desegilleagaz. Itz Azald 172. 

desegin (V, G, L, BN, S; SP, Urt I 40, Ht VocGr 347, Lecl, Gèze, VocCB, Dv (V, G), H), desegindu (Mic 6v, 

VocBN, Dv), desein (Bon), desin (AN-egüés-ilzarb-olza, B), deseindu (G-azp, AN-ulz), desindu. Ref.: Bon-Ond 

157; A; Lh; Lrq; Izeta BHizt 567; Elexp Berg (desegiñ); EAEL 61. 

Deshacer(se), destruir(se); derretir, fundir, disolver; anular, revocar (una sentencia, una culpa, etc.); reparar 

(un daño, error, etc.); descomponer (el ánimo, el semblante, etc.), (hacer) desvanecerse. Leiçarraga emplea 

desegiten den(a) como "perecedero". "Défaire, détruire" SP. "En todas las significaciones que el castellano tiene 

en el verbo deshacer, es en bascuence desegin" Lar (que da desegin en infinidad de acepciones; cf. p. ej. 

"consumir, deshacer", "consumirse", etc.; y junto a Añ: "asolar, destruir", "derrotar al enemigo", "desmoronar", 

etc.). VocBN distingue entre "desegin, adj., défait, affaibli en apparence" y "desegin, desegindu, défaire, 

détruire". "(Fig.), se décomposer, en parlant des traits de la figure" Dv. "Derriba, ha derribado, deseiten du / 

desegindu du (AN-ziganda)" EAEL 61. "Beatles aspaldi deseindu zan; aiek aspaldi deseindu ziren" (G-azp). 

AxN explica higatu (66) por desegin. Cf. VocNav: "Deshecha, derrota, dispersión. La deshecha llaman en 

Navarra a la dispersión final del Ejército carlista en 1875". 

Tr. Bien documentado desde los primeros textos en todos los dialectos, excepto en vizcaíno, donde no se 

encuentra hasta Barrutia (cf. antes en el vocabulario de Micoleta); disminuye considerablemente su uso en la 1. a 

mitad del s. XX, sobre todo al Sur (sólo se encuentra en Lizardi y, como explicación de zuzitu, en Kirikiño (Ab I 

24)). Aunque se recupera posteriormente, sus contextos semánticos se restringen en gran medida, salvo 

excepciones. En la acepción de "derrotar" es más común en los textos septentrionales, aunque se encuentran ejs. 

meridionales desde fines del s. XVIII. En la de "reparar (un daño, error, etc.)", en cambio, es más común al Sur. 

Como "consumir, gastar" sólo se documenta en Iztueta. Sólo hemos encontrado el imperativo fuerte en CrIc (142 

desegizuz). Desegindu (sust. verbal desegintzen) aparece en Ochoa de Arin (23, -gintzen 79), Barrutia (y -ginzeko 

(Acto 391), pero ib. 378 desegingo), Iztueta (que emplea alguna vez tbn. desegiten) y algún autor moderno. Al 

Norte hay desintzen en Hazparneko Kalbarioa ((1892) 137, ap. DRA). Por otra parte, López emplea alguna vez 

deseiten. En DFrec hay 105 ejs. de desegin y 2 de desegindu. 

Arresi guzia deseginik (AN, 1564). TAV 3.1.18, 8s. Ura element kaduk eta desegiten den bat 

izanagatik. Lç Ins G 7v. Elementak beroz deseginen dirade. Lç 2 Petr 3, 10 (He, Ol urtu, TB ez deustu, Dv 

urratu, Ker, IBk ezereztu, IBe suak desegingo ditu). Diote ezin Amians desegin duela partida bat eta barnekoak 

miserikordia eske daudela. (c. 1597). FLV 1993, 453. Borra eta desegin dezagun demonioak ene kontra daukan 

eskritura. Ber Trat 88v. Beldurrez desegin zaiztan indarrak. Harb 334. Gau eta egun haren mainatzen eta 

errekaitatzen, bere burua deseginik, hari behar du. Ax 488 (V 316, que traduce, muy libremente, 

'desviviéndose'). Tontoak zer daki egiten? Ontsa eginaren desegiten. O Pr 446. Idiak herziak deseginak 

dituenean. Mong 590. Anulaturik edo desegindutzat emanik. OA 150. Heriotzea desegiñen da eta ezeztatuko. Ch 

III 47, 2 (Mst akazatu, Echve akabatu, Ol suntsitu, Pi ondatu). Desegindu beiz zeure argiak / gure biotzetako 

odei guztiak. Acto 409s. Desegin zuan Jainkoak argi ura izarrak egiteko. Lar SAgust 11. Nere kontrako 

sentenzia desegin ezazu. Cb Eg II 67. [Lili bat] bilduz geroz fite zimurtzen edo deseiten baita. AR 262 (47 


mende. 

173


desegiten ). Zenbait huts egin baduzu, lehia handirekin / zin-zinez nahi tutzula hek guziak desegin! 

Monho 50. Zenbat denporaren buruan desegiten dan hostia konsagratu edo ogi itxura. Mg CC 239. Ezkontzako 

berba desegin. CrIc 170. Ez da inos desegingo San Juan Bautistaren esan au. Mg CO 231. Nekepeturik 

zagozan egunean desegingo dira zure bekatuak, lei otza eguzkiaz legez. Añ NekeA 226. Nabuko-Donosor 

Erregeak desegin eta preso eraman zituanean Juduak Babiloniara. AA III 331. Nere aurpegia guzia desegina, 

horitua, behatzen dioten guziak izitzen dituela. Dh 119. Pasaporta desegin Ankonako hirin / eta presu ezarri 

Toskanako lürrin. 'Je perdis mon passeport'. Etch 186. Kareak desegiten du txit ongi buztin lurra. It Dial 45 (Ur 

desegiten, Dv phorrotzen, Ip xehekatzen). Ibillera balioso oetan desegindu zeban bere hazienda. Izt C 488. Kea 

bezala desegin ziran. Lard 91. Deseginik dudak. Ur BulaAl 18. Etzazei pensa ni xin nazala legiaren dotrina 

desegitra. Hual Mt 5, 17. Athea idekitzean farrasta bat egiten dio bihotzak, desegiten zaio begithartea. Laph 

114. Jaungoiko onak [...] desegin lezake gabeko illuntasun au. Bv AsL 118. Bere erejiya desegiñ zezala eta 

ezperen merezi zuen eskumikazioa emango ziola. Arr May 165. Segur, hamar pusketan / nintzake desegin. Zby 

RIEV 1908, 766. Eta zenbat desegin zuen bere baitan [gizonak] Jainkoaren itxura. Lap 158 (V 70). Berak egin 

daben kaltea berberak aguro desegin daiala. Ag AL 82. Mundu berri bat zarrez desegiñtzen dijoan anziñako 

munduaren ordez. Ant Ezale 1899, 2a. 

(s. XX). Aziak [...] usteldu ta desegitea bear izaten du landarea ernaraziko badu. Ldi IL 154. Aita 

Sainduarekilako antolamenduak desegin. Zerb IxtS 112. Mithoa desegin. Txill Let 80. Desegin da betiko gure 

batasuna. Xa Odol 207. Gorrotorikan txikienikan / baldin bazuan, desegin. Uzt Sas 344. Bere izena, hil orduko, 

desegiten hasia da. MIH 130. Sor daitezkeen eragozpenak desegiteko. MEIG III 48. Demokrazia desegin. Ib. 

VIII 38. 

(Part. en función de adj.). Tenple desegina arreginen. Lç Io 2 (tít.). Berehala itzultzen da begitarte desegin 

batekin. Ahapetik erraiten diote: --Xahu gira! Nausiak! Goazen hemendik! Lf Murtuts 31. Basorik / deseginena, 

/ hondatuena. Arti MaldanB 198 (210 desegindu ziren). Hormak Gernika deseginaren airetikako argazkiz blei. 

MEIG I 256. 

Desatarse (la tormenta). Cf. Or Mi 93: Ekaitza urtu daitela urruti, y VocNav: "Deshecha de nieve, fuerte 

temporal de nieve (Salazar)". Aren kontra deadar gogorrakin biurtzen zan. Tormenta desegin onetan, 

[santuak] orazio geiago ta penitenzia andiagoak egiten zituen. Cb Just 96. 

Deshacerse (de), desembarazarse. Adiskideaz desegin nahi denak, adiskidetasuna hautsi nahi duenak. Ax 

51 (V 33). Munduko gauzetatik nere biotza desegiteko. Cb Eg II 89. Onets ezazu desegin nadin lehenik etxean 

ditudan guziez. Lg II 144. 

- EZIN DESEGINEZKO. "Qu'on ne peut défaire, indélébile" Dv. 

deseginde (Lar). "Aterramiento así [echando por tierra, destruyendo]", "demolición" Lar. v. desegigo. 

Derrota. Berastegiko ibaiaren ondoan gertatu zan Nafarren desegindea Gipuzkoarretatik. Izt D 101. 

desegindu. v. desegin. 

desegindura. "Destruction" SP. 

desegingarri (Urt). Perecedero. "Antiquandus, usantza [...] desegingarria" Urt II 150. Emoniko diruagaitik 

edo beste gauza desegingarriak epean emoteagaitik, irabazi larregiak edo euneko geiyegiak eroaten dituezanak. 


desegingile. v. desegile. 

desegingoa. v. desegigo. 

desegintza (SP, Dv). Destrucción. v. desegite. Ematoro handiaren kondenazione eta desegintzaren 

anontzatzea. TB Apoc 18 (tít.; Lç desegite). Dierri almentsuen desegintza. "La ruina de naciones poderosas". 

Otag EE 1882c, 413. 

desegintzaile, desintzaile (G-nav ap. Ond). "Destructor, que deshace" Ond Bac 123. v. desegile. 

desegite (Lh). Destrucción. v. desegigo. [Etxea] erori izan da, eta haren desegitea handi izan da. Lç Mt 7, 

27 (He, Or eroriko, TB, Echn erortze, EvL, SalabBN destruizione, HeH erorpen, Ur, Ker, IBk (h)ondamen / - 

pen, Ip erori (sust.), Dv leherpen, Hual desegingua, Leon desmasia). Babiloneren erortea eta desegitea. "Chûte 

et ruine". Lç Apoc 18 (tít.; TB desegintza). Gogoan ardura eduki badeza [...] mundu hunen galtzia eta desegitia. 

Tt Onsa 35. Zeina [botherea] Jaunak eman baitauku edifikazionearentzat, eta ez zuen desegitearentzat. TB 2 Cor 


mende. 

174


10, 8 (Lç, He destru(k)zione, Dv galbide, Ol, Ker kalte). Ene izaitearen desegitea. JesBih 455. [Etxearen] 

iñoizko desegiteari eta lur jotzeari. Vill Jaink 58. Arana-Goiri eta Azkue ez baitabiltza bat --hori izan ohi da 

iraultzaileen zoria-- desegite lanetam baizik. MEIG IV 128. 

Derrota. Regén desegitetik itzultzen zela. Lç He 7, 1 (TB deseigoa). Filistindarren desegitea. Lg I 227. 

Anulación, reparación (de males, daños, etc). Presentean errezibitze hau balia dakidan neure 

salbamendutan, borondate on baten berretkunatan, neure gaixtakerien desegitetan, gutizia gaixtoen desterrutan. 

Harb 220. 

desegobitu. "Determinar, lo que está indiferente" Lar. Beakarririk gabe eta ez gogarta desegobiturik 

igarotzen dituzte tristekiro orduak. "Sin objeto ni propósito determinado". Izt D 149. 

desegokeri. v. desegokikeria. 

desegoki (Lar). 1. (Sust.). "Descomodidad" Lar. 

Desacuerdo. Suertatzen bazan noiz edo noiz alkarren arteko desegokiren baten bidez [...] anaitasun au 

autsitzea. Izt C 281. 

2. (Adj.). Inadecuado, inoportuno, inconveniente; impertinente, descortés. Tr. Documentado en la tradición 

meridional a partir de comienzos del s. XIX. En DFrec hay 17 ejs., más uno de desegokiera y uno de 

desegokitasun. Zer izango da, bada, gauza desegokiagorik [...] turkiatarren jostaketa itxusiak irudikatzea 

baño? Izt D 100. Toki desegokian berezaz jendea baliatzeko. 'A desmano'. Izt C 54. Lendabizi asi zitzaidan 

atakatzen Mayans, [...] galde-era desegokiakin. Ib. 231. Adabakia desegokia / gona zarraren zuloan. Iparg 358. 

Itz desegoki eta beste utsegiteren bat itzuli ote zaigu bada? Sor Bar 109. Ikusirik agertoki ura desegoki ta 

desberdintxoa zala, erabaki nuen gorago, Zabaleta deritzaion tokian [...] eleiz berria egitea. Ag EE 1895b, 133. 

Gizon lodikote bat zen, koxkor-tankera, goibela eta desegokia. Etxde Itxas 154. Desordurik desegokiena hautatu 

zuten. Arti Tobera 286. Irudi horiek berberak dira, oroitzen bazarete, hain traketsak, baldanak eta desegokiak, 

duela zenbait urte, iruditzen zitzaizkigunak askotxori. MIH 231. Mailebu aski desegoki horren sarrera eta segida 

esplikatuko badugu. MEIG VII 31. Ez zait desegokiegi iruditu, oker agian, hangoak hona aldatzea. MEIG VIII 

61. 

3. (Adv.). Indacuadamente. Buruz eta zentzuz jokatu zuela Erromak hauzi horretan [...]. Ez zakar eta 

desegoki. MIH 397s. "Burges" hitza eta gogoeta noraino heda zitezkeen zen hauziaren muina [...] eta ez dakit 

egoki ala desegoki hartu nuen. MEIG VIII 41. 

desegokikeria, desegokeri (Dv (G)). Inconveniencia; desacierto; (lo) que no es pertinente. "Insanité" Dv. 

Desegokeri oriek jakiteak arrotu eta puztu zaitue orrenbesteraño? AJauregi EE 1885b, 176. Ez jakiñaz eta 

lasaikeriaz zenbat desegokeri itsusiak esan dituzuen. Ib. 272. Iritziak ez datoz bat irudimen-jolas arin honi 

buruz, desegokikeriak ugari dituelako. MEIG I 192. Horrelako desegokikeriek ez naute [...] gehiegi 

nahigabetzen: [...] gisa horretako purrustadetan nondik datozen jakiteak baitu axola, ez zer dioten. Ib. 258. Ez 

nioke gaztelaniaren jatortasunari bestetandikako desegokikeriarik erantsi nahi. MEIG IV 51. Euskaraz argitara 

zuen lanari erdaraz aditzera ematen dizkion hutsak eta desegokikeriak. MEIG VII 88. 

desegokitasun. Inconveniente; inconveniencia. Film honetan ez dago horrelako desegokitasunik. MEIG I 

198. Imajinaren desegokitasuna. MEIG VI 25. Egokitasunaren aldamenean, ordea, ez dira desegokitasunak 

eskas. Ib. 47. 

deseiatu, deseietu. v. deseatu. 

deseigo. v. desegigo. 

desein (T-L), desinu, desin. Dibujo, diseño. Emazu gainean pastazko desin ttikiak kurutzian. 

ECocin 37. Antzez erabili zuela ofizialeak bere eskua, desinu pollit zerbaiten atheratzeko lehiarekin. JE Ber 63. 

desein. v. deseinu. 

deseina. v. deseinu. 

1 deseinatu. Designar. Intenziona da boronthatiaren deseñ borthitz bat, zuñek bulkatzen beitü bere 

deseñatü dian phüntiala heltzeko mengua dütian moianetzaz zerbütxatzera. Mst III 33, 1n. 


mende. 

175


2 deseinatu (T-L), desinatu (Urt I 274). "Dessiner" T-L. 

deseindu. v. desegin. 

deseinu (Urt, Ht VocGr, Arch VocGr), desein (-eñ Gèze), desenu. Propósito, intención, designio. 

"Alioversum, bertze deséiñuz, bertze xedez, bertze deseiñútara" Urt I 499. "Atharratzerat joaiteko deseiñian 

nündüzün (S)" Gte Erd 26. v. xede, asmo. Tr. Usado por autores septentrionales desde Tartas. No hemos 

encontrado ejs. del s. XX. Los suletinos (además de Tartas y López) emplean desein; el resto, deseinu. Desenu se 

documenta, junto a deseinu, en Mihura; hay un ej. de en el Nuevo Testamento de Haraneder, de 

interpr. no del todo segura (cf. en la misma obra; Haraneder utiliza habitualmente ñ para 

representar esta consonante palatal). 

Debot da deseiña. In Tt Onsa 184. Amudioak indarrik aski kausitzen du, duen deseinuaren konplitzeko. 

Arbill III 5, 19. Deseiñu iraupenezkorik behiñ ere hartzen eztutenak. Ch III 32, 1. Argitarat emateko deseiñuz. Ht 

Gram 3. Baldin gizonetarik bada deseiña hori edo obra hori, desegiñen baida. He Act 5, 38 (Dv asmu). 

Barraiatu ditu superbioek bere gogoetan zarabiltzaten deseiñuak. He Lc 1, 51. Ez dela ene deseiñua hautaz zure 

okupazione prinzipala egitera zu obligatzea. He Gudu 145. Zu defendatzeko deseiñuarekin ethorriak. Ib. 101. 

Enian ükhen beste deseñik batere, [...] zure salbamentiari bide segür baten erakustia baizik. Mst XVI. Ene 

gañean ditutzun deseñuak. Mih 105. Jinkoaren desenuei trabariak ekharri. Ib. 102 (48 desenu). Mundian diren 

deseiñik hobenenak hartzen tuztenik. AR 26 (151 deseiñian). Gure bihotzen Jainkoa ganat itzularazteko [...] 

deseinu berezi eta solido batean egina. Brtc 3. Etzitaiela kanbia / zien deseinetarik. AstLas 17. Kiristi legiaren 

hartzeko / deseiñetan izala. Xarlem 611. Jaunak inspiraturik hartu deseinuak. Monho 162. Luistto hori zen 

merkhatin deseñ hunin, / bere etsaiareki nahin baken egin. Etch 638. Egundeino izan den deseinurik gorenekotz, 

erran nahi da Berbo eternalaren inkarnazioneko. Jaur 352. Nurat galdü zira? / Ala khanbiatü da zure deseiña? 

ChantP 6. Krimarik ikharagarrienen egiteko deseinurik gaitzenak. Elsb Fram 69. 

deseio. v. deseo. 

? deseite. Deseo. Yaungoikoak libra gaitzan obra eta deseite gaistoetarik. CatB 20 (cf. ib. 77 deseiu gaisto 

y Añ CatAN 12 egite ta deseiu gaistoetatik, CatSal 3 obra eta deseiu gaxtoetarik). 

deseitu. "(S-aloz), être étourdi, abasourdi" Lh. 

deseiu. "(L-ain, Sal), maña, destreza" A. 

deseiu. v. deseo. 

deseki. Puede estar relacionado con Lar desekida, "desedificación, destrucción de alguna fábrica", 

"destrucción". Zeren eta Izairia beita bere [herioaren] desekiala nakaitzen. Egiat 165 (el ed. traduce "bere 

gisara nazkatzen, desgustatzen", pero no se ve la razón). 

desekida (Lar). "Destrucción" y "desedificación" Lar. Errosarioa errezatzea fediaren garaipenerako, 

fedetsaigoaren desekidarako eta fedatsien ta pekatarien besteratzeko. Kortazar Serm 370. 

desemendio (Lar). Perjuicio, desfavor. "(A) mejor, a peor, emendiotan, desemendiotan" Lar. Bada haur 

hala deklaratzen drauzuet non ezpaitzaituztet laudatzen, zeren ezpaitzarete emendiotan biltzen, baina 

desemendiotan. Lç 1 Cor 11, 17 (He, IBk, IBe, Bibl kalte, TB gutiago, Dv, Ol gaitz). 

desenbarkatu (Lcc -adu (de la mano B)), desenbargatu. Desembarcar. Desenbargatzean. EZ Man II 137. 

Desenbarkatrik badinaren berze aldeko erribran. Samper Mt 8, 28 (Hual barkotik erki, IBk lehorrera atera). 

desenbokadura. Desembocadura. Iztabo = Ibaiak itxasora daukon abo edo desenbokadurea. Kk Ab I 81n. 

desenfidantza. Desconfianza. Hantik diradiala itzalpiak, jeloskeriak ta desenfidantzak sortzen. Egiat 217. 

desengainatu (-añ- Lar, Añ), desenganatu (Lcc (-adu), Lar), desinganatu (Gèze), desengenetu. 

Desengañar(se). Tr. Documentado desde Lazarraga. No hemos encontrado ejs. del s. XX. Bada, onela dan 

azkero, zeure buruori desengañadurik, nagozu mesede eske onerean aurrera. Lazarraga 1152v. Desengenetu 


mende. 

176


zeiste (Muruzabal, 1751). ETZ 87. Medikuak desengañatzen ez dituzte. Cb Eg III 231. Desengáña ezi 

Jangoikoaren eskutik eztatórren konsórtea eztaikela izán óna. LE Matr6 264. Bada án [juizio ártan] atrako dire 

egiak, desengañatúko guziák, ta nori bérea emanen záio. LE Urt ms. 1r. Ondo litzate ikustea / Iñuenganeko / len 

ikusi eztabenak / desengañatzeko. DurPl 57. Gaiztotzat eduki zuen. Eta aek desengañatzeko alegin andiak egin 

bazituan ere, alperrik izan zan. Gco I 454. Bada hainak desengana bitez. Dh 66. Munduaz desenganatuak, aseak 

(Luzaide, 1869). ETZ 283. Ni desengañatuta gaur nator onera. AB AmaE 284. Harek igorri nizü zure 

desinganatzera. Ip Hil 158. Desengañau gaitezan. Itz Azald 163. Andik amasei egun / tardau txala eitan, / jentia 

bai orregaz / desengañatu zan. Noe 97. 

desengainu (-ñu Lar, Añ), desengaiño (Dv, Elexp Berg), desenganio (Lar, Dv). Desengaño. "Desengaño, 

tiene raíz bascongada" Lar. "Désabusement" Dv, que cita a Echve. "Behixak jarri ei zittuen aberastuko zielakuan 

eta desengaño galanta euki (e)i dabe" Elexp Berg. Tr. Documentado sólo en autores meridionales. 

Jainkoaren abiso ta desengaño au biotzean artu, bere etxe ta ondasunak bertan utzi [...] ta andik iges egin zuen. 

Cb Eg II 193s. Lurreko desengañua ikusi ta bere Ama santisimagana biurtu zan. Cb Just 98. Jesus onarén ta S. 

Juanen pedezitzean ainbérze trabáju ta persekúzio mundugóntan dúgu desengáñu, eztiréla ain gaixto eméngo 

trabájuak. LE Urt ms. 4r. Noiz etorriko ote zaigu egiazko desengañua? Echve Ongi 15s. Orrelako modurik / 

iñon egundaño / ez degu obserbatu / guk oraindaño, / neretzat izandu da / franko desengaño. AzpPr 50. Ustez 

seguro iduki eta / eman det desengañua, / toki onean enpleatu dut / lenbiziko kariñua! Tx B I 121. 

desengenetu. v. desengainatu. 

desenkusa (L, BN, S; SP, Lar, VocBN, H (L, BN)), esenkusa (AN ap. A Aq 1157 (AN)). Ref.: A; Lh; Lrq 

/dez!enküz!a/. Excusa, pretexto. "Disimulación, disimulo", "fingimiento" Lar. "Disculpa" Aq. "Empr. béarn. 

desencuse" Lrq. Cf. VocNav: "Desincusa, excusa". v. aitzakia. Tr. Documentado en textos septentrionales. En 

DFrec hay 2 ejs., meridionales. Eta erranen diot zure desenkusa. "Os disculparé". Volt 238. Alfer egoiteko 

desenkusarik etzutentzat. Ax 27 (V 16). Bekhatu hauk [...] eztute desenkusarik, eztute estakururik eta ez 

ederztatzeko biderik. Ib. 190 (V 128). Aitzakien eta desenkusen itzalpeak bilhatzen tutzu. SP Imit III 46, 1 (Ch 

aitzekia, Mst, Ip estalgüne, Echve eskusa, Ol apuko, Leon estakuru). Ezta aitzakiarik, ez desenkusarik, bat 

bederak sortzetikako hitzkuntzaren ez jakiteko. ES 168. Esenkusarik ez dute bere hobenaz. He Io 15, 22. 

Ardurenik baietz dio desenkusarik gabe. Prop 1898, 117. Beste azalpenik ez zion ematen, ez eta jo zuelako 

desenkusarik egiten. Mde HaurB 48. Ez nabil itxurakerian, aitzakia eta desenkusa daridala. MEIG VII 114. 

desenkusamendu. Figura en SP, sin trad. 

desenkusatu (SP, Lar, H, A), esenkusatu (Aq 1158 (AN)). (Aux. trans. e intrans.). Excusar(se), disculpar(se), 

poner excusas. "Dissimular", "fingir" Lar. Paulek haren iniuriatzeaz bere burua desenkusatzen. Lç Act 23 

(tít.). Badirudi aphur bat bedere adinak desenkusatzen duela. Ax 190 (V 128). Nola ezpainintzen neure buruaz 

fida, desenkusatu nintzen ahal bezanbat. Ib. 15 (V 6). Ez aitortu zeure kulpa, bai desenkusatu. Hm 196. 

Humiltasunaren itxurapenaz eta estakuruaz desenkusatzen da. SP Phil 209 (He 211 exkusatzen). Lanaren mensa 

eta falta reparatzen eta desenkusatzen diala langiliaren [...] borondate honak. Tt Onsa 6 (29 desenkhusatzen). 

Goan behar dut haren ikusterat; othoi esenkusa nazazu. He Lc 14, 18 (Lç exkusatu, TB eskusa, HeH utz, Dv 

onhets, Leon, IBe barka). Gure jakitate eskasak ezkaitu desenkusatzen Jaunaren aitzinean. Dh 141. Asko bertze 

meditazione egitetik desenkusatzen dire bere lanean hari beharraren gainean. Ib. 93. Bere buruak desenkusatzen 

dituzte, bere nahiaren kontra gerthatu zitzaizkotelakoan. Ib. 144. Desenkusa nazazu atzokoa gatik. Mde Pr 61. 

Emazte langilea zen, umila, bihotz onekoa, bertzen desenkusatzeko lehena. Herr 11-12-1958, 3. 

- EZIN DESENKUSATUZKO. Inexcusable, (lo) que no puede ser disculpado o excusado. Hargatik zare ezin 

esenkusatuzkoa, o gizona, nor ere baitzare bertzeak iujeatzen ditutzuna. He Rom 2, 1 (Lç exkusa gabe, TB 

eskusik gabe, Dv ez haiz aitzakiadun, Bibl ez duzu estakururik, Ker zuribiderik, IBk, IBe aitzakiarik). Ezin 

desenkusatuzkoak gare, baldin ez badugu amodio bero eta nahikarako bat Jesu Kristorentzat. JesBihD 31 (ap. 

DRA; JesBih 26 ezin eskusatuak). 

desentenamendu. Desolación. Lur guzia desolazione edo desentenamendu oso batian da, zeren nehork ere 

ezpaitu bere bihotzian er[r]eflexionerik batere egiten. AR 117. 

desentenatu. Compungirse. Kapitaiña desentenatürik zen, eta marinelak desolatürik bazoatzan hareki 

untziak ützi zütien güniala, hen ikhusteko esparantzarik gabe. MaiMarIl 112. 

desenu. v. deseinu. 


mende. 

177


deseo (Lcc, Lar, H (V, G)), desio (V-gip ap. Elexp Berg), deseiu, deseio. 

Tr. Desio se documenta en escritores vizcaínos (excepto deseo en Añibarro, Astarloa, CatBus y, a veces, 

CatLlo) y desde fines del s. XIX prácticamente desplaza a deseo en guipuzcoano, si bien no es raro encontrar 

ambas formas en un mismo autor. Deseiu aparece en los catecismos baztaneses, salacenco y en el navarro de 

Añibarro; deseio en el de Ulzama. En DFrec hay un ej. de deseo y 10 de desio. Deseo. v. desira. Tr. Sólo 

meridional. Aparece muy frecuentemente emparejado con nahi, gogo, gura, etc. Documentado bien desde los 

primeros textos, falta en vizcaíno desde mediados del s. XIX, tal vez algo antes, salvo en textos dialectales 

modernos de V-gip; falta tbn. en autores significativos como Mendiburu o Iztueta (Añibarro parece emplearlo 

sólo en sus primeros escritos). Desde comienzos del s. XX su empleo se restringe casi exclusivamente a textos 

de carácter popular; en la 2. a mitad se vuelve a encontrar en algún autor de cierto nivel. 

Ainbat zan Silveroen deseoa Sirena ekusterren. Lazarraga 1142r. Zu serbitzeko andi dot deseoa. Ib. 1186r. 

Libradu gagizan obra eta deseo deungetarik. Bet 3. Aragiaren luxuriasko deseo gaistoak. Ber Doc 171v. Zer da 

luxuria? Apetitu eta deseo torpe bat aragien pekaturako. Cap 74. Libredu gagizenzat Iangoikoak obra eta deseo 

deungeetarik. VJ 3. Deseo anitz dut Jaungoikoak eman diezazuela urte anitzetan (1699). ConTAV 5.2.9, 139. 

Baldin pensamentutik edo deseotik pasatu ez bazan obraz egitera pekatu. OA 158. Deseo loiak daukazana iñoen 

senar da emazteakaz. Arz 44. Ez iori gaitz egitea obras, itzes edo deseos. El 55. Alkanzau diguzula gurari andi 

bat idaraiteko Jaunau egunean bein deseo geiagogaz. Urqz 46. Haziendaren apetitu edo deseo desordenatu bat. 

Iraz 42. Zerurako deseoakin zebillela. Cb Just 55. Deseo edo nai gaiztoetatik jaiotzen dira bekatu guziak. Ub 

180. Aoa idikita naikunde edo deseo likitsetara. Mg CC 164. Egite ta deseiu gaiztoetatik Jangoikoak libra 

gaitzan. Añ CatAN 12 (CatLlo 12, CatAe 2, CatR 3 deseo, CatEliz 459, CatSal 3 deseiu). Bendekurako gogo, 

deseo edo griña gaiztoa piztutzen da gure barruan. Gco II 49. Zeuren aitarén deseoak naitúzie egín. LE Io 8, 44. 

Badezula bera serbitzeko nai edo deseo andi bat. AA III 404. Ez gatxik jazo dakijon desiorik, ez geuk berari 

egiteko guraaririk. fB Ic I 100. Inoren kalteko gurari edo desio oneek kristinau guztiai eragotzita dagoz. Ib. II 

269. Orai eskuaraz publikatzen duena [...] kristau fielen instrukzionearen deseiuz. CatB 5. Nortzuk, bada, egiten 

daudee pekatu mortala alango desio bagako biraoakaz? CatLlo 44. Zure deseo guztiya aseko dute ta ezin 

geiagoraño beteko dute. Echve Imit (III 49, 6) 341 (Ip nahi tüzünak, Pi gura direan guztiak, Leon gutiziatu 

guziak). Nere uste guztian / dauka deseoa / zamaz lerturik illa / ni ikustekoa. It Fab 129. Iñoren ondasunen 

deseo edo gurari era bagakoak. CatBus 26. Zoin naidenek mira lezan emazte bati deseo gaxtorekin. Hual Mt 5, 

28. Zuek ekarriagatik / deseua ugari, / utzi ezaiozute / gure baliari. Arrantz 15. Ostera bere zaldira igo zan, gau 

artan bertan bere jauregira iristeko deseoz. Arr GB 93. Ez egitie iñori gatxik ez egitez, ez esatez, ez desioz bere. 

CatArrig 81. Nere desio guzia izandu da Maria ikustia gizonaz onratua. Bv AsL 80. Bera ikusteko zale eta 

deseotan irazeki zan. Arr May 114. Ez daukak abilidaderik ire desioa ezkutatzeko. Apaol 44. Feri on baten 

desioa daukala. Alz STFer 116. 

(s. XX). Obra onak iteko nagitasune edo deseio falta. CatUlz 51. Bertzen ondasunen deseioik ez izetia. Ib. 7. 

Aingeruak eztituzte ezagutzen gure biotzaren deseioak (AN-ulz, 1905). FLV 1988, 270. Ez du sintsen zer deseo 

duan xakiteko noizartio dagon erri kortan. Mdg 151. Emendik egiten dugu desioaren bitartez an izandu bagiña 

guk ere egingo genuena. Goñi 114. Oien aspaldiko deseoa kunplitua geldituko da. Ill Testim 30. Zer desiotan 

etorri ziran / orduan nuen ikasi: / amak eta aizpak gure etxia / biar zutela ikusi. Tx B I 77. "Wishful thinking" 

(gogoz edo desioz betetako oldozmenak). JAIraz Bizia 96. Zure deseoa baldin bada, ongi iruditzen zait. Arti 

Ipuin 84. Orixe dok iñondako desio txarra. SM Zirik 125. Adimendun izakietan zera aurkitzen dugu: gogoa 

(deseoa). Vill Jaink 109. Gurari edo deseo txarrik euki. MAtx Gazt 84. Aren desiora apaldu zan. Etxba Ibilt 

485. Emakumearen maitasunaren desioa / itsas ertza neurri gabea da. Lasa Poem 67. 

- DESEOAN (IZAN, EGON). Desear. Cf. VocNav. "(Estar a) deseo de algo, estar con el deseo de algo (de uso 

general)". Nai zenduen joatea zureak gana eta zure aitaren etxearen deseoan zeunden. Ur Gen 31, 30 (Urt 

etxerako gutizia haundia baihuen, Dv etxera lehian, Ol, Ker etxemiñez). Itxurak egiteko / desiuan danak / 

engañatuko ditu / konfesore jaunak. Ud 128. 

- DESEO IZAN. (Trans.). Desear. Deseo neben okasio bat. Lazarraga 1195r. Deseo dut, bada, egun esplikatu 

Santiago Apostoloaren festibidadea. SermAN 1v. Txabalategi eta / Zabala gaztea; / askok deseo zuen / kantuz 

ikustea. In Izt D 169. Etzaitut ikusitzen / desio ainbeste. Bil 136. Lege eder bat jarri / bizi gaitezen garbi; / ori 

deseo nuke nik, / ixuri gabe odolik! Xe 411. Osasuna desio / nere partetikan. Ud 74. Egarri biziaz deseo zuen 

Aurtxo Jesus ikustearen on eta mesede paregabea. Arr May 115. Danok deseo bear deguna da bizi dedilla. 

Apaol 29. Naiakgatikan logratu eziñ / desio nuben izarra. Moc Damu 19. Salto biz bertan arkitu nitzan / desio 

nuan lekuan. Ill Testim 18. Deseo diyot izan dezala / lenago ainbat kreditu. Tx B I 71. Nekez bada're gaur iritxi 

da / deseo nuen ametsa. Uzt Noiz 82. Jana ta erana badaukazu an / desio dezun guzia. Uzt Sas 224. 

Guk deseiua bagiñúke. Iz Ulz 424. 

Barinbadiózu amóre ta deséo. LE Ong 23v. 

- DESEOTAN IZAN (EGON). Desear. Aspaldiyan, Joxepa, / famatua zeunden, / gu berriz ikusteko / desiotan 

geunden. Bil 153. Famelixa eukiarren, emazte onen frutuan desiotan zan. Etxba Ibilt 485. 

- DESEOZKO. De deseo. Deseozko pekatuen gañean. Cb EBO 53. Deseozko komuniñoaren bitartez. Añ 


mende. 

178


LoraS 130. Beste pekatu batzuek dira deseozkoak. Gco II 4 (tbn. deseozko (bekatuak) en Mg CC 119 y CO 171). 

Egiñ bear dira fedezko aktoak [...]; 5. a Jauna artzeko zale eta deseozkoak. Arr May 12. 

deseoso. AxN explica desiros (312) por deseoso. 

deseragotzi (Lar), desaragoztu ([sic, por deser-] VocS Lar). Desembarazar. Artako ere bear litzake bat 

deseragotzi lurresko sentido geben kostunbre usatu gontaik. LE-Fag. 

deserakida (Lar, VocCB (+ desere-)), desarokida (Dv). Discordia. "Discorde" Dv, que cita VocCB (acaso su 

fuente sea tbn. el ej. de JFlor). Azken agurrak / desarokida [sic] joanari... (1879). JFlor. Ez dago emen guda 

ta deserakida besterik (Etxeg, 1882). Ib. 

deserdoitzaile. "Aeruginator, [...] arma desherdoitzáillea" Urt I 349. 

deserran. v. desesan. 

desherratu. v. desperratu. 

deserregelakeria. Desarreglo, desorden. Denboraren galtzea da munduko deserregelakeria handienetarik 

bat. Dh 217. Lurraren gainean gerthatu izan diren gaizki ta deserregelakeria guzien lehenbiziko ithurburua. Ib. 

184. Nere biziko deserregelakerien barkhatzeko. Ib. 190. 

deserregelamendu (Urt I 535). Desarreglo, desorden, exceso. Ez du Casianek uste [...] San Basilio mintzo 

zela halako deserregelamenduez, erraten zuenean ez zela birjina. He Phil 263 (SP 261 desordenu). Yuduen 

populua erori zen deserregelamendu handitan. Lg I 202. Gure baithan ditezken desaraugune edo 

deserregelamendu guziei. Birjin 565. Mundua hondatua daukaten hanbat deserregelamendu izigarri. Dh 226. 

Gauzarik den xumena egin dezadan, munduari atsegin egiteko, [...] hori bera deserregelamendu bat da. Ib. 188. 

deserregelatu (Urt). Desordenar. Yokarien gogoak eta afekzioneak deserregelatzen dire eta hekien 

dibertimendua pasione billakatzen da. He Phil 370 (SP 367 desordenatu). 

(Part. en función de adj.). "Adolescens perditus, dissolutus, gizon gazte deboxatua, galdua, deserregelatua" 

Urt I 215. Kolerak, banitateak edo berze zenbeit pasione deserregelatuk. He Phil 119 (SP 117 

desordenamendu). Munduko ergelkeria, atsegin deserregelatu eta bere Salbatzaille adoragarriaganik urrun 

ahal zezaketen gauza guzientzat. Lg II 159. Haragiaren esklabo izatea edo haren gutizia deserregelatuen 

segitzea. Brtc 221. Bizitze deserregelatu batek sarraski bezenbat ongi egin dezake arimetan bizitze Jesu- 

Kristoren arabera erregelatu batek. Dh 231. 

deserregelatuki. Desordenadamente. Yatea, ez apetitua gatik xoillki, baiñan sobraniozki eta 

deserregelatuki. He Phil 412s (SP 408 desordenatuki). 

deserrespetatu. Faltar al respeto. Orgatik da guzis txarra gazte gura deserrespetatzen duena zar gaizoa 

(103). LE-Ir. 

deserri (Lar, Añ), desherri. Destierro; lugar foráneo o extranjero. v. desterru. Eta deserri onen ondoren 

erakutsi zaguzu Jesus. Mb IArg I 13 (la versión publicada (CatBurg 6) dice deserrite; v. tbn. CatOiq 255). Nola 

kontentu artuko det, deserri onetan nagoela? Cb Eg II 60 (Dv LEd 114 desherri). Deserri au igaro ezkero. Cb 

CatV 7. Jaunari oraino desherrizko lekhu huntan izateaz nuken bihotz-mina erakhustekotzat. "Ce lieu d'exil". 

Birjin 94. Ai, ene! luzatu da deserri onetako nere bizia! AA I 621. Deserri onetan negarrez deika dagokizun nere 

biotza. Arr GB 52s. Lore guztien loria, / deserri illun munduko ontan / argi distiatzallia (Arzac, 1883). JFlor. 

Nire deserriko mahats geza bigunak. Arti MaldanB 191. Haizearen kontrast / beste munduraino / desherri 

hontatik. Azurm HitzB 35. Bera ikasle zebilelarik deserrian. MEIG IV 111. Deserrietara bidali zuen. Ib. VII 34. 

Urteoro berritzen da salbaziozko agindu au, gure biotza desalaitu ez dedin mundu deserri triste onetan. Ant 

Ezale 1899, 2a. 

deserriarazi. "Desherriaraz, -te, -i, faire expatrier, exiler" Dv. 

deserripen (desh- Dv). Deportación, destierro. Joachin erregearen desherripenetik bortzgarren urthean. 


mende. 

179


Dv Ez 1, 2 (Ol atxilo egin, Ker erbestera eroan). Babilonarako desherripenaren ondoan. Dv Mt 1, 12 (Ol 

atzerraldi, Leon desterru, Or erbeste, Ker, IBk, IBe erbest(e)aldi). 

- DESERRIPEN-IRI (desh- Dv). "Temps proche de la déportation. Desherripenirian ere Juduek etzituzten 

entzun nahi Jaunaren profetak, même au moment d'être déportés" Dv. Josiasek berriz, izan zituen Jekonias 

eta haren anaiak Babilonarako desherripen irian. Dv Mt 1, 11 (He, TB Babiloniara eraman izan ziren 

denboratsuan). 

deserriratze. Destierro, deportación. Zahartzaroko ajea izan zuela euskararena Gamizek, 1767ko 

deserriratzeak laburtu zuena, gainera. MEIG V 110. 

deserrite. Destierro. Deserrite onen ondoren erakuskuzu Jesus. CatBurg 6 (la versión de Mb decía deserri). 

deserritu (Lar, Añ, Dv (desh-), H). Desterrar, deportar. "Expatrier, exiler, déporter, bannir, s'expatrier" Dv. 

Zure khorpitza desherritürik, herratürik, arinka eripetürik. Egiat 51. Zerutik deserrituta agoana betiko. Mg CC 

236. Betiko Zerutik deserrituak edo desterratuak. Gco I 76. Urte betean deserriturik bizitzeko penaren azpian. 

AA II 145. Erbesteturik ta deserriturik gagozala negarrezko erri onetan. Añ MisE 33. Desherrituak izanen eta 

gathibu goanen dire. Dv Ez 12, 11 (Ol atzerrira eraman, Ker erbestera). Eta egatuko dezute iorategi edo 

paradisuko bollos distiadietara, zeñetatik deserritua arkitzen dan naigabea. Otag EE 1881b, 108s. Beren Aita- 

Ama maiteetarik norapait desherrituak. Arb Igand 84. Atzo deserritu dugu, / esposa bat izorra. Arti MaldanB 

203. 

(Part. en función de adj. o sust.). Zure otsez gaude Ebaren ume deserrituok. CatOiq 255 (tbn. ume 

deserrituak en Cb CatV 7). Piedadea deserritu pobre onezaz. Cb Eg II 60. Egiazko desherritu bat bezala lurreko 

gauzentzat bizitzeko. Dv LEd 116. Deserritu argidortar Paul Déroulède jaunak (1902). JFlor (que explica: "Cf. 

Lar s.v. desterrado, deserritua; s.v. proscripto, eripetua"). Bere jabe deserrituen haiduru zagolarik. Lf ELit 336. 

Mundu deserritu onetatik beti betiko tokira joatean. Izt C 241. 

deserrotu (Lar). Desarraigar(se). Baldin bazinute federik mustarda haziaren bihi bat bezen lodi, erran ahal 

zinezakete martholza ondo huni: deserro zaite. TB Lc 17, 6 (Lç, Dv erroetarik ilkhi, He, Oteiza, HeH, Brunet, 

Ol, Leon, IBk, IBe (sustraitik, etc.) atera). En DFrec hay 4 ejs. 

desert. v. desertu (2). 

deserta (SP, Urt III 283, Gèze). Postre. "Desertako tenorean [...] joan da (BN-arb)" Gte Erd 262. Larrunen 

bazkal-ondoko deserta. (1798). BertsZB 129. Egun guzian / dut nafar xuria / edaten desertan. Monho 62. Bena, 

ukeiten dit / nik gordinik sopa, / eta desertatako / mihiki saltsa. AstLas 53. Holako bazkariak ez othe du deserta 

pitta bat ere merezi? Barb Sup 22. Mahainean desertak arraro. Herr 7-7-1966, 1. 

desertatu (Sc ap. Lrq). Desertar. Zerbitzuan ginauden / Donostia hirian / liberalitateko / bandera berrian, / 

hartarik desertatu / inozentkerian. Bordel 38. Biziaren primaderan harmetara joaitea / zorigaitzik dorpeena 

zitzautan jasaitea. / Desertatuz uste nuen hobeki izaitea (1880). A. Etxeberri in Onaind MEOE 448. 

desertazio, desertazione. Deserción, infidelidad. Desertazioneko eta desohorezko marka bat. CatLav 212 

(V 107). 

desertore, desertur (T-L), desertor (DBPT). Desertor. Traidóre ta desertóre zara, izenez kristio, ta izánes 

Kristoren enemigo. LE in BOEanm 264. Deserturrak [...] hirriskatzen baitzuen yustiziaz itzalean ezarria izaitea, 

ihesari eman zen. Elsb Fram 84. Deserturrak Luzaireko bentetan deskantsatzen ari zirelarik. Barb Sup 147. 

Desertur gisa / nintzan eskapatu. Etcham 197. Azkainerat etorri zelarik Espainiatik desertur. Zerb Azk 90. 

Depexak zion ez zutela presonerik, salbu-eta zonbait desertur. Herr 7-1-1960, 1. Egon omen zen mugaz 

bertzaldean desertor. Xa Odol 33. Jaun komesaria / jin da herrila / ni desertur nintzala / deklaratzera. Balad 

217. En DFrec hay un ej., meridional, de desertore. 

desertu (L, BN, S; Volt 74, SP, Urt IV 470, Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H (L, BN, S)), desiertu, 

desierto (V-gip; Lcc). Ref.: Lh; Lrq; Iz ArOñ (desierto). 

Tr. La forma desertu es propia de la tradición septentrional desde sus primeros textos hasta hoy; también la 

emplea Lizarraga de Elcano (Urt ms. 4r). Leiçarraga, que emplea gralmente. desertu, usa desert sólo como 

predicativo. Las formas meridionales cuentan con escasa documentación: desiertu aparece en Lazarraga, 

Urquizu (24), Barrutia (319) y f. Bartolomé (Ic 77); desierto en Ubillos y escritores alto-navarros (hay además 


mende. 

180


algún ej. vizcaíno del s. XX). Aparece a veces emparejado con eremu, etc. En DFrec hay 8 ejs., meridionales, de 

desertu y dos, septentrionales, de desertü. Es mucho más común en la primera acepción, es decir, como 

sustantivo, que como adjetivo. 

1. (Sust.). Lugar desierto, deshabitado; desierto, paraje sin vegetación. Tr. Documentado desde Leiçarraga, 

es menos usado al Sur. Parece más frecuente con el sdo. de 'desierto, lugar sin vegetación', pero hay ejs. seguros 

con un sdo. más amplio en Lazarraga, Etcheberri de Ziburu, Tartas, Xarlem, Etchahun, ChantP y (refiriéndose a 

un topónimo) en Kirikiño. 

Baina estekailluak zathiturik, eramaiten zen deabruaz desertuetara. Lç Lc 8, 29 (He, TB desertu; Oteiza 

bakardade, HeH baso, Dv mortu, Brunet eremu, Leon bortu, Ker basamortu). Desiertuko errietan / ez ebilterren 

saldurik. Lazarraga (B) 1200vb. Ezin ehortz ziaitekek lur benedikatuan, / bañan sepultura hartu behar dik 

desertuan. EZ Man I 33. Desertuan bakharrik dagoen pelikanoa bezalakatu naiz. Harb 339s. Leku hau da 

desertu bat, / idor eta gogorra. Hm 88. [Parisko iaun eta andere handiak] mundia kitaturik, desertietan eta 

ermitajietan Ienkoaren zerbutxatzera. Tt Onsa 92. Oi! ala desertuko aitek eraman duten bizitzea izatu 

baita probrea. Ch I 18, 2 (SP, Mst, Ip desertu, Echve eremu, Ol lekaro, Pi basamortu). Jinkuak jüdiuer desertian 

zirenian zelütik jaitserazitzen zian hazkürrü miraküllus bat. Mst I 1, 2n. [Mariak] desertuen erditik egin behar 

duen biaia luzean. Mih 104. Zer egin zien Gure Jaunak desertütik itzüli zenian? CatLan 41. Eremura edo 

desiertora. Ub 78. Desertü bat bezala düzü / hiri hura jarri. Xarlem 1272. Zeren beldurrez zoaz deserturat, / 

xartal et'ezti salbaia janari? Monho 158. Desertuetan egon zen Israeli erakutsia izan behar zen eguneraino. TB 

Lc 1, 80. Desertüko ihizik jenten beldürrez / prekozionatzen dira ebiltera gordez. Etch 78. Jendezko ospeek 

segitzen zuten Jesu Kristo gure Jauna desertuan barna. Jaur 134. Huna bada guk mortuak, / mendi, haran, 

desertuak / yadan iragan ditugu. Gy 28. San Josefen ermita desertian gora da. ChantP 158. Jesüs Kristek 

desertian egin Barur garratzaren uhuratzeko. CatS 102. v. tbn. Elzb Po 189. Eta joan zen eremu edo desertu 

baterat. Jnn SBi 84. Bertze bizitze bat, pisua, desertu baten parekoa, zointan beharko bainuen bizi bakarrik, ene 

pensamendu ilhunekin. Lap 18 (V 10). Berriz igaran zütien Arabiako desertiak. Ip Hil 133. Harat hunat ibili 

ziren Izraeldarrak desertuan. CatJauf 26. Bego ura arrainari, / desertuak lehoinari, / hegaztinari airea... In Barb 

Sup 52. Nori otu lekiyo Barakaldoko desiertuen bixi leitezela basapiztiyek? Kk Ab II 152. Desertuetan 

bakartasuna dela hain lotsagarria! Etcham 229. Bere amesetan, [...] tabernetatik urrin mendi sikuren batian edo 

naiz desiertuan bertan basamortuak ziar ebillen. SM Zirik 18. Zorigaiztokoa Libiako desertuan orduan galduko 

litzakena! Ibiñ Virgil 99. Horra desertu soileko arbol bakan batean erori / ekaitz gaixtoak errebelatu luma 

bereko bi xori. Xa Odol 294. Desertua zeharkatzen lagunduko zidaten zenbait denborapasa. BAtx Behi 88. 

2. + desert, desierto (-ua (det.) Iz ArOñ). (Adj.). Desierto. "Desí/ertua, leku desíertua, lugar desierto" Iz ArOñ. 

Zatozte zeurók apart lekhu desertu batetara. Lç Mc 6, 31. Goan zen Jesus handik barku batean, aldaratu 

nahiz lekhu desertu batetarat. He Mt 14, 13 (TB, SalabBN, Echn lek(h)u desertu, EvL desertuko lekhu, HeH 

eremu, Ip basa-bazter, Ur toki bakar, Samper leku ior etzegon bat, Hual leku desierto, Leon bortu-zokho). 

(Uso pred.). Horrá, gelditzen zaizue zuen etxea desert. Lç Mt 23, 38 (He, HeH, Ur, IBk ni- / nehor / inor 

gabe, TB, EvL, Echn desertu, SalabBN, Ip, Dv, Ol, Leon, Ker, IBe (h)utsik, Hual utsirik edo desierto bat, 

Samper desierto, Or utsa). Egin bedi haren habitazionea desert, eta eztén han habita dadinik. Lç Act 1, 20 (He 

desertu, TB eremu, Dv mortu, IBk hustu). Habil Egu-erdi alderát, Ierusalemetik Gazara iausten den bidera: 

hura duk desert. Lç Act 8, 26 (He desertutzat utzia, TB Gaza eremurat, Dv xahutua; cf. Lç Mc 6, 35 desertu duk 

lekhu haur y Mt 14, 15 lekhu desertua duk haur). 

desertur. v. desertore. 

desesan (Lar), deserran (Lar, Añ (AN)). 1. (Vb.). Desdecir(se), desmentir, retractarse. Orra zer estadotara 

dakarran gizona itz gaizki atra batek: Aisa erran ta nekes nai deserran; eta ori bear faltarik gabe (221). LE-Ir. 

Deserranes errana. LE-Fag. Desesanik eta ukaturik lenago guzurraz esan dana. Itz Azald 112. 

(Con el pref. des- aplicado a una forma conjugada). Eta badago euretan [berbaldijotan] berak irakatsi 

daben edo daijanen kontrako gauzarik, berbertatik desdinot eta daukat utsune eta guzurtzat. Astar II 292. 

2. (Sust.). "Abjuración" y "desdicho" Lar. 

desesparatu. v. desesperatu. 

desesperagarri, desesparagarri. Desesperante. Hekin miñak halaber hain desesperagarriak. EZ Man I 

110. O, eternitate dohakabea, ala hire desesperagarria! Brtc 156. Ez dezazula iakin sekulan zer den izigarririk 

ilhunbe eternaletan, zer desesparagarririk hango sugarretan. JesBih 459. 

desesperamendu, desesperamentu (Chaho). Desesperación. v. desesperazio. O desesperamendua, 

errabiamendua! / Zeren gatik ni mundura nintzen titxa galdua? EZ Man I 100. Hilzea desiratzea [...] 

desesperamenduz, erran nahi da, esperanzarik ez izanez. CatLav 64 (V 41). Desesperamenduan dire. Ib. 72 (V 


mende. 

181


44). Aberatsaren bihotz-mina eta desesperamendua emendatu baizik etziren ikhusteaz Abraham eta Lazara 

nahikara guzien erdian. Lg II 189. Eman zitzaion desesperamenduari. Ib. 266. 

desesperantza, desparantza. Desesperación. Desesperanzaz beterik. Lazarraga 1159v. Desparantza ta 

megopiaren mila egipen erran ezkiniriokianak dütie athetzen. Egiat 232. Nire desesperantzak esperantza dakus. 

Arti MaldanB 230. 

desesperarazi (Urt I 407), desesperaerazi, desespararazi (Urt I 407). Hacer desesperarse. Hunek ditu 

prinzipalki desespararazitzen / fin gabeko oñhazeak zeren behar dituzten. EZ Man I 111. Desesperatzeko 

pontura ekhartzen dute; eta peril da, zenbait desespera arazitzen ere baduten. Ax 558 (V 357; ed. Ip 307: 

desesperarazitzen). Khen zakiztade, maradikatiak, / orai ene aitzinetik! / Enezaziela ziek heben / desespera erazi. 

Xarlem 619. 

desesperatu (Lcc (-adu), Urt IV 69, Elexp Berg (-au)), desesparatu, desparatu, desperatu (Añ). 

Desesperarse; desesperar de. Tr. La forma más extendida y mejor atestiguada es desesperatu, única en textos 

meridionales. Hay desesparatu en Argaignarats (DevB 16), López, Jauretche y, junto a desespe-, en MarIl; 

desperatu en Tartas y desparatu en Gasteluçar y, junto a desespe-, en Dechepare. Aparece a veces emparejado 

con etsi(tu). Falta en la mayoría de los autores guipuzcoanos (salvo Ochoa de Arin y Guerrico); deja de 

documentarse al Sur, salvo ejs. muy aislados, desde mediados del s. XIX. Al Norte tiene una tradición más 

regular; con todo, no se encuentran ejs. del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de desesperatu, meridionales. 

Amore, etzitela, othoi, despara. E 211. Berzerenaz izan nuzu amoros lekhu batetan, / beriagana jelosturik 

desesperatzer ninzan. Ib. 139. Gure buruz gogo galtzeaz eta desesperatzeaz berze gauzarik ezin gineaidikek. Lç 

Ins A 5r. Iainkoaren miserikordiaz etsitzea eta desesperatzea. Mat 28 y Harb 31. Iudas gaixtoa ere zen / damuz 

desesperatu. EZ Noel 98. Inguratzen dute, tentatzen dute, desesperatzeko pontura ekhartzen dute. Ax 558 (V 

357). Salbamendiaz desesperatzia. CatLan 118. Beldurrez bihotzak galdurik desespara giten. AR 291. 

Desesperatüren da Aigalon / berria enzün dianian. Xarlem 1507. Personabát yá érdi-desesperaturík zegoláik. 

LE Ong 79r. Alperrik da desespereetia. fB Ic I app. 28. Desesperadu aginian bazagoz. Astar II 279. Zeinaren 

arartekotasunaren azpian nihork ez baitu desesperatzeko. MarIl 108. Erretora süjet harez hüllan desesperatü. 

Etch 474. Ene krimen oste handiak ez nau desesparatzerat erakharri behar. Jaur 173. Igualdadia zuen / nunbait 

esperatzen, / utsikan etorri zan / desesperatzen. AzpPr 109. 

(Con aux. trans. sin objeto directo). Desesperarse; desesperar de. Errenegadu dabenz Iaungoikoaz edo 

santuakaz desesperetan dabela. "Con desesperación". Cap 92. Jaungoikoaren miserikordiaz desesperatu ote 

deban inoiz. OA 146. Desesperatu zuan eta azkenik Judasen gisa bere burua urkatu zuan. Bv AsL 63. 

Hacer desesperar. v. desesperarazi. [Gizon justu ark] desesperatu zuen bere etsai gaiztoa. Gco I 453. 

[Bekatorosa] desesperatzen du pentsamendu horrek. Lap 413 (V 188). 

(Part. en función de adj.). Esperantzarik gabe, etsitua eta desesperatua. Ax 620 (V 400). Arnegari 

desparatu, / deabruaren laguna. Gç 165. Bekhatorosik handienen eta desesparatuenen konbertsionea. MarIl 9. 

Ordutik zer egiñ? desesperatua, / Yupiñi doako humiliatua. Gy 142. 

(No ref. a personas). Ezta mundian gauzarik haiñ galdurik eta desperaturik non eztian zerbait erremedio. 

Tt Onsa 70. Arako ito biar ta ito ezin ta esturasun desesperau, amorruzko, esplikau eziñ dodana. JJMg BasEsc 

92. 

- DESESPERATU ERAGIN. Hacer desesperarse. v. desesperarazi. Jaungoikoaren kontra gaizki hitz eragin 

eta desesperatu eragin nai izan zion. Gco I 454. Onelan erabillen erdi zoraturik, desesperau eragin gurarik. Mg 

CO 195. Eurak dira egunian egunian ta orduban orduban bizitziagaz desesperau eragiten deutsteenak. fB Ic I 

app. 8. 

desesperatuki. Desesperadamente. Bide bazterrean hain desesperatuki etsia. Lasa Poem 70. 

desesperazio (Lcc), desesperazione (Chaho, Gèze), desesparazione, desperazione, desparazino, desparazione, 

desesperazino(e). Desesperación. Tr. Tiene una tradición más continuada al Norte, si bien no aparece hasta 

Tartas y Gasteluçar (hay antes desesperamendu (q.v.) en Etcheberri); al Sur se documenta sobre todo en la 1. a 

mitad del s. XIX. No hay apenas ejs. en el s. XX. Desesperazio aparece en autores guipuzcoanos y en Lizarraga 

de Elcano (Ong 87r); -zino en Moguel y -zinoe en JJMg, Astar y Uriarte; desesperazione es la forma más 

extendida al Norte; hay desesparazione en Larreguy, López y Jauretche (124); desperazione en Tartas; 

desparazino en Gasteluçar, más veces que desparazione, que aparece tbn. en Zerurako bidean (c. 1815; Vin n.º 

177, p. 8). En DFrec hay 2 ejs., meridionales, de desesperazio. 

Ez sobera aphal, desperazioniak ezkitzan har. Tt Onsa 167. Dolorearen asprea! / Sorthu hunela izatekotz! / 

Zer desparazionea! Gç 177 (desparaziño ib. 172 y 140). Bere buruaren urkhatzera desesperazionez. CatLav 258 

(V 130). Zerekin galzen da esperanzea? Desesperazioarekin. CatCeg 50. Eliak galdetzean Jainkoari bere 


mende. 

182


heriotzea, ez dugu behintzat uste izan behar desesparazioneak zarabillala. Lg I 357. Zoin dira desesperazionian 

erortzen direnak? CatLan 84. Doliak ezpaitu hain handi izan behar, nun eror-arazi gitzan desesparazionera. AR 

291s. Desolazionea, desesperazionea eta errabiamendua, horra zer kausitzen den Ifernuan. Brtc 146. Salbazioaz 

etsitzea edo desesperazioa. Gco II 75. Ezin bada adierazo nei arima barruko su ta desesperazinoia. JJMg 

BasEsc 92 (ed. 1845, 110 su ta amorruba). Jausi ez gaitezan desesperazinoian. Astar II 15. Begira nezazu [...] 

nere baithako desesperazionetik. JesBih 453. v. tbn. UskLiB 93. Desesperazionez edo etsimentüz bekhatü egiten 

dienak. CatS 42. Zoin dire bekhatu egiten dutenak desesperazionez? CatJauf 75. 

- DESESPERAZIOZKO, DESESPERAZIOKO. (Adnominal). Desesperazionezko plaiñurik. He Phil 58. 

Arrapatu nai ditu desesperazioko bide estutik. Mg CC 158. Desesperazinoko amorrubagaz. Mg CO 209. 

Desesperaziñoeko tentaziño sendo ta gogor batek. Ur MarIl 17. Desesperazionezko eta errabiazko sentimendu 

bat. Lap 417 (V 190). Desesperaziozko irribarrez. Azurm HitzB 50. 

desespero. Desesperación. Cf. VocNav: "Desespero, desesperación (De uso general). Se usa en Alava y en 

Aragón". Zuztar minetan bihurritzen du / desesperoen betia. Azurm HitzB 28. Mila, mila desesperoen / 

gorroto irakina. Ib. 52. 

desestalgo. "Descubrimiento" Lar. Talluntza orren desestalgoa / da aurtengo Agorrian (Elizechea, 1894). 

JFlor. 

desestali (Lar). Descubrir, destapar. Lar da tbn. desestaldu (y desestalkiro "descubiertamente", desestaltzallea 

"descubridor", desestaltzea "descobertura"). Desestaltzen zialarik bere bolharra, erakhutsi zereioan 

dithietarik bata. Egiat 219. Zergatik jiten zen nere süiaren desestaltzera. Ib. 179. Gizonak, gero eta usuago eta 

ugariago, desestali eta agirian utzi dituen mendeak, eskualdeak, jendeak, kulturak. MEIG VIII 62. 

desestatu. Desesperar. Dolutuak, etsituak, deskonsolatuak eta desestatuak, nehondikan ere erremediorik, 

konsolamendurik eta esperantzarik eztuen bat gelditzen den bezala. Ax (ed. Ip) 439 (Ax 607 desesperatuak). 

desestekamendu. Desapego, desasimiento. Mintzatu zitzaioen osotasunerat heldu nahi den arima bat 

ardiesterat ber-ahal guziez bermatu behar den bihotzeko desestekamenduaz. "Ce dégagement du cœur". Birjin 

467. 

desestekatu. "Absolvi, desestekátua" Urt I 51. "Détacher" Chaho. 

desestiratu. "Chelum, chelyn laxare" Urt IV 469. 

desestruk. "(S-no), maladroit, désordonné. Syn.: malestrük. Empr. béa. desestruc" Lrq. 

desetxatu. Desechar. [Jangoikoak] guztiok gonbidatzen gaitu, eztu iñorere desetxatzen (AN-olza, 1743- 

1753). FLV 1989, 116. Bekatariak, ez desetxadu jaun onen amorioa. Acto 162. Baña ziérto déna dá Jangoikoak 

desetxátzen bano andináiak. LE Urt ms. 89v. 

desezagutu (Lar VocS). "Desconocer" Lar. "Méconnaitre" VocS. 

desezkondu (Lar). "Descasar", "divorciar" Lar (y deseskontza "divorcio"). Beraz, andrea ill ezpazaizu, oraiñ 

ere ezkondua zera. --Ez Jauna. --Nola da ba ori? --Ai Jauna [...]. Ni naiz des-ezkondua. Urruz Zer 65s. 

desfama. "Mauvaise réputation" VocBN. "Diffamation" Gèze. 

desfamatu (G-azp; VocBN, Gèze). Difamar; rebajar (a alguien en la consideración de los demás). "Perdre sa 

bonne réputation, faire perdre à quelqu'un sa bonne renommée" VocBN. "Laguna desfamatzen amorratua da ori" 

(G-azp). v. difamatu. Falta gabeak desfamatzea, hobenduriak ere ohorean barrena ukitzea, opione gaixtoan 

ezartea eta desondratzea. Harb 172. Gauza hek egilea desohoratzea gatik edo desfamatzea gatik erraitea da 

mortal. Ib. 172. Desfamatu: ohorean ukitu. Hm 195. 

desfamatzaile, disfamazale. Difamador. Ezen izanen dituk gizonak bere buruentár, abarizioso, bantari, 

urgulutsu, disfamazale. "Disfamateurs". Lç 2 Tim 3, 2. 


mende. 

183


desferra. v. desperra. 

desfidantzia. Desconfianza. Izan behar dute beraz desfidantzia saindu bat bere buruez. Lg I 176. Bere 

buruazko desfidantziaz. Dh 213. 

desfidatu. "Calumniosus, [...] desfidatua, fida eztena, fidatzen eztena" Urt IV 94. 

desfiguratu (Lcc (-adu), Chaho). Desfigurar(se). v. desitxuratu. [Iesus Krist] desfiguratu izan da guri 

itxura emaiteagatik. Lç Adv ** 8r. Iainkoaganatko irudi eta konformitate haur gizonean desfiguratu eta ezeztatu 

izan da bekhatuaz. Lç ABC I 3r. [Arimak gorputza] ill otza, desfiguratu ta itsusia utziko. Cb Eg II 83 (Dv LEd 

154 itxuragaiztu). Guziói desfiguraturík, ezpaitaike ezáun lenékoa dén. LE Doc 96. Ipokriten bikala, zeinek 

desfiguratan baitei beren begitartia emoiteko izaguntra gizoner barurtan deila. Hual Mt 6, 16 (Echn 

desfiguratu; Lç desgisatu, He desbistatu, TB, EvL, SalabBN desegin). Sorgin-koloria du / desfiguratuba, / 

bizkar-ezur guztiya / paloz puskatuba. Noe 40. 

desfortuna (Chaho, Gèze), desportuna. Infortunio; mala suerte. Eitzia nüzü [...] etsaiaren lürrian, nun 

egün oroz beitira gerla eta desfortüna handiak. Mst III 48, 3 (SP inkontru gaixto, Ch lazeria, Echve desgraziya, 

Ip gaitz, Ol elkaitz, Pi zorigaitz, Leon ezeria). Mündüko dohatsütarzünetzaz alageratzen nüzü eta haren 

desfortünetzaz tristetzen. Ib. 48, 6 (SP, Ch, Leon gaitz, Echve neke, Pi zoritxar). Behere huntako desfortuna, 

eritasun eta ethor ahal dakizkigun gaitz guziak. Lg II 278. Eztaike gál desfortúnas naieztuteláik. LE Doc 46. Fite 

konsolatzeko / gaizki abiatu, / desfortunak holako / seinaleak ditu. Bordel 44. Astua daukat saltzeko, / falta 

erostuna artzeko, / kuarto bi nai nituzke / eskuartean sartzeko. / Ustez ez nabil galtzeko, / desportuna det 

biltzeko. Noe 49 (una versión de Fuenterrabía (A CPV 485) dice: enabil ustez galtzeko / desportunaz ibiltzeko). 

Desfortüna zen haiena! ChantP 316. 

desfortunatu (Chaho). (Part. en función de adj.). Desafortunado. Ezta posible ni bezain / izan dadin gizun 

desfortünatürik. Xarlem 620. 

desgaindu (Lar), desgaintu. "Descubrir" Lar. Zonbait aldiz ere uste ezkünian eskasak desgaiñtürik, gihaur 

girade gibeltzen. Egiat 223 (el ed. traduce "ezkenuen eskasak gainditurik"). 

desgana (Lar, Añ), deskana (VocZeg 285). Desfallecimiento, desmayo. "Desgana, es voz bascongada" Lar. 

"Accidente" VocZeg. Gure Migel Belarra / zebillen inkieto, / beldur deskana batez / mundutik juateko. Noe 

41. Deskana triste orrek / biyotzetik fuerte, / perlesiya gaiztuak / jo du derrepente. Ib. 42. 

- DESGANA EGIN. "Desmayarse, perder el sentido, desganea egin" Añ. "Deskanea egin zaio, se ha 

desmayado" SMuj. Ai! Deskana egiteko zoriyan nago iya. Iraola 130. 

desganatu (Lar), deskanatu (G-azp; SMuj). Desganar; desmayarse. Cf. VocNav: "Desganarse, desvanecerse, 

desmayarse: darle a uno una desgana (De uso general)". Ain dago jangarsu edo desganadurik, ze ezin inundik 

bere jan erazo deutsa. Astar II 231. Erregeak [...] egin zion begiratu zorrotzak desganatu zuen, eta korde gabe 

lurrera jauzi zan. Lard 316. Galdu zuen kolorea eta erori zen desganaturik (Luzaide, 1869). ETZ 282. Ikaraz 

erori zen desganaturik ila bezala. Ib. 282. 

desgantzol (S (+ -oll); Chaho). Ref.: Lh (antes en Eusk 1919-1920 (II) 81); Lrq /des!gancól'/. "Desgantzola, 

trastea. Erraten ere da: Zakhu gaizki josia" Alth in Lander RIEV 1911, 69. "1.º (sabot) sans bride; 2.º (fig.) 

désordonné. Syn. zirzil" Lh. "Empr. béarn. desgansoulat, désordonné" Lrq. v. desgintzail. Éia ze khuntatüko 

diuán desgantzoll handi horri! Lrq Larraja RIEV 1931, 238. 

desgantzolatu. (Part. en función de adj.). Desorientado, extraviado, confuso. Erakusten omen dauku filma 

horrek nola den haxetik atheraia eta desgantzolatua gure oraiko gazteria. Herr 20-11-1958, 4. Urtean kondatu 

dituztela hogoi-ta-hamar mila gazte buruz desgantzolatuak. Herr 31-8-1961. 

desgarai (G-nav, AN). Ref.: A Apend; Ond Bac; Asp Leiz. Deshora, hora intempestiva. "Aurrek desgaraien 

etxeratzea, ez dago ongi" Asp Leiz 322. AxN explica ez-orenean (403) por desgaraian. v. ezgarai, destenore. 

Biz dibérsio dezénte, biz edáte moderátua, ez pasiónes, ez bizios, ez desgaráiean. LE Prog 112. Debekátu 

ordikériak, desgaráiak ta jóku sobraniátuak. LE Matr5 301. Daudenak desgaraieraño gauas aitamen 

borondateain kontra (101). LE-Ir. Egia da bera zegoen ostatuko atarira joan zitzaiozkana gabaz desgaraiean 

deadarrez ta auparaka. Izt D 172. Oi-ezko agerkari au, desgaraian eta bakardade artan, bera aski zan 


mende. 

184


Santxoren barrena izu-izu jartzeko. Berron Kijote 209. 

desgaraitu. "Desgaraietu, pasársele la hora. Hacerse tarde" Asp Leiz. 

desgarazia. v. desgrazia (2). 

desgarratu (AN-ilzarb). "Déchirer" Bon-Ond 157. 

desgarrio. Desgarro (?) (cf. DAut: "se usa también por ademán de braveza, fiero, fanfarronada, afectación de 

valentía"). Ai ango orroiak ta desgarrioa! / Ango burruk-auskak, t'apurtzea alkar! Zab Fab RIEV 1907, 542. 

desgatzatu. 1. "Descuajar" Lar. 2. "Dessaler" VocS (sg. el ed. hoy se emplea desgazitü (q.v.)). 

desgertarazi. Hacer que no haya sucedido. Gertatu dena desgertaeraziko duen mutilik nahiz neskarik ez 

baita jaio. MEIG VIII 32. Gogoetaren gogoetaz gertatua desgertarazteko modurik balego bezala. MEIG IX 93. 

desgiltzatu. Desencajar(se), descoyuntar(se). Nere lokaezur guztiak desgiltzatu dirade. "Dissolutae sunt 

compages meae". Ur Dan 10, 16. 

desgintzail (-all Sc ap. Lrq), deskantsail (-ill S ap. Lh, que cita a Foix), esgintzal (Lrq), esginsail (S ap. A). 

"Desordenado" A. "/des!gincál'/, mal accoutré, désordonné. Syn.: desgantzoll, dont il est une déformation 

phonétique. Empr. béarn. esguintsalh, (au fig.) personne mince, souple et nerveuse" Lrq. 

desgintzailkeria, esginsailkeria (A). "Desorden" A. 

desgiro (Lar). Ambiente no propicio. "Destemplanza" Lar (y desgirotu "destemplar"). Nolako giroa 

zegoen...? Nik, giroa baino desgiroa esango nioke hobeto guk euskal lanari ekin genion denbora tristeari. Etxde 

ZArg 29-4-1979, 21. 

desgisatu (S ap. Lh y Lrq; Urt I 543, Lar, VocBN, Gèze, H (L, BN), Foix ap. Lh). Desfigurar, alterar los 

rasgos. "Desgisatuik, qui a les traits altérés. Les autres formes sont inusitées" Lrq. Desgisatzen dituzté bere 

begitharteak, barur diradela gizonei ageri diradenzat. Lç Mt 6, 16 (He desbistatu). Desgisaturik gure 

haragiaren pian, bere buria deabruari eta mundiari kasi ezagutu erazi gaberik. Tt Onsa 133. Ihausirik iriñean, / 

zuritzen du soiña hartan; / eta arras desgisatua [...]. Gy 249s. Zertako desgisa nork bere arpegia? / Zertako har 

bertze baten iduria? Ib. 269. Kreatura ahal beitü / bertan harek desgisatzen / itsusiak edertzen / eta ederrak 

itxusten. Abraham I 59 (ap. DRA). (Part. en función de adj.). Eztrauzuegu ezagutzera eman Iesus Krist gure 

Iaunaren botherea eta adbenimendua fable artez desgisatuei iarreikiz. Lç 2 Petr 1, 16. 

desgistatu. v. desbistatu. 

desgizondu. Deshumanizar. Desgizonduak, abre eginak, zaldien eta idien heinera eroriak. Arb Bok 358. 

desgizongarri. Deshumanizante. Gizonak gizonarentzat moldatu hiria, desgizongarri edo kaltekor luzara 

gizonaren alderat. SoEg Herr 27-7-1961, 1. 

desgobernamendu. Figura en SP, sin trad. Chaho remite a desgobernu (q.v.). 

desgobernatu (Lcc (-adu), SP, Lar). Desgobernar. Baldin biak nor bere aldétik barinbadire 

desgobernátuak, orduán ez laguntzalebát bera bekalákoa, baizik destruizalebát paréjoa juntatudá. 'Malos 

administradores'. LE Matr5 296. 

desgobernu (SP, Lar). Desgobierno. "Mauvais gouvernement" SP. Ikhusazu zeure itsutasuna, desgobernua 

eta galtzeko bidea. Ax 67 (V 43). Zórrak ez pagátus, baizik añaditus: au dá desgobérnua ta bekátu mortale. LE 

Prog 110. Ardoarén aiskide sobra déna misérien ostatári dá: géro segitzendá desgobérnua, gero búrua berótu ta 

edozéin gauza errátea. Ib. 112. 


mende. 

185


desgogara (SP, Lar Sup, Dv, H, Foix ap. Lh), desgogora. 1. (Precedido gralmte. de genitivo). A disgusto (de), 

contra la voluntad (de); desagradable (a). "À contre-cœur" SP. "Ce qui est contre le gré" Dv. Cf. Lar: "Desafecto, 

desgogoa". Tr. Documentado en autores septentrionales en la forma desgogara y en el alto-navarro Lizarraga, 

en la forma desgogora. Zeren ezta bide bat baizen, eta bat hura ere, guztia da mehar, malkhar, buruz gora, 

haragiaren kontra eta desgogara. Ax 475 (V 307). Jainkoaren desgogora eta bidegabetan / higanoten 

fagoretan, kristau onen kaltetan, / Frantzia eta errege biak nahiz desegin, / Espaiñolek liga dute higanotekin 

egin. (c. 1689). BertsZB 135. Hekien desgogara deus gertatzen bada, altaratzen dire. Ch I 14, 2 (SP desira 

eztuten bezala, Mst nahi eztien bezala, Ip bere nahiaren kontre, Ol gura duten bestela). Nihor bere buruaz 

kontent denean, zure desgogara egiten da. Ib. III 40, 4 (SP higoindu, Mst desplazer egin, Echve desagradatu, Ip 

hastiatü). Bekhatuari ihes egiten diot, Jainkoaren desgogara ez egitea gatik. CatLav 40 (V 28). Dabilanak aien 

(buratsoen) desgogora, desgarai, joku, peligro ta desordenazioetan. LE-Fag. Munduko dosteta harroetan, arras 

andre dena Mariaren desgogora. Dh 265. Emana izan zaioen nausiaren begiko desgogara egin badu, nausiak 

utziko du. Dv Ex 21, 8 (Urt desagradatu, Ol gogarako ez, Ker gogoko ez, Bibl laket ez). Nurk ere ezpeitü 

güdiziatzen gizonen gogara izatia eta ezpeitü axolik hen desgogara izatez. Ip Imit III 28, 2. Nekez utziko dut 

eremu hori, horri lotua nagoelako gogara nahiz desgogara. MEIG VI 186. 

2. (Sust.). Disgusto. "Desgogara handia egiten darotazu, vous me faites un grand déplaisir. Jainkoari ere 

desgogara egiten diozu, vous déplaisez aussi à Dieu" Dv. Zer desgogara izan lezake, baldin bere burua 

legenez (lepraz) [...] josia ikus baleza? Dv LEd 65s (Cb Eg II 30 naigabe). 

- DESGOGARA IZAN (SP, Dv). (Aux. intrans. bipersonal). Desagradar. "Desgogara zait, il me déplaît" SP. 

"Desgogara bazaitzu ere, goan behar duzu, vous devez partir lors même que cela vous est désagréable" Dv. 

Barur luzeak eta hersiegiak xoil desgogara zaizkit. SP Phil 317. 

- DESGOGARAN. "Desgogaran hartuko zaitu, el vous prendra en déplaisance" Dv. Saul samurtu zen hainitz 

eta solas hori desgogaran izatu zen haren begietan. Dv 1 Sam 18, 8. 

- DESGOGARAKO (SP, Dv; desgogorako Bon VocesG). (Precedido gralmte. de genitivo). Desagradable (a). 

"Cosa que no gusta, gauza desgogorakoa" Bon VocesG. Nola geure gogarako gauzekin [...] alegeratzen 

baikara, hala desgogarakoekin eta kontrakoekin tristetzen eta haserretzen gara. Ax 271 (V 181). Akzione bat 

hain Iainkoaren desgogarakoa, non halako bat gatik kasatu baitzuen Luzifer zerutik. Hm 222. Hobe da begiak 

itzultzea desgogarazko gauzetarik. SP Imit III 44, 1 (Ch gogarako ez, Ip gogorako ez, Ol iguingarri, Leon laket 

ez). Gizonen desgogarako izateko beldurrik. Ch III 28, 2. Khexagune suerte guziak Jainkoaren desgogarako 

direla. He Gudu 151. Ea badenetz deusere zu baithan haren desgogorako ditekenik. Dh 205. Zenbat, gure 

gogarakoak direnak, Kristoren desgogarako izanen diren! Dv LEd 272. Ene othoitza ez bazaio desgogarako. 

"Contraria". Dv Esth 8, 5. 

desgogaragarri (SP, Dv). "Déplaisant, désagréable" Dv. 

desgogaragarriki. "Désagréablement" Dv. 

desgogaramendu. Figura en SP, sin trad. 

desgogora. v. desgogara. 

desgorde. Descubrir. Maria Mortutarrak mortu hartarazkero desgorde edo deskubritu zituen hirur harzilho 

hek. Birjin 525. 

desgoresmen. Insulto, descalificación. Desgoresmenaren desgoresmenera, ahotik jalgi-arazten dezteie 

behinere egin ez dituzten itsuskerien aitortze itsusiak. SoEg Herr 5-4-1973, 5. 

desgorpuztu. Deshacerse del cuerpo. Eta arratseko ihintzen / freskura politean nintzen desgorpuztu. Arti 

MaldanB 200. 

desgostu. v. desgustu. 

desgradazio (Urt), desgradazione (Urt). "Capitis minutio" Urt IV 224. 

desgrazia (Lcc, Urt I 256, Ht VocGr, Lar, Añ, H), disgrazia (SP). 1. Desgracia, percance, infortunio, desastre; 

adversidad; (no frec.) trance apurado. Tr. Documentado en todos los dialectos, tiene una tradición irregular en 

todos ellos, excepto quizás el guipuzcoano; desde mediados del s. XIX sólo aparece en bersolaris y textos de 

léxico poco cuidado. La forma disgrazia se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Tartas y MarIl. En DFrec hay un 


mende. 

186


ej. de desgrazi, meridional. Eztakigu [...] zenbait desgrazias aurkenduko gaituzten illik. Ber Doc 126r. 

Atsegiñez gozatzera ioanen dire kortean, / disgrazia nihoiz ere izanen eztenean. EZ Man I 87. Inax begi gabean 

dabilzanai eta ai iatordezan desgraziai. Cap 128. Mesperexiak, hotza, beroa, desohoriak eta bertze munduko 

disgraziak. Tt Onsa 147. Ene desgraziez alegera direnak. Gç 54. Eztu izanen desgrazia bat, eztu arriak 

arrasatuko, eta abrastuko da nola eztakiela. SermAN 6v. Nere desgrazia guziaren berri Zuk ondo dakizu. Cb Eg 

II 22. Trabájuak, eritasúnak, desgraziak. LE Urt ms. 68r. Debatik Elgoibarra joan giñan zalditan, / desgraziarik 

bage gure presunetan. BertsZB 158. Munduak denbora gaitza, desgrazia edo ondiko bat deitzen duena. Dh 234. 

Luurreko gora beera ta desgrazijaak ezin azpiratu eukeela arima aiñ andija. JJMg BasEsc 263. Etsaien erriyan, 

zeñian eguneroko gerrak ta ezin geiagoranoko desgraziyak ikusten dira. Echve Imit 331. Kofradiak dira 

gauzarik onenak desgrazien kontra. It Dial 67 (Ur desgrazijen, Dv estrapuei, Ip destorbien). Zestiok Jerusalenen 

izandako ez-bearra edo desgrazia. Lard 540. Ikusita desgrazi / erituarena, / penaz nori etzaio / urtzen biyotz 

dena! Bil 146. Getariri lagun bat / putzura bulkatu, / desgrazia aundi bat / iya zan gertatu. Arrantz 34. Zumaiar 

txalupa bat / zegon desgraziyan, / bai sokorritu ere / alegin guziyan. Ib. 91. Ai! ze desgrazia! AB AmaE 245. 

Familietako desgraziek; adixkideen traidorekeriek; etsaien asperkundeek. Lap 265 (V 121). Iñor ez dago libre 

desgrazi batetik. Iraola 54. Desgrazia artan gertatu diranak / zeruan gerta deitezen. Arrantz 145. Oraiñ bi ankak 

arrastaka ta / burua soiltzen asiya; / gizarajuak badu beregan / makiña bat desgraziya. Tx B III 50. Penaren 

penaz negar-malkoak ateratzen zitzaizkan, berekin baitzeukan naiko desgrazi. Salav 70. Orai artian ez ginuen 

aski / pena edo desgrazia, / hamabortz bat egunez gainerat / dugu ogi eskasia. Mattin 36. 

2. (dis- SP), desgarazia. Enemistad, pérdida del favor (de). "Haren disgrazian erori naiz, je suis tombé en sa 

disgrace" SP. Nola atrebitzen den eskatzera Erregeri mertxede egin drazon, jakinika dagola aren desgrazian. 

Ber Trat 27v. Iainkoaren desgarazian bere bekhatuak gatik hilzea. Harb 141 (tbn. Jainkoaren desgrazian il en 

Cb Eg III 320). Jangoikoaren desgraziatik graziara. LE-Fag s.v. diakinde. [Juezak] bere desgrazian topatzen 

bazaitu. Echve Ongi 20. Zure desgrazia erakarri diraten pekatuak. Ib. 54. Haren Semearen disgraziara erori 

bekhatu mortalaz. MarIl 28. 

3. (Acompañado de dativo). Oroitzapen guzti haieri graziak eta desgraziak, Ibarsusin zegoen. Arti Ipuin 77. 

- DESGRAZIAKO. Desgraciado. Desgrazikua izandu dala / Santander-ako partida. Arrantz 152. 

desgraziatu (Lcc (-adu), Chaho), disgraziatu (SP, sin trad.). (Part. en función de adj.). Desgraciado. Izan 

ezidin gauza guztian mutil au desgraziadu. Acto 350. Andre baten eriotza desgraziatua. Cb Eg II 188. Oriek 

baño desgraziatugorik sortu ta jaio eztala. Ib. III 332. Gorphutzez arras desgraziatua, moldegaitz eta 

itsusia. Gy 278. 

desgune (S). Ref.: Lh; Lrq. "(Endroit) de long ou difficile accès (perdu dans la montagne)" Lh. "Région 

éloignée des centres d'habitation. On dit beaucoup plus souvent deskuster" Lrq. Gaineratiko Xiberotik arras 

desgune delarik [Santa Grazi], ez da harritzeko horko jendea ere poxi bat apartekoa baita. Lf in Casve SGrazi 

15. 

desgurutzatu (Chaho), desgurutzetu (Lar). Descruzar. Nik behintzat besoak desgurutzatzen ditut, Aita 

Altunak mordoilokeria barkakizun etsiko duelakoan, behin-behingoa delako edo, egina duen lana txalotzeko. 

MEIG III 154. 

desgusta. v. desgustu. 

desgustagarri (Urt), deskustagarri (Dv). (Lo) que produce disgusto, aversión, fastidio, repugnancia. 

"Auersabilis omnibus, [...] guzien desgustagárria" Urt III 145. Erretiramendua ederresten da ungi begiratua 

denean; baiñan gaizki begiratzen bada, unhagarri da eta desgustagarri. Ch I 20, 5 (SP unhagarri, Ip 

debeiagarri, Ol nardagarri). Ura bera ere, askotan, nakhaizgarria edo desgustagarria zuen. Jnn SBi 62. 

desgustarazi. Hacer disgustar, hacer tomar aversión. Jainkoak igortzen dauzku eritasunak [...] gu munduaz 

desgusta arazteko. Jaur 130. Frasa modorrotsu eta korapillotsuak, leitzalea nekhatzen, khexatzen eta 

desgustarazten dutenak. Gy XII. 

desgustatu (Urt II 423, Añ, VocBN, Gèze, H), deskustatu (Lar, Dv), disgustatu. (Acompañado gralmte. de 

instrumental). Disgustar(se); hastiar(se). Ez yago itekó desgustadakionik. LE Prog 96. Behinere unhatu ez 

desgustatu gabe. Dh 184. Ez desgustatzeko haren begi guziz xahuak. JesBih 33. Eguzaita beinian harez 

desgustatü, / ene desprimützera zeritan gogatü. Etch 178. Khantore egitez gütie manhatü, / nahiz Montebideorat 

juailik desgu[s]tatü. Ib. 458. Bere baithan sarthua, / munduko gan-ethorriez arras desgustatua. Gy 24. Ikhuspen 

horrek eman zuen bere handitasunaz eta ongi izanaz desgustaturik. Etcheberry 60. Esposak elgarrez badire 

desgustatzen, elgarretarik aparta daitezkela sekulako. Elsb Fram 159. Ark ere eskribitu zaitadan, baia eztaud 


mende.


errespuestarik egin, disgustatruk al dagola. Mdg 136s. Desgustaturik damuz betea egon izan naiz bortzetan, / ez 

sorturikan Jainkoaz deusik ez dakiten tokietan. Xa Odol 214. 

desgustoso. "Auersatus" Urt III 148. 

desgustu (Urt I 95, VocBN, Gèze, H), deskustu (Lar, Dv), desgostu, disgustu, desgusta, deskusta. 1. Disgusto, 

desagrado. Tr. Propio de la tradición septentrional no suletina; muy común en el s. XVIII, escasea, en cambio, 

en el XIX y no se encuentran ejs. del s. XX. La forma más empleada es desgustu; hay disgustu en Argaignarats; 

deskustu y desgustu en Chourio; una vez desgostu en Haraneder (He Gudu 115s), desgusta en CatLan y deskusta 

en unos versos del s. XVIII. En DFrec hay un ej. de desgustu, septentrional. Khelder eta miagrean / ez daite 

disgusturik, / onzat Iaunak gurutzean / utzi du dastaturik. Arg DevB 119. Bethiere disgustutan / baizen nola ez 

garen. Ib. 42. Erraintzentu zure spirituan gogoeta gaixtoak zuri deskustu eta higuintza emateko. Ch III 6, 4 (SP 

unhatu, Mst debeiaerazi). Ez baitu aurkhitzen bertze guzietan desgusturik eta unhadurarik baizen. Ib. I 25, 7. 

Herabetasun eta desgustu handiegi bat sentitzen badiozu zure buruari othoitzarentzat, ez segi. He Gudu 123s. 

Baratzeko deitzen den flokak / Sor orduko histeko tu markak, / Lili arrosak egun arrosak, / Begien tu egiñen 

deskustak. (1766). BertsZB 115. Zer nahi desgustu eta urruntasun dukezuen norbaiten alderat. Lg II 201. 

Desgustuaren edo unhaduraren lehenbiziko tentamenduari amor ematen diot. Mih 114. Kausatzen düte haurren 

izpiritian konfüsione bat, zoinek ekartzen baititü desgüstüra. CatLan 3s. [Auherkeria] da debozionezko 

pratikendako neork dien desgüsta borontario bat. Ib. 117. Gogotik eta bihotz onez, ez lazoki, kostumaz, desgustu 

edo herabetasunekin. Brtc 191. Han zori ona eternala da, atseginak bethi berriak izanen dire, batere han 

desgusturik. Jaur 117. Intres, ospe, edertasunak llilluratzen gaituzte. / Berthute, erlijioneak desgustu demaigute. 

Gy 64. Barkha dietzadatzu, ene Jainkoa, lekhu zeruen pareko hautan izan ditudan desgustuak. Arb Igand 179. 

2. + disgustu, desgusto, deskusto, disgusto. Disgusto. Tr. Sólo meridional, se documenta desde fines del s. 

XIX. Es propio sobre todo de bersolaris y textos de léxico poco cuidado, predominando en ellos las formas con 

dis-. En DFrec hay 7 ejs. de diskusto y uno de disgusto, todos ellos meridionales. Iñorekin auzi-kontu, 

iskanbilla edo desgustoren bat erabilltzetik igas egin. Aran SIgn 109. Larre-ganaduakin / disgustua maiz-ta, / 

azienda gaiztua / gelditutzen gaitz-ta. Ud 99. Baña zuk ere izaten al dituzu desgustuak? Iraola 31. Zueri eman 

dizutedan deskustoa orrela aztuazi nai det. Ill Testim 30. Mundu onetan disgusto asko / ikusitakoa naiz-ta. 

EusJok 68. Eman dizkit desgusto / ikaragarriyak, / negar egin lezake / nigatik arriyak! Tx B II 29. Petra bere 

andra kotxauak jaukak disgustua. SM Zirik 26. Emazteki gaixoak izigarrizko disgustua artu zuen bere 

senarraren nardagarrizko ebaskoakin. Izeta DirG 122. 

- DESGUSTOZKO. Desagradable. Zelan enai asarratuko; desguztozko berbie diñoztazu te? Ort Oroig 70. 

desiatu. v. deseatu. 

desidatu. v. dixidatu. 

desidatu. v. dixidatu. 

desideratu. Desear. v. desiratu. Eta hartzean begira dezan errespetua, / guarda dezala Eliza Amak 

desideratua. EZ Man II 90. Berzeren ontasuna zilhegi ezten bidez ardiatstera desideratu dut. EZ Eliç 153. 

Guzion salbamendua desideratzen duela. Harb 135. Emazteari, desideratzeko eta desira hartan atsegin hartzeko 

kontuan behatzen dioenak. Ax 369 (V 243). Berehala desideratzen du hartarik ilkitea. SP Phil 460 (He 465 

desiratzen). Zuk urthe desideratzen duzunetik kendu behar ditutzu milla eta sei ehunak. INav 145. Hari zenbait 

gaizki desideratuz. CatLav 127 (V 68). Plazer ispiritualak ehork gozatzen tienian, maitatzen eta desideratzenago 

tizi. AR 31. 

desidu. v. dixidu. 

desierto. v. desertu. 

desiertu. v. desertu. 

desigoal, desigual. "Absimilis" Urt I 46. "Desigualeko berbie esan (V-ger), decir alguna incongruencia" Ort 

Oroig voc. 

- DESIGUALEKO. "Desigualeko berbie esan, decir alguna incongruencia" Ort Voc. Desigualeko berbie 

diñoztazu! Ort Oroig 90. 


mende. 

188


desigoaltasun. "Anomalia" Urt II 124. 

desigoaltate, desigualdade (Lcc). "Desygualdad" Lcc. 

desigual. v. desigoal. 

desikasi (Lar). Desaprender. Frantsesez, inoiz, tu as chanté eta segituan tu n'a pas chanté irakatsi 

zizkiguten gero azkenean, gorengo mailan, luzarora gabe desikasi beharko genituen as-tu chanté? eta n'as-tu pas 

chanté? ikasi arte. MEIG VI 149. 

desilusio. Desilusión. Iñora eramaiten ez duen bazter bide itsua da, desilusio garratza ez bada. Mde Pr 43. 

? deshimatu. "(S; Foix), déplumé" Lh. Parece fruto de una mala lectura por , teniendo en cuenta 

que lüma es gral. en suletino según todos los testimonios. 

desimulatu. v. disimulatu. 

desin. v. desegin; desein. 

desindu. v. desegin. 

desinentza. Desinencia. Hizkuntza txit arkaikoa da, eta hitzen desinentza beteak erakusten dizkigu oraino. 

Mde Pr 231. 

desinfektante. Desinfectante. Formiku azidu orrek, [...] desinfektantea dalako, belarraren kalterako diran 

mikrobioak ill egiten ditu. Oñatibia Baserria 39. 

desinganatu. v. desengainatu. 

desintresamendu. Desinterés. Hunenbat [...] desintresamendu aurkhitzen zen haren baitan, non uste 

baitzuen etzela izan altxatua baizik bertzeei ungi egitekotzat. Lg I 110. 

desintresatu. (Part. en función de adj.). Desinteresado. [Amudioa] egiatia da, [...] leiala, desintresatua. Ch 

III 5, 7 (Mst ez berauren txerkhazale, Echve ez du bere buruba billatzen, Ip, Ol ez berekoi). Amodio phuru eta 

osoki desintresatu batez. He Gudu 74 (SP 49 zure beharrik eztuelarik). 

desinu. v. desein. 

desio. v. deseo. 

desira (SP, Urt I 364, Lar, Arch VocGr, H (L, BN, S)), desir (L, BN, S; Dv). Ref.: Lh (desir); Lrq /dez!ír/. 

Deseo. v. desirkunde. Tr. Propio de la tradición septentrional, fuera de la cual sólo aparece en las fábulas 

labortanas de Iturriaga (Fab 258) y algunos autores meridionales modernos; su empleo disminuye notablemente 

desde la 2. a mitad del s. XIX (incluso antes parece faltar ya en Duhalde). La forma desir, general entre los 

autores suletinos (tbn. en Tartas (Ar 5) y López (31)), se documenta además con seguridad en Dechepare, 

Leiçarraga y Mattin y, junto a desira, en Haramburu, Pouvreau y Jauretche. Desir tiene r fuerte en varios ejs. 

bajo-navarros y suletinos de ChantP (278, 340, 366). En DFrec hay 11 ejs., de los cuales 5 son septentrionales. 

Desir oro konpliturik alegria handian. E 69. Ebanjelioko puritatearen araura bizitzeko desira duten 

Franzesék. Lç Ins F 7r. Iainkoa glorifika dadin desirekin. Ib. E 4r (completivas similares en EZ Man I 37 y 128). 

Hire ikhusteko desir dudalarik. Lç 2 Tim 1, 4. Mendekatzeko desiraz eta gaitzerizkoaz betherik. Mat 170. 

Illkhitzeko zuten desira. EZ Man I 128. Gozatu nahizko desira handi batekin. Ax 53 (V 34). Desira hutsen 

botherez. Ib. 48 (V 31). Obratzea utzirik, desiratan denboraren iragaiteko. Ib. 50 (V 33). Emazte izorren 

desirak. SP Phil 387 (He 392 desirkunde). Eztu hura duenean / deusen desirarikan. Arg DevB 103. Desiraz 

billuzia. Ib. 47. Gure desiren arau. Tt Arima 40. v. tbn. Arbill IV 17, 10. Zerukotz desira beroak dituztenak. Ch 

III 49, 2 (SP desirak, Mst desirkünte, Leon gutizia). Gure desirak berotuko tu. CatLav 342 (V 166). Jaiñkoari 

agradagarri izanen zaioelako desiraz. He Gudu 69. Eztüzünez senditüren [...] Jinkuaganatko desirak. Mst XXII. 

Desira horren bethetzetik urrundu naute orai artean. Brtc 7. Desir banüke handirik / kiristi izateko. Xarlem 


mende. 

189


1090. Desirek desirak bizten. Monho 110. Ene desira da [...] zuri egitea naizen guziaren sakrifizioa. JesBih 446. 

Nehori gaizkirik ez egitea ez hitzez, ez obraz, ez eta ere desiraz. CatLuz 19 (corregido sobre desirkundez). 

Ezpeitü beste desirik zure bethi zerbütxatzeko eta maitatzeko baizik. UskLiB 52. Desiretan egon naiz / 

errekontratzeko. Bordel 74. Jainkoaganat joan behar gare gure desirez. Jaur 177. Desir gaisto orotarik haren 

[bihotzaren] soltatzia. CatS 99. Dolu baitut ezin aurkhitzeaz egun fidelen bilkuian... Bainan han naiz xedez eta 

desiraz. Arb Igand 181. Desira lortu ezkero. Txill Let 102. Muthikoak erakutsi dautalarik Ameriketarat joaiteko 

desira. Larz Iru 34. Ez balego desira ori asetzeko biderik. Vill Jaink 114. 

- DESIRA EGIN. Desear (algo a alguien). Azken desira egiten zauztet / gu guzien izenean: / bizi luze bat 

munduan pasa / gaurko zorion berean! Mattin 78. Bertze desirik eztut egiten: / zeruan gerta dadila! Ib. 115. 

- DESIRA IZAN, DESIR IZAN. (Aux. trans.). Desear. v. desiratu. Berak manu bezala Iainkoa ezagutu eta 

zerbitzatu desir dutenék. Lç ABC A 2v. Zeren desir baitugu ez biluzi izatera, baina arrebeztitu izatera. Lç 2 Cor 

5, 4 (He desiratu, TB gutiziatu, Dv, Bibl nahi). Berzeak desira luke xorta bat edan. EZ Man I 102. Iguzu desira 

dugun bezalako haizea. Ib. II 145. Alde guziz desira baitut Iainko Iaunaren borondatea konpli dadin. Harb 412. 

Desir duela hainitz sar ditezin hetan. SP Phil 142 (He 144 desiratu). Desira dudan guztia da / ikhusi ene 

Jainkoa. Gç 194. Entzun ene bihotz humillak / nola desira zaituen. Ib. 104. Hatik desir nikezü ereiñak bil 

balitzade! Etch 276. Dugun desira hartaz gozatzea. Jaur 179. Desira ginuena izan dugu aurten. Bordel 117. 

Aspaldian desir niana orai dizüt gogatü. ChantP 76. Hau ere egin dadin / desir dut agian. Mattin 54. Nik desira 

ditut, / nik laztandu ditut, / nik gozatu. Azurm HitzB 50. Desira zutena irixteko esperantza. Berron Kijote 121. 

- DESIRAZKO, DESIREZKO. (Adnominal). Hire arimaren desirezko fruktuak ioan ditun hireganik. Lç 

Apoc 18, 14 (Dv irritseko). Hura da desirazko arbola, zeinaren itzalean behar baigara freskatu. SP Phil 90 (He 

92 desirezko). Eia senditzen duen desirazko gose hura saindutasunarentzat. Jaur 380. Egizü desirezko Akte bat. 

CatS 78 (tbn. desirezko aktia en UskLiB 107; d. aktua en CatLan 160). Con el sentido de '(adverbio) 

desiderativo' figura en ES 369. 

desiragarri (Urt II 189, Gèze). Deseable, apetecible. v. DESIRATZEKO, deseagarri. O, nuiz jinen da 

oren dohatsü eta desiragarri hura. Mst III 34, 3 (SP desiratzeko, Leon gutiziagarri). Zer ere espiritiala 

desiragarririk jiten ahal beita, harek behar dü desiratü. Ib. 15, 2. Jar dadintzat lekhu guzietan erreinu hori hoin 

justua eta hoin desiragarria. Jaur 185. Ezti izan düzü eta desiragarri zuretako heriotzia. Ip Hil 199. Eme-gorputz 

hori [...] besteen artasun epelak desiragarri aurkitzen bazuten ere. Mde HaurB 38. Desiragarri iruditzen zaion 

oro, naiko du atxeman. Vill Jaink 147. Gau beltzaren hurbilak eguna inoiz baino desiragarriago bihurtzen 

duenean. MIH 301. Ñabarduren mugarriak, desiragarri bezain halabeharrezkoak, arau batzuen barnean hesitu 

beharko dira. In MEIG VI 41. Gauza bat bear da izan desiragarri ta maitagarri guzien elburu ta azken xede. 

Vill Jaink 152. 

desiramendu (SP, sin trad.), desirmendu (SP, sin trad.). Deseo. v. desira. Ene desiramendu guztien xedea 

eta fina. Mat 244. 

desirapen (SP, sin trad.). Deseo. v. desira. Mortal dira desirapen gaixtoarekin egiten direnean. Harb 178. 

Iainkoarekin bat egiteko desirapen debota. Ib. 382. Zuk araztasunarena / indazu desirapena. EZ Eliç 419. 

desirarazi, desira arazi, desira erazi. Hacer desear. Desiraraz diezadazu bethi gehienik zure gogara dena. 

Ch III 15, 3. Desira erazi eta nahi ükhen erazi ezadazü [...] plazentenik zaizün gaiza. Mst III 15, 3. Desira araz 

diezadazu eta ardiets araz heien amodioa. Brtc 26 y MarIl 54. Behar othe da deus bertzerik guri haren desira 

arazteko? Jaur 373. 

desiratu (L, BN, S; Volt 26, SP (sin trad.), Urt I 154, Ht VocGr 426, VocBN, Gèze, Dv). Ref.: Lh; Lrq. (Aux. 

trans. bipersonal o tripersonal). Desear. "Je vous souhaite le bon jour, egun ona desiratzen darotzut" Ht VocGr. 

"Désirer, souhaiter, convoiter" VocBN. Leiçarraga (Decl a) 7v) da desiratzea como equivalente suletino de 

guthiziatzea. v. DESIRA IZAN, desideratu, deseatu. Tr. Propio de la tradición septentrional; se documenta 

en prácticamente todos los autores (salvo, al parecer, Duhalde) hasta la 2. a mitad del s. XIX; su uso disminuye al 

Norte a partir de entonces, si bien se extiende al Sur en la 2. a mitad del s. XX. En DFrec hay 9 ejs., 3 de ellos 

septentrionales. Orai begietan dizit desiratzen nuiena. E 177. Eztitiagu intenzione hartara egin ez desiratu 

behar. Lç Ins E 4r. Zein zinez desiratzen zaituztedan zuek guziok Iesus Kristen afekzione kordialez. "Je vous 

désire". Lç Phil 1, 8 (He, Dv maite, TB maithatzen). Ardiets dezadan zure ganik desiratzen dudan barkamendua. 

Mat 236. Azkenean ethorri duk desiratu orena. EZ Man I 83. Zuk desiratzen nauzun bezalakatuko naiz. Harb 

369. Baitirudi ezen han dela parabisua, eztela zer gehiago desira. Ax 429 (V 278). Bertzeren esposik eztuzu 

desiraturen satsuki. FPrBN 7. Nik behinzat deskansua / badiot desiratzen. Hm 129. Orobat desiratzen dut, ô ene 

Iainkoa, zure desira sainduez sustatua izateaz. Arbill IV 17, 10. Hi herori desiratzen aut, / zeru plazerez bethea. 

Gç 169. Eziñ aski desira eta bilha daitekena. Ch III 10, 6. Jinen düzü ordia, zuñtan egün bat edo oren bat desira 


mende. 

190


beitziniro hunialat ützültzeko. Mst I 23, 5. Eta desiratu ziotzaten milla benedikzione. Lg I 249. Zük nitarik 

desiratzen düzünaren egiteko. Mercy 3. Desiratzen dugun kontentamendu hura. AR 31. Besteren esposik ez dezu 

desiratuko lizunki. Ub 170 y CatLuz 6. Bere emaztetako / likezü desiratzen. Xarlem 84. Desira baino zeruan / 

aboro da gozoa. Monho 102. Hartü nin emaztia aitak desiratia. Etch 140. v. tbn. Jaur 120. Aragiazko obra 

desira eztezala ezkuntzez baizik. CatS 7. Jainkoak emanen dio [...] desiratzen eta bilhatzen duen zorion osoa. 

Lap 44 (V 24). Ez diotegu zorigaitz bera desiratzen? HU Zez 201. Gaizkirik desiratu zaionetz. CatJauf 16. 

Denbora hek berriz desiratzen ditinat, ene bihotz guziez. JEtchep 70. Begien aurrean jartzen zaizkion gauzak 

desiratzen ditu. Vill Jaink 113. Zerutik ukan ondoan desiratu guzia. Xa Odol 182. Ainbeste desiratzen zuana. 

Berron Kijote 45. Hori ez zen, Hiribarrenentzat bederen, gaitza desiratzea. MEIG VI 63. (Con comparativo). 

Nehork debeku den gauza, sori eztena, desiratzenago du. Ax 359 (V 238). 

(Con orac. subordinada). Gralmte. se construye con sust. verbal (-t(z)ea), subjuntivo o ba-. El sust. verbal va 

siempre en alativo en Leiçarraga y Haramburu (Harb 181), junto a -t(z)ea en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau 

(Phil 388) y Maister (III 9, 1). Pouvreau emplea tbn., si bien menos frecuentemente, -t(z)eko (v. p. ej. Phil 387; 

cf. tbn. el siguiente ej. de Bordel 35: Urte on degu desiratzen ta / Jainko Jaunak laguntzeko). Sólo en Etchahun 

hemos encontrado el part., precisamente cuando coinciden el sujeto de principal y subordinada. Desiratuz 

gaixtoari hel dakion gaizkia. E 247. Desiratzen gaituzuelarik ikhustera, guk ere zuek bezala. Lç 1 Thess 3, 6. 

Bethi batez punitzea xoill desiratzen dute. EZ Man I 110. Arimak dire hain pena garratzetan khexatzen / 

zerengatik illkhitzera baitute desiratzen. Ib. 121. Aitzitik, desiratu behar genduke lizen handiago. Ax 461 (V 

300). Oren batean garenean, bigarrenean bagina desiratzen dugula. Ib. 160 (V 107). Hagitz desiratzen badu 

kargu batetan sartzera. SP Phil 386s (He 391 desiratzen... izatea). Ezta munduan gizonik jakitea desiratzen 

eztuenik. ES 175. Hark zinki desiratzen du, gu osoki dohatsu errendatzea. CatLav 110 (V 61). Bere jüjamentiari 

egoitera desiratzen eztiana, gizonen lotsarik batere gabe izanen da. Mst III 46, 3. Zoin mezetara prinzipalki 

Elizak desiratzen dü joan giten? CatLan 101. Orduan desiratzen luke bertzela pasatu balitu bere denborak. Brtc 

118s. Bizkar ezürra hauts baliezo / beneiko desiratzen. Xarlem 253. Desiratzen dut, o ene Jainkoa, ene heriotzea 

izan dadin [...] bekhatuen borratzeko sakrifizio bat. JesBih 446. Desiratzen lükila enzün zunbait üskaldün 

koblari. Etch 522. (Desiratuz) nahiz bere diszipulu S. Timoteo izan zahin bere Elizan Aita izpiritual perfekt bat 

(Luzaide, 1869). ETZ 278. Sar eraz etzatzü dohatsien egongian, zuintara heltzia ezinago desiratzen beitie. CatS 

126. Gartsuki desiratzen du zure errezebitzea. CatJauf 19. Donado gelditzerik, / Mattin, ez desira. Xa EzinB 99. 

(Part. en función de adj.). Hura zela ethorri behar zen hanbat desiratua. Lç Adv ** 4r. Ene anaie maiteák 

eta desiratuák. "Bien aimés & désirés". Lç Phil 4, 1 (TB maite, Dv guziz onhetsiak). Portu desiraturaño. EZ 

Man II 147. Zure baithan ediren beza bere fabore desiratua. Harb 401. Gaiza desiratiak oro batetan, zure 

goguaren araur dütükezü. Mst III 49, 6. v. tbn. CatLan 4. Printze desiratua. Monho 160. O gai desiratia! 

UNLilia 11. 

(Part. activo). Abariziosekien da, ordean, Mammona, / hark punitzen tu sobera desiratuak ona. EZ Man I 

93. O, Iesus, bakea hanbat aldiz gomendatua, / apostoluei halaber hura desiratua. Ib. II 109. 

- (Aux. trans. bipersonal o tripersonal). Desear. "Je vous souhaite le bon jour, egun ona desiratzen darotzut" Ht 

VocGr. "Désirer, souhaiter, convoiter" VocBN. Leiçarraga (Decl a) 7v) da desiratzea como equivalente suletino 

de guthiziatzea. v. DESIRA IZAN, desideratu, deseatu. Tr. Propio de la tradición septentrional; se 

documenta en prácticamente todos los autores (salvo, al parecer, Duhalde) hasta la 2. a mitad del s. XIX; su uso 

disminuye al Norte a partir de entonces, si bien se extiende al Sur en la 2. a mitad del s. XX. En DFrec hay 9 ejs., 

3 de ellos septentrionales. Orai begietan dizit desiratzen nuiena. E 177. Eztitiagu intenzione hartara egin ez 

desiratu behar. Lç Ins E 4r. Zein zinez desiratzen zaituztedan zuek guziok Iesus Kristen afekzione kordialez. "Je 

vous désire". Lç Phil 1, 8 (He, Dv maite, TB maithatzen). Ardiets dezadan zure ganik desiratzen dudan 

barkamendua. Mat 236. Azkenean ethorri duk desiratu orena. EZ Man I 83. Zuk desiratzen nauzun bezalakatuko 

naiz. Harb 369. Baitirudi ezen han dela parabisua, eztela zer gehiago desira. Ax 429 (V 278). Bertzeren esposik 

eztuzu desiraturen satsuki. FPrBN 7. Nik behinzat deskansua / badiot desiratzen. Hm 129. Orobat desiratzen 

dut, ô ene Iainkoa, zure desira sainduez sustatua izateaz. Arbill IV 17, 10. Hi herori desiratzen aut, / zeru 

plazerez bethea. Gç 169. Eziñ aski desira eta bilha daitekena. Ch III 10, 6. Jinen düzü ordia, zuñtan egün bat 

edo oren bat desira beitziniro hunialat ützültzeko. Mst I 23, 5. Eta desiratu ziotzaten milla benedikzione. Lg I 

249. Zük nitarik desiratzen düzünaren egiteko. Mercy 3. Desiratzen dugun kontentamendu hura. AR 31. 

Besteren esposik ez dezu desiratuko lizunki. Ub 170 y CatLuz 6. Bere emaztetako / likezü desiratzen. Xarlem 84. 

Desira baino zeruan / aboro da gozoa. Monho 102. Hartü nin emaztia aitak desiratia. Etch 140. v. tbn. Jaur 120. 

Aragiazko obra desira eztezala ezkuntzez baizik. CatS 7. Jainkoak emanen dio [...] desiratzen eta bilhatzen duen 

zorion osoa. Lap 44 (V 24). Ez diotegu zorigaitz bera desiratzen? HU Zez 201. Gaizkirik desiratu zaionetz. 

CatJauf 16. Denbora hek berriz desiratzen ditinat, ene bihotz guziez. JEtchep 70. Begien aurrean jartzen 

zaizkion gauzak desiratzen ditu. Vill Jaink 113. Zerutik ukan ondoan desiratu guzia. Xa Odol 182. Ainbeste 

desiratzen zuana. Berron Kijote 45. Hori ez zen, Hiribarrenentzat bederen, gaitza desiratzea. MEIG VI 63. 

(Con comparativo). Nehork debeku den gauza, sori eztena, desiratzenago du. Ax 359 (V 238). 

(Con orac. subordinada). Gralmte. se construye con sust. verbal (-t(z)ea), subjuntivo o ba-. El sust. verbal va 

siempre en alativo en Leiçarraga y Haramburu (Harb 181), junto a -t(z)ea en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau 


mende. 

191


(Phil 388) y Maister (III 9, 1). Pouvreau emplea tbn., si bien menos frecuentemente, -t(z)eko (v. p. ej. Phil 387; 

cf. tbn. el siguiente ej. de Bordel 35: Urte on degu desiratzen ta / Jainko Jaunak laguntzeko). Sólo en Etchahun 

hemos encontrado el part., precisamente cuando coinciden el sujeto de principal y subordinada. Desiratuz 

gaixtoari hel dakion gaizkia. E 247. Desiratzen gaituzuelarik ikhustera, guk ere zuek bezala. Lç 1 Thess 3, 6. 

Bethi batez punitzea xoill desiratzen dute. EZ Man I 110. Arimak dire hain pena garratzetan khexatzen / 

zerengatik illkhitzera baitute desiratzen. Ib. 121. Aitzitik, desiratu behar genduke lizen handiago. Ax 461 (V 

300). Oren batean garenean, bigarrenean bagina desiratzen dugula. Ib. 160 (V 107). Hagitz desiratzen badu 

kargu batetan sartzera. SP Phil 386s (He 391 desiratzen... izatea). Ezta munduan gizonik jakitea desiratzen 

eztuenik. ES 175. Hark zinki desiratzen du, gu osoki dohatsu errendatzea. CatLav 110 (V 61). Bere jüjamentiari 

egoitera desiratzen eztiana, gizonen lotsarik batere gabe izanen da. Mst III 46, 3. Zoin mezetara prinzipalki 

Elizak desiratzen dü joan giten? CatLan 101. Orduan desiratzen luke bertzela pasatu balitu bere denborak. Brtc 

118s. Bizkar ezürra hauts baliezo / beneiko desiratzen. Xarlem 253. Desiratzen dut, o ene Jainkoa, ene heriotzea 

izan dadin [...] bekhatuen borratzeko sakrifizio bat. JesBih 446. Desiratzen lükila enzün zunbait üskaldün 

koblari. Etch 522. (Desiratuz) nahiz bere diszipulu S. Timoteo izan zahin bere Elizan Aita izpiritual perfekt bat 

(Luzaide, 1869). ETZ 278. Sar eraz etzatzü dohatsien egongian, zuintara heltzia ezinago desiratzen beitie. CatS 

126. Gartsuki desiratzen du zure errezebitzea. CatJauf 19. Donado gelditzerik, / Mattin, ez desira. Xa EzinB 99. 

(Part. en función de adj.). Hura zela ethorri behar zen hanbat desiratua. Lç Adv ** 4r. Ene anaie maiteák 

eta desiratuák. "Bien aimés & désirés". Lç Phil 4, 1 (TB maite, Dv guziz onhetsiak). Portu desiraturaño. EZ 

Man II 147. Zure baithan ediren beza bere fabore desiratua. Harb 401. Gaiza desiratiak oro batetan, zure 

goguaren araur dütükezü. Mst III 49, 6. v. tbn. CatLan 4. Printze desiratua. Monho 160. O gai desiratia! 

UNLilia 11. 

(Part. activo). Abariziosekien da, ordean, Mammona, / hark punitzen tu sobera desiratuak ona. EZ Man I 

93. O, Iesus, bakea hanbat aldiz gomendatua, / apostoluei halaber hura desiratua. Ib. II 109. 

desiratzaile. "Appetitor" Urt II 189. 

desiratze. Deseo. Bekhatu mortal egitera desiratze guziak [...] mortal dira. Harb 178. 

desirketa. Deseo. Bere bihotzen nahasten eta urtzen desirketan. SP Phil 287 (He 287 desirkunde). 

desirkunde (L ap. Lh; SP, Lecl, Dv, H), desirkunte (Chaho), desirkonde. Deseo. "Désir imparfait, desireité 

[?]" SP. v. desira. Tr. Propio de la tradición septentrional, atestiguado sobre todo hasta finales del s. XVIII. 

Hay desirkunde desira marcado por el ed. en CatLuz 19 (nota 12). Noizik behin ethortzen zeizkidan [...] 

Iainkoa baithan phensatzeko desirkunde batzuk. Ax 47 (V 30). Haren desirkunde guztia zen erhi punta urean sar 

zezan eta hartzaz mihia utki ziazon. Ib. 597s (V 384). Ezta nehor ere hain gaixtorik [...] zenbait desirkunde on 

ere izaiten eztuenik. Ib. 49 (V 32). Areago zait gorputzor / desirkundez hiratzen. Hm 88. Zeren desirkundeez 

bezanbatean, hek eztute kalterik egiten, usu eta maizkoak ezpadira. SP Phil 388. Hanko delizia handien 

esparanzaz eta desirkundiaz. Tt Onsa 157. Badakizu zer xede duten ene desirkundeek. Gç 45. Nahikunde eta 

desirkunde xoiletan urtzen direla. ES 180. Ezagutzera eman nahizko desirkundea. Ib. 190. Zeren guztiok baitugu 

jakintasunarentzateko gutizia eta desirkundea. Ib. 175. Parterik batere hartzen eztela haragizko desirkundetan. 

CatLav 133 (V 70). Gure bihotzean sortzen den desirkunde bat. He Gudu 153. Hañbeste desirküntereki 

galthatzen deien gaiza. Mst III 49, 2 (Ip sügar). Gloria eternalaren desirküntia zelütik ixurtzen zaizüla. Ib. 49, 1 

(Ip nahikünte). Bilha zazu desirkunde eta kexamendu saindu batekin. Mih 126. Bere bihotzetik desirkünde 

desonest güzien ürründzia. CatLan 159. Gogoeta edo desirkunde lizunak. Brtc 63. Baitezpadakoa da Jesusen 

maitatzeko desirkunde bero bat. JesBih 23. Desiratzen ginuke zure mintzatzia / satisfa dezaguzu gure 

desirkondia. Balad 117. Berezko desirkunde bat ezin dagoke [...] objetu edo kizunik gabe izan. Vill Jaink 113. 

- DESIRKUNDEZKO. (Adnominal). v. DESIRAZKO. Desirkündezko Aktuak. CatLan 141. Desirkundezko 

Akta. CatJauf 19. 

desiros (SP (sin trad.) Ax). Deseoso. Gerok ere desiros gara iakitera. Ax 312 (V 207). Eta halatan da 

gure Iainkoa ere hetarik gutiziosago, desirosago eta zaleago. Ib. 171 (V 115). Eltzaurraren iateko desiros 

delarik, kanpoko azalaren hautsteko nekeagatik, utzten baitu barreneko mamia dastatu gabe. Ib. 462 (V 300). 

Zuk garaziaz iaio haren / gu baginen desiros. Hm 40. Baldin desiros bazarete ohorearen zelai eder eta 

zabaletan pasaietan ibiltzera. ES 188. 

desirtu. "Devenir désirable" SP. 

deshistoria. Ahistoria. Dena zaigu xahutu, herrausi, ezeztu. Deshistoriaren erreinua da gure hau. Lasa 

Poem 96. 


mende. 

192


desitsastasun, desitsatsitasun. Desasimiento. Cf. Lar: "Despego, desitsaskuna" y "desasimiento, 

desitxaskera". Bizitz onetako gauza guziak ganako desitsastasuna. Arr Orac 161 (ap. DRA). Ongille onen 

desitsatsitasuna egiazkoa ote zan berak berez progatu nai izan zuen. Arr Bearg 539 (ap. DRA). 

desitsatsi (Lar). "Desasir", "despegar", "desprender", "desprenderse" Lar. Dizdiratubaz desitsatsitzen 

(desprender) / zaizkala perlak guretzat. RArt EE 1881b, 47. Orria, obedituaz urakan aldun, zemuiezgarriren 

bultzada bortxariari, zeñak desitsatsitzen duen bere adar maitetik [...]. Otag EE 1882c, 480. Ore hura moldetik 

desitsasten danean. Cocinan 58. Batzuek Mariari atsegiñ egiteagatik bakarrik serbitzen dute Ama maite au; añ 

desitsatsiak eztiran besteak, Mariak lagunduko dielako uste eta konfianz utsez serbitzen dute. Arr May 147. 

desitxuratu (Lar). Desfigurar. Cf. LexBi: "Desechurao, que ha perdido la forma o hechura primitiva; 

estropeado, chafado". v. itxuratxartu. [Erregia] abiatü zen gaiaz haiñ desitxuratürik, bi aitoren seme lagün, 

inakina noblezia handitik zela. Egiat 171. Arimak utziko du nere gorphutza desitxuratua, itsusi, hori, ilhun, 

hormatua. Dv LEd 183 (Cb Eg II 101 etxura gabe). Ez dutela inork idatzia edertu eta argitu, itxuragaiztotu eta 

are, sarriegi, desitxuratu edo itxuragabetu baizik. MEIG IV 76. (Part. en función de adj.). Emakume 

desitxuratu eta mutilltxo zoragarri hura ikusi zituztenean, izututa arriturik geratu ziran. Arr GB 111. 

desixurtu. "Défroncer" Dv. 

desizendatu. Deponer, relevar. Hirugarrena hautatu zutela, lehenbiziko biak desizendatu ondoan, eta hona 

non aurkitzen diren hiru Aita Saindurekin. MEIG VII 165. 

desizurriztatu. "Désinfecter" Dv, que cita a Lar; en realidad, éste da desizurritu "desapestar", "desinficionar". 

desjabetu. "Desheredar, despojar" PMuj. En DFrec hay 4 ejs., y 10 de desjabetze. Ez dugu petrentzionerik 

neor gure zangopean ezartzeko, neori bere mintzaira galarazteko, neor bere nortasunaz desjabetzeko. Herr 8- 

10-1964, 4. 

desjuntatu. "Abjurgere [sic, por abjungere]" Urt I 27. 

deskala. "Escalona [...] en vascuence quiere decir 'abundancia buena' porque deskala decían por la abundancia" 

IC II 124. 

deskalabratu. Descalabrar, perjudicar, malparar. Esan didate armadaz ezin partitu zirenian almirantaren 

unzia gutxi bat deskalabratu zitzaiela. (c. 1597). FLV 1993, 457. Deskalabratua naiz / munduan legea, / ain da 

izugarria / nere maldadea (1826). Balad 220. Guk belar geio ebaki eta / bestiai eman jokua, / egun ura zan, bai, 

neretzako / oso deskalabratua. PE 36. Amerikako biziya / deskalabratzen asiya. Ud 22. 

deskalabro, deskalabru. Descalabro, desastre. Deskalabruak pasatzen dira / uretan eta legorrez. Arrantz 

154. Abuztuen amabiyan / sortu zan ekaitzak / egin dizkigu oso / deskalabru gaitzak. Tx in Imaz Auspoa 24, 49. 

Hau ere kristinauak / aditu kontuen / neure deskalabrua / nola dan munduen. Balad 225. En DFrec hay un ej. de 

deskalabro y otro de deskalabru. 

deskalsu. (Fraile) descalzo. Anaiarik hirur, apez sakrifikari, / Fraide deskalsua zenduten herenkari. Hm in 

Harb e) 4r. 

deskana. v. desgana. 

deskanpatu (Chaho). Levantar el campo. "Décamper, lever le camp; il signifie figurément et familièrement, 

se retirer promptement de quelque lieu, s'enfuir" Chaho. Oh, hun Pete, / deskanpatu behar diagu, / zankuak 

bizkarrin ezar tzin / laster egin behar diagu. AstLas 61. 

deskantsagarri. "Amœnus" Urt II 52. "Rassurant, tranquillisant" Dv. 

deskantsail. v. desgintzail. 

deskantsaki (Urt), deskantsuki (Urt). "Allodium" Urt I 529. 


mende. 

193


deskantsarazi (Urt V 337). Hacer descansar. Baña Jaunak, kontént [Sandak] pasatuzuénas, naizue 

deskansarázi, ta koronátu glórias. LE JMSB 277. 

deskantsatu (AN-egüés-ilzarb-olza, BN-arb, S; H; -ns- Lcc (-adu), Lar, Añ, Arch VocGr), deskantzau. Ref.: 

Bon-Ond 159; Lrq; Gte Erd 135. 

Tr. Documentado en todos los dialectos (en suletino --Maister, Casenave-- eskantzatü, eskantzütü, sólo 

documentado con el significado de 'librar, descargar', pero cf. deskantsu en Etchahun e Inchauspe). Aunque 

durante el s. XVII sólo se documenta en Haramburu y Pouvreau, desde el s. XVIII tiene una tradición más 

regular al Norte. Apenas hay testimonios meridionales en el s. XX, donde gralmte. aparece en textos de léxico 

poco cuidado. Al Norte tiene usos y significados más variados: frecuentemente es bipersonal trans. con objeto 

personal, con significados relacionados con 'tranquilizar' y 'librar (de)', inusitados al Sur, aunque no faltan ejs. 

del intrans. 'descansar, reposar', gral. entre los autores meridionales, si bien algunos (Gamiz (206), Oteiza, 

Hualde) emplean el trans. con este valor. En DFrec hay 3 ejs. Descansar, reposar. "Se reposer" Arch VocGr, 

Lrq. "Eguerditan deskantsatu ziren (BN-arb)" Gte Erd 135. AxN explica baratzera (370) por deskansatzera. A 

serbitzerren aspertu banax, / banago deskansadurik. Lazarraga 1183r. Goza dezagun beti gloria / an zaitezen 

deskansatu. Iraz 2 (v. tbn. CatOiq 253, Añ CatAN 2, CatLuz 2). [Jinkoaren] baitan deskansatzeaz egiten du bere 

zoriona. Mih 27. Deskansatukozára edérki beingoas betíkos. LE Ong 114r. Salto, brinko eta dantza, / prime, 

konpañero, / deskansatuko gaituk / bueltakuan gero. Echag 26. Eta deskansatu zuten zapatuan, mandamentuaren 

gisan. Oteiza Lc 23, 56 (TB pausatu, Or, Ker, IBe atseden(a) (h)artu). Hemen deskantsatzen naiz ene lan eta 

nekhe guzietarik. MarIl 107. Melibeo, nerekin / gaurko arratsean / deskantsatuko zera / belarren gañean. It Fab 

184. Deskantsatzen dagolarik. Gy 58. Eta nere harra behinere ez hilen, nere alhadura sekulan ez 

deskantsaturen! Dv LEd 229. Lo egin zazei orai eta deskansa zazei. Hual Mt 26, 45 (Samper deskansaztie). 

Ojuka asi ziran / izugarri puerte, / etziran deskantsatu / sartu ziran arte. Ud 160. Elizarako bidean abiatu 

naizeneko deskantsatzen zait bihotza. Arb Igand 118. Deskantsa zaizte zonbeit egunez. Barb Leg 134. Eta an 

bidean deskantsatzeko utzi zuan zestoa bide bazterrean. And AUzta 87. Nekez arkituko da munduan, halako 

ukaldia hartu ta bethiko deskantzetan geldituko eztan erloju bat. Osk Kurl 154. 

v. tbn. Arr May 21. Deskantzau: And AUzta 38. 

(Part. en función de adj.). Aspaldi ontan lanikan gabe / gendukan mando-taldia, / ta animali deskantsatuak 

/ beti badauka aldia. Zepai in Uzt LEG II 40. 

(Con objeto directo). Hacer descansar. Au esanda sartu zan aita bere gelara negarretan biotza 

deskanseetara. JJMg BasEec 226. Al banintzake nire hezurrak / hezur hoietan deskantsa...! Arti MaldanB 229. 

Egoten ziran makillien kontra gorputza deskantsauta, zutik. And AUzta 101. 

(SP, Urt V 337, Dv, H). (Con objeto directo). Tranquilizar, sosegar. "Mettre en repos d'esprit" SP. 

"Tranquiliser" Dv. Gure gaitza agertzea eta erakustea deskansa gaitzakeien adiskide espiritual bati. 

"Soulager". SP Phil 497s (He 505 deskansa ahal gaitzaken). Ezta kreaturarik ene bihotza osoki sosega eta 

deskantsa dezakenik. Ch III 23, 9 (SP, Mst konsola, Ol poztu, Leon goza). Aingeruak berak deskantsatu zituen 

artzainak, erraten ziotela: ez dezazuela izan beldurrik. Lg II 108. Ifernuaz mintzatu ondoan, ordu da 

pentsamendu gozoagoez deskantsa detzagun gure arimak. Lap 419 (V 191). Bertso berriyak jartzera nua / 

deskantsatzeko barrena. Tx B I 240. Harritu zen Maria, bainan aingeruak berehala deskantsatu zuen. Zerb IxtS 

81. 

"Se tranquiliser" Dv y H. Bainan herriko mendiak itzaliz geroz, ez duenean gehiago lurrik ikhusten ahal, 

nigarrak xukhatzen dire, barnea deskantsatzen da. Arb Igand I 28. 

(SP), eskantzatu (S ap. A; H (S)), eskantzutu (H). Librar(se) de, descargar(se) de. "Décharger" SP. 

"Eskantzatu, (se) délivrer, (se) débarrasser. [...] Ce verbe doit être le même que deskantsatzea" H. Ezen 

errespetu hunek berorrek gainerako berze konsiderazino guzitik osoki deskansatzen nau. Harb a) 7r. Nahi bagira 

egiazki argitü izan eta ütsümentü orotarik eskantzatü. Mst I 1, 1 (v. tbn. 3, 2). Giza tzar horietarik / otoiez 

eskantza gitzak. Casve SGrazi 150. 

"S'amuser bien, sans gêne ni contrariété" VocBN. "(S, Foix), s'amuser" Lh. Igandeko bezperetarik lekhora 

behar du jendeak deskantsatu, bainan nun eta nola? Hasteko muthil gazteak plazara dohazila eta pilota-partida 

eder bat egin. Arb Igand 141. Eta orai, bozkarioa bihotzean, josta gaiten ongi, othoitzean bezala, dakigulakotz 

ere elgarrekin ederki deskantsatzen. Barb Sup 61. 

deskantsatzaile. "Commisor, fidei commissor" Urt V 444. 

deskantsatze. Entretenimiento. Itsas-hegian direnek itzuli hori maiz untzitxo batean itsasoari gora egiten 

dute, eta nik uste deskantsatze ederragorik ez daitekeen. Arb Igand 146. 

deskantsu (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, L, BN, S; Arch VocGr, Dv, H; -ns- Lcc, SP, Ht VocGr 433, Lar, 


mende. 

194


VocBN). Ref.: Lh; Lrq; Gte Erd 28 y 135. 

Tr. De uso general. Posee una tradición más continuada al Norte, donde además tiene más usos y mayor 

riqueza semántica; al Sur se documenta desde Lazarraga, y aparece, salvo raras excepciones, sólo en textos 

populares o de léxico poco cuidado, o bien emparejado con o glosando palabras como desneke (Ubillos) o 

atseden (Moguel, CrIc, Guerrico, Altuna, Kirikiño). En DFrec hay 6 ejs., 3 de ellos septentrionales. 

I (Sust.). Descanso, solaz, reposo. "Soulagement d'esprit" SP. "Deskansu handia dut, j'ai l'esprit grandement 

déchargé" Ib. "Repos satisfaisant, jouissance" VocBN. AxN explica pausua (504) por deskansu. Tr. En textos 

septentrionales, al menos desde el s. XVIII, domina el sdo. de 'sosiego, tranquilidad' (v. DESKANTSUAN y 

DESKANTSUZ para ejs. meridionales cercanos a este sdo.). En textos meridionales antiguos (así como el único 

encontrado en Arrue) es frecuente con el sdo. de 'descanso eterno' (betiko, sekulako, etc. deskantsua y/o (Zeruko) 

gloria eta deskantsua). Equivale a DESKANTSU-ALDI (q.v.) en algunos meridionales (sobre todo vizcaínos 

desde fines del s. XIX). 

Ene laztana, eriotzea / sentitzen ez dot bapere, / atsegin eta deskansu baxe. Lazarraga 1144v. Gloriako 

deskansura. Ber Trat 90v. Han aurkhitzen tuzte bere / nekeen deskansuak. EZ Noel 103. Ene deskansukotz 

desira edo pensa ahal detzakedan gauza guziak. Ch III 16, 1. Eztu mundugontako]n[ deskansuetan pensatu bear 

ene eskuian xarri bear duenak. SermAN 2v. Nolako deskansua izanen da zuenzat orduan erran ahal izaitea 

Jainkoari: [...]. CatLav A 4r (V 4). Nola bizi zara bada zu orren deskansu andian? (AN-olza, 1743-1753). FLV 

1989, 123. Sekulako deskansu ta glorian. Cb Eg III 334. Zertako asaldatu duzu ene deskantsua, ni hunat 

erakharririk? Lg I 295. Etziren aurkhitzen apostoluen bihotzetan Jesu Kristo baitan ageri ziren deskantsu eta 

bozkario berak. Lg II 210. Esparanzazko akta batek zure arimarat gozoa eta deskansua ekhar. Mih 72. Jainkoaz 

bertzetan gure deskantsuaren bilhatzea. Brtc 194. Barneko deskantsua gabe eztela [...] dohatsu izaterik. Dh 190. 

Jangoikoak emon dagiyoela betiko deskansua. CatLlo 99. Ene othoitza akhabatu nuenekotzat bihotzeko 

deskantsu handi bat aurkhitu nuen. MarIl 73. Nahastale puliki karzeler eginik / deskansu handi zuen eman 

Nafarroan. Hb Esk 67. Ikusi zuenean / ai zer deskansua! Xe 159. Izaten badu ondo / artzeko tokia, / kintze arrek 

izaten du / deskantsu txikia. Ud 61. Gorputzak bear ditu bere deskantsuak. AB AmaE 412. Alferkeria da 

deskantsua sobera maitez, bere eginbiden bethetzeko lazo izaitea. CatJauf 91. Deskansurikan ez degu izan / 

alkar probatu artian. Tx B I 215. Ibiltari guzien deskantsu-arritzat. Ldi IL 82. Garazi gainetako deskantsu osoak 

/ Zeruko bake hartaz ninduen betetzen. Iratz 44. Musikia joten diarduen artian izaten dituen deskantsuetan. SM 

Zirik 20. Bixaotan = eguerdi osteko loa edo deskantsua egiten. And AUzta 53n. 

v. tbn. Harb 190s. CatAnz 6. ZBulda 51. Urqz 34. Ub 26. Monho 146. Mg CC 131. CrIc 62. Gco II 81. LE Ong 

57v. CerBid 8. JJMg BasEsc 242. Jaur 164. CatBus 59. Gy 5. Echn Mt 11, 29. Arr May 88. Arb Igand 145s. 

Barb Sup 110. Altuna 62. Kk Ab II 7. Etcham 191. Arti MaldanB 213. Salav 108. Larz Senper 108. Uzt Sas 64. 

II (Tema nudo, uso pred.). 1. (-ns- SP, Ht VocGr 433; Dv, H). Tranquilo. "Deskansu zara" SP. "Lent au 

travail, inactif, peu soucieux en affaires" H. Lf Gram 280 lo clasifica entre los adjetivos que "ne sont jamais 

employés comme épithètes, et, quand ils sont attributs, ils se mettent au nominatif indéfini". v. 

DESKANTSUAN. Tr. Exclusivamente septentrional. Humil eta deskantsu daude bere nahikabetan. Lg I 

377. Martha guzia khexatua zabillan yatekoen aphaintzen eta Maria deskantsu zagoen Salbatzaillearen oinetan. 

Lg II 181. Bihotza bakean eta barrena deskantsu duen bat. Dh 190. Ez diteke gizona deskansu galtzetan; / bazter 

guziak ere dire pirpiretan. Hb Esk 225. Zerua segurua banauka bezain deskantsu bizi naiz. Dv LEd 53. Jinkoak 

ützi ahal zükian familia saintia deskansü Nazarethen eta Herodesen bekhaizteria gaistotik begiratü. Ip Hil 126. 

Itzuli zen, bihotza deskantsu, bere Orzaizeko xoko maiterat. HU Aurp 106. Jar zaizte, hots! eta jan zazue 

deskantsu. Barb Leg 131. Zure berriak badazkit, / zaude zu deskantsu. Mattin in Xa EzinB 104. 

2. (Urt I 49). Libre. "Absolutus adulterii, adulteriotik deskantsu" Urt. Eskláboak erraten baldinbadu [...]: ez 

nauk ilkhiko deskántsu. Urt Ex 21, 5 (Dv, Bibl libro(rik)). 

- DESKANTSU-ALDI. "Atsedenaldia artu zeben (G-azp), deskantsu aldia artu zuten (V-gip, AN-gip)" Gte Erd 

135. 

- DESKANTSUAN (H). Tranquilamente, en paz; descansando, en reposo. "Ezta khexu, deskantsuan dago" H. v. 

DESKANTSUZ. Deskansuan gare, ezta gure gaiñera gaitzik eroriko. Ch II 6, 1. Bethi kontent eta 

deskansuan. He Gudu 72 (SP 47 bakez). Zohazi deskantsuan. Lg II 173. v. tbn. Mih 105. Eternitatean sartzen 

dire deskantsuan, zeruko atheak hekientzat zabaltzerat dohazilako fidantzia oso batekin. Dh 195. Geroztik 

deskansuan bakea kantatu, / gerla luzen tenploa lorian zerratu. Hb Esk 34. Han zagoen populua, beldurkunderik 

batere gabe [...] deskantsuan eta phausuan. Dv Iud 18, 7 (Ol nare, Ker nasai). Fronterak ezarri tu / oro 

deskansian. Bordel 159. Iñundik ezer agiri ez ta / ez negoen deskantsuan. PE 149. Alferrak ituan / bizi 

deskantsuan / eta gu lanarekin beti guduan. Elzb Po 214. Utz ditzagun deskantsuan eta guazin Alemaniako 

yuduetarat. Elsb Fram 166. Ibilli izan balitz / beti deskansuan, / orrenbeste onore / jasoko etzuan. Arrantz 131. 

Lasai ementxen gaude / deskantsun jarrita. Tx B 224. Gure gizona ere ez zen batere deskantsuan, baitzakien zer 

zuen egina. Barb Leg 133. Mintza zaite deskantsuan. Hemen erranak, hemen egonen dira. Larz Senper 82. 

(Con modificadores; en la mayoría de los ejs. se trata de eder o adjs. similares, que intensifican el significado). 

"Deskantsu ederrean itz egiten du (AN-gip-5vill)" Gte Erd 275 (junto a motel motel, mantso mantso, etc. de 

otras zonas). Eserita deskansu galantean. Cb Eg III 392. Deskantsu guzietan bizi zen, nihoren beldurrik gabe. 


mende. 

195


Lg I 203. Izan ditezen goratuak ala beheratuak, [...] hekien bihotzak bethi deskantsu berean. Dh 192. Aisia eta 

deskantsu handiagoan izan dela [...] Debruaren ondotik ibiliz izanen zen beino. Jaur 134. [Arritzen nau] zu or 

ikusteak / deskansu orretan, / penak diradenean / bazter guztietan. It Fab 176. Ikasi arte etzegon ori / oso 

deskansu onian. PE 86. Hegaztin hoien hegal eta izter osoak iretsi zituztela deskantsurik ederrenean. Elzb PAd 

83. Jesus lo baitzagoen / deskantsu osoan, / "Jauna, salba gaizatzu" / oihuz dagozko han. Zby RIEV 1908, 412. 

Deskantsurik handienean [...] sorbalden gainean bazeraman Larrondok bere andrea. Barb Sup 6. Bertze egun 

pare bat igaro zuten deskantsu ederrean. Izeta DirG 115. 

- DESKANTSU(A) HARTU (H). Descansar; tranquilizarse. "Deskantsurik hartu gabe" H. v. ATSEDEN 

HARTU. Arzaiten dau [kantua] enzunaz deskansua. Lazarraga (B) 1154rb. Kontu hau garbitu [...] artean, 

nola deskantsu har dezaket? Dv LEd 202. Orbel artera, deskantsua artzen, etzun zan. Altuna 100. Iru "Aita 

gure" ta "Kredo" bat esan zituzten [...] zeruan ar zezan deskantsu. Etxde JJ 263. 

(Con modificadores). "Deskantsu ederra hartu du (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd. Bada, sei batek arzaiten 

badau / kantu sinple batez ainbat deskansu. Lazarraga (B) 1154rb. Goazila árzera deskánsu puxka bát. LE Prog 

102. Gorputzak artuten daben legez bere deskansua. Añ LoraS 83. Zazpigarren egunean Jainkoak hartu zuen 

bere deskantsua. Zerb IxtS 9. Zer deskantsua artuko zuan, opizioa bukatu zuanean! Uzt Sas 336. 

- DESKANTSU-EGUN. Día de descanso. Larunbata deskantsu eguna baitzen. Zerb IxtS 37. 

- DESKANTSURA, DESKANTSIALA. (Con nere, bere, etc.). A (mi, su, etc.) gusto. Belhaudiko bortian 

Organbidexk'olha, / bere deskantsiala han ardiak alha. 'À l'aise'. Etch 346. 

- DESKANTSUREKIN. Con tranquilidad. v. DESKANTSUZ. Ez khexa horrengatik; kofesa aitzina ta har 

absoluzionea deskantsurekin. Dh 60. Nork atsegin eta deskantsurekin poxin bakhar bat ere ahora har dezake? 

Dv LEd 123s. 

- DESKANTSURIK. Descansadamente, tranquilamente. Nork, sentenzia onekin, bokadurik gustoz ta 

deskansurik ar dezake? Cb Eg II 65. 

- DESKANTSUZ. Tranquilamente, en paz. v. DESKANTSUAN. Itzul berriz eta deskantsuz Jainkoa ganat. 

Dh 50. Jan ta lo antxen daude / deskansuz eultzean. It Fab 168. Egunaz gogotik bearrean / eta deskantsuz 

gabean. Echag 118. Bere lanen ondotik, deskansuz lo hartzen. Hb Esk 187. Deskantsuz nindagoen ene etxean eta 

zorionean ene jauregian. Dv Dan 4, 1 (Ol nare, Ker nasai-nasai). Deskansuz eran zagun / nork bere tragua. 

JanEd I 18. Aldiz artzaina dago mendi urdinean, / deskantsuz lo eginez etxola txarrean. Elzb Po 193. Nola bizi 

naiteke / onela deskantsuz, / anima loiturikan / badaukat pekatuz? Xe 329. Zaude deskantsuz, etxeko yauna: [...] 

Yainkoak berak segur du madarikatuko zerutik. Elsb Fram 140. Mendiari behera tanpa tanpa deskantsuz heldu 

zelarik. Barb Sup 173. Ongi kostata irabazten da / oinbeste milla pezeta, / oraiñ deskantsuz egon zaitezte / olloz 

ta ardoz aseta. Tx B II 83. Jeiki ondoan deskantsuz, / beti mirail bati buruz / biloak ezin apainduz. Etcham 98. 

- DESKANTSUZKO (Dv (+ -tsuko)). "Goan dire goan deskantsuzko egunak" Dv. Deskansuzko bizi 

gozoagorik munduan iñork eztu. Cb Eg III 216. [Parauzia] da deskansüzko lekhü bat. CatLan 59 (deskansuzko 

eta bozkariozko lekhu en CatLav 69 (V 43)). Deskansuzko lo gozoa artu egizu, semea. Añ LoraS 134. Gozatuko 

garen bizi dohatsu, deskantsuzko eta seguratuak. Jaur 117. 

deskantsuki (L, BN ap. Lh; H). Tranquilamente. Zorigaitz zuentzat utzteaz zuen kontzientziak ezdeuskeriez 

asaldatzerat, deskantsuki egiten ditutzuen denboran bekhaturik izigarrienak. Lg II 183. Deskantsuki lo 

daudelarik. Arb Igand 46. 

deskantsutasun. "Deskansutasun, tranquillité" Lecl. 

deskarada. Descarada. Cf. deskarat; deskaratu. Lotsabaga, deskaradie! Ort Oroig 74. 

deskarat (S ap. Lh y Lrq), deskat. "Itsusi, moldegaitz" Alth in Lander RIEV 1911, 70. "2.º fig. bizarre, 

extravagant" Lh. "Mal fait, mal façonné. Empr. béa. descarat, défiguré, effronté" Lrq. Zer debruentako dira 

ur-unxi deskat oriek. Miroir de la Soule 6-11-1965 (ap. DRA). 

deskaratu. Desfigurar. Begiez sogin eta etzien ezagütü, hain zelakoz deskaratürik. ArmUs 1899, 35. 

deskarga (Lar). Descarga, disparo. Gutxienez bi orduban sutan aritu ziran, gerok deskargak sentitzen 

giñuzela Urmeneta ondotik (1833). CartAnd 382. Errizaiñak [...] zerurantz jaurti ditue deskarga gogorrak. 


- DESKARGA EGIN. Descargar, dejar la carga. Eta ethorri ginen Tirerat, han behar zuen ezen untziak 

deskarga egin. He Act 21, 3 (Lç deskargatu, TB, Dv karga utzi, Ol, IBk zama(k) utzi, IBe karga hustu). 

deskargagarri. "Absolutorius" Urt I 52. 


mende. 

196


deskargaleku. "Descargadero" Lar. 

deskargamendu. "Déchargement" SP. 

deskargarazi. Hacer descargar. Bere kamelu handiak / tuzte deskargarazi. EZ Noel 67. 

deskargatu (L, BN, S; Lcc (-adu), SP, Ht VocGr 347, Lar, Añ, VocBN, Gèze (s.v. décharger), Dv, H). Ref.: Lh; 

Lrq. 1. Descargar, quitar o aligerar la carga (en sentidos prop. y fig.). Ezen han unziak behar zuen kargá 

deskargatu. Lç Act 21, 3. Konzienzia deskargaturik eta garbiturik. Ax 58 (V 38; tbn. konzienzia deskargatu en 

Harb 185). Bere espirituen deskargatzeko inpresione gaixto orotarik. Tt Arima IX. Itsas-kosta hegian / tresor 

asko zaudezila deskargatuak metan. Gy 82. Deskarga zazue zuen bihotza adixkide maite horren galtzarrerat. 

Arb Igand 177. Jaiotetxian deskargatu da / ez dakit zeñek betia. Tx B I 260 (se refiere a una embarazada). 

Kameluak deskargatu zituen. Zerb IxtS 22. En DFrec hay 3 ejs., meridionales. 

Pantxo eta Indianoa ari dira karga eta deskarga. Larz Iru 94. 

(Con ablativo o instr.). Descargar(se) de. Gure maledikzionea bere gain har lezanzát, gu hartarik deskarga 

genzanzat. Lç Ins C 4v. Ez, ordean, ariñenak xahutzen nihoiz ere, / non ez garen deskargatzen huts pisuenez ere. 

EZ Man I 20. 

(karguaz (-ez) deskargatu). Cumplir con la obligación propia del cargo. Apostoluék, bere karguaz bidezki 

eta konplituki akita eta deskarga litezenzat. Lç Adv ** 3v. Erresumako egitekuen unsa gobernatzeko eta bere 

kargiez zein bere lekhietan xuxenki eta bidezki deskargatzeko. FPrBN 11. 

"Absolvere reum, hobendúria [...] deskargátzea" Urt I 51. 

Quitar. Jo itzazie eskiak / eta koruak deskarga, / markatzeko bakiaren, / zeren beitügü biktoria. Xarlem 

1465. 

2. Lanzar, arrojar. Hira deskargaturen du hala nola Lehoñak. EZ Man I 72. Ezperen daroztetzula kolerazko 

tragazak / gañera deskargaturen borthitz eta garratzak. EZ Man II 112. Birjinaren bulharretan / hartu du bere 

etxea / eta du han deskargatu / grazia nonbre gabea. Gç 145. Sira, huna nüzü / Franzian izanik / eta zure 

enbada [sic] / Xarlemaiñari deskargatürik. Xarlem 859. Ez zezala deskarga pekatarien gañ bere aserria. Bv AsL 

171. Kolpe izugarri bat deskargatu. Arr May 183. 

Descargar, asestar un golpe (con un arma). Justiziaren ezpata ya zure kontra deskargatzeko dago! Cb Eg II 

53. Igurikitzen noiz / deskargatuko nuen haizkora hain zorrotz / hura beren buruen gainean. Arti MaldanB 221. 

Disparar (un arma de fuego). Beren harmak deskargatu zituzten gizon hiltzaile heien gainerat. Elsb Fram 

101. Eskopeta kargatu nuen / neuretzat zorigaitzian / bai eta ere deskargatu / aphez beltxaren gainian. Balad 

210. 

deskargatzaile (-ille SP), deskargazale (S ap. Lh), deskargazaile. "Qui décharge" SP. "Débardeur" Lh. 

Han deskargazaile edo hutszaile batek hartzen du bizkarrean saski hura. EskLAlm 1862, 8. 

deskargu (Sc ap. Lrq; SP, Urt, Lar, Dv, H). Descargo. "Absolutio" Urt I 52. "Abolitio criminis, hobenaren 

deskárgua" Ib. 35. "Descargo de conciencia, cuentas, &c." Lar. Alabaiñan deskargua / ungi egin zinduen, / 

arimeri progotxua / zinduela bilhatzen. EZ Noel 150. Arimako deskarguak egitera. Harb 437. Bekhatuagatik 

egin behar den deskargua eta pagamendua. Ax 183 (V 124). Merezi bezala gaztigatuko dituela eta behar den 

deskargua etsaiari eraginen deraukala. Ib. 331 (V 220). Juez justua nigana biurtzen da ta deskargua eman 

dezadala agintzen dit. Cb Eg II 109. 

- DESKARGURIK. (Estar, etc.) libre. Uf! ezta sarriegi / izan nadin hortzaz deskargurik, / permis da otian 

Jinkuak / ezar dezan mundian holako astorik. AstLas 62. 

deskarriatu. Descarriarse. v. 1 errebelatu. Ene kabaña realerean / ala deskarriadurik. Lazarraga (B) 

1198rb. 

deskarrilatu. Descarrilar. Andi abiatu ta / [trena] zan deskarrillatu, / batek ere ez degu / guk miñikan artu. 

PE 120. 

deskart. (Lugar) apartado. v. deskoster. Gure posta bideberritik deskart eta arras gaizki plazatua dugu. 

Herr 11-10-1962, 3. 

deskartzel (-rz- B, L-ain ap. A; VocBN (-rz-), Dv). Morral de cazadores. v. eskartzela. Zenbait aldiz 

sartzen ziren ihizitik deskartzelak betherik, eta zenbait aldiz hutsik, noiz nola. Elsb Fram 142. Gehienak hor 


mende. 

197


daude deskarzelak hutsik. Xa Odol 254. 

deskat. v. deskarat. 

deskausitu (VocBN Dv, H (BN)), dekausitu (H), deuskausitu. "Désoler, se désoler" VocBN. "Déplaire, 

éprouver du déplaisir, de la peine" H. Berri gaizto horrek hanbat tristatu zizin, nun bere malurraz deuskausitu 

baitzen. AR 244. 

deskeila (V-ger-m ap. A). "Quejoso" A. Batzuk urreratu iakuz deskeilla (quejosos), eztabela eurak 

Errosario-egunerako berbaldirik artu esaten. A Ezale 1897, 350a. Badaukozu zeri deskella egon. Otx 161. 

deskeiladun. Querellante. Dakustanez, begi bat baltzitu dautsazu or dagoan deskeilladun (el querellante) 

orreri. A Ezale 1898, 88b. 

deskeilaka. Quejándose. Asi zan Bertolda deskellaka, baña bere burubari izketan baileragoion, eta 

baiñuan: --Oi, ene adu madari-madarijok. Otx 72. 

deskidatu. v. deskuidatu. 

deskitatu. Desquitar(se). Bada án [juizio ártan] atrako dire egiak, desengañatúko guziák, ta nori bérea 

emanen záio, ta deskitatuko dá. LE Urt ms. 1r. v. tbn. 56r. 

deskobritu. v. deskubritu. 

deskoloretu (Lar), deskoloratu (Urt V 379). "Descolorar" Lar. Bigarren eriotzak gorputz ill batean egiten 

duen gauza da deskoloretu, itxura kendu ta otza, itsusia ta nazkagarria utzi. Cb Eg I 176. Ez konsideratu 

beltxarana naizela, zeren eguzkiak deskoloretu ninduen. "Decoloravit". CantCS (G) 1, 5 (V y V-m deskoloretu; 

Dv histu, Echn kolorea galdu). 

deskomekatu (PMuj). Excomulgar. v. eskumikatu. Harekin ezkonduko naiz, naiz eta zuen mundutik 

deskomekatzen banauzue ere. Arti Ipuin 77. 

deskomodidade. Incomodidad. Ez dirade konfesatu bear [...] trabajuak eta deskomodidadeak, baizikan 

pekatuak bakarrik. OA 135. 

deskomulgatu (-adu Lcc). Descomulgar, excomulgar. v. eskumikatu. Oi laster zoaz, / gaxto 

deskomulgaduak! Lazarraga 1199r. Izan didilla deskomulgatua. Mg CC 102. Ta egozan bakartuta deskomulgau 

batzuk legez. Mg CO 229. 

deskomunikatu. "Descomulgar" Añ. 

deskomunio (Lcc, Añ), deskomunino (Añ). Excomunión. v. eskumiku. Elexa santeari edo aen 

deskomunioari respetoa galduten deutsanak. Cap 47. Konfesio ta komuniorik egin ez duenak Pazkoaz [...] bere 

gañean du deskomunio osoa. Mg CC 211. Obispo eta Batzar edo Konzilijuak daukez deskomu[ni]noiak ifinirik 

au egiten dabeneen kontra. Astar II 73. 

deskonfiantza (Lcc (-nzea), Lar (-nza)). Desconfianza. Deskonfianza noberagan. Añ LoraS 176. [Moisesi] 

deskonfianza arin bategatik promisioko lurreko sarrera ukatu zion. Gco II 18. Kainen ta Judasen bekátua, baita 

deskonfiánza. LE Ong 119r. 

deskonfiatu (Lcc (-adu), Lar, Añ), deskonpiatu. Desconfiar. Deskonfiatzen dutenek Iaungoikoaren 

miserikordias. Ber Doc 142r. Deskonfiaturik bere fuerza naturaletan. OA 144. Ikaraz bete ta kasi 

deskonfiatzeraño ondatzen ta itotzen naute! Cb Eg II 38. Gauden deskonfiaturík geuren búrues. LE Ong 48v. Ez 

degu deskonfiatu biar Jaungoikuaz. Bv AsL 67. 

(Con completiva). Sospechar que. Ustegatu edo deskonpiatu nintzan banaketaren jabe ez-euskaldunak ziria 

sartu nai zirala. Zubill 137. 


mende. 

198


deskonfortatu (Chaho), deskunfortatu (Chaho). Desanimar(se). Ez gaitezela bada deskonforta, mundu 

guzia [...] gure kontra altxatua ikhus genezan orduan ere. Lç Adv ** 7r. 

deskonfortu. Desconfortado, desanimado. Deskonfortua konfortatu. Lç Adv ** 8r. 

deskonortatu. "(Quedar sin) sentido, (V) deskonortadu" Añ. 

deskonozitu. 1. No reconocer (como). Iangoikua deskonozi gure salbazalia / eta orok ezagutzen dela 

bidegabia. E 25 y 53. 

2. (-idu Lcc). Desconocer, no conocer. 

3. (Part. en función de adj.). Ingrato, que no reconoce. --Eta nork [egiten du bekatu] karidadearen kontra? -- 

Jangoikoaren benefizioei deskonozitu dena [sic] eta aren borondate eta legeari desobedienteak. El 50. 

deskonpiatu. v. deskonfiatu. 

deskonpondu. "Descomponer" Lar, Añ. "Perturbar, [...] ondo dagoana deskonpondu" Añ. 

deskonsolamendu (SP, sin trad.). Desconsuelo. Hainitz atsekabe, tarritamendu eta deskonsolamendu 

handi iasan dute. SP Imit III 35, 3 (Ip herstüra, Ol atsekabe). 

deskonsolatu (SP, sin trad.). Desconsolar(se). Zu nundi zabilz, amoradua, / bakotx deskonsoladurik. 

Lazarraga (B) 1198rb. Ez gaitezela, speranza guzia galdu baliz bezala, deskonsola. Lç Adv ** 7r. Aditzen 

eztuenak zer eskatzen duen Latinik ez jakin faltas, eztidila deskonsola. Ber Trat 44r. Ni hunela deskonsolatua 

largatzeaz zuk zer loria izaiten duzu? Harb 377. Eta geldituko dira alde guztiz dolutuak, etsituak, deskonsolatuak 

eta desesperatuak. Ax 607 (V 390). Zeruko iaunak, hari gomendaturik, / enuel'utziko net deskonsolaturik. O Po 

23. 

(Part. en función de adj.). Nola gizon deskonsolatuak behar duen bere burua Jainkoaren eskuetara 

ofrendatu. SP Imit III 50 (tít.; Ch aflijitu, Mst eskerniatü, Pi atsekabetu, Leon auhenetan dagonak). 

Deskonsolatien konsolatzia. Tt Arima 91. 

deskonsolazio, deskonsolazione (SP, sin trad.). Desconsuelo. Deskonsolazionea. EZ Man I 101. 

Deskonsolazioneak gozogarritzen tutzu. SP Phil 527. 

deskonsolu. Desconsuelo. Da deskonsólu aitzea ainbérze disparáte. 'Causa desconsuelo'. LE Prog 110s. 

deskontatu (Lcc (-adu), Lar). "Descontar" Lcc, Lar. En DFrec hay 2 ejs. 

deskontent. v. deskontentu. 

deskontentamendu (Urt I 305), deskontentamentu. Descontento. [Plazer] hartan zarenean ere, zerbait 

eskastasun, zerbait deskontentamendu izaiten duzula. Ax 383 (V 251). Nire deskontentamentua, nire protesta 

esan behar dut. Arti Tobera 283. 

deskontentkara. "Deskontentkara da, il est comme, presque mécontent (AR)" H s.v. kara. 

deskontentu (Lar). 1. (Sust.). Descontento. Kontentu uste neben orduan / oi jatort deskontentua. Lazarraga 

1143v. Kontentu-deskontentuak puntu baten / laster etorten dira enegana. Ib. 1186v. Iñor ez det para nai / nik 

deskontentuban. AzpPr 104. 

2. +deskontent. (Adj.). Descontento. Nork ere hainitz bizio baitu, deskontent da. SP Phil 527 (He 535 

deskonten [sic] eta nekhetsu). Ezlegókela ain deskontént gure Jauna inférnuan nola biótz bekatárian. LE in 

BOEanm 419. Deskontentu izateko edo kejarik izateko motiborik batere eztet. Gco I 420. Oraindik deskontentu / 

esan zutenakin. Bil 32. Oso illun ta deskontentu, iñor berari itzegiten trebetu ezin zan moduan. Bv AsL 28. 

deskontu (Lcc, Lar). Descuento. Ofrenda bat bere parerik ez duena nere kulpa ta pekatu andi guzien 

deskonturako. Cb Eg III 305s. Bere txikitto ta pobrettogoiéi itendiógun guzia déla, oroát, nola berái 

inbagindézo, ta, oroát, admititukoduéla deskóntuan zordiogunáin álde. LE in BOEanm 387. 


mende. 

199


deskoraiatu. v. deskuraiatu. 

deskorapilatu (Urt I 33, -ill- Lar), deskoropilatu (Dv), desoropilatu (Sc ap. Lrq), desopilatu (S y Foix ap. Lh), 

desorapilatu (-ill- Lar). Soltar. "Desanudar" Lar. "Dissolvere, dénouer" Dv. Ideki zen haren ahoa eta 

deskoropilatu haren mihia, eta Jainkoa benedikatuz mintzo zen. Dv Lc 1, 64 (TB zalhutu, Brunet askatu). 

deskorga. v. eskorga. 

deskoropilatyu. v. deskorapilatu. 

deskortes (Lcc, Urt I 463, Lar, Añ). Descortés. Badira trebetasun deskortes, trufatu, arin, ergel eta 

sensuetarako batzu. SP Phil 260. Hori da kasu bakarra zeinetan nihor gaizki helzeko perillik gabe izan baititeke 

deskortes eta moldegaitz. He Phil 306. Alá, deskortesgebék beiratugábe nór errezibitudúten, itzultzendióte 

bizkárra. LE in BOEanm 436. 

deskortesia (Lcc, Urt II 264, Lar). Descortesía. Zeren baillitzate deskortesia andia ala egotea. Ber Trat 

31v. Deskortesia handia litzateke semea errezibitzean ama ez salutatzea. Harb 201. Izen saindu haren, banoki 

[...] erabiltzeaz egiten den bekhatua eta deskortesia. Ax 262 (V 175). Halakoak dira erhokeria, deskortesia eta 

ustegabetasun batzu. SP Phil 217. Etzaie ihesi egin behar deskortesiarekin eta mesprezioarekiñ. He Phil 328 (SP 

327 deskorteski). Bi deskortesia itendirénak komekatuóndoan. LE in BOEanm 436. 

deskorteski (Urt V 171, -kiro Lar). Descortesmente. Eztezazula behin ere nihor utz, Philotea, zure ukitzera 

deskorteski. SP Phil 258 (He 260 behar gaberik). Deskorteski mesprezatu. Ib. 327 (He 328 deskortesiarekin). 

Zure irúr humeák ain deskortéski portatu dire nola zu. LE in BOEanm 436. 

deskositu (-idu Lcc), deskosutu, deskusitu (Chaho). Descoser. "Découdre, se découdre; quoique l'euskarien 

ne dise jamais kusi, tu, tze (pour joste)" Chaho. Hanbat ederki elgarren artian beizaudian iosirik eta uniturik, 

[...] hark deskosutzen eta barreiatzen ditu. Tt Onsa 146. 

deskoster (S ap. Lh Alth), deskuster (S ap. Lh y Lrq). "Jenderik, ez etxerik gabeko toki bat" Alth in Lander 

RIEV 1911, 71. "Maison, région déserte, éloignée des villages. Syn. basabazter, basagüne, desgüne (cf. vx. fr. 

coste, costé)" Lh. "Région éloignée des centres d'habitation. Syn. moins usité: desgüne" Lrq. 

deskostumatu. "Absolere" Urt I 48. 

deskosutu. v. deskositu. 

deskreditatu. Desacreditar. "Atterere faman alicuius" Urt III 58. v. deskridatu. Naizúzte deskreditátu 

Sanduak iten zituen milágroak. LE JMSB 442. 

deskreditu. Descrédito. Pobreza, gasotasuna, deskreditua ta orrelako nekeak. Cb OC I 90. Alkaiñi zertan 

eman / milla deskreditu, / biar ez diran gauzak / egiñ ez baditu? AzpPr 68. 

deskridatu (Chaho). Desacreditar. Eta peril da ez solament gure gauza deskrida dadin, baina are Diana 

handiaren tenplea gehiagorik deus estima eztadin. Lç Act 19, 27 (TB desmenandu, Dv arbuiotara eror, IBe izen 

ona galdu). Hirriskutan [da] gure ofizioa deskridatua izateko. He ib. 

deskriptibo. Descriptivo. Kopla guztiak ikuskai-antzekoak dirana: ikuskai-antzekoak, descriptivoak. Lek 

SClar 133. En DFrec hay 7 ejs. 

deskripzio (Urt V 5), deskrizio, deskripzione (Urt V 5). Descripción. Kristino batek iakiteko dituen punktu 

prinzipalén definizioneak eta deskripzioneak. Lç ABC I 2r. Berze deskripzione bat ere egiten da Daniel baithan 

hirurogei eta hamar astezko kontuaren gainean. Lç Adv ** 2v. Antekristen deskripzionea. Lç 2 Thess 2 (tít.). 

Lehen deskripzione haur egin zedin Zirenius Siriako gobernadore zenean. Lç Lc 2, 1 (He kondagune, TB 

iskribuz emaite, Dv izen hartze). S. Thomas doktorak definizione edo deskripzione haur emaiten du amoinari: 

[...]. Tt Arima 90. Zeaztapen edo deskrizio bikaiña bi itzetan. Or Y 1933, 407. Oraingo hizkuntzaren deskripzioa. 

MEIG IX 75. Bada zenbait jende deskripzio hutsera duena joera. Ib. 74. 


mende. 

200


deskubriarazi. Hacer descubrir. Baña deskubriarazi ziote gure Jaunak beren engañua eta ignoranzia. 

SermAN 2v. 

deskubritu (Lcc (-idu), Urt II 160), deskobritu. Descubrir(se), dar(se) a conocer, manifestar(se). Badabere, 

nai ez neuke / mundu guztiagaitirren, / zuregaz ene sekretoa / deskubri lidin bapere. Lazarraga 1144v. 

Deskubridurik jafindazu / apelliduaz nonbrea. Ib. (B) 1182rb. Paris eta Arruan tradizioz arzer dituela etsaiak, 

baina guztiak deskubritu direla. (c. 1597). FLV 1993, 451. Ez naies bere zor duena deskubritu. Ber Doc 108v. 

Nahi baduzu sarthu, iduki behar duzu deskubritua suesteko burua harik eta lehenbiziko zertaneko pasatu artean. 

INav 101s. Ez dago, bada, egiazko arrepentimentua [...] kanpora deskubritzen diraden [demostrazioetan]. OA 

142. Bekhatu hura mundu guziaren bistan izanen baita agertua eta deskubritua. CatLav 290 (V 145). 

Deskubritzen debanak sekretoan gorde bear dan gauzaren bat. CatCeg 48v. Hauien gaxtotasuna hainitz 

maneraz deskobri daiteke. He Gudu 153 (SP 135 ager). Izan behar girea beldür gure Konfesorak deskubri 

ditzan gure bekatiak? CatLan 150. Zunbat haur da etxe huntan / behar deitazie deskubritu. AstLas 21. 

Amerikako leihorra deskubritu zuena. Gy 255. Zore mintza molde berak deskubritan baidaizu edo deskubritan 

baiztu. Hual Mt 26, 73 (Lç deklaratzen, Dv salhatzen, TB, SalabBN ezagutarazten). 

v. tbn. EZ Man II 3. Iraz 32. UskLiB 87. CatAe 46. CatSal 47. CatR 47. AzpPr 23. Balad 229. En DFrec hay 3 

ejs. 

Clarear (el día). Goiz guziez eguna deskubritzen hasten zenean. Arg DevB pról. 

Encontrar. Jauna, gizon bat daduka nere semeak emen parte orretakoa eta ezin deskubri dezaket okasioa. 

(c. 1597). FLV 1993, 456. 

deskubritzaile. "Augur" Urt III 175. 

deskubritze, deskubriete (Lcc). "Descubrimiento" Lcc. 

deskuidatu (V-ger; Lcc (-adu), Lar, Añ), deskuiratu, deskidatu (V-ger-gip), diskuidatu. Ref.: Holmer ApuntV; 

Elexp Berg (deskidau); Ort Voc (deskide). 1. Descuidarse (en algunos ejs. es eufemismo). "Deskuidaten 

baginean, euskeraz berba bat egiten, aniloa emoten euskun kastigoz (V-ger)" Holmer ASJU 1969, 176. 

"Deskidauta be ez hari (hadi) berandu etorri, eh!" Elexp Berg. Amorearen min-berarraz / ondo 

deskuidadurik, / pensamentuau ez neukala / nik agan okupadurik. Lazarraga (B) 1197vb. Txoil ajolagábe dá 

deskuidatzen déna garbitzeas noizean noiz bere arima. LE Prog 106. Zerbait deskuidatzen edo geratzen bada 

pensamentuai atzera esan bage. Gco II 41. Norbait inos ikusi badabee gauza gitxi baten deskuideetan, aorik 

aora geitubaz zabalduten da bertati. fB Olg 169. Etzaitezela zure burubaz guztiro deskuidatu. Echve Imit 192. 

Denbora juan ta ezta biguntzen / Jaungoikuaren kolera, / sententzi ori jakiña dago / deskuidatutzen bagera. Xe 

364. I-a beste beiñ deskideten bazara ori beriori esaten bia? Ort Oroig 108. Badago zeñek zurrupatua / 

deskuiratzen dan gizona. Tx B I 237. Usu eder bat deskuidatu zan / Urbietaren lazuan. Tx B II 53. Edaten apur 

bat deskuidau dok ta eskillarak igotzen lagundu biar detsak. SM Zirik 61. Edozertan deskuidetan zana galduta 

zegoan. Osk Kurl 85. Ez omen zan iñoiz ere deskuidatzen olak oi azpira atzera ere izkutatzen. A. Zavala in Goñi 

9. Gezur bat esan nuen / atzo Getariyan / diskuidatu bainintzan / juan dan feriyan. Uzt EBT 29. 

2. + deskidau (V-gip ap. Elexp Berg), dixkuratu (G-azp). Confundir(se), equivocar(se). Eren artean gogora 

zuten Mikaela deskuidatu egingo zala esatean Patxi Bergaran zala. Apaol 82. Deskuidatutzen bagera iñoiz / 

izketan ari geranak, / janda're nunbait ezin gorritu / izaten dirade danak. Uzt Noiz 116. Au nere iduripena da. 

Baliteke ni deskuidatuta egotea. Uzt Sas 20. 

deskuido. v. deskuidu. 

deskuidotxo, deskuidotxu. Dim. de deskuido. Deskuidotxu bat badauka, auxe da asko aserratuteko bestia. 

Astar II 27. 

deskuidu, deskuido, deskidu (V-ger-gip). Ref.: Elexp Berg (deskidu); Ort Oroig voc. (deskido). Descuido; 

confusión, equivocación. "Gaur deskidua euki dot, autoakin melokotoi arbolia urratu dot" Elexp Berg. 

"Zaharrek deskidua esaten badute ere, gazteek deskuidua" Ib. Tr. Documentado exclusivamente en textos 

meridionales, sobre todo en autores populares o de léxico poco cuidado. Ea bere deskuiduz eta dilijenzia gitxi 

ifiniagatik galdu zan. Cap 115. Egin etzebean (euren omisioz edo deskuido geiegiz) kontzientziaren examina. OA 

130 (tbn. con omisio en ib. 132). Ezauturik bere oraingiño euki daben deskuido andia Birjina Santisimeari. Urqz 

28. Nekezko baten edo nosik beinako deskuidoren baten. fB Olg 129. Euren umiai doktrinia irakasteko daukeen 

arduraeza edo deskuidua. Astar II 93. Bizi naiko degu oraindik ere [...] deskuido negargarri onetan? Echve 


mende. 

201


Ongi 29. Orduán eginbéz igés dezakénak deskuidorikgábe. LE Urt ms. 143r. Iñozente dagona / abertitu dedin, / 

gurekin deskuidorik / gertatu eztedin. PE 129. Juan Jose guria / kantari trebia, / deskuido gabia. AzpPr 106. 

Irugarren trunku ortan / deskuido aundie, / gaztiak lana egin da / zarrantzat auzie. EusJok 117. Aldi artan 

neskak labankeririk (deskuidorik) izaten bazuten [...]. Etxde AlosT 41. v. tbn. Osk Kurl 186. 

- DESKUIDUAN. Por descuido, inadvertidamente, impensadamente, por casualidad. v. DESKUIDUZ. 

Katillu bat deskuiduan ausi. JJMg BasEsc 11 (ed. 1845, 13 uste baga). Ez dakijanak, deskuiduan baino, azertau 

ezin legi. fB Ic I 4. Deskuiduan erortzen / bada guregana [premiyua], / partituko al degu / biyok erdibana? 

AzpPr 55. Tiroen bat artu ete eban deskuidoan? Bilbao IpuiB 154. Or oso leku txarrean jartzen aiz. Deskuiduan 

amiltzen bada [gurdia], ortxen gelditu bearko dek azpian. Salav 64. 

Deslai, uste baga legez eta deskuido moduban. Astar II 112. 

- DESKUIDUKO. Inadvertido. Deskuidokua zuten / aurtengo okerra. Xe 206. 

- DESKUIDUKO BATEAN. Inadvertidamente. Deskuidoko baten baino ez dalako [...], ta ainbat modurik 

oneenagaz ibili dalako, esan legi, dinuee, ez dabela pekatu mortalik egin alan naasteko dantzara juan dan 

gizonak edo emakumiak. fB Olg 128. 

- DESKUIDU HUTSEKO. De puro azar. Suerteko jokuak eragotzita dagoz lege guztietan, deskuido utsekuak 

dirialako. fB Olg 29. 

- DESKUIDUZ. Por descuido, inadvertidamente. v. DESKUIDUAN. Edo deskuiduz edo nagiz igaro iakan 

urtebete eginzaga. Cap 114. Garbitzen ditu bekatuen [...] señaleak, gure ignoranzias eta deskuidos gelditzen 

baitire. El 77. Peseta batena egiñik gastua, / deskuiduz emon eban peseta bikua. AB AmaE 301. Urte batzuk 

deskuidoz / diralako joanak, / neri burla egiten / ari zaizkit, jaunak. Gaztelu in Tx B 152. 

deskuiratu. v. deskuidatu. 

deskulturizatu. Desculturizar. Hararteko bizimoduari eustea lortu zuen eskualdea ezin deskulturizatu izan 

zuten. In MEIG VI 33. 

deskultzu (V-ger ap. A). "Tino, destreza [...]. ¿Vendrá de discurso?" A. Cf. diskurtso. Elizgizonentzat arima 

asko zeruratu ta zeruko bideratuteko deskultzu edo tiñoa gura genduke. A Ezale 1897, 418b. 

deskultzugabekotzar, deskultzubakotzar (V-ger). "Deskultzu bakotzar ori, tú, desatinado [...]. En V-gip se dice 

diskursu bako ori, en vez de la frase arriba copiada" A. 

deskuraiatu (Urt I 22), deskoraiatu (Chaho). Desalentar(se), desmoralizar(se). Halarik ere hunki bazütü, 

etzitzala haregatik deskoraia. Mst III 57, 2 (SP, Ip bihotza gal, Ch bihotza eror). Gizona eztadin izan sobera 

deskoraiatü zunbait faltatara erorten denian. Ib. 57 (tít.; Ol kokildu, Leon etsitu). Hortakotz othoizten zaituztet 

ez zaiztezten [sic] deskuraia. TB Eph 3, 13 (He gogoa hill, Dv gogoa gal). 

deskusitu. v. deskositu. 

deskusta. v. desgustu. 

deskuster. v. deskoster. 

deskustu. v. desgustu. 

deslai (V ap. A; Lar). 1. (Uso pred.). Descarriado, suelto; abandonado, descuidado. "(Al) descuid]ad[o y con 

cuidado, deslai baña nai" Lar. Cf. LzG: "Deslayo. "...y de allí en deslayo como hasta Agostina..." (Moj. 

Bernedo, 1545)". Cf. deslei, eslai. Tr. Documentado en autores vizcaínos desde comienzos del s. XIX; en el s. 

XX se encuentra tbn. en autores de otros dialectos, que le dan a veces un uso adj. Or emen zabaldurik, non nai 

deslai dabiltzelako zure zenzunak. Añ LoraS 17. Deslai, uste baga legez eta deskuido moduban. Astar II 112. 

Arditxu galdu bat deslai ebilena. Zav Fab RIEV 1907, 541. Deslai geratzen direan gauzak. AB AmaE 438. 

Deslai itxiten dituezanak [euren semealabak] jaio eta gero. Itz Azald 98. Zerk arabil, gaizo ori, galdu ta deslai? 

A Ardi 112. Jakintsun batzuek ulertu dute eskuara zerbait miragarririk zela, eta etzutela behar debet edo deslai 

utzi. Lacombe LEItz 78. Bizi guzian deslai ta saiestu ibilli. Etxde JJ 279. Munduan bakar, zabar ta deslai ez 

dagola. Erkiag BatB 201. Deslai joate minean / entzun dut inoiz bidean / adarraren hots zolia. Azurm HitzB 38. 

(Como adj. pleno). v. deslaitu. Ekin zion txistu ta oiu ardi deslaiak (extraviados) agertzen ziranentz. Etxde 

JJ 5. Zezen deslaiaren azterrenik. Ibiñ Virgil 49. 

2. (Lar, Añ, H (V, G)). (Sust.). "Negligencia", "descuido" Lar, Añ. Ebék [Deabruek] inzitátzen gaizkirá; 


mende. 

202


aiék [Aingeru guardakoek] tirátzen onerá ansioso, triste bekála berén jasien deslaias, baña ezin bortxátu. 

'Tristes por el extravío de sus encomendados'. LE Bail 223 (trad. de Ir FLV 1977, 495). Urduritasuna, 

gogoarterik-eza, deslaia eta zurtasunik-eza. Itz Azald 182. 

- DESLAIAN (Lar, H). "Descuidadamente", "(al) desgaire" Lar. "Al descuido, sin cuidado, al soslayo" Lar DVC 

212. "(V-m), dejando de la mano el aparejo" A EY III 274 y A Apend. 

deslaiatu. v. deslaitu. 

deslaidatu. v. deslaudatu. 

deslairo. "Descuidadamente, deslaian, deslairo, deslaikiro" Lar H. 

deslaitasun. "Abandono (V)" Añ. 

deslaitsu. "Negligente" Lar, Añ ( A). 

deslaitu (V-oroz-arr ap. A; Lar, Añ (V), H), desleitu, deslaiatu. Descuidar, abandonar; descarriarse. 

"Descuidar" y "abandonar" Lar. Ezen pagatzen duzue mentharen eta ruaren eta belhar suerte guzien detxema 

eta deslaiatzen [sic] ditutzue yustizia eta Jainkoaren amodioa. TB Lc 11, 42. Gorputza itxi arimak eutsan 

deslaiturik. AB AmaE 134. 

(Part. en función de adj.). "Oveja perdida, ardi galdua, deslaitua" Añ. Zeure taldeko ardi galdu deslaitu au. 

Añ EL 1 146 y EL 2 162. Bildu ezinik euren almen ta zenzun deslaituak. Añ LoraS 96. 

deslaitu. v. desalaitu. 

deslakaindu. "Desgajar" Lar. Nork geldituko du gallurretatik amilka datorren aitz deslakaindua 

(desgajado)? (Etxeg, 1883). JFlor 83. 

deslaket. (Empleado en la expr. deslaket izan 'desagradar, importunar'). Zaharren erranak ez zaitzüla 

deslaket, ezi arrazurik gabe eztütüzü erranik. Ip Imit I 5, 2 (Mst desplazent). 

deslan. v. LAN-DESLAN. 

deslandatu (T-L), deslantatu. "Déplanter" T-L. Anak ziala Margaita deslanthatü ta Frantziako Erregiña zela 

gerthü. Egiat 272 (juego de palabras con el nombre). 

deslaudatu, deslaidatu. Desaprobar. Gizona haurzaroan deslaidatü izan bada. Egiat 121. Zure begien 

aitzinian itxusi denaren deslaidatzeko. Mst III 50, 7 (Ch arbuia, Ip, Leon gaitzets). 

deslei. "(G-to), bizco" A. Cf. deslai. 

desleial (Lar, Añ, H), deleial. Desleal. Tbn. "pérfido" en Lar y Añ. Baldin desleial bagara, hura ordea fidel 

diagok. Lç 2 Tim 2, 13 (He desleial; TB infidel, Dv federik ez izanik, IBk, IBe, Bibl leial ez). Desleihal agertzen 

zen erregeren manutarat. Lg I 320. O desleial esker gaistokoak! Añ MisE 59. Izan zera emakume desleiala zere 

bizi lagunarentzat? AA III 529. Gauza gutinoetan deleial dena deleial da ere handietan. TB Lc 16, 10 (Oteiza 

justu ez, HeH zuzen ez). Munduko adixkide desleial guziei. Jaur 204. Beldurtiak eta desleialak ziralako. Izt C 

384. Edozeñek ezagutuko du onelako desleiala zein bildur izatekoa dan. Lard 22. Serbitzari desleial gaizto. Arr 

GB 141. Baña ederra baña ere desleialagoa eta palsoagoa. Otag EE 1882c, 477. Mukerrak eta desleiyalak bere 

erregeagaz. Itz Azald 33. Desleial izan zirelakotz Jainkoaren alderat. Zerb IxtS 51. Desleialari kastigua 

ematera. Arti Tobera 265. 

desleialkeria. Deslealtad. v. desleialtasun. Hargatik izandura horri behatu zioen bere desleialkerien 

ekondeari bezala. Birjin 354. Barkhamendu eska zakizko zure desleialkeriez. Dh 217. Ildakoai egiten zitzaien 

desleialkeriagatik. Lard 51. Iraunak egin ziozteien [...] beren desleialkeriez. Etcheberry 96. Fede gaiztoko jende 

orren arma onetsienak saldukeria eta desleialkeria dirala. Arr EE 1882c, 554. Bere desleialkeriaren zigorrada. 

Arr May 19. 


mende. 

203


desleialki (Chaho), desloialki. Deslealmente. Desloialki konportatzen dela haren alderat. Urt Ex 21, 8. 

desleialtasun (Lar, Añ, H), desleialtarzun (Chaho). Deslealtad; infidelidad. Tbn. "perfidia" en Lar y Añ. 

Nola nere traizio ta desleialtasunaz aztu zeran? Cb Eg II 139. Iragan zituen hirur egun auhendatzen bere 

desleihaltasuna. Lg II 264. Gezürra, deslealtarzüna ta haren büztanian dolia. Egiat 225. Ainbesterañoko desleialtasuna 

deritzat Jesu Kristori ainbeste kosta zitzaion animak gal-eraztea. AA III 563. Nola bada egin dezaket 

nik desleialtasun onen itsusia nere Jaungoikoaren aurrean eta begietan? Ib. 331. Lagunen aldetik bekhaizgoak 

eta erasia gaxtoak, adiskiden aldetik desleialtasuna. Dh 180. Gure bizia ez da agintzazko eta desleialtasunezko 

segida bethiereko bat baizen. MarIl 111. Ai au desleijaltasuna! Ur MarIl 53. Bizi-alarguntza ere, desleialtasuna 

ez beste edozein bidegatik egitea, debekatzen du. Lard 381. 

desleialtate. Deslealtad. v. desleialtasun. Bere desleialtatearen rekonpensamendutan rezebituren dukeite 

damnazione eternala. Lç Adv ** 7v. 

desleitu. "(G-to), conocer a distancia, distinguir. Artzaiak begi onekoak baldin badira, urrutitik desleitzen dituzte 

maiz beren ardiak" A. Cf. esleitu. 

desleitu. v. deslaitu 

desleku. Lugar inadecuado. v. ezleku. Ahoduna mintza bedi behar den lekuan eta garaian, ez desorduan 

eta deslekuan. MIH 224. 

desloialki. v. desleialki. 

deslokatu (Lar DVC 210). 1. Desatar. v. deslotu. Eta khausitu zuten asto umea kanpoan, atharen ondoan 

estekatua, bi biden artean, eta deslokatu zuten. TB Mc 11, 4 (Lç laxa zezaten, HeH esteka khendu zioten). 

2. (R-uzt ap. A). Dislocar. v. ezlokatu. 

desloratu (Urt I 270, Lar), desloretu. Desflorar. Amnon deituak desloratuzué bórtxas bere arréba Thamar. 

LE Matr6 275. Indarrez desloretzen zuela neskatxa. Ur Gen 34, 2 (Urt, Bibl bortxatu, Dv bortxa egin, Ker 

galdu). 

(Fig.). Estropear. Eztet nai itz bat bakarra geiago ipiñi nere aldetik kondaira gozotsu oni: desloratu egingo 

nuke. Ag EE 1895b, 77. 

desloretu. v. desloratu. 

deslotu (Lar, Añ, HeH Voc, Dv (-thu)). Soltar, desatar, desligar, despegar (sentidos prop. y fig.). "(Ni) ata ni 

desata, ez lotzen du, ta ez deslotzen" Lar. "Délier, défaire, détacher" Dv. Deslotzen bere idia edo bere astoa 

othelakotik. TB Lc 13, 15s (Lç laxatu, He lexatu, Oteiza, Brunet, Ol, Or, Ker, IBk, IBe askatu, Leon libratu). 

Ordu beretik ideki zitzaioen ahoa eta mihia deslothu, eta mintzo zen. HeH Lc 1, 64 (He libratu, TB, Leon 

zalhutu). Eta zer nahi desloth dezazun lurraren gainean, eta hura deslothua izanen da zeruan ere. HeH Mt 16, 

19 (TB, EvL, SalabBN, Echn laxatu, Ur askatu). Desloth zaitzu elgarri lothuak direnak. ECocin 45. 

Zühürtziaren dohaña da grazia bat zuñek mündütik deslotzen beikütü. CatS 114. Igandeak deslothu behar 

ginituzke asko pendura lurtiar hastiagarrietarik. Arb Igand 130. Morteroa bustitzen du, harriak desoltzen [sic, 

por deslotzen] elkharren ganik. Ib. 46. Deslotzen zaizkit hezur guziak, urtzen ari zait gorputza. Iratz 103. Haren 

adats horia, gauerako deslotua, erortzen zitzaion sorbaldara. Mde HaurB 16. 

"Absolver" Lar y Añ. 

deslumatu. (Lcc (-adu); se tachó la p de desplumadu). Desplumar. 

deslurratu. Desterrar. v. deserritu. Harek deslürratiari herri bat dereio edireiten. Egiat 211. Senhar 

deslürratiaren edireitera. Ib. 218. Belhagiliak errege harek zütian deslürratü. Ib. 171. 

desluzitu (-idu Lcc). Deslucir, desacreditar. Eskribitu ote deban edo publikatu bersorik [...] inoren kontra, 

eutzitzen debala modu orretan bere proximoa desluziturik. OA 167. 

desmaiatu (Lcc (-adu), Lar, Añ, H), desmeratu (VocBN, H (BN)). Desmayar(se), desfallecer. "Tomber en 


mende. 

204


faiblesse, se trouver mal" VocBN. Desmaiadurik erori zan. Lazarraga 1152r. O, nola naigabeturik edo 

desmaiaturik ta izerdi otzetan gelditzen zeran martirio ori eman dizuten denboran! Echve Ongi 92. Ez nituke 

baraurik bialdu nai, bidean desmaiatu ez ditezen (Mt 15, 32). Lard 404 (Lç, He flakatu, TB indarrek falta egin, 

HeH ahuldu, SalabBN flakezak har, Ip ingoxa, Ur desmaiatu, Samper desmaiaiten, Hual fallezi edo afleji, Ol, 

IBk akitu, Ker ondezik jarri, IBe ahuleriak jo). Ta orrengatik desmaiatu? Sor Gabon 61. Oñaze txar bat tira 

zitzaion / bere biyotzen erdira, / denbora labur desmaiatu zan, / an izan zan despedira. Arrantz 123. 

Desmaiaturik egin / zuen ordu bete / gero nobia eske / itz bi egin arte. Balad 231. 

desmaio (Lcc, Lar, Añ, H). Desmayo. Eztakigu noiz eta nola illen garaden, agian desmaio bates. Ber Doc 

126r. Inflamazio ta desmáio S. Gorgoniak. LE Ong 67v. Desmaio, lurrean jauste ta beste andrakeria 

dedarrezkoa baga. Añ NekeA 257. 

desmarxa. Diligencia, gestión. Konpaniak berak egin ditik horientzat, behar ziren desmarxa guziak. Larz 

Hiru 38. 

desmasia (Dv, H (L)). 1. Estrago, desastre, devastación, daño. "Désolation, dégât, ravage, dévastation" Dv. 

"Odolezko desmasia, sang versé avec abondance" H. Tr. Documentado en escritores septentrionales no 

suletinos desde fines del s. XVIII. En DFrec hay 4 ejs., septentrionales. 

Hedatu zen alde guzietarat israeldarren desmasiaren eta arka hartua zelako berria. Lg I 256. Bakharrik sei 

ehun benjamintar itzuri ziren desmasia hartarik. Ib. 242. [Heresiak] bereziki hartu zituen Langedoko eta 

Dofineko bazterrak, zeintan desmasiarik handienak egin baitzituen. MarIl 120. Zeri begira zaude? ala desmasia 

bera zure gainean ikusi artean? Dv LEd 118 (Cb Eg II 62 kalte). Desmasian ezarria da lurra oro. Dv Ier 4, 20 

(Ker ondatuta). Nork erran dezake zonbat desmasia , zonbat atsegabe yinen zazkon nazione hari. Elsb 

Fram X. Desmasia eta zorigaitz hoikien guzien erdian, huna zerk sustatzen zuen eta altxatzen zioen bihotza 

[Jobi]. Lap 387 (V 176). Pikotak izan zuen sobera denbora gure giristinoen artean anhitz desmasiaren egiteko. 

Prop 1894, 95. Desmasia gaitzak bazter guzietan: zaldi hil, karrosa xehakatu, odol istil, etxe herrautsien artean. 

StPierre 16. Alkool tzarren desmasiak. JE Med 146. Basurdiaren ondotik, errekolteri demasia [sic] haundienen 

egilia: azkona. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA). Ez badautatzu emaiten [...] hemengo desmasien ordaina, jakizu, 

nik erranik, hauziño bat eginen dauzutala. Lf Murtuts 8. Haizeak burrunban zafratzen du etxe hura eta etxea 

erori da. Hango desmasia! Leon Mt 7, 27 (Hual desegingua). Bi urtez asko nahaskeri, desmasia eta odol-ixurtze 

jasan zituzten gure arbasoek. Zerb Azk 61. Gard ibaiak gaindi egin du. Desmasiak miliarka... 35 hil. Herr 9-10- 

1958, 1. Egia erran, frogatua baita hiru aldairek su batek bezenbat desmasia egiten dutela. Larz GH 1959, 87. 

Desmasiak etziren handiak. Ardoy SFran 198. 

2. Exceso, demasía. Desmasia zuen lege [Arestik], eta ez zenbaitek noraezean gorde nahi genukeen 

nolabaiteko oreka irristakorra. MEIG V 133. 

desmasiatu (Dv dema- [sic] A). "Dévaster, ravager, abîmer" Dv. Zu desmasiatzen zaituztenak 

desmasiatuak izanen dira; eta zure larrutzaile guziak larrutzera emanen ditut. Dv Ier 30, 16. Hekien ariaz 

desmasiatua da lurra, nihor ez baita han gaindi iragaiten. Dv Zach 7, 14. 

desmasiatzaile (Dv dema- [sic] A). "Dévastateur, ravageur" Dv. Sinhetsgogor dena, tzarki dabila; eta 

de[s]masiatzaile dena, bere lanean hari da. Dv Is 21, 2 (Ol itxeslari, Ker ondatzaille). Hori da gure 

desmasiatzaileen zathia, gure larrutzaileen zortea. Ib. 17, 14. 

desmastatu. Desarbolar. Mendebala eta galernaren erdian untzi gaixoa desmastatua, mastarik gabe 

bazabillan. Harispe EE 1884a, 314. 

desmedratu. "Desmedrar, desmedradu" Lcc. Empleado, sg. el editor, por LE Doc, con el significado de 

"desmedrarse, debilitarse". 

desmemoriatu (-adu Lcc). (Part. en función de adj.). Desmemoriado. Memoria desmemoriatu baten 

oroitzapen gazigeza. Lasa Poem 64. 

desmenandetu. "Desacreditar" Lar. v. desmenandu. 

desmenandu. Desacreditar. v. desmenandetu. Ez da xoilki irriskua guretzat gure ofizioa izan dadin 

desmenandua, bainan ere Diana yainkosa handiaren Tenplua izan ez dadin gehiago batere estimatua. TB Act 

19, 27 (Lç, He deskridatu). Desmenandutzeko bizitza onetako zoriontasunak. Kortazar Serm 29. 


mende. 

205


desmeratu. v. desmaiatu. 

desmerezi. Demérito. O denboraren ergaia, merezi edo desmereziaren akaballa! Cb Eg II 97 (Dv LEd 174 

merezien edo desmerezien akhabantza). 

desmetitu (Chaho). Destituir. Ahuletsia baitzen, bere aitzindarigoatik desmetitu nahi izatu zuen. Prop 

1906, 57. 

desmezu (Arch VocGr, Dv, H, Foix ap. Lh). "Contre-ordre, dénonciation d'un pacte. Desmezü eman (S) [...], 

contremander" Lh. desmus. Jesusek manatu zioten orduan, desmezua eman zezoten langileeri, ogiak joko 

zituztela harek eta haren lagunak. "Leur ordonna de contremander les ouvriers". Barb Leg 60. 

desmezutu (Dv), desmezatu (H). "Contremander" Dv. "Donner contrordre" H. v. 1 desagindu. 

desmodest. Inmodesto. Jende gazte arinak, desmodestak, munduko dosteta harroetan dabiltzanak. Dh 196. 

desmoitu (VocBN Dv). "Consommer les choses par le désordre" VocBN. "Gaspiller" Dv. 

desmoldagarri. Figura en SP, sin trad. 

desmoldatu. "Défaçonner" SP. 

desmontatu (Chaho), desmuntatu (Urt, Chaho). "Analysis, materiaren desplegátzea, agértzea, desmuntátzea" 

Urt II 75. "Démonter" Chaho. 

desmorditu (SP, sin trad.), desmurtitu (Chaho). (Significado no claro; recuerda a gasc. desmoùrse, 

desmoùrde, fr. démordre, pero, en todo caso, tendría el sentido contrario (cf. la trad. de Vill infra); DRA traduce 

"turbar, desconcertar (?)" no sabemos con qué fundamento). "Conjugatif vascon qui, dans un dialecte, fait 

desmurti, -tu, -tze, troubler, confondre, mortifier, causer du chagrin, faire, causer une grande confusion" Chaho. 

Orduko oiñhaze miñ hek trabu handia ibeniko deratzute, nahasiko, desmordituko, zeri lot eztakizula zeure 

buruaz eta egin bideaz ahantzirik, ibeniko zaituzte. 'Te punzarán'. Ax 201 (V 135, que da tbn. "punzar", con 

dudas, en AxH). 

desmus (S ap. Lh y Lrq). "(Foix), contre-ordre, dénonciation d'un pacte" Lh s.v. desmezu. "/des!müs! [oxítona]/, 

contre-ordre, action de décommander" Lrq. 

desmusatu. "Décommander" Lrq. 

desmusatzaile, desmusazale (S ap. Lrq). "Qui décommande" Lrq. 

desmuskurkatu. "Artocopus [...] ogi desmuskurkatzaillea, ogia desmuskurkatzen duena" Urt II 376. 

desnahikide."Descontento" Lar. Hunek etzuen ikhusi jaieraren aldea besarkatu baino lehen baizen, eta 

hagitz izan zen hartaz baita haren ahizpa Luziaz ere desnahikidea. "Mécontent". Birjin 202. 

desnaturalezatze. Desnaturalización. O dolorea! o ximikoa! o desnaturalezatzea! Harb 275. 

desnaturatu. (Part. en función de adj.). Desnaturalizado. Gure Iesus hona, gure adeskide hona maite 

eztiana, izanen da desnaturatu gaixto bat. Tt Onsa 125. Ene aita krüdela anaie desnatüratik / aberastü zideie 

ene malhürretik. Etch 127. 

desneke (Lar). Descanso. Gordeko dezu laurenbata edo zazpigarren eguneko atsedetea, desnekea edo 

deskansua. Ub 26. Zeruko desneke betikuak aztu azi dizkigula lurreko neke laburrak. Bv AsL 67. Arrizko burko 

bat zeinaren arrimuan desneke ariñ bat artu izaten zuan. Ib. 105. Betiko desneke ta atsedena emon egiozu, 

Iauna. Ag AL 101. 


mende. 

206


desobedezitu. v. desobeditu. 

desobedient (S-no ap. Lrq; Urt IV 50, VocBN, Gèze, Dv, H), desobediente. Desobediente. v. desobeditzaile. 

Bere aitzinekoén eta gehienén desobedient diradenak. Lç Ins B 3v. Aita-ametara desobedient izanen 

diradenez. Ib. D 6v. Ez nitzaiok desobedient izan zerutiko bisioneari. Lç Act 26, 19 (Dv sinhetsgaitz egotu, Ol, 

Ker, IBk gogor(rik) egin, IBe ukorik egin). Aren borondate eta legeari desobedienteak. El 50. Aen majestaden 

desobediente danak. Cap (ed. 1893), 44. Burasoen desobedientak. He 2 Tim 3, 2 (Dv bihurri egile, Ker, IBk, 

IBe, Bibl bihurri). Profeta desobedienta. Lg I 342. Zer, Jauna, ni zuri beti desobedient, eta zu beti enetako hun! 

AR 268. Ni nago emén arrázio andiaréki, zerengátik txikitzututík eldu nitza errebél ta dosebediénte. LE in 

BOEanm 1674 (voc.). Zoinen haurrak fidelak baitiazteke, bizi laxoz ez akusatuak, ez desobedientak. TB Tit 1, 6 

(Dv ethordun, Ol biurri). Zeina errebela baita eta desobedienta haren Semearen alderat. Jaur 372. Zertan gure 

lehen Aitak Jinkuari desobedient izan ziren? CatS 23. 

desobedientzia (Urt Gram 42, Dv, H; -nz- Lar, VocBN, Gèze), desobedenzia (Añ). Desobediencia. Tr. 

Tiene una tradición más continuada al Norte, desde Leiçarraga a nuestros días; al Sur sólo se documenta en 

algunos textos del s. XIX. Deabruaren inbidiaz eta enganioz desobedienziatan eror zedin Adam. Lç Adv *** 

1v. Nehor eztadin eror desobedienziazko exenplu berera. Lç He 4, 11 (TB sinhetsgabetasun, Dv, Ol 

sin(h)esgogorkeria). Iuia ezazu, ez haren desobedienziak gatik, baina zeure promesak gatik. Harb 245. Debekua 

ttipia da, baiña desobedienzia handia. Ax 58 (V 38). Adamek bere desobedienziaz hautse zian Ienkoaren mania. 

Tt Onsa 154. Gizon bakhar baten desobedientziaz hainitz egin baidire bekhatoros. He Rom 5, 19 (Dv bihurtze, 

Ol mendegabe). Desobedientzia egin diozunaz geroz Jainkoari. Lg I 344. Zer gaitz kausatü dü gure lehenbiziko 

Aitamen desobedienzia horrek? CatLan 33. [Bekatia] da Jinkuaren legiari egiten zakon desobedienzia bat. Ib. 15 

(v. tbn. CatS 8). Ordena onean sartzen ez bada harren desobedienzia emana izanen da prozez berbalean. Revol 

125. Ez jausteko bestebein [...] desobedienzietan, inpazienziatan, &c. Añ LoraS 106. Desobedienzia edo 

agintariai [...] obedezitu nai ez izatea. Gco II 22. Ala ére admititzea déla desobediénzia berarén manamenduari. 

LE Ong 91v. Desobedienzia onegatik erortzen dirala eskomiku nagusian. AA III 523. Lege hauste eta 

desobedientzia guziak. TB He 2, 2 (Dv bihurrialdi, Ol biurkeri). Kontsidera dezagun Luziferren [...] 

desobedientzia. Jaur 409. Zelan kondenetan daben Jesusen obentasun eta obedienzija onek gure desobedienzija 

ta mukertasuna. Ur MarIl 99. Jainkoak bere desobedienzia arpegira eman zion. Lard 4. Eta hari 

desobedientziaren beldür handi bat. CatS 115. Orrenbeste kolera, orrenbeste desobedientzi, [...]. Arr May 110. 

Lehenbiziko desobedientzia egitekoa duk oraino. Barb Sup 134. Desobedientzia ororen mendekatzeko prest. Bibl 

2 Cor 10, 6 (Dv bihurrikeria, Ol biurkeri). 

desobedile. "Desobediente, desobedillea" Añ. 

desobeditu (L, BN, S ap. Lh, S-no ap. Lrq; Urt IV 50, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), desobedezitu (-idu Lcc). 

Desobedecer. Tr. Es bipersonal trans. en los autores antiguos; por lo menos desde fines del s. XIX se usa, en 

cambio, como tripersonal. Trufatu superiorez; desobeditu gauza handian. Hm 195. Egundaiño ez zaitut 

desobeditu manatu izan darotazun gauzetan. He Lc 15, 29 (Lç, TB hire/zure manurik iragan, Oteiza aginduriari 

faltatu, HeH nahirik hautsi, Dv manatu gauzarik bazterrerat utzi, Brunet agindurik iragandu, Ol, Or, Ker 

agindurik au(t)si, Leon bethi zure erranetik, IBk esanik egin gabe utzi, IBe esan bat hutsegin). Zeren 

desobeditzen baita Jinkua eta Eliza. CatLan 129. Burasoak desobeditzen edo gogo gaixtoz eta errenkurak eginez 

baizen obeditzen ez dituztenek. Brtc 59. Desobeditu gauza onetan, edo aztu bozuz [gurasoak] zarzaro edo 

premiña denporan. Añ EL 1 132 (EL 2 139 euren esanak egin gura ezik ibili). Zer dá desobeditzea? Jangoiko óna 

ofendítu eta geurok galdurik geldítu! LE Ong 49r. Desobeditu dezu, eta orrelako pekatuari kastigu gogorra 

dagokio. Bv AsL 206. Desobeditzea ezezik, Espiritu Santuaren kontra altxatzea ere da. Arr May 104. Kreaturak 

kreatzaileari desobeditu dio. Lap 128 (V 59). Bekhatua da Jainkoaren Legeari desobeditzea. CatJauf 40. Gure 

lehen burhasoak, Adam eta Eba, Jainkoari desobeditu zuten. Zerb IxtS 114. Sokratek ez zuena hiltzea onhartzen, 

Athenaiko lege zaharreri desobeditu ez nahiz? Lf in Zait Plat XVIII. 

desobeditzaile (L ap. Lh; H), desobedizale (S-no ap. Lrq; Lh (BN, S)), desobeditzale (T-L). (El) que 

desobedece. "Désobéissant" H. v. desobedient. Burasoen desobeditzaille. He Rom 1, 30 (Lç desobedient, Dv, 

Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl bihurri). 

desobligatu (Chaho). Desobligar, eximir. Desobligatua lizate gero ere [donzeillak] nahi ezpalio niholatan 

hitz eman desideratzen duen ezkontzaz. SP Phil 150 (He 152 desobligatua). Nor dago desobligaturik meza 

enzutera? El 62. 


mende. 

207


desodre. v. desordre. 

desokupatu. Desocupar(se). Asteóro jaieguneán desokupátzea osóki Jangoikoarendáko. LE Prog 104. 

desola. Desolación. Gaizoa eman zen nigarrez, / auhen eta deiadarrez: / eziñ zaiteken konsola. / Horla 

desolan dagola, [...]. Gy 88. 

desolagarri (Gèze). Desolador. Estatu desolagarri haren beldur. Jaur 375. Deithora dezagun 

errelaxamendu desolagarri hori. Ib. 202s. 

desolamendu (Chaho), desolamentu (Chaho). Desolación. Zu galtzeaz desolamendu handienean giñen. 

Mih 126. Oi gure denbora hunen desolamentua! Lasa Poem 62. 

desolatu. 1. Desolar, devastar, destruir. Eztezála, othoi, permeti Kristinotasuna xoil desola dadin. Lç Ins A 

7r. Nola oren batez desolatu izan dirade hain abrastasun handiak? Lç Apoc 18, 16 (He urmariatu, TB, Ur (G), 

Ip ezdeustu, Dv galdu). Gaitz nahiko diotenak, hura desolatuko dutenak, bulhuziko dutenak. He Apoc 17, 16 (Lç 

desolatu, TB desegin, Dv bakharrik ezarri, Ip bereber ezari). Badakizia zertako mundia hain desolatia den 

arimen bidian? Zeren eta ezpaita kasi nehorere bere beithan sartzen denik. AR 117. Erromako hiria izan zen 

üzürri izigarri batez desolatürik. Ip Hil 180. 

2. (Chaho). Desolar, desconsolar. Zure itzalera heldu / dire desolatuak, / han aurkhitzen tuzte bere / nekeen 

deskansuak. EZ Noel 103. Ama desolatu hura yarraikitzen zitzaion ahukuari nigar eta marrasketan. Lg II 152. 

Senharrak galdu eta orobat asko urthez desolatuak daudenak. Dh 156. Hamaseiden urthia, nin desolatia / hilik 

ama handia. Etch 178. Bat dago desolatua, / bertzea aldiz net boztua. Gy 245. Kapitaiña desentenatürik zen, eta 

marinelak desolatürik bazoatzan hareki untziak ützi zütien güniala, hen ikhusteko esparanztarik gabe. MaiMarIl 

112. Espos desolatu bat, bere lagun maitea galdurik, nigarretan eta pobrezian. Lap 45 (V 24). Desolatürik nüzü 

Xikito galdürik, / senhar gabe nükezü hura bada hilik. Xikito 7. 

desolatzaile, desolazale. Desolador. Ekusen tzeinian dagola establezitruk leku saintiuan abominazione 

desolazalia. Hual Mt 24, 15 (Lç desolazionearen abominazioa, Samper akabazale). 

desolazio (Chaho), desolazione (Chaho). Desolación. Tr. Documentado sólo en textos septentrionales; no 

hemos encontrado ningún testimonio del s. XX. Dakusazuenean bada desolazionearen abominazionea [...] 

lekhu sainduan dagoela. Lç Mt 24, 15 (He desolazionezko, TB, SalabBN desolazione, Echn desolazio; HeH 

ondiko, Ur galdumen, Leon izigarrikeria, Or ondamendi). Eztute ikhusten doluz baizen hunen desolazionea. Gç 

48. Ikusiko duzuenean, bada, Jerusalem armada batek inguratzen duela, jakin zazue hurbill ditekela haren 

desolazionea. He Lc 21, 20 (Lç destrukzione, TB eremu-bilhakatze, Oteiza akabera, HeH desegigoa, Dv 

desmasia, Brunet soilmen, Ol porrokaldi, Ker, IBk, IBe (h)ondamendi, Leon suntsitze). Lur guzia desolazione 

edo desentenamendu oso batian da. AR 117. Orhitüren nüzü hanko [ifernietako] desolazioniaz. UskLiB 70. 

Desolazionea zakharkaten iragaiten ziren toki guzietarat. MarIl 120. Aita, ama eta senharra desolazione 

handienian ziren. Ip Hil 74. 

desondra (Chaho), desonra (Añ, H (s.v. desohorea); -honrea (det.) Lcc, Lar, Añ), desonre, desondre. 

Deshonra, deshonor, afrenta. "Oprobio" Añ. AxN explica desohorezki finatua (346) por deshonrarekin akabatua. 

v. desohore. Tr. Documentado sólo en textos meridionales. Es corriente hasta fines del s. XIX, si bien aparece 

emparejado con lotsari en varios textos vizcaínos; en el s. XX sólo se encuentra en bersolaris. Emplean desondra 

Añibarro, f. Bartolomé, Arrese Beitia y, junto a desonra, Mendiburu (IArg I 152). Este último, además de Arrue 

y, a veces, Moguel conservan la h. La forma desonre se encuentra en Lizarraga de Elcano. 

Eta onetan desonrarik izan zan, askok iakiela eta eskandalua emaiten ebala. Cap 103. Onelako jaun bati [...] 

deshonra egitea. Mb IArg I 213. Ori ezta Euskararen, ezpada Euskaldunen desonra. Cb EBO 10. Zaude triste 

aflijiturik desgrázias, desónreas, naigábeas? LE in BOEanm 848. Orduán bada erresuzitaturík akonpañatu 

beárdu arima desónrean ta pénan. LE Urt ms 1r. Izan al zitekean lotsari ta desondra andienagaz eroiela 

urkemendira. Añ EL 1 188 (EL 2 194 lotsari). Ze desonra etorri jako penitenzija egin ezkero? Mg CO 206. Zerren 

era onetako urliak desonratzat ez dauzkeen bekatu oek. AA II 211s. Gurutzean zegoan denboran [...] egin 

ziozkeen iseka ta desonrak. AA III 470. [Kuerda artas] loturik desondre andiareki (AN-olza). FLV 1988, 151. 

Bere estadu altubaren [...] lotsarijan ta Ordiako Sakramentubaren desondraan ibiliko dala piestetan. fB Olg 

170. Zure deshonra eta egoera negargarri artan zugatik al guzia egin zuena. Arr GB 121. Jaritxi arte oso ta 

santu katolikoen / garaipena ta arerioen desondrea. AB AmaE 187. Etxeko desonra izango zera. Bv AsL 94. 


mende. 

208


Elkar inkomodatzen / gezur edo egi, / [...] desonra ugari / bata bestiari. AzpPr 112. Orain nago proban / guzizko 

desonran / zartu eta sobran / zer kalbario dan! Basarri 108. 

desondragarri, desonragarri (Lar (desh-), H s.v. desohoragarria), tresondragarri, tresondagarri (BN-baig), 

tresonragarri. (El) que deshonra, deshonroso. "Ensambenitar, desoragarriro txartestu, txartes deshonragarriz 

janzi" Lar. "Vergonzante, que deja en mal lugar" Satr VocP. Tr. Documentado en textos meridionales desde 

comienzos del s. XVIII. A partir de mediados del s. XIX sólo se encuentra en bersolaris. 

Kastigurik lotsagarriena ta treshondragarriena. Ub 90. Baita bere gauza desonragarria ta lotsagarria da 

juramentua. Añ GGero 196. Zor zaion onra galdu ote diozun, esaten diozkatzula bere aurpegira itz 

desonragarriak. AA II 228. Jerusalengo obispuari jaso eutseen guzur desondragarri bat. fB Ic II 163. Erri 

osoaren farragarri eta aide guztien desondragarri. Izt C 238. Emazte desleial, gaizto, infame treshonragarritzat 

salatuaz. Arr GB 17. Berak gorde sarri, / artu eta korri, / izan banintz urri, / ibilli bear nuen / desonragarri. 

AzpPr 25. Desonragarri ez da geratzen / apostu ori galdua. EusJok 32. 

(Tras gen.). Gizon guzien desonragarri asko zerade errian. LasBer 574. Hitz lizunak edo besteren 

deshonragarri galduak. Mb IArg I 83. Munduaren desonragarri izango ziranak. Cb EBO 4. Bekatuak dira 

Jainkoaren treshondragarriak. Ub 159. Apostata edo igesla fediaren deshonragarri bat. CrIc 131. Zeurok su ta 

gar ta kolera bizian sartzen etzaree, zeuroen etxean ume gaisto oker etxearen desonragarri bat dakusuenean? 

Añ MisE 35. Oek dira mundu guziaren desonragarriak. AA II 20. Inpernuko pozuba, Babilonijako labia [...], 

Jesukristoren desondragarrija, kristinaubeen lotsagarrija. fB Olg 86. Aien tresonragarri eta eliz-lurrik merezi 

eztedan bat. Arr GB 75. Orain bertso berriak / bear ditut jarri, / naiz izan nere gauzan / desondragarri. Noe 54. 

Biyak erriz erri / or dabiltza larri, / pariente guziyen / desonragarri. AzpPr 85. 

desondrari, desonrari. Deshonroso. Jangoikoarenzat hau [...] gauz agitz itsusi deshonraria dela. Mb IArg 

I 261. 

desondratu (Chaho), desonratu (Lcc (-honradu), Lar (desh-), Añ, H s.v. desohoratzea), tresondratu, 

tresondatu (BN-baig ap. Satr VocP). Deshonrar(se), afrentar, infamar. "Deshonorar" Lar. "Abuchear, 

insultar" Satr VocP. Tr. Al Norte aparece sólo en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y Haramburu, en todos 

ellos alternando con desohoratu (q.v.). Por lo demás, es propio de la tradición meridional hasta fines del s. XIX; 

posteriormente sólo se encuentra en bersolaris. Aunque aparece en otras obras de Moguel, en PAb sólo lo emplea 

Maisu Juan. Emplean desondratu los autores septentrionales, f. Bartolomé, Iztueta y Uriarte. Conservan la h 

Mendiburu, Lizarraga de Elcano (tbn. sin h) y Guerrico y, a veces, Moguel, J.J. Moguel y Uriarte. Hallamos 

treshondratu en Ubillos (cf. treshondragarri tbn. en este autor, y treshonragarri en Arrue). 

Anhitz berze gauzarik erraiten zutén haren kontra desondratzen zutela. Lç Lc 22, 65 (TB eskarniatu, Ker 

iraindu). Ohara bat duke ama, aita ere iudua, / burasoen ere ganik daite desondratua. EZ Man I 65. Ea 

desonradu daben donzellaren bat. Cap 106. Jangoiko beraren izena deshonratzen [...] juramentuz. Mb IArg I 

117. Loitu ta treshondratu zuan ango Eleiza. Ub 54. Desonrátus berén búruak, galdurik jendeén álkea. LE Prog 

110. Askotán emén honratzen dire gaixtoak, deshonrátzen onak. LE Urt ms. 1r. Desondrau nasala. fB Ic I 61. 

Bidebagekiro desondraturik. Izt C 8. Ai, zenbat deshondretan dodan artuten dodan bakotxian! Ur MarIl 85. 

Naiago det egiaz desonra nazakean gauzarik egin baño, gizonen begietan desonratutzat egon. Arr GB 22. 

Ikusten zutenean aiñ desonratua, guziak beragandik alde egingo zutela. Aran SIgn 68. Baztar guztiak 

desonratutzen / zabiltzan buru ariña. Tx B I 62. 

v. tbn. Harb 172. Cb Eg II 160. Mg PAb 45. Añ LoraS 71. AA I 573. JJMg BasEsc 107. Bv AsL 136. AzpPr 46. 

Itz Azald 88. EusJok 95. 

(Part. en función de adj.). Erijotza desondrauba. fB Ic I app. 2. 

Izan dedilla desondrauba edo desondradia. fB Ic II 214. 

- DESONDRATU ERAGIN. Aren honra prokuratu ordean, zeurok deshonratu eragiñarekin. Gco I 414. 

desoneskeria (Urt II 250 (desh-), Lar, Añ, H), desonestkeria (-ri DBPT), desunestkeria (S ap. Lrq). 

Deshonestidad. "Obscenidad" Lar y Añ. "Incesto", "luxuria" Añ. "Fornicación, aragizko, desoneskeriako 

bekatua" Ib. Eztugu, Iainkoari esker, desonheskeriarik akhometatzen. Ax 178 (V 119). Hek guztiak dira 

banaloriak, desordenuak eta desonhetskeriaren [sic, seguramente por deshonestk-] seiñaleak. Ib. 415 (V 270). 

Lohikeriako edo desonheskeriako desira guziak. CatLav 322 (V 159). Elkharren arteko deshoneskeriez 

ezkontzaren saindutasuna desohoratzen duten senhar-emaztek. Brtc 64. Ordikeria, deshonestkeria ta 

onelakoak. Ub 36. Orái balitz eskándalo, deshoneskéria edo desordenaziorik, bearlúke justiziak sartu. LE Bail 

224. Lujuria edo desoneskeria. Añ CatAN 57. Beragaz desoneskeriako bekatuan jausirik. Añ MisE 20. 

Deshoneskeriako edo loikeriako gauza zikiñetan [...] atsegiñez pensatzen egotea. Gco II 4. Gormandizak, 

desoneskeriek, jokoek, bere diruak iresten diotzate. Dh 197. Desoneskerietako plazer zikinen amodio 

desordenatu bat. CatLuz 25. Zenbat geiago beiratia izan laiteke garbitasuna eta igestia desonestkeria! (Luzaide, 


mende. 

209


1869). ETZ 280. 

desoneski (Chaho, H; Lar desoneskiro), desonestki (DBPT), desunestki (S ap. Lrq), desonestoki. 1. 

Deshonestamente. Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten, / arhizki eta desoneski baitituzte aipatzen. E 

115. Desonheski hukitze guztiak. Mat 114. Musuak desonhestki eman tut. EZ Eliç 151. Behar da banoki, ergelki, 

arintki eta deshoneski minzatzetik begiratu. Ax 396 (V 258). Deshoneski behatzea. Ib. 418 (V 271). [Dabidek] 

beiratzebatetik itsaturik tratatuzue desonestóki Betsabee. LE Matr6 275. 

2. Infamemente. Harri ukhaldiz hauts ziezoten burua eta igor zezaten desonestki traktaturik. Lç Mc 12, 4 

(Dv irainez, Leon eskarnioka). 

desonest (L, BN, S ap. Lh; Urt I 341, H), desonesto, desunest (desh- S ap. Lh; Lrq), desonestu (Añ). 

Deshonesto. "Luxurioso", "obsceno" Añ. "Malhonnête" Lrq. Tr. Desonest es la forma septentrional (sólo 

hallamos desunest en CatS), empleada tbn. al menos una vez por Ubillos (182). Desonesto aparece en textos 

guipuzcoanos, en Lizarraga de Elcano, Moguel y CatBus. Desonestu en el resto de los vizcaínos y Ubillos. 

Conservan la h Leiçarraga, Pouvreau, Tartas, Ochoa de Arin, Haraneder, Baratciart y, casi siempre, CatLan, 

Moguel y Aguirre de Asteasu; Axular y Etcheberri de Ziburu emplean desonhest. Prácticamente no hay ejs. en el 

s. XX; suele aparecer junto a o emparejado con palabras como lizun, itsusi o lohi. 

Ene ustian eztut erran desonesta den gauzarik. E 171. Gure menbro deshonestenék ornamendu gehienik duté. 

Lç 1 Cor 12, 23 (He gutien honest, TB gutienik ohoragarri, Dv ahalkizun, Ol, IBk, IBe lotsagarri). Amets 

desonesta gerthatzera desiratzea. Harb 181. Begi desonhestak eta ahalke gabeak. Ax 393 (V 256). Karta 

deshonestuak bidaletan. Cap 105. Zer da mundian hain desarauik, hain deshonestik [...]? Tt Onsa 20. Lohiak eta 

desonestak pulunpatuko dire bikhezko eta sufrezko tulunbio irakituetan. Ch I 24, 3 (Mst plazeren maithazale, Ip, 

Leon atsegale, Ol atseginkerizale). Indio txit desonesto abereen gisa bizi ziranen artean. Cb Eg II 181. Bekatü 

mortal direa hitz eta pensamendü deshonest güziak? CatLan 94. Aragiari atsegin ematen dioen lan lizun 

desonestu guziak. Ub 179. Eskuka deshonesto ta loijak egiten edo konsentietan. Mg CO 252. Irabazi desonest 

baten gutizios. TB 1 Tim 3, 8 (He lizun, Dv, IBk itsusi, IBe zikin, Bibl ahalgegarri). Berba ezain edo 

desonestoak esan. CatBus 25. Komediak, danzak eta elhesta desunestak. CatS 49. Libertimendu desonest eta 

lanjerosetan ibili. CatJauf 16. 

v. tbn. EZ Eliç 104. SP Phil 260s. OA 160. He Phil 263. LE Prog 110. Brtc 61. AA III 575. Dh 256. fB Ic II 221. 

CatLlo 45. 

desonesta (desho- Lcc). Deshonesta. Kanta loi da desonestak. Urqz 77. Neskatx ergel desonesta ark. AA 

III 541. 

desonestasun (H (sin trad.), DBPT). "Deshonnêteté" DBPT. 

desonestate. Deshonestidad. v. desonestidade. Ezen hezaz ixilik egiten diraden gauzén erraitea ere 

deshonestate da. Lç Eph 5, 12 (He, Dv itsusi, TB desonest, Ol, Ker, IBk, IBe lotsagarri). Eztu deshonestaterik 

egiten. Lç 1 Cor 13, 5. Adulterioa, lohikeria, lizunkeria, desonestatea. TB Gal 5, 19 (Ol lotsagabe (sust.), IBk, 

IBe lasaikeria). 

desonestidade. Deshonestidad. v. desonestate. Deshonestidadean bizi izaiteko. Cap 108. 

Deshonestidadeko itzikan esan ote deban. OA 160. Deshonestidadearen eta haziendaren deseoak. Iraz 32 (v. 

tbn. El 58). Deabruarén ministrogoiéki ikasteunte jókua, desórdena, desonestidádea. LE Matr5 301. 

Deshonestidadera [...] oiturik daudenak. Gco II 6. Kastidadiaren kontrako desonestidade nasaija ez daukee 

pekatutzat. fB Olg 182. Deshonestidadeko gusto zikiñen deseiu gaisto bat. CatB 77. Desonestidadeko griña zikiñ 

lotsagabeak. Aran SIgn 81. Deshonestidadian eta ondasunen deseio desordenatuek. CatUlz 33. 

desonesto, desonestu. v. desonest. 

desongunde (Lar VocCB (s.v. deserakida) Dv). "Desavenencia", "desconcordia", "discordia de 

voluntades" Lar. 

desoniritzi (Lar Dv). "Descariñarse" Lar. 

desonkaitu (Lar). "Desmerecer" Lar. Guziz da, bada, sinist gaitza, begira ez daudene[n]tzat, zenbateraño 

galkitaturik desonkaitu dan pillotako gaitasun eta jostaldi ain sonatua. Izt D 164. 


mende. 

210


desonra. v. desondra. 

desohoragarri (L, BN, S ap. Lh; SP (sin trad.), Urt I 201 y IV 94, Lar, H), desohoregarri (Lh). Deshonroso. 

"Afrentosa cosa" Lar. v. desondragarri. Gauza desohorezkoa eta desohoragarria da iuramentua. Ax 264 (V 

177; ed. Ip 91 laidogarria). Gizonak bere gizontasunean ezin duke falta handiagorik eta ez desohore 

desohoragarriagorik. Ib. 407 (V 265). Gaizki erran eta akusu hain beltz eta desohoragarri batzu. SP Phil 227 

(He 229 desohoragarri). 

desohoragarriki. "Honteusement" H. 

desohoramendu. Figura en SP, sin trad. 

desohoratu (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt III 57, Lar, Lecl, VocBN, VocCB, Dv, H), desuhuratu (Sc ap. Lrq; Chaho, 

Gèze), desohuratu, desoratu (Lar, VocCB (desho-)). Deshonrar(se). "Deshonorar" Lar. v. desondratu. Tr. 

Propio exclusivamente de la tradición septentrional; su uso se mantiene constante hasta nuestros días. La forma 

más extendida es desohoratu, común en los textos antiguos; hay desuhuratu en AstLas y EvS, desohuratu en 

Xarlem y Etchahun. 

Sakramenduaren profanatzea eta desohoratzea. Lç Ins F 6v. Nabusiak bere muthila publikoki erreprendi 

dezake desohoratu gabe. Harb 171. Etxeko iaunari bidegabe egiteaz [...] familia guztia desohoratzen da. Ax 566 

(V 362). Iakintasunak desohoratzen gaitu hantzen gaituenean. SP Phil 201. Desohora eta nahas beite ene etsai 

guziak. Gç 43. Ethorki guziz izpiritual eta jinkozko bat abreen pareko bizitze batez desohora dezagun. Mih 6. 

Ezkontzaren saindutasuna desohoratzen duten senhar-emaztek. Brtc 64. Beti desuhuratzen ai / eta adarrez 

kargatzen. AstLas 29. Pasioneko denboran beztitua izan behar zen arropa desohoratzekoak. Jaur 359. Zerbeit 

onik diren guziak ahalaz desohoratu, zikindu nahiz. HU Zez 134. Jendea jin arau, aita xaharraren oihuak 

handiago, alaba eta suhia ezin aski desohoratuz. Lf Murtuts 53. 

v. tbn. EZ Eliç 312. O PrASJU 357. Bp I 107. He Rom 2, 23. Lg II 183. AR 257. Egiat 224. Xarlem 1334. 

Monho 98. Dh 112. TB y EvS Io 8, 49. Etch 110. Bordel 171. Dv Ez 22, 26. Lap 374 (V 170). StPierre 31. JE Ber 

71. Larz Senper 116. Xa EzinB 89. 

(Con comparativo). Desohoratzenago du bere burua, ohoratzen baiño. Ax 417 (V 270). 

(Part. en función de adj.). Soldadoa datekiala gaixtoen gaixtoena, desohoratiena, [...] ezpadeza bere gida, 

bere gehiena onsa ohora. Tt Onsa 112. 

desohoratuki. Deshonrosamente. Eztu nahi puni dadin hain desohoratuki / Ifernuko non burreuak 

solament dezan uki. EZ Man I 118. 

desohoratzaile (-illea SP, Urt III 361; Lar (-tzale), Dv), desuhurazale (Sc ap. Lrq), desoratzalle (Lar). 

"Deshonrador" Lar. "Afrentador, el que afrenta" Ib. "Celui qui déshonore" Dv. 

desohoratze. Acción de deshonrar. Hura ezta othoitz egite, baina hipokrisia eta Iainkoaren desohoratze 

eta trufatze bat da. Lç Ins E 3r. 

desohore (L, BN, S; SP, Lar, Lecl, VocBN, Dv, H), desuhure (S; Chaho, Gèze), desohora (? (det.) Arch VocGr 

s.v. laido), desore (Lar, H), desohure. Ref.: Lh (desohore); Lrq (desuhure). 

Tr. Documentado en textos septentrionales de todas las épocas, además de en Lizarraga de Elcano y en Ubillos 

(deshorezko). Desohure se documenta en Xarlem; desuhure en CatS. En DFrec hay 2 ejs., uno de ellos 

septentrional. Deshonra. "Desdoro", "deshonor", "afrenta", "desacatamiento" Lar. Ahalke eta desohorez 

bethetzen. EZ Eliç 180. Ethor ahal dakidikaion desohoreaz eta kalteaz [orhoitzen da]. Ax 72 (V 48). 

Konfusionetan eta desohoretan geldi dadin. Tt Onsa 66. Desohorean ungi pulunpatua aiz. Arbill III 6, 21. Ene 

desgraziez alegera direnak bihur beite desohorearekin. Gç 54. Eztiki pairatu ditut desohoreak eta laidoak. Ch 

III 18, 1 (Mst, Ip ahalke, Leon trufa). Desohoretan eror ez dadintzat. He 1 Tim 3, 7 (TB, Dv laido). Korreyitu 

nahiko zaituzte hei desohore bat ekhar diozoketen zure bizioetarik. Mih 69. Merezi nuela laidoa, desohorea eta 

konfusione osoa. Brtc 220. Nik zor faboréak, / berak enegánik / ez baizik deshohoréak. LE Kop 110. Desohore 

guti bat ezin jasan. Dh 108. Bizi desordenatu bat kontrarat da haren desohorea eta haren ahalgizuna. Jaur 189. 

Bertze nekhe, gaitz, desohore eta lazeriez, nola khexa naiteke? Dv LEd 242. Sekulako desohorea eratxikia zaio 

gaztigu horri. Laph 113. Sakramentü Saintian Jesüs Kristi egiten diren desuhuren arraparatzeko. CatS 107. 

Han, lekukoen aintzinean, desohore gorriaren biltzeko. HU Zez 22. Ez dut damia baño desohoria handiago 

(BN). Lander Eusk 1926 (II), 64 (que comenta: "Paroles qui accompagnent une confidence, un aveu"). Beren 

desohorea mendratu nahiz. Zub 31. Desohoria zu!... Familiako desohoria!... Zato hunarat, othoi. Izan zaizte 


mende. 

211


ama on bat zuen haurrentzat... Larz Senper 94. Beren familiatik holako desohore bat urrundu [nahi zuten]. 


- DESOHORE EGIN (Urt III 57). Deshonrar. Maiestateari desohore egitea dela haren molde hartan imajinaz 

representatzea. Lç Ins D 3r. Bere miseria eta erorkortasun handia gatik, debozioneari desohore eta laido egin 

diozoten. SP Phil 208 (He 210 ahalkeria eman). 

- DESOHORE EMAN. Deshonrar. Eztiogula fama gaixtorik edo desohorerik geure mihiaz nehori eman 

behar. Mat 116. Iuramentuez bere erranak frogatu nahi dituenak ere emaiten dio bere buruari desohore. Ax 265 

(V 177). 

- DESOHORE IZAN. (Trans. e intrans.). Ser deshonroso, deshonrar. Gizonak adatsdun izatea desohore 

duela. Lç 1 Cor 11, 14 (TB des[o]hore zaiola). Desohore eta laido zaiela [...] bekhaturik egin gabe egoitea. Ax 

173 (V 117). Desohore zen dantzatzea. Ib. 412 (V 268). Igurikitzen dio, eta igurikiagatik eztu desohorerik. Ib. 

331 (V 220). Zuok irakhasten baderauezue doillorkeriarik, ezta mirakuillu desohorerik baduzue hekin galduran. 

SP Phil 398 (He 402 desohoreak hartzen bazaituzte). Diradialakoz bastart haboroenak haiñ gaisto gertzen nun 

aitari beitirade desohore. Egiat 276. Munduko bazter orotan ohore dadukate, / mintzaia bere modutan oso 

baitadukate. / Hemen aldiz guzieri zizaie desohore. In Arb Igand 22s. Alta, poto egitea geroxago ere ez da 

mirakulu, ez desohore. Xa Odol 37s. 

(Con determinantes). Rendatzen bazira / desohure handia dükezü. Xarlem 1329. Desohore bat othe da 

haren erranen eta eginen arabera bizitzea? Dh 212. Norbaitek uste badu desohore bat dela bere alabari 

iragaitea bere adineko lilia. TB 1 Cor 7, 36. 

- DESOHORETAKO. Deshonroso. Unzi ohoretakoak eta desohoretakoak. Lç 2 Tim 2 (tít.). 

(Tras gen.). Para deshonra de. Haren desohoretako den doktrina guzia ezagut erazirik eta konfunditurik, 

haren ohoretako dena bethi entreteni eta abanza dezala. Lç Adv * 7v. 

- DESOHORETAN (SP). (Acompañado de genitivo). "Ene desohorez, ene desohoretan, à mon déshonneur" SP. 

Iainkoaren desohoretan egiten diraden iuramenduak. Lç Ins D 4v. Dirúdi arrén deskredita ta deshohoretán 

déla. LE in BOEanm 811. 

- DESOHOREZ. "Par honte, par sentiment d'honneur" VocBN. Desohorez ere baitezpada bururaino egin 

nahiz hasi duten lan hori. Lf Murtuts 16. v. tbn. Lf ELit 171. 

- DESOHOREZKO (SP). Deshonrado, deshonroso. Ereiten da desohorezko, resuszitatzen da glorioso. Lç 1 

Cor 15, 43 (He hidoiztu, TB laidoan, Dv kara gaitzean, Bibl desohorean). Heriotze penatuaz eta desohorezkoaz. 

Ax 136 (V 89). Hitz hauk desohorezkoak ziren galatarrenzat. Ib. 276 (V 184). Aita gaixtoaz errenkuratzen dira 

semeak [bastartak], zeren hura dela kausa baitira desohorezko. Ib. 360 (V 238). Desohorezko mandatua enzun 

duenean, on bazaio kanpora dezake mandataria. SP Phil 436 (He 441 aiphamen infame). Guregatik hilarazi du / 

amudioak Jainkoa, / desohorezko urkhabean / prinze zeruetakoa. Gç 91. Desohorezko marka bat. CatLav 212 (V 

107). Besteri deshorezko ta bidegabezko hitz gaiztoak esatea. Ub 177. Ohorezko untzi bat eta berze bat 

desohorezkoa? TB Rom 9, 21. 

desohorezki (SP, sin trad.). Deshonrosamente. Bere erresuma eta bizia galdurik desohorezki finatua. Ax 

345 (V 229). Han urguillua, handi nahia, desohorezki oiñen azpian erabiliko eta ostikatuko da. Ib. 591 (V 380). 

Orduan desohorezkiago, gaixtokiago eta dohakabekiago galtzen da kastitatea. SP Phil 261. 

Deshonestamente. Bere buruaren utztea desohorezki ukitzera. SP Phil 259 (He 261 ukitze deshonestez). 

Nola emazte garbiak ezpaitio hitzik erran ez eta behatu behar, zerbait desohorezki eragin nahiz darraion 

lizunari. Ib. 451 (He 456 behar ez dioen bezala). 

desopilatu. v. deskorapilatu. 

desora. Deshora. v. desordu, destenore. Etxerako desoretan. Cb Eg III 358. Jokoan, edaten ta 

desoretaraño egotean. Ib. 358. Desoran datorrenean. Ib. 369. 

desorapilatu. v. deskorapilatu. 

desoratu. v. desohoratu. 

desordena (G; Lcc, Añ), desorden. Desorden. v. desordenu. Ordenaz gauza guziak / dakuskigu lurrean, / 

eta gizonen biziak / desordena batean. Arg DevB 151. Zer nahi armada-lege eta ordena begira-araz diozoten 

bere soldaduei, eziñ haiñ ongi baitagikete, non ez baita gerthatuko zenbeit desordena. He Phil 234 (SP 232 

desordenu). Desordena eta nahaskeria haiñ estranioaren erdian. He Gudu 60. Desordenak ekartzen tuen kalte 

guziak. Revol 141. Ez ikusteagátik ainbérze desórden, gaixtakéria ta Jangoikoaren ofénsa. LE Ong 78v. 

Desordenak badakar / makiña bat kalte. Ud 160. Ez dauzkigu debekatzen deboxkeriak, desordenak, plazer 

lanjerosak eta hobendunak baizen. Arb Igand 187s. Desordenarik aundiyena da / ez diran gauzak sortzia. Tx B I 


mende. 

212


269. 

desordenamendu. Desorden. v. desordenu. Ala koleraz, ala banaloriaz, ala zerbait bertze 

desordenamenduz. SP Phil 117 (He 119 pasione deserregelatu). 

desordenatu (Lcc (-adu), SP, Urt I 33, VocBN). Desordenar. Iokoan ezarten diren gauzen balioa handiegia 

bada, iokarien gogoak edo afekzioneak desordenatzen dira. SP Phil 367 (He 370 deserregelatu). 

(Part. en función de adj.). Desordenado, inmoderado. Admonesta ditzazuen bizitze desordenatutakoak. Lç 1 

Thess 5, 14. Ni naiz seme gazte desordenatu zure etxetik ilki zen hura. Mat 224. Konzientzia desordenatua, bera 

da bere buruarentzat pena eta gaztigu. Ax 423 (V 274). Mendekatzeko desira desordenatua. Ib. 338 (V 225). 

Bersabea ederraren amorio desordenatuak itsuturik. Tt Onsa 43. Hezatzigun gure bihotzeko mobimendu 

desordenatuak. Ch I 11, 4 (SP, Mst pasione). Solo debekatzen dire kodizia injustoak eta desordenatuak. El 59. 

Yende biziotsu eta desordenatu hekiekiñ ihardukitzea hagitz da perilsu. He Phil 328. Noiz da desordenatia 

huntarzün denporalendako dügün amoriua? CatLan 114. Bizi desordenatu bat kontrarat da haren desohorea eta 

haren ahalgizuna. Jaur 189. Kolera da alteramentü desordenatü bat. CatS 9. Inozentiak galtzen dabillen / atso 

desordenatua. Tx B II 22. 

v. tbn. Iraz 42. JesBih 447. CatLuz 25. CatAe 62. CatSal 61. CatR 63. CatUlz 51. En DFrec hay 3 ejs., 

meridionales. 

desordenatuki (SP (sin trad.), Urt II 405). Desordenadamente, inmoderadamente. Desordenatuki eta ez 

gureganik rezebitu duen doktrinaren araura. Lç 2 Thess 3, 6 (He bide gaixtoz, Dv barraiatuki, Bibl makur). 

Sobera desordenatuki bere burua maite baitu. SP Imit III 53, 3. Iatea ez apetitua gatik xoilki, baina soberaniaz 

eta desordenatuki. SP Phil 408 (He 413 deserregelatuki). Zenbait gobernatzen baitire desordenatuki, deus ez 

eginez, bainan melatuz egokitzen ez zaiotenaz. TB 2 Thess 3, 11. 

desordenazio. Desorden, exceso. Dabilanak aien [buratsoen] desgogora, desgarai, joku, peligro ta 

desordenazioetan. LE-Fag s.v. desgarai. Orái balitz eskándalo, deshoneskéria edo desordenaziorik, bearlúke 

justiziak sartu. LE Bail 224. Desordenázio, kalte, pobreza. LE in BOEanm 1162. 

desordenu (SP, Urt I 535 y II 279). Desorden, exceso, vicio. v. desordena, desordre. Halako desordenuen 

debekatzeko ordenantza. Ax 8 (V 4). Anhitz bekhatu eta desordenu, guztiz ere emazteekin, egiten dutela. Ib. 177s 

(V 119). Zeren [desira] xipien ondoen handiek [...] zure bihotza kausi lezakete preparatuago aldaramendura eta 

desordenura. SP Phil 463. Ez leiteke hanbat gaixtakeria eta skandala ikhus munduaren artean, ez hanbat 

desordenu komentuetan. Ch I 3, 5 (SP largotasun, Mst, Ip laxükeria, Ol nasaikeri, Leon ezazolkeria). Miretsiak 

baidaudez nola ez zabiltzaten hek bezala lohikeria eta desordenu beren ondoan. He 1 Petr 4, 4 (TB nahaskeria, 

Dv itsuskeria). Ordenarik eztagoen lekuan, desordenuak ezpaitira nabarmentzen. Vill Jaink 49. Izadian agiri 

diren desordenuak edo xedegabeko lanak. Ib. 48. Ordenazaleek sortu dute, eta ia esku hutsik sortu gainera, 

desordenua Chilen. MEIG VIII 37. 

desordre (VocBN, Gèze), desodre. Desorden. v. desordenu. Tr. Documentado en Leiçarraga y en autores 

suletinos y mixanos; en el s. XIX se documenta tbn. en otros textos septentrionales. No hemos encontrado ejs. 

del s. XX. Ezina erraxtu, desordrea arengatu, zathitua unitu. Lç Adv ** 8r. Arrestatzeko desordre güzien 

kursa. (1617). AZTH 22. Mila desordre eta eskandala kausa bailiro populiaren artian. Tt Arima 99. Munduko 

bekatu eta desordre guziak. AR 117. Arimen kriman gaiñen / bethi desodrian, / moro pagano haien / bethi 

esküpian. Xarlem 828. Desodre zonbait hel eztadin amurekatik. UskLi 85 (UskLiB 92 destorbü). Bere 

Diosesako desordreak ezin korreituz. MarIl 127. Zer desordrea, baldin, munduari inspiratu behar bidean Jesu 

Kristoren izpiritua, munduak berea har arazten balauku! Jaur 413. Ikhusten bagaitu bekhatuan, desordrean, ez 

gaitu gehiago berearentzat hartzen. Ib. 371. Ileak desordrean. Elsb Fram 83. Bekhatiak gizonian egin desordria. 

Ip Hil 47. 

desordu (G, AN-gip; Lar, Añ). Ref.: Gte Erd 168. Deshora, destiempo, hora intempestiva. "Desordutan etorri 

ziran (AN-gip)" Gte Erd. v. desoren, ezordu. Honelako gauza bat egiteko, desordurik desegokiena hautatu 

zuten. Arti Tobera 286. Ahoduna mintza bedi behar den lekuan eta garaian, ez desorduan eta deslekuan. MIH 

224. 

desore. v. desohore. 

desoreka. Desequilibrio. Edozein desoreka kaltegarri bihur daitekeenez gero, badirudi komeni 


mende. 

213


litzaigukeela, oraingoz bederen, pisuak berdintzen saiatzea. MEIG V 102. 

desoren (Lar, Lar Sup). Deshora, destiempo, hora intempestiva. v. desordu, ezoren. Hala nola ohoiña 

gauaz desorenian, ez ustian jiten baita. Tt Onsa 62. Nola berandia baitzen eta desorena. Ib. 72. 

desormatu. "Dégeler, desormatzea" Volt 71. 

desoropilatu. v. deskorapilatu. 

desorritu (Lar, Añ (V)). Deshojar. 

desohure. v. desohore. 

desozatu. Deshuesar. Desoza zazu indi-oilua, behar da urratu bizkarretik eta hexurrak khendu haragiak 

emeki emeki berexiz. ECocin 15s. 

despaitu. v. despeditu. 

desparantza. v. desesperantza. 

desparatu. v. desesperatu; disparatu. 

despartitu (-idu Lcc). Despartir, separar. Despartitubak gelditzen gera, / len ziñan nere maitia, / [...] / 

agur, Josefa, eskerrik asko, / ondotxo bizi zaitia. PE 61. 

despasatu. Pasar. (Con aux. trans. bipersonal). Denbora xarrez kurritzen bazindu Olandako kostan 

despasatzen duzula Zelande, edo dela fortunaz edo dela denboraz. INav 61. Marka hautez ezagutza hartuko 

duzu despasatu duzula Flandresko kosta. Ib. 61. 

despatxatu (Lcc (-adu), Urt), despetxatu (+ -txau G-to), despitxeu (V-gip). Ref.: EI 341. Despachar, 

despedir(se). "Absolvere creditores, hartzekóduna [...] despatxátzea" Urt I 51. Hau egiten duela atrako da 

ongi despatxaturik. Ber Trat 44v. Ez jakinagatik zer datzan petizioan, guziarekin ere aren izenean despatxatzen 

da. Ib. 44v. Zelan alan eztaude despatxetan orren mesede ori? Mic 13r. Dozena bat errugo ogi eta baba, eta otoi 

egiten dizut despatxa detzatzun arren laster. (Vera, 1676). FLV 2006, 265. Lindo mozo despatxatzeko de vino 

blanco un pichel. Acto 334. Despatxa gintzazkela / etxerat lerruan. Bordel 49. Despatxatzera nua / oraiñ 

bertatikan, / [...] juan biarrak gera / mundu ontatikan. PE 116. Suplikatzen du [...] ongi despatxatua izan dedin 

arren memoriala (AN-ulz, 1906). FLV 1988, 282. Despatxatuko naute / ez banabil kontuz. Tx B 34. Etxe batian 

pasatu nuen / serbitzen zerbait denbora, / lendabiziko sortu ziraten / gezurra au izango da: / despatxatuta an 

negoela / juan nai ezik iñora. Tx B I 256. Despatxau najuek [fabrikatik]. SM Zirik 101. 

despatxu. 1. Despacho, expediente, cédula, resolución. Zor premiñaz atzeratuba gaiti, duaz kerellak 

emotera; erraztuten deutsee bidia, esanaz despatxu bat aterata, lau egun barru urtengo dabeela gura dabeenaz. 

Mg PAb 193 (en boca de Maisu Juan). Despatxubak dakaz deklarazinoiak, eta egiten dabee prozeso asko 

litzatiana amar bider lapurren agiri edo probantzak egiteko. Ib. 193. Petxatu nai ziguten / gure sagardua; / 

atera degunian / despatxu klarua, / deskansuz eran zagun / nork bere tragua. JanEd I 18. 

2. Despacho, oficina. Sekretario Indietako despatxu guztirakoan Felipe bostgarrenaren denporan. Izt C 

492. 

3. Despido; ruptura de relaciones. Beira jarri zat, au esan ziran / mudatu gabe azala: / "Gure amak diyo 

esposatzeko / gaztiegiya naizela." // Despatxu ori artu ta laister [...]. Tx B I 78. Ez deutsaz aintzat artzen 

atxakiok, eta aren zorrak arturik nai litukela izan, Nikanor-eri despatxua emoteko... Erkiag BatB 152. 

4. "Despatxü (S; Foix), contrordre (cf. esp. despachar)" Lh. 

despazient. Impaciente. Themos, despazient eta burgaitz. Hm 197. 

despazientzia, despazenzia. Impaciencia. Baldin berehala aurkhitzen ezpadu desira duen arauera, sartzen 

da asaldu eta despazienzia handietan. SP Phil 461 (He 466 inpazienzia). Eroanik Jesusen amorea gaitik onetan 

edo atan jazoten jatxazuezan nekeak, despazenziak, gaixotasunak, irainak &c. Añ LoraS 64s. v. tbn. Añ MisE 


mende. 

214


103. 

despazientziatu. (Hacer) perder la paciencia. Cf. VocNav: "Despacienciar, acabar con la paciencia de uno. Es 

muy diferente de impacientar (Ribera, Pamplona, Cuenca, Aóiz). Usase también como reflexivo en el sentido de 

perder la paciencia y de impacientarse (Id.). v. espacientar", y LzG: "Despacienzar, acabar con la paciencia de 

una persona (Lagrán)". Hainitzak despazienziatzen eta nagitzen dire, gauzak heldu eztirenean hekin gogara. 

SP Imit III 7, 2 (Ch pazientzia eskastu, Mst erreus gerthatü, Echve pazienzia galdu). Orai deus gutizko min 

batek hanbat despa[zie]nziatzen bazaitu, zer eginen du orduan Ifernuko suak? Ib. I 24, 6 (Mst erreuserazi). 

despazio. v. espazio. 

despedida (Lar, Añ, H), despeida, despeira, despedira, despegida (Dv), despedide. Despedida, adiós; final, 

conclusión; (fig.) muerte. "Expédition; départ; renvoi d'une maison" Dv. "Congé pris ou donné. Despedidan, en 

prenant ou donnant congé" H. Cf. VocNav: "Despedida, despido de un obrero o empleado". Tr. Sólo 

meridional (salvo Haraneder y Barbier, que emplean despeida, y Lafitte, que emplea despegida); se documenta 

desde el s. XVII en textos populares o de léxico poco cuidado. En DFrec hay 1 ej. de despeira y otro de despida. 

Despedidan indazu laztan bat, laztana (V, s. XVII). ConTAV 5.1.4, 9. Amandreari zerurako despedidan karta 

bi [...] egin ziozkan. Cb Just 57. Bizian, despeidan ta ondoréko juizioan. LE Ong 36v. Dantziaren despeidaan 

edo amaijan. fB Olg 70. Despeida edo konklusinoe oneek. Ib. 46. Umiak azi ditut nekez ta penaz neure 

despeideengo eguneen arrimugarritzat. fB Ic I app. 8. Orra mundu tristea / nere despedida (1826). Balad 223. 

Arrazoia da gaur despeidako / esker onak ematea. Echag 223. Jose de Beaskoetxea, / au da despedida, / ze 

tranpa egin dozun / orain agiri da. EusJok II 85. Despeida txarra guretzat dator / ezpagerade mudatzen. Xe 343. 

Jesukristori eskatzen zion, / munduaz aspertu zala, / konbeni bazan, aren despeida / arren disponi zezala. Ud 

117. Ai ura despediraren mingarria! Jauregi EE 1883a, 243. Despeida. Agur, Biotz zabaldua, bizileku santua eta 

gozoa. EE 1884a, 573. Asiera obia / despeida baño. AzpPr 50. Amasei bertsorekin / orra despedira. Noe 112. 

Oñaze txar bat tira zitzaion / bere biyotzen erdira, / denbora labur desmaiatu zan, / an izan zan despedira. 

Arrantz 123. Hau dut azken pertsua / despegida guzier (BN-baig, 1920). Auspoa 65, 85. Despedidako gabian 

bere / neure besuan ziñian. Balad 59. 

Ruptura de relaciones. Berak biartu ninduben eta / orain berak despedira, / zenbait neskatxa askoren berri 

/ jakin zaliak oi dira. PE 57. Despeirarekin etorri ziñan / urrengo arrats batian, / karta sotora bota zendian, / 

etziñan sartu atian. Tx B I 141. 

- DESPEIDA HARTU. Despedirse. Despeida harturik [...] partitu izan zen Efesetik. He Act 18, 21 (Lç konjit 

har, TB despeditu, Dv agurrak egin). 

- DESPEIDA EGIN. Despedir(se). Despeira egin zion / mundu guziari. Xe 359. Europari despeida on bat 

egin bear diogu. JAIraz Bizia 17. 

- DESPEDIDA EMAN. Despedir(se). Guk nola iltzengarenéan / azkenik despeida emán. LE Kop 174. 

Amazazpi bertsoak / noski aski dire, / alaxen ematen dut / orain despedide. EusJok 120. 

Romper las relaciones. "Despedida eman dio (AN-5vill)" Gte Erd 189 (s.v. kalabazak). Aizkenerako 

nazkatu eta / eman nion despedira [neskari]. Tx B I 211. Neri despeida eman baño len / billatu dezu bestia. Ib. 

139. Ez ditut [haren ezteiak] jan batere, muthikoak neskatxari despeida zalukara emanik, goiz hartan berean. 

"Rompre définitivement avec la fille". Barb Leg 142. Ta andregaiak papera irakurrita despeira eman zion. In 

PE 146. 

despeditu (G-to-goi-bet, AN-araq-gip-5vill-ulz, R-urz, -dítü S, -idu V, G-to; Lcc (-idu), Ht VocGr, Lar, Añ, 

Gèze, VocCB, H), despeitu (G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill-erro-ulz-olza, L-ain-sar, Ae, BN-ciz, -idu V-gip, Gazp), 

desperitu (VocBN), despegitu (Dv), despaitu (Sal). Ref.: EI 340s; Holmer ApuntV. (Aux. trans. e 

intrans.). Despedir(se), despachar; acabar, finalizar. "Congédier quelqu'un, expédier une affaire" H. "Eta topa 

zeuen lagun bat bera(re)na. Eta egon ziran despedidu ezinik (V-ger)" Holmer ASJU 1969, 180. 

Tr. Documentado al Norte desde Dechepare, y al Sur desde Lazarraga; es muy escaso en la literatura vizcaína. 

A partir del s. XIX aparece sobre todo en textos populares o de autores de léxico poco cuidado. En DFrec hay 16 

ejs. de despeditu y 2 de despeitu. 

Halaz despeditu nahi nuzuia? E 207. Despedidu zituan musikoak. Lazarraga 1144v. Joan zidin Silveragana, 

zeñari negarrez egoala despedidu ekion. Ib. 1146r. Silvia despedidurik bere ugazabaganik. Ib. 1147r. Jaio bide 

ninzan ain tenporatan / zeinaz benturea estaldu jatan, / sekulako nigaz despedidua. Ib. (B) 1193rb. Harganik / 

bertan despeditzeko. O Po 62. Hainbertzez despediturik, herrirat igorri zuela. ES 168. Berak populua despei 

zezaken bizkitartean. He Mc 6, 45 (HeH gibelat egor). Lurreko gauzetatik bereala ta betiko despeditu. Cb Eg II 

24. Ene Jesus óna, ník / mundúa despeitzendút. LE Kop 153. Ostátus bekála gaude emén sárri despeitzekós. LE 

Doc 48. Nabarbenkiro dibortziatzen edo bere esposa agerian despeditzen bazuen. Gco I 168 (II 84 despeitzen). 

Errepugnátu ta despeitu tentázio datózken guzíak. LE Ong 92v. [Adiskideak] utsik ezer emon bage despeditzen 


mende. 

215


bazaitu. Añ GGero 365. Eta despeditu zen hetarik. TB Act 18, 21. Despeditzen zaituztet, / bañan ez betiko. 

Echag 223. Esperantza orrekin / despeitzen naiz emen. Ib. 237. Orduan elkar despediturik / biurtu ziran etxera. 

It Fab 140. Athezain hau ora bat zen / aspaldi otso despeitzen / hagitz ohitua zena. Gy 49. Ez ditut nahi yan gabe 

desperitu. SalabBN Mt 15, 32 (Echn igorri). Nornaidenek despedi lezan bere emaztia, emon dazaula 

berextasunaren kartilla. Hual Mt 5, 31 (Samper despei lezan). Gure dantzak pakian / dira despeditu, / aiek 

esantakorik / ez da suzeditu. Bil 33. Gaurko egunian asi da, / [...] lagunak despeditzen / konsuelo gabia. JanEd I 

94. 

(s. XX). Koneki despeditan naz Urrietakuaraino. Mdg 128. Asi ziran gu despeditzen, altxaturik besoak. Ill 

Testim 4. Fuera-futro despeitu ninduen. GH 1959, 312. Huna nola Milafrangako neska batek despegitzen duen 

bere ohiko gizon gaia. Lf ELit 85 (227 despeditu). Etxean neskamerik baldin badago, despedi dezala. Arti 

Tobera 263. Bi emazteak kanporat despeitu gaitu. Larz Senper 116. Zeuk niri laztan, neuk zuri laztan / an 

despedidu giñian. Balad 59. Adios ama neuria / probintziania, / ongi lastimatzen naiz / zu despeditzia. Ib. 145. 

Ezin-bertzeak ekarri deraut / herritik hurrun joaitea, / [...] Nigar samintsu bero batekin / despeditu dut maitea. 

Xa EzinB 68. 

Despachar, comerse completamente una cosa. Arkume yoria, / iduriz guri guria / despedituko dut fite, / 

gerrenean izan gabe. Gy 240. 

despeditze, despeitze, despediete (Lcc). "Despedida" Lcc. Bi amorosen despeitze etsigarri samina. Lf ELit 

171. 

despeida, despeira, despegida. v. despedida. 

despendari. "Dépensier" SP. 

despendatu (SP, Urt I 30, Dv, H), despendiatu (BN, S; Arch VocGr, H (BN, S)). Ref.: Lh; Lrq. Gastar. 

Anhitz denbora eta on despendatzen dutelarik. Lç Adv ** 6r. Guziz gogotik despendaturen dut eta despendaturen 

naiz zuen arimakgatik. Lç 2 Cor 12, 15 (He, TB, Dv eman). Nor bere etxetara erretiratu dire zituzten marabiriak 

despendaturik. (c. 1597). FLV 1993, 459. Irabazi bezain fite, despendatu. Volt 271. Nekez irabazi tuken 

halaberki diruak / eztetzakela despenda nola aise billduak. EZ Man II 160. Mirikuetan bere ontasun guziak 

despendatu izan zituena. He Lc 8, 43 (TB, HeH, Dv xahutu). Badüke rejistre bat nun ezariren beitü ezkiribüz 

hartüren eta despendiatüren dütianak. Mercy 39. Deus zithienak despendiatu onduan. AR 201. Hanitx gañatü 

eta güti despendiatü. Etch 398. Yaunak oro despendatzen. Gy 204. 

despendatzaile (L ap. Lh; Urt, Dv, H), despendiazale (S ap. Lh). "Barathro" Urt III 257. "Dépensier, 

dissipateur" H. 

despendio (L, BN, S; SP, Urt I 30, Arch VocGr, Dv), espendio. Ref: Lh; Lrq. Gasto; costa(s). Despendioak 

[...] dire hain handiak ezen eztela profitu garabik. "Las costas". Volt 184. Gizonak galtzen du prozesa 

despendio, damu, intres ororekin, la taxe reservée. Tt Onsa 90. Ximinkoeneko jaunak egiten badauku 

espendiorik bere herrian duen pretenzione hartaz. (Interpr?). Revol 152. Nik nahi akumudüz beria har zezan, / 

bena harek nahigo ni despendioz jan. Etch 180. Ehun mila formalitate, zerga berri, patenta berri, zer nahi 

despendio berri egiten. HU Zez 151. Benefizio handia jalitzeko: sartze handia eta despendioak ahal bezenbat 

ttipitzea. Herr 14-5-1957, 2. Haren [Louis Etcheverry] gain despendio edo eralgien ordaintzea. Lf ELit 225. 

Merian dabil gure aferak / ez dabiltzala hain ontsa, / despendioak nola diren ta / zer izaritan den moltsa. Mattin 

66. 

- DESPENDIOZ (SP). (Precedido de genitivo.). A costa (de), a (mi, tu, etc.) costa. "Ene despendioz, ene gastuz, 

à mes dépens" SP. Nork gerlarik egiten du bere despendioz behinere? Lç 1 Cor 9, 7 (He bere despendioz, TB, 

Dv bere gostuz, Bibl bere soldataren gostuz). Gure zorrak oro pagaturik bere odolaren despendioz. Tt Onsa 

128. Holofernes buriaren despendioz haren armada handia konfusione handitan retiratu eta peritu. Tt Arima 77. 

Badiruri hitz horiez ertxatzen zaitudala gauzarik baliosenen despendioz, txarrenen eta mezprezagarrienen 

erosterat. Ch III 32, 3 (Mst -en trükü, Ol -en ordain). 

despendiokal. Por cada gasto. [Direktorra] konsültatürik date despendiokal, batere egin gabe. Mercy 39. 

despendios (Chaho). 1. "Despedios, -dius, dispendieux, ce qui ne se fait qu'avec beaucoup de dépense" Chaho. 

2. despendius (Sc ap. Lrq). "Dépensier" Lrq. 

despentsa. 1. Administración (de una casa). Renda ezak eure despensaren kontua. Lç Lc 16, 2 (TB menaiu, 


mende. 

216


Oteiza maiordomia, HeH onthasunen arta, Dv etxegizongoa, Brunet begiranza). Neure nabusiak despensaren 

kargua edekiten drautanaz geroz. Ib. 16, 3 (He despentsargoa). 

2. (-ns- Lcc), espensa, dispensa. Despensa. Ságuak granéroan ta despénsan. LE Prog 124. Etxekoak 

darama dispensa edo jantokira. VMg 12. Ganbararik eta despensarik ez dutela. Oteiza Lc 12, 24 (Brunet 

janarigela, Ker janaritegi). Despensatik ostuaz / arien izterrak. It Fab 21 (espensa en la versión de la pág. 254). 

Zagia etxean ta / eperra espensan. Ib. 171. Sartu ziran despensan / katuen txulotik. Ib. 36. Brigantak eror-ahala 

/ bazematzan bazterrera [indi-oillaskoak], / goratzeko despentsara. Gy 309. 

despentsargoa. v. despentsergoa. 

despentsari (-tzari Urt), espensari. Despensero; administrador. "Caupo" Urt IV 332. Cf. Deen I 11: 

"Espensaria, kockur, koch, cocinero". Esker duzula grazien, beraz, espensaria, / zeren eman darokuzun hain 

frankia handia. EZ Man I 19. Diruz korrunpitu zuten / haren espensaria [, seguramente errata], / zeñak 

musu batez saldu / baitzuen Nausia. EZ Noel 95. Erregeren mahainzaina edo despensaria. "Mensæ præpositus". 

ES 114. Eta laudatu izan zuen nausiak despentsari desleial hura. He Lc 16, 8 (despensari en ib. 16, 3; Lç 

despenser, TB meneiant, HeH sehi, Dv etxegizon). Erresuma goibeleko despentsaria nauk ni; / huna dathorzen 

orori nik zemotet yatera. Gy 103. 

despentser, despensero (Lar), dispenseru. Despensero; administrador. v. despentsari. Bere onén 

administrazale eta despenser. Lç Ins E 2r. Renda ezak eure despensaren kontua: ezen gehiagorik ezin aizate 

despensér. Lç Lc 16, 2. Onek serbietan nau maiordomutzat [...] ta batzuetan dispenserutzat. Mic 14v. Gizon bat 

zen aberatsa, zeiñek baitzuen despentser bat. He Lc 16, 1. 

despentsergoa, despentsargoa. Cargo, empleo de mayordomo. Badakit zer eginen dudan, despensergoatik 

khendu naizenean rezebi nezatenzát batzuk bere etxetara. Lç Lc 16, 4 (TB menaiantza). Zer egiñen dut nik, ene 

nausiak khentzen darotanaz geroz ene despentsargoa ? He Lc 16, 3 (HeH bere onthasunen artha, Dv 

kargu). 

desperatu. v. desesperatu. 

desperdizio. Desperdicio, derroche. Zertra desperdizio edo galtakeria kaur? Hual Mt 26, 8 (Samper 

desperdizio; Lç goastu, TB gal, Dv, SalabBN, Echn galtze). 

desperitu. v. despeditu. 

desperiuratu. Perjurar. Nor ere bere hurkoaren falsuki kalumniatzen edo difamatzen kostumatzen baita, 

erraxki iudiziotan desperiuratzera ere ethorriren dela. Lç Ins D 7v. Ez aiz desperiuraturen, baina rendaturen 

drautzak Iaunari eure iuramendu prometatuak. Lç Mt 5, 33 (He juramentuaren kontra goan, TB, HeH zina 

hautsi, Dv zinik hautsi). 

desperiuru (SP). 1. Perjuro. Iudiziotan ez desperiuru izatea. Lç Ins D 7v. Gezurtiakgatik, 

desperiuruakgatik, eta baldin deus berzerik doktrina sanoaren kontratakorik bada. Lç 1 Tim 1, 10 (He 

juramentu falso egille, TB gezurrezko zinegile, Dv zin hausle). 

2. Perjurio. Eztezagun Iainkoaren izenaz abusa, ez solament desperiuruz, baina ezeta zin arinetan eta 

alferretan ere. Lç Ins D 4r. 

desperra (-ph- H (L)), desferra (T-L). "Animal, roue, bâton, etc. qui a perdu son fer, est déferré: Idiak 

despherra ditut, j'ai les bœufs déferrés (por despherratuak)" H. Tatxa bat du desperra [mandoak], / esain dut 

zergatik, / zankua ariñago / altxatziagatik. Noe 40. 

desperratu (Lar, -ph- H), desferratu (Chaho, T-L), desherratu (-adu Lcc). "Desherrar bestia" Lcc. "Déferrer, se 

déferrer" H. Cf. desburdindu. 

despertadore. Despertador. Illuna. Despertadore bat: / tik-tak, tik-tak, tik-tak... Gand Elorri 178. 

Kontzientzia, beste ixildu eziñezko [...] despertadore bat. Ib. 178s. 

despetxatu. v. despatxatu. 


mende. 

217


despila (Arch (S) ap. DRA). Despojo. v. despuil. Despilla hoieki herrialat ützül giten. Abraham (ap. DRA, 

sin más ref.). 

despildatu. Desaparejar. Astoen despildatzen ari ginelarik. Othoizlari 1958, 189. 

despiskatu (-ka V-m ap. A). 1. "Destripar un pescado" A. Arraiña despizkaten iarduan emakuma bategana 

urreratuta. A Txirrist 270. 

2. (-ka V-m). "Arraiña saretatik askatzea: desmallar la pesca" Zubk Ond. Cf. Echaide Orio: "Despescar, quitar 

el pez del anzuelo". 

despistatu (-au Elexp Berg). Despistar(se). (Part. en función de adj.). Despistado. Jakintsu geienen 

antzera despistau aundi bat ei da. SM Zirik 111. 

despistatu. v. desbistatu. 

despiste. "Despistia, despiste" Elexp Berg. 

despit (Sc ap. Lrq; SP, Urt II 13, Lar, H). 1. Despecho; desprecio. "Irritación, de enojo" Lar. Amore 

gogorraren despita. E 215. Despitez leher egiteko zeuden. Lç Act 5, 33. Eztitzazuela proboka despitetara zuen 

haurrak. Lç Eph 6, 4. Zer damu, zer despit eta atsekabe errezibituko du [...] kanporat egotzten dutela 

dakusanean? Ax 576 (V 370). Despitez eta koleraz bethea. He Phil 238 (SP 236 despitezko). Demoniuak, 

urguliaren aitak, etzirozu umilitate hura ikus ahal despit handireki bezik. AR 398s. Uste zuketenek hura bere 

tokiaz despitean zagola, ongi zakiten haren berri! HU Aurp 116. 

2. (Tema nudo, tras genitivo). A pesar de. v. DESPITEZ (b). Deabruaren despit, zure arima gaixoa 

salbatuko da. Tt Onsa 120. Errankizunen, bada, despit, [...] osoki deliberatu dut obratto hunen argitara 

emaitera. ES 198. Gaitz hunen erremedioa da (eziñbertzezko herra hunen despit) presuna hura maitatzeko zure 

ahalen egitea. He Gudu 108. Haren ungi egin guzien despit, ez dut harenzat izatu bihotz bekhaizti bat baizen. 

Mih 112. Ene despit maitatu ditukan plazerak. Brtc 124. Hanko jaun jüjetara zen emaztia jin, / han perieraz 

nenzen her othoiak egin, / eta ni, haren despit, hek libratü ordin. Etch 184. 

- DESPIT EGIN (Lrq). Despechar. "Vexer (quelqu'un)" Lrq. Laudatuko dut zure izen ederra Deabruei eta 

berze etsai guziei despit egiteagatik. Harb 97. Ziren projet hartürik / behar ziela prozesionin uhuratü Jesüs 

Krixt, / eta ez zük abunitü her egitia gatik despit. Etch 482. 

- DESPITEZ (Volt 7, SP). a) Por despecho. "Por indignación, par dédain ou despit" Volt 7. Gero milla trufa 

eta burla begienean / despitez egiten dio iarririk aitziñean. EZ Man I 107. Othoitz gaixtoak neure buruaren 

kontra despitez eta pazienzia gabez egin tut. EZ Eliç 149. Despitez edo hisiz [...] ezkontzen direnak burasoen 

baimena edo konsentimendua gabe. CatLav 121 (V 66). Burijesa despitez zohana herritik, / urrikariz baratu 

zaiku oraikotik. (c. 1790). BertsZB 148. 

b) (Tras gen.). A pesar de. Zuk, Jauna, zuk xarmatzen nauzu / Zeruko xarma puxantez; / hautsiko tut fiñean 

sokak / Ifernuaren despitez. Gç 103. 

- DESPITEZKO. (Adnominal). Begiratu behar gare gure hutsak gatik desplazer grinatsurik, garratzik, 

despitezkorik eta kolerazkorik hartzetik. SP Phil 236 (He 238 despitez bethe). 

- DESPIT IZAN. (Trans.). Despechar(se). Zeure miserikordia gatik etsaiak despit duela. Harb 380s. Zure 

aldia jin dadiñian, nahi bazira eta ez, zure bizarrak eta zure muthurrak despit diala, haiek bezala herhaustu eta 

hil behar duzula. Tt Onsa 41. 

despita (-itta G-azp ap. Gketx Loiola). "Disputa, disensión, litigio, pleito. Muga mugan zegolako, despittako 

arbolea omen zan intxaur ura" Gketx Loiola. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos, sobre todo del s. 

XIX. Izendatu ere omen zituzten itzal andiko gizon eldu biña, despitarik izaten bazan erabakitzalle. Izt C 248. 

Despitan omen ziran / alkarrekin jarri. Izt Po 61. Juduakin Siriarren arteko despita, eta aien galmena. Lard 539. 

Zirkunzisioa bearrekoa zan edo ezeko despita. Ib. 509. Baña kanpokoakin despita edo aserrerik bazuten, elkartu 

eta bat egiten ziran. Ib. 138. Eta despita sortu zan, zer izen emango zitzaion. Ib. 364s. Bi Israeltar elkarrekin 

despitan ikusi zituen. Ib. 65. Elkarren arteko despita artu eta nor berearekin irten naiez, alde batetik lau Errege 

jarri ziran, eta bestetik bost. Ib. 15. Loiolako Ignazio, / Euskaldunen Aita! / Ekiñ dragoi Luzbeli / bertatik 

despita. Aran SIgn 218. Garai artan alderdi aetan España despita gogorrean Pranzesakin zebillen. 'Guerra 

viva'. Ib. 42. Seme batak zion beretzako zirala, eta besteak ere bai, eta asi ziran despitan. And AUzta 41. 

despitasun. Despecho. Nihork bere buruaren kontra pitzten dituen hitz, despitasun eta grina garratz hek. 


mende. 

218


SP Phil 237 (He 239 despit). 

1 despitatu (SP, Urt III 339, Lar, H). (Aux. intrans.). Despecharse, enojarse. "Irritar, enojar" Lar. "Abrasarse 

de ira" Lar Sup. Nehor hurkoaren kontra despitatzen edo aserretzen denean. Lç Decl a) 5v. Eztu 

deshonestaterik egiten, eztabila bere probetxuén ondoan, ezta despitatzen. Lç 1 Cor 13, 5 (He hasarratu, TB 

sumindu, Dv ez da gaitzikor). Berzerik zeren aserratu eta despitatu den kausa izatu naiz. EZ Eliç 150. Orduan 

erreko da bere baithan barrena, despitatuko da, tristetuko da, malenkoniatuko da. Ax 282 (V 188). Kastitatea 

bihotzez maite duena despitatuko da paregabeko mindura batez kastitatearen kontra egin duen falta xipiena eta 

arinena gatik. SP Phil 238. Etzioen begiratu Kaiñi ez eta haren ofrendari ere: eta Kain despitatu zen hagitz. Urt 

Gen 4, 5. Gure kontra despitatzea eta sumintzea. He Phil 238. Atera zazu emendik Jaungoikoaren aserrea zere 

kontra despitatzearen edo jartzearen bildur andi bat. Arr Orac 104 (ap. DRA). 

(Aux. trans.). Arnegatzen dut Mahom eta despitatzen dut balin badut malhik espitarik. "Descreo y reniego 

Mahometo, si tengo placa ni blanca". Volt 236. 

2 despitatu. Disputar. Bergarako semea zan San Martin de la Ascension, [...]; bañan despitatzen dio 

Bergarari Beasaingo Erriak. Izt C 499. Batzuek eta besteak despitatu ziran; geroenaean Eleazar-en aldekoak 

geiago zezaketen: Jerusalengo er-goenaz eta Antoniaren gazteluaz jabe egin ziran. Lard 539. 

despitkoa. Despecho. Deabruak pairatzen tu hauk despitkoarekin, / hark ere nahi du egin solas 

arimarekin. EZ Man I 50. 

despitkor. Despechado. Kolera buthadazko batek ekhar eta kausa liozoken urriki despitkorraz. He Phil 

241 (SP 239 despitaturik [...] hartuko duen urrikimendua). 

despitoso. "Amarulentus" Urt II 13. 

despixtatu. v. desbistatu. 

desplazent (Chaho). Desagradable, enfadoso. (Empleado en la expr. desplazent izan (tbn. egin), con aux. 

intrans. unipersonal o bipersonal). Eztirade alfer solament, baina Iainkoari desplazent ere bazaizkio. Lç Ins E 

2v. Hura baithan lehen lakhet eta plazent zaion guzia, egin baitzekion desplazent. Lç Adv * 8v. Hotza, beroa, 

desohoriak eta bertze munduko disgraziak, desplazent dira, hastiogarri. Tt Onsa 147. Eztezadan iagoiti deus 

egin [...] zure Majestate adorabliaren begitan desplazent denik. Tt Arima XVI. Zaharren erranak etzaitzüla 

desplazent. Mst I 5, 2 (SP higoin, Ip deslaket, Ol gogait). Desplazent ziozü kofesione ümila. Ib. III 6, 4 (SP 

gaitzetsi, Ch higuindu). Gizon gazte hori gero eta desplazentago zitzaion. Mde Pr 154. 

desplazer (L, S; SP, Urt I 95, VocBN, Gèze, Dv, Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. Disgusto, desagrado. Tr. 

Documentado en textos septentrionales de los ss. XVII, XVIII y XIX, y en el alto-navarro Lizarraga de Elcano. 

Hay un ej. de Mirande. Eztiozoten elkharri desplazerik erakuts. EZ Man II 70. Plazera iragan den bezain fite, 

han da desplazera. Ax 387 (V 254). Gure falta eginez desplazer bakezko, pausatu eta fermu behar dugu izan. SP 

Phil 237 (He 239 damu). Neure bekhatien doluz eta desplazerez, gau oroz egiñen dizut nigar. Tt Onsa 44. 

Inspira on falsoen herra, / plazer hatsen desplazera. Gç 203. Iautsaraziko ditutzuela ene ille xuriak 

desplazerekiñ hobira. Urt Gen 44, 29 (Dv, Ur atsekabe). Heltzen zauzkigun desplazer edo nahigabiak. AR 318. 

Haren atseginez atsegin, desplazerez eta penez damu izan behar duzu. Brtc 213. Xangriz eta desplazerez / nizala 

akabirik. Xarlem 1263. 

- DESPLAZER HARTU. Disgustarse. Berzen huntarzünaz plazer eta gaitzaz desplazer harzia. CatLan 115. 

- DESPLAZER EGIN. Disgustar, desagradar. Eta onera haukien muda zazu gogoa, / desplazerik egin gabe 

utz nazaten libroa. EZ Man II 125. Horrelakorik iakin eta sondatu nahiak [...] sainduei desplazer egiten deraue. 

SP Imit III 58, 2 (Ip gaitzi zaie). Bethi desplazer nahi nuke / zuri egiñ desplazerez. Gç 106. Eztezazüla bihotzian 

har kontentamentürik zure adreziaz [...], beldürrez desplazer egin dezazün Jinkuari. Mst I 7, 2 (Ch, Ip, Leon 

gaitzi dakion). Ihes eginen diotet artharik handienarekin zuri desplazer egin dezaketen gauza guziei. JesBih 438. 

Ogen edo desplazer egiten deikien gaizen kuntre borthizki bühürtzera. CatS 9. v. tbn. Harb 372. CatLan 112. 

Brtc 106. UskLiB 21. Etch 552. Jaur 182. 

Desplazer handirik egiten diala herioak gizonari bere gauza maiten edekitiaz. Tt Onsa 145. 

- DESPLAZER EMAN. Causar disgusto. Ez ordea gogoaren bortxa mugida hek heldu zaizkunean, ez ordea 

desplazer deraukutenean. Harb 179. Damu du [...] hari eman dioen desplazera dela kausa. Gç 101. Plazér 

emánes Deabruái ta desplazér Jangoikoai. LE Ong 26v. Bainan gero desplazerrik eman gogo baduzu, / 

othoitzen zaitut hemen berian lurrez estal nezazu. ChantP 326. 


mende. 

219


Herioak gauza maitia [...] maitazaliari ez ustian edekiten du, eta dolore, desplazer, bihotzmin handirik hari 

emaiten. Tt Onsa 146. Atsoari desplazer berri bat ematearren. Mde HaurB 14. 

- DESPLAZER IZAN. (Aux. trans. e intrans.). Desagradar, disgustar(se). "Desplazer dut, me déplaît" SP in m. 

Gaizkiaz desplazer ukhaitea eta ungiaren onhestea. Lç Ins D 2r. Guziz desplazer zuen zeren eri izan zela 

aditu ukhan baitzenduten. Lç Phil 2, 26 (He damu, TB atsekabetu, Dv khexuz egon). Desplazer dut aditzea ezen 

egun oroz o]u[rditzen zerala. Volt 271. Khen eta kasa ezazu ene baitharik zure begiei desplazer zaien guzia. 

Harb 76. Irabaztea bere egitez baita plazer, eta galtzea desplazer. Ax 510 (V 328). Gure kanpoko gizonak duen 

atsegina, barrenekoari desplazer zaionaz geroztik. SP Phil 437 (He 442 gaitzitu). Igarenez dolu duzula eta 

desplazer duzula. Tt Onsa 173. Esparantza dut obra hunen errezibitzeaz eztuzula izanen desplazerik. Gç 27. 

Ezteitzat, ez, emanen / nik hiri arroparik, / hebe behar tuk higatu / desplazer dialarik. AstLas 29. 

Orrén desplazér dén guzía aborrezitzendút. LE Ong 139r. 

desplazergarri (SP (sin trad.) Chaho). "Qui est de nature à causer du déplaisir" Chaho. Plazer hain arin 

eta desplazergarri hekin gatik millatan eta millatan neurri eta mugagabeko plazer hek utzitut. SP Phil 60. 

desplazermendu. (SP (sin trad.) Chaho). Disgusto, desagrado. v. desplazer. 

desplegatu (Urt, Chaho). Desplegar, extender, desarrollar. "Analysis, materiaren desplegátzea, vel agértzea" 

Urt II 75. v. destolestu. [Mesias] baithan desplegatu behar baitzen Iainkoaren resumaren berthute eta 

puisanza guzia. Lç Adv ** 3v. Eta bere thesaurak desplegaturik presenta zietzoten estrenák, urrhe, enzensu eta 

mirrha. Lç Mt 2, 11 (He zabaldu, TB, Dv ideki). Eta desplegatu zuenean liburua, eriden zezan lekhua non 

skribatua baitzén. Lç Lc 4, 17 (He ideki, TB, Dv zabaldu). Neure begiok neroeala / librero desplegadurik. 

Lazarraga (B) 1197vb. Agertukodá [...] gure biziarén tela guzia desplegaturik. LE in BOEanm 664. Berla 

desplegaturik [irur pliegeak], orrá nola diren bat. Ib. 739. Desplegatzekó guziéi ta ikusiarastekó an kláro 

Jangoikoarén probidenziaren juizio sekrétoen téla miragárria. LE Urt ms. 1r. 

Dispersar. Eure mendekioaren eta punizionearen exekutatzeko usatzen ohi dituan harmák orain 

desplegatuak eta idokiak diaudek. Lç Ins A 6r. 

desplomatu. 1. Desplomarse. Eta eman zizien aizek, eta xo zizien golperekin etxe korren kontra, zoin 

desplomatu baitzen. Samper Mt 7, 27 (Echn erortze, Hual desegingua). 

2. (DBPT), desplomutu (Casve). Desequilibrar(se). 

3. desplomutu. (Fig.). Bereziki senhar-emazte katolikoez baderasate, Elizaren lege garratza dela kausa, 

sofritzerat edo desplomutzerat kondenatuak direla. Herr 28-6-1962, 1. 

desplomu (T-L). Desequilibrio. Iduri zaiku gure bidetan desplomu bat, desberdin bat badela: indar sobera 

alde batetik, ahulezia sobera bertzetik. Osakin Herr 28-11-1957, 1. 

desplomutu. v. desplomatu. 

despoblatu (-adu Lcc). Despoblar. v. despopulatu. Despoblatzen du tokia, / egiten du hagitz masakre 

handia. Gy 282. 

despoju. "Despojos, despojuak" Lcc. 

despontsatu. v. espunsetatu. 

despontzelaiatu (Urt), despunzelatu (-ph- Chaho). "Adulterata, adulterio stuprata" Urt I 270. "Dépuceler" 

Chaho. 

despopulatu. Despoblar. Gosete ikaragarri batek despopulatu zuen herrialde guztia. Mde Pr 237. 

desportuna. v. desfortuna. 

despotismu. Despotismo. Oiñarritzat amodioa izaki, badu eskubide onek beste edozeiñek baiño draga 

geiago despotismura lerratu eztedin. Vill Jaink 164. 

desprezagarri. v. despreziagarri. 


mende. 

220


desprezatu. v. despreziatu. 

despreziagarri, desprezagarri. Despreciable. Gainerako guziak ezjeus zitzaizkon, desprezagarri, gatzgabe, 

ezin jasan zetzaken. Birjin 589. Zein gauza laburrak, ezer ezak eta despreziagarriak diran. Gco II 70. 

Gorputz despreziagarria adoratzen. Echve Ongi 16. Pobreak ta despreziyagarriyak egiñik gelditu ziran. Echve 

Imit (III 7, 2) 193. Munduarentzat despreziagarriak. Bv AsL 171. Itxuraz pobre ta despreziagarri. Ib. 223. 

despreziamendu, desprezamendu. Desprecio. Izairarentzat ikharagarrien direnak, hala nola 

erromestasuna, desprezamenduak, kontraerrandeak. Birjin 561. 

despreziatu (Añ), desprezatu, desprezietu. Despreciar, menospreciar. AxN explica arbuia por desprezatu. v. 

mesprezatu; gutxietsi. Tr. Documentado desde el s. XVIII en autores meridionales; su uso desciende 

considerablemente en el s. XX. Se encuentra a menudo emparejado con palabras como aukeztu (Legaz 49) o 

giros como ezertan ez eduki (Gco II 75), gutxitan eduki (Astar II 4), etc. La forma desprezatu sólo se encuentra 

en AxN; desprezietu en el cat. navarro de Añibarro. En DFrec hay 2 ejs. Eliza eta Elizako eskomekazioa 

despreziatzen duenak. El 53. Oen dudak dira sustrai gabeak, despreziatu bear diranak. Mg CC 112. Ez arren 

premietan desprezietu gure erregu, otoitz ta eskariek. Añ CatAN 81. Relijiosuai burla egiten, barre egiten ta 

desprezijeetan. fB Ic I app. 23. Gure erriko oitura ain maitagarriak urruñatu edo despreziatu bearra. Izt D 8. 

Gizonak bere etzeko izate guztia amudioa gaiti, areanez legez despreziauko dau. CantCS (V) 8, 7 (V-m 

desprezijau, G mespreziatu; Echn despreziatu, Ol ezetsi, Ker iguingarri egin, BiblE mesprezua atera). Mira 

zazei etzaizela desprezia txikerxko kuetarik zomait. Hual Mt 18, 10 (Samper despreziatzean; Lç menosprezia). 

Gustuak kunplitzen / animali gisa, / despreziaturikan / Jainkuaren itza. Ud 109. Asko lekutan despreziatuak 

izaten ziran. Bv AsL 157. Etzaitiala berotu, Mikolaxa; onla ezer eztakitenak despreziatu egin biar dira. Iraola 

27. Kulpa gabia despreziatzen / saiatu zera gogotik; / neska gaizto bat lagun arturik / gaizki esaka nigatik. Tx B 

I 210. Ezin despreziatu zituan esku ondoko madari eder ederrak. Osk Kurl 145. 

v. tbn. Iraz 43. Cb Eg II 115. LE Ong 106r. JJMg BasEsc 70. CatB 78. Arr May 150. AzpPr 77. CatUlz 51. 

- DESPREZIATU ERAGIN. Hacer despreciar. Jaungoikoaren mesedeak despreziatu eragiten digunean. Gco 

II 74. 

desprezio (Añ). Desprecio, menosprecio. AxN explica laido (490) por desprezio. v. mesprezio. Tr. 

Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XVIII. Apenas hay ejs. del s. XX. En DFrec hay 3 

ejs. Desprezioz istua euren aurpegira urtegiaz. OA 156s. Onela munduaren desprezioan, umildade ta 

obedienzian aurreratu zan. Cb Just 112. Lotsa gutxia edo desprezioa. Mg CC 238. Besten desprezioarekin erak 

bakarrik honratuak izatea merezi duela aditzera ematea. Gco II 22. Admititzea déla desobediénzia berarén 

manamenduari ta desprezio gisabát. LE Ong 91v. Asi jakon aguria burla ta desprezijo andijak egiten. JJMg 

BasEsc 187 (ed. 1845, 185 burla ta ez ikusi andijak). Arrotasuna, burueritxija, dotorerija ta besteen desprezijua 

erakusten daueenak. fB Olg 199s. Kanpotik adi erazoten ezpadau bere gitxitan eukite edo desprezijo au. Astar II 

84. Zeñek gabe ez daiteke salbatu uzten badire desprezioz. CatB 53 (tbn. desprezioz en CatLlo 54; CatBus 28 

desprezioz edo ezetan ez eukiz). Ezin egin neikijola iraun ta desprezijo andijagorik. Ur MarIl 85. Mira eginen 

diakozu despreziorekin bigarnari. Samper Mt 6, 24 (Hual zeñurekin). Azpirotza eraman naute / txit desprezio 

aundian. Noe 30. Despreziyu au ez du merezi / matrimoniyo santubak. PE 139. Mundua desprezioz oñazpiratuta, 

beren gauza balute bezela. Bv AsL 164. Sekulan iñork berdindu eztu bere adiskideakgatik dolore, tormentu eta 

desprezioen eramatean. Arr May 125. Despreziyorik ez du / jaun orrek merezi. AzpPr 110. Pena det kulparik 

gabe / desprezio au egiña. Tx B I 62. "Letreroak?" galdetu zion Seberiñori erdain eta desprezio askorekin. Osk 

Kurl 214. Desprezio eta higuina dario. Lasa Poem 87. 

- DESPREZIO EGIN. Despreciar. v. despreziatu. Ezta desprezio egiten gurasoaz, errietako buruaz, Abendu 

Santuaz? AA III 516. 

- DESPREZIOZKO. Despectivo, de desprecio. Beste onelako edozeinbere desprezijozko egitade edo 

akzinoerik egiten dabenak. Astar II 85. 

desprezioso. Despreciativo. Nago animoso, / ari naiz eroso, / oraindik airoso / ez desprezioso. AzpPr 61. 

Ai oiek kasuak, / modu penosuak, / gizon gustosuak, / despreziosuak, / jakinduri gutxiko / orgullosuak. Ib. 84. 

desprimatu. v. desprimutu. 

desprimuarazi, desprimuerazi. Hacer desheredar. Hazi behar nian phüntian traballatzen nintzan hasi, / 

desprimü-eraz nentzan lotsaz, nahiz aita trenderazi. Etch 236 (en otra versión, desprimüt). 


mende. 

221


desprimutu (Urt I 18, Chaho), desprimatu (T-L). Quitar la primogenitura, desheredar. Entzünik egüzaita 

aitak bildü zeitala / bere hiru etxaltez ene desprimützera. Etch 140. [Neska] batetan ezarri nilakoz, izan niz 

desprimütia. Ib. 236. Ene biden urthian banunduen xüti / desprimatüz khexü nin arreba bateki. Ib. 174. 

desprimuztatu. "Desheredar" Lar. 

desprobeditu. (Part. en función de adj.). Desprovisto. Arraza biziatuan, gaixtoan, korrunpituan, ontasun 

oroz desprobedituan, gaixtakeriaz abratsean eta abondantean. Lç Adv * 8v. 

despropiki. "Abusive" Urt I 65. 

despuil. Despojo, botín. v. despila. Konsidera ezazue bada zein handi egin izan den haur, zeini Abraham 

patriarkak despuilletako hamarrena ere eman baitziezón. Lç He 7, 4 (TB onhartuen). 

despunzelatu. v. despontzelaiatu. 

destaina (V-ger-m; (-ña) H (V), Zam Voc), destainu, desdaiña (V-ple), destañe. Ref.: A (destaiña, desdaiña); 

Etxabu Ond (destaña). Dicho o hecho despectivo, hiriente, burlón. "Allégorie, allusion, visée" H. "Indirecta 

hiriente" Etxabu Ond. Tr. Empleado por Añibarro y Zavala, no vuelve a documentarse hasta fines del s. XIX; 

gralmte. vizcaíno, aparece tbn. en algunos escritores guzipuzcoanos del s. XX (T. Agirre, Etxaniz, etc.). Kanta 

ta destaña zantarrik, ipuin loirik edo berba barre-eraginkarri nasairik esan. Añ EL 2 146. Olgetan aitaturiko 

destaiña mingarriak. A BeinB 73 ("pulla o expresión aguda y mortificante, pero sin obscenidad" en el voc. del 

final). Arerioakandik aspaldietan arturiko destaiña ta urruiñ guztiak. Ag AL 161. Artu zituzan [...] burla, barre 

eta destaña ikaragarriak. Itz Azald 34. Juana Mari barreka egoan Txomiñen destañari. Echta Jos 125. Etzaitte 

lotsatu, gizona; esan dodana ezta izan destañe bat baño. Ib. 314. Bestientzat destaña erreza daukatenak. Ag G 

95. Mediku arraio arek yeurti eusten destañiek neuken odol apurre irekiten ipiñi eusten. Kk Ab II 48. Odola 

irakitan zebilkiola entzun zitun Balendinek Txandres arrantzale zarraren semeari zegizkioen irañak eta 

destañak. TAg Uzt 46s. Seme pekatuetatik / --gorrototik, / destainutik-- / seme pekatuetatik / dena dakizu segurik 

/ neuk baino zehazkiago. Azurm HitzB 53. Aundikien gaiñera destaiña jaurtiten dauanak. Ker Ps 107, 40 (Ol 

gutxitzat ditun, Or urruña zabaltzen). 

- DESTAINA EGIN. Desdeñar. v. destainatu. Lamiñeak eutson mattasunari destaña egin eutsan. Otx 12n. 

Piztijak eurak be bixi ixateko destaña egingo leuskijoen zokondo baten. Ib. 116. 

- DESTAINAPEAN. Bajo el desprecio. Obeto uke otsoarekiñ borroka ibilli arkume maitearen destañapean 

bizi baño. Ag G 161. 

- DESTAINAZ, DESTAINEZ. Con desprecio, burlándose. Ea besteri kreituan kalte ekarriko deutsan 

kantarik [...] destañez kantau dozunez. Añ EL 2 153. Dirautsa orri destañez: / Asto ta asto! Zav Fab RIEV 1907, 

541. Destaiñaz erezi eban: Madalen Busturiko / astian birrittan / Bilbora yuaten da / botika gorrittan. A BGuzur 

146. Jaungoikoaren izena [...] aotan arturik lotsa eta itzal baga, destañaz eta burlaz. Itz Azald 88. Destañez 

irribarreka esaeutsan: [...]. Echta Jos 362. Ez etorri nigana destañaz. Kk Ab I 90. Baserriko umiak destañez 

erabilten ebazan. Altuna 94. Ez destañez eta indarrez, maitasun eta eroapenez baño. GMant Y 1933, 190. 

Txandresen semea destañez eta gorrotoz irrikatzearren. TAg Uzt 218s. Zapuzkume ustela! --bota zion arpegira 

gorrotoz baño geiago destañez. NEtx Antz 144. 

- DESTAINAZKO. Despectivo. Aserre egozanean, entzutekoak ziran euren destañazko esanak. Ag Kr 67. 

Atsoari sorbalda gaiñetik erdeiñu ta destaiñazko begirakunea egiñaz. Erkiag Arran 141. Orixe esan, irribarre 

gaizto ta destaiñezkoa egin eta aldegin eban andik. Erkiag BatB 62. 

Etim. Préstamo románico, de la misma familia romance que erdeinu, con paso normal de sd a st; cf. desdeñar, 

etc., en DCECH, s.v. digno. 

destainaka. Burlándose, zaheriéndose. Alkarri destañaka, jeupadaka, irrintzika, zeñek geiago iraun. Ag G 

23. Alkarri destañaka asi dira, guztijen aurrera iñun diranak ataraten dabezala. Kk Ab I 68. 

destainari. "Burlón" A Ezale 1897, 63b. Arteratu zan onetan Piela bera; ta nekez [...] banakatu edo berezi 

ebazan auskari ta destainariak. A Ezale 1897, 45a. 

destainati. Burlón, amigo de burlas. Osalariak, destañatia zan da, onan esautson orduantxe mutillari: 

Despues vas a donde Don Carlos para que te pongan otras piernas nuevas. Kk Ab II 47. 


mende. 

222


destainatsu. Burlón. Destañatsu zatoz goizeon, enaz destaña gura, ta esaizu esangozuna. Echta Jos 153. 

destainatu. Desdeñar. v. DESTAINA EGIN, dedinatu. Bildurra hozkatzen duena, pakea destainatu, / ta 

zin-egin ezetz eta ezetz erantzutea. Azurm HitzB 63. 

destainu. v. destaina. 

destaju (Lar, Añ (-taiu, V)). 1. "Desmaña" Lar. "Abandono" Añ. 

2. (-taiu Vc ap. A). "En duda" A. 

3. "Destaiu, [...] 2.º ocioso, desganado para trabajar" A. 

- DESTAJUAN (Añ, msOch 26). a) "A bulto, a poco más o menos" msOch. v. abasberuan. Destajuban, 

eritxira, ondo ez dakizula. fB Ic I 122. Ez destajuban, eritxijan, dudaan edo guzurrez naastauta, [...] ezbada 

zuzen, artez, argiro ta ziatz. Ib. 43. Destajuban edo sospetxan dakizun inoren palta bat obeto jakiteko. fB Ic II 

195. Destajuban legez egindako konpesinoiak barriztau biar ditubee. fB Ic III 164. 

b) A destajo. Eginza edo obraren bat abasberuan, destaju edo onenbestian arzen dabeenak. Astar II 162. 

destañe. v. destaina. 

destapo (Lar H (G)). "Fortuito, destapoa, ustekabea", "incidente, caso" Lar. "Inesperado, destapokoa" Ib. 

- DESTAPOAN (Lar H). "Exabrupto", "fortuitamente", "improvisadamente", "inesperadamente" Lar. 

destarki (Dv y A SP), destartki (SP, sin trad.). "En rustre, à la manière d'un rustre" Dv. "Rústicamente" A. 

destarru. v. desterru. 

destart (O-SP, SP, Dv, H (L), A), estart (Aizk, H). "Étourdi, lourdaud" O-SP 227. "Errebesa, rudis, rusticus" 

SP. "Sot, rustre, balourd, grossier" H. "Aturdido, torpe" A. Ez [...] yende zoro, nahasi eta destart batzu 

bezala; bañan bai presuna zuhur eta prudent batzuen pare. Mih 292. 

destartu. Figura en SP (destartzea), sin trad. 

destatsa. Desgravación. Erranen duzue "destatsa" ala "itzulpen", hitzak dira desberdin, bainan denek 

beren bustia izaki. Herr 29-1-1959,1. 

destatsatu. Desgravar. Induztrialek destatsatuak zirelarik lantegietan ezarri diruentzat. Herr 29-1-1959, 1. 

destatu (O-SPAd, SP, Lar, Lar Sup, Dv, H (G, L), A). Apuntar; disponer, prevenir. "Mirer ou prendre visée" 

O-SPAd 882. El resto de los testimonios lexicográficos dependen directamente de éste (así SP, Dv, H (en parte) 

e incluso Azkue ("mirar"), que parece haber interpretado mal la trad. fr.), salvo Lar ("asestar artillería, &c., 

sutunpa [...] destatu"; cf. tbn. Lar DVC 206: "apuntar, asestar") y Lar Sup ("disponer" H). Kheinatzen dira 

eta eztute aurthikitzen; destatzen dira eta eztute desarratzen. Ax 54 (V 35). Ethorkizuneko gauzak, [...] nahi 

ditutzu oraidanik gobernatu, trazatu eta destatu. Ib. 66 (V 43, que traduce "alcanzar"; en AxH "resolver"). Guk 

destatzen eta ordenatzen dugun gero hartara heldu gabe, kontu hura konpli ditekeiela. Ib. 117 (V 77). Bethi ere, 

lehenbizitik hartu dugun xedeari, ahal bezanbat, aurthikitzen dioguela, hari iarraikitzen gatzaitzala, hartara 

destatzen eta enkaratzen garela. Ib. 270 (V 181). 

destatua. v. estatua. 

destegi. "Dislocación" Lar. 

destegitu. "Dislocarse" Lar. 

desteinu. v. destinu. 

destenore (B, L, BN, S (-th- S-saug); Chaho (S), Dv). Ref.: A; Lh; Lrq; Izeta BHizt 568. Deshora, hora 

intempestiva, destiempo. "Desthenorez jin ziküzü (S-saug), il nous est arrivé à une heure indue" Lh. "Zu beti 


mende. 

223


destenorean etxera. Destenorea da, etzaitela gan" Izeta BHizt. Aihaltü ziren algarreki Xaxienin / eta etxerat 

abiatü destenorin. Etch 638. Eskolako orena huts egin zuen harekin sobera egonik; destenorea zela ohartu 

zenean, laster egin zuen eskolarat. Laph 88. Destenorean hantxe daudezi lorian, / gau ilhunak ez ditu lotsatzen 

bidean! Elzb Po 221. Elizarat joan ez ditakenean, edo eriz, edo urrunegiz, edo destenore delakotz. Dih MarH 

263 (ap. DRA). Direnak direla, [huts] bakar bat, hain larria delako, konpondu nahi nuke, hemen bertan eta 

destenorez. MEIG V 92. 

- DESTENOREKO. "Inopportunus, inoportun, qui est de contre-saison" Dv. Ez duela gogortasunak, ezta 

alderatzeko ere, destenoreko urrikiak eta biguinkeriak adinbat kalte egiten. MEIG I 179. 

destenplanza (Lcc). Destemplanza. --Eta nork dañatzen digu [kasto izateko]? --Destenplanzak, bistak eta 

konbersazio okasionatuak. El 56. 

destenple. Destemple. Eta, destenpleak itxi egion orduan, asi zan Silvia Silvero konsolaetan. Lazarraga 

1143r. 

destera. v. geztera. 

desterramendu (SP). Destierro. v. desterru. Lurrean den hainitz manerazko desterramenduak. SP Imit III 

21, 3. 

desterratu (Lcc (-adu), Volt 54, SP, Urt I 452, Dv, H), destarratu (Ht VocGr ( Lecl), VocBN). 1. Desterrar 

(sentidos prop. y fig.). Tr. General en los textos antiguos; aparece en ocasiones emparejado con otras palabras 

de significado similar, tanto en su sentido propio (deserritu, etc.) como fig. (aihenatu, etc.). Falta en muchos 

autores desde el s. XIX, sobre todo al Sur. La variante destarratu sólo la hemos encontrado en López (AR 284). 

En DFrec hay 10 ejs., 4 de ellos septentrionales. 

Damatxo baten amoreminak / narabil desterradurik. Lazarraga 1184r. Ene adimenduaren inoranziak desterra 

itzazu zeure doktrinaz. Mat 283. Ezen Iaunak eztu nahi doloratu hangoa [Purgatorikoa] / hanbat nola hondalera 

desterratu gaixtoa. EZ Man I 120. Alferkeriaren herritik khentzeko eta desterratzeko. Ax 25 (V 15). Egotz 

balezate desterraturik Erresuma guztitik kanporat. Ib. 576 (V 370). Desterratzen dituela sekulakotz bere 

begietarik. SP Phil 53. Gaizki permitidu izan da / ez batzuk desterretea / eta Orana lanza banagaz / laurak 

bidaldutea. BBizk 28. Desterratua eta hastandua bere herri dohatsutik. Ch III 59, 4. Zeruetatik desderraturik 

[sic]. CatCeg 12r. Biotzeko penea desterra bidi. Acto 68. Desterratu zuten Patmosko irlarat. Lg II 95. 

Ispirituetarik ilhunbeak desterratzen eta sunsiarazten dituela. Mih 91. Zerutik da Aingeru hain ederra bere 

lagun guziekin bethiko desterratua. Brtc 97. Desterrátuak urruti leku soilbateán. LE Doc 107. Betiko zerutik 

deserrituak edo desterratuak. Gco I 76 (cf. Gco II 68 desterratu edo aienatu). Desterrauko ez ete da nosbait 

nasaitasun aiñ andija? JJMg BasEsc 261. Albalegi mundutik erbestetu edo desterraduko leuke. Astar II 227. 

Etsaiak egin baitzituen bere egin ahal guziak egiazko Erlixionea Lurretik desterratzeko eta ezeztatzeko. MarIl 

120. Printze bat bere herrietarik desterratua. Jaur 188. Desterratu nazazu / gezurra bada. Xe 300. Desterraturik 

utzi ditzagun / pekaturako pausuak. Ud 145. Hamar urterentzat desterratua. HU Aurp 91. Aphezpikuak eta 

aphezak zituzten hil, kasatu, desterratzerat bortxatu. Elsb Fram 127. Desterratü egoiteko bihotzmina. Ip Hil 183. 

Amerikarat desterratzen direla. Prop 1906, 167. Nahiz Frantziak desterratua, sartu zen berehala frantsesen 

oinazetan parte hartzera. Lf ELit 248. Hainitz Azkaindar herritik urrundu eta desterratu zuten gaixtoek. Zerb 

Azk 34. 

(Part. en función de adj.). Agur geiago andrea, zure deiez gaode Evaren hume desterratuok. (Areso, c. 

1591). FLV 1991, 121 (desterratu Is TAV 3.2.12, Harb 7, OA 8, El 7, Iraz 5, Añ CatAN 5, Dh 87, CatB 12, 

CatLuz 4, CatEliz 455, CatAe 6, CatR 7, CatSal 7, Legaz 6, Mdg 159, CatUlz 4; desterradu Bet 7, Cap 7, VJ 14, 

Arz 22, CatCeg 3r, CatAnz2 6, CatLlo 6, CatBus 5; deserritu CatOiq 255, Cb CatV 7). Eitzia nüzü, praube eta 

desterratü nizana, etsaiaren lürrian. Mst III 48, 3. Euskaldun desterratua. Guilbeau in Onaind MEOE 468. 

2. Desplantar. Cf. VocNav: "Desterrar, sacar de la tierra". Landare azkarra desterra ditake eta lur arrotzean 

sar. Larz Hiru 146. 

desterratzaile (Dv). (El) que destierra. Berthuteen predikatzaillea eta bizioen desterratzaillea. EZ Man II 

183. Zu zera bai gaueko / gu gordetzallea, / tristuren biotzeko / desterratzallea. Arr May 144. 

desterru (S ap. Lh; Lcc, SP, Urt I 17, Arch VocGr, Dv, H, Foix ap. Lh), destierru, destierro, desterro (Chaho), 

destarru (Ht VocGr Lecl), desterri (H [?] ap. Lh). I (Sust.). 1. Destierro. Son frecuentes las expresiones 

mundu honetako desterru y desterru(z)ko leku. Seguido de hau suele referirse al Mundo con respecto al Cielo. 

"Abannatio, urthebatéko [...] destérrua" Urt. Tr. General en todos los dialectos. Falta casi por completo al Sur 

al menos desde mediados del s. XIX y no es raro encontrarlo emparejado con erbeste, etc. La forma más 


mende.


empleada es desterru, gral. al Norte y predominante al Sur, sobre todo en los textos antiguos: así, en vizcaíno 

hay desterru en Betolaza, Capanaga (7), Arzadun (22), J.J. Moguel (BasEsc 87), CatLlo (6) y CatBus (6);. 

destierru en Viva Jesús (14), DurPl y F. Bartolomé (Ic I 64); desterro en Moguel; destierro en CatAnz2 (6). En 

textos alto-navarros, desterru en Isasti (TAV 3.2.12, 6), Elizalde (7), Mendiburu, Lizarraga de Elcano (Ong 43v), 

el catecismo de Añibarro (CatAN 6), CatAe (6), Legaz (6; glosado con erbeste) y Mendigacha (159); destierro en 

CatB (12), CatSal (7), CatR (7) y CatUlz (5); desterro en CatEliz (456). En cambio, en guipuzcoano, salvo 

destierru en Ochoa de Arin (8) y desterru en Xenpelar, sólo encontramos destierro (CatCeg 3v, Irazusta 5, 

Cardaberaz (Eg II 310), Guerrico I 469). La forma destarru se documenta en AR. En DFrec hay 3 ejs., dos de 

ellos septentrionales. 

Eta desterru au igarota erakuskuzu Iesus. Bet 7. Haragiaren desira guztien desterrua. EZ Man II 79. 

Desterruan bizi. Harb 261. Bekhatorearen munduko punizione bat, zein baita bere herritik desterrua. EZ Eliç 

273. Bide hartaz gizona maiz bihurtzen da bere gana ezagutzeko desterruan dela. SP Imit I 12, 1 (Mst 

desterratürik, Ip desterrüzko lekhü, Ol atzerri, Pi erbeste). Bederen mundu huntako desterruan ahal daiteken 

bezanbat. Ch III 25, 5. Konsola ezazü ene desterria, ezti ezazü ene doloria. Mst III 48, 4. Etziran aski izandu [...] 

tormentu ta erbestu ta desterru guziak ere. Mb IArg I 134. Bere desterruko denboran. Lg I 311. Destarruzko 

lurrian igaraile zirela. AR 337. Lurra desterruko lekhu bat da. Brtc 129. Espiritu alegrija / destierru onetan / 

balioko dau asko / konsola gaitezan. DurPl 94. Desterruzko leku huntan / bakotxak egin dezala / zure 

borondatea. Monho 72. Desterro edo erbeste onetako naigabeak. Mg CC 204. Komunione Saindu hau izan 

dadin enetzat [...] amodio desordenatuen desterrua. CatLuz 39. Ardiets diezaguzu, nigarrezko desterru huntan, 

hain beharrak ditugun graziak. MarIl 104. Gal erazi gütüzü ni eta etxia / desterrin ezari familia güzia. Etch in 

Etxde JJ 131. Hoberena laiteke ezen / goatea mundu huntarik / nola desterru batetik, / lehiaz bere herrira. Gy 

170s. Haina juiatua izanen da heriotzera edo desterrura. Dv Esdr 7, 26. Ene desterruko egunen partalier eta 

arintzale. Hb Egia 94s. Desterru huntako zorion bakharra. Laph 88. Desterruan urterik / ez degula igaro. Xe 

175. Kharats bazen desterrüzkü [sic] ogi hori, eztitzen zian Jesüs haurraren presentziak. Ip Hil 127. Ez 

bakharrik nigarrezko desterru deitoragarri huntan, bainan bai zeruan ere. Lf Murtuts 12. Babilonako desterru 

egunetan. Leon Mt 1, 11. Ez dute hargatik / desterru hartarik / ahanzten aitarik / ez eta amarik. Xa Odol 168. 

Amak, erantzutean, / zoriontsu naizela, / erantzungo die / nire bizi moldeko / desterru gaitz hontan. Azurm HitzB 

46. 

v. tbn. Mat 6. Harb 7. Ax 609 (V 391). Hm 181. Gç 169. Dh 87. Arb Igand 198. Prop 1906, 167. Lf ELit 179. 

2. "Desterri (S-no), épreuve, malheur. v. destorbü. Desterrü (S)" Lrq. 

II (Adj.). 1. (Pred.). "Desterru dabilla, exilé" SP. Nigarrezko haranetik, / arren, enzun auhenak: / Eba 

flakoaren ume, / desterru gabilzonak. Hm 181. 

2. (Como adj. pleno). Desierto. Bertze haur guziak sorthu eta laster beren amek ereman zituzten lekhu 

desterru haietan barna Arropa-Beltza gana dino. Prop 1876-1877, 96. 

destetxa. v. desditxa. 

destierazi. v. distirarazi. 

destierro, destierru. v. desterru. 

destimonio. v. testimonio. 

destinatu (Chaho). Destinar. Tr. Documentado desde Leiçarraga; es poco usado al Sur, y frecuente sobre 

todo en suletinos y bajo-navarros. Zazpigarrena [eguna] reserbatzen du eta reposatzeko destinatzen. Lç Ins D 

5r. Egun hek baitire bereziki othoitz egiteko destinatuak eta eslejituak. CatLav 326 (V 161). [Demoniuak] dira 

bekatoren eternalki tormentatzera destinatiak. CatLan 29. Gure debozionen eiteko destinatu edo zatitu tugun 

denborak. AR 16. Sira, hoiek dütüzüla / zük galthatü neskatillak, / Halihatan moruari / destinatürik direnak. 

Xarlem 813. Aingeru tropak / zituen kreatu / Jaungoiko onak / eta destinatu / gure gidatzeko. Monho 92. 

Jainkoak zerukotzat hautatu dituen guziak destinatu dituela bere semearen iduriko izaterat. Dh 252. Hortara 

izan dire ere destinatuak. TB 1 Petr 2, 8 (Lç ordenatu, He ezarri, Dv jarri). Izanen baita ene Aitak destinatu 

dion kentako. Hual Mt 20, 23 (Samper destinatu; SalabBN preparatu). Bekatu mortalean hil diren gizonentzat 

destinatu dohakabetasuneko leku bat. CatLuz 30. Ene aitak destinatia ükhen nian espusatü. Etch 238. Jainkoak 

hautatu du Maria bere Ama izaiteko, destinatzen zuelarik, hautza hortaz, sekulan izanen den dignitaterik 

goreneko. Jaur 343. Yainkoak guretako destinatia dien eternitateko gloria (Luzaide, 1869). ETZ 281. 

Destinatuak gaude / bagabiltza oker, [...] / kristabak, eriyotza / gurekiñ da laister. Ud 112. Zuentzat destinatua 

den tenpluan. Arb Igand 180. Jaungoikoak destinetuik daukena bekatu mortalian illtzen direnandako. CatUlz 48. 

(Part. en función de adj.). Jaunak, heltü gira / lekü destinatiala. / Ferragüs hel artio / gitian retira. 'À 

l'endroit convenu'. Xarlem 497. 


mende. 

225


destinazio. Destino. "Fatis auctoribus, probidentziaren vel Jainkoaren borondatearen podorez vel eskuz [...], 

destinazioaren podorez" Urt III 104. 

Objetivo. Aphez guzien destinazionea da erlijionearen jakitatearen hedatzea gizonen artean. CatAst (ed. 

1842), III. 

destinu, destino (Chaho), destingu (T-L), desteinu (T-L). Destino. "Destin, destinée" T-L. Destinguaren 

ondotik heldu direla gertakariak edo hautua. Lf in Zait Plat XXII. Gizonaren destiñua, nondik norakoa. Vill 

Jaink 109. Azkoitirako destinuakin. Uzt Sas 161. Emazte batek zidan / eman bendizioa / ta eskatu ere hausi / 

nezaion destinoa. Azurm HitzB 32. 

destitiatu (Lar VocS). "Destetar" Lar. "Sener, dezneztu, (L) destitiatu" VocS. 

destitxa. v. desditxa. 

destokitu. Mover(se), cambiar de lugar. Ez gatxakoz bildur izango [...]; destokitu dogu, Uriti bota danian. 

Mg PAb 214 (VersBasc 13 kendu degu igo bear etzuen tokitik). Azken mende huntan, Eskual Herria biziliarrez 

emendatu da. Eta biziliarrak destokitu dira. Hemengo eskualdea biziliarrez murriztu bada, hortxekoa berritz 

biziliarrez aberastu da. Herr 3-5-1956 (ap. DRA, s.v. biziliar). 

(Part. en función de adj.). Dislocado. Azur lokatu ta destokitubak zuzenduten dakijezanak. Mg PAb 52. 

Descolocado. Eta "Os Lusiadas" baten doinu jasoa destokitua ageri da, Mogelek esango zukeen bezala, 

[...] nobela arrunt bat itzultzean. MEIG II 85. 

destokitze. Descolocación, dislocación. "Ezker aldera destokitze" (Left Dislocation). MEIG VI 160. Berari 

egin zioten bidegabekeriak mundu osoaren izaera eta egoera nolaerebait bere onetarik atera zuela eta destokitze 

horrek ekarri beharko zuela [...] zegokien eraso ikaragarria bere borreroen gainera. MEIG IX 97. 

destolatu. Desplegar. v. destolestu. Bandera destolatuaz, ajolakabe, korrika ta egaka bezala, nere 

desditxarako ibilli naiz. Cb Eg II 21s (Dv LEd 53 hedatuz). 

destolestatu. "Desplegar" Lar. 

destolestu (Lar). 1. "Arbolar bandera", "desdoblar", "desplegar", "tender", "descoger" Lar. "(A) banderas 

desplegadas, bandera destolestuaz" Ib. 

2. Descubrir, aclarar. (Cf. lat. explico). Destolesteko edo ikusiarazteko guziei an klaro Jaungoikoaren 

probidenziaren juizio sekretoak. LE Urt 2 (ms. 1r desplegatzekó [...] juizio sekrétoen téla miragárria). 

destorbatu (Chaho), estorbatu (SP Dv y A). 1. Estorbar, molestar, trabar. "Détourner" SP. Bekatu 

mortaleak estorbatzen du eztezagun erdetzi Iaungoikoarenganik Mezakoan anbat probetxu. Ber Trat 27v. 

Determinatzen duela genzera estorba dezaken guzia bereganik. Ib. 41v. Ene gainean ene etsaiek irririk sekulan 

eztagitela: ezen ni estorbatzeaz añhitz darasate. Harb 329. Zerk haboro destorbatzen eta khexa erazitzen zütü. 

Mst I 3, 3 (SP trabatu, Ch, Ip traba eman). Heltü behar badüt ihurk, ez kreatürak batek ere, ezin destorbatzen 

ahal naian phüntiala. Ib. III 31, 1. Eztiótela estorbátzen bere ofizioak nekazariéi salbátzea. LE Prog 96. Minak 

gütü destorbatzen. UNLilia 18. 

2. estorbatu (Lh), destorbutu (S-saug ap. Lh). "Arriver malheur (à quelqu'un)" Lh. "Estorbatu, avoir un 

accident" Ib. 

destorbu (Chaho), estorbu (Lcc, SP Dv). 1. Estorbo, tropiezo, dificultad, obstáculo. "Estorbo", 

"impedimiento" Lcc. Estorbuau gen badezagu. Ber Trat 27v. Garaitzeko difikultade eta estorbu guziak. Ber 

Doc 164r. Kalteak gatik eta estorbuak gatik pazienzia izaitera. Harb 242. Zerbait estorbu aphur gatik egiten hasi 

zarena utzten. SP Imit III 6, 1. [Saintiek] destorbiak handirik eta hanitx gisatako tentazioniak [ükhen zitizien]. 

Mst III 35, 3. Konsola gieztezu destorbu suerte hetan. AR 309. Gure bekátuak dire askotán gorputzarén 

gaitztáko, ta estórbu sendatzekó. LE Ong 22r. Ez baitagiuei egiten berze gaizarik, ezik [...] estorbu sukalte lanen 

antzatako. Mdg 132. 

2. (S; Gèze, Dv), estorbu (L, BN, S). Ref.: A; Lrq; Lh (estorbu). Desgracia, penalidad, desastre, accidente. 

"Calamité, trouble, dérangement dans l'ordre des choses" Dv ( A), que cita a SP (pero cf. supra). "On dit plus 

souvent malür" Lrq. Eztüzü behar egin phüntü hortan hasperenik, destorbü zonbait hel eztadin amurekatik, 

ostia saintia [...] egoitzerazirik. UskLiB 92 (UskLi 85 desodre). Sü hun bat phizterazi, zuintan biak bere aisan 


mende.


idortzen zirelarik alkharri bere destorbiak khuntatü beitzütien. MaiMarIl 119. Botiguak dira gaizarik hobenak 

destorbien egarteko. Ip Dial 67 (It, Ur desgrazia, Dv estrapu). Destorbüz hil izan dela. Ip Hil 43. [Gezürrak] 

erakar ditzazke ere nahigabe, destorbü eta itxuskeriak. Const 20. Egun batez destorbu izigarria gerthatu zen 

[...]: lur-ikara batek bazterrak oro iharrosi baitzituen. Lf Murtuts 2. Destorbu handiagorik ez baitzuten izan!... 

Ib. 17. 

destorbutsu, estorbutsu. (El) que padece tropiezos, dificultades. Naizen pobre, kaltiar, estorbutsu, 

penatua, gaitzetsia eta tribulatua, baldin gero zure gogaragoko zerbitzurik neke hautan egiten baderautzut. Harb 

143s. 

destorbutu. v. destorbatu (2). 

destordenari. Extraordinario. v. destraordenario. Azken kunbatian dizügün / presa bat ezin ederrik / eta 

nonbre destordenari bat / hatzaman khiristietarik. Mustafa 137 (ap. DRA). 

destorditu. "Étourdir, causer dans le cerveau quelque ébranlement qui trouble la fonction des sens. Aturdir, 

atolondrar, atontar; sobrecoger, sorprender" Chaho. Nun ziradei Errumako / habitant destorditüak / Egün 

behar dütüzü / orok galdü biziak. Mustafa 25 (ap. DRA, que traduce, con dudas, "desafortunado"). 

destraordenario, destraordinario (H). Extraordinario. Cf. H s.v. destapoa: "Quant au changement de la 1. e 

syllabe de estropiezo en des, on le trouve en d'autres termes, par ex. destraordinarioa pour estraordinarioa". 

Gerta eztadien amoreak gatik herri haukien arthean gauza destraordenariorik zu eta ni fiador garen arthe 

huntan (Sara, 1773). ETZ 134. 

destrenpu (S ap. Lh y Lrq; Chaho, Gèze). 1. "Indisposition" Gèze. "Faiblesse" Lh. Athorra bat eman 

deitazü destrenpien erekeitia. 'Pour rémedier à mes maux'. Etch 242. 

2. "(Adj.) indisposé" Lh. 

destrenputu (S ap. Lrq; Chaho, Foix ap. Lh). "Tomber malade, en syncope" Lh. "Commencer à être indisposé. 

Empr. béarn. destrempá, perdre la trempe" Lrq. Destrenpütü da eta, etxera heltü ondoan, eraman die 

phausatzera. Herr 18-9-1958, 3. [Aita] destrenpütü da, abiatzen zelarik axuri baten lahardekatzera eta laster 

zenthü da. Herr 5-5-1960, 3. Lezekari gazte bat, 350 metra lürpian barna zelarik, destrenpütü da. Herr 16-11- 

1972, 7. 

destrenputze. Indisposición. Destrenpütze. Herr 11-12-1958, 3. 

destresnatu. Desaparejar. Egia da gure La Capitana ere, bakarrik peleatu zalako, destresnatua gelditu 

zala berrogeita iru gizon illak eta beste ainbeste eriturekin. 'Sufrió fuertes averías'. Izt C 442. 

destrubitu. v. distribuitu. 

destruitu (Lcc (-idu), Urt I 34, Ht VocGr 348 (destruzea [sic]), VocBN, Gèze). Destruir, aniquilar. Bere 

burua destrui dezan eta gal dadin. Lç Lc 9, 25 (He, Oteiza, Dv galdu, TB, Brunet desegin). Zerren jarri da 

[Salbatierra] / guztia destruidurik. Lazarraga 1202r. Galdu edo destruidu ote deban jokuan [...] bere semean 

hazienda. OA 155s. Eliza ez dutela behinere akhabaraziko edo destruituko. CatLav 57 (V 37). Zure baitan diren 

afekzione biziotsu guziak destruitzen. He Gudu 37 (SP 10 garaitzeko eta hiltzeko). Jinkuak destrui othe lezake 

Mündia? CatLan 28. Ikusiren düzie Didie / Lonbardiako Erregia, / nula destruitüren dian / ordian aita Saintia. 

Xarlem 1528. Destruitua izaiteko nahi duzunean heriotzeaz. JesBih 446. Palaziuak bertarik / dirate destruitürik. 

UskLiB 217. Erdiak destruitu, / beste erdiak ereman, / obra onik indute / gure erresuman. Bordel 180. Ez naz 

xin aren [legiaren] destruitra. Hual Mt 5, 17 (SalabBN destruitu; He, TB, Samper desegin, Dv ezeztatu). 

Untasunen galtzeko, kostuma unak korronpitzeko eta etxeen destruitzeko bezik eztiren yokuetaik (Luzaide, 1869). 

ETZ 278. Bere buruak destruitu, bere nahitarat ithoz, urkhatuz edo pistolet kolpe bat bereri tiratuz. Elsb Fram 

176. Sakrifizioa da Jainkoaren ohoretan destruitzen den Bitima batez, hari egiten den oferenda edo eskaintza. 

CatJauf 112. 

destruitu. v. distribuitu. 


mende. 

227


destruitzaile, destruizale. Destructor. Baldin biak nor bere aldétik barinbadire desgobernátuak, orduán ez 

laguntzalebát bera bekalákoa, baizik destruizalebát paréjoa juntatudá. LE Matr5 296. 

destruizio (Lcc), destrukzione, destruizione, destruizino, destruzione. Destrucción. Iudizioaren eta gizon 

gaixtoén destrukzionearen eguneko. Lç 2 Petr 3, 7 (He galtzapen, TB ezdeuste, Dv xahupen). Sodomaren 

destrukzione hurbilla. Urt Gen 18 (tít.). Erejiien destruizinoa. Urqz 34. Zuen edifikazionekotzat eta ez zuen 

destruzionekotzat. He 2 Cor 10, 8 (TB desegite, Dv galbide, Ol, Ker kalte). Haizek buhatu baitute, eta eman etxe 

horren kontra, erori eta destruizionea handia izan da. EvL Mt 7, 27 (Lç desegite, SalabBN destruizione, Ur, IBk 

(h)ondamen, Dv leherpen, Hual desegingua, Or porrokaldi, Leon desmasia, Ker ondapen). Jerusalemeko 

hiriaren setioa eta haren destrukzionea. Elsb Fram X. 

destu (Lar H). "Conjetura" Lar. Destu edo igerrusiyak (konjeturak) egitea. BPrad EEs 1913, 218. 

destu. v. jestu. 

desturatu (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Gaspiller" Lh. Gisa horrez, uste dü minixtroak eztela hainbeste ogi 

phuzka destüratüko. Eskual 8-12-1908, 4 (ap. DRA). 

desturatzaile, desturazale (Sc ap. Lrq). "Qui gaspille" Lrq. 

desunest. v. desonest. 

desunio. Desunión. Desünionian jarri familia oro. Etch in Etxde JJ 103. Katolikuak unitutzeko / esan du 

Aita Santubak, / [...] desuniyotik zer datorkigun / gerok atera kontubak. Ud 140. 

desunitu (Urt II 377). Separar. v. bereizi. Jangeikuak bada xuntatu diona, etzala berex edo desuni gizonak. 

Hual Mt 19, 6 (Samper desuni; TB, SalabBN berhez). 

desurretu. Desdorar. Cf. Lar desurreztu. Aide gorriaren azpian / akre ta zimur, legor / urre desurretu / 

buztindua. Azurm HitzB 68. 

desusantza. "Abusio" Urt I 65. 

desusatu. "Absolere" Urt I 48. "Desusar" Lar. 

desustraitu. Desarraigar. v. deserrotu. Tamariza eta pikondoak / nere haurtzaroko izarotik / denak erroz 

desustraituak izan dire denak! Lasa Poem 62. 

desuhuratu. v. desohoratu. 

desuhure. v. desohore. 

desuztartu. "Abjugare" Urt I 27. "Desuncir" Lar. 

deszimurtu. "Desarrugar" Lar. Birjinia deszimurtuxe zen hori aditzean, irhi phixka bat egin zuen. Birjin 198. 

deszizkute (Lar). Desembolso. Ikusi daiguzan orain deszizkute eta irabaziak (R. Murga 

Murgategui, 1894). JFlor. 

deszizkutu. "Desembolsar, deszizkutu, zizkutik atera" Lar. 

deta. v. detu. 

detaile, detalle. Detalle. v. xehetasun. Orobat abantail berak aurkituko tuzuela Konstituzionearen bertze 

parte guzietan, zoinen detaillean ezin orai sar bainiteke. Revol 139. Jautsi behar da xehetasunerat edo 

detaillerat. Dh 103. Itxurako gizona, / altua ta gaztia, / ondo egiñak dauzka / detalle guztiak. EusJok II 162. 


mende. 

228


Detalle gotiko bat erantsi nai diola. Lek SClar 116. 

detar. (Verbo) transitivo. Naiz-ekin erabiltzen diran aditzetan (naiztarrak), [...]. Det-ekin erabiltzen diran 

aditzetan (detarrak), [...]. Anab Aprika 5. 

detenitu (Lcc (-idu), Chaho). Detener, retener. Nun arkitzen ziraden arima justuak deteniturik, Kristoren 

etorrerari itxedeten. OA 34. Langiñaren nekea, trabajua edo izardia, arrazoi bage ez pagatzea edo detenitzea. 

Gco II 7 (192 detenitzen edo geratzen). Detenítus petizio bakótxean, xegátus, ausnártus ta errekozitus bekála 

biotz-bárnean. LE Ong 85r. Beriala asi zan / kartak detenitzen / intenzio aundiagaz / ezkontza galdutzen. Balad 

230. Berriz detenitu ninduten. MEIG IX 68. En DFrec hay 60 ejs., referidos a "detener la policía"), además de 13 

de detentzio y 6 de detenzio. 

determinarazi. Hacer determinarse, hacer decidirse. Au, admiraturik, determinatuzé, ta Jaundi anitz 

determinarazizué, bataiátzera. LE JMSB 260. 

determinatu (-adu Lcc). Tr. Si lleva orac. subordinada, ésta gralmte. se construye con sust. verbal en alativo; 

hay tbn. ejs. con -t(z)ea (siempre con determinatu trans.) en Lizarraga y Uriarte, con -t(z)eko en el primero, y con 

-t(z)erako y -t(z)en en Lazarraga; lo hallamos además con una completiva con -la en Beriain y Lizarraga. En 

DFrec hay 16 ejs. de determinatu; hay además 3 de determinatzaile. 

Determinar, decidir, disponer. Aprobatzen eta aboatzen dugu Konzilio zaharréz determinatu izan dena. Lç 

Ins G 2r. Egin lezatenzát zer ere hire eskuak eta hire konseilluak lehenetik egitera determinatu baitzuen. Lç Act 

4, 28 (He ordenatu, TB manatu, Dv xedatu, Ol erabaki). Eta determinatu zuten partitzera Bazkoa 

Erresurrezioko egunean. Ber Trat 112v. Determinatu zuen Kristioak bear duela prokuratu tenploan zerbait 

ofrezitzera. Ib. 59r. Determinatzen du obratzera alako moduz nun [...] desegiten ditu aragiaren berotasunak. Cb 

Meza 154s. Azkénéko determinatuzué ausentátzea. LE JMSB 156. Determinatuzué gaubát osó-osoa pasátzea 

tormentatzen. Ib. 232. Determinatuzúte bearzéla itzúli. Ib. 386. Zortia thira ezazie / bi anaiek bertan, / 

determinatürik izan dadin / zien partiak istantian. Xarlem 11. Pablok determinatu zuan Efesotik aurrera 

pasatzea. (Act 20, 16). Ur in BOEg 2249 (en otra vers. del propio Uriarte, ib. 1795, erabaki). 

Determinarse, decidirse. Espiluak arzaiterako / oi dira determinadu. Lazarraga 1154r. Ni legez bizi dala 

peneaetan, / determinadu baga rendietan. Ib. (B) 1193vb. Eskatzera determinatzen denean. Ber Trat 29r. Jaun 

bera determinatü denian haien erranen eta ezagütze ükhenen dütianetan gaiñen. Mercy 21. Yá aurzututik 

determinatuzé konserbátzera birjin bizi guzian. LE JMSB 112. Determinaturik alá zegoláik gáuas joateko. Ib. 

156. Pakamentia ükhenen dük, / orai determina adi. Xarlem 315. 

Determinar, precisar. Ezin determinatu debanean ere zenbat diraden gutxi asko. OA 133. 

(Part. en función de adj.). Determinado (en gramática). v. mugatu. Sintagma determinatu baten barrenean. 

MEIG VI 140. That doctor eta gainerantzekoak determinatuak diren bitartean beti, euskaraz mugagabeak ere 

aurrera daitezke. Ib. 160. 

determinazio, determinazione. Determinación. Determinazio firme bat ez bere bizitzako tenpora guztian 

beinere pekaturik egiteko. Iraz 63. Protestatzendút au déla ene gogoarén determinázio firmea. LE Ong 110r. 

Artzea determinazione firme bat ez berriz beñere bekaturik egiteko. CatB 66. Baita gordakaiatu ere zuzenkiro 

beren naidarra edo determinazioa. Izt D 43. Elizaren determinazione saindiak errespetatzen (Luzaide, 1869). 

ETZ 278. 

determinismo, determinismu. Determinismo. Determinismua, ots, izakiek beti berdintsuki jokatzea. Vill 

Jaink 46. Izadian bat ere xederik ezpalego, determinismurik ere ez legoke. Ib. 46. En DFrec hay 3 ejs. de 

determinismo. 

determinista. Determinista. Deterministek eztute esaten, ba, gizonagan ikusten diren gauzak izadiaren 

baitezpadako agerkizun batzuk besterik eztirela? Vill Jaink 48. 

detestatu. Detestar. Heresia guziak ditugu detestatzen eta abhorritzen. Lç Ins G 2r. Dolu hartzen baitute 

bere bekatiez eta hurak aborritzen eta detestatzen. Tt Arima 27. Higuiñzen ditudala eta detestatzen. He Phil 77 

(SP 75 arnegatu). 

detestazione. Detestación. Halakotz hek ditugu abhorritzen eta dadutzagu detestazionetan bere erroretan. 

Lç Ins G 2v. Aitatasunezko begi eme batez behatzen ohi zuena detestazionetan harturik. Lç Adv * 8v. Iinkoaren 

amorekatik odio eta detestazione diana bere bekhatien kontre. Tt Arima 26. 


mende. 

229


deto. v. detu. 

detse, dets (S ap. Lh), detsa (Casve). Propósito. "Dessein" Casve. Berthütian aitzinatzeko hartü düzün detse 

azkarretik. Ip Imit III 6, 6 (Mst deseñ). Bere huntarzünaren detse handi hori Jinkoak ezagüterazi zian Adami eta 

Ebari. Ip Hil 7. Jinkoak bere detse saintietan markatü thenoria. Ib. 185. 

"Tàche. Negiak badu bere aldia: egin behar du bere detsa" Lh. 

dettu. v. 1 deitu. 

detu (V-ger-m ap. A; Dgs-Lar 3), deto (V-ple ap. A; -th- Ht VocGr H), deta (A Apend). "Secte, thema, 

dethoa" Ht VocGr 422. "Genio" Dgs-Lar. "Manía. Deto txarrean sartuta" A. "Empeño, manía, obstinación" A 

Apend. v. detute. Ik beti orrelangoxe detua ta ekiña. A BeinB 63 ("detu, manía" en el voc. del final). 

detute. "Detu" A Apend. 

detxema (Ht VocGr, Lar, H (L, BN, S), Foix ap. Lh), detxima (Arch VocGr, Gèze), detxuma (SP, Urt), dexema, 

dexima. Diezmo, décima parte. "Detxuma biltzaillea, qui amasse les dîmes, detxumaria" SP. "Addecimare, 

[...] detxumak biltzea" Urt I 137. "La dîme, le dixième" Arch VocGr. "Dîme, rente" Gèze. v. hamarren, 

dekuma. Tr. Sólo septentrional; es mucho menos común que hamarren (q.v.) y no es infrecuente encontrar las 

dos palabras en un mismo autor. La forma más extendida es detxema (dexema en Tartas y, alguna vez, CatLan 

(v. 106)); hay detxima en Haraneder, EvL, CatLuz, un texto de Revol de Ustaritz, Hiribarren, Inchauspe, Barbier 

y, junto al más frecuente detxema, en el TB de 1828 (dexima en Monho); detxuma en Urte, CatLav y Baratciart. 

Detxemak pagaitzazu primiziarekin zuzenki. FPrBN 8 (FPrS 16, Bp I 112, CatLan 15 detxema, CatLuz 20 

detxima). Denboraren dexemak Iinkoari renda ginzan. Tt Arima 84s. Urte orotan guregati bizi baikira, gure 

kreazalia baitan haren dexemetan hilik egon gitian. Ib. 85. Hik niri emango darozkidakan gauza guzietarik 

emanen daroat osoki detxuma. Urt Gen 28, 22 (Dv, Ur hamarrenak, Bibl hamarrena). Berrogoi egun, zeinak 

baitire urthearen detxuma. CatLav 383 (V 185). Zeren pagatzen baiduzue detxima mendarena. He Lc 11, 42. 

Detxuma zuzenki egiten ez dutenek. Brtc 65. Thürkek beren honen detxema die prauer emaiten. Egiat 267. 

Examina zazue zenbat kuantitate hartarik emaiten zinduten Detximaren eta Premi[zi]arenzat. Revol 137. 

Galduak gatik / betiko deximak / urrikaldurik / gutaz jende onak / olatak elizan / [...] dire ofrendatuko. Monho 

62. Eta emaiten dut neure onthasun guzien detxima. TB Lc 18, 12. Sazerdozioa errezebitzen dutenak badute 

manakuntza bat legearen arabera hartzeko populuaren detxema. TB He 7, 5. D'Arcargos Arbelak detxima 

Urdainzko / Bilhakatu baitzuen aldiz Baionako. Hb Esk 148. Pagatzen duzue mantharen, anetaren eta kuminen 

detxima. EvL Mt 23, 23 (SalabBN detxemak, Ip detximak). Belhar batzu dira, zeinetarik ere detxemak bihurtzen 

baitzituzten Farisauek. HeH Mt 23, 23n. Melkisedek, hoiek dirade zure etsaiek edeki gaizetarik; eta detxema ere 

har zazü orai nihauren eskutik. Abraham (ap. DRA, que no da más ref.). 

- DETXEMA-LUR (S-saug ap. Lh), DETXIMAKO LUR. "Terre payant la dîme" Lh. Oilarburuko haitz 

handienaren puntan, detximako lurretik kanpo. Barb Sup 79. Ziberuko detxema lürrian sorthiak oro, sortzapenez 

"frank" libre dirade. Mde Pr 50s. 

Etim. v. FHV 78. 

detxemari (Chaho), detxumari (SP). Diezmero. 

detxematu (Lar VocS), detxumatu (SP, Urt I 137). Pagar el diezmo. "Addecimare" Urt. "Dîmer" SP. 

"Dezmar" Lar. "Décimer" VocS. Ezen detxematzen dituzue menta eta anisa eta kuminoa eta utziten dituzue 

Legeko gauza pizuagoak. Lç Mt 23, 23 (v. tbn. Lc 11, 42; TB, EvL, SalabBN, Samper detxema, etc. pagatu, 

HeH hamarrenak bihurtu, Ur amarrendu, Dv, Leon hamarrenak eman). Abrahamtan detxematu izan da Lebi 

bera ere, zeinek hamarrenak hartzen ohi baititu. Lç He 7, 9. Bainan heien sorterroan tokirik ez zuenak 

detxematu du Abraham. TB He 7, 6. 

detxima, detxuma. v. detxema. 

deubru. v. deabru (2). 

deuen. "(V-m), dicen los niños en sus juegos para significar que se reanuda el juego interrumpido" A. 

deun (V-arrig sg. EI 331; Bera). Santo, sagrado, sacro. (Neol. creado por AG en 1895, de deunge, 


mende. 

230


seguramente a partir de van Eys, cf. NeolAG). "La forma paralela del actual adjetivo don o done (san, santo) es 

evidentemente deun. Lo deduzco del vocablo bizkaino deunge, que también, aunque menos frecuentemente, se 

dice donge, y significa 'malo'; su etimología es claramente deun-ge, que viene a ser tanto como 'in-santo, inbueno'. 

[...] empleo la forma deun con preferencia a la don, porque con ésta, el vocablo pudiera parecer el mismo 

don español, que no tiene relación con él" AG 808, n. 2. Cf. A EY I 285s para una discusión sobre el origen y el 

presunto uso incorrecto de don y deun. v. done, santu. Tr. NeolAG da cuenta de su temprana utilización (ya 

en 1899) en la prensa nacionalista; sólo documentado en textos meridionales, comienza a aparecer en nuestro 

corpus a comienzos del s. XX; no es raro encontrarlo glosado con santu. Su uso disminuye en la 2. a mitad del 

siglo, manteniéndose mejor junto a nombre propio. En DFrec hay 13 ejs. 

Batzarrak autu zinddun / bizkattarren Zain Deuntzat (1896). AG 1010. [Bagilla] 25 barikuba. Josuren Bijotz 

Deuna (1896). Ib. 997. Erri guzia igo zan illdakoen urira, zuatz tartean izkutatzen zan lur deun artara. Muj 

RIEV 1907, 208. Idazti Deuna (Eskritura Santua). Ayerb EEs 1914, 237. Deun (santu) ixateko bidian. Kk Ab I 

10. Kristiñauok Gurutze Deuna dogu ezaugarri. KIkV 6 (KIkG 3 Donea). Ostiral-deun arratsaldean. KIkG 20. 

Zeruan dauden santu, done, deun edo zorioneko doatsuaz. Inza Azalp 102. Goiko Jaunaren ixen deuna. Enb 39. 

Zelaira dua neskatxa / mattasun deuna gordetan. "Un sagrado amor". Laux AB 19. Etzan asiko orru ta karraxi 

areto deuna zalaparta bizi biurtuz. Etxde AlosT 95. Zenbait aldiz etorririk naiz baseliz ontara deunari zuen alde 

eskatzeko. Etxde JJ 262. Deun ixen ta usain onagaz [...] il zen. Akes Ipiñ 9. Agurtza Deuna edo errosarioa. Osk 

Kurl 55. Meza Deuna laguntzen. Gand Elorri 108. Yuadi ortik eta itxidak / bake deunian bizitzen! BEnb NereA 

78. Atozte ona, lagunak, / Apolo-talde deunaren zoruna / zeratenok. "Del Apolíneo sacro coro". Gazt MusIx 85. 

Gernikan degun Aritz deunaren / bertsolari yaioari. NEtx LBB 284. v. tbn. Garit Usand 51. TAg GaGo 49. Zait 

Sof 168. SMitx Aranz 122. Erkiag Arran 35. MAtx Gazt 22. 

(Con reduplicación intens.). Josu ta Miren / Deun-Deunen Bijotz gozuak. Enb 101. Irutasun deun-deunaren 

galtzarrean. Onaind in Gazt MusIx 147. 

(Con nombre propio). Aunque al parecer Arana Goiri lo emplea siempre antepuesto (cf. NeolAG), en los 

textos es muchísimo más frecuente pospuesto (cf. Onaind EEs 1927, 122, que critica Deun Andoni); sólo lo 

hemos encontrado ante el nombre en Anabitarte y Oskillaso, mientras que Enbeita, Kirikiño y Lizardi emplean 

ambas posibilidades. "Miren Deuna, Santa María" BeraLzM. Zeru-gotik, / Deun-Iñaki, / jabon ba / Bizkaia! 

(1896). AG 1010. Paul deunak ere ori esan nai duala dirudi. JBDev 1919, 165. Maria Deuna, gutzaz eskatu. 

ArgiDL 113. Donostian. Iñaki Deunaren irarkola. Muj PAm 3. Deun Agateren sari ederrak. Enb 89. Agate 

deunaren abestiak. Ib. 90. Paduako Andoni Deun miraritsuagana. Kk Ab II 142. Bilboko Deun Yakoba elexan. 

Ib. 73. Otoitz bat zuzendu dezaiogun Iñaki Deun, euskaldunen Zaindariari. Ldi IL 141. 1930gko. Deun Iñaki 

egunean. Ib. 133. Martin deunaren baseliza. JMB ELG 104. Au Ordizia-Billafranka errian, Isidro Deuna 

deritzan etxaldean dago. Munita 100. Lañoakatik ezagutzeko tankeran agiri ziran Deun Mikeleko ta katedraleko 

erpiñak. Anab Poli 52. Santiago edo Yakobe deunaren obira. Akes Ipiñ 11. 1960gko. Iñaki deunaren egunez. 

Zait Plat 3. Deun Andoni Urkiolakora. Osk Kurl 42. Salamankako Agustindarren Petri deunaren konbentuan. 

Gazt MusIx 57. Laktantiu eta Agustin deunak ere Jainkoak eragindako poeta gurentzat artu zuten Bergili. Ibiñ 

Virgil 42. Zeru goitikan onuntz begira / dago Iñazio deuna. Uzt Noiz 23. 

v. tbn. Inza Azalp 152. Altuna 90. Lab Y 1933, 193. Or BM 120. Eguzk GizAuz 107. Etxde JJ 201. Txill Let 123. 

Gand Elorri 135. MAtx Gazt 102. Alzola Atalak 86. BasoM 54. 

- ARNAS DEUN. v. arnasa. 

- DEUN-EGUN. (Día del) santo, día onomástico. Ta esan Bonetari beren Deun-eguna / zorunak opalduaz 

ospatukogula. Enb 132. 

- DEUN GUZTI. Todos los Santos. v. DEUN ORO. [Azilla] 1 astelena.- Deun Gustijen Jaieguna (1897). AG 

1006. 

- DEUN-IRUDI. "Imagen, escultura de santo" BeraLzM. Etxe batzuetan berriz, ortarakoxe [oñaztarretatik 

zaitzeko], deun-irudien bat atera oi dute. JMB ELG 83n. 

- DEUN-IZENDEGI. "Santoral" BeraLzM. Deun-ixendegi euskotarra edo deunen ixenak euskeratuta. Tít. de 

una obra de AG (1910). 

- DEUN ORO (Bera). Todos los Santos. Deun Ororen Jaieguna (1898). AG 1620. Eta Deun oro... / Jainko 

Ber-bera / aren aurrian / apal-apalki makurrik. Enb 100. (Como nombre propio). "Santos, (gixonena) 

Deunoro, (emerena) Deunorone" AG 1626. Mixio artan bi lekaide zeuden, bata Aita Deunoro eta bestea Aita 

Luis. JAIraz Bizia 68. Deunorotxo zeruan. Enb 95 (tít. de una poesía). 

- GOGO DEUN. v. gogo. 

deundasun. v. deuntasun. 

deundu (Bera), deuntu. (Neol.). Creado por AG, que lo hace derivar de deun (AG 2329). Santificar. Según 

NeolAG, escasean los ejs. en la primera época de la prensa nacionalista. v. santutu. Jaun zerukuak deuntu 

zaizala / Euskerazko orri maitia. Ezale 1897, 178b. Ezin zenbatau lettez / zure Bazkuniak / deundu ta gero emon 

/ dittuzan semiak. Arrotsa El Correo Vasco (1899) n.º 73. Oien biotza deuntutzeko. JBDei 1919, 307. Kurutz 


mende.


zurijaz, ziñez, deunduta euzko ziñopa odola (1933). Enb 61. Ondu, beraz, ta deundu zaitezte. Ol Lev 20, 7 (Ker 

santutu). 

deunetsi. Santificar. Deunetsia izango naiz urbiltzen zazkidanetan. Ol Lev 10, 3. Orrela garbituta, Ixraelen 

semeen zikinkeri guzietatik deunetsiko du. Ib. 16, 19 (Ker santutu). 

deunetxe. Santuario. [Paduako Andoni Deunaren] Deunetxe Urkiolaganekuan. Kk Ab II 142. 

deunga (Vc ap. A; -ea (det.) Mic 7v, Lar; Lar Sup, Añ, H (V)), deunge (Lar, Añ (V), vEys, VocCB, Dv (V), 

Bera). 1. Malo; malvado. "(Cosa) mala" Mic. "Peor, deungago" Ib. "(Ir de mal en) peor, deungetik 

deungeagora joan" Lar ( H y deungetik deungagora Añ). "Adozenarse, deungeakaz nastea" Ib. "Pícaro", 

"malicioso", "malhechor, culpado" Añ. "Peor (adj.), (V) deungeago, deungago" Ib. "Reprobar, (V) don- o 

deungetzat emon" Ib. "Desagradecer, esker deunga emon" Ib. "1. (et principalement), méchant, malicieux, 

malfaisant. [...] 2. malhereux, misérable. [...] Oraindio ere deungago agertu gara leen baño (Astar). Syn. 

dohakabea" H. v. donge, txar. Tr. Propio de la tradición vizcaína desde sus primeros textos; falta en muchos 

autores desde fines del s. XIX, si bien sigue documentándose e, incluso, se encuentra tbn. en algún texto 

guipuzcoano (Zinkunegi, Zaitegi). Hasta el s. XX, la forma deunge sólo aparece en aquellos textos en los que, 

por regla general, la u cierra la vocal de la sílaba siguiente (VJ y 1. a ed. del EL de Añibarro); en el s. XX, en 

cambio, es deunge la forma más empleada (Echeita, KIkV, autores guipuzcoanos y, a veces, Gandiaga). 

Albia, deunga duztien abia. RS 387. Beluko ezkonzea deunga, goxetikoa ez oba. Ib. 440. Donsuaen etsean 

duztiok barrez, deungeaenean negarrez. Ib. 96. Onai emateko Gloria [...] eta deungai pena eternea. Bet 9. Obe 

dala bakarrik egotea, lagun deungeagaz baño. Mic 13v. Ona edo adinona edo ez deungeena. Cap 59. 

Konfesiñoe deungea eiteko prinzipio daroa. VJ 10. Insaurrak dakusela / tratamentu deungea / emon oi dau 

frutea. BBizk 8. Alako konfesinoa da deungea (V, 1699). ConTAV 5.2.11, 214. Guztiak baiño deungagoa 

nasalako. Urqz 3. Artuten diriana legez, onerik da deungarik. Arz 47. Jangoikoak libradu gaitzan berba 

deungeetarik. Cb CatV 4. Apartau auzi ta kerelletarik eta deungen konbersaziñoe eta konpaniarik. Oe 109. Egija 

predikatzeko / pulpitu ganian / geisto deunga guztijak / zuzendu artian. DurPl 103. Zeinbat Komuninoe mueta 

dira? Dira iru: deungia, epela ta ona. CrIc 143. Aztuko dozuzala bere egite deunge guztiak. Añ EL 1 151. Eztakit 

zein bietarik dan deungago. Añ LoraS 74. Au jazoten da umiakaz, ta azita asko deungaago dana. JJMg BasEsc 

11. Bakizu deunga batek inozente edo ez jakin bat engainetan dabena. fB Ic II 187. Geure naijan edo 

borondatian dago, bada, gure on izate ta deunga izate guztia. Ib. 229. Kain deungiak gaiski juzgau Abel, bere 

anae erru bagia. Ib. 222. Martitzen eta Barikuba zori deungako egunak diriala. Astar II 41. Ezkerretara egongo 

dira gaisto oker deungaak. Añ EL 2 52. Asto iru yabe bata baño bestea deungagoak izana. Zav Fab RIEV 1907, 

530. Konseju deungia emoiten daudeenak. CatLlo 58. Jaungoikoak gorde gaizan berba deungetarik. CatBus 3. 

Ordu deungan onentzat / asi zan gudea. Azc PB 275. Deunge bat legez bota zaittue / kanpora zeure etxetik. 

Echta Jos 179. Ez emon indarrik artu daben bide deungatik jarraitzeko. Kk Ab I 40. Agintedunak azpikeri 

deungearen gaztigua izango lutekenean. Zink Crit 38. Geidearen egiteai oker ta deunge eriztea. KIkV 71. 

Abertzale onoi aintza, / etsai deungia jaurti ta lortu / dozubelako garaitza. Enb 135. Ta deunge alenok, ori 

entzunda, nere maitasuna baño areagotzat izan yaun izatea? Zait Sof 117. Kiñu ta naiez astuntzen neban / 

zartada deunga bakoitza. Gand Elorri 98. Ostutako sagarrak / zenbat bear deunge! 'Cuánta desdicha'. Ib. 160. 

2. (Sust.). Maldad, acción malvada. Deungeren bat euki bozu, zeurea da errua. Añ EL 1 81 (EL 2 91 

deungarorik egin izan bozu). 

3. (Sust.). (Lo) malo, (el) mal. Ni deungerako puztu edo okerrerako gantza niri emoten eusten Deabruak. 

Añ EL 2 35 (EL 1 30 tentatu). Zure gorputz okerrari deungerako etxuntasuna, garramorea eta lera txarra 

galerazoteko. Ib. 82. 

- HAINBAT (ETA) DEUNGAGO (anbat deungeago Lar, H; ainbat deungeago Añ). "Peor que peor" Lar, Añ. 

"Tant pis" H. Asko gura deutsagu alkarri. Ainbat eta deungago. Astar II 138. 

- DEUNGAGOKO. (Adnom.). Peor. Joko, jan, edan eta benturaz deungagoko gestakerijetan. Astar II 79. 

- DEUNGARIK ESAN. Murmurar, calumniar. v. DEUNGARO ESAN. Ezkutuan txarrik egiten, ixillian 

deungarik esaten. Kk Ab II 136. 

- DEUNGAZ, DEUNGEZ (Lar H). "De mala" Lar s.v. malo. "Par méchanceté. Deungez esan dot, je l'ai dit 

par malice" H. 

Etim. v. donge. 

deungagin. Malvado. Nor da gurari deungaginak ta pekatuginak ez daukazana? fB Ic II 264. 

deungagotu (Lar, Añ), deungeagotu (Lar). "Agravarse, en los males" Lar. "Deteriorar", "empeorar" Lar, Añ. 


mende. 

232


deungakeria, deungekeria. Maldad, acción malvada. Damu dodan lez biotz biotzetik egin neban 

deungekeria. Echta Jos 358. Zegaittik da, ba, deungekeria, nigana datorrenean nigaz berbetan egotea? Ib. 150. 

deungarazo, deungerazo (H). "Pervertir, corromper" H. 

deungari. "Malfaisant" H. 

deungaro (Mic 7v, Lar, Añ (V), Dv (V), H, A), deungero (Añ (V), H). Tr. Propio de la tradición vizcaína 

desde sus primeros textos; se documenta abundantemente en la 1. 


mende. 

a mitad del s. XIX (excepto en Moguel, a no ser 

en CrIc) y, salvo Iturzaeta y algún texto de tradición oral, desaparece después. Emplean deungero, junto a 

deungaro, Añibarro (en sus primeros textos) y Zavala. 1. (Adv.). Mal. "Malamente" Lar. "Por lo mal que lo 

haces, [...] zerren deungaro egiten dozun" Ib. "Peor (adv.), deungaroago" Añ (lo emplea, además, en muchos 

giros, p. ej. deungero egiñaz damutu "compungirse", besteaz deungaro ifiñi "malquistar", deungero tratatu o 

erabili "maltratar", gauza santuak deungero erabilli "profanar"). "Méchamment" Dv. "Malvadamente" A. v. 

dongaro, gaizki, txarto. Deungaro akonsejadu dagian. Cap 105. Ea okasiñoa emon daben beste batzuk 

deungaro iuramentu dagien. Ib. 95. Komulgetan danak deungaro, zer artuten dau? Arz 59. Lagun urkoaz erraz 

edo arin deungaro ez juzgaetea. Cb CatV 42. Deungaro egiten dabe pekatu mortalian komulgetan diranak? CrIc 

143. Deungaro ta arduratzaka bizi. Ib. 31. Ume deungaro aziak. Añ LoraS 96. Deungaro uste izanik, an 

[Sakramentuan] balego egiaz Jesu Kristoren Gorputza, mirari enzuezak gugan ikusiko litekezala. Ib. 81. Ondo 

asija ondo amaituten ta txaarto asija deungaro. JJMg BasEsc 76. Erlojuba deungaro ebillelako. CatElg 132. 

Lapurrak ez deritxo ain deungaro bere lapurretiari. fB Ic II 221. Badakit au andizkaz edo ponderazinoez esan oi 

dana eta pekatu mortal eztana; baña alanbere deungaro esana dago. Astar II 36. Ibili izan bazara eskuaz 

deungaro, edo zeure buruagaz edo dan legezko lagunagaz. Añ EL 2 146. Zekentzarren kaltea / onetan dago, / 

izan gauza, ez izan, / beti deungaro. Zav Fab RIEV 1907, 532 (deungero Mg ib. 540). Deungaro konfesetan ta 

komulgetan dirianak. CatLlo 49. Zergaitik ez deutsazu parkatuten deungaro egin deutsunari? Itz Berb I 216. 

Emen esan badogu / berbarik deungaro / Elexama Santiari / parka eske naiago. (V-ger). Balad 199. 

2. (H, A EY III 240). (Sust.). Mal; cosa mala. "Afrenta" A EY III 240, que cita a Añ. Ez sekula inori 

guzurrik ez inogaiti deungarorik esan. Oe 115. Deungaro egina ez deungaroagaz pagau. Ib. 109. Ez daigun inor 

gaiti deungarorik esan. fB Ic I 105s. Zeinek [karidadiak] aginduten deuskun ez deungarorik pensetia geure 

proximuak gaitik. Astar II 178. Bere kontra irrika ta barreka ta deungaroak esaka. Añ EL 2 222. Deungarorik 

egin izan bozu, zeurea da errua. Ib. 91s. Ea besteren batek zeure aurreti esan izan daben kreituzko deungaroa 

gogoz entzuten egon izan zareanez. Ib. 153. 

- HAINBAT DEUNGARO. Tanto peor. v. HAINBAT (ETA) DEUNGAGO (s.v. deunga). --Antxinako usadio 

zarra dot. --Ainbat deungaro, esan eutsan. CrIc 60. 

- DEUNGARO EGIN. (Sust.). Mala acción. Euki damu andi bat deungero egiñena. Añ EL 1 69. Zuk aztuko 

dozuzala bere deungaro egin guztiak. Añ EL 2 165 (EL 1 151 egite deunge). Zeure deungaro eginagaz orretan 

imini edo orretarako biderik emon badeutsazu. Ib. 145. 

- DEUNGARO ESAKA. a) Murmurando, hablando mal de alguien. Deungaro esaka iñoen gatxa agertuten 

dabenak. Cb CatV 43. Beste ainbeste dira enbidijotsubak. Alkar ikusi ezinda, alkarri deungaro esaka. fB Ic III 

235. 

b) (Sust.). Insulto, calumnia. Zeure lagunagazko aserre-aldiak, deungaro esakaak, esku-yoteak eta 

onelangoak. Añ EL 2 142. 

- DEUNGARO-ESALE. "Murmurador" Añ. 

- DEUNGARO ESAN (deunge- Añ (V)). a) Murmurar, hablar mal de alguien, calumniar. Zer da 

murmuraziñoea? Esatea deungaro proximoa gaiti, bera aurrean eztagoala. Oe 113s. Zer balio dau esatea 

onelakoari deungero diñoala jenteak? Guztien aotan dabillela ta ezain dirudiala bere aldegiteak? Añ LoraS 27. 

Eurak deungak zirialako [...] esan eben deungaro Moisen ta Aaronen kontra. fB Ic II 226. Eta dagoz 

murmuretan edo deungaro esaten beragaitik. Astar II 108. 

Blasfemar. Deungaro esan eben Jaungoikuaren izena gaitik. Ur Apoc (V) 16, 9 (G blasfematu). 

b) (Sust.). Calumnia, murmuración. Inor gaiti deungaro esatiak ta inoren deungaro esana entzutiak. fB Ic II 

194. 

- DEUNGARO-ESATE. Calumnia, murmuración. Kristinaubeen artian daguala pede txaarra, konpijantza 

gitxi, [...] deungaro esate asko. fB Ic I 1. Juzgu gaistua dala lagunaren kontrako deungaro esate ta kleitu 

galtzeen ama. fB Ic II 227. 

- DEUNGARO-GURA. "Malevolencia, malévolo" Añ. 

- DEUNGAROKO. (Adnom.). Iges [egizu] deungaroko oña emon leikezuen lagun, yoko, etse edo beste 

edozein galbideti. Añ EL 2 59s. 

- DEUNGARO LEHIA. Tendencia al mal. [Komuninoe onak] gitxituten dau deungaro leia ta makurtasuna. 

CrIc 145.


deungarri. Santificador. Ez dira gure almenak osogarri izango, oso baño; ...ez gurengarri edo deungarri, 

guren eta deun baño. Ibarg Geroko 30 (ap. DRA). 

deungatasun, deungetasun (Añ (V), H). 1. Maldad, malicia. Pekatu mortalaren deungatasuna edo malizia. 

CrIc 36. Andiago da Zure ontasuna nire deungetasuna baxen. Añ EL 1 147. Geure erru ta deungetasun guztiak 

parkaturik. Añ GGero 81. Alan maliziaz, gaistakeriaz ta deungetasunez egiten dana bere esaten da Espiritu 

Santuaren kontra dala. Ib. 79. Andikeriak ondamengarri, / Izaten dira etxean, / Gorrotua ta deungetasunak, / 

Osasunaren kaltean. Echta Jos 336. 

2. Defecto, cosa mala. Zein deungetasun dauko ba Aristonek, senartzat ez artuteko? Echta Jos 175. 

1 deungatu (Mic 6v, H), deungetu (Añ (V), H, Bera app.). Malear(se), pervertir(se), depravar(se). "Volverse 

impío y malvado" Bera. Zerren guztiok garian Santu izatera deitubak, geurez deunga]u[tu arren. CrIc 46. 

Deungaakiñ batuten bazara deungatuko zara. JJMg BasEsc 167. Eurekauten ez dira semiak deungatuten. fB Ic I 

app. 12. Lagun onak ondu, deungiak deungatu (V-m). Bon ms. n.º 9. Zer esango dogu gerra egiñ biar deutseela 

Jaungoikoari diñuen gizonak gaitik? [...] Deungatuta dagozala. Canala Jesucristo 85 (ap. DRA). 

(Part. en función de adj.). Norbera baino bestiak deungauago diriala pensaubagaz [...] lapurrak ez deritxo 

ain deungaro bere lapurretiari. fB Ic II 221. 

2 deungatu. "Le BN donne au même verbe [se refiere a deungatu] un sens plus éloigné: se tromper, s'abuser" H. 

deunge. v. deunga. 

deungero. v. deungaro. 

deuntasun (Bera), deundasun. (Neol.). Creado por AG, de deun 'santo' y -tasun (v. NeolAG). Santidad. v. 

santutasun. Jaungoikuak deundasuna dau. AG 2346 (escrito c. 1896). Jaungoikua da deunda[s]unaren eule. 

Ib. 2346. Deun-Andonik ixan eban deundasuna. Gorliz El Correo Vasco 1899 n.º 18 (ap. NeolAG). Dirua eta 

deuntasuna (santutasuna) oso ixillik gordetzen gaitza da. EEs 1915, 221. Akatsgeko bizitzaren deuntasuna. Zink 

Crit 20. Euren deuntasunarren ospetsuak. GMant LEItz 57. Deuntasun edo santutasun osora iritxiak. Inza Azalp 

103. Deuntasunezko edergarririk egokienez apaindu zizun Jaungoikoak biotza. ArgiDL 122. Iñaki ta lagunen 

deundasuna entzute andikua egin zan. Euzk 1929, 135. 

deuntsu (V-arr-oroz ap. A). Bienaventurado. v. dontsu. Ene arrebea deuntsua , alaan izango zara 

paradisuan alkar dakuskula. fJZ. Atsegin artuko dau zure arima deunsu orrek. Ib. Gizon deuntsu oiek 

eragozpide zorrotzen barrena, berez ibilliko lirake gau ta egun aspertu gabe. JBDei 1919, 301. Sg. J.A. Lakarra 

ASJU 1984-2, 147, aparece frecuentemente en las cartas de Ulibarri; con todo, en una somera revisión sólo 

hemos podido encontrar donzu (Ulib 9, 12, 21). 

deuntsuro (A Apend). Venturosamente. "Felizmente" A Apend. --Nolan joatzu eurakaz [zereginakaz]? -- 

Berorri serbietako, deunsuro. "Mal". Mic 13r (parece empleado en sentido irónico). 

deuntu. v. deundu. 

deuntzaile. Santificante; santificador. Esker edo grazi gizona zeru-gai egitten duan oni esaten zaio 

deuntzallea edo ondutzallea. Inza Azalp 45. Ni naiz Yaube, zuen deuntzallea. Ol Lev 20, 8. 

deuri. v. diharu. 

deurru. v. deabru. 

deus (V-ple-oroz-arr-ger, G-azp-to-bet, AN-sept-olza-erro-arce, B, L, BN, Sal, S, R; SP, Ht VocGr 418, Lar, Añ 

(AN), Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), jeus (AN-5vill, L, BN; Dv, i- H), daus (AN-5vill-ulz-olza-gulina-erro-arceilzarb, 

Ae), dous, eus (AN-arce), dieus (R-is), jaus (AN-5vill-ulz, B), yeur (BN-bard), dies (R). Ref.: A (deus, 

jeus); A Aezk 290; Bon; Bon-Ond 861 y p. 170; Iz Ulz (dáusere, ez); Izeta BHizt (deus, yaus); Gte Erd 115s y 

225; Lrq /deüz!/; SM BAP 1966, 387; EI 349 (que marca deüs sólo en Barcus, deüse (v. DEUS ERE infra) en 

Tardets). 


mende. 

234


Tr. De uso general al Norte (cf. Lf Gram 218: "Ezer et ezein sont archaïques dans notre région"); general tbn. 

en textos alto-navarros (Beriayn, Elizalde, Miquelestorena (11), Lizarraga de Elcano, etc.). Los testimonios 

dialectales dan cuenta de su uso más al oeste: Azkue señala el Txorierri (V-ple), valles de Orozco y Arratia, y 

Mundaka (V-ger), precisando que "Aún se usa, aunque poco, en V"; para Guipúzcoa, da G-to: cf. EI, cuyos 

testimonios más occidentales, además de Zarauz (G-azp), son Rentería, Oyarzun, Irún y Fuenterrabía (al menos 

en Zarauz, Oyarzun y Rentería se emplea tbn. ezer, siempre según la misma fuente). Ha dejado, sin embargo, 

poca constancia en los textos: en vizcaíno, hay sendos ej. de deus en Zavala (Fab RIEV 1907, 541) y de deusik 

en Uriarte; en guipuzcoano, deus aparece en Iturriaga, Iztueta (cf. en éste "deus, nada" en el voc. del final; en 

ambos casi siempre (salvo Izt C 239) en la expresión deus balio izan), J.I. Arana (una sola vez), en unos versos 

de AzpPr (99) que pueden ser de Gaztelu y en Txirrita, y deus ere en GavS y Xenpelar. Señaladamente, en 

ninguno de los autores citados hay ej. de otros casos que no sean el absoluto (partitivo en Uriarte), frente a la 

variedad de usos de deus propia de las tradiciones alto-navarra y septentrional. A partir seguramente de Azkue 

(que lo emplea ya a fines del s. XIX) y algún otro autor de comienzos del s. XX (D. Aguirre (EEs 1917, 214), 

Orixe), su uso, ya en prácticamente todas sus posibilidades expresivas, se extiende en la 2. a mitad del s. XX entre 

autores de cierto nivel (Etxaide, Txillardegi, Anabitarte, Villasante, Ibiñagabeitia, etc.). 

Varios autores, sobre todo navarros (pero tbn. Dechepare y CatLan, por lo menos), emplean sólo deus ere. 

La variante más empleada en los textos es deus; jeus se encuentra en Etcheberri de Sara (junto al menos 

frecuente deus; cf. tbn. ezjeus, pero deus, en Duhalde); Duvoisin da deus y jeus como sinónimos (s.v. deus), así 

como Azkue en su dicc. ("Jeus, cosa alguna, nada. Var. de deus"), si bien luego en Morf 277 identifica palatal 

con diminutivo ("Ddeus (L), alguna cosita, de deus algo"), como tbn. Lafitte (Gram 249) (cf. daus y yaus en Iz 

Ulz, deus y yaus en Izeta BHizt, que no señalan diferencia alguna de significado); hay yeusere en un texto de 

Luzaide (1869); daus en otro de Ororbia (1758) y en CatUlz (7). Hallamos dous (dousere) en un texto baztanés 

del s. XVIII. 

Hay en Chourio y Mihura (y al menos alguna vez tbn. en A. Rodriguez; deuzere en UskLiB 11, aunque 

en éste lo normal es deus), pero ante vocal suelen usar deus- (Chourio), deuss- (Mihura); cf. Lrq: "/deüz!/ devant 

voy. ou devant cons. sonore; /deüs!/ devant cons. sourde". En DFrec hay 130 ejs. de deus, en textos de toda 

condición, salvo vizcaínos. 

I (Pron. indefinido). (En contextos negativos) nada; (en oraciones interrogativas, condicionales y otros 

contextos no negativos) algo, alguna cosa. "Algo, zerbait, zer edo zer y, con interrogación, ezer, deus" Lar. 

"Deus ezten lekuan, eskua garbi; zerbait den lekuan, begiak argi (Sal)" A (que explica "código del gitano"). 

"Ezta deüs, y mejor deüs ezta (S)" EI 350. "Rien, quelque chose" Lrq. "Eztu yáus kusi, no ha visto nada; eztu já 

kusi, ídem" Iz Ulz. "Hori deus ezta" Izeta BHizt. "Hau yaus ezta. [...] Ez zatan yaus erran" Ib. "Lanik egin al 

duzu? [...] deus ez dut egin (AN-gip-5vill, B), ez dut iaus egin (AN-5vill), [...] eztüt deüs egin ahal izan (S)" Gte 

Erd 115. "Deus arrapatu al duzue? (AN-5vill), deus bildu duzue (kamamillurik)? (AN-gip-5vill), deus ediren 

düzia? (S), deus billatu altzu? (AN-gip), arrapatu duzu deus? (B), [...] Onddoketa joan zira? Deus atxeman 

duzia? (BN-arb)" Ib. 115. AxN explica jasaiten (eztuena) (38) por deus amaten (?). 

Se declina gralmte. por el indet. (cf. Lf Gram 249): erg. deusek; dat. deusi (SP Imit III 53, 2, Bp II 68, Chourio, 

Añ CatAN 37, Etcham 66; deuseri en Mst III 4, 3, Dh 272, Barbier y Lf Murtuts 64; deuser en una canc. pop. in 

Zerb Azk 112; deusei en Hb Esk 233); genit. deusen; instr. deusez (más común y antiguo; deusetaz sólo en 

Larreguy (II 200), Hiriart Urruty (Zez 155; usa tbn., menos frec., deusez), Inza (Azalp 15), F. Irigaray (188) e 

Iratzeder (73); deustaz en LE Urt 273 (ms. 97r deustas), daustez en un texto de Ororbia (1758; ETZ 107)). En 

casos locales, deuseta- es la forma más empleada (deustará en Lizarraga de Elcano (Matr6 261), deustako en el 

mismo Lizarraga, Echenique, Samper, Hualde y J. Etchepare (que emplea tbn. deusetako, deusetan), deustarat 

en Xalbador (EzinB 57; emplea tbn. deusetarat)); sin -ta- sólo lo hemos visto en Eleizalde (deusetik 35), Mirande 

(deuserako (Pr 371), pero deusetan al menos en HaurB; cf. tbn deuseratu en Mirande frente a deusetaratu y 

sobre todo el común ezdeusetaratu). Acompañado de gatik, hay deus gatik en Axular y Argaignarats, deusen 

gatik en Duhalde y deusegatik en Tartas (Onsa 123). v. ezer. 

Eta badaritzak hik, haren borondatearen kontra deus egin ahal daitela? Lç Ins E 5v. Ez naizela deusetan 

Apostolu exzellentak baino mendreago izan. Lç 2 Cor 12, 11. Ez atorrela ene aurrera deus bage. Ber Trat 59r. 

Eztira asko, eztira deus harekin konparaturik. Ax 461 (V 300). Deus badakizue, errazue. Ib. 449 (V 293). 

Irabaziaren esperantza hunek, deusen usteak, ernatzen eta iratzartzen du mundu guztia. Ib. 493 (V 319). Deus 

eztuena, balu, emaile handi. O Pr 497. Bihotza eziñ sasia / goza dezaken deusez. Arg DevB 29. Deus eztu hau 

baño / ederragorik munduak. Gç 79. Egüerdi artio ez deus ian ez edan. Bp I 111. Deus egiñ baiño lehen. 

Ch III 58, 3. Konplitzatzu, deus ahantzi gabe, zure estatuko egiñbide inportant guziak. He Gudu 111. Uste düzia 

mündü huni estekatürik daudian gizonek, deus edo aphür baizik eztiela soferitzeko. Mst III 12, 2. [Ardiets 

diezadazu] ethorkizuneko deusek ezin inharrosiko duen konstanzia bat. Brtc 258. Ez gurutzek, ez penitenzia 

garratzek, ez mortifikazione gogorrek, ez deusek ez nau lotsatuko. Dh 168. Etzirade oküpatzen zü deusez harez 

baizi. Etch 606. Ez gaituenean deusetarat obligatzen gure eginbideen kontra. Jaur 113. Nere pentsamentuak 

deus badu balio. It Fab 260. Eta buztan hau zertako? / Badea deusetarako? Gy 186. Gortheko andren begietan 

deus gal beldurrez. Laph 20. Euskera ezer gutxi edo deus ez maitatzea, bera dan aña eta bezela ez ezagutzetik 


mende. 

235


dator. Aran SIgn 208. Deusetarik ez duzu hobeki ezagutuko zer heinetan den herri batean erlisionea, baizik ere 

ikusiz [...] nola begiratzen duen igande eguna. HU Zez 11. Eta deusek ez nehork ez diote hori utz-arazi ahal 

izan. Ib. 77. Debalde duzu deusen erratea. Ib. 13. Deus ez jakin eta orotaz mintzo. HU Aurp 202. Deusen eskasik 

ez zen Ejiptoan. CatJauf 25. Bai al dakizu, aurra, zerekin edo zer gaiaz egin zittuan Jaungoikoak orrako mendi 

aiek, onako zelai eder auek eta arako itsaso zabal aiek? Deusekin ez. Inza Azalp 34. Deuseri ohartu gabe. Barb 

Sup 95. Ez dugu ikusten nehor, aditzen ere ez deus. JE Ber 102. Oihaneko onddo eta gaztainek, mendiz mendi 

ibiltzeko dohaina, deus, fitxik etziren horrek hor etzanik gozatzen zuen zorionaren aldean. JEtchep 27. Deus 

jakin ezik ixilik egoitea, ezta edozeinek dakian gauza. Izeta DirG 168. --Barkuozu... edaria da mintzo! --Bego, 

bego. Ez da deus! Larz Iru 64. Eta, ez dautzu letrarik edo deus eman etxekotz? Ib. 128. Ez zaut iduritzen, deusek 

barreiatuko duela gure amodioa. Ib. 46. Alda soinuak ihardesten du gaur deusek baino barnago. Xa Odol 321. 

"Deus ez bada, beste zerbait" esan omen zuen eskaleak (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1150. 

(Acompañado de un sintagma en aposición). Con frecuencia deus va seguido, con o sin interposición de otras 

palabras, de un sintagma, a veces bastante complejo, provisto del suf. -(r)ik, gralmte. un sustantivo, un adjetivo, 

o bien, menos frec., una oración de relativo o un sust. verbal con suf. -t(z)eko. En algunos casos, siempre 

minoritariamente, el sintagma aparece sin -(r)ik, gralmte. en caso absoluto, muy rara vez en otros casos; esto 

sucede con mayor frecuencia en el caso del adj. (que aparece regularmente desde Oihenart y Harizmendi en 

textos labortanos y bajo-navarros); con el sust. hasta el s. XX todos los ejs. son suletinos. En algunos textos 

antiguos (Leiçarraga, p. ej.) se encuentra tbn. el plural -tarik en ciertos casos (v. tbn. infra DEUS ERE para ejs. 

más modernos); más modernamente algunos, pocos, autores emplean -tik por -(r)ik, gralmte. con incontables. 

Precedido del sintagma, lo que en textos antiguos sólo sucede a veces en la tradición suletina (Belapeyre, 

Maister, CatS, Inchauspe), se hace bastante corriente entre los autores de comienzos del s. XX (y ya en Zalduby 

e Hiriart Urruty), sobre todo cuando el sintagma está formado por una sola palabra; con todo, lo más que se 

puede decir es que en esta época el orden se hace indiferente, siendo todavía seguramente la construcción 

pospuesta la más usual. Por otra parte, es rarísimo (sólo lo hemos encontrado en Goyhetche) que cuando la 

aposición precede a deus, vaya sin -(r)ik. En esta construcción forma con especial frecuencia oraciones de tipo 

comparativo, con un segundo miembro regido por partículas como ...baizik, ...baizen o nola... (Sólo damos 

referencia de todos los autores cuando se trata de los usos que hemos definido como no tradicionales o no 

frecuentes). 

(Seguido de sust. o sintagma nominal). Ningún (en oraciones negativas); algún. "Quelque. Syn. zerbait. 

Etsaiak eztuen guri deus bidegabe egiteko indarrik (Gç)" H. Deus bere hitzazko legerik ez gaztigurik ez 

korrekzionerik ez gidamendurik batre gabe. Lç Adv * 8vs. Zer ere baita marexalaren etorraraz eztut uste dela 

deus intenzio gaiztorik. (c. 1597). FLV 1993, 452. Deus gaizkirik gertha eztakidan. Mat 293. Ez baitugu ediren 

deus fede katoliko sainduaren kontrako gauzarik. In EZ Noel 20. Baldin deus bada abisurik emaiteko 

kongreganistei. JesBih 428. Pobre ziren: / eta etzuten / munduan deus ontasunik / garabik, zilho bat baizik. Gy 

274. Ez dute deus arta bereziren beharrik. HU Zez 72. Deus holako laguntzarik ez du zorigaitzez neskato 

gazteak. JE Bur 69. Deus kontsolamendurik / lur huntan badea? Etcham 210. Nehork ez omen zuen deus jakiten 

ahal barne hartako [Laminen egoitzako] berririk. Barb Leg 22. Juanbeltzen atsekabeengatik ez zion deus ajolik. 

Anab Poli 31. Baziren hor ere eriak, gehienak deus artarik gabe utziak. Ardoy SFran 193. Ez da deus mundu 

honetan eskubide osoz on dei dezakegun gauzarik, borondate ona izan ezik. MEIG VIII 60. 

(Sin -(r)ik). Deus jakitek, deus aberastarzünek, deus edertazünak [...] eztizie balia zure eretzian, Jauna, 

zure grazia gabe. Mst III 55, 4. Kargatürik beikira / gitian bertan parti. / Erruman deus hun direnak / badütügü 

gureki. Xarlem 1246. Haien algarreki jüntzatziaren [ezkontziaren] ez deus baliotako izatiaren phenaren pian. 

CatS 94. v. tbn. Ip Hil 80. Ez dezaten ukan deus eskas. JE Bur 48. Ez zukek sekretu horri kantailarik ere ken, 

deus arrazoinez. Larz Senper 120. 

(Precedido). Birjina Maria, / notharik deus gabe jaiotu garbia. Zby RIEV 1908, 206. Ez eta ere haurren 

onarekin berenarentzat lan beharragorik deus, Jainkoaren izena erakastea baino. HU Zez 147. Etzaretea 

leporaino aseak ondoriorik deus ez dakarketen solas lizun alfer hoitaz? JE Bur 111. Ez da orai Oxaldez 

orhoitzapenik deus ageri Bidarriko hil-herrietan. Ox 196. Beste aitzakiyarik / ez dezu deus izan: / piska bat 

mudakorra / gaur askoren gisan. Tx B II 161 (en otra versión, ez duzu zuk izan). Beste berrogei ukaldietan / ez 

badu egiten uka, / andik aurrera, lasai arnasa, / kezkarik deus ez leduka. Or Eus 394. Funtsarik deus ez dakit. 

Larz Senper 50. 

(Sin -(r)ik). Abre, tresna, nekhe, izerdi, guphide deus ez dute: / Ezta gelditzen xokorik / erabilli ez dutenik. 

Gy 44. 

(Seguido de adj. o similar). Nada (de) (en oraciones negativas); algo (de). "Deus hunik eztizü (S-saug), il n'a 

rien de bon" Lh. Cf. DEUS HANDIRIK. Nola herioan eztén deus, Iesus Krist Iauna gida eta begirale duten 

fidelenzat izigarririk. Lç Ins B 7v. Deus honik ene librian ediren badezazu. Tt Onsa 6. Orok etzien ber bihotz eta 

arima bat baizik; etzien ere bere artian deus berhezirik. Bp II 75. Ez dela deus nobleagorik, yenerosagorik, 

Jainkoaren iduriko hobeki errendatzen gaituenik, nola baita gure etsaiei barkhatzea. He Gudu 58. Eztüzüla uste 

[...] badela deus gorarik, deus laidatü eta desiratü ihurk behar dianik, eternitateko gaizak baizik. Mst III 4, 3. 

Hiltzea den baiño deus seguragorik. Gy 169. Deus berririk ez du [Koranek]. Hb Egia 84. Ez duk deus hoberik. 


mende. 

236


Zby RIEV 1908, 767. Deus balin bada lur hunen gainean zuzenik, hori da. HU Aurp 216. Joko guzietan ez da 

deus hain ederrik nola Pilota. Arb Igand 142. Deus behar bezalakorik ez baitzuen egiten nehon dohakabeak. JE 

Bur 11. Egundaino ez du deus egin Jerusalemeko tenploaren heinekorik. Zerb IxtS 58. Deus berderik ez zen 

gelditu zuhaitzetan. Bibl Ex 10, 15. Deus kaltegarririk, are hilgarririk, baldin bada hizkuntzarentzat, 

antsikabekeria da. MIH 226. 

(Sin -(r)ik). Eztemala deus handi aberatsari, ez arbuia eure ahala beharrari. O Pr 598. v. tbn. Hm 57. Eziñ 

iautz ditezke ni baiño deus beheragoren maitatzerat. Ch III 58, 5. Iduriz deus eskas etzaiona. Dh 116. Deus 

ez da hain gaixto nola phutzuetako ur ustela. Dv Lab 229. Yainkoa khenduz geroz, etziteken deus on edo gaxto. 

Hb Egia 10. Deus onetako ez direla. HU Zez 99. Deus ez da lakhetago. Arb Igand 17. Phebuk ez du deus 

maiteago Varen izenez apaindu orrialdea baiño. Ibiñ Virgil 48. 

(Precedido). Mündia osoki behar bezalako zela eta etzela berririk deus egiteko. Bp II 8. Begi sinple bat 

beno phausiagorik deus badeia? Mst III 31, 1 (Ip deus emeagorik). Nihork bererik deus ez, Gobernuak oro. Zby 

RIEV 1909, 233. v. tbn. A Ardi 49. Ederrik nehon deus ez duk nola gure herriko bazterrak. Ox 139. Soailuak 

aldiz, ez aldareak ere, ez dute aipagarririk deus. JE Ber 61. 

(Seguido de oración). Nada (que) (en oraciones negativas); algo (que). Ezta deus Ebanjelio saindu 

hunetarik Iainkoaren haurrak erauz, ez harzara ez urrund ahal ditzakenik. Lç Adv ** 6v. Ea othe zenz munduan 

deus, deusen beldur etzenik. Ax 448 (V 293). Ezta deus hanbat segur denik, nola baita herioa. Tt Onsa 108. 

Deus gure hun denik / ez ützi barnian. Xarlem 1243. Balin bada deus ikharatu behar gaituenik, hura da 

Jainkoak ematen deraikun graziez ez baliatzea. Dh 210s. Ez da deus ez daitekenik harentzat. Jaur 106. Egia 

horrek ez duela deus adimendua asaldarazi behar duenik. Hb Egia VII. v. tbn. CatJauf 105. Ez dugu deus 

arrapatu hori kondena dezakenik. Larz Senper 78. Ez baita deus amodioa bezain kotsakorra denik. Ardoy SFran 

296. 

(Precedido). Grazia gabe Zelia merexi diroanik deus eztügü egiten ahal. CatS 63. Ezpeitzien ez zienik deus 

anbizionatzen. Ip Hil 143. Behar ez denik deus ikas ez dezaten. HU Zez 146. 

(Seguido de sust. verbal con suf. -korik). Nada (que) (en oraciones negativas). "Ez da deus jateko (AN-gip), 

[...] deus ez da jatekorik (BN-arb)" Gte Erd 116. Guk ezkundian deus hari emaitekorik. Tt Onsa 129. Bihotz 

haiñitz duzu deus pairatzekorik eztuzunean. Ch III 57, 1. Ez du behinere deus atsegin egitekorik errateko. 

Lg I 359. Ez duzu deus izanen beldurtzekorik. MarIl 102. Mundu hutan ezta deus arbuiatzekorik / kristauentzat, 

gaitzkia eta bizio tzarra baizik. Gy 54. Ikhertu dituzte eta deus erraitekorik ez dute hatzeman. Laph 84. Guk ez 

dugu deus ikustekorik Mainker delako orrekin. Izeta DirG 78. Ez nuen deus azaltzekorik, egia esan, ez berririk 

ez zaharrik. MEIG IV 91. v. tbn. He Gudu 129. Jaur 116. Vill Jaink 67. 

(Sin -(r)ik). Ez balitz deus beldurtzeko / bertze munduko. Monho 112. Ez dut zeren deus egin zure 

sendatzeko. Hb Egia 24. v. tbn. Or in Gazt MusIx 200. 

(Precedido). Zenbeit orduren buruko, ez baitzeie lili maiteer galtzekorik gelditzen deus. JE Bur 88. 

(Con -tarik). Eztuzue aditzen, ezen kanpotik gizona baithan sartzen diradenetarik deusek, ezin hura satsu 

dezakela? "Tout ce qui". Lç Mc 7, 18 (He sartzen den deusek). Baldin nehork khen badeza deus profezia hunen 

liburuko hitzetarik. 'Quelqu'un oste des paroles". Lç Apoc 22, 19 (He deusik liburu huntako profeziaren 

hitzetarik). Bizkitartean horietarik deus eztugu oraino. Dh 216. Gaitzak, bekhatua, herioa, gure zori onaren 

akhabatzea, desgustua; han ez da horietarik deus aurkhitzen. Jaur 117. 

(Con -tik). Batek ez darama deus bere zori onetik, bertzeari etzaio bere miseriatik deus gelditzen. Jaur 122. 

Ez sinheste, ez odol, ez mintzai / ez dutenak deus guretik. Zby RIEV 1909, 400 (cf. ib. 232 gurerik deus gabe). 

Bere beldurretik deus ez zion ezkutatuko. Mde HaurB 86. v. tbn. Xa Odol 224. 

(Con bertze, beste; citamos todos los autores. (bertze deus). "Beste deusentako ez dü balio (S), beste 

deustako ez du balio (AN-gip-5vill, BN-arb), bertzetako deustako ez dute balio (B)" Gte Erd 39. Ez bertze 

deusetako. SP Phil 65. Nahi zaitugu maitatu, / Iauna, zarenagatik, / ez Parabisu, Ifernu / eta bertze deus gatik. 

Arg DevB 10. Bertze deus etzinduen gogoan Jinkoaren presenzia baizen. Mih 18. Zer irabazi gelditu 

zitzaion? Heriotze ditaken izigarrienaren egitea. Bertze deus ez. HU Zez 200. [Mutiko neskatoek] emaiten diote 

sartzerat doazin sailari halako zerbeit garbi eta azkar, bertze deusek eman ez lezokena. JE Bur 105. Eztira beste 

deusez ari. Vill Jaink 67. Eta joera horrek ez zuen zer ikusirik ez politikarekin ez hizkuntzaz kanpoko beste 

deusekin. MIH 393. v. tbn. Gç 214. v. tbn. Dh 117. Or Mi 35. Zerb IxtS 9. 

(Ante sust.). Eta orai gerthatuaren / bertze deus hemen kausarik / ezta amets txar hori baizik. Gy 298. 

Bertze deus egitekorik ez baitute alabainan, bil eta edan baizik. HU Zez 203. Ez duzu zuk munduan egin, zu 

baitarik, / lagunak maitatzeaz bertze deus kalterik. Xa Odol 127. 

(deus bertze). Bena eni deus bestek eztitazü egiten ez eginen plazerik, zük baizik. Mst III 21, 5. Hortako 

zare mundu huntan, eta ez deus bertzetako. Brtc 137. Zerk eramanarazi ahal izan zaitu [...]? Deus bertzek ez, 

segurki, baizen ere zure bihotz infinituki samurrak. JesBih 440. v. tbn. Jaur 187. Gy 139. 

(Ante sust.). Deus berze probetxurik etzaiku ethorten? Lç Ins C 5v. Erran izan zarotzun / deus bertze 

berririk? Gç 68. 

(deus bertzerik). Baldin deus berzerik doktrina sanoaren kontratakorik bada. Lç 1 Tim 1, 10. Har zazu 

beraz begien aintziñean etsai hura, zeiña ez baita deus bertzerik, bizio bat baizen. He Gudu 99s. Eztautzut deus 


mende. 

237


bertzerik eskatzen. Dh 81. Eta Jazarketako ondoraino heldu ere izan ziren, deus bertzerik gabe. Bainan gero, 

han [...] oihu bera berritz ere. Barb Leg 147. Ez zion hitzegin ez deus besterik galdegin. Mde HaurB 107. v. tbn. 

Ch III 21, 5. Mst III 30, 2. HU Zez 144. 

Zer du mediumak guk baino gehiago? Guk baino berjakintza-lekoretiko sail haundiago bat berjakintzara 

dezake, deus ez besterik. Mde Pr 350. Iguzkipean deus ez dutela behar gorriaz bertzerik! Ox 69. 

(bertzerik deus). Ni besterik deus enizala, ezdeus eta ezdeus baizik. Mst III 14, 3. Ezen etzen lanik, ez 

jostetarik, ez bertzerik deus, hari bere Jainko Jaunaren amodioa gogotik kentzen ahal zionik. Jnn SBi 36. Haren 

hamabi urthetarik hogei eta hamar urthetarano ezteiküie libürü saintiek besterik deus erraiten haren egitatez. Ip 

Hil 141. Estakuru bat da, bertzerik deus ez. HU Aurp 171. Haurren ondotik othe zabilan, bertzerik deus gogoan 

gabe? JE Ber 28. v. tbn. Lf Murtuts 18. 

Bertze kezkarik deus ez dugu buruan, Loiolaren ikustea baizik. JE Ber 7. 

(Con gehiago(rik), haboro). Nada más; algo más. (Parece que el orden más antiguo es aquél en el que deus va 

delante; desde Mihura al menos se encuentra tbn. el orden inverso, con frecuencia ambos en un mismo autor. 

Citamos todos los autores). (deus gehiago). Manu horretarik bada deus gehiago? Lç Ins D 7v. Ezen ezta 

deus gehiagorik, harzaz gaudi gaitezen baizen. Ib. F 4vs. Huntarañokoan non ezin deus gehiago sofri bait 

dezakezu. He Gudu 94. Deus haboro ene büria etxekiten badüt. Mst III 8, 1. Ez dezazula ordean heien ganik 

deus gehiagorik idurik. Mih 68. Ez da mintzo jendea deusez gehiago, zer ere baita eguneko berri, hartaz 

eta hartaz, eta hartaz baizik. HU Zez 142. Deus oboro. Mdg 153. Ez dugu hemen deus gehiago egitekorik. Barb 

Sup 112. Elgar ikustea, elgarrekin egoitea, elgarrekin mintzatzea, deus gehiagorik gabe. JEtchep 67. Eta ez dut 

lehen ukitu ditudan gabeuki, gabeukatz eta gainerakoez deus gehiago esango. MEIG VII 38. v. tbn. Arch Fab 

189. Hb Egia 15. 

Nik deus ez dezaket gehiago zuretzat. Laph 87. Enaie estimatzen deus / karakol bat beno haboro. Xarlem 303- 

304. Ez diat deus senditzen gehiago. JEtchep 98. 

(gehiago deus). Bethulia hiriko yendakiek etzuten gehiago deus idurikitzen bere arbasoen 

Jinkoaganik. Mih 107. v. tbn. Jaur 103. Bainan etzezaken gehiago deus irets, doi doia mintzo zen... Ardoy SFran 

264. 

(Con kasik, ia). Zeren bekhatutan dagoela egiten dituen [obra on hek], ezpaitzaika kasi deus baliatzen. Ax 

542 (V 348). Kasik deus gosta gabe. Dh 70. Deus eztezaketela, edo deus kasik ez, gure laguntzeko eskuararen 

begiratzen. HU Aurp 213. Ez dakigu ia deus gure herritarrok pentsatu eta nahi izan dutenaz. MEIG VIII 54. 

(Deus holakorik o holako(rik) deus). Guk skribatu diagu eta ordenatu deus halakorik begira eztezaten. Lç 

Act 21, 25 (TB ez deus begiratzez holakorik). Izan da deus holakorik? Hb Egia 87. Nola sinhetsaraziko zion 

populu oste bati Itsaso Gorria iragan zutela oinez [...], baldin holako deus gerthatu ez balitz? Ib. 6. Ez da 

erlisionearen etsaia. Ez framazon, ez holakorik deus. HU Aurp 93. 

(Con negativa sobreentendida). "Rien, nulle, aucune chose, quand la négation non exprimé est cependant sousentendue" 

H. "Zer diozu? deus, deusik (pour deusez, deusik ez, deusere ez)" Ib. "Deusengatik aserretzen da (B), 

deusentzat kexatzen da (BN-arb)" Gte Erd 116. "Deusengatik nigarrez hasten da (B), [...] pintalakulo: 

deusendako gaitzitzen dena (BN-ciz)" Ib. 116. "Sei eta deus (S)" Ib. 157 (junto a eta huts, ta batrez, ta bapez de 

otras zonas). v. infra DEUS EZ. [Jangoikoak] deusetik egin zituen gauza guziak. El 35. Deusetarik 

zerbaitetarat jin denak odol nobletik sorthü dela lüke nahi fama. Egiat 261. Berórren Majestade soberánoa, 

zeñen áldean eméngo Errégeak baitire nola txinúrriak, eta deus bekála jende guzíak. LE Ong 33r. Zerbaitek huts 

egin dautzueia? ihardetsi zuten: Deusek. TB Lc 22, 35. Ageri du kanibet sista bat hetsia; lehenagoko 

operazionearen marka omen. Min gaixtoaren ondoriorik deus. HU Aurp 185. Deus oboro. Adios D. 

Resurreccion, berze batraino. Mdg 153. Erlisionearen erakusten ibil dadiela [apeza] eskoletxeetan, ontsa; deus 

hori baino zuzenagorik, hortako galdatua den ber. JE Bur 55. Haren gatik nindoan, orai aitortzen dautzut, hain 

ardura Agerreko lantegirat; bertze deusetako. Ib. 61. Ni zer naiz? Deus, eta deus baino gutiago. Zerb Bahnar 

172. Harroka inguruak ikertu zituzten. Deus, nehor. JEtchep 56. 

II (Sust.). (SP, vEys (L), Dv, H). Cosa. (Se emplea sobre todo en plural). "Deusa, quelque petite chose" SP. 

"Ene deusak, mes petits meubles" Ib. "(Ene) deusak (L), mes petites affaires" vEys. "Deusak, nippes" Dv. "(Au 

plur.), choses, objets en général" H, que cita EZ Man II 150. "En BN-aru [sic] se usa en pl. en sentido 

despectivo. Nori utzi dazko bere deusak? Se dice hablando del heredero de un pobre" Lander (ap. DRA). Cf. 

infra DEUS GUZTI. O zierpe itsusia, zeinen pena larria / herioa behar baitzen, hain deus izigarria. EZ Man I 

42 (v. tbn. ib. 41). Untziko deusak [urera] egotztean. EZ Man II 150. Guri ere biziaren iguzu mantenua, / ahoko 

eta soñeko behar dugun iustua. / Gañerako berze deusak plazer duzun bezala. Ib. 110. Bere deusak espiritu 

sainduaren inspirazionez ungi enplegatzea gatik. Harb 432. [Pisu] bata gure deusen pisatzeko ahal dukegun 

abantail handienarekin; bertzea lagunaren ontasunen pisatzeko. SP Phil 384. Ezen munduko deusek eziñ osoki 

kontenta zaitzakete (III 16, 1). Arbill 44 (SP, Ch ontasun, Mst hun, Echve 223 gauza, Ip huntarzün). Ez da deusa 

erdizkatzen, / seinale xoila da hausten [ostia hausten denean]: / Sustantzia gelditzen da / oso lehen zen bezala. 

Monho 138. Deusek ez daukute atseginik egiten eri garenean. Jaur 130. Izanen dirade deüsak / zük erran bezala 

bezala. Casve SGrazi 152. 

Deus zitienak despendiatu onduan. AR 201. Ogendünak etxen, ni aldiz gaztelin / nik deus nütinen jaten, 


mende. 

238


lotzen ene ohin / ene desohuratzen, trankilitatin. 'Le peu que j'avais'. Etch 110. 

"Deusak (L-sar), ddeusak (B), arreo de boda" A. 

III (Adj.). Válido, impotante. Cf. ezdeus. Ezta arrazoin deusagoak eztheusagoa zerbitza dezan; eta 

ttipiagoak handiagoa bere azpiko erabil dezan. 'El más digno sirva al más indigno'. Ax 567 (V 363). Ustez 

lehengoa zen. Bainan arte onetan, ikusten zuen aski deusik etzela. Hilen itzalak arantzezko khoro bat egiten 

zioten. Hb Egia 16. 

- ALEGIA DEUS EZ, ALEGIA ETA DEUSIK EZ, ALEGIA ETA DEUSERE EZ. Como si no hiciera(n) nada. 

Gure zuzenak oro, alegia deus ez, / moztu darozkigute ixilka, gezurrez. Zby RIEV 1909, 233. Brigadako 

gardak oro egon ziren, alegia eta deusere ez, zelatan, barrandan, zerbait atxeman beharrez. Barb Sup 140. Jaun 

bikarioa jiten zakon [Oxalderi] egun gehienez ikhustera eta, alegia deus ez, kantuen ikhastera. Ox 194n. Jesus 

Jaunari --alegia eta deusik ez-- gerezi bat erori zitzaion sakelatik. Barb Leg 62. v. tbn. HU Zez 134, Lf Murtuts 

42 y Zait Plat 102 (alegia deus ez). 

- DEUS HAINBAT. (En oraciones negativas). (No) mucho. Eztugu zeren deus hanbat igurik eskualtzale 

jakintsun arrotzetarik ere. HU Aurp 213. Behar zuten ikhasi [...] irakurtzen, iskribatzen eta xifretan; bainan hek, 

holakorik deus-hanbat ikhasi gabe, biak eritu ziren. Prop 1895, 186. 

(Ante adj.). Tan. Pabeko Cassou eta Haulon Baionakoa, nahiz deus hanbat onik ez diren [...], oraikoan 

orroitu dire beren anitzen haurrak seroren eta freren eskuan iraganak zituztela. HU Aurp 143s. 

- DEUS HANDIRIK (AN-gip, S; Dv, Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Gte Erd 115. (En oraciones negativas). Gran cosa. 

"Ez da deus handirik, ce n'est pas grand chose" Dv. "Deüs haintirik, rien de fameux" Lh. "Lanik egin al duzu? 

[...] deus aundirik ez (AN-gip)" Gte Erd 115. Tr. Desde mediados del s. XIX se hace muy normal entre los 

escritores septentrionales no suletinos. Hortik ez da deus handirik atheratzen. Dv Lab 331. Ez luke deus 

handirik errateko bidean ikhusi gauzez. Hb Egia 42. Mafrundi ta sukarra, bat eta bertzea, deus handirik ez dire, 

bainan gosetea! Elzb Po 208. Ez dira deus handirik ari. JE Bur 48. Bertzenaz, deus handirik ez dezaket nik egin. 

Barb Leg 145. Ez zuten deus handirik ulertzen Irlandaren Edestiaz, baina [...] ez zuten ihork erran beharrik 

herri oinpetu bat zirela jakiteko. Mde Pr 291. Ez dut hemen, sei ilabete hotan, deus handirik izkiriatu. JEtchep 

76. Izenetik kanpo ez baitzuken deus handirik. Ardoy SFran 235. v. tbn. Ox 207. Const 24. Xa Odol 61. 

(Con bertze). Bertze deus handirik ez dakien azkaindar batek. Zerb Azk 111. 

- DEUS ASKO(RIK). (En oraciones negativas). Gran cosa. v. DEUS HANDIRIK. Milla alako ganbaran ez 

litza deus asko. Or Eus 246. v. tbn. Berron Kijote 170 (deus askorik). Liburuak ez zuen deus askorik galduko ipui 

bat edo beste kentzearekin. MEIG II 92. Espainian gaudela adierazteko ez dela deus askoren beharrik: aski dira 

kitarra soinua eta guardia civil baten (hobe biren) kapelu okerra. MEIG I 191. 

- DEUS BAINO GUTIAGO. Menos que nada. Deus eztezaketela, edo deus kasik ez, gure laguntzeko 

eskuararen begiratzen; deus baino gutiago, beren gain utz baginezote. HU Aurp 213. Hor nonbeit barnago, 

gazetaren erditsutan ezar banezote, deus baino gutiagorentzat har lezakete; edo utz, behatu ere gabe. HU Zez 

173s. 

- DEUS BAT. Nada. Ni naz besteri deus bat zor ez diodana. Mb IArg I 149. Negarrez zegoen orain, 

ezinbestean deus bat zen, bai, eta hori besteen erruz. Mde Pr 151. 

- DEUSENBAT. "Algo (AN)" Añ. 

- DEUSEN ON. v. DEUSETAKO ON. Zeren ezpainiz lür hüts, deusen hun ezten bat baizik, zük argi nezazün 

artio. Mst III 23, 5 (SP alferra, Ch agor dagoena, Ip ütsal). 

- DEUS ERE (AN-5vill, B, S, R-is, deuse BN-ald-ciz, S; daus ere AN-ulz, Ae; dies ere y dieus ere R; yausere B; 

Urt I 21, Lar, Añ (AN), Lecl, Dv, Lf Gram 249). Ref.: Bon 7; EI 349; Lrq /déüz!è/; Iz R 304, Ulz (dáusere); Izeta 

BHizt (deus, yaus); Gte Erd 115. (En frases negativas) nada; (en afirmativas o interrogativas) algo, alguna cosa. 

"Nada, negación [...] añadiendoseles la negación ez cuando vienen solos, y si con verbo, a éste se le pone la 

negación" Lar. "Ninguna cosa" Lar, Añ. "S [Tardets] acentúa eztá deüsé; la s es sonora" EI 350. "Deus [...] on 

peut le renforcer par ere" Lf Gram 249. "Niri ezteitan erori deusere (R-is), a mí no me ha tocado nada" Iz R 304. 

"Cosa alguna" Iz Ulz. "Ez nuen deusere egin", "ezta yausere ikusten" Izeta BHitz. "Ez da jateko yaus ere (AN- 

5vill), [...] ez dut deus ere jateko on denik (AN-5vill)" Gte Erd 116. "Ba al daukazu zeozer? [...] ez dut deus ere 

(AN-5vill)" Ib. 116. 

Tr. De uso gral. al Norte y muy frecuente en textos alto-navarros (Beriayn, SermAN (7r), Mendiburu, 

Lizarraga de Elcano, Legaz, Mendigacha (141), Inza (Azalp 34), F. Irigaray (191), Iraizoz (YKBiz 225); hay 

yeusere en un texto de Luzaide de 1869 (ETZ 277)); en dialecto guipuzcoano se encuentra en GavS y en algún 

autor moderno (Villasante, Txillardegi, Anabitarte (Poli 99), Berrondo (Kijote 221)). Aparece ya en Dechepare, 

que, como otros autores, sobre todo alto-navarros, no emplea sólo deus nunca. Beriayn emplea deuserere 

(así como baterere, beinerere, etc.). Deuse sólo lo hemos encontrado en Bordel (181). Muchos 

autores (y en general los alto-navarros, salvo Lizarraga de Elcano) sólo emplean el caso absoluto; con todo, en 

los autores antiguos no es infrecuente encontrar deus declinado ante ere; se encuentra así todavía en Goyhetche y 

Duvoisin; pero desde Larreguy por lo menos es el sintagma deusere entero el que se declina: deuserek, deuserez, 

etc.; es especialmente frecuente el genit. deuseren; el partitivo parece que es deuserik: cf. Gte Erd 18: "Egon 

gustoan! Hori deuserik ez da! (BN-arb)" y el ej. de Balad 92: Ene ama, othoi, errazu / khanta horiek zer diren 


mende. 

239


haiñ gora. / Ene alhaba, deüjerik ez, / prozesionia da juaiten (en otra versión, ib. 94, deüserik ez). 

Berze nazione orok uste dute ezin deusere skriba daiteiela lengoaje hartan. E 6. Bañan hauk guztiez etzen / 

deus ere zer miretsi. EZ Noel 91. Adiskiden artean garenean laxo gara, eztadukagu deusez ere konturik. Ax 28 

(V 16). Ezta jeus ere gizona baiño abantaillatuagorik. ES 381 (deusez ere 399). Deusi ere ez diozozula hanbat 

ihes egiñ nola zure bizioei. Ch III 4, 4. Deusere Jinkuaren eretzian, zunbat nahi beita txipi den, haren 

amurekatik ihurk soferitü dianian, mereximentü gabe ezin izaten beita. Mst III 19, 3. Larru gorrian ta deus ere 

bage gatoz. Mb IArg I 221. Modu onetan / ez digu ukatuko / deusere ezertan. GavS 16. Nere begarriek ezin 

konprenditu zuten dousere. (B, s. XVIII). BOEans 710. Estalika dousere ez naiz mintzatu. Ib. 727. Ez duzue 

zeren izan sugeen ausikien ez eta phozoina duten deusen ere beldur[r]ik. Lg II 297. Hau eztut galdu nahi 

deusengatik ere. Dh 206. Makurtugábe ez ezkér ta ez eskúi deustan ére. LE Ong 51r. Mündü huntako phenak 

eztira deusere. Etch 654. Ez daukat beraz [...] ene obraren alegertasunak nere karateraren errespetua deusetan 

ere guti dezakela. Gy Xs. Deusek ere ez du aziendak baino irabazi hobea ematen. Dv Dial 70 (It ezerk, Ur ezek, 

Ip deusek). Deusere yan ta edan gabe egotea. Legaz 44. Gau hartan ez zinuen hor deusere senditu? HU Aurp 

185. Soldado nintzela, izkribatzen nioten [neskatxei], ez andregai ta ez deus ere, lagun bezala. Mattin 15s. 

(Con reduplicación intensiva). Ixil ixila, nehork deus deusere jakin gabe. Barb Sup 90. 

(Declinado). Deuserek ez du lotsatzen. Lg I 221. Ehait nahi ikusi / deus ere gatik saihetsian. AstLas 52. 

Jinkoak deuserez mündia egin. Egiat 184. Bizi ditazke deuseren ardurarik gabe. Dv Dial 41 (It, Ur ezeren, Ip 

deusen). Ez dut nahi gure eriak deuseren eskasian egon diten. Laph 233. Etzakielarik bizkitartean deuseren 

egiten, ez asmatzen, ongiaren baizik. JE Bur 66. Deuseren eta nehoren beldur ez baitzen sekulan. Barb Sup 181. 

Deuseren gatik etzian elizako zeremonia baten errespetia galdüren. Const 31. Ez dut deuseren beharrik. Zub 39. 

Deuseren jabe etzirenekin. Ardoy SFran 312. 

(Seguido de sintagma + -(r)ik). Deus ere hire ohorearen abanzamendutako eta hire populuaren 

edifikazionetako gauzarik baizen bilha ez prokura eztezaketen bezalakorik. Lç ABC B 5v. Nahi othe zenduke 

deus ere gauza gaixtorik? Ax 564 (V 360). Zuk ororen kreazaliak kreatureki deusere üdüririk eztüzüla. Mst III 

31, 1. Jainko bat zeinarentzat zeruak berak ez baidu deusere aski ederrik. Lg II 106. Deusere etzuela bere 

garbitasunarenzat beldurzekorik izanen. Mih 21. Othe da deus ere erretxagorik? Brtc 159. Deusere adimendu 

zuzenari hobeki dagokonik, adimendua bera Jainko baten hitzari sumetitzea baino. Dh 111. Garrazki defendatua 

da gure erregelamenduez deus ere saririk galdegitea. JesBih 473. Begiek eztiela deus ere ikhusi hain ederrik ez 

seküla beharriek deus enzün hain eztirik. UskLiB 69s. Ez da deus-ere phisua bezain xuxenik. Dv Lab 64. Ez 

dugu aurkhitu liburu huntan deusere Fede katolikoaren kontra denik. Jnn SBi II. Ez zaio behinere laket izan 

azpijokoa, ez maltzurkeria, ez gezurra, ez eta deus-ere zuzen kontrakorik. HU Aurp 91. Ez dugu bada, gure 

ustez, deusere erran egiarik eta zuzenik baizik. HU Zez 18. Ez nian deus ere lazgarririk erraiten. Const 28. Ez 

duk hartu nahiko lagunaren emaztea, ez muthila, ez neskatoa, ez deusere harena denik. Zerb IxtS 38. Ene ustez, 

ez dago deus ere horren parekorik. MEIG III 104. Deusere etzaiela gerthatzen, hark hekien onetakotzat 

gerthatzerat uzten duenik baizen. Dh 194. 

(Precedido). Zuretzat gaitz denik ez da deusere. Dv LEd 80. Biziyo txarrik ez du deus ere / biar dan baño 

geiago. Xe 267. Hark emanik baizen ez da / gutan onik deusere. Zby RIEV 1908, 203. Eztiat egitekorik deusere 

hire fraidekin. Jnn SBi 65. 

(Con -tarik). Jalki izan ezpazina eta ezpazünian deusere berrietarik ikhasi, hobekiago egon zinantekian. 

Mst I 20, 8. Zure aberastarzünetarik deusere, bena bai zure othoitzak ta amoinak dereitzüt galtho. Egiat 179. 

Ospitaleko aintzindariek etzioten uzten egitera barne-nahasgarri diren lanetarik deusere. Jnn SBi 91. Egizu ez 

dezadan zure emaitzetarik deus ere gal. Arb Igand 204. Dohakabeak ez du deus ere ukatzen haren gain emanak 

diren gaixtakerietarik. Lf Murtuts 49. 

(Con -tik). Guziarekin deusere etzuen galdu bere emetasunetik. Lg II 235. Haren arimak deusere 

ez bailezake gal bere sosegutik. Mih 104. 

(Con bertze, beste). (bertze deus ere). Etzuen munduan bertze deusere, baizik ardi ttipi bat. Lg I 306. 

Eztioen bertze deuseri ere behatzen, Jainkoari ohore emateari ta haren nahia bethetzeari baizen. Dh 272. 

Eztukete bertze deusen ere gutiziarik. Ib. 177. 

Zeren bere edate hartzaz eta plazeraz baizen ezpaitu deusez ere bertzez konturik egiten. Ax 343 (V 228). 

(bertzerik deus ere). Eztu berzerik deusere nitaz lekhora desiratuko. Ch III 49, 6. Hori da minzatzeko 

manera bat, zoinek ezpaitü berzerik deus-ere erran nahi, bezik [...]. CatLan 113. Kontsulek hilaren thonba altxa 

erazirik, kopa bat ta erhaztüna [...] zütien han ediren, berzerik deusere. Egiat 173. Enperadoreak ikusi zuen 

etzela bertzerik deusere egiten ahal. Jnn SBi 177. 

(deus ere bertzerik). Bena gizonak gira, eta ez deusere besterik, gizon flakiak baizik. Mst III 45, 3. Bada 

bolbora ez da deus ere bertzerik baizen gatza. Dv Dial 115 (It ez da gatza baizik, Ur gatza baño, Ip gatz baizik). 

Bertza anitz antolatzeko izanez geroz, etzuen deusere besterik gutiziatzen. Zub 26. 

Erri eta karkaza baizik deusere ezta besterik. AstLas 40. 

(Con gehiago, gutiago, haboro). (deus ere g.). Mezan eztugula deuserere gutiago an [Orzeguneko 

maian] zen baino. Ber Trat 8r. Etzutela zeren deusere gehiago iguriki haren ganik. Lg I 244. Deusere gehiago 

eztüguia hitz emaiten? CatLan 125. Zer da hori eternitate luze eta ezin akhabatuzko haren aldean? Lanho guti 


mende. 

240


bat, [...] begi herts-idek aldi bat, deusere gehiago. Dh 199. Ezteia deus ere haboro behar Indüljenzia Plenario 

baten irabazteko? CatS 91. 

(g. deus ere). Ez dut gehiago deuseren gutiziarik behere huntan. Lg II 117. Begira zagozilarik, noiz izanen 

zuten ahalkea errateko etzutela gehiago deusere. Jnn SBi 54. 

(Con kasik). Liburuek eztarokute erraten kasik deusere saindu hunek pratikatu dituen berthutez. Jnn SBi 

154. Erregeri ez zakoten emaiten hitzemana izan zaionetik kasik deus ere. Elsb Fram 106. 

(Con holako(rik)). Nork egundaino ikhusi du, zioten elkharri, deusere hulakorik? Lg II 152. Parisko 

Biltzarrean / ez Luisen gortean, / ez da arrastatu / deus ere halakorik. Monho 28. Beldurtzeko eztuzu holako 

deus ere. Gy 92. 

(Negación sobreentendida). "Zer egin duk? deus ere, qu'as-tu fait? rien" Lf Gram 249. "Ikusten al duzu? [...] 

deus ere (AN-5vill)" Gte Erd 115. Cf. tbn. Dh 138: Deusere, ez deusere etzaizko horiek baliatzen bekhatu 

mortaletan hiltzen denari. v. EZ DEUS ERE, DEUS ERE EZ. Igorri zaituztedanean mulsa eta maleta eta 

zapata gabe, deusen falta izan zarete? Eta hek erran zezaten, Deusen ere. Lç Lc 22, 35 (He deusik ere, TB 

deusek, Dv ez batere). Hara drano ihurk zer zakian hartzaz? Deusere. Bp II 35 (hay tbn. deus ere como 

respuesta en Mb IArg I 122, Lg I 348, Brtc 153, Arch Fab 83 y Txill Let 41). Ordean zerk behar gaitu gibelatu 

zorion beretik? Deusek ere. Lg II 109. Eliza ama seinduaren xedea da maiz komunia dezagun, eta deusere 

arimakotzat progotxosagorik. Dh 61. Hainitzek katixima hotzki erakusten; / deusere arimentzat kasik eragiten. 

Hb Esk 173. --Zer dük? [...] --Deusere, deusere orai. Const 18. --Zer nahi dun esan diezanadan? [...] --Deus ere, 

deus ere, hain barkaor haizen ezkero. Mde HaurB 39. 

(ez, deusere). Eskastu othe zaitzue deus ere? Ihardetsi zioten: Ez, deusere. HeH Lc 22, 35 (He deusik ere). 

Zer! hainbertze mila miliun urthe, deusik ez dira bada? Ez, deusere. Dv LEd 225. 

- DEUS ERE EZ. Nada. v. EZ DEUS ERE. Langile eta deusere-ez egile. Barb Leg 70. Eta biziaren aitorrera 

onen aitzinean, zer dezakete sistema guztiek? Deus ere ez. Vill Jaink 89. 

- DEUS ERE GUTIAGO. Nada menos. Ordean guk edireiten dugu gure elizetan egia bera, Jainkoa bera, 

bere maiestate adoragarrian, deus-ere gutiago. Lg I 333. Zer behar zen bada loria handi haren, sari gozo 

hekien guri merezitzeko? Deus ere gutiago, [...] Jainko baten heriotzea baino. Dh 173. 

- DEUSETAKO (-a SP s. trad.; Dv), DEUSETARAKO (Lar, Añ (AN)). (Con negación). (Lo) que no vale para 

nada. "(De qué) sirve eso? De maldita la cosa, Zertako, zertarako da hori? Ezertarako ez, deusetarako" Lar (v. 

tbn. Añ). "Para nada, deusetarako ez" Lar (s.v. para todo), Añ. "Bon à quelque chose. Avec la négative, 

impropre à tout service. [...] Ez dire deusetako, ils ne sont bons à rien" Dv. Cf. deustakoez. Gaiñerakoan, 

ezkara deusetako, lurreko fruituen eta onen iateko baizen. Ax 38s (V 24). Kasik jeusetako eztena. ES 166. Iauna, 

lagun zakizkit ene atsekabean, ezen gizonaren laguntza ezta deusetako. Ch III 45, 1. Baña eriarentzat etziran 

deusetako barber-medikuen alegiñak. Mb IArg II 333. Hamabostgerreneko, ni ez deusetako, / egoitera ez ausat 

etez hun laneko. Etch 178. Zeren deusetako ez den untzi bat bezala phorroskatu baitut Moab. Dv Ier 48, 38. v. 

tbn. Xikito 8. Zer desmasiak, zer miseriak / etxalde askorendako! / Alorrak zikin, pentzeak berdin / uztak ez 

deusetarako! Etcham 123. Estakurutzat emanez eskuara ez dela deustako. JE Ber 38. v. tbn. JEtchep 73. 

Eskualdunek diotena, "deusetako ez denik ez baita". Ardoy SFran 209 (expresión similar en Laph 84). 

(Afirmativa). Diru keta yoan da deusetako zena. Hb Esk 104. 

(Negativa sobreentendida). --Zertako da hori? galdetzen dio emazteak. --Deusetako orai, eta lehen diru 

atzemateko. Bizkitartean pulita da. Hb Egia 19. 

- DEUSETAKO (ERE) ON EZ IZAN. No valer para nada. Cf. Dv: "Ikhusazu hea liburu horietan deusetako on 

denik baden". Sabel bethea [...] ezta deusetako ere on, iokatzeko, minzatzeko, erasteko eta erhokeria egiteko 

baizen. Ax 408 (V 266). Zertako ditugu filosofoen ihardukitze banoak eta hekien kuestione deusetako on ez 

direnak? Ch I 3, 2. Deusetako gehiago ez da on, kanporat etxatua eta gizonez ostikatua izateko baizen. He Mt 5, 

13 (Lç deusgai, SalabBN hun deusetako, Dv, Leon deusetako, Ip deusentako hun, Echn deustako balio, Samper 

deustako zerbitzatan, Hual deustako zerbutxatan). v. tbn. Jaur 395 y Jnn SBi 82. Hola denaz geroz, deusetako 

nehorentzat eztela on eskuara, tokilo zenbeitendako baizik. HU Aurp 202. Deusetako on ez denik ez da. Dv Pr 93 

(ap. A EY III 188). Zahartu eta, bardin bertze deusetako ez zela on, [...] herriko mera egin zuten. Barb Sup 41. 

Supazter bero bat ez dugun ber, deusetako ez gira on. Zub 122. Bester gaiza bata edo bestia fidatüren dizie, 

zü aldiz deusentako etzütie hun edirenen. Mst III 49, 5. 

- DEUSETAN. (Con negación). De ninguna manera. Egün hartarik aitzina Berrietsek etzian deusetan nahi 

üken entzün semiaren beretter egiterik. Const 35. Cf. UskLiB 70: Zuiñekila [Ifernietako phenekila] mündüko 

süiak, thürmentü eta desolazioniak ezpeitira deusetan ere konparatürik izaten ahal. 

- DEUSETAN EZ HARTU. No dar importancia. Osasune, galdu arte ez dugu deusetan artzen (AN-ulz). Inza 

NaEsZarr 1189. 

- DEUSETAN (ERE) EZ IZAN. Egunez egun irabazi / ustez zutan ordaria; / ban'ene zori gaitzetan, / enaiz 

orano deusetan. 'Mais, pour mon malheur, j'en suis encore à rien'. O Po 42 (cf. Lfn Notes O 21: "Expression 

obscure, qui n'est pas signalée dans les dictionnaires"). Erregearen adiskidantza behar dugula artha handirekin 

begiratu. Harekin makhurtuz geroz, deusetan ere ez gira. Prop 1880b, 277 (citado por Dv, que traduce: "Si nous 

nous brouillons avec loui, nous ne sommes plus en état de rien"). 


mende. 

241


- DEUSETAN EZ ON. v. DEUSETAKO ON. Emazteki zoroa, [...] / Umekin ere ezin haiteke egon, / deusetan 

ez on: / Lehengo adixkidek ez nahi nehon. Leon Elissamburu in Elzb Po 218. 

- DEUS EZ (AN-gip-5vill, B, S, dauséz AN-ulz; Ht VocGr). Ref.: Iz Ulz (dáusere); Izeta BHizt (deus); Gte Erd 

115. Nada. "Néant" Ht VocGr. v. DEUSIK EZ, DEUS ERE EZ; EZ DEUS. Cf. deusez. --Hanbat gaizto 

hiretzat. --Zer? --Ez, deus ez, deus ez. Elzb PAd 7. Gure herrian boz biltzeko munduan den gazetarik hoberena 

ala deus ez, batetara doa. Hemen ez dugu gazeta beharrik. HU Zez 50. Eta naski orainokoak deus ez, hemendik 

harat egitera doazilakoen aldean. HU Aurp 121. Zer zuen, ororen buruan, halako zer berezirik, bertzek baino 

gehiago? Onik deus ez; bakarrik gaixtakeria. Ib. 128. Badakikanez zerbeit ala deus ez. JE Bur 124. Janaren 

araberako lana ginuen; deus ez. StPierre 29. Eskual hitzak, eskual itzuliak, eskual usaina: [Hiriart-Urrutik] 

hiruak nahi zituen elgarrekin, ala deus ez. Lf ELit 276. Bati guzia, besteari deus ez. Txill Let 64. Ori geienaz; 

ortik aurrera deus ez. Vill Jaink 85. --Zer duk mihia galdu? Are, hea erran zak "gau on"!... Nik deusez. JEtchep 

38. --Ez da deus gertatu. --Deus ez oraindik! Lab SuEm 176. Deus ez: begian on da, sakelian ez (AN-araq). Inza 

NaEsZarr 25. 

Eta soldado manta altxatu orduko: / Lohian zenbeit hezur: deus, deus eta deus ez... Iratz 119. 

- DEUS EZ ELE. v. ele. 

- DEUS-EZER. (La) nada. v. deusez (2). Deus-ezertik egin zuen Arima bat. Añ CatAN 21. 

- DEUS-GABE. v. deusgabe. 

- DEUS GISAZ. De ninguna manera. Biltzen ditu buruak gudu lazgarriak / deus gisaz bertzetarat ezin 

itzuliak. Hb Esk 225. Deus gisaz ez baitzuten utzi nahi sartzera. HU Zez 126. Ez ziteken hil, deus gisaz, [...] 

Lamina ez zen batek, hura ikusi eta, haren aintzinean, den othoitzik ttikiena erran gabe. Barb Leg 22. 

- DEUS GUTI (Lar DVC 207, Dv, H), DEUS GUTXI (AN-gip, jaus g. AN-5vill ap. Gte Erd 116). a) (Indet.). 

Poca cosa, poco. "Deus gutik egin du, peu s'en est fallu" Dv. "Asko du deus guti, peu de chose lui suffit (Ax)" H. 

"Deus gutxitikan aserretzen da (AN-gip)" Gte Erd 116. "Jaus gutxikin aserretzen da (AN-5vill)" Ib. 116. Tr. 

Es muy común en textos septentrionales no suletinos desde el s. XVII. Al Sur aparece en Mendiburu, Lizarraga 

de Elcano, Txirrita y Berrondo. 

Ordean eztu presunak behar ezantsiatu / eta purgatzeko pena deus guti estimatu. EZ Man I 120. [Iesu 

Kristoren zerbitzariek] dirudite kanpoan deus guti eta triste, baiña barrenean dira alegera eta konsolamenduz 

betheak. 'Insignificante'. Ax 509 (V 328). Deus guti etsten bazare, humiltasunak bozkariotuko zaituela. SP Phil 

213 (He 214 gutietsi). Deusgutirik barnean. INav 130. Jeus guti aski zuela arrebaren despeditzeko. ES 169 (400 

deusguti). Deus gutiz mormoratzen dire. Ch I 9, 1. Arkitu zituzten zazpi [ontzi] txar deus gutitako ziranak 

eta alere aski dira etsaiaren irur ogei sendoak garaitzeko. Mb IArg II 290. Bethsamitarrak punituak izan ziren, 

iduriz deus gutirentzat. Lg I 260. v. tbn. Mih 87 y Monho 68. [Negarrésko ballegontako trabájuak] deus gúti dire 

emanenzaigun gloriarén áldean. LE Ong 58r. Hain deus guti gatik galdu dutela Jainkoa. Dh 161. Deus gutitzat 

idukia. Gy 101. Deus gutitarik zuen beira enbuskada. Hb Esk 63. Adam, deus gutitan iduki duzu zure Jainkoa. 

Dv LEd 111 (Cb 58 orren gutxian). Gauza hainitzen irritsa izatu duzue, eta deus-gutitara itzuli dire. Dv Agg 1, 

9. Zer egin eskuararen zaintzeko, begiratzeko? Deus guti. HU Aurp 199. Deus guti zuen onik gure Jaun 

Errientak. Barb Sup 1. Tolos'aldera maiz bajatzen zan / deus gutxiren aitzakiyan. Tx B I 144. Zonbat buru oneko 

gizon [...] idazteko ala mintzatzeko deus guti direnak izan! JE Ber 66. Kontrabandako ixtorio batzuez kanpo, 

deus gutik sekulan inarrosten duen xokoa. Zerb Azk 84. Ez zuen deus gutien iharduki. Mde Pr 160. Hoin ezdeuseren 

itxura zuten gizon horiek zitazkela deus guti balio zuen erlijione baten hedatzaile. Ardoy SFran 236. v. 

tbn. Xa Odol 347 y Berron Kijote 46 (deus gutxi). Ate joka ditugu dagoeneko deus gutxi ezagutzen ditugun 

ondorengoak. MIH 302. 

(Det. o con bat). O, Iesus Krist, deus gutiaz kontentatu ziñena, / indazu grazia gutiz kontentzatzearena. EZ 

Man II 108. Ezagutu zen edo iduritu, eliza deus guti bat ikharatu zela. Prop 1906, 171. Ez zen nihor deus guti 

batez baizik ohartu. Ib. 171. 

b) (Det.). Insignificante. Presentatzen darozkitzut nik halaber neureak / biziarekin batean izerdi eta nekeak. / 

Bañan deus gutiak dire dagotzun eredura. EZ Man II 19. Gauza deus gutian eta bere nahi gabe, benial [da]. 

Harb 162. Baitirudi hoben aphurra eta jeus gutia dela. ES 169. Zure pena guziak deus gutiak dire hañitz 

bertzen aldean. Ch III 19, 1. v. tbn. Lg II 226 y Dv LEd 96. Deus gutiak garen arren, Aita handi eta hoberen 

baten haurrak gare. Hb Egia 40. 

c) (Sust.). Insignificancia. Aragiaren atseginz txarren deus gutia. Mb IArg I 60. 

- DEUS GUTXI GEHIAGO. Poco más. Illabete t'erdian, deus gutxi geiago, dan-dana itzuli zidan. "En poco 

más de mes y medio". Berron Kijote 111. 

- DEUS GUTITAKO, D. GUTIZKO, D. GUTXIKO. a) Insignificante. v. DEUS GUTI (b). Orai deus gutizko 

min batek hanbat despa[zie]nziatzen bazaitu, zer eginen du orduan Ifernuko suak? SP Imit I 24, 6 (Ch xume, Mst 

txipi). Gainerako guzia ikusten baitute deus gutitako gauza xumea baliz bezala hekin aldean. SP Phil 343 (He 

345 xume eta aphal). Deus gutxiko arazoa, ikusten denez. MIH 325. 

b) Insignificancia. v. DEUS GUTI (c). Bai eginnáu bere / Ministro ni beréz, / atzendurik nere / deusgutitakóa. 

LE Kop 124. 

- DEUS GUTITASUN. v. deusgutitasun. 


mende. 

242


- DEUS GUTIZ. Por poco, casi. Deus gutiz hartu ninduketen girixtino arnegatu batentzat. Prop 1906, 129. 

- DEUS GUZ(T)I (SP, H). Todas las cosas. "Deus guziak, toutes choses. Deus guzien gainekoa" SP in m. "Deus 

guzien ahala duzu, vous (avez pouvoir de) pouvez toutes choses (Hm [pero no lo encontramos]). Deus guzien 

gainetik Iainkoa maithatzea (He Phil)" H. Haren ordain diotzotzu deus guztiak aithortzen. EZ Man II 6. Zu 

zara zeruen, lurraren eta berze guzien egilea. Zu zara deus guzien gaineko Iauna. Harb 259. Deus guzien egiteko 

/ zein baita botheretsu. Hm 40. Utzi nahi tut deus guztiak, / Jesus, zure maitatzeko. Gç 113. 

- DEUSIK (L, BN, S; SP, VocBN, Lf Gram 249), JEUSIK (y- L-sar), DEUSIKAN. Ref.: Lh (deusik); EI 349; 

Gte Erd 115s. (En oraciones negativas) nada; (en interrogativas o condicionales) algo, alguna cosa. En 

Etchamendy (82) lo hemos encontrado empleado como sujeto: Deusik hurbiltzen bazaut / gaizki egiteko. "Othe 

da deusik? y at'il quelque chose? Ezta deusik, il n'y a rien. Ezta deus, ce n'est rien" SP. "(Adv.), rien; deusik ez du 

erraiten, il ne dit rien" VocBN. "Ez zaude ondo? [...] nik ez dut deusik (BN-arb)" Gte Erd 116. 

Tr. Aparece ya en Leiçarraga, pero falta en algunos autores septentrionales antiguos como Dechepare, Materre 

o Axular; desde comienzos del s. XIX se puede decir que es gral. al Norte, salvo en suletino, en donde sólo se 

documenta en Mercy, Archu, UNLilia (12) y Casenave (SGrazi 132). Al Sur lo encontramos en Uriarte y Azkue; 

en el s. XX se encuentra en algunos, pocos, autores de cierto nivel (Lauaxeta (BBa 4), Orixe, Etxaide, Onaindia 

(in Gazt MusIx 148)), además de en los navarros F. Irigaray e Izeta (DirG 11). Hay jeusik en Etcheberri de Sara 

(384) y deusikan, junto a deusik, en Argaignarats y Bordel (190). Hacemos mención de todos los autores hasta el 

s. XIX. 

Deusik eztuenari, duena ere edekiren zaió. Lç Mc 4, 25 (Mt 25, 29 deus). Calesgua ere egia dela, guardak 

jarri direla barnerat deusik sar eztadin. (c. 1597). FLV 1993, 453. v. tbn. Volt 206. Deusik iakin behar badu 

giristino presunak, / guztiz meza sainduaren entzuteko athunak. EZ Man II 45. v. tbn. Harb 195. Iainkoa ezten 

guzia, deusik ezta eta ezteusaren lekhua iduki behar du (III 31, 2). Arbill 85 (SP ez deus da, Ch ezta deus, Mst 

ezdeus dira). Ez da ordean denbora hulako deusik aiphatzekoa. Lg II 167. Hanbat denboraz Izpiritu Sainduaren 

eskolan, eta deusik ez ikhasten! Dh 216. Deusik gabe hartzen du zeren duen maite. AstLas 74. Eskastu zautzue 

deusik? Jaur 134. Galdetzen bazaiote deusik eman duten, / muskerrak baizen ferde, ixilik egoten. Hb Esk 198. 

Gaztañadijak biar dabe egon erdira, zerren urte askotan deusik ez dabe emoten. "Nada absolutamente". Ur Dial 

65 (It batere, Dv den gutiena, Ip deus). Nihork deusik erran gabe, bazakien. Jnn SBi 118. Tautik ez murtik ez 

deusik eraso eziñik. A BeinB 40. Garaziko mendietarik lehenago ikusten nintuenak deusik ez ziren oraikoen 

aldean! Barb Sup 14. Jeiki zen berriz eta jin erne, deusik ez balitz bezala. Ox 78. Elizan etzen deusik entzuten, 

apezaren otoitza baiño. Or Mi 147. Ez haiz langile, Theresa, deus ez dun ikasten, deusik! Mde HaurB 29. 

(Seguido de un sintagma provisto del suf. -(r)ik). "Deusik ez da jatekorik (BN-arb)" Gte Erd 116. 

Eztutzunaz geroztikan / zure haurren presentak baño / deusik maiteagorikan. Gç 142. Horiek guzietarik / 

hauzoek ez dute deusik / probetxurik gehiago / Amerikañoek baiño. Gy 141. [Erro nausia galdu izan 

duten arbolak] gutiz-gehienek ez dute behinere deusik onik egiten. Dv Lab 327. (Sin -(r)ik). Ez da gauza 

handi bat debozionean bero izatea deusik sofritzeko ez denean. Ch I 13, 8. Nahi dugu [...] oraiko hoiak 

[indüljenziak] deusik baliotako izan ditian. Mercy 8. (Precedido). Ez halaber utz egin gabe egin gogo zenik 

deusik. Dh 67. Ez diagu berdinik / deusik hik eta nik. Zby RIEV 1908, 771. Gaztentzat beharragorik herrian 

etzen deusik. Xa Odol 158. (Sin -(r)ik). Badoa lasterrez bertzea baithara, / othe den han berri deusik 

yakitera. Gy 297 (tbn. berri deusik en Etxde JJ 23). 

(Con bertze). (bertze deusik). Bere superbiak zuen / alabañan erretzen, / handiagoaz berze deusik / ez 

baitzuen pensatzen. EZ Noel 72. Egin bethi obra onak, / ezen berze deusikan / ezin dezake gizonak / eraman 

mundutikan. Arg DevB 3. Zor ez dautzut bertze deusik. Gy 285. v. tbn. Zby RIEV 1908, 292 y Zerb IxtS 68. 

(deusik bertzerik). Saritzat deusik berzerik / eztiozu galdegin, / baizen zure manamendu / sainduak detzan 

egin. EZ Eliç 255s. 

(gehiago deusik). Ebanjelioaren iskribatzailek eztarokute gehiago deusik erraten Maria sainduaz. Jnn SBi 

47. Kantonierak ez baitzezaken gehiago deusik erran. JE Bur 147. (Con kasik). Ez dut kasik deusik egin edo 

hagitz guti egin dut salbatzeko. Brtc 137. Mokoa du xorrotx eta luze, / frikotik har deusik kasik ez dezake. Gy 50. 

(Con negación sobreentendida). "Zer diozu? deus, deusik (pour deusez, deusik ez, deusere ez)" H. v. DEUSIK 

EZ. Zure begitartiaz zer duzu erraiten? --Nik? deusik. Arch Fab 183. Deusik haiñ pisurik nola sekretu bat. 

Gy 148. Mantalinekin dire igande-bestetan. / Astelehen guziez, balioan deusik, / zangarrak gorri eta zangoak 

orthutsik. Hb Esk 180. 

- DEUSIK DEUS. Nada de nada. Gizon gorputz baten alboan etzango da --senar baten alboan-- eta deusik 

deusek ez ditu geroenean bereiziko. Mde Pr 142. 

- DEUSIK ERE. Nada. v. DEUS ERE. Gizonek eztie senti, / eztie deusik ikhusten! Ez aditzen deusik ere, / eta 

ez nigar egiten! Gç 72. 

(Con negación sobreentendida). Eskastu zaitzueke deusik? Deusik ere, ihardetsi zioten hek. He Lc 22, 35 

(HeH ez, deusere). Batzuetan, goiti-galea ere izaten da [...]; beerako aldetik, ezerrez, deusik ere. FIr 170. 

- DEUSIK EZ. Nada. v. DEUS EZ. Harekin [Iainkoarekin] zer nahi daidit, / deusik ez hura gabe. Hm 54. Zer 

dire othe munduko handi, aberats, errege, erregina guziak, Jainko baten amaren aldean? deusik ez, itxurapenik 

baizen. Dh 261. Gizon bat zituen oroz gabetua, / kreditik gabe eta sakelan diabrua; / erran nahi da deusik ez. Gy 


mende. 

243


118. Ni zer naiz? lur poxi bat; aintzinean deusik-ez, eta laster zizarien janhari. Dv LEd 71. Zer egiten dugu [...] 

gure aztura edo kostuma txarren hausteko? Gauza gutti! Deusik ez!!! Jnn SBi 142. Eleiz-atarietan iragarriak 

erderaz, frantsesez, ingelesez irakurrita daukadaz; euskeraz deusik ez. A EEs 1916, 109. Jotzen du berriz, eta 

orduan ere deusik ez. Barb Leg 133. Zozotua nindagon lurrari begira: / Harri beltz bat, deusik ez... eta zu, hor 

zira. Iratz 83. Zer esanen zion bezperako gertatutakoaz? Esanen, deusik ez noski, baina asko adieraziko zion 

bere isilean. Mde HaurB 25. Gosta gabe deusik ez. Xa Odol 67. Aski eta gehiegi egin dut, deus guti egiten 

dudalarik, edo deusik ez. MEIG V 89. 

Berek [espiritistek] berjakintzan edo berjakintza-petikoan zeuzkaten asmo eta oldeak ziren era hortan 

agertzen, deusik ez besterik. Mde Pr 315. 

- EZ DEUS. v. ezdeus. 

- EZ DEUS ERE (R-uzt ap. ContR 531). Nada. v. DEUS ERE EZ. --Ontsa! --Bai; yateko ontsa, berzetarik ez 

dieus ere (R-is). SM BAP 1966, 387. 

Etim. Probablemente de lat. genus, como cat. y occit. ge(n)s, etc., empleado como refuerzo en frases 

negativas; v. PT 207 y FHV 519. 

deusa. "(V-ple), cargo, cuidado. Orren deuseari itxi neutsan, yo dejé el cuidado de eso" A. 

deuseratu. Aniquilar. v. deusetaratu, deuseztatu. Frantzitarrek ahalegin guztia egin dute breizal igikuna 

zeharo deuseratzeko: liburutegi osoak birrindu dituzte, breizerako idazki eta izparringiak debekatu. Mde Pr 283. 

deusere. v. DEUS ERE. 

deuserez. 1. Nada. Cf. DEUS ERE. Hantik antzina bizi izan direlarik ustian deuserez falta elereikiela 

mündian. Egiat 231. Iragan guzitik orai zer gelditzen zait niri? Deuserez onik. Dv LEd 167. Zer dira nik 

merezitu izan ditudan ifernuko estiren aldean? Egiaz, deuserez. Ib. 243. 

2. "(La) nada" Lar, Añ (AN). 

deuserezgo(a). (El) no ser nadie, insignificancia. Famaz jende güzia da haiñ khoi non [...] gaizkia beitü 

eginen, amoregatik harez mintza dadin jendia, ustez hilik bezala bizitzia dagoela deuserezgoan. Egiat 261. 

deusereztu (VocS). Aniquilar, destruir. "Consumer" VocS. v. deuseztatu. Jatia, edatia, loa ta pausia 

egünkal hartzen dütialarik, güziak doatza haren desereusterara [sic]. Egiat 265. Mespretxiak dütü elhe txarrak 

deuserezten. Ib. 238 (v. tbn. 249). 

deusetaratu (AN-larr, L, S; Dv A), deustaratu (A). Ref.: Lrq /deüz!etáatü/; Asp Leiz2. "Réduire, se réduire 

à rien" Dv. "No llegar a nada, a un acuerdo, a una determinación. Ez gera deusetaratu" Asp Leiz2. v. 

ezdeusetaratu. 

deusez (AN-gip, B; Añ (AN)), jausez (AN-5vill). Ref.: A; Gte Erd 116. Cf. DEUS EZ. 1. Nada. "(Por) 

quítame allá esas pajas, deusezgatik" Añ. "Friolera" A. "Deusezetik = deus gutxitikan aserretzen da (AN-gip)" 

Gte Erd 116. "Deusezagatik asarratzen da (AN-gip), [...] jausezengatik asten da nigarrez (AN-5vill), 

deusezengatik (AN-gip)" Ib. 116. Cf. DEUS EZ. Deusezean zere burua idukitzeko. Mb JBDev (ed. 1751), 131 

(ed. 1747, 187 ezertan). Baztertzen dituzte ta uzten deusezetako. Mb IArg I 164. Deusezentzat hartzen ditugun 

bekhatu hek zerbeit handi direla Jainkoaren begietan. Jaur 374. Gañerakoak deuseztako utzi bear dire. Or LEItz 

45. Atxik bethi, deusezetan truk ez duzula besoetarik uzten behin ere. Barb Leg 136. 

Insignificancia. Hau guzia deus-ez bat bezala da Jesusek bekatari bakoitzarekin egiten duenaren aldean. 

Mb IArg I 310. Aski izandu ziran mundutar gaisoei beren itsunza ta idolo txarren deus-eza ta erakeria 

siñisterazteko. Ib. 360. Presuna humillak presente idukitzen ditu [...] gizonaren miseriak eta deuseza 

(Zugarramurdi, 1875). ETZ 300. Ikusten baitu gure deuseza ta nekea, ta barkatzen gure pekatuak oro. Or Aitork 

168. 

2. (Lar, Añ (AN)). (La) nada. "Creación, el producir algo de nada, bagetik egitea, utsetik, ezereztik, deuseztik 

ateratzea" Lar. "Criar, producir de la nada, deus ezetik atera" Añ. "Creación, deus eztik ateratzea" Ib. Deus 

ezetik egin zituen gauza guziak. CatB 26. Jangoikoak deus ezetik egina. Legaz 51. Gaua: ixillaren ama, 

deusezaren aizpa bizkia. Txill Let 95. Hemen, eserita nekean, / deusezaren atean. Azurm HitzB 48. 

dausez. (Indet.). [Espiritu Sanduek] daus ezetatik kriatu zuen anime bat. CatUlz 19. 

3. (B), jausez (AN-5vill). (Adj.). Insignificante; vano, inútil. "Ezerreza, que no vale para nada. Hau deuseza, 

deustako eztu balio" Izeta BHizt. "Ori arrunt deuseza da (AN-5vill)" Gte Erd 291 (junto a utsaren urrengo, ez 

deus de otras zonas). "Istoria jauseza (= garrantzirik gabekoa) (AN-5vill)" Ib. 20. v. ezerez, ezdeus. Ez gára 


mende. 

244


bada bardín / ori, Jesus, eta ní: / deuséz ni, ta deus ezín; / ón guzía berorí. LE Kop 159. Jakiturija / bera dan 

Josu / Belenen dago / apalik; / ta gu deus-ezak... / arro-putz einda / danen gain jarri / gurarik? Enb 106. Emen 

nabil deus ez ta Jaungoiko egarriz. Laux BBa 126. [Iesukristo] deuseztatu zan morroi-iantzian; / orain, aldiz, 

deusezago. / Ogi-idurian nire ianari, / iduririk ere ez gero. "Ahora se anonada más todavía". Or BM 78. Beti ni 

deus-ez / mugako. / Beti zu nire / iraungo. / Beti ni / uneko. / Beti zu / betiko. Gand Elorri 85. Maitabidea ta 

aolku bigunen erasoa deusezak diranean. Erkiag BatB 24. Bilakatu beharrak gaitu gu amentsak / arimarik 

gabeko izaite deus ezak. Xa Odol 225. Erasoak [...] ez zuen beharbada euskara minbera baino xede 

deusezagorik aurkitu. MEIG IV 128. Badirudi, izan ere, merkeagoak, hutsalagoak, deusezagoak direla guretar 

frankorentzat, guztira jota, etxekoak [hitzak] kanpoko inongoak baino. MEIG VI 169. 

4. (Ante adj. o similar). Nada, muy poco, apenas. Deusez giristino dena, dela ere izanen deusez gizon eta 

aiseago deusez yeneral. Elsb Fram 146. 

- DEUSEZETIK EGINIKO. Criatura (litm. 'hecho de la nada'). Bekatu da alferrik yuramentu egitea 

deusezetik eginiko edo kreatura gatik? Legaz 26. 

deusezkeria. "Chilindrina" Lar, Añ (AN). "Niñada" Añ. 

deuseztatu. (Aux. trans. e intrans.). Anonadar, aniquilar, destruir. v. deuseztu. Emen dago Iesukristo: / 

deuseztatu zan morroi-iantzian. "Se anonadó". Or BM 79. Zertara datoz bestela nere bizigura ta biotz-lillurak 

deuseztatzea baño beste irteerarik ez badute? Txill Let 24s. Pentsakera orrek Jakintza beraren oiñarriak 

deuseztatzen ditu. Vill Jaink 44. Munduan agiri den ordenantza ederra deuseztatzeko eztute indarrik. Ib. 51. 

Liburu inprimaturik aski deuseztatu direla bitarte honetan. MIH 284. Zeure burua deuseztatzen ari dela 

dakizularik. MEIG IX 93. Hau sendotzeko nahiz deuseztatzeko balioko duten argibideak. MEIG VII 111. Amets 

polit bat deuseztatu zaigu. Ib. 57. En DFrec hay 22 ejs. de deuseztatu (y uno de deusestatu), 21 de deuseztatze (y 

uno de deusestatze) y 2 de deuseztapen, ninguno septentrional. 

Neutralizarse (una oposición fonológica). P/b, t/d eta k/g-ren arteko bereizkuntza ere deuseztatu ohi da 

zenbait hotsen ondoren. MIH 99. 

deuseztatzaile. Destructivo, destructor. Ondoren 1872-76.eko gerra zibila dator eta azken urte honetako 

lege deuseztatzailea. In MEIG VI 36. 

deusezte. "Aniquilación, destrucción" PMuj. En DFrec hay 6 ejs. 

deuseztu (Añ (AN), Bera). Aniquilar, anular, inutilizar, desvanecer, perecer, destruir, deshacer. v. deuseztatu. 

Zeren eta gaiza behin egina ta izana deusezt ezpeitate. Egiat 183s. Adimena, aditaltze benetarako, deusezten 

du. "Inutiliza". Zink Crit 9. Batzuen okerrak besteak deuseztuaz. "Desvanecen". Ib. 56. Gixon-utz nazan arren 

eztot deuseztu nai. "No quiero perecer". Laux BBa 128. Laiari buruz goi-erantzunak, deusezturik, irauliz doaz, 

eta iñon ez da Apolon ospez ageri. Zait Sof 81. Xalbat eldu zen lenengoa, baiñan ziaro deuseztuta eta bere ankak 

makiña baten eragitez mugituak bailiran. Etxde JJ 261. Ziñaren indarra deusezteko. Ib. 67. Nire aginduak 

erorrek deuseztu dituk. Ib. 196. Ene borondatea deuseztu da ziaro. Ib. 164. Mithoa desegin ta tirrikazioak 

deuseztuta. Txill Let 80. Gero geienetan, eskein-liliak elkortu, zimeldu ta zitu bage deuseztuteko...! Erkiag Arran 

178. Ezaria-ezarian ezurrak deusezten zizkien eritasunak iota. Ibiñ Virgil 104. Eskuartean deuseztu. Ib. 105. 

Katuak ganbaretan lo daudez / tolesgabeko ametsetan / urteak eta denborak deusezten. Lasa Poem 59. En DFrec 

hay 14 ejs., ninguno septentrional. 

deusgabe. (El) que nada tiene, indigente. Deus gabe bezala, eta alabaina gauza guzien posedizale. Lç 2 

Cor 6, 10 (He deusik gabe garenak, TB deusere ez dugunak, Dv buluz hutsak). Zer puntuan da kofrea edo kaisa? 

Hutsa eta deusgabea. Volt 228. Mezu egin nezan herabea, berant ioan zedin eta baratx eta itzul deus gabea. 

"Les mains vuides". O Pr 316. Gizon utsu, buluzi, deus gabe, mundu oroz ahatzi bat. AR 142. Ez dakizu zerala 

txit beartsua, eta doakabea, eta deusgabea, eta itsua, eta billuza. Ur Apoc (G) 3, 17 ((V) ezeukija, Dv behar, Ip 

deusgabe). Ez benazazu ahantz zeren naizen ez deus bat, deusgabe bat, deusetarako on ez naizen bat. Dv Imit 

118 (ap. DRA). Apez xahar ezindu, deus gabentzat sokorrizko etxe. HU Aurp 148. Zunbat nahi emaztia deus 

gabe zen. Const 42. Beharduneri eskua du zabaltzen, / Deus-gabeeri ahurra bethez emaiten. GH 1934, 291. Ez 

nauk deus gabe. Badiat bankoan diru pixka bat! Larz Iru 100. Aberats ala deus-gabe ziren, berdin zitzaion. 


deusgai (SP (sg. DRA), A), deuskai (Dv, H, A). Apto, útil, capaz. (Empleado sólo en frases negativas). Ez da 

deusgai, sin más complementos, significa 'no sirve para nada'. [Emazteak] gizoner beha balite, elizate bat 

honik, / eztiroite deuskai denik utzi iauki gaberik. E 125 (el ed. traduce "ezertako gai"). Gaizki egitera emanak, 

ungi egiterakotz ez deusgaiak. Lç Ins A 1r. Ezta gehiagorik deusgai kanporat iraizteko eta gizonéz ohondikatu 


mende.


izateko baizen. Lç Mt 5, 13 (He deusetako gehiago ez da on, TB ez du gehiago deusik balio, Dv deusetako ez 

laite gehiago). Ezta lurrekotzat, ez ongarrikotzat deusgai. Lç Lc 14, 35 (He gai, TB, Dv on). Ezi ezta deuskai 

edertasuna, / lagun ezpadu hontarzuna. O Po 17 (tbn. en O Pr 592). Zer nahi den mundu huntan gertha dakigun, 

ez da deus-gai, hura guri arrapatzeko edo nahasteko, gerorrek nahi ez badugu. He Gudu 150. 

[Jaungoikoak] sazerdote aren sentenzia [...] aprobatzen ez badu, deus gai ez gara. LE Urt 227 (en el ms. 

original 81r deus aiezgára). 

deusgutitasun. Insignificancia. Zure handiresunaren eta neure deus gutitasunaren konsideratzen. SP Imit 

IV 6, 1 (Ch beheratasun, Mst ezdeustarzün). Zeren beheramendua da gure baitan, uste eztugularik, den 

xipitasuna, aphurkeria eta deusgutitasuna. SP Phil 214 (He 215 beheramendu). 

deuskai. v. deusgai. 

deuskausitu. v. deskausitu. 

deuskeria. Figura en SP, sin trad. 

deusketarik. Casi nada. Eztaiteke deusketarik iratxiki bere bihurrondetik lekhora egin zuen lehen 

komunionean bethea izan zen urrukizko sentimenduei. "Guère". Birjin 273. Eztuzu bertze deusketarik hetan 

kausituko baizitare [...] barraiadura frango. Ib. 441. 

deuski. "Deuski egiten da? (AN-gip), ¿se hace algo?" A Apend. 

deuskun. "Deuskunak gara (V-m), somos gente interesada" A EY III 306 (A Apend añade "en el asunto"). 

deustakoez. AxN explica hebain (182, 183) por deustakoez; hebaiñak (182) por deustakoezak; hebain (228) y 

hebaindu (544) por deustako-ez. Tbn., erróneamente, explica gakhoaz (542 sg. el ed.; 1. a ed. 540) por 

deustakoaz. Cf. DEUSETAKO. 

deustaratu. v. deusetaratu. 

Deuteronomio, Deuteronome, Deuteronimo, Duteronoma. Deuteronomio. Deuteronomea. Lç Ins G 1r. 

Deuteronimoarekin [sic (del ed.)] batean erranen baitut: [...]. ES 124. Deuteronomioa deritzan liburua. Lard 

106. Duteronoma. Dv Deut (Ol Itzaldiak). Deuteronomio deitzen dan liburu santuak. Inza Azalp 148. 

Deuteronomio. Ker Deut tít. 

deutsi. v. jaitsi. 

deuxi. v. jaitsi. 

dexema, dexima. v. detxema. 

dexente. v. dezente. 

dexidu. v. dixidu. 

dezebitu (Aq 491 (AN) A). "Desfallecer, neutro" Aq. Cf. degaitu. Espantatürik eta dezebitürik jarri 

ziren heltziari. MaiMarIl 112. 

dezebitzaile, dezebizale. "Grekoak, dezebizaleak" Lç Decl Mm 4r. Arti (FLV 1973, 81) traduce "engañador", 

pero cf. ahí mismo "Iacob, enganadora". 

dezenbre (Urt Gram 17), dezienbre (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 136). Diciembre. v. abendu. Basanabarren, 

[...] Dezenbre 1659. Tt Onsa 8. Dezenbreren lehenean gaberdi izanen da. INav 162. 

dezente. I (Adj.). 1. Decente, honesto. Biz dibérsio dezénte, biz edáte moderátua. LE Prog 112. Dibersio 


mende. 

246


edo jostatze dezentea eta ondo arreglatua. Gco II 87. Soñeko dezenteakaz. CatBus 52. Zegaitik eskean jardun ez, 

eske dezentean? Erkiag BatB 116. 

2. (V-gip ap. Elexp Berg). Decente, aceptable. "(Adj.) itxurazko. Etzeuan erropa ganorazkorik. Jertse hau zan 

dezentiena" Elexp Berg. Pello Errota ere / korrientia, / Olloki zarra berriz / oso dezentia, / Juan Jose 

Udarregi / sufizientia. Ud 73. Len zan bezin dezente / or dago jarriya, / ziudade formala / txit gustagarriya. Ib. 

83. Onla faltatzen diyonak señora biri, eztu ez kriantzik eta ez jantzi dezente bat. Iraola 21. Au al da postura 

dezentia señora birentzat? Ib. 22. Zartuagatik dago / oso dezentia. Tx B 178. Lustreputxek, bere kabuz, emon 

euskeon eskupeko dezentea, auteskundeetan garai urten ezkeroan. Erkiag BatB 104. Soiñeko purtzil eta jantzi 

baldarrak utziaz, beretzat erropa erakusgarri ta dezenteak izateari, zuzen eritxan mutiko errimeak. Ib. 79. 

II (Adv.). 1. Decorosamente. Gorpútza estáli dezénte ta txukúnki. LE Prog 122. Non baize Ama Birjinarén 

imajinabát ez beár bezain dézente adornaturik. LE in BOEanm 760. Jaiki goizik, bestitu dezénte, garbitu éskuak. 

Ib. 1005. 

2. Con frecuencia. Konfésa komekarázi familia máiz; akudiarázi dezénte elizáko gauzetará, espeziálki 

prediku ta doktrinetára. 'Con la conveniente asiduidad'. LE Matr5 303. 

3. Bastante. Len sonik etzuten lau probintziyak / orain altxa dira dezente. EusJok II 147. Irureun arrua oliyo 

eder / dezente zaukan koipetan. Arrantz 125. Edan bere dezente egin dau. Erkiag BatB 157. 

III (Como cuantificador indefinido). (V-gip ap. Elexp Berg). "Jente dezente etorri da jaialdira. Aurretik ere 

erabiltzen da: dezente jente. Adjetiboekin ez da erabili behar: Dezente politta gaizki: bastante politta" Elexp 

Berg. 

Azkenekotzat biraldu ziran / guzizko karta ederra, / askoren gisa mingañetikan / dezente dauka indarra. Tx B 

I 71. 

(Det.). Tresnakaz dabiltzanak, baita beste enparauak be, artzen dabez ostikada ta zapladako desentiak. Kk 

Ab I 58. 

- DEXENTE (V-gip, G-bet-azp, AN-larr; PMuj) Ref.: Asp Leiz2; Elexp Berg. a) Bastante. "Dexente yostatu 

gera gaur" Asp Leiz2. Dexente beteta etozan, kontu-kontari eta kanta-kantari. Alzola Atalak 38. 

Terrenua ere dexente zuan, geienak zelai xamarrak. Salav 11. 

Egun ortan dexente / jan eta eranak, / saiatuko ziran an / bildutzen ziranak. Uzt Sas 96. Basarri ori etorria da 

/ deitu eta derrepente, / orrenbestian agertutzia / ez al du egin dexente? Uzt LEG I 306. 

b) Aceptable. Arik eta neurri dexente batera eldu gaitezen artio. Vill Jaink 180. 

dezenteki. Decorosamente. Gúre Jaun Jesu Kristorén errezibitzeko dezenteki grázia dá edergárri 

lenbizikoa. LE in BOEanm 1003. 

dezentetxo. Dim. de dezente ('aceptable'). Liburu aundirik egiteko lagin ezpadauke be, beintzat gauza 

dezentetxo bat osotu leitekeala uste dot. Alzola Atalak 140s. 

dezentzia. Decencia. Faltadu zedagiela zor dabeen dezenziari edo onreari. Cap (ed. 1893), 50. Arimako 

garbitasuna da gorputzeko dezenzia. Arz 58. Eranziten zareala dezenzia askogaz. Añ LoraS 132. Bere 

familiaren mantenu onerako eta dezenziarako bear duena. Gco II 58. v. tbn. JJMg BasEsc 191. [Imajina oneek] 

euki biar dira on dirudijan moduban edo dezenzijagaz. Astar II 48. Dezenzijak eskatuten daben soiñ 

estalgarririk iminten ez dabeenak. JJMg BasEsc (ed. 1845), 192. Gauzarik onena da beti dezentzia, / ondasunen 

neurrian jartzea jantzia. AB AmaE 407. 

Gerra kalte degunak, / nere iritziyan, / euskal erriyak gauden / lengo dezentziyan. Xe 398. Ziudadia jarri nai / 

lengo dezentziyan, / Aizpurun junta egin zuten / Agorran zortziyan. Ud 82. 

dezepzio, dezepzione. Sg. Arti (FLV 1973, 81) hay dezepzione "engaño" en Lç, pero no lo encontramos. 

dezidatu (Chaho), deziditu. Decidir. v. erabaki. Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición 

septentrional, donde se emplea dezidatu. No hemos encontrado ejs. del s. XX. Aita Sainduak eta Aphezpikuek 

juiatu edo dezidatu dutena. CatLav 56s (V 37). Bizitze labur hunek dezidatu behar du zure dohatsutasun edo 

zure dohakabetasun eternalaz. Brtc 132. Ezi dezidaturik nuzu diborza egitera. AstLas 51. Lekhuko baten edo 

bien ahoan, zoin nahi egiteko izanen da dezidatua. TB 2 Cor 13, 1 (Lç fermu izanen, He iujeatuko). Bainan 

heien aspaldian dezidatu kondenazioneak ez du luzatzen. TB 2 Petr 2, 3. Gidariak dezidatuko du zer egin behar 

den. JesBih 426. Heldu bada negliatzera gure salbamenduaz dezidatzen duten inspirazione premiazkoetarik. 

Jaur 205. Eziñ dezidatuz denbora da galtzen. Gy 147. Deziditzen da? Sor Gabon 44. 

deziditu. v. dezidatu. 

dezimu. Décimo. Loteriko dezimu bat. Sor Gabon 59. En DFrec hay 2 ejs. de dezimo. 


mende. 

247


dezinau. "Bárbaro, dezinauba" Dgs-Lar 3. 

dezisio (Lcc), dezisione. Decisión. Hunek Jaun aphezpikua ganik hartuko du dezisionea. JesBih 426. 

dezneztu (VocS). Destetar. "Sener, dezneztü, cf. destitiatü [L]" VocS. 

deztatu (G, L ap. A; H (G)). "Mesure de longueur, de chemin, stade (estadio, esp.)" H. "Estado de tierra, de 

siete pies cuadrados" A. v. eztatu. Berreun ta sei deztatuko bidean joanik. Izt C 78. Eun ta irurogei eta 

amaika deztatu lerroko bidastia igarorik. Ib. 78. Lenago beste baso koskor bat / artzeko ziran prestatu, [...] / 

urtebeteko laiñ bazituzten / oiek ainbeste deztatu. EusJok 123. 

deztera. v. geztera. 

dia (Lar vEys, H). "Multitud, dia, y se pospone al nombre cuando viene con él, mutildia, 'multitud de 

muchachos', &c. Pero se antepone a sólo el adjetivo, dia andi bat, 'una gran multitud', dia eder bat, una multitud 

hermosa. Dia, askidea, askogoa" Lar. "Dia llamamos a 'la multitud', hura dia, '¡qué multitud!', y es voz que se 

pospone en la composición con otros nombres. v. gr. jende-dia, giza-dia, izar-dia" Ib. "Dia handi bat muthil, un 

grand nombre de garçons" H. Cf. diabetatu, diabil(a), diakinde, diatu, dieronde, dierri. 

diabatza. "Patrulla" Lar. 

diabatzaile. Patrulla. v. diabatza. Zergatik gaubilladiakin diabatzalle edo patrollen artean [...] ikaratzen 

dan lokabea. "Entre rondas y patrullas". Izt D 157. 

diabatzatu. "Patrullar, patrullatu, diabatzatu" Lar. 

diabeta (Lar, H (s.v. dia)). "Población, número de vecinos" Lar. España barrutiko diabetari dagokion 

zenbaitezko iritarretatik. EConst 40s. Tolosa, erri bilduba bezela, Iturisa-ren aldean, beranduago egiña da; eta 

ez dirudi, diabeta sakabanatuba bakarrik zanean, Iturisa-k bezelako aomen edo ots aundiya zubanik. BPrad EEs 

1913, 217. 

diabetatu (Lar). Poblar. v. diatu. Eskandaloak diabetatu du deabrus infernua (151). LE-Ir. Zeñak bere 

eginkizun andiai kobru ondo emateaz landara diabetatu izan zituen toki asko Orinoko ibai inguruan. Izt C 458. 

Berak diabetatu ere zeban Santiago de los Valles-ko uria. Ib. 459. Gure anziñako guraso Aitor-ek diabetatu 

zuela Euskal-erria. EE 1882c, 561. 

diabetes, diabetis. Diabetes. Cf. A Ardi 98: Medikuak diabetes florida zuela esan zidan. Gernua aztertu 

arazi nion ta gero garbi esan ere bai nere iritzia; estetako alako alperkeri bat ta "diabetis" asiera. Lab EEguna 

67. Eri zegoen, diabetesekin. MIH 131. 

diabil. "Regimiento de soldados, errejimentua, diabilla" Lar. "Pandilla" Ib. Oñezko sutunpari 3garren 

errejimentu edo diabilleko... (1879). JFlor. 

diable. (Exclam.; v. deabru (2)). Burra Diable / Zer putikua zen kabalier hura! 'Bougre de Diable!'. 

Xarlem 227. Ber diable, etzaitzieia / alsuak ere urratzen. AstLas 39. 

diabru, diabu. v. deabru. 

diadar. v. deiadar. 

diadekanpo. Día de campo. Plazer egiñen dautazu / Ethorri nahi baduzu, / Bihar xandez nere etxera / 

Diadekanpo egitera. / Badakit nik ez dudala / Eskaiñtzeko zuk bezala, / Gortheko plat aberatsik. Gy 36. 

diadema (Urt II 163). Diadema. Eta haren begiak ziraden su-garra bezala, eta haren buru gainean zen 

anhitz diadema. "Plusieurs diademes". Lç Apoc 19, 12 (Dv belharreko hainitz, Ol allara asko, Ker zerrenda 


mende. 

248


(zinta)). Bere adarren gaiñean hamar diadema. He Apoc 13, 1. Eta huna su-gulna gorrhats handi bat, zituena 

zazpi buru eta hamar adar, eta haren buruen gainean zazpi diadema. TB Apoc 12, 3. Buruan duen diadema. Gç 

90. Urrezko zeptro, diadema / Eta tronu arraitsuak. Ib. 160. Eta bere buruetan zazpi diadema. Echn Apoc 12, 3 

(Ip khorua). 

diagar. v. deiadar. 

diagetu. "Despoblar", "despejar de gente" Lar. Madrill diagetu oi zana algaraz farra egitera gortearen 

aldameneko landatxaetan suizoak eta suizak ikustean. Izt D 51. 

diagoitza. "Real, reales de Ejército" Lar. Ezen animalen gorphutzak [...] erreak dire diagoitzaz kanpoan. TB 

He 13, 11 (Lç tenda, Dv olha). 

diaitu. v. diatu. 

diakinde. "Función, acto público" Lar. Arrazio da zelebratzea bataioa solemnidade andiareki, zeren diakinde 

andia baita. LE-Fag. Done godartari edo Santu patroien egunetan, Gorputzetan, diakinde edo funzio andietan. 

Izt D 12. Donostiako uriak gogoratu naian Mari-ren eginde ura, bere Biltoki nagusian eman zuan diakinde bat 

(1900). JFlor. 

diako. "Plural, diakoa" Lar. Itzak edo eurenez daiz bakarrak, edo eurenez diakoak, edo bakarrak eta diakoak 

izan leikez. A Gram 107. 

diakonisa. Diaconisa. Emakumeak sartu oi ziran elizan berentzat elizak markatzen zien atetik, eta au 

zaitzen zuan diakonisa edo serore batek. AA II 48. 

diakono (Lcc, Lar, Añ). Diácono. v. apaizurren, diakre, ebanjelari. Tr. Exclusivamente meridional. En 

DFrec hay un ej. Sazerdoteak, diakonoa eta beste gañerakoak. Iraz 40s. Eliz-gizonak, esan nai det, apaiz 

mezatako, diakono ta subdiakonoak. CatBurg 38. Sazerdoteak, diakono ta subdiakonoak. Cb CatV 54. Zein da 

diakonoaren edo ebanjelariaren egitekoa? Ub 219. Santu hau zan Apostoluak eleizaren serbitzerako ordendu 

zituen zazpi diakonoetatik bat. Ib. 101. Irtetzen zuan diakono edo mezara laguntzen zuan ministro eleiz gizonak. 

Mg CC 154. Zelebrátzeko mártir bekála ánitz sazerdote, diakon [sic], ta lego iltzirénak zerbitzátzen herieri. LE 

Ong 67v. Diakono edo ebanjelisten mallaren urrena da apaizena. AA I 551. Aita san Pranziskuba ordenau zan 

diakonu. fB Ic III 303. Diakono egin edo ebanjelioz ordendu zituzten. Lard 488. Laguntzen zion aldarian 

diakono bezela. Bv AsL 179. Diakonoak. CatAe 58 (tbn. CatLuz 24, CatSal 59, Legaz 46, Itz Azald 168s, CatUlz 

47; CatR 59 diakonuak). Elizako zaitzaleak, apaiz, diakono ta subdiakonoak. KIkG 78. 

- DIAKONO NAGUSI. "Archidiaconatus, [...] diakono nausia" Urt II 256. 

diakonotza, diakonutza. Diaconato. Cf. Lar: "Diaconato, diakonatoa, apaiz urrenaren goiendea". v. 

diakretasun. Diakonutzia da Sazerdotetziaren urrengo mailia. fB Ic III 287. 

diakotasun. "Pluralización" A Gram 368. Cf. diako. K diakotasuneko ganerantzekoari ezin irazgairik 

ezarri leikio. "Al accidente de pluralización". A Gram 115. 

diakotu. Pluralizar. Itz eurenez bakarrak ezin diakotu leiekez. "No pueden pluralizarse". A Gram 107. 

diakre, diakro. Diácono. v. diakono. Tr. Exclusivamente septentrional. Pastor, surbeillant eta diakre 

guziék. Lç Ins G 6v (Ol yaurotseiñak, Ker laguntzailleak). Diakreak diraden emazte bederaren senhar, 

gobernatzen dituztelarik honestki bere haurrak eta bere etxeak. "Les diacres". Lç 1 Tim 3, 12 (TB diakroak). 

Abade da, kalonje da, diakre ordenatu. (c. 1689). BertsZB 134. Apez, diakre, fraide. Bp II 63. Diakreak ere izan 

behar dire orobat honestak. He 1 Tim 3, 8 (Dv diakreak). Eta gero berantxago, ordenatu diakre. Jnn SBi 148. 

Diakre-estola. Ib. 106. Flodegera, katedraleko diakre-nagusia. Ib. 107. Zazpi diakreak. CatJauf 130. Nicee 

deithu hirian egin aphezpiku, aphez eta diakre bilkura handiak. Zerb IxtS 100. Predikari handi bat heldu zela 

ikusirik, buruzagiek doidoia diakre zelarik hasarazi zuten. Zerb Azk 54. 

diakretasun, diakretarzun. Diaconato. v. diakonotza. Apeztarzüna, diakretarzüna, sudiakretarzüna. Bp I 

80. Apheztarzüna, diakretarzüna eta süsdiakretarzüna. CatLan 157. 


mende. 

249


diakro. v. diakre. 

diakronia. Diacronía. "Ahal baldin bada, erdal jatorrizko hitza erabiliko dut, Europako hizkuntzetan [...] 

elkarren antzeko izenak usatzen direnean: sinkronia, diakronia, etc., baita linguistika ere" MIH 192. 

Sinkroniaz azaldu dudan ideia horrek zer-nolako ondoreak dituen diakronian ikertu nahi nuke. Euskal 

diakronian, bada, bi jokabide ikusten ditut nagusi. MEIG VII 107. 

diakroniko. Diacrónico. Hots, lege sinkronikoek, oraingoek, hizkuntzaren une jakin batekoek, ez dute lege 

diakronikoen (bestela esan, historiaren) ispilu garbi izan behar ezin bestean. MEIG VII 175. 

diakronista. Diacronista. Ezin-damutuzko diakronista horietako beti izan naizenez geroz. MEIG VII 107. 

dialektika (Lar). Dialéctica. Horixe baita, inon aurki badaiteke, dialektika jokoaren adibiderik 

garbienetakoa. MEIG VIII 46. 

dialektikazale. Aficionado a la dialéctica. Nik oroiterazi behar ote diet gure dialektikazale purrukatuei 

harako Hegel-en Aufhebung hura? MIH 389. 

dialektiko (Lar). Dialéctico. Horrelakorik nola gerta daitekeen ez nuke nik azaldu behar, are gutxiago 

galdera gure dialektikoen ahotik datorrenean. MEIG VIII 46. Aldakuntza hau da, noski, egungo ezker-eskuineko 

dialektikoek "nolakotasunean jauzia" dei lezaketena. Ib. 44. 

dialektikoki. Dialécticamente. Biok elkarri hertsiki lotuak daude --dialektikoki, esaten omen da orain. In 

MEIG VI 41. 

dialekto (Chaho), dialektu. Dialecto. v. hizkera; cf. euskalki. Euskara bat onetan, egia da, dialekto edo 

izkera asko dirala. Cb EBO 11 (v. tbn. 13). Jainkoaren ontasunari eskatzen diot Bizkaiko biotz nobleren bati, 

ango era ta dialektoan, zeruko dotrina ta ejenploen libruak ateratzeko. Ib. 63 (pasaje citado en Mg CO VII). 

Euskara osoa bat bera izan arren, [...] iru edo lau izketa-modu edo dialekto daduzka. Aran SIgn 200. Euskera 

ilko ezpada, noraezekoa degu izkelgi bati (dialekto bati) [...] indarra ta kemena ematea. A Ardi VII. Dialektuformak. 

MIH 107. Erdi aldeko dialektuak. Ib. 96. Dialektu nahastea. MEIG II 128. Momentu honetan jende asko 

eta asko dabil euskalkien atzetik, dialektoen atzetik. MEIG IX 74. Euskalkiak, edonongo dialektuak bezalaxe, 

uste baino iraunkorragoak baitira. MEIG VIII 107. Dialektoz ari diren hiztunen elkarren artean ulertzeko 

gaitasuna. In MEIG VI 27. 

dialektologia. Dialectología. Ez da horratik geldirik egon, [...] euskal dialektologia. MEIG VI 126. Ez naiz 

ni hemen hasiko gure artean egin eta argitara diren dialektologi lanen zerrenda egiten. Ib. 126. 

dialoga. v. dialogo. 

dialogo, dialoga. Diálogo. v. elkarrizketa. Dialoga bekhatorearen eta justuaren artean. Gç 102. Dialoga 

tromenta beren gaiñean. Ib. 165. Eskarazko solasak edo dialogoak. Urt Gram 503. 

diamante (Lcc, Volt 74, Lar, Añ), diamant (Volt 247, SP, Urt, VocBN, Dv), diramante. 

Tr. Documentado desde Leiçarraga. Los autores septentrionales emplean diamant y los meridionales (y 

Goyhetche) diamante; hallamos además diramente en Azkue. En DFrec hay un ej. de diamante, meridional. 

Diamante. "Samaria, diamant, goardá" Lç Decl Mm 4v. "Adamas" Urt I 133. Huna non diren halaber urrezko 

buruteak, / diamant aberats eta perleriaz betheak. EZ Man I 88. Zeru kolore urdiñak, nola aire meheak, / Eta 

urak diamanta nola tatxagabeak. Ib. 88 (v. tbn. Noel 42). Zure saindu khoroak / Ene ganik ezin tuzke / Behar 

laudorioak. / Hamabi diamant harri / Ederrez da egiña. EZ Eliç 410. Zerren da duztiz aen gogorra / Zein 

diamantezko arria. Mic TAV 3.1.27, 134. O diamanten klartasuna. Gç 195. Haukintzateko amodioa biz zuen 

bihotzetako diamant preziatua. ES 188. Diamante ta beste arri ederrak. Mb IArg I 161. Ze gauza txikerra dan 

diamantea! Baña balio andikoa. Añ LoraS 178. Ezta, ez, Indietako bazterretan arkitzen zillar, urre edo 

diamanteen meatze aiñ aberats, aiñ ugari ta baliotsurik. AA III 363. Ebilla, ereztun ta arrakada diamantezkuak. 

Astar II 135. Berthütia denian nubleziareki, / Hura düzü ürhia diamantareki. Etch 568. Larogeita bi libra urre 

zituen, asko diamante balio andikoaz landara. Lard 193. Egin dut zure belharra diamanta bezala eta harria 


mende. 

250


bezala. Dv Ez 3, 9. Diamantezko koro eder bat. Bil 37. Diamantea ez bezelako perlaz apañduak ikusiko dira 

zure eskuak. Arr May 73. Diramantezko belarritakoak. A BGuzur 142. Mereziko du diamantezko / estatua bat 

jartzia. Tx B I 104. Beginini beltxetatik diamante-dirdaia zariola. Or Mi 123. Nun-nahi ari zaizko pizten izarrak, 

diamant ñimiño batzuen dirdirarekin. JE Ber 90. Diamant larri batek erdian, bazterretan diamant xehe batzuek 

izar-dirdira batez argitzen dute erlikiaren untzia. Ib. 62. Emen ikusi dizkigu erregeen aldiko kutxa bitxiztatu, 

txirlarri, diamante-bitxi, zurezko ederlan, [...]. TAg GaGo 80. Diamantetan ematen zaio / berak pixatzen duana. 

Basarri 187. Diamante-alea. "Un diamante". Berron Kijote 204. 

v. tbn. fB Ic I 48. Gy 320. Arti Ipuin 56. Balad 193. Diamant: SP Phil 420. 

- DIAMANT-BELAR. "Adamantis, diamant belhárra" Urt I 133. 

diametro. Diámetro. Beste [kizkin] batzuk ordea, txiki-txikiak dira. Uaño txiki ta biribil batzuk, kaizu edo 

diametrotzat, 0,2 [mikra] ditute. Zait RIEV 1933, 62. 

diamotxo, diamutxo (V-gip (-mutxua); Lar, Añ), diamutxu (V-ger-gip). Ref.: A (diamutxua); A EY III 370; 

Zubk Ond. (Forma atenuada de deabru; parece que se emplea sobre todo en exclamaciones). "Dianche, 

diantre, diamutxoa. Lo mismo que diablo" Lar. v. demuntxo. Diamotxo, diamotxoena! Oiñ erdiz eraman dio, 

oiñerdiz bakarrik! Ag EEs 1917, 202. 

diamotxu (V-m). "Algo como 'demonio'; adjetivo" Etxabu Ond 113. 

diamutxo. v. diamotxo. 

diana. Diana (toque al amanecer). Oilloak zoli joko dizute / egunsentiko diana. And AUzta 138 (v. tbn. 55). 

Goizean, diana edo korneta jotzen zuanean. Salav 68. Txantxangorria laguna / zabaldu orduko eguna, / 

eguneroko diana berak / kantatuko duna. Uzt Sas 69. 

dianagusi (Lar, Dv). "Presidente" Lar. "Prefecto" Ib. Baldin au ellega dain Dianagusiain bearrietara. "A 

praeside" (Mt 28, 14). BOEanm 1340. Eta Dianagusiak : Ordea, zer gaizki indu? (Mt 27, 23). Ib. 1337 

(Lç, He, TB, Ip gobernadore; Samper, Echn presidente, Ol buruzagi). Il zan Guatemalan dianagusi zegoela. Izt 

C 465. Burdeosko dianagusia. Ib. 123. Konselluko dianagusi. Ib. 462. José Manuel Aguirre-Miramón, 

dianagusia (1881). JFlor. San Inazioren Jesusen Lagundiaren eta onen Santu edo Done, Doatsuen eta 

Dianagusien berri laburtxo bat. "Generales". EE 1883b, 73. Dianagusiak itz batzuek esan ondoren, altxa zan 

Aranzadiko Estanislao. RIEV 1907, 324. 

- DIANAGUSI-ORDEKO. Vicepresidente. José Irastorza, dianagusi ordekoak (1882). JFlor. 

dianagusitu. Presidir. Cf. Lar: "Presidir, dianagusi izan". Gizonen etxeak dianagusituko balitu bezela, 

beste Iziarko etxeak baño goragotxoago jasotzen da (Ag, 1894). JFlor. 

dianagusitza. Presidencia. v. dianaguste. Erabaki zuten bada, dianagusitza eskeintzea (1900). JFlor. 

dianaguste. "Presidencia, dianagustea" Lar. v. dianagusitza. 

diantre. (Empleado como adj. y sust. con sentido fig. 'demonio'). Baña, areik arrain diantriak oldarrez 

etorri dira ur azalera ta ogi gustijak iruntsi egin daustez. Otx 141. Onek diantre onek egin egingo daust niri 

beronek diñostan letxe. Ib. 159. 

diantretxo, deantretxo (Añ). "Dianche, diantre" Añ. 

diaño. v. deaño. 

diar. v. deiadar. 

dihardukatu. "(Hb), avoir des rapports avec quelqu'un" Lh. Cf. iharduki. 

diaritz. Sermón, prédica. Cf. diariztu. Manatu zioen Anai-Antonio orduan sudiakre baizen etzenari zegiela 

diaritz bat fraiden aintzinean. Birjin 446. Bazkal ondoan elkharrekin kausitzen ziren bezperetan eta diaritzan. 

Ib. 89. 


mende. 

251


diaritzaulki, diaritzalki. Púlpito. Oldartzen zaio [bere-beredako amodioa] diarizkariari bere diaritz 

alkhian. "Chaire". Birjin 176. 

diarizkari. "Predicador" Lar. Oldartzen zaio [bere-beredako amodioa] diarizkariari bere diaritz alkhian. 

Birjin 176. 

diarizle. Predicador. Horrela diarizlea giten da Izpiritu Donearen ikhasle. Birjin 447. 

diarizte. "Predicación" Lar. 

diariztu. "Predicar" Lar. [Fraide] haren diarizteko edo predikatzeko thalenduen ospea Sizilia guzian banatua 

zen. Birjin 610. 

(Fig.). Guziek zu baithan diarizten dautzute, orok senti-arazten dautzute, zur-erromestasun osoa. "Tout 

vous prêche en vous". Birjin 288. 

diarkia. Diarquía. Feministek jerarkia ori desegin nai luketela, eta bere lekuan diarkia bat sartu, ots, bi 

sexuen berdintasun osoa. Vill Jaink 163. 

diarte. "Vulgo" Lar. Bereziko det diartea edo puebloa ballera bitan, bata bearra egiten duena eta bestea 

jostatzen dana. Izt D 146. 

diharu (S; Chaho, Gèze, Dv, H), dihauru (BN; Dv), dihuru (BN-baig, Sal, H (s.v. diru)), duhuru, deuri (Rvid), 

deiru (R-uzt). Ref.: A (deiru, deuri, diharu); Lrq /diha)ü/; ContR 531; AtBou 385. 

Tr. Documentado en textos suletinos de todas las épocas y en roncalés; tbn. hay algunos ejs. bajo-navarros. 

Aparte del extendido diharü, hay duhuru en una carta de fines del s. XVI (duhurian) y en Bela (dühürü), diuru 

en HerVal 142 (tbn. en ETZ 278, Valcarlos 1869, dihurü (tbn. dihürü) en CatLan, y deuri en Hualde. 1. 

Dinero. "Deiruz inbullikatruk emon dago zien indianoa (R), repleto de dinero". A (s.v. inbullikatu). "Banian 

zerbait aizina deuri oilten zaitadala" Ib. (s.v. aizina). "Deiru anitx, mucho dinero" ContR 531. "Dihaü-bide, 

source de revenus", "dihaü-gei, affaire de bon rapport", "dihaü-gose, qui a soif d'argent (litm. 'qui a faim 

d'argent')" Lrq. Cf. dihulate. v. diru. Ore huna dühürü bilha dakiala! Bela 40. Hartzeduna bere morsaz eta 

diharuz, bere hon propitik pagatzen dianian. Tt Onsa 128 (v. tbn. Arima 109). Ohoria diharia beno haboro 

delakoz. Bp I 102. Arrerosten baitzütien haren eskietarik, diharü emaiten zerienaz. Bp II 104. Dihurü prestatzen 

dütenak. CatLan 95. Diharü eta munizionez / orai untsa fornitü. Xarlem 858. Ekar ezak, Ferragüs / bertan 

diharia / Ehün mando bost ehün hor / oro algarrekila. Ib. 321. Dihariak eragiten dü, / mündü huntan hanitz 

gaizki. Etch 626. Diharü güti moltsan behar ordietan. Ib. 396. Aita, zü izan zira ene saltzale, / Anaie gehiena 

dihariren harzale. ChantP 286. Dihariarentako dügün amurio desordenatü bat. CatS 9. Emon zein deuri 

kantidade andi bat soldaduer. Hual Mt 28, 12 (Samper diru). Aldudiarrak eta hainitz gehiago handik hasi 

zeraizkon dihuru karraio. Abbé Etchegaray (ap. DRA). Baina diharua bildu behar hortarakotz. Mde Pr 57. 

Diharü gabe / deus heben ez tükeiela. Casve SGrazi 50. 

v. tbn. Mercy 32. StJul 238. dihuru Prop 1876-77, 52. 

2. Moneda. Dihuru bat galdu izan duzu. AR 279. Kado bat egin diozü zerbütxü sarila, / diharü ederretan 

ehün libera. Etch 27. 

- DIHARUAN. (Tras gen.). Con el dinero de, a expensas de. Halaber suplikatzen nitzauzu auktore pare ba[t] 

nahi derautazun xerkatu neure duhurian. (1595). FLV 1993, 449. 

- DIHARU-ONTZI. "(S, Sakram 37), cepillo" A. 

- DIHARU-PAUSAGIA. "(S; Foix), banque" Lh. 

- DIHARU-PEZA. Moneda. Diharü peza bat. Egiat 200. Jüdasek saldü zian hogei eta hamar diharü 

phezarentako. Ip Hil 161. 

- DIHARUTAKO. (Adnominal de diharutan). Diharütako arranda neke da beretzen eta ezta xüxen. Ip Dial 

64s (It, Ur, Dv dirutako). 

- DIHARUTAN. En dinero. Hobena da hoien arrandan ezartia; ez diharütan, bena bai bihitan. Ip Dial 64 (It, 

Ur, Dv dirutan). 

- DIHARU-TRUKE, DIHARU-TRUKUZ. Por dinero, a cambio de dinero. Lekhü haiñ apaletik edo 

apalagorik jalkirik, diharü trüküz grado bat erosirik. Egiat 244. Gaskoiñako lürrak oro / diharü trüke deizüt 

emanen. Xarlem 307. 

diharudun (Chaho, Hb ap. Lh). "Riche, qui a de l'argent" Lh. v. dirudun. 


mende. 

252


diharudundu (Lh), diharuduntu (Chaho), diharadundu (Hb ap. Lh). "S'enrichir, enrichir" Lh. 

diharukari. "(S), recaudador" A. 

diharutu. Convertir en dinero. Gorabehera horik eta bihiaren diharützia eztauzko etxe zañari. "Conversion 

du grain en espèces". Ip Dial 65 (It, Dv dirutzea, Ur diruba artutia). 

diharutze, dihautze (S). "Dihaütze, quantité d'argent" Lrq. v. dirutza. Eman zien soldaduer diharütze handi 

bat. Ip Mt 28, 12 (He diru suma, TB, Dv, Ur, Echn dirutze, Samper diru kantidade, Ker diru-pillo, IBk diruketa, 

IBe dirutza). 

diasistema. Diasistema. Euskara ez dela oraingoz sistema bat, diasistema bat baizik, eta diasistema horren 

itxura batera heldu behar dugula, gero mamia batuko baldin badugu. MIH 96s. 

diasola. v. diosal. 

diatu (Lar), diaitu. Poblar. "Diatu erran nahi da populatu, jendez bethe" Egunaria 1893, 4 (ap. DRA). Eta 

ebilzaneian [kantauritarrak] Inglaterra, Irlanda eta beste leku askoti dijatu edo gizonez beteten leku lenago 

ezagutu bagak. Ast II IV. Mendi tantaiez diaitutako (poblado), / Españiako bazter ontan. Mant CancB II 4, 104. 

diaurra. v. deabru. 

dihauru. v. diharu. 

diauta. "Legión de soldados, de espíritus" Lar. Diauztak [sic] (las legiones) lotsagabetu, eta iñola ere etorri 

nai ez duten (Arr, 1882). JFlor. Eta irteten da Iruñatik, eta Euskal-erritik, diauta (legiones) danak berarekin 

daramazkiela (Etxag, 1883). Ib. 

? diauzta. v. diauta. 

dibers. Diferente, diverso. Eta resurrekzione haur ezta onén eta gaixtoén komun izanen? --Bai, baina 

kondizione dibersetan. Lç Ins C 8v. Zenbatez nik skribatu dudan lengoje motá baita, sterilenetarik eta 

dibersenetarik. Lç Dedic * 6v. Dibers dirade emazte ezkondua eta birjiná. Lç 1 Cor 7, 34. Nahi dut bada zuek 

guziok lengoaje dibersez minza zaitezten. Ib. 14, 5. Orain manifesta dakienzat Elizáz zeruetako prinzipaltasunei 

eta botherei Iankoaren sapienzia anhitz maneraz dibersa. Lç Eph 3, 10. 

dibersitate, dibersidade (Lcc). Diferencia, diversidad. Batbederak daki heuskal herrian kasi etxe batetik 

berzera ere minzatzeko maneran zer diferenziá eta dibersitatea den. Lç Adv * 7v. Eta berzeari, lengoajén 

dibersitateak; eta berzeari, lengoajen interpretazionea. Lç 1 Cor 12, 10. 

dibertitu. v. libertitu. 

dibesa. v. dibiza. 

dibeza. v. dibiza. 

dibezi, dibesi. Día (en el habla de los gitanos vascos). "Jour, dibesi" VocBoh106. "Dibezi (boh.) jour" Lh. 

[Txaia] dekhatu nuen dibezi hartan [='la ví aquel día']. Mirande Igela 28. 

dibeziera, dibezila, diizila (T-L). Escarcela, morral (de cazador). "Gibecière, ihizi zare, diizila" T-L. 

Artzai-kapusailla han zen, / Gapelu bat ere bazen, / Yaketa, dibeziera, / Kaltzoiñak eta zimitza / Bastoia eta, 

naski xirola han ziren. Gy 320. Gure Bettiri, ihizi famatua, eta ihiztari famatuagoa, argia gabe etxetik atheraia, 

zakurra aintzinean, arma bizkarrean, dibezila sahetsean. Herr 1-11-1962, 3. 

dibidieta. "(AN-gip), cabrestante, palo con ranura y una ruedita para izar la estacha (cuerda delgada)" A. v. 

debileta. 


mende. 

253


dibilo (Lh), dihilo (Michel LPB 144). Loco (en el habla de los gitanos vascos). 

dibilotu. Enloquecer. Ni hari kuti, dibilotua [='yo mirándola, enloquecido']. Mirande Po 83 (en un poema 

escrito en el habla de los gitanos). 

dibinal. Divino. v. dibino. Esenzia dibinal bakhoitz eta ber erran dugun hunetan, diradela hirur persona. 

Lç Ins G 1v (v. tbn. ABC B 7r). Eguzki dibinala / Gauerdi batean / Etorri zan lurrera / Gizonen soñean. (Nicolás 

de Zubia, 1691). TAV 3.1.29. 

dibinitate (Chaho), dibinidade. Divinidad. Tr. A partir de comienzos del s. XVIII se encuentra sólo en 

algunos catecismos meridionales de léxico poco cuidado. Los autores meridionales emplean la forma dibinidade, 

y los septentrionales dibinitate. v. jainkotasun. 

Dibinitate bakhoitz batetan konprehenditzen baditugu hirur persona hauk distinktoki. Lç Ins C 1r. haren 

dibinitatea zegoela denbora aphur batetakotz gordea bezala. Ib. C 5r. Ezen hartan habitatzen da dibinitatezko 

bethetasun guzia korporalki. "Toute plenitude de Divinité". Lç Col 2, 9 (He jainkotasunaren, TB 

jainkotasuneko). Iesu-Kristoren odol bizia eta gorputz preziatu bizia, dibinitatearekin iuntatua. Mat 131. Zeren 

gorputza gelditu zen gurutzean dibinidade berareki. Ber Doc 110r. Eta nola Iesu Kristok berak baitzedukan bere 

dibinitatea eta Iainkotasuna barrenean estalia. Ax 509 (V 328). Bat eginik dibinidadeagaz. Cap 33 (v. tbn. El 

39). Bere dibinitate adorabliaren abitu ederrak. Tt Onsa 133. Ez ziaiok Jainko huni / Pisu humanitatea, / Ez 

ziaiok Gizon huni / Pisu dibinitatea. Gç 64. Majestate paregabea, / Jainko adoragarria, / Trinitate guziz haltoa, 

/ Dibinitate handia. Ib. 168. Ez ziraden beiñ ere apartadu dibinidadeagandik. OA 34. Dibinidadeari 

pertenezitzen zaizkanak. Iraz 7. Gorpútza, arima ta dibinidadea edo Jangoikotasúna. LE Urt ms. 81r. 

Dibinidade edo Yaungoikotasun Sainduarenak. CatB 16. Unituik dibinidade bereiki. CatAe 28 (CatR y CatSal 

29 dibinidade). Jesu-Kristoren gorputz preziosoa, bere odola, anime eta dibinidadearekiñ. CatUlz 45. 

dibino (S ap. Lrq; Lcc, Urt III 88, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv). Divino. "Divinamente, dibinoa legez" Lcc. 

"Verbo Divino, Berbo Dibinoa, Jainkoaren adititza" Lar. v. dibinal, JAINKOZKO. Tr. Documentado en 

textos de todos los dialectos ya desde Leiçarraga. Al Sur desde mediados del s. XIX sólo se encuentra en 

catecismos marginales. 

Batasun hunetan, natura dibinoa bere proprietate bera edukiten duelarik. Lç Ins G 3v. Haren puisanza 

dibinoak. Lç 2 Petr 1, 3. Platon dibinoak, Aristotesen nabusi handiak. Tt Onsa 18. Ezpagare banket dibino / Bizi 

huntara ethortzen. Gç 112. Urrun adi, Parnaseko / Musa zahar profanoa, / Eta zato, zeruko / Musa berri 

dibinoa. Ib. 63. Haren zuhurtzia dibinoak distiratzen du den gauzarik ttipienean. ES 142s. Ofizio dibinoetarako 

asistentziatik apartatutzat deklaraturik. OA 140. Persona dibinoak. Ib. 27 (cf. infra DIBINA). Podore 

dibinoareki. El 76. Gure buruak errenda tzatzigun agradagarri Nausi dibino haren begietan. He Gudu 63. Argi 

dibinoaz Jainkoa bertatik ezagutu. Cb Just 83. Zure Probidenzia dibino eta aitazkuaren arabera. CatLan 161. 

Jesüs-Krist gure arrerosle dibinuaren othoitzeko. Mercy 31. Herodesek haur dibinoaren biziari nahi zioela. Lg 

II 120. Jaungoikotasun guzia eta iru persona dibinoak. Gco I 469. O Ama dibinoa. LE Ong 132v. Espiritu 

dibinoak ta espiritu gaixtoak. LE Urt ms. 75r. O ene Jesus dibinoa! JesBih 438. Aitaren eta Semearen arteko 

amodio dibino, hirugarren presuna. Jaur 198. Justizia dibinoaren garratztasuna. Ib. 396. Berbo dibinoak 

hartzen du gorphutza. Hb Egia 47. Irur persona dibinoeteik zein ein ze gizon? CatAe 26 (CatSal 27 dibinoetarik, 

CatR 27 dibinuetarik). Gauza horien guzien Kreatzaile dibinoa. Elsb Fram 173. Seme dibinoari. Jnn SBi 10. 

Alagera gitian Ama dibino haren alagrantziaz. Ip Hil 179. Zure Maiestate dibinoari zor zaioen ohore soberanoa 

emaiteko. Arb Igand 191. Jesus dibiño! Gabaren otza! Balad 200. v. tbn. MarIl 81. Prop 1906, 60. CatUlz 18. 

dibina. (Forma de fem.). Aren dibina Majestadearen kontra. Ber Trat 28r (VJ 12 dibine, OA 11 dibina). 

Persona dibina oek. OA 25. Naturaleza dibina bat. Ib. 16. Grazia dibinaren sokorru. Ib. 144. Dibina 

Majestadia. CatUlz 45. v. tbn. Iraz 44. 

dibinoki (Chaho). Divinamente, por medio de la divinidad. Ametsetan dibinoki adbertiturik. Lç Mt 2, 22. 

Skriptura guzia duk dibinoki inspiratua. "Divinement inspirée". Lç 2 Tim 3, 16 (He Jainkoaz inspiratua, TB 

Jainkozki). Moisesi dibinoki ihardetsi izan zaión bezala. Lç He 8, 5. 

dibisa, debisa. Divisa. Amoriozko errege jauna / ekusi neben bertati, / dama batzuen oñetara / oi belauriko 

etzinik, / zeinzuk ekarten debiseagaz / ezautu ditut, bada, nik. Lazarraga 1159v. Bere armetan eta debisa orotan 

edukitzen zian paon bat. Tt Onsa 26. Hobiaren eta thonbaren gaiñian [...] epitafio eta debisa eder haur iarri 

zen. Ib. 121s. Armak ta dibis[e]a / arbola-etse parea. BBizk 22. 


mende. 

254


dibisatu, debisatu. Divisar. Donzella linda graziosea / nengoan lekureanik / debisa nezan, zerbait lizana / 

neuregan rezeladurik. Lazarraga (B) 1199rb. 

dibisio, dibisino, dibisione. 1. División, parte, clasificación. Hori duk Iainkoaren zerbitzuaz minzo ginenean 

egin izan zen dibisionearen bigarren punktua. Lç Ins D 2r. Penen dibisionea. EZ Man I 96. Arrosarioaren 

dibisionea misterioen ereduz. EZ Man II 211. Hala emaiten du ere filosofiak denborari bere dibisionia. Tt Onsa 

98. Kristiñau dotrinearen dibisiño edo berezia. Cb CatV 17 (Añ CatAN 14, CatAe 18, CatSal 19 dibisioa, CatB 

22, CatR 19 dibisionea). 

2. dibisione (Urt). División, discordia, separación. "Studia civilia, herriko [...] trubleak, nahasturak, 

dibisioneak" Urt V 170. Baldin bihotza gaitzerizte, rankore eta dibisione orotarik xahu badu. Lç Ins F 5v. 

Biltzen zaretenean elizán, enzuten dut dibisione dela zuen artean. "Il y a des divisions". Lç 1 Cor 11, 18 (He 

eskatimak, Dv berezgoak, Ol, Ker alderdikeriak). Gorputzean dibisionerik eztenzát, baina menbroék batak 

berzeagatik ansia ber bat dutén. Ib. 12, 25. Dibisionetan izanen da aitá semearen kontra. Lç Lc 12, 52s. 

3. dibisione. División, unidad del ejército. Armada bi dibisionetan / Behar dügü phartitü. Xarlem 341. 

dibiza (V-m ap. A Apend), dibizi (V-m ap. A Apend). 1. "Declinación o deriva de una lancha", "deriva" A 

Apend. 

2. (V-ger-m ap. A Apend), dibesa (V-m ap. A), dibeza (V-ger-m ap. A Apend). Diferencia. Cf. dibers. 

dibli-dabla. "Zis-zas" Darric ms. (ap. DRA). v. 1 dabla. Zaldiak bertan jausten dira bai, lurra jo arte, / Baita 

gañetik besteak bere salto, danba, / Baita, baita bai, oñez ekiten irakiñago, / Artu ta emoka, nor jota bota, dibli 

dabla. AB AmaE 454. 

dibo. "(V-ple), columpio" A. 

dibortza (T-L, DBPT), dibortsa. Divorcio. v. dibortzio. Nahi deizüt diborsa / zuri azeptatü. Xarlem 727 

(725 disborsa). Ezi dezidaturik nuzu / diborza egitera. AstLas 51. Manatu du Moisek diborzako letraren 

emaitea. "Libellum repudii". TB Mt 19, 7 (EvL dibortsako; Lç, He separazioneko, Dv uzpeneko, Ol 

zapuztagiria, IBk ezkontza hausten delako agiria). Eman dezola diborsako letra. Ib. 5, 31. Diborza egin dizüt 

emaztiareki. Etch 340. Dibortza faltsu baten karietarat. Lf ELit 173. Horrek barreatzen du / askoren bihotza; / 

hortakotz da munduan / hoinbertze dibortza! Mattin 85. 

dibortzatu (T-L, DBPT), dibortziatu (AN-gip-5vill, BN-arb), diborsatu (S), disborsatu. Ref.: Lrq /diborz!atü/; 

Gte Erd 289. Divorciarse. "Dibortziatzekotan dabiltza (AN-gip-5vill), [...], dibortziatzeko dabiltza (AN-gip), 

dibortziatzerat abiatuak dira (BN-arb), dibortziatzeko paperak egiten ari omen dira (AN-gip)" Gte Erd 289. 

Denbora baten bürian / zela disborsatü. Xarlem 1475. Dibortzatu nahi nunduzun / ahal balin bazen. AstLas 50. 

Baiña nola aspaldi dibortzatu ziren. Gy 203. 

(Uso trans.). Repudiar. Nahi zütüt disborsatü / eta hebetik igorri. Xarlem 723. Eztüzia ikusi alhaba / nula 

deizün disborsatü. 'Il a divorcé de votre fille'. Ib. 1213. 

dibortzio (Lcc). Divorcio. "Descasamiento" Lcc. "Descasarse, diborzio egin" Ib. v. dibortza. Baldin 

norbaitek uzten badu bere andrea, man diozola dibortzioko karta. Echn Mt 5, 31 (Lç separazione, TB diborsa, 

Hual berextarzun, Samper berexgua, Ker ezkontzauste). Kristianismuaren aurretik divorzioa arras zabaldurik 

zegoan munduan. Vill Jaink 160. Erlijioaren itzala alde guztietatik uxatu nai lutekenak, divorzioa asmatu digute. 

Ib. 158. Euskal fedean dibortzioa / gaizki artuten dabela. BEnb NereA 260. Dibortzio-agiria. 'Libellum repudii'. 

IBe Mt 19, 7 (IBk ezkontza hausten delako agiria). 

dibujadore, debujadore (-x- Lcc). "Debuxador" Lcc. 

dibujante. Dibujante. v. dibujogile, marrazkilari. Ingia (papera) lur-gañean zabal, marrezka ziarduk. 

[...]. Oraintxe zutitu dek gure dibujantea. Ldi IL 16s. 

dibujatu. Dibujar. v. 2 deseinatu; marraztu. Tr. Exclusivamente meridional. En DFrec hay 9 ejs. 

Pintatzen edo dibujatzen. OA 150. Ingia (papera) lur-gañean zabal, marrezka ziarduk. (Dibujatzen alegia: ik 

euskera berria egoskaitza dek-eta). Ldi IL 16s (v. tbn. 15). Orrelako iduri txarrei begiratu al diezu? Marrastu 

edo dibujatu al dituzu? MAtx Gazt 85. Irakaslerik gabe dibujatzen hasten da. MEIG IX 141 (en colab. con 

NEtx). 


mende. 

255


dibujo, dibuju, debujo (Lcc). Dibujo. "Debuxo" Lcc. v. desein; marrazki. Tr. Exclusivamente meridional. 

En DFrec hay 2 ejs. Egiten zaizka [almendrazko gaztari] nai diran dibujo edo apaindurak. Cocinan 47. Zure 

dibujua / ez dago bapua, / mami gabekua, / aula ta plakua, / ia atera zazu / erretratua. AzpPr 74. Marrezki edo 

dibujo bat emon eta itandu eutson ia a lako burdiña-zatiya landuko ete eban. Kk Ab II 187. Julian Zabaletan 

dibujuak. SM Zirik 3. Emen eztago dibujorik, marrazkirik; mataza naaspil bat baizik eztago emen. Vill Jaink 51. 

Soka-ordez, klarionez-edo, goiko marrazki edo dibujo ori egin diteke. NEtx LBB 319. Bakarrik gelditu naz, 

dibuju batzuk egiten. Alzola Atalak 89. Industri-dibujoa. MEIG I 111. Zuloaga, bai. Haren dibujo sendo eta 

harrigarria! Ib. 67. 

dibujogile. Dibujante. v. dibujante. Picasso, gainera, pintatzailea da eta Dali dibujogile on-on bat. MEIG 

I 68. 

dibujogintza, dibujugintza. Profesión o arte de dibujar, dibujo. "Otua" deitzen zetsen bat ei euan 

eskupeteri dibujugintzan. SM Zirik 12. Dibujugintzan trebetasun ona ekarren, eta gitarra joten be bai. Alzola 

Atalak 68. 

di-da (V-gip), dri-dra (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (dinbi-danba); Etxba Eib (di da, dri-dra); Elexp Berg. (Con 

marcada pronunciación oclusiva de la segunda d). "Onomatopeya del acto de golpear. Di da burutik bera eta 

lurrera konort barik" Etxba Eib. "Onomatopeya con que se declara la resolución de proceder drásticamente. Dridra 

ez doiaz geixago itxaintzera, eta guazen amendik" Ib. "Di-da, bi muturreko eman jotsan" Elexp Berg. Zu, 

bai! eta beste gabe, zirt-zart, di-da, jo du makilla lodi batekin. EgutTo 12-6-1920 (ap. DRA). Eta... di-da!, leioa 

itxi zuen. Loidi 18. 

- DI-DA EGIN. "Proceder con energía, no parar en barras, cortar por lo sano. Bear danean di-da egiten du 

orrek" Gketx Loiola. 

- DIDAKO. (Adnominal). "Decidido, resuelto, de rompe y rasga. Didako gizona da ori" Gketx Loiola. 

didaktiko. Didáctico. Munstrokeria handi bat iruditzen zitzaidan Peruren hitz-jario jator eta didaktikoa... 

In MEIG VIII 28. 

didar. v. deiadar. 

didrakma, didarakme. Didracma. Drakma, zen dineroak bezenbat balio zuen peza bat, eta didrakmák, 

doblea. Lç Decl a) 2v (v. tbn. Adv ** 5r). Zuen majistruak didrakmák eztitu pagatzen? Lç Mt 17, 24 (Echn, Or 

didrakma, Ol didarakme; He bidrakmak, Ker drakma bikorik, IBk bi drakmako zerga). 

diebru. v. deabru. 

diemun. v. biharamun. 

dieresi. Diéresis. Dieresi, sineresi, elisioak behar arau baizik ez dira erabiltzen. Lf ELit 38. 

dieronde. "República" Lar. Platonek bere laugarren libru dieronde edo republikarenean. Izt D 9n. 

Dierondeak edo errepublikak bridagabeak. Otag EE 1884a, 312. Erri onek Oriokin batera eraztu zuan dieronde 

edo errepublika bat, izenez Morosgi (1900). JFlor. 

dierondear. "Repúblico, republicano" Lar. 

dierondar. Bizka bizkortsu bat egitea nai ta ezkoa da, berean gizon, emakume ta umeak, dierondarrak [...] 

bear egon dira [sic]. M. Otadui Ezale 1897, 118a (parece que con el sdo. de 'ciudadano' o similar). 

dierri (Lar), dierria. Nación, país; reino. "Nación" Lar. "Nacional, dierritarra, dierrikoa" Ib. Tr. 

Documentado desde Eguiateguy, apenas se encuentra en el s. XX. Al menos Iztueta e Inchauspe (Ax ed. 1864) 

emplean dierria con -a constitutiva. 

Arimetan ezta banaite batererik, ezi dierri güziak dirade bardin bihotztoi. Egiat 165. Dierria edo Nazioari 

argitaratzeko. Izt D 10. Zeltiberiren dierria. 'La nación de los Celtíberos'. Izt C 63. Konde de Peñafloridaren 

izen andia goienengo mallara igo izan dabee Dierria arrotzetarañokoak. Ib. 457 (v. tbn. 61). Beha zazue 

munduko nazione eta dierria guztietara. Ax (ed. 1864), 383. Egoaldeko edo Euskal-dierriaren biyotzeko itzegiteak. 

Aran SIgn 200. Gloria zuri dierri onetan / Ereiñ ziñean azia. AB AmaE 50. Hispaniako bazter 

urrutietan... dierri txiki bat batek bakarrik betirauten du. Camp EE 1882a, 35. Dierri almentsuen desegintza. 


mende.


Otag EE 1882c, 413. Ez dedilla galdu dierri guzia. Ib. 1884a, 310. Iñok bere ezin eban Dierri biak kiskaltzen 

eukazan gudetarako sua amatau. Ag AL 150 (v. tbn. 160). Ezeban irakurten ikasi ta ezituan egundo ondo jakiñ 

errezuma edo dierrien mugak. Ag Kr 82. 

dierritar. Nacional, natural de una nación. "Nacional" Lar (tbn. dierritardea "nacionalidad"). Dierritar 

guziak. EConst 23. Etorri bitez ikusitzera / Dierritarrak / Irutxulueta izendatzen dan / Euskal-erria (Iraola, 

1883). JFlor. 

dies. v. deus. 

diesol. v. diosal. 

dieta (Lcc, Urt V 220, Lar, Añ). Dieta. "Dieta de comer" Lcc. v. janurri. Gaitz andi batek artu zuen, ta 

dieta andiarekin kuratu zan. Cb Just 32. Dietea edo gitxi jan-edatea da ain ontsua. Añ LoraS 15. Otso bat negu 

luzeko dietaz unhatua. Gy 72. Dieta eri den aziendarentzat hain premia da nola gu gerorrentzat. Dv Dial 76 (It 

urribiza, Ur janurrija, Ip jangabia). Gizona baraurikan / dauka erdietan, / gañerako guzian / osoro dietan. 

JanEd I 71. Marik zaindu baleu zintzo dietea, / Eunda ogei urtean eukan bizitzea! AB AmaE 250. Emen gaude 

dietan. Urruz Urz 24. v. tbn. Mde Pr 99. 

- DIETAPEAN. A dieta, bajo dieta. Orain obetoxe arkitzen naiz, baiña dietapean, gogorra gaiñera. Ibiñ in 

MEIG VIII 82. 

dieus. v. deus. 

difamatu (Urt). Difamar. "Blasphemare" Urt II 358. v. desfamatu. Ni enuzu ohoina arrobatzer nizana; / 

orai, othoi, enadila ogen gabe difama. E 183. Gaitzerraiteko eta difamatzeko bizio hau. Lç Ins D 7v. Gure 

kongregazioneak difamatu nahiz. Ib. F 8r. Ezpaitirade ez sakrilege, ez ezpaitute zuen iainkosá difamatzen. "[Ces 

gens] ne diffament votre déesse". Lç Act 19, 37. Difamatzen gara eta othoitz egiten dugu. "Nous sommes 

blâmés". Lç 1 Cor 4, 13. Berzeez gaizki minzatu naiz. --Errazu ala zen difamatzeko gogoarekin ala arinki]n[. EZ 

Eliç 155 (v. tbn. 149). 

difamatzaile. "Blasphemus" Urt III 361. 

difamazio, difamazione. Difamación. Gure kontra erran dituzten gaizki eta difamazione orotarik gure 

defendagarri eta enparagarri. Lç Ins F 7r. 

diferenki (Chaho), diferentki (SP), liferenki (Chaho). Diferentemente, de modo diferente. Ezen guztiak 

hillen tu ordean diferentki, / Ona pena gabe, eta gaixtoa dolorezki. EZ Man I 81. Diferentki eta bi aldetara 

eskiribatzen direnak [hitzak]. Ax 18 (V 9). Baiñan zuen lurrarekin / aphur bat nahasia. / Eta aizparenarekin, / 

Diferentki hasia. Arg DevB 103. Bañan onek bizitzea, / Gaxtoek heriotzea / Diferentki kausitzen. Gç 111. Aitzitik 

baitu asko hitz diferent diferentki mintzatzeko eta pintatzeko. ES 191. Gauza beraren diferenki erakatsteko 

manerek kausatzen dute haurren ispiritian konfusione bat. CatLan 3. Plat bera izan baidaiteke hirur kozinerez 

diferentki aphaindua. Gy V. 

Separadamente. Badüke armorio edo kabinet komoderik nun onsa arranja ahal ditzan oro diferenki eta 

ordretan. Mercy 40. 

diferente (V-arr, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B), diferent (BN-lab; SP Chaho, Urt I 46), difrente, liferent (S; 

Chaho), lifrent (S). Ref.: Lrq /lifrént/; Elexp Berg; Gte Erd 79, 237. Diferente, distinto. "Bi anaiak oso 

diferentiak die" Elexp Berg. "Oiñetako diferentekin dioa (AN-gip)" Gte Erd 237 (G-azp desberdiñekin). "Aitaren 

aldean diferentea da (AN-5vill, B, G-azp), bata bertzeaganik diferentak dira (BN-lab), bere egitik agitz 

diferenteak dituk (AN-5vill)" Ib. 79. v. ezberdin, desberdin. 

Tr. La forma diferent se documenta al Norte, donde a partir de mediados del s. XIX no se encuentra ningún 

testimonio. Al Sur la forma atestiguada es diferente, que no se documenta en autores de léxico cuidado de los ss. 

XVIII y XIX. A partir de mediados del siglo XIX sólo se encuentra en bertsolaris y textos populares, aunque, 

hacia 1960, tbn. lo emplean autores como Etxaide (JJ 224 diferent), Txillardegi, Aresti (Tobera 277) y 

Villasante. Hualde emplea difrente, y AR liferent. En DFrec hay 25 ejs. de diferente, todos ellos meridionales. 

Kristen tormenta eta damnatzen diradenena zertan diferent. Lç Ins C 5r. Ezen izarra izarraganik diferent da 

gloriatan. Lç 1 Cor 15, 41. Orai ofrezitzen den manera mota da diferentea. Ber Trat 9r. Bere gain punitzen ditu 

bizio diferentak: / Urguilluak gormantetik berzela tu tormentak. EZ Man I 109. Guztiak hitz eta mihi / 


mende. 

257


diferentetakoak. EZ Noel 33. Promesa eta intenzionea obligazinozko gauzetan diferentak direla. Harb 450. 

Eztituzte euskaldun guztiek legeak eta azturak bat, eta ez euskarazko minzatzea ere, zeren erresumak baitituzte 

diferent. Ax 17 (V 8; v. tbn. 352s (V 234)). Egiten diren liburuak hagitz diferent baitira bata bertzetik. SP Phil b 

4v. Erregezko zure markak / Kontenplatzen tudala, / Ikhusten tut diferentak / Enetarik direla. Arg DevB 58. 

Hamar birjina haien ditxa eta bentura diferenta. Tt Onsa 74. Debozionean gustu diferenteak baitire. Gç 31. Iru 

distinte edo diferente. VJ 5. Baldin zeren bertze hitzkuntzetarik diferent, eta hek baino zaharrago den. ES 97. 

Moeta diferentera mudaturagiten digoen zirkunstanzia. OA 136. Jainkoaren iuiamenduak guretarik xoill dire 

diferentak. Ch I 7, 3. Persona oiek nola dire diferenteak? El 32. Yende suerte diferentak estatu eta disposizione 

diferentetan aurkhitzen direnak. He Gudu 161. Berba batzuk edo esateko moduak banaro edo diferenteak 

dituezala. Cb CatV 113. Eba berriya, lehenbizikoaren ganik ungi diferenta izatu zare. Mih 30. Hark egin ditu 

munduko kondizione diferentak, eta kondizione bakhotxari iratxaki diotza trabailu berezi batzuek. Brtc 189. 

Goguan hartu behar tuzu kasu edo okasione liferentak. AR 184s. Hoiek hirur Eliza diferent direa? CatLan 56. 

Ordian bardin girate, / Diferent denik eztate, / Baruak eta nubliak, / Mündü huntako erregiak. UskLiB 217. 

Oraino gutiago behar laiteke zerbitzatu letra bera soinu edo boz diferentzat. MarIl XI. Ezade diferenteak bear ba 

dituzte, egon ditezke lur berean bi landare mota. It Dial 49s (Ur desbardiñak, Dv berezak, Ip berhezi). Hala 

orobat liburu berak hirur eskribatzaille diferentez landuak eta moldatuak, badituzke publikoan erakurtzaille 

gustu diferentetakoak. Gy V. Personak dira diferentiak, / Jaungoiko bat egiazkua. Xe 336. Diferentiak gera / 

munduan dianak, / lenago illak eta / bizi geranak. AzpPr 131. 

(s. XX). Ikusten ditugu arpegi berri asko eta guziyak diferentiak. Iraola 53. Orain zar izan edo / lenago gaztia 

/ diferentiak dira / bata ta bestia. Urruz Zer 84. Diferentiak izaten dira / barrika eta kupela. Tx B II 253. 

Filosofian oñarri batetik ala bestetik asi, ta toki diferentetara iristen da. Txill Let 126s. Ez dakik Jaungoikoak 

diferentiak egin gaituzakana? Bilbao IpuiB 20. Birtutea eta zoriona ez dira bi gauza diferenteak. Vill Jaink 100. 

Gugaz dabiltzan arerio bi / daukaguz diferentiak: / batzuek dira pentsu-saltzaille, / bigarrenak tratantiak. BEnb 

NereA 243. 

v. tbn. Gco I 466. Osk Kurl 204. Diferent: JesBih 409. 

(Pl.). Diversos, varios. Zein finko egon zen hain bertze gudu, kasu, gertanza diferenten artean. SP Phil 529. 

Denbora diferentetan haukien herrietarat joan izan diren euskaldunetarik. ES 99. Zenbatenaz gure xedea [...] 

garbiago eta xuxenago baita, hanbatenaz gabiltza seguratukiago hirrisku diferenten artean. Ch III 33, 2. Zer 

egin duzu kausitu zaren lekhu eta enplegu diferentetan? Brtc 247. Hunekin adituko dute kongregazioneko 

egitekoetan, Eliza diferentetan altxatuak diren kongregazionetako gidariek. JesBih 413. Agiten drela peste eta 

gose, eta lur ikareria difrente edo anitx lekutan. Hual Mt 24, 7 (Samper franko lekutan). Izpirituz eta gogoz segi 

ezatzue mezako phontu diferentak. Arb Igand 181. 

diferentetu. Cambiar, transformarse. "Gauza oiek asko diferentetu dira aspaldi ontan" (G-azp). 

diferentki. v. diferenki. 

diferentzia (BN-arb; -nz- Lcc, SP, Urt I 322, T-L), liferentzia (-nzia Chaho, T-L), lifrentzia (S). Ref.: Lrq 

/lifrencia/; Elexp Berg; Gte Erd 280. 1. Diferencia, diversidad. "Diferentzia haundixa dago bata izan ala bestia 

izan" Elexp Berg. v. desberdintasun, ezberdintasun. Tr. Frecuente en autores septentrionales de todas las 

épocas; menos empleado al Sur: lo evitan, generalmente, los autores de léxico cuidado. La forma liferenzia se 

encuentra en Mendigacha (139). En DFrec hay 62 ejs. (2 sept.) de diferentzia. 

Eta sakrifikadoretan batetik berzera bazen diferenzia. Lç Decl a) 6r. Minzatzeko manerán zer diferenzia eta 

dibersitatea den. Lç Adv * 7v. Eta eztu diferenziarik batre egin gure eta haién artean. Lç Act 15, 9 (Dv 

berezkuntzarik, Ol bereizpiderik, IBk e IBe bereizkuntzarik). Zer diferenzia da konseilluen eta manamenduen 

artean? Mat 151. Hanbat badu fin gabeko doloreak handia / Hemen sofritzen denaren ganik diferenzia. EZ Man 

I 110 (Man II 181 -tzia). Bataz eta bertzeaz diferentzia eginik. Ax 507 (V 326). Loa eta herioa, biak bat dira, 

diferenzia ezta handi. Tt Onsa 78. Erakusten daroku zer diferentzia den presuna debotaren eta nagiaren artean. 

Gç 29. Hitzkuntzen diferentzia dela kausa. ES 391. Juizio temerarioagandik sospetxa temerarioagana dijoan 

diferenzia andia. OA 169. Zuk dakizu zer behar zaion bapederari, eztagoku guri diferenzia horren egitea. Ch III 

22, 3. Jainkoak ez du berezkorik edo diferenziaren egiten aberatsen eta pobreen artean. Lg II 154. Ontasunek, 

karguek edo herriek eman dezakete zuen artean diferentzia aphur bat. Brtc 207. Espiritu dibinoak ta espiritu 

gaixtoak gizonetán iteunten eféktoen diferénzia. LE Urt ms. 75r. Badabe euren desbardintasun edo diferenzija. 

Mg CO 84. Gitxi gora beerako diferenzijari. JJMg BasEsc 206. Erregelamendu bera izanen da presuna 

ezkonduentzat ere, behereko diferentzia xume hauiekin. JesBih 406. Horren gañian ezta diferentzia txipi: / 

Zelilat igaran edo ifernilat iraitxi. Etch 664. Zer diferentzia nitan zangotarik burura. Gy 63. Ezteia diferenziarik 

batere? CatS 74. Jornalak diferentziyan / len ogei orain zortziyan. Xe 232. Ogei ta zazpi ontza / gutxi gora-bera, 

/ diferentzi onetan / ebilliyak gera. Ib. 289. Sainduak othoizten ditugu Jainkoa othoizten dugun bezala? --Ez, 

diferentzia handi bat emaiten dugu. CatJauf 101. Ezta estrañu izanen zerbait liferenzia erdentzan gunetik konat 


mende. 

258


ene uskaran. Mdg 139. Nun da bada diferentzia / Hen artean. Etcham 93. Segundo baten bi kinto ziyon / 

diferentziya atera. Tx B I 192. Jende maitiak, ikusiko'zue / gu bien diferentzia. Mattin in Xa EzinB 86. Axaleko 

diferentzia handiak gora-behera. In MEIG VI 29. 

v. tbn. SP Phil 51s. Arg DevB 35. VJ 5. Bp I 36. El 69. Mih 26. CatLan 83. Monho 68. Bil 67. Ud 20s. Zby RIEV 

1908, 88. HU Zez 95. CatUlz 49. Ill Pill 14. Arti MaldanB 213. 

2. + diperentzia. Diferencia, disputa. Nola zük [...] endelgatzera eman baiterauküzü [...] hanitz diferenzia 

dütela. (1617). AZTH 22. Hauken artean hauzirik edo diferenziarik izaitera gertha badadi. Harb 433. Haur da 

erremedio ona koleraren iraungitzeko, [...] diferentziatan nehorekin ez sartzeko. Ax 314 (V 208). Kilika bera 

bada, pairu gutitako bada, ihes egin eta begira diferentziarik ahal datekeien okhasino guztietarik. Ib. 286 (V 

191). Ortik oi datoz disputak eta diferenziak. Gco II 67. Españako belarraz / Da diferentzia. Bordel 154. Ordu 

laurden bana artuta / egiñ genduen pelia, / diferentzizko gauzak azaldu / ziran plazaren erdira. EusJok 25. v. 

tbn. Urruz Zer 68s (diperentzi). Probintzia Gipuzku ontan / diperentzi aundik dabiltza, / alkar ikusi eziñik degu / 

ori da guk dakagun gaitza. EusJok II 74. 

- DIFERENTZIA EGIN. Cambiar. Denbora errez jun!... Diferentzia egin du Donostiak ni azkena izan 

nitzanetik! Sor Bar 97. 

diferentziatu (-nz- SP). Diferenciar. Zeñes ezagutzen baitirade kristioak eta diferenziatzen Eliza sanduaren 

kontra diraden etsaietatik. Ber Doc 97r. Litanien ihardasteak gauzen eta erraten zaiztenen eredura diferenziatu 

behar dute. EZ Man II 189. Kurze Santeen señaleagas distingidu ta diferenzietan garealako mauruetarik. VJ 2. 

Irurak dira espirituak da santuak, baina izenak diferenziatzerren esaten dogu leenengoa Aitea, [...]. CatAnz 6. 

diferitu (Chaho), liferitu (Chaho). Aplazar, retrasar. Alegeraki emaiten ahal duzuna, eztezazula luza eta 

diferi gerotik gerora. Tt Arima 105. Bestela igorriko edo diferitüko dütie beste egün soltago batetara drano. 

Mercy 27. 

difidentzia. Difidencia. Fedea perfekt ukhan gabez, eta inkredulitatera eta difidenziatara suiet eta 

inklinatu izanez. Lç Ins B 4r. Difidenziazko relikiák. Ib. F 2r. 

difikultate, difikultade (Lcc). Dificultad. v. zailtasun. Tr. Documentado en autores septentrionales y 

meridionales. Los últimos testimonios son de la 1. a mitad del s. XIX. Ikhusirik ezen superstizione anhitz 

hetarik ilkhi izan dela eztugu dudarik ez difikultaterik egin haién khenzera. Lç Ins B 2v. Zük berrizki 

endelgatzera eman ükhen derauküzü zer difikültate han izan den. (1617). AZTH 22. Difikultade eta estorbu asko 

ezartzen dizkiola munduak, demonioak eta aragiak. Ber Doc 163v. Difikultate eta orapilo haur garbitu behar 

dugu. Tt Onsa 150. Fedeko gauzetan difikultadeak ofrezitzea. OA 146. Badute dispensatzeko igual difikultade. 

SermAN 4r. Lanaren difikultatek edo gaitztasunak gibelatzen edo geldi arazten bazaituzte [...]. CatLav A 3v (V 

4). v. tbn. He Gudu 159. Difikultaderik eztago adierazoteko gizon Jangoikozko onek obra miragarriyak bere bizi 

denporan egingo zitubala. Zuzaeta 74. Akord baziradie / orai zien artian / ezta difikültaterik / batere legian. 

Xarlem 197. Difikultade guziak goitzera. Gco II 86. Difikultadeak garaiturik. CatB 79. Amen gertatzen dira / 

difikultade aundik. JanEd I 97. Baldin zerbeit difikultate agertzen bada. JesBih 426. Molde hortan eskuaraz 

izkiribatzeari eta irakurtzeari khen lakiokete hiru edo lau difikultate, letra horrek emaiten diozkatenak. MarIl 

XIII. Haren konbertsionea gibela ditzaketen [sic] traba eta difikultate guziak. Jaur 146. 

difikultoso (Lcc). Dificultoso. "Dificultosamente, difikultosoa legez" Lcc. Nai duen guzia egin dezake, eta 

ezta gauza difikultosorik arendako. Ber Doc 106r. 

difizil. Difícil. v. zail. Tr. Documentado en textos septentrionales anteriores a 1800. Testamentu berriko 

hitz eta minzatzeko manera difizil bakhoitz batzu bere deklarazionékin. Lç Decl a) 1r. Zeinez propos luzea 

baitugu erraiteko eta deklaratzeko difizila. Lç He 5, 11. Errendatzen baitute hanbatenaz difizilago, zenbatenaz 

ezpaitira instruitiak. CatLan 3. Osoki difizil baita eta ardüra inposible eskandalak kausatü dien gaitz güziaren 

erreparatzia. Ib. 92. Atenzione egin behar da / bürdüñaz bestitürik beita / haren atakatzia / Erraz difizil da. 

Xarlem 495. 

diforme. Disforme, deforme. Inferiora baita gure gorpitza, itxusi da, diforme, lur eta erhauts. Tt Onsa 94. 

difteria. Difteria. Ikusten zen ardura, sudurraren gibeleko dakizuen ganberatik difteria jausten, sabietan 

gaindi. JE Med 58. Beiratzen baitu hamar bat urtez haurra difteriaren ausikitik. Ib. 108. Esne berotze onek ez 

ditu mikrobio danak iltzen; baña tifus, tuberkulosis, difteria eta paratifus sortzen dituzten danak bai. Oñatibia 

Baserria 121. 


mende. 

259


difunto, difuntu. v. defuntu. 

diga. "Agger, [...] kaiéa, diga, banka" Urt I 427. v. dike. 

digante. v. jigante. 

diglosia. Diglosia. Zorioneko diglosia hor daukagu geure gizartean. MEIG VII 42. Diglosiak joa dagoen 

egoeran, ez zaio orain beheko maila baizik aitortzen gure hizkuntzari. MEIG VI 49. Euskara, diglosiaren 

purgatorioan egon beharrean, ghettoaren infernuan sartuko genuke. MEIG IX 32. En DFrec hay 12 ejs. de 

diglosia y 2 de diglossia. 

digna. v. digno. 

dignamente. Dignamente. v. dignoki. Sakramentu eukaristiakoa dignamente rezebitzeko. OA 71s. 

digne. v. digno. 

dignezki. Dignamente. v. dignoki. Batbedera prepara dadin dignezki. Lç Ins B 3r. Guk gure aldetik 

sakramenduéz dignezki usatzen dugunean. Lç ABC I 6v. 

dignitate (Urt I 34, VocBN), dignidade, dignitade (Urt II 49), dinidade, dinitate. Dignidad. Para la grafía 

en textos septentrionales, cf. digno. v. dinatasun, dignotasun, dinadade, dinade, duintasun. Tr. Las 

formas en -tate se documentan siempre en la tradición literaria septentrional, y en -dade en la meridional. No 

hemos encontrado ningún testimonio posterior a finales del s. XIX. En DFrec hay un ej. de dignidade y otro de 

dignitate, ambos meridionales. 

Zuk bezanbat dignitate mundu orok eztuke. E 107. Trebuka zedin bere galtzapenetan, bere lehen kreazioneko 

dignitate eta exzelenzia guzia gal zezan. Lç Adv * 8r. Zu dignitate eta handirasun horretan ezarri zaituen 

Iaunaren zerbitzatzera. Lç Ins F 8r. Regeakgatik eta dignitatetan diraden guziakgatik. Lç 1 Tim 2, 2. Ziñelarik 

dignitate / handian ezarria / halarikan gobernatzen / zinen nola xipia. EZ Noel 150. Iaun hura erregeren gortian 

zen kalitate eta dignitate handitakoa. Tt Arima 109. Errenda haren dinitate gorari geure obligazionezko 

agurrak. Arg DevB 223. Higuiñdu zaizkit zuregatik / Lurreko diñitateak. Gç 169. Andiagoak edadean, 

dignidadean. Iraz 31 y Arz 43. Interesa, honra eta dignidadea. SermAN 3r. Jainkoaren Amaren dignitatera 

altxatu duen. He Gudu 143. Ez ahal da berriz dignitate altxatuagorik. Lg II 125. Dinitate guziz gora hartarat 

zure alxatzeko. Mih 29 (63 dignitate). Zure dignitatearen edo goratasunaren araberakoa izan behar da zure 

bizitzea. Brtc 86. Birjina Seindia, ohoratzen düt zure dignitatia. CatLan 74. Errautsetik nau altxatu / Dudan 

diñitaterat. Monho 150. Ekusten dezu, Kristaua, zeñ onragarria dan apaizen goiende edo dignidadea? AA I 

556. Ta guri, nere Kristauak, guri eman digu izate ta dignidade miragarri au? AA III 271. Altxatua, jainko 

izateaz landan diteken dignitaterik gorenerat. Dh 107. Geiagokoak adiñean, dignidadean eta gobernuan. CatB 

44 (CatLlo 42 dignidadian, CatLuz 18 dignitatean, CatR 45 dinidadian, CatSal 45 y CatAe 44 dinidadean). 

Arzobispo Toledoko ere izan zitekean, bañan etzeban artu nai izan dignidade andi au. Izt C 500. Bere diñidade 

erakoiaz azturik esan zitekian bizi zala. Bv AsL 179. Karatera, noblezia, dignitatea. Elsb Fram 181. 

v. tbn. Harb 448. MarIl 78. Dignidade: Gco I 458. Diñidade: Cb Eg II 176. 

digno (Lcc, Lar), digne (Ht VocGr), dine, diño (Chaho, Gèze), dino, dignu, diñu. Para los textos 

septentrionales, transcribimos siempre como gn; diñe en textos del Norte, sólo se encuentra en ediciones 

recientes con grafías modificadas --de las que no hemos podido comprobar el original--; diño, sin embargo, en 

Inchauspe y Gèze. Digno. "Dignamente, dignoa legez" Lcc. Larramendi aconseja desterrar el uso de digno: 

"[...] por inadvertencia dejan los Bascongados su diña, y usan del dignoa, sin inteligencia alguna". v. dina (2), 

duin. Tr. Casi todos los testimonios del s. XIX corresponden, sobre todo al Sur, a textos populares. No hay 

prácticamente ejs. del s. XX. Digno se documenta al Sur en Lazarraga y en unos pocos catecismos; al Norte en 

Salaberry de Ibarrola, Inchauspe, CatLan, CatLuz y en Jauretche (tbn. en JesBih); además hay dignu en Betolaza 

y Capanaga (dignua), diñu en Isasti, dino en una carta labortana de fines del s. XVI, diño en Beovide e 

Inchauspe. Digne aparece en autores septentrionales ya desde Dechepare (dine en Argaiñarats y Mihura, que 

emplea tbn. digne). 

Digne ezpaniz aipatzera zure izen sainduia. E 73. Zeru eta lur ororen erregina dignia. Ib. 73. Saindu baita 

eta digné. Lç Ins D 4v. Iainkoaren hiraren eta punizionearen digne baikara. Lç Adv *** 1v. Zeinen zapaten 

ekharteko ezpainaiz digne. Lç Mt 3, 11 (He, TB, SalabBN gai, Ip haizü, Ol, Ker nor, IBe, IBk inor). Ezen 


mende. 

260


langilea bere sariaren digne da. Lç Lc 10, 7 (He merezi du, TB merexi du, Dv zor zaio). Dama galantak, ni ez 

nax digno, / ez dot merezimenturik, / zuetan miiau ifinterako. Lazarraga 1175v. Dignu izan gaitean Iesu Kristoen 

prometimentuen. Bet 7. Ezta deus dinorik zure señoriari gastiga al daitekenik eta ala fin emaiten diot gelditzen 

naizela beti bezala serbitari hunblea. (c. 1597). FLV 1993, 452. Ezkaradela digno aren aur[r]ean egoteko. Ber 

Trat 28v. Claudius de Rueil, Baionako Iphizpiko digne, Erregeren Konseilerari. EZ Man I 6. Molda 

dietzagutzue, / arren, geure mihiak, / zuetzaz digne daitezen / aurkhi gure aheriak. EZ Noel 19 (el ed. moderno 

transcribe diñe). Debozino digne batekin. Harb 204. Izan zinean sakrifizio dignua mundu guztien redenziñorako. 

Cap 131. Digno izan gaitezen merezitzeko. OA 8. Eleizako ministro dignoak. Iraz 40. Ez garela digne haren 

gloriaren ikhusteko. Ch I 19, 7. Sartzeko digne errendatuko zarela. He Gudu 142. Jauna, ez nas ni diña edo 

digno Zu neure etxe edo biotzean sartzeko. Cb CatV 93. Jinkoaren ume digne eta egiazko bat. Mih 82 (27 

dineago). Ifernüko penen digno errendatzen gitiena. CatLan 15. Jainkoa, bere baithan hain maitagarria, zure 

amodio guziaz digne bada. Brtc 196s. Hunen ondotik mintzatzeko / Nor zen diñe justizian. Monho 44. Jauna, ni 

eznáiz digno orrén Majestadearén errezibitzéko. LE Ong 29v. Elexako ministro dignoak. CatLlo 76 (CatB 60 

dignoak, CatAe 58, CatSal 59 dinoak, CatR 59 dinuak). Kristoren promesan digno izan gaitezen. CatBus 60. 

Eztit merexi eta enüzü seküla digne izanen ahal. UskLiB 106. Ene herritar diñen felizitatzera. Etch 566. Artzain 

dignoarentzat. MarIl 7. Ongi urusak dire sofritzeaz hoin sujet dignoarentzat. Jaur 137. Ez niz digno. SalabBN 

Mt 8, 8 (Ip enüzü diño). Egin zazei bada penitenziazko frutu dinoak. Hual Mt 3, 8. Jauna enüzü ni digne zü sar 

zitian ene bihotzian. CatS 77. Ordenatzeko Eliza-gizon diñoak. Legaz 46. Ezta gizonik zu izendatziaren diño 

danik. Bv AsL 399. Jinko Semiaren Ama izateko hain digno. Ip Hil 15. 

v. tbn. CatLuz 4. CatUlz 45. Digne: Mat 254. Gç 89. Mercy 20. Xarlem 1452. 

digna. (Forma de fem.). Seme batez erdi ninzan; digna ez ninzan gozaetan. Lazarraga 1197r. 

dignoki, digneki, dineki, diñoki (Chaho). Dignamente. v. dignezki, dignamente, dignoro, dinaro. Tr. 

Documentado en textos septentrionales y alto-navarros. No hemos encontrado ejs. del s. XX. Para la distribución 

de variantes v. digno. Bai digneki errezebi zure gorputz sainduia. E 23. Irabaztera digneki Iubilio Saindua. 

EZ Man I 25. Ahalik dignekiena ni ere hurbill nendin. EZ Man II 77. Digneki iaten zaituen guziari sekulako 

bizitzea emaiten diozuna. Harb 280. Iinkoaren legiaren dignekiago han berian errezebitzeko. Tt Arima 82s. 

Iauna, nik zuri graziak, / Emateko dineki. Arg DevB 202. Diñeki errezibi detzagun / Jesu-Kristok egiñ promesak. 

Gç 218. Irakats diezadazu zure aitziñean humilki eta digneki ibiltzen. Ch III 3, 7. Nork erran lezki zure 

alabanzak dignoki. SermAN 4r. Heen dignoki egiteko grazia. CatLan 156. Egin nazazu gai zu digneki 

errezibitzeko. Brtc 71. Hau zuri digneki ofritzeko. MarIl 45. Dignoki errezibitzen dugularik. CatB 59 (CatLuz 24 

dignoki, CatAe 58, CatSal 59 y CatR 59 dinoki). Dignoki komüniatzeko. CatS 77. Zer prestamenak bear dira 

diñoki komekatzeko? Legaz 44. "Guazen", zuen ihardetsi, fermuki eta digneki, Erregek. Elsb Fram 110. Zuri 

dignoki ofritzeko. Ip Hil 223. 

dignoro. Dignamente. v. dignoki, dinaro. Dignoro komekatzeas. Ber Doc 94r. 

dignotasun, dignetasun. Dignidad. v. dinatasun, dignitate. Zure meritu handietan dignetasunik eta 

bozkariozko suietik baizen ezpaitut edireiten. Harb 96. 

digrama. Digrama. Euskaraz maiz erabili behar diren digramak (bi letra berdin nahi ezberdinen elkarteak 

hots bakarra edo adierazteko) hauek dira: [...]. MIH 97. 

dihilo. v. dibilo. 

diizila. v. dibeziera. 

dijeritu (Lcc (-du), Chaho), dijiritu, dixiritu (Chaho), lixeritu, diseitu, liseritu (T-L), lixeitu, lisirtu (Sal ap. A), 

lixiritu. Digerir. "Digerir vianda, dijeridu biandea" Lcc. "Indigesta, idijerietan [sic] gaixtoa" Ib.; al parecer se 

empezó a escribir yndigestoa, cuya y- quedó sin tachar: habrá, pues, que leer dijerietan. "Ixiritu, digerir. Se ha 

sustituido dijiritzeko por ixiritzeko" Or Eus 168n. "Digérer, liseritu, egosi, eho" T-L. v. dijestitu, egosi, txegosi, 

ixiritu. 

Dijeritzeko gaitzen diren hazkurriak, eta gaitzenkorrenak. AR 427. Ezta asko janari santu au jatea, ondo 

egosi edo dijeridu bear da, berotasun zerukoaz artu ezkero. Añ LoraS 61. Zergatik gatzarekiko jana askoz obeto 

dijeritzen da. It Dial 57 (Dv e Ip ehaiten). Zerren jateko gogua emoten dau ta asko lagunduten dau dijerietan. 

Ur Dial 69s (It txegosten). Iragan behar du gutizia hura: aphur bat ase behar dut, aspertu behar dut, dixiritu 

behar dut. Ax (ed. 1864), 30 (Ax 51 ixiritu). Gero dijiritzeko / artuta kafia. Noe 114. [Bere phazka] iretsi 

ondoan, haren diseitzeko. Elsb Fram 178. Hemendik Baionara, ehun kruxpeten lixeritzeko astia badukezu. Barb 

Sup 21. Fruitu erakin gabeak hazten du erakituak baino hobeki. Erretxago ere lixeitzeko. Gatxitegi Laborantza 


mende.


123. En DFrec hay 2 ejs. de digeritu. 

(Fig.). Digerir, asimilar. Geroztik, zuan erranez [...] ezokela lixiri tripa mina. Mdg 126. 

- DIJERITU-ERRAZ. Fácil de digerir. Edozoin alimale ttipientzat hazkurri pare gabea da esnea; orotaz 

xuxen plomatua eta ezin gehiago lixeit erretxa. Gatxitegi Laborantza 146. 

dijestio (Lcc, Urt), dijestione (Urt, Chaho). "Digestión" Lcc. "Coctio" Urt V 260. v. dijestizione. En DFrec hay 

3 ejs. de digestio, meridionales. 

dijestitu. Digerir. v. dijeritu. Horen liliaren tizana, 20 grama litrakal, hun da ezin dijestitüz denian, axal 

minetan. Alth Bot 9. 

dijestizione. Digestión. v. dijestio. Meliza bezala adelatürik den tizanak azkartzen dü estomaka, 

dijestizionia eginazten. Alth Bot 13. 

dijiritu. v. dijeritu. 

dik-dak. (Onomatopeya del ruido del disparo). Goizeko laurak alde ortan, nabaitu giñu tiroak dik-dak! 

dik-dak! [...]. Bañan andik pixka batera, dik-dak! dik-dak! berriz ere tiroak. Salav 49. 

dike. Dique. Oroituko ote ditut gure kaiak, Lukrino-ri erantsitako ditxoak (dikeak) eta bertan zaratatsu 

apurtzen den itsaso aserrea. Ibiñ Virgil 85. 

diktadore. Dictador. Fabio andija nagusi-bakar edo diktadore autu. Astar II XII. Prantziako diktadoreak 

bere burua salbatu nai bazun. Etxde JJ 180. 

diktadura. Dictadura. Ori nauskeri edo diktadura garbia dala? Eta zer? Eguzk GizAuz 105s. Francoren 

diktadurak dirauno, ez ditakena da. J.L. Davant Herr 11-7-1968, 5. Ez diot aipatuko dudan gai honetan 

diktadurarik behar dugunik, baina aristokrazia ere bada. MEIG VII 129. En DFrec hay 88 ejs., meridionales. 

diktamo. "Dictamo, planta" Lar Lcq 64 (Dictamus albus). 

diktatu, ditatu, dittatu (Chaho). Dictar. Kanta-paper au biar bezela / etzan erreza ditatzen. Tx B II 93. 

dikzio. v. dizio. 

dikzionario (Urt I 5, Ht VocGr, Lecl), dizionario. Diccionario. v. hiztegi. Zubimendi, Zabala ta Kardabera 

bere dizionarioan dakar. Cb EBO 25. Euskarazko dikzionario edo hitzen bokabularioa. Ib. 22. Larramendik bere 

dikzionario edo iztegian. Ib. 34. 

dildai (Aizk, -aia Hb (ap. Lh), H). "Temblor" Aizk. "Frisson" Lh. "Tremblotement, vibration. v. daldara" H. v. 

dildira. 

dildailu (Lar, Hb ap. Lh, H). "Tembleque, adorno de la cabeza, dildallua" Lar. "Ornement léger de tête, ou autre, 

qui pend et tremblotte par le mouvement" H. "Pendeloque, pompon" Lh. 

dil-dil. "Onomat. exprimant le mouvement léger de tremblement ou de vibration d'un objet. Dil-dil dago, cela 

tremblotte" H. Cf. VocNav: "Dil dil, expresión que denota temblor, estremecimiento, movimiento apresurado. 

Estaba dil dil, temblando de frío (Cuenca)" y "dildiliar, castañetear los dientes (Cuenca)". 

- DIL-DIL EGIN. "Dildil egitea, tremblotter" H s.v. kikilgarria. "Frissoner [...], dildil egitea" Ib. s.v. kikiltzea. 

dildira (Ht VocGr 431, Lecl, Dv, H, A). 1. "Petit tremblement" Ht VocGr 431. "Dildira, dildaia, tremblement, 

trémonnement (plus léger que celui exprimé par daldara). Hotz dildira, léger tremblotement provoqué par le 

froid. Sukhar-dildira, tremblotement de fiévreux" H. 1 v. dardara. 

2. "(Hb), étincelle, étincellement" Lh. v. dirdira. 

dildiratu (Chaho, Hb ap. Lh). 1. "Trembler" Chaho. "Trembloter. Hotzez dildiratu, trembloter de froid" Lh. v. 

dardaratu. 


mende.


Vibrar. Funtserat-eta, nola dildira eta kanta lezakete xirribika-kordek, ez balute inguruan tinkatzeko zurki 

maketsik? Lf in Zait Plat xv. 

2. "Étinceler" Lh. v. dirdiratu. 

dilekzio, dilekzione. Dilección. v. maitasun. Baina garaithu izan duk gure Iaunaren grazia federekin eta 

dilekzionerekin. "Avec foi et dilection". Lç 1 Tim 1, 14 (He, Dv karitate, TB amodio, Ol, Ker, Bibl, IBe 

maitasun). Berthutetako eta dilekzionetako eta adimendu sanotako spiritu bat. Lç 2 Tim 1, 7. 

diletsitak (L ap. Lh), diletsisak (S-saug ap. Lh), dilexisak. (Pl.). "(La) prière des morts" Lh DRA: 

"Dilexisak, salmos penitenciales que el pueblo recita en el cementerio el día de Difuntos (S, Lh). Del comienzo 

del salmo Dilexi quoniam". 

dili-dale. "Dale que dale" DRA. Itxuba atzetikan / arri dili dale. Noe 61. Atsuak esan ziran: / Jotzen nau 

suiak; / aritu bear dituzu / nere arrazoiak, / dili dale bizkarrean. Urrutia Bertsol 1932, 258. 

dilientzia. v. dilijentzia. 

dilijenki (Urt I 88 y III 48), delientki, dilijentki (Chaho). Diligentemente. Cf. Lar: "Diligentemente, ekinairo, 

dilijenkiro". Orduan Herodes sekretuki Zuhurrak deithurik informa zedin hetarik dilijentki. "Soigneusement". 

Lç Mt 2, 7 (He artha handirekien, TB arthoski, Dv ardurarekin, Ol arduraz). Presiditzen duenak dagian 

dilijentki. Lç Rom 12, 8. Zeinek delientki notatu baititu franzesez. Harb 463. Ofizioa delientki egin gabez. Hm 

212. Beraz hauk delientki dituk / Bihotzean ezarriko. Gç 140. Dilijenki jeikiz, modestki beztitüz. CatLan 109. 

dilijentatu. Apresurarse. v. DILIJENTZIA EGIN. Dilijentadi enegana ethortera sarri. "Diligente-toi". Lç 

2 Tim 4, 9. Igor dezadanean Artemas hiregana edo Tikike, dilijenta albeitendi enegana ethortera Nikapolisera. 

Lç Tit 3, 12 (He khexa zaite, TB leihia zaite, Dv higi, Ol leia). 

dilijente (Lcc, Lar), dilijent (Urt I 88 y III 48), delient (BN-baig-arb ap. A; SP). Diligente. "Diligentemente, 

dilijentea legez" Lcc. "Decidido, audaz, astuto, listo" A. Eta igorri dugu hekin gure anaiea, zein 

experimentatu baitugu anhitzetan anhitz gauzatan dilijent, eta orain ungiz dilijentago. "Diligent". Lç 2 Cor 8, 22 

(He zeloz bethea, TB zoinaren artha, Dv, IBk arduratsu). Perezaren eta arloteriaren kontra dilijente 

Iaungoikoaren serbitzuan izatea. Ber Doc 91r. Erregela konplitzeko / zinen dilijentena. EZ Noel 152. Ta beren 

lekuan ondo itzak esatea edo eskribitzea: eta onetan Isokrates txit argi, zorrotz ta dilijentea izan omen zan. Cb 

EBO 14. En fin beti portátu Jangoikoaren gauzetán dilijénte ta afizionátu. LE Prog 106. 

dilijentki. v. dilijenki. 

dilijentzia (Lcc (-nz-), Urt), delijen(t)zia, delienza (SP). 1. Diligencia, prontitud; cuidado. "Attentio" Urt III 

46. "Accuratio" Ib. I 88. Tr. A partir de comienzos del s. XIX sólo se documenta en catecismos y bersolaris 

meridionales. 

Regla ezak egun oroz onsa heure etxia; / eure gauza guzietan emak dilijenzia. E 45. Begitharte eta 

dilijenziarekin obedienzia. Lç Adv ** 1r. Pena eta dilijenzia ezarriren duzuela haur horren irakasten. Lç Ins B 

2v. Presoindegia behinzát eriden dugu ertsia dilijenzia guzirekin. "Avec toute seureté". Lç Act 5, 23 (TB 

segurtasun guziekin, Dv artha guziarekin). Nagitasunen kontra, dilijenzia. Bet 15. Haserretasunaren kontra, 

dilijenzia. Mat 28. Egizu ahalik eta dilijenzia lasterrena, piza dezatela hogoi eta borz ezko opil. "Diligentez de 

tout votre pouvoir". Volt 212. --Zein da perezaren kontra den birtutea? --Dilijenzia. Ber Doc 170r. Aingeruen 

konsolazione eta dilijenzia. EZ Man I 123. Urguillutasunak gerla handia egiten dio, humiltasunari; [...] 

nagitasunak, dilijenziari. Ax 478 (V 309). Bere deskuiduz eta dilijenzia gitxi ifinia gatik. Cap 115. Diliyenzia 

huntarik dohala eta dependitzen dela, hark bitoria eramatea. He Gudu 164. Ondo [...] itzegiten ikasi dutenak 

[...] Ciceron ta Quintilianoren alegin bizi ta berezkirozko aien dilijenziai asko zor die. Cb EBO 15. Zértan dágo 

ikástea bearestirénak, ta beardirénak ez? Borondátean: ezpaita parátzen dilijenzia bera. LE Prog 116. 

Halihatan, huna nüzü / Izanik Curduban, / huna nüzü Mahometeki / delijenzia handitan. Xarlem 1040. Alde 

batetik Jaungoikoaren grazia edo laguntasuna, eta bestetik zure alegiña edo dilijenzia. Gco I 387. Perezaren 

kontra dilijenzia. CatB 78 (CatSal 63 dilijenziara, CatAe 62 y CatR 63 dilijenzia, CatUlz 50 dilijenzie; Cb CatG 

15 dilijenzia edo arreta, Cb CatV 57 dilijenzia edo lasterrera; Mb IArg I 37 arreta, CatLuz 26 perestutasuna). 

+delienzia. Diligencia, trámite; paso. Zerren egin ditudan dilijenzia nezesarioak Iruñean (Leiza, 1626). 

ASJU 1978-79, 237 (cf. infra DILIJENTZIA EGIN). Zuri komendatzen dizut dagizula saltzeko delienzia (1683). 

ConTAV 5.2. 9, 130. Gauza iderenen nausien ezagützeko dilijenziak ez eginez. CatLan 96. Nekatuten da buruba 


mende. 

263


ta egiten dira dilijenzija andijak jadetsi edo alkanzateko? Mg CO 94. Bear bezalako ekinaiak edo dilijenziak 

batek paratzea konfesatu ez dituen bekatuetaz oroitzeko. Legaz 39. Lendabiziko borondatia / zedorri nizun 

galdatu, / gurasuaren lizentziya're / bertara juanik logratu. / [...] Dilijentziy'oik egin nituen / abisaturik jendia. 

Xe 191. 

2. dilientzia. Diligencia (transporte). Aal banitu, xirmi-xarma, iragan-arazten, orren orde, Bigarren 

Inperioko "kalexa" bat, Leen Inperioko "dilientzia" bat. Lf Egan 1955 (5-6), 7. 

- DILIJENTZIA EGIN. Procurar. v. dilijentatu. Dagigun bada dilijenzia repos hartan sartzera. "Étudionsnous 

donc d'entrer en ce repos là". Lç He 4, 11 (Dv lehia gaitezen). O gazteak, egizue, / othoi, dilijenzia: / perill 

hautarik athera / zazue ene bizia. EZ Noel 74. Egin dilijentziya / sartzeko zerura. Ud 108. 

Apresurarse. Monseiñeur, eginen dit / bertan delijenzia / Eta püblikatüren / zük eman ordria. Xarlem 1412. 

dilin (Lh), tilint. 1. "Onomat. du bruit de la clochette" Lh. Horra nun zeñü mihi txar bat hasten den tilint 

eta tilint. P. Epherre GH 1931, 27. v. dilin-dalan. 

2. "(L), en suspens" Lh. 

- DILIN-DILIN. Colgando. "Dilin dilin eraman, llevar colgando, por ejemplo, el pozal o cesta (B)" A EY III 

261. v. DILINDAN. Baleuka batek dorretik dilin dilin bat liza batetik, atrebi leike au itzultzera arren kontra 

maldizios ta gaizki-erranka? (258). 'Si uno tuviera a otro colgado de la torre con una cuerda'. LE-Ir. 

dilinda. I (Sust.). 1. "Crochet pour attacher quelque chose" SP. Cf. tilinga. 

2. "Hésitation, indétermination. Utz dilinda hoiek, quittez ces hésitations, ces doutes" H. Bainan gure dudamudak, 

gure dilindak, gure estakuru eta aitzakiak erhautsi nahi ditu behin bethikotz. Leon GH 1927, 133s. 

3. "(Sal), los mocos" A. v. dindirri. Orai arte segurik ez da lanjerosa (gripe), lau bost egunez sukhar puska 

bat eta dilinga poxi bat ondotik zonbait egunez eta badoha auzorat. Herr 14-11-1959 (ap. DRA (la ref. es 

incorrecta)). 

II (Adv.). Colgando. v. infra DILINDAN. Goiko soliba batetik / Buruaz beheiti dilinda yarririk. Gy 248. 

III (Adj.). 1. + dilinga (H). Inseguro, vacilante. "Hésitant, qui ne sait se déterminer. Horixe gizon dilinda, en 

voilà un homme, lent à se déterminer, agir" H. Zeruak ez zuen itxura gaixtorik, hantxet lanho dilinda txar 

batzuen gatik.... JEtchep 48. 

2. "Dilinga (L, BN-mix), gandul" A. 

- DILINDAKO. "Qui pend, qui est suspendu. Jautsazu dilindako lukhainka hori, descendez cette saucisse qui 

pend" Dv. Cf. dilindako. Arthikiak ditugu arte harrisu dilindakoak, lanik errexena zen, bainan berrien 

xutiaraztea, hori da nekhe. Prop 1896, 129. 

- DILINDAN (G, AN, B, L-côte, BN; SP, Urt II 77, Arch Gram 68, Dv, H), DILINGAN (BN-lab-arb), 

TILINTAN (Sal). Ref.: A (dabantale, dilindaka, dilingan); A EY IV 263; Izeta BHizt (dilinden); Satr VocP 

(zintzilika). Colgando; (en sent. fig.) en duda, sin seguridad. "Dilindan emaitea, pendre au crochet" SP. 

"Suspendre, txilinxau edo dilindan ezarte" Arch Gram 68. "En suspens ou suspendu" Dv. Cf. Lar: "Colgajo, 

delindaska [sic], zinziliska". v. dilindaka, dilingo, dilindoka, zintzilik. Tr. Documentado en autores 

labortanos y bajo-navarros desde el s. XVII. Hay algún testimonio de autores meridionales del s. XX. Frente al 

casi gral. dilindan, la forma dilingan no se documenta sino en Escualdun Cocinera (51) y en M. Elissamburu. En 

DFrec hay un ej., meridional, de dilindan y otro, septentrional, de dilingan. 

Bata dago urkhabetik ezin ithoz dilindan. EZ Man I 102 (v. tbn. Eliç 273). Hain guti buztana biribilka non 

orduyan dilindan baitario. Mong 589. Ikusi izan zutenean barbaroek bestia dilindan haren eskutik. He Act 28, 4 

(TB, Dv dilindan; Lç dilindoka, Ol, IBk e IBe zintzil(l)ik, Ker dingilizka). Absalon haritz batetarik dilindan. Lg I 

316. Dilindan edo zinzilik duela. LE Urt 5 (en el ms. original 2v dilindaka). Behar zitzaiola ezarri / Lepotik 

Rodilardori / Kroskoila ozen bat dilindan. Gy 303. Sei illabete ia baduke nonbait han, / Gauza ezin yuyatuz 

dagola dilindan. Ib. 189. Oi memento, eternitate guzia dilindan dagokana! Dv LEd 174 (Cb Eg II 97 zinzillik). 

Hezkurra haitzetik dilindan. Hb Egia 30. Begithartea desegina, burua dilindan, hexur eta larru, kasatu zuten 

khotsudun bat bezala. Laph 58. Leihoetarik dilingan daude banderak. Elsb Fram 75. Ikusi zuen gurutze hartarik 

dilindan bere Guziz Maitea. Jnn SBi 44. Ni neroni eritu naiz. Hemengo aire tzarraren gatik bethi dilindan, 

grinatua nintzen oraino, ezin gehiago, zeren ezkinuen egiten lan handirik misionest bezala. Prop 1892, 180. Bi 

esku hutsak luze-luzea lurrerat dilindan! Arb Igand 42. Ehun eta berrogoita hamar etxe aurdikiak; hogoi bat 

mila bederen aurdiki beharko direnak, dilindan daudelakotz [se refiere a los efectos de un terremoto]. HU Zez 

16. Erdietan erdi lo bezala irakurtzen nauzu; begiak hor dilindan, harat-hunat, eta gogoa Jainkoak dakiela non! 

HU Aurp 58. 

(s. XX). Lau zango besoetarik dilindan harturik, sartzen zituztela halako ur bat zaukaten aska batzuetan. JE 

Bur 8. Bere moltsa handia sahetsetik dilindan. Barb Sup 83. Gortarako zubitik beiti dilindan xarri zire. A Aezk 

200. Behatze zozoa eta beherako ezpaña dilindan, eroria bezala. FIr 192. [Arrain] haundia muturretik dilindan, 

buztana kasik lurrean herrestan. Zub 22. Ohartzen niz itze batetik dilindan dagon erretaulaño bati. JE Ber 65. 

Adaburutik segak dilindan. Or Eus 311. Din-dan, balendan, / elixako atetan / gixon bat dilindan. "Un hombre 

espera". Laux AB 65. Jesus aurtxoa besoan eta / txiliña alboan dilindan. SMitx Aranz 60. Zauriak sendatzeko, 


mende.


supazterreko laratzuan gastigarrezko kurutzea tilintan ezarten xu (Sal). A EY IV 263. Bizar beltz bat kokotsetik 

dilindan. Zerb Azk 39. Lanpadariek ez zutela aidean dilindan iduri zegoen susko borobil bederaz beste argirik 

egozten. Mde Pr 163. Gramatikuen eskoletako atalburuan oiala dago dilindan. Or Aitork 27. Beldurtzen asi 

dire, azken iratzeak ez dituztela bilduko; eta artoak ere dilindan. Herr 13-11-1958, 2. Denentzat hitz labur bat. 

Etzagon segur dilindan. Solasean has eta ezin geldi. JEtchep 107. Dilindan nahuzkanak / bi xingarra azpi. 

Mattin 51. Batak besteari begiratzen genionean, den-dena [...] gatzaturik gelditzen zen, sosegu betezko geldiune 

soil batetik dilindan. MEIG IX 94. 

dilindaka (Lar, Dv, H, A). 1. Colgando. "Colgar, eseki, dilindaka, zintzilika ifiñi" Lar. v. DILINDAN. Tr. 

Documentado en autores septentrionales y en Lizarraga de Elcano. No hemos encontrado ejs. posteriores a 

mediados del s. XIX. Araitziña iautsi zela Iainko Semea Zerutik / Eta dilindaka egon habe gurutzatutik. EZ 

Man I 71. Han arnegaria, mihitik urkhatua dilindaka egonen da. Ax 591 (V 380). Urkhaturik egon baita / 

Zekuru ororen garhaita; / Gorputza, balanza nola, / Dilindaka zegokola. O Po 66. Andreek kostuma dute hainitz 

perleria beharrietan dilindaka iratxekitzeko. SP Phil 399. Plazer hartzen duela diliñdaka halakoak beharrietan 

ekhartzeaz. He Phil 403 (en este caso DRA traduce dilindaka como 'pendiente', v. infra (2)). Esperantza horrek 

nauka / doidoi, xutik dilindaka. (1766). BertsZB 118. Ezi obligázioak kunplitu ez ta fiátzea debozioetán dá 

parátzea dilindaká istupasko aribatétik, utzirik eskaléra, utzirik bide erreála. LE Prog 108. Bere ladronkérien 

instrumentuéki dilindaká lepotík. LE Urt ms. 2v (ed. 1846, 5 dilindan). LE-Ir. Eta ikhusten ditu treillatik daudela 

/ Dilindaka zenbait mulko musketela. Gy 129. 

Dudando, vacilando. "Dilindaka ibiltzea, marcher en vacillant" A. Ikhusten baduzu belharra iragaiten hari 

dela, edo bas-urek jotzeko heinean dela, ez da gogoetaka ez eta ere dilindaka egoterik: ebaki zazu laster. Dv Lab 

124. 

2. (SP). (Sust.). Colgante. "Beharri dilindakak, pendants d'oreilles. Girgilla" SP. v. dilindakari. Haren 

beharriek urrezko dilindakak ituzte, eta hek dira garbitasunaren bandera. SP Phil 259s (He 262 beharrietako 

petentak). Ikusi balu Errebeka Eliezer ganik esku mutur ioiak eta beharri dilindakak hartzen. Ib. 349. 

dilindakari. Colgante, joya que pende. Hautatu izan zen haren espos izaiteko, eta hartarakotz harkhez 

eman izan zeizkon beharri-dilindakariak eta urrezko esku-mutur ioiak. SP Phil e) 4v. 

dilindakatu. "(Hb), mettre en suspens" Lh. v. dilindatu. 

dilindaketa. Colgante, joya que pende. v. dilindakari. Isaak, Iainkoaren adiskide handiak, beharri 

dilindaketak igorri ziotzala Errebeka garbiari bere amorioen lehen seinaletzat. SP Phil 399 (He 403 

beharrietako petenta). 

dilindako. Cortina. Saltzen ditutzu oheko garnidurak, dilindakoak, aldagarriak? "Rideaux". Darthayet 

Manuel 378. 

dilin-dalan (V-gip), dilin-dala, dilin-dolon, dilin-dilin, tilin-talin (V, G, B), tilin-talan. Ref.: A (tilin-talin); A 

Morf 405; Etxba Eib. (Onomatopeya del tañir de la campana, del sonido del cencerro). v. din-dan, dinbilidanbala, 

dinbi-danba, dindi-danda, talantan-tilintin. Elizako ezkillatxoak dilin dilin luzarokoan dei 

egiñarren. Ag Kr 39. Amar-amarretan, kanpaiak dilin dolon atsegintsuan. Ib. 46. Dilin-dalan zeinutegian. A 

Ardi 84. Dilin, dalan, dilin, dalan, hasten da xilintxaren harat hunat erabiltzen. Barb Leg 131. Dilin-dala 

artaldea / ibartik gora.... Jaukol Biozk 51. Ezkilak entzun orduko gu hasten ginenean / Dilin-dalan, dilin dalan 

nere ñiñi-ohean. Iratz 153. Kanpantorreko ezkilloiak dilin-dalan ekin eutsan ez-ordu zan sasoian. Erkiag Arran 

170. Kanpai alaien otsa ari dek dilin dalan. NEtx LBB 265. 

(Uso sust.). Ezkillen tilin-talanak aditzera ematen dute, urbildu dala eleizkizuna asitzeko muga. Otag EE 

1884b, 523. Ixo, arran-otsen urrun-dilindala. SMitx Aranz 139. 

dilindan. v. DILINDAN (s.v. dilinda). 

dilindanga. (Onomatopeya del sonido del cencerro, con sufijo adverbial -ka (-ga)). Cf. dilin-dalan. 

Gogokoa due beiak ere oraingo larrealdia. Larre-bitartean, zintzarria dilindanga dabilkie lepoan. TAg Uzt 99. 

dilindari. 1. "Funepéndulo" Lar. "Perpendículo, beruna, berdinkaia, dilindaria" Ib. 

2. "Pendiente. Beharri-dilindariak (Arch)" DRA. 

3. + tintilari, tintinlari. (Lo) que produce el sonido del tañir de la campana, tintineante. Cf. dilin-dalan, 

dilindatu. Kanpai-ots-egara, ozen, dilindari, / Pazko-Piztearen irrintzia iduri. SMitx Aranz 174. Maitasunik 


mende. 

265


ez badut, tupiki soinulari eta ezkila tintilari besterik ez naiz. "Cymbala tenniens". IBk 1 Cor 13, 1 (IBe tintinlari; 

Lç dindatzen duen, He habarrots egiten duen, TB dunduritzen duen, Dv, Ol burrunbari). 

dilindatu, dilingatu. Colgar. v. dilindakatu. Sanduei arimain atzetik gorputza ere zoekiote gora, 

dilindaturik ango iman fuerte tiratzen ziotenas (332). LE-Ir. Bulharrak ere errotik / Trukesez zaizko khenduak, / 

Gibel-erraiak barnetik / kanporat dilindatuak. Zby RIEV 1908, 418. Hedatu nituen gainerat [...], bai eta aldean 

dilindatu Mezako puxkak zagozkan zorrottoa. Prop 1897, 100. Kalabaz lepho batzu eta lepho hekieri dilindatzen 

zaizkoten bizar edo ile pizarrak. Prop 1909, 39. Erresuma gehienetan dolua markatu dute, banderak herdi 

hedaturik dilingatuz. Herr 16-10-1960 (ap. DRA). 

dilin-dilin. v. dilin; dilin-dalan. 

dilindin. Laratza dilindin dabilenean Jaungoikoa nigarrez dago ta gelditu bear da. 'Cuando columpia el llar'. 

A Aezk 213. 

dilindo. v. dilingo. 

dilindoka. Colgando. v. dilindaka, DILINDAN. Eta ikhusi ukhan zutenenan Barbaroék dilindoka bestiá 

haren eskutik. Lç Act 28, 4 (He, TB, Dv dilindan). 

dilin-dolon. v. dilin-dalan. 

dilinga. v. dilinda. 

dilingankeria. "(BN-lab), abandono, molicie" A. 

dilingo (BN-arb), dilindo. Ref.: A; Gte Erd 310. 1. Colgando. "Dabantalea dilingo ezarri dut, he colgado el 

delantal" A. "Suspendre, dilindan ezarri, dilingo eman" T-L s.v. accrocher. "Trikota dilingo ezarri du murruan 

(BN-arb)" Gte Erd 310. v. DILINDAN. Bizkarrean makilatik dilingo soineko puxka batzu deramatzalarik. JE 

Bur 207. Kurutze hura xutitu zuten, ager zadien gorago; / Guziek ikhus zezaten ontsa Jesus hartarik dilingo. Ox 

79. Zelatik bi eskuez dilingo erakusten dauku bere pirripita. JE Ber 45. Lorez apaindurikako askaño batzu erran 

baitzinezake behereko hegitik badatxizkitela dilingo. Ib. 74. Ihizi sasoinean, bi zakurrak aintzinean, xizpa 

espaldatik dilindo... badoa ihizirat. GaztAlm 1934, 94 (ap. DRA). Suko neskatoa deitzen dugu lahatzatik dilingo 

ezartzen den untzien pausa-lekua... españolez: criada loca. Larz GH 1959, 88. 

2. (Sal ap. A; Casve), tilingo (Sal, R, S ap. A; Casve). "Gandul" A. "Tilingo, persona desmadejada, poco 

airosa" Ib. "Dégingander, dilingo ebili, tilingo ibili" Casve. v. dilinda (6). 

- DILINGO-DALANGO (Sal ap. A), TILINKO-TALANKO (S ap. A). "Andar vagueando" A. 

- DILINGON, TILINTON, TILINTOL. a) "Tilintol, variante de tilinton, 'colgando', 'pendiente'" A Apend. 

Emaztiek baskiña gorri, barreneko soin lepostun eder, eta buruko biloa ongi txirikordaturik, eta tilinton erraien 

barna. Garral EEs 1923, 82. Karek txintxa (moco) tilinton daka (R). Eusk 1931, 399 (ap. DRA). Eseri zakoyen 

lepotik ari pixka batekin tilinton papel bat. ZMoso 48. 

b) "Tilinton (R), arquearse las ramas de un árbol bajo el peso de las frutas" A (a pesar de la trad., se trata 

probablemente de una expr. adverbial). 

c) "Tillintton "(Hb), luette" Lh. "Tillinton (Sal), úvula, campanilla de la garganta" A. 

dilista (G; Lcc, Lar, Lar Sup (+ -ea), Añ (+ -ea, det. (G)), Dv, H (+ -ea)), txilista (V-arr-oroz-m; Añ (-ea, det. 

(V), H , A Apend), txiliste (G; Lar, Añ (V), H ), tilista (A, que cita RS). Ref. A (dilista, txilista, 

txiliste); Arzdi Plant1 280. 1. Lenteja. "Dilista zanpatua, dilista xabala, lentille plate. Dilista biribillla, lentille 

ronde" H. "Arvejana, la más pequeña" A Apend. "Tilistaro, agosto. Lenteja illa dalako" EgutAr 1-8-1962 (ap. 

DRA). Cf. LzG AEF 1963-4, 129: "Dilistaiturri (1687), labrantío de Virgala Mayor". v. ILAR-XABAL, lenteja. 

Tr. Documentado sobre todos en textos meridionales. Tilista aroan amabost urte det. "Por la sazón de las 

lentejas". RS 50. Saldabaga altamia, oza[.]tan ez dilist[..]ia. O PrASJU 310. Orren zanpatu-biribilla da! Dilista 

dirudi. It Dial 19 (Ur lentejia, Ip, Dv ilhar-xabala). Gosetua zetorrela, anaia Jakob txiliste edo lentejak 

deritzaten illar-motak jaten arkitu zuen. Lard 30s. Anaiak emandako txiliste-illarrak jan. Ib. 31. Eta hola ogia 

eta dilista azpila harturik, jan zuen. "Accepto pane et lentis edulio". Dv Gen 25, 34 (Ur txiliste, Ol txillista, Ker 

tilista). Arri kozkoa zati zati egin bear da, barnean daukan zillar-txilista ateratzeko. Or Mi 125. Izebatxorekin 

joango naiz tillistak eiotzen ikustera. Sabiag Y 1933, 422. Othoi emadazkik dilista horiek jaterat. Zerb IxtS 22. 

Ilhar xabal edo dilista untzi bat Jakobek eskuan zabilkan egun batez. Ib. 22. Esau txilistak lilluratu zutela. Or 


mende. 

266


Aitork 282. Sedazko tela fiñez egiña, ta sedazko ari gorriz eta josi ta bordatua, eta urrezko tilista-pitxiz 

apaindua. M. Lekuona, Mayo 1957, 38 (ap. DRA). Peluse, Aijitoko errixka, tilistaz (lentejaz) ospetsu. Ibiñ Virgil 

81. 

2. "Txilista (V-ple-arr-och-oroz-m), veza?, cierta hierba, la mejor para el ganado" A. "Hay varias especies de 

zalga: [...] c) zalgazorri (V-m), txilista (V-ple-arr-oroz), txitxoi (V-gip), txirlista, la más pequeña" Ib. (s.v. 

zalga). 

dilubio (Lcc, Gèze (-lü-)), dilobio, dulubio (dülü- Gèze). Diluvio. v. uholde. Halakotz orduko mundua ur 

dilubio batez estali izanik galdu izan da. Lç 1 Petr 3, 6. [Libratu bait zenduen] Noe dilubioaren uretik. Mat 359. 

Noe justoak pasatus gero tenpestade dilubioko andi hura. Ber Trat 17r. O Iongoiko, holtz-adarra Noeri iraikia, / 

Ez han hara bidaltzeko dilubio handia. EZ Man II 112. Dilubio handi hartan, Noeren denborako uholdean. Ax 

568 (V 363). Beraz bertze jendeak pulunpatzean dolore suerte guzien dilubioan, zure itzalean gerizatu izanen 

dire justuak. Gç 44. Egiazki aragi orok theiütü ükhen zian bere bidia, hartakoz jarraikiten zen dilübio handiari. 

"Diluvium magnum". Mst III 31, 4 (Ip dilübio; SP, Ch uholde, Ol ugoldetzarra, Pi uriol, Leon uhaldea). Noe, 

dilubioko uretan ito etzedin. Cb Eg II 271. Batzük kokatzen die [lürreko paradüsia] Indietan, berez 

Mesopotamian dilobioari galtho, beha zereien gaiza. (Interpr?). Egiat 196. Noek dilubioarén akabánzan 

bializuén úsoa. LE Ong 73v. Dilubio edo ugalde jeneral batekin. Gco II 43. Guziak ondatzera zetorren ugoldea 

edo dilubioa. Lard 8. v. tbn. Oteiza Lc 17, 27. Zeren ala nola dilubioain aitzineko egunetan yaten ta edaten 

baitzuten. Echn Mt 24, 38 (Hual dilubiuaren, Samper dilubioari; He, Dv, IBe uholdearen, TB uheldoaren, Ip 

uholdiaren). Noe dilübiotik begiratürik. CatS XII. Uiolde edo dilubio-aurretikoa. Erkiag Arran 25. 

dilufrai. v. julufrai. 

diminuzione. Disminución. Eta baldin haién erortea munduaren abrastasun bada, eta haién diminuzionea 

Jentilén abrastasun. "Leur diminution". Lç Rom 11, 12 (He gutimendua, TB y Dv gutitzea, Ol y Ker urritasuna, 

IBk gutxi-iriztea, IBe gutxitzea). 

dimisio (Chaho), dimisione (Chaho), demisione. 1. Dimisión. Beharko zuen berak ere demisionea eman. 

HU Aurp 129. Buruzagitza nagusiak onartu egiten dizu dimisioa. Arti Tobera 275. 

2. Maña (?). Urtuki dezagun, / putzu barna batetara. // Bena infamu hura / nola artifizius baita, / hanti jalki 

leiteke / dimisione hanitz egiten. AstLas 10. 

dimitiarazi. Hacer dimitir. Kargutik dimiti arazi diogulako, gure kontra dago alkatea. Arti Tobera 282. 

dimititu. Dimitir. Zure kargutik dimititzen duzu, eta Buruzagitza Nagusiak onartu egiten dizu dimisioa. 

Arti Tobera 275. 

dimu. v. timoi. 

1 din. "(Sc), dinero" A. v. diru, ddinddi. 

2 din. (Onomatopeya del tañido de la campana). v. dilin-dalan. Onela nagoala, / din, din, din, din, din, din, 

/ eta bardin beste iru, / kanpaiak din, din, din. Ker Orbelak 70. 

din. v. dina. 

dina (G, AN, B, L, BN; Lar, Dv). Ref.: A; Iz Als 48; Izeta BHizt (dine). Tr. Dina (diña) es prácticamente la 

única forma documentada en todas las acepciones. El poco frecuente din se encuentra en Birjin, Duvoisin, Arrese 

Beitia y Orixe, que emplean tbn. dina. 1. (Partícula comparativa de igualdad, que expresa cantidad y, menos 

frecuentemente, cualidad). "Diña (pospuesto), lo preciso, lo justo" LE Urt voc. "Aita dina in da semi, el hijo se 

ha hecho tanto como el padre" Iz Als 48. "Tanto como. Hortako dine badugu. Neretako dine irabazten dut" Izeta 

BHizt. Cf. Lar: "Precisión, justa puntualidad, dintza". v. adina, adinbat, bezanbat. Tr. Empleado sobre todo 

en textos guipuzcoanos y alto-navarros, además de en el roncalés Mendigacha. Al Norte se encuentra en unos 

pocos labortanos: Axular, Birjin, Goyhetche, Duvoisin, J. B. Elissamburu y Mattin. 

Elizaren eta apezen miserikordiak introduzitu du estaien egin lenas dina gauzas amarren. SermAN 6r. 

Zergatik itxasoak bere barrutian, geiago badira ere, badu guziak artzeko bear-diña ur, bear-diña bide. Lar 

SAgust 10. Ezin kont-al-diña erri murratu ta gaztelu. Mb IArg I 196. Ez da ogi onek diña indar dakarren 

janaririk. Ib. 271. Mundu guzia ikara gorrian sartzeko diña da. Cb Eg II 200s. Arka edo kutxa andi zabal bat, 


mende. 

267


egazti ta abere mota guzietatik ar-emeak beregan idukitzeko diña izan zitekeana. Ub 13. Zergatik desonesto 

batek, demonio batek diñe kalte egiten du erri betean (F. de Langarica, s. XVIII). ETZ 151. Eztá balio duén diña 

kosta. LE Ong 58v. Orditzeko diña ardo. Gco II 61. Gutxitan alabaña izango da [kutsu gaizto] guziak kentzeko 

diña dan prestaera. AA I 539. Izan arren gogoa / borondate diña, / ez du erakutsiko / bear dan adiña. Echag 

125. Danak bat eginta're / ez dirade diña / igualatzeko nere / maite atsegiña. Bil 73. Estatu, athorra diña, 

bagiñdu xanyatzeko. Gy 64. Bertzeek gaizki egin lezaketela ezagutzeko eta erraiteko dina buru badut, eta nere 

gaitzaren ikusteko dina ez dut. Dv LEd 59. Ez othe da zoratzeko dina. Dv Dial 13 (It txoratzeko gauza, Ur zoratu 

eragiteko gauzia, Ip zorabilatzeko gaiza). Bere biotzeko semetxoa gogortzen zijoakion; eta noranai ibilltzeko 

diña egin zan. Arr GB 53. v. tbn. Noe 24. Txomin, ezpadaukazu / diña pagatzeko. AB AmaE 406. Tori diruba eta 

ar zazu biar dan diña. Sor AuOst 100. Irabazten edo biltzen ziteian gure eta bere hazteko dina. Elzb PAd 16. 

Amaiketakoentzat diña atera zenduan. Alz STFer 137. Jaunak emango digu / bizitzeko diña. Urruz Zer 113. 

Gizon bakar au bada / amarrentzat diña. JanEd II 10. I diña gizon izango nak ni / hospitalera juan da're. Tx B 

140. Osasunik badezu saltzeko diña. Lab EEguna 63. Ezin-itzal-Argiruntz / egatzeko diña. "Lo sea bastante 

[ingrávido] para volar". Ldi BB 86. Bizi-izateko diña kemen izan etzuan erri ergel-lotsagarria! Ldi IL 139. v. 

tbn. Laux AB 31. Ez du gaurgero eden-izpirik / eskua gaiztatzeko din. "Suficiente". Or Eus 318. Orion dauden 

arraunlariak / badira oientzat diña. Uzt LEG I 47. Hunek belarra ez omen du / oraino aurten egina, / soroa ere 

etorriko duk / aurten bazkatzeko dina. Mattin in Xa EzinB 114. 

(B, L, Sal; Lar, Dv, H), din, deina (H). Ref.: A; A Apend. (Precedido de genitivo). "Orren diña badago, ya 

hay lo que basta para ése, lo que ha menester, lo que le corresponde" Lar s.v. digno. "(Hombre) apercibido vale 

por dos, gizon prest bakarra biren diña bada" Ib. "Ez da indarrez zure dina, il n'est pas de votre force" Dv. "Ene 

dina (L, Sal), ene doia (Lc, Sal, R, S), tanto como para mí" A. "Propio, correspondiente. Gizonak bere dina bear 

du (B)" A Apend. "Bere dina ukhan, estar borracho" Herr (ap. DRA). Nehoren men gabe, berak baitu bere 

dina eta behar duena. Ax 190 (V 128). Dakiten piska arekin, hitz moltxo, eskumen baten diña eztan arekin. Lar, 

carta a Mb 279. Gizon baten ezeze, askoren diña zan egitekorik gaitzen onetan, [...]. Cb EBO 49. Aphalesgun 

bere dina ezin prezatuzkoaren [...] ardieste[n] haritzerat. "L'inestimable humilité". Birjin 292. Etxeetan izan oi 

da emakumeen diña lan, gizonen nekeetara joan gabe ere. AA II 91. Gurasorik geienak ez dakie beren diña 

baño geiago. AA III 590. Holako yenden doktriña / Da, bedi nor bere diña. Gy 26. Ejipton ez ote zan gure diña 

lurpe, onara erio billan ekarri gabe? Lard 73. Euskal-herriak ezdu behinere biltzen bere dina bihi. Dv Lab 29. 

Pasatutzen zituen / [barbantzu] igar eta ezeak, / ez ziran aren diña / zetozen klaseak. Bil 124. Joakin sakalaria / 

pelotari fiña, / badauka malizia / gizon baten diña. Ud 61. v. tbn. Sor Bar 96. Lore urareki nastekatruk edaten 

bada aldi bakotxian gatulu baten dina, lasatan dra burarrak. Mdg 131. Besorik balin badu, egiñen âlegin; / 

azalduko du lana beste edozeiñen din. "Tan buena como el mejor". Or Eus 102. Emen Ameriketan, osasuna ta 

Yainkoa lagun, nere diña egingo al diñat. Or QA 47. Bide luzeagoak egiteko gaituak bazeuden [kamionak], nere 

diña egiteko areago. Anab Aprika 73. Badakigu gure dina, diozu. Au Sokrate edo Platon batek esango balu, 

sinets liteke. Zait Plat 1. 

(Sin término de comparación). Dago eskeletuen / itxurak arturik, / diña jan ezak dauka / orrela galdurik. 

Bil 41. Kosme Txurrukak leku geiago / Ordea ziguk eskatzen; / Erria ez ezik erresuma bat / Ez diat diña 

billatzen. AB AmaE 102. Len etzuben diña izaten libra tabakua iru illabeteko. Moc Damu 28. Zergatik nola diña 

konfiantza eztezun nerekin, etziñake egongo txit ondo. Iraola 106. Ezin billa dezaket, argi diña ez daramat. Txill 

Let 134. 

2. (G, R, S ap. A; Lar, Añ), din. (Empleado generalmente en expresiones del tipo -ren (o -ko) dina izan (o 

egin), 'ser (o hacer) digno de, merecedor de'. Aunque el sujeto sea pl., dina no toma el sufijo -ak; pero v. infra 

dos contraejemplos recientes). "Se debe usar y decir: alabanza guzien diña da, es digno de todas las alabanzas. 

Jauna, ez naiz ni diña nere etxean sar zaitezen. Todo Bascongado legítimo entiende esto y no así el dignoa" Lar. 

"Adecuado, proporcionado para algo, diña, dagokana, datorkiona" Ib. "Diña, digno, capaz" LE Urt voc. "2.º 

adecuado, proporcionado, 3.º digno" A. v. digno, duin. 

Tr. Empleado especialmente por autores guipuzcoanos y alto-navarros. Se encuentra además en el Astete 

vizcaíno de Cardaberaz, en Moguel y en Añibarro. Al Norte lo hallamos en Birjin, en Duvoisin y en Oxobi. 

Egin gaitean Kristoren promesen diña. CatBurg 6. Obendunak garbitu ta zeruko ondasunen diña egitzitzu. 

Lar STomas 2. Bada ni ez naz nere itxean zu arzeko diña. Mb IArg I 186 (en el mismo contexto, Cb CatV 93 

diña edo digno). Zerren añ ona zarean, ta amodio guztien diña. Cb CatV 98. Euskera Jainkoaren gauza bezala, 

arako ta edozeiñ lekutarako diña bazan. Cb EBO 6. [Adiskidetasun mota hau] ezta niholere dina bihotz kristau 

batean lekhu ukhateko. "Ne mérite pas d'occuper un cœur chrétien". Birjin 84. Ez naiz hain zorion handi baten 

din izan. Ib. 140. Ez naiz horien guzien dina. Ib. 141. Hortaz behar gira egin din, Jainkoak bere dohain 

handienak dagitzigun. Ib. 120. v. tbn. LE Kop 143. Etzirala prest ta diña egoteko mezako denporan. Mg CC 154. 

v. tbn. CrIc 146. Jauna! ez nas ni diña nire etxean sar zaitezen. Añ EL 1 118s. v. tbn. Añ CatAN 6. Presentatzeko 

indignoak edo diña ez geranak. Gco I 407. Ez naiz zure umearen izenez onratua izateko diña. AA III 545. 

Jaunaren amoriyo / geiago eziña, / guztiya deritzaio / kristabaren diña. Echag 65. Kastigurik gogorrenaren diña 

egin zala. Lard 195. Aitatu zuen bere beeratasuna, eta Dabid baten diña etzala. Ib. 176. Zu ene etxera sartzeko, 

ez naiz din. Dv Mt 8, 8 (He, TB gai, SalabBN digno, Ip diño). Andiagoa da nere gaiztakeria, barkazioaren diña 


mende. 

268


ni izateko baño. Ur Gen 4, 13. Zu merezi izateko diña ez naizela. Bil 157. Suerte obeagoren diña baiziran. 

"Dignos de mejor suerte". Otag EE 1881b, 113. v. tbn. Otag EE 1882c, 449. Bañan zure majua / ez da zure diña. 

Sor AKaik 114. Txit diña zala egoteko dagokion tokian. Ur BulaG 526. Munduko erregeen andienarentzat txit 

diña zan prinzesak [...] baimen eta eskudanzia eskatuko zuela? Arr May 186. Ah zure mantupean / Señora 

Erregiña, / Zeñ izan ditekean / Sartzearen diña. Ib. 144. 

(s. XX). Neskatxa orren diña ez izateak samintzen au. Ag G 149. Baña aingeru bat bizitzeko / diña ez izanik 

lurra, / gorputza illik anima juan da / Euskal-erritik zerura. Urruz Zer 23. Zurekin dago zu edertzen, 

aberastutzen, ontzen eta bere diña egitten. Inza Azalp 155. [Maria eta Josepe] badabiltza dateken --orena da 

jina-- / Atherbe zerbeit, sortu beharraren dina. Ox 65. Ez naiz ontasun aundi orren jabe egiteko ainbat diña. 

ArgiDL 46. Iruritzen zait ez dala izango / ura zuretzat egiña, / arek dadukan neskamia're / bada zuretzako diña. 

In Tx B 154. Ez aren oñetako-edeak askatzeko ere diña ez naiz ni. Ir YKBiz 42. v. tbn. Lab EEguna 105. 

Neurtitzik ez da munduan zorigaitz aren diña. "Digno de aquella desdicha". Or Poem 551. Baso bat, nai-ta, erre 

duana, zigor astunaren diña da. Munita 139. Eta [zaldun ibiltari] oietan ttikiena, naiz-ta diña ez, ni naiz. 

"Aunque indigno". Berron Kijote 142. Uste nuen aski zela deitura horren din bihurtzeko idazlea izatea. MEIG 

IV 50. 

(Con artículo plural). Alik lasterren eldu nairikan / zure diñak izatera. SMitx Aranz 156. Eta izan eitekezan 

izaki danetan, / bere diñak zirean agurtza eskeinketan. Gand Elorri 133. 

(En Arrese Beitia podría encontrarse --con muchas dudas-- un empleo determinado de diñ izan). Lau 

probintziok gaur dizayogun [Iparragirreri] / Jantzi burua berakin, / Molda dezagun, molda bertatik, / Molda 

alegin danakin, / Ez urre, ez perlaz, ez diamantez, / Ezpada obearekin, / Diña dalako, iñor bada diñ / Jazteko 

ostoarekin. AB AmaE 142. 

(Como adj. pleno). Jainko-begiak Golgota bezin / ez dakus aintzagarririk. / --Nork aintza diñik Aitari eman 

/ Jainko-Semeak ez-ezik? SMitx Aranz 180. 

3. "(R), casi" A. v. ia. 

- DINAGOKO. (Adnominal del comparativo dinago). Eginbide goitandiak, motaldi edo jenerosoak, betiko 

alabanza eta oroitza duten gudako azioak baña diñagokoak. Otag EE 1882c, 414. 

- DINAKO, DINEKO. (Adnominal). a) (Partícula comparativa). Ez det arkitzen zeru guzian gauza baterako 

bear dedan diñako argirik. Lar SAgust 3. Gezurra ez da blasfemi diñako bekatua. Mb Arg I 263. Eta orra gure 

Jesus maitagarriari gertatuaren itzal, bera diñakoa, edo aintzura ta imajen zuzena. Mb OtGai III 278. Zuk nai 

dezun diñako penitenzia egiazkoa egiteko grazia. Cb Eg II 81 (Dv LEd 150 dineko). Jateko goguak kentzeko 

diñakua. Sor AuOst 96. Oraindik munduak ez du somatu oen mesedeen diñako saririk. EE 1884b, 285. Naiz izan 

Krisallueneko maiorazgoa zuretzat diñakoak badirala iduritzen zait. Emango dizkizut merke merke! Alz STFer 

114. Kutxa zar zorigaiztoko artan ez eban itzi eltxu bat sartzeko diñako zulorik. Or Tormes 51. Toki gogorretan 

ibilli naiz. Edozein aspertzeko diñakoak. JAIraz Bizia 89. Ez al diteke gure errialde hontan beste gogoetarik 

izan? Zoratzeko diñakoa da! Lab SuEm 177. 

(Lar, Dv). (Precedido de -ren). "Competente, suficiente, asko, aski dana, bere diñakoa" Lar. "Dineko, diñako, 

qui est de la mesure, de la capacité, de la proportion voulues. Haurrari emozu adinaren dineko lana, ez gutiago, 

ez gehiago" Dv. Arzen dute gero aleen diñako zuloak dituen galbai bat. Mb IArg I 203. Añ andiak dira 

Jaunagandik artu ditugun mesedeak, non gai edo gauza ez geran oen diñako eskerrak emateko. AA I 505. 

Berebiziko mozkorrarekin bi paretak joka [...]. Arek bazeraman bere diñako mokolloa. Anab Aprika 53. 

b) Digno, apropiado. "Gracia suficiente, grazia diñakoa, adiñakoa" Lar y Añ. Zuen diñako presente edo Obra 

berrizko doairik ezdakart. Cb Eg II 3. Elexearen diñako ministroak. Cb CatV 54. Ez da alabaña nere biotz 

eskergabe au zure diñako tokia. AA I 455. Iru lorelis urrezko bere diñakoak gazteluaren gañean. Izt C 492. Aita 

baten diñako bi ontarte eder-andi [...] egin ziozkan. 'Propios de padre'. Aran SIgn 93. Zortzialdi izara axala, / 

Erregen diñako oiala. "Digno de Reyes". Or Eus 358. "Aitamen ixilik" onek duan grazi berezia, olerkaririk 

bikañenentzako diñakoa bait da benetan. Lek SClar 132. Zure olerkiak --Sopokelen koturnuaren diñako 

bakarrak. "Sola Sophocleo tua carmina digna cothurno". Ibiñ Virgil 54. [Ez zan] nere eskua-re zure aintzaren 

diñako / naiz-ta egun-dizdirak bertan jaio ta lo. Berron Kijote 29. [Idazle zaharrak] arloteak, exkaxak, 

gogaikarri xamarrak ere bai, agertzen zitzaizkigun; ez gure izena, hain maite dugun izen ona, edertzeko eta 

hedatzeko dinakoak. MIH 280. Bere buruari ematen dio Basurdik merezi duen heriotza, Aita Gaucher 

mistelagilearen dinakoa, ardo kupel batean murgil eginaz. MEIG III 46. 

- DINATIK, DINETIK. "Dinetik eman behar da, ez gainditik, il faut donner du suffissant, et non du superflu" 

Dv (s.v. gaindi). 

- DINATIKAKO, DINETIKAKO (Dv). "Qui provient du suffisant" Dv. 

- DINAZKO, DINEZKO. (Adnominal). Digno. Gurea bezelako erri santuari bazegokion diñezko seme santuaundi 

bat. SMitx Aranz 149. 

- DIN-DINA (Lar, Añ, Dv, H). a) "(Ni más ni) menos, doi doia, ozta ozta, din diña, ez eman ta ez idiki" Lar. 

"Viene pie con bola, doi doi dator, din diña dator" Ib. "Justamente, ajustadamente, din diña" Ib. "Tout juste ce 

qu'il en faut, le suffisant" Dv. Nik janharia izariz eta Jaunaren zerbitzurako din-dina emanen diaiat. Dv LEd 

85 (Cb Eg II 42 bear-bear dana). 


mende. 

269


b) (Adj.). Muy digno. Ageri zen Am-Eskolastika din-dinak [...] etzuela gutiago ezagutzen jondone Frantsesen 

Donepilakoa. "Très digne". Birjin 344. 

- DIN-DINAKO. Justo. Iturri miraritsu onek bere denpora jakiñetan, uda ta negu urte guztietan ematen du, 

ez gitxitu eta ez geiagotu bage; eta oraindik ere geiagokoa dana, egunik euritsuenetan ere gordetzen dau ber 

neurri din diñakoa. Izt C 93s. 

- DIN-DINEAN. "Din-din: 1.º (BN-baig, Sal), una cosa regular. Din-dinean tun seme-alaba koiek, esa madre y 

su hijo no tienen nada de extraordinario. 2.º (G-to), (estar) a duras penas. Din diñean bizi dira diru gutxi duenak, 

los que tienen poco dinero viven a duras penas" A. 

- DINEKO, DINETIK, DINEZKO. v. DINAKO, DINATIK, DINAZKO. 

Etim. Para su posible origen en una forma verbal relativa (verbo finito + -en), v. FLV 1970, 75-93. 

dinadade. Dignidad. v. dinatasun. Zuen diñadadea lurreko Errege guzien ta zeruko Aingeru guzien 

gañekoa ta goragokoa da. Cb Eg II 4s. Edadean, diñadadean ta gobernuan nagusiago direanak. Cb CatV 41. 

dinade. Dignidad. v. dinadi, dinadade. Elexa onen diñade eta eskubidia ain andiyak dirian ezkero. Ur 

BulaAl 7 (BulaV 5, BulaG 524 diñade). Jaungoikoaren amaren diñade goratua. Ib. 32. 

dinadi. "Dignidad, que hace digno" Lar. v. dinade. Onoreak eta diñadi mota guziak ematea. EConst 55. 

dinaez. v. dinez. 

dinala. Aptitud. Geiegiz izango zaion zergarik mendezkoari ezarri bear etzaio, bere indar ta diñalari 

(aptitud) dagokiona baizik. Elizdo EEs 1929, 180. 

dinamarkar. Danés. Zenbakera onen aztarnak beste erri askotan ere agiri dira, keltar eta dinamarkarren 

izkuntzetan eta. RIEV 1928, 585. Gelako orman, Werkade dinamarkaar fraide pintorearen irudi bat. Alzola 

Atalak 85. 

dinamiko. Dinámico. Bañan gure egokia ez bait da geldi-itza; ederkitxo esan oi bait degu "pelotari 

egokia"; itz dinamikoa bait da, estatikoaz gañera. Lek SClar 130. 

dinamita (T-L), dinamitra. Dinamita. Ez bolbora, bainan bolborak baino indar gehiago duen dinamita. 

Elsb Fram 157. Arpoi ta dinamitak / eta soka-pilla / aguro ekartzeko / etzan jende illa. Arrantz 105. Egunen 

baten diñamitrien kontue pasako-dxaku guri. Ort Oroig 114. Entzuten ditu dinamitazko zapart-asotsen iduriko 

batzu. FIr 138. Dinamitaren bidez asi ziran bazter guztiak ikaratzen. Ldi IL 170. Dinamita puska bat ontzi 

ondora bota eta alako balantza egiñazi zion. JAIraz Bizia 74. Barrenetxe-n kanteran dinamita kargak sartu 

zituen. SM Zirik 78. Aleman bat kalean illa arkitu zutelako, dinamitaz aidean bota zuten auzoa. Anab Aprika 12. 

En DFrec hay 3 ejs. 

dinaro (Lar, Añ). Dignamente. "Indignamente, ez duin edo diñaro" Lar. v. dignoro. [Komunioko 

sakramentua] diñaro ta bear dan bezala artuaz. CatBurg 37. Urrezko illadats ugari batek koruatzen du diñaro 

jainkosaren aurpegi au. "Dignamente". Otag EE 1881b, 85. 

dinastia. Dinastía. Yaurlariak gorroto dizu ta pozik kalte egin nai dizu. Suizetarrei dinasti berrira 

eragiteko, zu zoztor eta kaltegarri bai zatzaio. Goen Y 1934, 99. Irugarren dinastiako errege bat zen. Etxde 

Egan 1961 (1-3), 79. En DFrec hay 8 ejs. más. 

dinastialdi. Dinastía, época en la que reina una dinastía. Irugarren dinastialdiko ejiptoarrak etziren sekula 

ausartuko olako legerik urratzen. Etxde Egan 1961 (1-3), 78. 

dinatasun, dintasun. 1. Dignidad. v. dignitate, dignotasun, dinadade. Jesu-Kristoren diñatasun ta 

anditasun ezin goragokoa. Ub 134 (v. tbn. 135). Nolako honra, diñatasun eta noblezi altura. Gco I 411 (v. tbn. 

432). Baña batez ere animen kargudunak bear dan kontu, arreta ta diñatasunarekin Jainkoaren itza garbi 

euskaldunen biotzetan ezarri. Aran SIgn 202. Eta iduki dezake bere diñatasunaren ezaguera. EE 1884a, 426. Ez, 

Espainia, ez. / Betiraundian lo dagon / --soberano jator-- / dintasuna,-- / eta mixeria. Azurm HitzB 69. 

2. "Dintasun, suffisance, capacité" Dv. 


mende. 

270


dinatu (-iñ- Lar, Añ, LE Urt voc). Dignarse. v. deinatu. Gaztigatu zioten arren egun artan bere personaz, 

aien etxea ondratuaz, diña zedilla berekiñ bazkaltzera joateaz. 'Se dignase'. Aran SIgn 32. 

dinbat. "Damu dinbat korrau baneuko, si tuviera tanto dinero como pesar. Orrek dinbat, tanto como ése" A 

Apend. "Orrek din bat badut nik, tengo yo tanto como ése (G-nav)" A EY III 340. 

dinbi-danba (V, G, R), dinbi-daunba (V-gip). Ref. A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. (Onomat. de golpes 

violentos). "Tundir a golpes" A. "Onomatopeya del martilleo en la fragua. Dinbi-danba suteixan, goritxutako 

burdiñia tiratu gurarik" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Expresión onomatopéyica que significa 'atropelladamente, de 

mala manera, violenta o bruscamente' (Pamplona, Cuenca y Tierra Estella). Y que se usa, también con los 

significados de 'sin parar', 'seguidamente', 'dale que le das' etc.". Cf. Osk Kurl 216: Deitzen zuan batek eta, dinbi! 

zartako bat ematen zion buruan ohartzeke beste bati zurubiarekin. Egiten du bira, eia zer gerthatu dan ikusteko, 

ta danba! beste bati buruan. Oen lankai guztiak gelditzen dira iñoiz bat batean sost, iturriaren urak usterik 

gitxienean kukuldutzen direalako; eta orobat asitzen dira beingoan dinbi danba, urak botatzeko aldia iturriari 

etorten zaionean. Izt C 87. Zardai andiakin erasotzen diote [gaztañari] goien bean dinbi danba portizki. Ib. 151. 

Atorratxua jantzi dezala esanik / ero neuriak dinbi-danba eman dit. Balad 49. Mangutsik, dinbi-danba, / Aizkor 

otsian, / Mukur txikitzen gogor / Dabiz, ertzian. Enb 96. Artu aizkora bat, eta dinbi-danba kupel guzia txetu. 

Eston Iz 175. 

2. (Onomat. de los disparos). Dinbi! danba! aditu ziran tiro bi. Apaol 73. 

3. (Onomat. del sonido de la campana). Olantxe kanpaiak ere, dinbi-danba asi oi direanean, okerraren gain 

adirazi daroe. Erkiag Arran 170. Kanpaiak dinbi danba ziarduen. Erkiag BatB 13. 

- DINBI ETA DANBA. (Onomat. del ruido de golpes violentos). Ta irugarrenaren [zuaitzaren] gañean, 

asieran bezela zeuden jokalariak, zall, zimel, zauli ta kementsu, zizt eta zazt, dinbi ta danba, batak besteari 

aurrerik artu ezinda. Ag G 103. 

dinbili-danbala, dinbilin-danbalan. 1. (Onomat. del sonido de la campana). "Dinbilin danbalan (V-arr, AN), 

tañido de campanas" A EY III 340. Cf. VocNav: "Dímbili-dámbala, columpio (Los Arcos). Tablón con el que se 

balancean o columpian los chicos (Id., Tierra Estella). Expresión onomatopéyica para indicar el movimiento 

pendular de las campanas, columpios, etc. Existe una canción que lleva este título (Pamplona, Aoiz, Montaña)". 

v. dilin-dalan. Moja kanpaiak dinbili-danbala pixkor alaietan gelditu eziñ dira. Ag G 336. 

2. "(Onomat.), tundir a golpes" A s.v. dinbi-danba. 

dinbili-danbalaka. "Dando tumbos, rodando" DRA. Onetan jaurtigi eben aldatsak beera bilin-bolaka ta 

dinbili danbalaka, ta ioan zen beeko erreka-zulo edo Iaungoikoak dakian lekuraiño atso errukarria. Ezale 1897, 

322b. 

dinbili-dantza (AN, Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 291. Balanceo. 

- DINBILI-DANTZAN. Balanceándose. Laratza dinbilidantzan dabilenean, Jaungoikoa nigarrez dago ta 

laratz gori gelditu bear da (AN). A EY I 247. 

dinbirri-danbarra. "Estruendo. Goiko pisuan bart, egundoko dinbirri-danbarria izan da" Elexp Berg. 

dinbre. "Timbre del escudo de armas, es del Bascuence dinbrea [...]" Lar. "Timbre, cualquiera otra señal de 

nobleza y lustre, dinbrea". Ib. Izango dezu bizia, / Izengañ, almen, dinbreak eta / Gañera omen aundia (Otag, 

1886). JFlor. 

dinda. v. 1 dindai, 1 ginda. 

1 dindai (Lar, H), dinda (B ap. Izeta BHizt (-e); Hb ap. Lh, H). Sonido de campana. "Retintín, dindaia, 

dunduria, durundia" Lar. "Tintement de cloche. Son plein et profond. Id. dinda" H. "Bourdonnement" Lh. 

"Dinde eskil ttipia eta danda ezkill haundia" Izeta BHizt. "Aiztion dandak eta orai dindek" Ib. "Dinde soñu 

polite" Ib. Cf. dindatu. v. din-dan. 

2 dindai. "Calor del sol que luce a intervalos. Otz egin du gaur, baño dindai goxoak ere egin ditu" Asp Leiz. 

din-dan (V, G, S ap. A), din-daun, din-don. "(Onomat.), sonido de campanas" A. Cf. DRA s.v. din-daun: 

"En Elorrio existen dos campanas grandes: a la que tiene el sonido agudo se le llama diña, y a la que tiene el 

grave dauna". v. dilin-dalan, 1 dindai. Zeinutegikoak ere, gogoz beren lanari lotuta "din-daun, din-daun" asi 


mende. 

271


ziran. A Ardi 63. Dindan batian bostak jo dute / Eleiz gañeko dorrian. EEs 1924, 216. Din-dan, balendan, 

elixako atetan / gixon bat dilindan. Laux AB 65. Kanpakaz torriak / dindon ta dindan. Ib. 40. Agur nahasi bat 

egin zidan, girgilek din-dan zegitelarik. Mde Pr 110. Amabiak din-dan... / Mariagandikan / Jesus jaio zaigu. Lek 

in Onaind MEOE 916. Baiña eurak, astiro, / din-daun diardue: / eguneko egia / eurak dirautsue. Ker Bitargi 27. 

"Onomat., ruido metálico. Din-dan, din-dan, ola-gixona lanian dago, / Din-dan, din-dan, atseden barik 

malluketan" Arrugain Ola-gizona (ap. DRA). 

dindatu (Lar, H), dindaitu (Lar). Sonar, tintinear. "Retiñir, dindatu, dindaitu" Lar. "Tinter" H. v. durundatu. 

Egin naiz kobre soinu egiten duenaren edo zinbala dindatzen duenaren pare. "Qui tinte". Lç 1 Cor 13, 1 (He 

habarrots egiten duen zinbala bat, TB dunduritzen, Dv zinbala burrunbari bat, Ol txilin burrunbari, IBk ezkila 

tintilari). Eta bazebilelarik, haren hirur medailek dindatzen zuten bata besteari kontra. Mde Pr 91. Ardoak 

izarniatzen zizkion begiak eta girgilek dindatzen zuten. Ib. 111 (v. tbn. 93 y 108). 

din-daun. v. din-dan. 

dinde (Lar, H). "Proporción, correspondencia, dindea, doidea, lagindea" Lar. "Rata en el repartir, taldia, 

dindea, doidea" Ib. "Dindez, avec juste mesure, juste proportion" H. Cf. dina. 

dindeu. "Dindeü (S; Foix), gâchette de fusil. [Cf. béarn. din-doü]" Lh. 

dindi, dindika. v. tindi, tindika. 

dindi-danda. "(V-m), [...] tañido de campanas" A EY III 340. v. dilin-dalan. 

dindil. v. gingil. 

dindili. v. dingili. 

dindilikario. "Dindílikaixua daixola, se dice del brezo cargado de rocío" Iz ArOñ. v. zintzilikario. 

dindilizka, dindilka. v. dingilizka. 

din-din. (Onomat. de verterse líquidos). v. dinga-dinga. Ardoa, din din zatoz / botellatikan pozez, / 

piskabana nai zaitut, / ez guzia golpez. JanEd I 30. 

din-dinean. v. dina. 

dindira. "(Hb), dindirri, roupie, pituite qui coule du nez" Lh. v. dindirri. 

dindirri (V, G, L; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. 1. "Moquita, dindirria, muki-dindirria" Lar. "Mukudindirria, 

morve qui pend au nez" H. "Moquillo" A. "La moquilla" LexBi. "Mocoso (en Bilbao)" Garate 12. a 

Cont Eusk 1972, 65. v. dilinda (I, 3). Umezain [...] dindirri-urtika ta kaleak austen. A BeinB 40. Goizeko 

ozkirrian dindirria sudurretik dariola. TAg GaGo 93. Orra or nundik nora aren menpeko izaniko mutil dindirriz 

betea, gizon andi egingo dan! Erkiag BatB 183. Dindirria sarri bai sarri egon oi zan aren sudurretatik 

dindilizka. Ib. 183. 

2. (Lar, Aq 1350, H). "Calamoco, el carámbano helado que cuelga de las tejas, jelaziria, jeladindirria" Lar. 

"Calamoco, ormaziria, ormaziridindiria [sic]" Aq 1350 (Fita transcribe lindiria (q.v.) en lugar de dindiria). 

3. (V ap. A), dindirrin (V-m-gip ap. A). Colgante, cola. "Dindirria esaten da dingilizka edo dandilizka edo 

zinzilizka dagoan gauza bategaitik" A BGuzur 160. "3.º (Vc), pingajo. 4.º (V-ger-m), cola de un vestido" A. Cf. 

J. Irigoyen Tremendos 120 (ap. DRA): "[...] se le atribuían dindirris (descendencia), de medio color". Onek 

besteari atorrako dindirri batetik oratu ta tarratada andi bat egin eutsanean. A BGuzur 110. 

4. Cola de animal. Ori eta geiago / zaion subertatu [txakurrari]: / atzeko dindirrie / zepan katiatu; / tiratzen 

zionari / buztena urratu. Noe 110. 

5. "(V-ger), asaduras" A. 

dindirridun. (Vestidura) que tiene colgantes, colgajos. Cf. dindirri (2). Alango gizon trauskillik! [...] Ia 

gerriraiño basaz beterikako soiñeko dindirriduna. Ag AL 128. 


mende. 

272


dindirrin. v. dindirri. 

dindirritsu. Mocoso. v. mukizu. Ume dindirritsu izan zan, mokotia, ta adurra eriola ibilten zana. Erkiag 

BatB 69. 

dindirritu. Llenarse de mocos colgantes. Besoak biurritu, / belaunak okertu, / sudurra dindirritu. And 

AUzta 135. 

din-don. v. din-dan. 

dindu. "Devenir, rendre suffisant" Dv. Cf. dina. 

dinduil (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (dindull); Lh; Lrq /dindú'l/. "(Cereza) ampollar. Gehezi dindulla" A. "Grosse 

cerise rouge, plus grosse et plus rouge que le bigarreau. Empr. béarn. guindoulh" Lrq. Cf. dindullu, gindoil. 

dindullu. "(AN-5vill), pendientes, zarcillos" A. Cf. dinduil. 

dine. v. digno. 

dineral. Dineral. v. dirutza. Eta gaur gero indezioniak ere balio dute dineral bat. Iz Ulz 427. 

dinero, diner (Gèze). Denario. "Denier" Gèze. v. denario. Erakustazue dinero bat: norenak ditu imajina 

eta skribua? "Un denier". Lç Lc 20, 24 (He, TB diru peza, Dv, Leon denario). Erosiren dugu ber-ehun 

dineroren ogia, eta emanen drauegu iatera? Lç Mc 6, 37. Ezen haur hirur-ehun dinero baino gehiagotan saldu 

ahal zaten eta eman paubrei. Ib. 14, 5 (v. tbn. Decl a) 2v). Egün hortan gure salbazalia hogei eta hamar dineren, 

Jüdas bere diszipüliak jüdier saldü zerien. Bp II 46. Zoinek zor baitzakon ehun diner. SalabBN Mt 18, 28 (Ip 

ehün diner). 

dinez, dinaez (Añ). "Indigno, diñaeza" Añ. 

dineztasun. Indignidad. Bada komunione seindurat hurbildu behar denean, are bizikiago sentitzen du bere 

ezjeustasuna eta dineztasuna edo indignitatea. Dh 361. 

dinga-dinga. 1. (Onomat. de verter líquidos). v. din-din. Hari dira dinga-dinga zahagien arnoz bethetzen. 

Egunaria 1853, 13 (ap. DRA). 

2. "Dinga-dinga edan (L-ain, R), dingo-dingo (AN-5vill), beber a grandes tragos" A. v. danga-danga. 

Denak dinga-dinga haren sosetik ari zirela edaten. Etcheandi Mozkortzetik 4 (ap. DRA). 

dingaka. 1. Campanada. Gero dingaka batzuek jo nituen eta nork erran nola espantatu ziren. Prop 1898, 

47. 

2. "Trago (BN)" Darric ms. (ap. DRA). 

dingi-dangan. (Onomat. del sonido de la campana). v. dilin-dalan. Tanpez hara ezkilak dingi-dangan, 

besta-buru handienetan bezala. Othoizlari 1955, 43. 

dingili, dindili (H). "En suspens" H. v. dingilizka. 

- DINDILIRIK. Colgando. Hauxe orain gurutze orretan irur iltzek dindilirik, eta Judatar berak nai duten 

eran, dadukatena. Mb OtGai III 31. 

- DINGILIZ. Colgando. v. dingilizka. Goiztxo asi ziran kojuak agertzen kalian. Geienak etozan makulu bigaz 

ta anka bata dingiliz. Kk Ab I 120 (v. tbn. 102). Ormatik dingiliz ol bat ipiñi dau, bertan onantxe euskeraz 

idatzita: [...]. Kk Ab II 119. 

- DINDILIZIK. Colgando. Ba-ditu, bai, talaburdin eta burduntzirik, baita morokil-maskillua laratzean 

dindillizik. Agur 21-4-1973, 7. 

dingili-dangala, dingilin-dangalan. (Onomat. del balanceo). Cf. dinbili-danbala. Abots alaiaz abesten 

dautsoz / siaska abesti maitiak. / Dingilin-dangalan, / Dingilin dan. Laux BBa 82. Noizpeinka lurrera begira 


mende.


gelditu ta urrena dingili-dangala asten zitzaion baldea. Anab Poli 125. Sartu giñan odei aundi batean eta 

ontziak izugarrizko beerakoa egin zuan, oxo-oxorik. Egoak, dingili-dangala. Anab Aprika 102. 

dingili-dongoloan. Balanceándose. Aberea, agatik zintzilika, dingili-dongoloan zekarten, jualetzar beltz 

eta itsusia iduri. EG 1956 (5-6), 23. 

dingilikatu. Colgar. v. dingiliztu, dilindatu. Txabolaren aurrean lenengo zegoan arbolatik dingilikatuak. 

AB Dic 110 (ap. DRA). 

dingilin-buztan (-busten (Añ (V) A). "Rodar, cayendo y dando vueltas, (V), dingilin busten jausi, ibilli; (G) 

amildu, amilkatu" Añ. 

dingilin-dangalan. v. dingili-dangala. 

dingilin-dangolo. "(V-m-gip), cojo, en sentido burlesco" A. Cf. dingolon-dangolon. 

dingilizka (V; Añ (+ -ska), Dv (+ -ske), H), dindilizka (V-m-gip; -ska Mg Nom, Añ), dindilika (Lar, Añ, H), 

dindilka (B), dandilizka (V-oroz-arr-ple), dangilizka (V-arr-ger; -ska Dgs-Lar 5), gingilizka (Añ (V) A). 

Ref.: A (dingilizka, dindilizka, dandilizka, dangilizka); Iz ArOñ (díndiliska). 1. Colgando, colgado. "Pender, 

estar colgado" Lar. v. DILINDAN, zintzilik. Tr. Documentado en autores vizcaínos (hay un ej. de dindilika en 

P. Mujika Noni 31). Dingilizka es en general más frecuente que dindilizka. En DFrec hay un ej. de dindilizka y 

dos de dingilizka. 

Bearbada, beraganik dago eskegirik dindilika zure betiko zorion edo zorigaisto guztia. Añ EL 1 17. Zure 

eskurik eskegirik, dingilizka legez, dagoz zeruak eta zerupe guztia. Añ EL 2 170. Lukia baten yoan zan mastuira / 

egozanean dingilizka mordak. Zav Fab RIEV 1907, 533. Torrian, zeñetatik egozan dingilizka milla gerraezkutu. 

Ur BulAl 31. Lau Ama aiztok jaio ezkero / Dingilizka bularretan. AB AmaE 38. Urabillak bere beso 

banatatik Kosepa ta Madalen erdi-dingilizka eukazan, Kosegaz ekionartean. A BGuzur 149 (160 dingilizka edo 

dandilizka edo zinzilizka). Ur bedeinkatuaren tanta bat gelditu zan [...] kurutzearen beso batetik dindilizka. Ag 

AL 101. Abere, animalia ta piztiak eurak dagoz dindilizka legez euren borondatetik. Itz Berb I 255. 

(s. XX). Errekarte ta mendi egal zoko katean dindilizka dagoan erri koskor bat da gure Arranondo. Ag Kr 18. 

Zabaletaren egazkia, besteagandik urre samar, zugatz tantai baten lotu zan dindilizka. Echta EEs 1911, 222. 

Gerriko txistana atzeko aldean dindilizka. Ag G 195. [Bonbillia imiñi eban] goiko kuartoeko untze batetik 

abarka-kordelaz dingilizke. Kk Ab I 71. Eta adarretatik dingillizka zidarrezko igalijak. Altuna 50. Ari batetik 

dingilizka dan / Ludiko gure bixitza. Enb 204. Beko ezpana zaldijak lez dindilizka ebala. Otx 11. Bizi-bizirik 

dingilizka esegi ta irain ori aitortu bearko didazute lenengo. Zait Sof 169. Ume batzuk eskutxuetatik ebezala, eta 

beste batzuk besoan dindilizka. Erkiag Arran 162. Eskalleratik jetxikeran, gabardiñeak egal bat artuta, etxakuk 

ba Joxe Mari dingilizka geratuten? Bilbao IpuiB 17. [Atomobil] atzeko ate bakarra ondo itxi bage, dingilizka ta 

dantzari eroiala. Erkiag BatB 44. 

Bera izan dan gizon sendoaz-ta!... Era orretan abailduta, dangilizka, intziriz ikusi ta entzunez, barru guztiak 

ere bira egin daust. Erkiag Arran 74. 

2. "Suspensión, dangiliskia" Dgs-Lar 5. 

dingilizkatu, dangiliskatu (Dgs-Lar). "Suspender" Dgs-Lar 5. 

dingiliztu. Colgar. v. dingilikatu, dilindatu. Eskumako belauna lelengo ta gero ezkerrekoa lurreratuten 

dauz, berialaxe besuak albuetan dingiliztu edo zuzendurik. EEs 1915, 251 (ap. DRA). 

dingo-dingo. "(AN-5vill), beber a grandes tragos" A s.v. dinga-dinga edan. Cf. VocNav: "Dingo, beber dingo 

dingo, beber a sorbos muy seguidos". v. danga-danga. 

dingolon-dangolon. "(R-uzt), [...] andar torpemente" A. Cf. dingilin-dangolo. 

dinki (Lar, Dv). "Dignamente", "adecuadamente, diñaro, dinki" Lar. "D'une manière suffisante, juste, 

proportionnée" Dv. v. dignoki; cf. dina. 

dino. v. digno. 


mende. 

274


dinoterio. Dinoterio. Iktiosauro, dinoterio eta beste olako piztitzarrak. Vill Jaink 61. 

dint. v. tint. 

dintasun. v. dinatasun. 

dintsu. "(Adj. et subst.), à peu près suffisant ou le suffisant. Hauta zatzu dintsu direnak, choisissez ceux qui sont 

à peu près suffisants. Badu bere dintsua, il en a à peu près son suffisant" Dv. Cf. dina. 

dintza-dalantza. "(S), [...] columpio" A. Cf. dinbili-dantza. 

dintzili-dantzalaka. "(Sc), columpio" A s.v. dintza-dalantza. Cf. dinbili-dantza. 

diño, diñu. v. digno. 

dio-dio. "Larraunen dio-dioan du izena. Batek pelota artu eta esaten du: Dio dio dio, au norentzat dio?. Berriz 

esaten ta yaurtikitzen da" A EY IV 377. 

dios. Badabere, dios Marteren mandataria ezpata bategaz salbaje aen arteti sartu zan. Lazarraga 1154v. Más 

que como apelativo, parece ser usado como parte del nombre propio. 

diosal (G, AN-larr-5vill), diosala (V-gip, G, AN; Dv; det. Lar, Añ, H), diosale, diesol (AN-araq, BN-baig), 

jeusala (AN-ulz), josala (AN-ulz), diasola (det.; G-bet-to), diosola (G-azp-to, AN-araq). Ref.: A; EI 339s.; Satr 

VocP (diesol). Saludo. "Saludes, agurrak, diosalak, gorainziak" Lar. "Resaludar, diosala egin" Ib. 

"(Abréviation de Dios te Salve). 1. salut, salutation. 2. salutation, compliment. Nire diosalak bere aitari" H. AxN 

explica salutantzia arraiaz (294) por diosala alaias. v. agur. 

Tr. Documentado en autores guipuzcoanos, que emplean diosal (de forma segura ya en Lardizabal) y altonavarros 

(diosala); Lizarraga emplea diosala y diosale (en la ed. de 1846 de Urteko aparece además diosal). En 

DFrec hay 3 ejs. de diosal(a). 

Bere izenaz ongi-etorri eta diosala alkarri egiñ zioten. Cb Josefa 53. (Maria) zego pensatzen zer gisakoa zen 

diosala gau (171). LE-Ir. Maria S(anti)s(i)marén diosala aiturik, istante saltatuzé gozos. LE Bail 218. Mariarén 

diosálea. LE JMSB 467. Aubek, aubek dire zuen itz bideak eta zuen diosalak! msMur 18. Atzenenan infernurako 

marken artean txikiena ezta etsaiari barkatu nai ez izatea, itzegitea ta diosala ukatzen zaiola bizitzea. AA III 

295. Guziai egiteko leneko diosal, ongi etorri eta bertze demostrazio aiek berak. LE Urt 172 (no figura en el ms. 

original 60v). Aingerua sartu zitzaion eta diosal au egin zion: Agur Maria, graziaz betea. Lard 363. Elkarri 

diosal-egiñik, nor bere lekura aldegin zuen. Ib. 201. Beste gañerakoak beren diosal eta ongietorria ondo egiteko 

lekurik artu gabe. Arr GB 113. Jende bolada aren poz-agur ongi-etorri ta diosalen ondoren. Aran SIgn 77. 

Zaldietatik jetxirik urbiltzen zatzazkie agure ta aurrari diosal egokiak egiñaz. Otag EE 1882c, 583. Au entzutean 

nasi zan ura ta diosala arrek zer esan nai ote zuan asmatzen ari zan. Inza Azalp 54. Yuduen artean etzan diosala 

gure artean bezain laburra; [...]. Yesusek, olako diosala luzetan egotea debekatzen die bere ikasleai. Ir YKBiz 

262. Bana-bana eskua estutuaz agurtuko ditu, beste oi diran diosalak egiñik. Lab EEguna 70. Jainkoak 

dezaizula egunon, Juanes, --izan zen Katixaren diosala. Etxde JJ 84. Nire diosalik egiatiena. Arti Tobera 275. 

Azken biok burua makurtuaz diosal egiñez. Lab SuEm 187. Egunsenti gorri-arroxari diosela eman zioten. Berron 

Kijote 42. 

diosaldu (Dv), diosoldu (G-bet ap. EI 339). Saludar. Cf. Lar: "Resaludar, diosalkidatu". Eta zuek senideai 

bakarrik diosaltzen badiezute, zer bestek baño geiago egiten dezute? Lard 382. Arizkungo eliza alderonz, nongo 

ezkillak, beren birunka ariñarekin, badiruri diosaltzen dituztela. Arzac EE 1884a, 135. 

diozesa, diosesa (T-L), diozeza, diozesea (det.; Lar). Diócesis. v. eliz-barruti. Tr. Documentado en autores 

septentrionales de todas las épocas. Los primeros testimonios de diosesa son de mediados del s. XIX. Iztueta (C 

501) emplea el tema nudo diozesea, tomándolo del determinado de Larramendi. En DFrec hay 6 ejs. de diosesa, 

septentrionales, 3 de diozesa, meridionales, y 6 de diozesi, tbn. meridionales. Nik dudan diozesa bezain 

pisuaren kargua duen Ipizpikuak. SP Phil e) 2v. Jauregizahar, Mauleko erretor eta diozesako bikari jenerala. 

Mst XIV. Zoin da diozesa batetako aprobatiak diren ertor eta aphezen eginbidia? CatLan 99. Olorueko diozesan. 

Mercy 5. Kolazioneko janharietan diozesako usaia segitzen ez dutenek. Brtc 67. v. tbn. Revol 129. Diozesa 

huntan erdaraz erakusten den Aita Asteteren Doktrinatik itzulirik. CatLuz 2. Diosesan altxatuak diren Jesusen 

eta Mariaren bihotz sakratuen kongregazionetako gidaria. JesBih 466. Diosesaren beithartea osoki erreberritu 


mende. 

275


eta aldatu baitzen. MarIl 128. v. tbn. Etch 608. Oraiko gure diozesan baziren lehenago diozesa saldo bat. CatS 

VI. Guk, diosesako Bikario Kapitularak. Jnn SBi II. Bere diosesaren bisitatzeko huntürik. Ip Hil 195. Jinkoak 

eman dezon gure diosesa handiari lehenbailehen artzain on bat! HU Aurp 124. Diozesako aphezen nahiaren 

arabera. CatJauf III. Diosesako fraile eta serorez agertarazi lan eder batean. Zerb Azk 54. Anartean bilatu zituen 

tokatzen zitzazkon diosesako berriak. Lf ELit 143. Bere eremuetan atxiki baitzuen Xuberoa Oloroneko diosesak 

Frantses Nahasmendu Handiraino. Ardoy SFran 15. 

diozesano. Diocesano. v. diozestar. diozesana. Egija topau gura dabenak, irakurri begiz Benedicto XIV. 

sinodo diozesana ta Instruzinoiak. fB Olg 174. 

diozestar (Lar). Diocesano. v. diozesano. Ospatu zeban batzar diozestarra. Izt C 486. 

diperentzia. v. diferentzia. 

? dipidia (det.; Lar, H). "Olla, dipidia, lapikoa" Lar Sup. "Corruption du syn. tupina. v. eltzea, lapikoa" H. Se 

tratará seguramente de dipiña, var. de du-/tupina. 

dipika. "(BN-mix), olla pequeña" A. Cf. tupina. 

dipildu. v. tipildu. 

dipina. v. tupina. 

diploma (T-L). Diploma. Konfrarioa establitu den phondutik, hartaz abisu emanen da Errumako 

kongregazioneko sekretarioari, othoizten delarik igor dezan harekilako batasunaren diploma. JesBih 465. 

Euskalerriaren alde-k egokitzen dituan batzaldietan banatzeko, diplomak egiteko iduri aukerazko ta onenari, 50 

laurleko saria. EEs 1912, 150. Gure zaharrek izen hori [salutadore] emaiten zioten [...] diplomarik gabe... eri 

artatzen eta noiztenka sendatzen ari zirenei. Herr 16-5-1963, 1. Gai bakoitzarendako, Diploma edo Titulu txiki 

bat. Alzola Atalak 137. Soldadogoak egin nituen Parisen eta hango Ospitaleko "infirmier". Gisa ortako 

"diploma" izaganik [sic]. Larz ib. 117. En DFrec hay 6 ejs. (dos septentrionales) de diploma; tbn. otro, 

septentrional, de diplomadun. 

diplomatiko, diplomatiku. Diplomático. Finlandiar diplomatiku bat. Alzola Atalak 94. En DFrec hay 10 

ejs., meridionales, de diplomatiko. 

diplomazia. Diplomacia. Aberastasun, esport ta diplomazia-izkera ori baño Irlandarrak eurena naiago 

dabe. Belaus LEItz 109. En DFrec hay 18 ejs. 

dipon. v. jupoi. 

diptongo. Diptongo. Zer den bokala edo konsonanta, diptongoa edo silabá. Lç ABC A 2v. Diptongo ta 

triptongorik euskerak bere itzak irakurte edo eskribitzean eztu. Cb EBO 38. Kontsonante horien eta diptongoen 

ondoan h-rik ez idaztea erabakiko balitz. MIH 101 (v. tbn. MEIG VI 193). 

dipula. v. tipula. 

diputantza. Diputación. Bizkaiko nagusitasun edo Diputantzia edo eruan dabeen personeen listia. 

Discurso de apertura de las Juntas Generales de Gernika de 1868. 

diputatu, deputatu (Urt I 515). Tr. La forma deputatu se documenta en textos septentrionales y diputadu en 

los meridionales. No hay ningún testimonio de diputatu hasta época reciente (tbn. diputau en algunos textos 

vizcaínos, diputado en Labayen y diputao en Mendigacha). En DFrec hay 83 ejs. de diputatu, 38 de diputadu y 

35 (27 septentrionales) de deputatu. 1. (Vb.). Diputar. Hartakotzat personaje deputatuak eta ordenatuak 

behar dirade, hel ahal litezkeen skandaloén gainean beilla eta gogoa dezatenzát. Lç Ins F 6v. Jainkoak egiazki 

nahiz / mundu guztia salbatu, / aingeru Gabriel zioen / Mariari deputatu. Gç 36. 

2. (Sust.). Comisionado. Gure manüaren exeküzionetan izentatürik zoinbait depütatü. (1617). AZTH 22. 

Igorri ziozkaten deputatuak haren gonbidatzera hekin hirian sar zedila. CatLav 415 (V 198; v. tbn. 420 (V 


mende. 

276


200)). Bonifazi VIII gerrena zen Aita saintü. Manü eman zian miraküllü hori argitürik izan ledin. Igorri zütian 

hamasei depütatü jakinsü. Ip Hil 139. 

diputadu, deputatu (Chaho, T-L), diputadu, diputado, diputau, diputao. Diputado. "Représentant de la 

Nation, Estatu-jeneraletako deputatu" Revol 65. v. ahaldun (4). Deputatu egin tugun Garat anaia biak. 

Monho 60. Asteasuko Erretore eta Gipuzkoako Arziprestazko nagusian Diputadu jeneralak, [...]. AA II 1. Ta zer 

izango lizake onelakoak Errejidore edo Diputadu egingo balira? AA III 374. Orai behar beitütügü, depütatiak 

berritü. Etch 580. Parisen tie kargüti, depütatiak idoki. Ib. 580. Koronel probinzia Gipuzkoarena eta beraren 

diputadu jenerala. Izt C 497. Dagenet izatu da luze deputatu. Hb Esk 76. Ikusten dot zuben tiñu eta aziertu ona 

zubek azkenengo esleidu zendubezan Diputadu izaten duin ziranetan. Discurso de apertura de las Juntas 

Generales de Gernika de 1868. Gisajoak urteten badeusku diputau / Madrillen bearko dau askogaz disputau! AB 

AmaE 225. Versaillako deputatuen biltzarrea. Elsb Fram 71. Ezen buruzagitzat ditugun oraiko minixtro eta 

deputatuek gure lege zahar giristinoak errotik khendu dituzte. Arb Igand 71. Deputatuen ganbaran. HU Zez 47. 

Uztaritzeko auzapez, kontseilari jeneral eta gure departamenduko deputatu ohia. HU Aurp 166. Nausiak nahiko 

duena beharko da han, haren ordain deputatu jarri. Ib. 93. Eleizeagazko bakean eta bere arerio dana, agintari 

edo diputadu aterateko. Itz Azald 211. 

(s. XX). Egin ala egin dud D. Arturo erkin ledin diputao; baia ezaitad baliatu. Mdg 136. [Napoleon 

irugarrena] Diputadua izandu zen beste gizon bat. Goñi 89. Nik nai nuke atera probintziyako diputadu nere 

erritik. Iraola 128. Gipuzkoak zenbat diputadu bialtzen ditu Madrilgo Lege-etxetara? EEs 1915, 61. Deputatu 

edo auzaphez, politikero tzar, gure nausi eta buru nahi zuten. Barb Sup VI. Toki berezi ta apañetan diputadu 

jaunak, lendakari ta guzi. Muj PAm 8. Neuk be asmua artu neban bein, alduna (diputadua) ixateko. Altuna 83. 

Ikus zer esaten zioten Diputaduak Amadeo Erregeari 1872-garrenean: [...]. Or SCruz 13. Gipuzkoako diputadua 

/ Don Juan Lizarriturri. Tx B 163. Etxenagusia jauna, osagille azkar ta otsaundiko diputadu edo aldun izana. 

Lab EEguna 62 (116 diputado). Orain artian eztogu euki / Korteko Diputadurik. Enb 62. Orixegaitik daukez 

oneik [sozialistak] ainbeste aldun edo diputadu Madrilgo Lege-etxean. Eguzk GizAuz 126. Notaria zen eta 

Lapurdin deputatu edo mandatari. Zerb Azk 61. Boto-eske badatorkizu, konzejal, alkate edo diputadu izateko. 

Munita 130. Etzunaten atera diputadu txar bat ere. Or QA 82. Len berekin diputadu izanak eta orain daudenak. 

Basarri 41. Moselle-eko depütatia. Herr 5-10-1961, 3. Aldun izateko, diputau. Erkiag BatB 84. Diputatuen 

kontseilua, Diputatu Nagusia eta Foru Diputatuak dira foru Diputazioko Goi-organoak. EEAA 1984-VI-27, 

2985. 

- DIPUTATU-GAI. Candidato a diputado. Diputau-gei bat [tít.]. On kaixok, zelan daben nai diputau izan, / 

Ikusi dogu emen pobre baten gisan. AB AmaE 223. Badukegu deputatu-gei on bat, kontrariorik gabe: M. 

Guichenné. HU Zez 140. Alkateak bialdu eban Bilboko diputau gei bat erriratu zala ta, Jaun guztiak udaletxera 

joateko esatera. Ag Kr 146. Oroitzeko lukete traba hortaz deputatu-gaiek --hainbertze baita oraiko egunean-- 

bai eta predikariek. JE Med 59. Ybarnegaray, deputatu-gaia, eta Jakes Pekotx thematu ziren oraino zonbait 

egunez. Barb Sup 31. Musde Berdoli depütatü geia. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. En DFrec hay 4 ejs. de 

diputadugai. 

diputatugoa, deputatugoa. Cargo de diputado. Orai kontseilu jeneraletik eta sarrixago deputatugoatik 

kentzera baiteramate. HU Aurp 145. 

diputatukuntza, diputaukuntza. Cargo de diputado. Ak iges egin badagi, agur nire diputaukuntzea [...], 

agur biar edo etzi Bizkaia guztiko jauntxo izatea. A Latsibi 146. 

diputatutza, diputadutza. Cargo de diputado. Nere gaztaroa ta nere diru geienak politika burruketan, 

diputadutzan, irauli ditut. Lab EEguna 68. Zortzi urteko diputadutzak. Ib. 81. En DFrec hay un ej. de 

diputadutza. 

diputaukuntza. v. diputatukuntza. 

diputazio, diputazino, diputazione, deputazione (Chaho). Diputación. v. aldundi. Tr. Casi exclusivamente 

meridional. En DFrec hay 221 ejs. de diputazio, 4 de diputaziño y uno de diputazione. Diputazionia / Pasatu 

zen lehenik, / Nahi zuten xikana / Guzia eginik. Bordel 184. Saritua izan zan 1883.an Bilbon Diputaziñoak. AB 

AmaE 40. Diputaziyo prinzipalak, zertako deretxuak ateratu ditu, basuak txikitzeko eta preziyuak aunditzeko? 

Iraola 59. Gipuzkoako Diputazioaren zaipean dagon Caja de Ahorros deritzanak. Urroz EEs 1915, 59. 

Orretarako bear dan eskuarterik erdia aldundiak (Diputazioak) agindu digu. A Ardi 38. Bizkaiko 

Diputaziñoaren Irakaskintza-Bazkunak. Belaus LEItz 114. Gipuzkoako Diputazioko lendakari Julian Elorza 

jaunak itzegin zigun gero. Muj PAm 9. Aldundija edo (Diputaziñua edo) ixan biarko dok. Altuna 84. Bildu 

ditezela batzarreak Gernikan, bear dan bidez, eta Bizkaiak moldatu dezala bere diputazioa ta ordezkoak, 

Fueroari dagokion bezela. Or SCruz 34. v. tbn. Zub 47 (diputazione). Adolfo Urkijori. Diputaziñoko 


mende. 

277


Lendakaritzatik Piñak atarau ebanian. Enb 124. Oixe sariyoi ei dauko agindute Diputaziñuek agertzen yakon 

azkonar bakotxagaitik. Kk Ab II 141. Donostia-n Aldundi-yauregian (Diputazioan) ditun landoletara bializ. Ldi 

IL 129. Txalogarria izan da gure Aldundi-Diputazioak, baita Aurrezki kutxak egin dituzten lanak. Munita 7. 

Diputazioak bere kostura eta gastura onartu zuen Seinorioko zora etxean. Arti Ipuin 66. Diputazioko artzai-buru 

ta lendakari izan genduan. Basarri 41. Amaika lelokeria Diputazioak egin ditu emen! And AUzta 95. 

Naparroako Diputaziñoaren "Institución Príncipe de Viana"-k daukan euskeraren alde lana egiteko taldean. 

Alzola Atalak 114. Bizkaiko Diputaziñoak (Aldundiak) mille ta zazpireun metroko zati bat egotzi eutsan. Akes 

Ipiñ 8. Diputatuen kontseilua, Diputatu Nagusia eta Foru Diputatuak dira foru Diputazioko Goi-organoak. 

EEAA 1984-VI-27, 2985. Lau Diputazioen eginkizuna da hori. MEIG I 119. Diputazioko liburutegiaren atea. 

Ib. 257. Ze diru-laguntza duzue Diputaziotik? Ib. 116. 

"Comité d'hommes sages et instruits, Laphurtar prestu eta argitu batzuez deputazione" Revol 59. 

dipuztu. "Reyerta (Giz[aburuaga?])" A Apend. 

diraitzi. v. jetzi. 

dirala. v. DELA... DELA... (s. v. dela). 

diramante. v. diamante. 

diranak. v. 1 dena. 

diraus-, dirauts-, etc. v. erauntsi. 

dirdabai (Lar, H). "Sonaja, instrumento rústico" Lar. "Instrument rustique bruyant, à la manière du sistre, formé 

d'un cerceau dont le milieu est tendu d'une peau que l'on bat, ou que l'on met en vibration; tambour du basque" 

H. 

dirdai (AN-larr ap. Asp Leiz2). 1. Brillo, destello; esplendor. v. dirdira, dirdari, dirdaiketa. Tr. Lo 

emplean autores meridionales a partir de 1930. En DFrec hay 10 ejs. Donamarien bekokieri gero ta dirdai 

aundiago darite. Or Mi 148. Elur-dirdaiek. "Refulgencias níveas". Ldi BB 158. Aitaren eder-dirdai / ontasun 

errainu. "Resplandor de la hermosura del Padre". Or BM 90. Neurtzen ari nauzun Begi, / zure dirdaiz, argi 

berriz / soil dakusat / uts --ez, ogen-- naizela ni. "Fulgor". Ib. 28. Baña ilta daukot fede dirdaia. "El brillo". Laux 

AB 74. Eguzkîk jo dun bisuts iduri / pizar-autsaren dirdaia. Or Eus 390. [Begiak] dirdai-jarioka jirabiratzen 

zitunean. TAg Uzt 63. Eguzkiaren dirdaietara. Ib. 226. Andre-Maria arantzan-gora / zabalduz zeru-dirdaia. 

SMitx Aranz 12. Ta Arengan [Jainkoarengan], Aren dirdai diranai: / Andra-Mariri lenengo [...]. Ib. 180. Zerura 

begira, Jainkoaren dirdaia ikusi zun. "Gloriam Dei". Or MB 80. v. tbn. Zait Sof 62. Ugazamaren begi-dirdaian. 

Etxde AlosT 26. Begiak ez zituen umi ez gorri... aitzitik, dirdai alai batek argiturik ziruditen. Mde HaurB 72. 

Begietako gorroto dirdaian nabari zitekenez. Etxde JJ 195. Gorputz-dirdai aundienaz iantzia ere. "Luce 

corporea". Or Aitork 231. Itxaropen-dirdai barria. Erkiag Arran 124. Denak jainkozko dirdaiez apaindurik. Vill 

Jaink 129s. Diruaren dirdaia bai zoragarria! Erkiag BatB 19. Errugabeko zure soin orren / printza zurien zidardirdaiak. 

Gand Elorri 135. Gure egunotan dirdai berriz agertu zaigun literatur tradizio handi zabaletik urruti. 

MIH 234. 

2. (Uso pred.). Brillante. Lênik, tipulaz igurtzi; / gero pizar-autsez utzi dirdai. "Dejándolo reluciente". Or 

Eus 390. Garazi zuri-gorri --ille beltza dirdai--. "De cabello negro brillante". Ib. 20. Orraztu gabe dirdai 

zedukan kalparra. "El pelo le brillaba". Ib. 359. Zidarrez dirdai agertzen eban itsasoko urak bere bizkarra, 

eguzkiak jaurtitzen eutsazan mun eta laztanekaz. Erkiag Arran 155. 

- DIRDAI EGIN. Brillar. Aien igitaiek dirdai zegiten. Or Mi 109. Ireak ordea, Mari, azabatxea bezain 

beltzak, eta neri dirdai dagidatenean, baso bat ardo egosi edaten dudala zirudidan. Ib. 19. Teseu-ren aiztamakillak 

ere bildurgarriak! Muturreko orok txinpartaka dirdai dagite. Zait Sof 136. 

(Con el verbo omitido). Elkarri begiratuz, bi begiek dir-dai. "Con ojos relucientes". Or Eus 288. 

- DIRDAIPEAN. Bajo el brillo. Eguzkiaren azken agur-aldiko argi-izpien dirdaipean. Erkiag Arran 12. 

Ortzea aratz eta garbi agiri zan, eguzkiaren dirdaipean. Ib. 169. 

dirdaiarazi. Hacer brillar. Ondardi luzean / ugiñek ari: / gau-oiala astin, ta / dirdaiaraziz. Ldi UO 30. 

dirdaigarri. Brillante. Arles-yaka luze gorrixta soiñean musker-bizkarra bezalako gerriko nabarraz 

tinkatua, ta ezko-ginbaila eguzki izpiz dirdaigarri. 'Ou se réfléchissait l'éclat du soleil'. Or Mi 46. 


mende. 

278


dirdaika. Brillando. Sapelaitz egal-zuriak eguzkitan dirdaika gora doazi. Or Mi 20. Nik, begiak ezodirdaika, 

begiratzen diot. Ldi IL 21. Gorantz dirdaika doaz osasun-otoi ta samin-oiu oskideak. Zait Sof 62. 

Berriz ortzia dirdaika argitu du tximistak. Ib. 147. Txingika edo dirdaika agerterazten omen zuen aren buruak 

bere iakintzaren berri. Zait Plat 59. Golde muturra berriz, ildoen igurtziz dirdaika. Ibiñ Virgil 70. Neskatxaren 

begietan malkozko bi arri bitxi dirdaika zeuden. NEtx LBB 14. 

dirdaiketa. Brillo, destello. v. dirdai. Aren begien dirdaiketa biziagoetan. Erkiag Arran 91. 

dirdaitasun. Brillo, destello. Etzun arek urietako dirdaitasun zoroaren gutiziarik. TAg Uzt 32. Gaztetango 

dirdaitasun aberatsa zerbait gandutu ta lausotu zitzaiola irudi. Ib. 66. 

dirdaitsu, dirdaizu. Brillante; (fig.) impresionante, sobresaliente, esplendoroso. Bai laister zoala ontzixka 

ur dirdaitsuetan! Or Mi 129. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak eta basaate su-egodunak. 'Les luisantes macreuses'. 

Ib. 61. Marraskilloek bide biurri / dirdaitsuez apaindua. "Brillantes". Ldi BB 144. Ludiko apaiñenen aurrean, 

orok ederretsi-bearreko zaldun-oski garbi dirdaitsuz yantzia agertu bait-zaitzu gizona. Markiegi in Ldi IL 9. 

Urietako bizitza dirdaitsua. TAg Uzt 266. Etzan Libe-rena edertasun ziztatzalle ta dirdaitsuetakoa. Ib. 314. 

Urbillagotzen delarik begi dirdaitsuz agurtzen nau. Zait Sof 114. Antz argia, dirdaitsua du ederrak 

idurimenarentzat. Or EG 1950 (11-12), 61. Bere ezpata dirdaitsua. Etxde AlosT 66. Bizantziako urre ta zilar 

guztiak baino dirdaitsuago. Mde HaurB 8. Begia puntu dirdaitsu bat tink-tink so luzaro egoten bada, begi-zaina 

nekatzen da. Mde Pr 313. Beraren erriaren aldirik dirdaitsuenean bizi izan zan olerkari uren au. Zait EG 1956 

(5-6), 35. Zeru-sabaia izarratu, lore zuri-urdiñez josia zirudian edota pitxi dirdaitsuz ereiniko zelai illunkara. 

Erkiag Arran 21. Elade Aundiko iri eder eta dirdaitsuetan agertu zan Pitagora. Zait Plat 60. Urrunetik lurrak 

borontze dirdaitsuzko ur-zelaia dirudi. Ibiñ Virgil 88. Baiña or orain arima aratza mendi-gaillur dirdaitsuan, 

jainkozko argitan blei-blei. Onaind in Gazt MusIx 149. En DFrec hay 3 ejs. 

dirdaitu (AN-larr ap. Asp Leiz2). Brillar; hacer brillar. v. dirdiratu, dirdaritu. Abar aundi batek, aize 

zakarrak eraginda, aurpegia dirdaitzen die. Txingarrak zurrunbilloan odoietara doaz aserre. Or Mi 95. Zuriarre 

zan garia ari da / oritzen eultzitu-âla; / eguzki-indarrez, beorren lanez / dirdaitu zaio azala. "Le brilla". Or 

Eus 338. 

dirdaizu. v. dirdaitsu. 

dirdarako. "(G-nav), reverberación" A. v. dirdira. 

dirdari (AN-larr ap. A). 1. "Esplendor, brillo" A. v. dirdai, dirdira. Poztutzeko aski det zure begien / 

dirdaria. Jaukol Biozk 77. Gau-oialak, zuta / beltzez, zearra / dirdariz. Ldi UO 28. 

2. "Oscilación, del funepéndulo, dirdaria" Lar. 

3. (Uso pred.). Brillante, resplandeciente. Edurra dago eun barri / --piñadietan ez soilki-- / mendi ta ibarrez, 

dirdari. Gand Elorri 59. Odeiez Jainko-gurdi / irauli diraul, azkar, dirdari. "Reluciente". Gazt MusIx 125. Sirius 

zeruan zegoen dirdari. Ibiñ Virgil 116. [Buruzagi bat] txinpart iario egongo da urrezko orbanez dirdari. Ib. 109. 

dirdaritu. "(AN-larr), resplandecer" A. v. dirdaitu, dirdiratu. 

dirdarka. Brillando. v. dirdiraka. Begiyak ona ta ara dirdarka darabilzkian gizonik? EgutTo 4-11-1918 

(ap. DRA). 

dirderatu. v. dirdiratu. 

dirderatu. v. dirdiratu. 

dirdilka. v. dirdirka. 

dirdir. v. dirdira. 

dir-dir, dir-dir-dir. (Onamatopeya de la acción de brillar). "Onomat. exprimant scintillation, étincellement, 

brillant" H. v. dizdiz, ñir-ñir. Horra nun atheratzen duen sakelatik, dirdir, revolverra. JE Bur 18. Bazterrek 

dir-dir argi dezaten etxekandre pruntta bego. Ox 28. Gain hartan izarrak, dir dir dir, irriz ari zitzazkon, hogoita 


mende. 

279


hamekaren keinua egiten. Barb Sup 38. Hiru begiekilako mamu beltz larri batzu, beren larru leuna dirdir. JE 

Ber 92. Euntzera begi, dir-dir ikusten / segên eguzki-erraiñua. Or Eus 299. Dir-dir-aldiro "Aitaren"-entzat / 

eskuiña nai du jaberik. "A cada vibrar del rayo". Ib. 266. Eliza-sapaitik dir-dir-dir sutan mullo-zati bat erori zen 

(AN). A EY II 90. Begia dir-dir gertatu zako. Or Poem 543. Argi dan Iesukristoz iantzi zaitezte; ilunpetik argia 

dir dir aterarazi zuna. Or QA 178. Sare zuriok leze-horma horietan dir-dir. Mde Pr 108. Bihar iguzkia goizetik 

zeruan dir-dir elizan sartuko baigira. JEtchep 68. Garra zuziaren gaiñean bezala dir-dir agiri bada. Vill Jaink 

70. Zoin xoragarri zuhur eta jakintsunek dir-dir jalgi-arazten dauzkuten egia handien ederra! Lf in Zait Plat 

XIX. Oiñaze ta neke-lorrak bukatzean, zorapenezko argiak dirdir. Onaind in Gazt MusIx 149. 

- DIR-DIR EGIN (H). Brillar. "Scintiller, étinceler, briller" H. Errutin sugar aundik dirdir egiten due 

mendietartean (AN-larr). Orreaga 49 (B dirdir iteute). Aizkorak eta darduak dir dir dir eiten dei (G-nav). Ib. 39. 

Barneko seda leguna, dir-dir-dir egiten zuena. Elzb PAd 4. [Nere makhilak] dir-dir du egiten. Arb Igand 44. 

Mandozain demonioaren begiek dir dir dir egiten dute ilhunbean. Barb Sup 131. Iguzkiak panderoan dir-dir 

eginik. Ib. 167. Nire begi nigarrez beteok, pozez dirdir egiñen dute. Or Mi 121. Garrak dirdir-begi suteko 

tresnetan. Laux BBa 6. Galtzairuak dirdir egin zuen. TAg Uzt 19. Argi ta dirdir egiñez aizatu duzu ene 

itsumena. Or Aitork 276. Hortz zuri haiek dirdir egiten zidatela. MEIG I 60. 

- DIR-DIR ERAGIN. Hacer brillar. Eztañuzko txaliñari dirdir zeragionan eguzkiak. Or Mi 14. Aitzinako 

Historiak eta Antzeak dir-dir daragiote [sastakaiari]. Mde Pr 133. 

dirdira (L, B, BN-baig; Dv, H), dirdir (AN-5vill). Ref.: A; A Apend (dirdir); Izeta BHizt (dirdire); Satr VocP. 

1. Brillo, resplandor; esplendor. "Éclat brillant, rayon" Dv. "3.º (Lc), reflejo del sol en la playa, tierra, etc. 4.º 

rayo de luz" A. "Nere zapatak dirdire ederra daukate. Gaur zure ileak baduela dirdire" Izeta BHizt. v. dirdai, 

dirdari, dirdarako, dirdiradura, dirdirazio, distira, dirdiz. Tr. Documentado en autores labortanos y bajonavarros 

desde mediados del s. XIX. Los ejs. meridionales se encuentran sólo a partir de 1930. Se incluyen en 

esta entrada dos ejs. de dirdir sust., que podrían asimismo interpretarse como usos sustantivos de dir-dir. 

Goibeldu dire harmak, non dute dirdira? Hb Esk 61. Arima sainduak, [...], eraginen du iguzkia bera baino 

argiago eta ederrago, dena dirdira ospetsu batez izarniarazten duela. Dv LEd 258. Bai, gure biziak izan du 

handitasun eta dirdira. Hb Egia 95. Zure lumen dirdiraz / llilluratzen nauzu. Zby RIEV 1908, 759. 

(s. XX). Iguzkiaren azken inharrek urre dirdira bat emaiten zakotelarik bazterrari. JE Bur 137. Ilhargiaren 

dirdira. Ox 113. Ia itzali da beren / begien dirdira. Jaukol Biozk 9. Prantzisko, zera zu, / ta zure izen-dirdira / ez 

liteke itzaldu. Ib. 105. Bazterretan diamant xehe batzuek izar dirdira batez argitzen dute erlikiaren untzia. JE 

Ber 62. Tximisten dirdira. Laux BBa 118. Bixi dabil aizto-dirdira! "El brillo de los cuchillos". Laux AB 95. 

Arrañak uretan barruban egitten zittubezan zurizgora ta dirdiren adi. Otx 133. [Izar] bakarren batzuk ostarteerditik 

/ bizia dute dirdira. Or Eus 267. Dirdir laisterrak argitu ziozkan beginiak Malentxori. TAg Uzt 243. 

Badirudi gaur maitaro bere / barrengo itzala / dirdir oztiñez ikusteraño / argitu dala. EA OlBe 73. Zure zoriondirdira. 

Iratz 191. Kruzado-jantziz jakin-dirdiraz / San Luis-ekin Prantzia. SMitx Aranz 181. [Semea] aren 

ospearen dirdira da (He 1, 3). "Splendor gloriae". Or MB 75 (Ol dirdira; He y TB distiadura, Dv distiradura, 

Ker diztira). Bere begien dirdirai begiratuta. Etxde JJ 27. Gauza bera urrutitik begiratzen baduzu, [...] 

diztiratsu ageri da. Ametsaren aunditasuna ta idealaren dirdira artu oi du. Vill Jaink 128. Dirdirazko 

zuritasunez, elorri. Gand Elorri 34. Gu ere lurrezko gera, baiña bada gugan fedearen dirdira. Vill in Gand 

Elorri 15. Jainkotasun-dirdira begiztatu ondoren, [...], Jainkotasuna bera, Laztanaren itzala ikusten du 

izakietan. Gazt MusIx 169. Diruaren dirdiran ez hadila zora. Xa Odol 202. Ene barruan sartu ote da / ortzadarraren 

dirdira? Xa EzinB 77. Metal-orea hoztu ta "nigredo" mailara heltzen denean bezelatsu agertzen da, 

ebakia, islatua, beltz-dirdiraz nabarmendua. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). 

(Primer término de compuestos). Brillante, con brillo. Sugur-motzaren aurrean pasatzerakoan, txapel okerbeltz 

arren dirdir-ixpilluan ikusi zuan nonbait bere arpegia emakumeak [se refiere al tricornio acharolado]. 

Ugalde Iltz 32. 

2. (H, A). "1.º temblor. 2.º vibración" A. v. dildira. 

- DIRDIRA EGIN. Brillar. v. DIR-DIR EGIN. Sugarrak dirdira dagijan artian / eztago edurren bildurrik. 

Laux BBa 6. Ostartean eguzkik / egin du dirdira. Or Eus 147. Erderazko "cardillo", dirdira egiten duten gauzak 

illunpera igortzen duten argia. JMB (comunicación personal), 23-7-1954. Odol-isuri gorriak dirdira egiten eben 

eguzkitan. Erkiag BatB 51. 

- DIRDIRADUN. "Brillante" A. Yainko-eme andien aspaldiko pitxia ta urre dirdiradun hupa. Zait Sof 125. 

- DIRDIRAN. Brillando. Atzo iruzkia zen / Dirdiran zerutik. Bordel 106. Lepoan mokanesa, yabotan urrea, / 

Bethi ungi dirdiran buruko ilea. Hb Esk 171. Dirdiran ikusten ere Olandresen ibarra. Ox 186. Eliza dirdiran zen 

/ dena argitua. Etcham 195. Izar eder hek dirdiran daude. Ib. 229. Gan da eta han dago izarrak bezala / Bizia 

eskainirik betikotz dirdiran. Iratz 118. 

dirdiradura (Dv, A). "Fulgor, éclat qui brille, étincellement, resplendissement" Dv. v. dirdira. 


mende. 

280


dirdiragai. Cosa que produce brillo, resplandor. Gauza askoren artean ageri diren zenbait dirdiragai: 

urean diren apar txikiak, arrian diren puntu argiak. JMB (comunicación personal), 23-7-1954. 

dirdiragarri. "Éclatant, étincelant, scintillant" Dv. "Brillante, chispeante" A. Ikusten dut argitasun 

dirdiragarri bat, aingeruzko inguru handi bat. Dv LEd 190. Bordariek baidituzte beren gogoetan ortzadarraren 

margo dirdiragarriak oro. ADonostia Itzald II 11. 

dirdiraka. Brillando. v. dirdirka, dirdarka. Bazter guzietaraino dirdiraka jausten ari zen goizeko argi 

gozo hori. Arb Igand 67. Zeruko argi nagusiaren izpiak dirdiraka dabiltz osin aretan. Erkiag BatB 111. 

dirdirakoi. "(Hb), qui brille, qui rayonne naturellement" Lh. 

dirdirant (B ap. Izeta BHizt; Foix ap. Lh). Brillante. "Dizdira haundikoa, que brilla y reluce mucho. Gaur 

iruzki dirdiranta dugu" Izeta BHizt. v. dirdiratsu, distirant. Agertu zitzaien uroski esku-muturreko erloju 

dirdiranta batekin. [...] --Urrezkoa al da? Izeta DirG 112. 

dirdirarazi (Dv). Hacer brillar. [Oihalaren] garbitzen berriz, berdintzen bi alderdietarik, dirdirarazten. JE 

Bur 197. 

dirdiratasun. "(Hb), état de rayonnent, de splendeur, éclat" Lh. 

dirdiratsu. Brillante. v. dirdaitsu, dirdiragarri, dirdirant, dirdirtsu, dirdiratzaile, dirdirgile, dirdizari, 

distiratsu. Andik ezpata dirdiratsuaz adi-erazten / jo bear dezun bidea. Jaukol Biozk 47. Gipuzkoako koroi 

gañeko / pitxi dirdiratsuena. Ib. 48. Begi beltz dirdiratsuak. JE Ber 46. Diamantezko joi dirdiratsuek orai ez 

baliote [...] apaintzen bere kapa handia. Ib. 96. 

dirdiratu (G, AN, L ap. A; Dv, H), dirderatu. Brillar. "Resplendir, étinceler, briller, scintiller" Dv. v. 

dirdaritu, dirdaitu. Tr. Documentado desde mediados del s. XIX. En DFrec hay un ej. Ilea sagerdeka bi 

alde yautsia, / Dirdiratzen duela mazelan behera. Hb Esk 181s. Liño soil finaz, dirdiratzen duen xuritasun 

batekoaz, bere burua estaltzea. "Splendenti". Echn Apoc 19, 8 (Lç argitzen duenez, He dizdiantez, TB distiatzen 

duenaz, Ip distiant, Dv distiragarriz, IBk distiratsuz, IBe argi). Ihurtzuriak abiatu ziren burrunbaz eta simistak 

dirdiratzen. "Fulgura micare". Dv Ex 19, 16 (Ur argitzen). Aizkorak eta darduak dirderatzen dute Ibañetako 

aritztertian (AN-gulina). Orreaga 55 (L-sar dirdiratzen). Gure bizia laburra da; lore baten pare goizian 

iduzkiaren aintzinean dirdiratzen dugu. EE 1884a, 315. Jesukristoren Odolak zaitu [Gurutze Saindua] / 

Galbarioan gorritu: / Deusek geroztik munduan ez du / Zuk bezenbat dirdiratu. Zby RIEV 1908, 285. Noeri 

dirdiratu zitzaion begia, / Horra, horra nun zuen Ararat mendia. Ox 19. Iguzkiak bezala dirdiratzen ere 

zuelakotz, ganderailua galdatzen dio muthilak Basa-Andereari. Barb Leg 126. Begitarteak dirdiratzen zion 

iguzki batek bezala. Zerb IxtS 39. Ileak karatosaz eta olioz lehun dirdiratuak zituzten. Larz GH 1959, 86. 

Askoren begietan lastimazko negar-anpulo bat dirdiratzen zen. Arti Ipuin 29. Pariseko karrikak dirdiratzen 

zuten argi bizi aiekin elurren artean ortz-adarra iduri. Izeta DirG 97. 

dirdiratzaile. Brillante. v. dirdiratsu. Zure ezpañak dirade / dirdiratzailiak, / eta agoko ortzak / urrez 

estaliak. In Onaind MEOE 967. 

dirdirazio. "(G), reverberación" A. 

dirdirgile. Brillante. v. dirdiratsu. Abendaren ontasun berexi ta dirdirgille bitxia galtzerat ez uzteko 

egiten ditugun alegiñak. EEs 1920, 126. 

dirdirikatu (B ap. A; Dv). "Brillar con mucha intensidad" A. 

dirdirka, dirdilka (Sal, R ap. A). Brillando. "Reverberando" A. v. dirdiraka. Izarrak dirdirka ari ziren. Or 

Mi 99. Rodano goizeko argi gorriz dirdirka ari zen. Ib. 117. Txinpartak bezela zebiltzkion begiak betzulo 

sakonetan dirdirka. TAg Uzt 180. Eguzkiaren argipean dirdirka diarduen itxaserriak ziztatzen digue begininia. 

Ib. 93. 

dirdirria (det.). Neska gaiztuak orduan eta gogotiago eragin zion panderuari eta eragozten zion jendiari, 


mende. 

281


ateratzen zuan ots-dirdirriakin, Jaungoikuaren itza aditzia. (Interpr?). Bv AsL 143. 

dirdirtasun. Resplandor. v. dirditasun. Eguzki ta izarrak beren argia ematen bai dute beren dirdirtasuna 

batere galdu gabe. Inza Azalp 57. 

dirdirtsu. Brillante. v. dirdiratsu. Orren izar dirdirtsuak daude gaur! Inza Azalp 33. Pitxi gelgarriz josi / 

industun dirdirtsuba. "Collar iridiscente". Laux BBa 63. Eguzkia sartzerakoan, ibarra gorri eta dirdirtsu egiten 

danean. Sabiag Y 1934, 26. 

dirdist. v. dirdiz. 

dirditasun. "(R), brillo" A. v. dirdirtasun. 

dirditsu. Brillante. v. dirdiratsu. Begi gaxoak! Ezer eztet ikusi unkigarriagorik... Bustigabekorik ere ez, 

ain dirditsu. Ldi IL 42. Or gure oñarri-dirutza: bi milloi dirditsu. Ib. 117. 

dirditz. v. dirdiz. 

dirdiz (V, AN-gip), dirdist, dirdits, dirditz. Ref.: A; A Apend (dirdir); BU Arano. 1. (Sust.). Brillo, resplandor. 

"Reflejo del sol en la playa, tierra, etc." A. "Dirdiza botzen (botatzen) due, se dice de cosas brillantes" BU 

Arano. v. dizdiz, dirdira. Zure izenaren dirdist bizia. Jaukol Biozk 34. [Udaberria] gazteentzako, 

maitasunezko / illargiaren dirditsa. Ib. 94. [Izar] aren argi txit zoragarria! / Aren dirdits maitakorrak! / Urruti 

dagon semearentzat / bai dirdits osasunkorrak! Ib. 19. Ez-ilkorren dirditz-ustaiak. Ldi IL 37. Izarrak dirdiz 

zidarrezkoak egiten ditue. Erkiag BatB 168. 

2. dirdits. (Como onomatopeya). Oraindik ere mendi goi-goian / dirdits elurra. Jaukol Biozk 36. Zeru 

urdiñean begira dirdits / orrenbeste izar. Ib. 37. 

- DIRDIZ EGIN. Brillar. Ara, illargiak maiteki dirdits / dagi itsasoan. Jaukol Biozk 37. Oraindik ere dirdits 

dagite belar-gañean / Goñiren malko gartsuak. Ib. 69. An urruti samar, dirdiz egiten eban Donostiako argiak. 

Erkiag Arran 67. Emakume begietako iñontz tanta ederrak dirdiz egien. Ib. 184. 

dirdizari (G ap. A). Brillante. v. dirdiratsu. 

dirdizka, dirdiska. Brillando. v. dirdirka. Zerua izar zegoen dirdizka. Or Mi 99. Intza-tantozko koroi 

ederra, / dirdizka buru-gañean. Jaukol Biozk 80. Itsas-barrura euzki gartsua / sartzera doa... / Dirdiska, berriz, 

sutan bezela / dago itxasoa. Ib. 36 (v. tbn. 59). Izarrak dirdizka ziarduen ozkarbi zabalean. Erkiag Arran 47. 

dirdizkira. "Garabatos en escribir, dirdizkirak. Lat. Vacilantes litterae" Lar. "Dirdizkirak, pieds de mouche, 

lettres mal formées, griffonnages" H (ap. Lh), pero no lo encontramos en Harriet; H estará en lugar de Hb. 

direktore, diretore, direktor. Director. "Direktoria, directoire" Revol 60. "Txikitero amorratua da Bandako 

diretoria" Elexp Berg (s.v. txikitero). v. zuzendari. [Ordenako] bisitadoreak, direktorak, gobernariak. Harb 

440. Nehork konfesor zuhurbat eta prudenbat, har dezan bere gida eta bere direktor. Tt Arima 70. Izan dezagun 

artha [desira berri] horren gaiñean konseillu hartzeaz gure Diretora-ganik. He Gudu 153. [Konfrariako] Jaun 

Direktorrari. Mercy 37. Jaun direktor edo gidariak eraginen dü irakurte bat. Ib. 29. [Fabrikako] direktore 

jaunaren / disposizinuan. DurPl 116. Bizitzeko erregela bat galdetzen ohi diote bere bidariei edo direktorrei. Dh 

46. Azpeitiko apaizen / diretoria. AzpPr 96. Zu berriz alper danen / diretoria. Tx in Imaz Auspoa 24, 148. 

[Bandako] zuzendari edo diretoriak amaika zeregin izaten dau. SM Zirik 20. Tekniko aleman bat ebillen 

Plaentxiako kañoi-fabrikan, Alemaniarako eiten ziran biarren diretore. Ib. 38. En DFrec hay un ej., meridional, 

de direktore y otro, septentrional, de diretur. 

direkzione. v. direzio. 

direla. v. DELA... DELA... (s. v. dela). 

direlako. v. delako. 

direnak. v. 1 dena. 


mende. 

282


direnak direla. v. dena dela. 

direnak diren. v. dena den. 

direnak ere. v. dena ere. 

diretore. v. direktore. 

direzio, direzione, direkzione. 1. Dirección, señas. Oil beztad erraitra non baratan den eta karten 

direkzionia, etzadan ekun sospetxarik galten drela. Mdg 142 (direzionia en págs. 138 y 141). 

2. direzino. Dirección, sentido. Asi yakezan jarraika. Baiña alperrik! Buru-austea euken makala 

norantzakoa (direziñoa) jakiten! Bilbao IpuiB 243. 

3. Dirección (de un vehículo). Bañan automobilla, berak nai zuan tokira; direzioko barra arrastaka 

baitzetorren. Salav 62. 

dirijitu. 1. Dirigir, enviar. Orazinoe guztijak arteztu edo dirijietan jakaz Jaunari. Astar II 52 (v. tbn. 51). 

Dirigirse. Baia aiñguriuak, dirijitan zelarik emazter, erran zabein. Hual Mt 28, 5 (Samper itzultzen zelarik). 

2. Dirigir (una banda). v. zuzendu. Trankil asko dirijidu eban gure erriko bandia. SM Zirik 105. 

dirontzi. v. DIRU-ONTZI. 

dirrinda. "(Onomat.), bruit, son produit par un objet qu'on lance avec force et qui vibre" H. v. firrinda. 

Artetan kristailezko kopa argien dirrindak zorionez gainditzen dituela gazte lorios horien bihotzak. Etcheb 

MGaric 176 (ap. DRA). 

- DIRRINDAN. "Dirrindan, dirrindaka arthikitzea, jeter avec violence" H. 

dirrindaka. "Dirrindaka arthikitzea, jeter avec violence" H s.v. dirrinda. 

dirrindatu. 1. "Lancer avec violence" H. 

2. Hacer sonar. Dirrinda oxenki! Zeinu egizue / Goiz bat ederra. GAlm 1961, 57 (ap. DRA). Dantza iduriko 

urrats batzuekin, musika segituz, ezpatak kurutzatzen dituzte neurriz dirrindatuz. Lf in Casve SGrazi 13. 

dirtada. "(V-arr-m), relámpago" A. v. tximista. 

diru (V, G, AN, B, L, BN, Sal; Lcc, Volt 41, Deen II 35, SP, Mic 6v, Urt I 37, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Dv, 

H). Ref.: A; Iz Ulz, ArOñ (dontzu); Zubk Ond; Etxba Eib; Holmer ApuntV 18; AtBou 385; Elexp Berg. 1. 

Dinero. "Eskuko dirua, argent que l'on a en main, disponible" H. "Diru-morra, bolsa de dinero. Diru-pilla (AN- 

5vill, G-to), montón de dinero" A. "Diru dontzi oi, ese maldito dinero" Iz ArOñ (s.v. dontzu). "Ixkixua ta Garibi, 

ezdek dirurik poltzan agiri" Ib. 139. "Dirua-eskuan, al contado. Dirua eskuan dabillenak, gauza guztiak dittu 

merkiago." Etxba Eib. "Dirua bota, disipar el dinero, despilfarrar" Ib. Cf. LzG: "Basadiru, especie de impuesto 

que pagaban los pueblos de la comunidad de los montes de Izqui. [Documentado ya en 1767]". Cf. alda-diru, 

SUKALDE-DIRU. v. diharu, txindi. 

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, excepto en el extremo oriental (pero sí en Oihenart (Pr 313), 

Tartas y Archu). Junto al casi general diru asko, diru anitz, hay diru handia 'mucho dinero' en Cardaberaz (Just 

71), Larreguy, Zavala, Iturriaga (Fab 40), Iztueta (C 135), Soroa (Bar 59) y Aguirre. En DFrec hay 634 ejs. 

Hire dirua hirekin gal dadila. Lç Act 8, 20. [Polsea] diruz adornadurik. Lazarraga 1182v. Garia pagatzen da 

diruagaz, / dirua bere bai beste gauzakin. Ib. (B) 1194vb. Diru gitxi dauenak / bekaz oñak eskuan. RS 453. Jaun 

emen izatu dena da legat bat, zoiña etorri baita elizek Erregeri eman behar dioten diruaren errekobratzera. (c. 

1597). FLV 1993, 464. Diru gabeko andirasuna, su bagerik berzuna. RIs 25. Erabazi duela diru asko. Ber Doc 

108r. Ez dirurik gastatu. Ax 319 (V 212). Ezta ez birjinitatea, diruaren pisuz eta gure indarrez eta berthutez 

erdiesten den gauza. Ib. 363 (V 240). Joana, badakizu nola zor naizun Zaragozako arzobispoaren erraziotatik 

aniz diru. (Valdizarbe, 1656). FLV 2004, 334. Obedienziak gure bihotza, kastitateak gure gorputza, eta 

pobreziak gure dirua konsekratzen diote Iainkoaren amorioari eta serbitzuari. SP Phil 245. Iokatu zian dirua. Tt 

Onsa 69. Hirien eta probinzien / Diru errenta handia. Gç 202. Indietan det senarra, dirua franko duena. Lar Cor 

152. Gilzatzen dute diru kutxa. Mb IArg I 313. Gau ta egun sustoz beterik bere diruan beti pensatzen. Cb Eg III 

349. Gaitzitu zitzaion hala galtzeaz hanbat diru balio zuen ura. Lg II 218. Maitatu zuen dirua. Brtc 110. Zure 

xede printzipala ez bedi izan diru irabaztekoa. Ib. 11. 


mende.


(s. XIX). Zeuk orduan arrañakaz / aterako dozu diru andia. Zav Fab RIEV 1909, 34. Dirua aurreratzeagatik 

obligatzen dituztela nekazari gaisoak ematera gari edo artoa txit merke. Mg CC 115. Diru asko gatik ere ez 

ninduen salduko. VMg 29. Diruagana edo ondasunagana gure biotza itxatxirik dagoala? Gco II 31. Diru zorroa 

topatu. AA I 625. Irabazian ipiñi dezun dirua merkatariren bategan, euneko seian. AA II 192. Diru hura baliaarazi 

behar da. Dh 206. Kodizijosuba ez dala diruz aseko. fB Ic II 265. Izan bedi diru ugari eta ondasun 

zabalenen jaube. Astar II 223. Itzaiak diruaren otsa zirrin zarran eragiten bazion zizkuari. Izt C 179. Diru gaitza 

balio dukeen zureria. Dv Lab 369. Goizian diru kontatzen. Xe 233. An ez du baliyoko / batere diruak. Ud 108. 

Bide txarreko diru onek etzion pakerik ematen. Bv AsL 69. Egin biar diguzu etxia eta zere dirutik. Ib. 127. Ez 

dala gure ditxa lurreko diruan. AB AmaE 408. Diru ederrik artuko zuan beraz? Sor Bar 95. Diruagaitikan 

ezkontzen aizela. Apaol 46. Paperrak diru metalea balio duela. Elsb Fram 156 (cf. infra DIRU-PAPER). 

Bihotza nekhez dio / diru hutsak ondu. Zby RIEV 1909, 226. Dirudunak xahu dezake diru. HU Zez 73. Diruzko 

laguntza eske. Ib. 141. Bethi diru maileatzen ari zirenak. Arb Igand 133. Euliya esnetara bañan etzanaguak 

zirala [...] diru-usaira. Moc Damu 27. Diruaganako zaletasunaren gañean. Itz Azald 213. 

(s. XX). Paperra dirutzat ibiliz. JE Bur 118. Mañasik berak aurreratuta eukazan diru apurtxoakaz. Ag Kr 

158. Jesus, ori da diru pilloa! Diru olaren bat euki dau ala? Echta Jos 345. Dirue eiten baño, jagoten gatxago 

(V-arr). "Más difícil es guardar el dinero que el hacerlo". AEF 1921, 49. Badaki Jaunak, diru gutitan, oi! Judas 

orrek saldurik. Ox 75. Diruaz nai dan guzia irixten da gizonengandik. Inza Azalp 122. Egunean-egunean 

egindako diru-altxorra. Mok 7. Diruaren boterea! Zub 43. Surik barik eiten dau / diruak berotu. Enb 164. 

Konfiantzaren faltarik ez du / diru askoko gizonak. Tx B II 151. Sakelian naiko diru izan ezkero. Alz Burr 42. An 

urte batzuk eginda, diru zati polit bategaz etortiarren. Kk Ab II 130. Diru-biltzea poliki asia da. Ldi IL 75. Dirutrukatzaleak. 

Ir YKBiz 58. Diruak diru balio dik. "Tanto vale un dinero como el otro". Or Eus 391. Dirua parra 

parra irabaziaz, ugazabak ola ta lantegi barriak errez egiten dabez. Eguzk GizAuz 61. Apustuaren berria-ta, 

alde batera edo bestera dirua jarriko zukeen askok. TAg Uzt 134. Urhe eta zilhar, ibai bat diru pirrikitan eta 

harramantzan. Lf Murtuts 2. Zure diru-eskea ontzat artua izan da. NEtx Nola 15. Kutxa bete diru. Munita 65. 

Gurasoek utzi zioten diru apurra janaz. Mde HaurB 6. Diru usaiñean alargun edo neska-zaharren batekin 

ezkontzen. Etxde JJ 171. Dirua parra-parra bildu zuten. Anab Poli 112. Diruz bezin aberats zenituan 

kristautasunez. NEtx Antz 154. Diru aurreratzalle, nai ta nai ez. SM Zirik 74. Diru ona da, erregearen diru 

zaharra, zilarra. (Diru moeta bat jaurtikitzen du airean). Arti Tobera 289. Enparantzetako diru-aldaketa mai 

ondoantsu. Zait Plat 89. Urrunetan dituan ondasunak diru biurtu. Erkiag BatB 161. Diru-jokoan bere, ez zan 

azkena. Ib. 24. Orduan gerrikoan izaten zan diru-poltsa. And AUzta 38. Diru hanitz izan-zak, eta bihotz erakusle 

frango izanen duk! Larz Iru 108. Diru eskasia duk eman estakuru. Xa Odol 201. Diruarekin nahiago dugu guk 

kurritu mundua. Xa EzinB 129. Batek tratua egin du eta / Dirua kobra bertziak. Mattin 38. Diru-trukarien 

mahaiak. IBk Mt 21, 12 (Lç kanbiadorén, He moneda ganbiatzailleen, Dv aldatzaileen, Ol dirularien, IBe dirukanbiatzaileen). 

Dirua ez da zoriona. MIH 88. 

v. tbn. Volt 235. Cap 114. OA 164. Acto 83. LE Prog 124. JJMg BasEsc 276. A Ardi 2. Etxeg in Muj PAm 18. 

Lek EunD 19. Osk Kurl 213. 

(V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). (En sintagma nominal plural). "Acinar, juntar dineros, bildu, biribillatu 

diruak" Lar. "Quartos, dineros, diruak" Añ. Cf. infra DIRUAK BALIO. Tr. Bien documentado en autores de 

todas las épocas. Ene kapea oial ona da, / neure diruak kostarik. Lazarraga 1195r. Ene eta adiskideei 

enpruntatu diruak, / eztezazula permeti diren urtan galduak. EZ Man II 131. Bihurtu zen alegerarik bere 

diruekin etxerat. Ax 430 (V 279). Ematen zion besteak, ar zezan berak nai zuena, zituen diru guzien giltza. Mb 

IArg II 345. Munduko diru guziak izatekotan ere. Lg I 316. Ilondoán berzéi txukátu nigárrak zure dirues. LE 

Prog 110. Diruak harturik / dua bere etxera. DurPl 77. Erriko diruak gobernatzen dituztenen artean. Mg CC 

174. Kastau dituban dirubak. Mg CO 59. Bear, jan ta diruak batu. Añ LoraS 100. Otsa eragiten zien diruai, 

aditu zezeen soñua. AA II 67. Orain dirubak emongo lituke pozik, laguna ez eukitia gaiti. fB Ic III 351. Diruak 

amaitzen jakeezananian. Ur MarIl 22. Diru aien berririk etzutela. Lard 57. Etxiak saldu, diruak urtu / orain 

guziontzat kalte. Xe 273. Au esan ta, zituan diru guziak utzi Apostolu santuen oñetan eta irten zan. Bv AsL 39. 

Sartuagaz bat diru danak poltsan. AB AmaE 290. Aberats zikhoitz batek / metaka diruak / Bethi oso zaduzkan / 

kutxan giltzatuak. Zby RIEV 1908, 764. Eskola, eri, pobre laguntzeko diru batzu. HU Zez 151. Biderako diruak / 

emongo badoguz. Azc PB 316. Diruak baño eu naiago aut. Echta Jos 97. Oixtian jokatu diruen lehen bai lehen 

berreskuratzen. JE Bur 32. Ekarri bearko ditu mutillak ezkontza-diruak. Ag G 39. Aitu zaizkit diruak. Urruz Zer 

45. Nor milla arraio ixan ete da niri emendik diru biribil polit ederrak ostu daustazana? Kk Ab I 101. Or dozu 

ospia ta betoz diruak. Ib. 96. Adiskide ta diruak uzteak, ekarri zizkidan adiskide ta diru berriak. Or SCruz 127. 

Nere diru geienak politika burruketan, diputadutzan, irauli ditut. Lab EEguna 68. Or esandako diruez gañera. 

Ldi IL 123. Ez dizkidazu diru oiek ukatuko. ABar Goi 36. Guk, Xiberotarrek diru horiek oro eman? Lf Murtuts 

50. Bere diruak erorrek zaitu itzak. Etxde AlosT 22. Gizarteko indarrak, gaiak eta diruak zertarako enpleatzen 

dira? Vill Jaink 178. An zituen ebatsitako diruak. Izeta DirG 122. Diru ederrak emon ditu aren orde. Erkiag 

BatB 137. Guk zure diruekin egin bazkaria. Xa Odol 139. Etxe-zokuan / bere diruen kontatzen. Mattin 126. 

v. tbn. Dh 197. Elsb Fram 66. Barb Leg 66. Larz Senper 58. 

(Precedido de cuantificadores). Suma (de dinero). Talent bat diru, erran nahi da, dirutze handi bat. Lg I 


mende. 

284


372. Ehun eta hogoi talent urre, zeinek baidakharkete zortzi million diru. Ib. 334. Agintzen dio hetarik bakotxari 

eguneko kornadu bat diru. Lg II 195s. [Ur haren balioa] izan baitzen estimatua ehun ta berrogoi eta hamar 

libera diru. Ib. 217. Berrogoi eta hamar libera dirurekin. "Une somme de cinquante francs". Barb Leg 22. 

"Personificación del dinero, como Don Dinero de Quevedo. Diru, zaldun aundixa alde guztietan" Etxba Eib. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, VocBN, H). Moneda. "Talento, anziñako diru balios bat" Lar. "Diru 

urrezkuak geixago balio dau zidarrezkuak baño, eta onek txanponak baño, la moneda de oro [...]" Etxba Eib. v. 

DIRU-PEZA, moneda; txanpon; dirutxo. Tr. Documentado en todos los dialectos (para el suletino v. diharu 

(2)), desde Leiçarraga. [Iudasek] itzul zietzén hogei eta hamar diruak. Lç Mt 27, 3. Errezibitu zuen talentua 

eta dirua estalia eta ehortzia eduki zuen. Mat XI. Diru bat edo erhaztun bat galtzen duzunean. Ax 78 (V 52). 

Urreak bertze diru guztiei eramaiten derauen abantailla. Ib. 158 (V 106). Ezkonzen zen andreak eramaten 

zituen iru sueldo edo diru txiki bere senarraren itxera. Mb IArg I 178. Jesus bere maisua ogei ta amar dirugatik 

saldu zuen. Cb Eg II 150 (Gco II 15 dirugatik, Itz Azald 34 dirugaitik). Ogei ta amar diru zillarezko. Ub 85 (tbn. 

Lard 437, Inza Azalp 66; cf. Lar: "Denario, diru zillarrezko bat"). Au zan moneda edo diru modu orduan usatua. 

Mg CC 122. Saldutia zeruba errial edo diru batzuk gaiti? Mg CO 72. Ogeita amar diruan. AA III 575. 

Denarioa, Erromatarren diru bat, gure hamar sosekoa baino gehixagokoa zena. HeH 75n. Milla zillar diru eman 

diozkat. Lard 22. Ogei ta amar dirutan / egiñik tratua. Xe 354. Urre gorrizko iru diruak. Bv AsL 410. Urrezko 

diru distiarietan. Otag EE 1881b, 61. Erreal zidarra esaten iako makur-erdiko diruari. A in Mg PAb (ed. 1899), 

16n. Nik eztaukot diru bat baño. Altuna 107. Yoango zala zeiara, biko diru bat truketan. "Una pieza de a dos". 

Or Tormes 97. Denarioa Erromatarren diru bat zan. Ir YKBiz 209. Amairu diru izan eta / ezin galdu amalau. Or 

Eus 162. 70000 piastra (ango dirua) eskatu zizkaten. A. Zavala in Goñi 14. Arresi gabeko iritan bizi direnak, 

dirurik edo txanponik eztutenak. Vill Jaink 24. Diruak burdin zurizkoak ziran, balio gabeak, musian jokatu ta 

hamarrekotzat ezpazan. Osk Kurl 191. Bi Alemaniak diru bera. (Titular). Herr 12-7-1990, 2. 

- DIRU-ADAR. Partida de dinero. Orixe berriz argitaratzea, orra bada oraingo lanbiderik egokiena ta 

bearrena. [...] Ortarako bear izango genuken diru-adarra, mamitsua nolanai ere... Orain bertan ez dizuet 

adiraziko. Erkiag Egan 1956 (3-4), 68. 

- DIRUA (DIRU ASKO, etc.) EGIN. Tr. Diru egin es poco frecuente (lo hallamos en Aguirre, Larzabal y 

Basarri); en general se emplea determinado: dirua (diru asko, etc.) egin. a) Ganar dinero. "Adinerarse, [...], 

diruak egin" Lar y Añ. Diru hanitz zuela eginen, / eta aisa zela aberatsturen. Arch Fab 177. Guzietaz diru da 

hari egiten. Gy 281. Diruak egiteko / da modu ziurra. Azc PB 319. Artzaingotik nahi badu diru egin. Larz Iru 

28. Zalla dek diru egitea. Ag G 251. Bera nola izandu baitzan Ameriketan, eta diru pixka bat nola egin baitzuan. 

Ill Testim 6. Zelan atondu zan ain aldi laburrian ainbeste diru egiteko? Kk Ab I 76. Naiko dirua egin du. Tx B II 

85. Nola egin duk diru ori? Or QA 47. Buru asko barik be naiko diru egiten dot nik. Bilbao IpuiB 99. Atzo 

egindako diru pixarrak / gaur nolatan dauzkan janik. Azpillaga in Mattin 127. 

b) Costar dinero. Belhar miragarri eta diru handia egiten zuen baten uretik. Lg II 217. Nahi duzu jakin zer 

diru egiten duken pintaka? Beha hunat: absinthe, 95 libera; angelique 150. JE Bur 88. Diru asko egiten dabe 

orain Regoyosen kuadruak. Alzola Atalak 139. 

Dar dinero (un producto). Modu onetan saldutzen dan sagardoaren balioa, orain diru asko egiten daben 

denporan zertxobait izan arren, ugaritasunak merkatzera dakarrenean, utsera biurtzen da. Izt C 142. Tipulak 

aurten diru aundiya egiten du. Sor Bar 59. Arrañak diru asko egingo daben ustea bada. Ag Kr 39. Arraiña 

naikoa samar erabillen arren, diru ederra egiten eban saldukeran. Erkiag Arran 113. Esneak diru egiten du. 

Basarri 142. 

- DIRUAK BALIO. Valer mucho dinero. [Kafe eder] orrek diruak balio ditu Frantzian. Etxde JJ 41. Ontziak 

bota ta bota an zijoan dantzan diruak balio zituan olioa. Anab Poli 61. 

- DIRUAREN DIRUZ. "Diruen diruz, a fuerza de dinero (V)" A EY III 293. Lan andi domutsu onek markes 

jaunak diruaren diruz eragin ebazan. A EEs 1916, 111. 

- DIRUAREN PUNTAN. Por medio del dinero, a cambio de dinero. Hamar bat pilotari tugu ferietan, / arrotz 

ezdeus batzuen diruaren puntan. Ox 180. 

- DIRU-ARKA. "Diruarka, erario, arca de rentas reales" Lar DVC 208. 

- DIRUARREN. Por dinero. Dirurren saldu ninzan esklabea. Lazarraga (B) 1181vb. 

- DIRUA ATERA. Tomar dinero prestado. "Emprunter d'argent, diru atheratzea" Ht VocGr 352. (No incluimos 

aquí los ejs. de dirua atera, 'sacar dinero'). Behar ditut ama zenaren joiak estimarazi eta hek berme, dirua 

behar dut athera. Larz Iru 100. 

- DIRU-AULKI (d.-alki Lar Dv). Mesa de cambio, banco. "Banco de dineros" Lar. "Trapacete, libro del 

banquero, dirualkidunaren liburua" Ib. v. DIRU-MAHAI. Eta, zergatik ipiñi etzenuen nere dirua dirualkian? 

'Ad mensam'. Brunet Lc 19, 23 (Lç bankean, He irabazian, TB ganbioan, Dv mailegura, Oteiza bankura). 

- DIRU-AURRERATZAILE. Prestamista. Diru-aurreratzaille batek zordun bi ebazan. Batek bosteun denario 

zor eutsazan. Ker Lc 7, 41 (IBk, IBe diru-aurreratzaile; BiblE diru-mailegari; Lç, TB, Dv hartzedun, He, 

Brunet (h)artzekodun). 

- DIRU-BATZAILE. Recaudador. [San Mateo], erriko dirubatzalla zana, geratu zan Apostolu eginik. Ur 

MarIl 88s. 


mende. 

285


- DIRU-BILTZAILE. "Aeruscator" Urt I 351. 

- DIRU-EGARRI. v. DIRU-GOSE. a) Sed (ansia) de dinero, codicia. Diru-egarriz eta zentzun gitxiz alogerak 

gora ta bera erabilte ori. Eguzk GizAuz 142. Diru-egarriz, herritik kanpo joatea? Iratz 178. Sortu da, ordea, 

diru egarria baso-jabeetan. Munita 129. Diru-egarri larregikoa sartu oan etzagunen biotzetan. Akes Ipiñ 25. 

Diru egarritan auzoko bat erail zulako. Etxde JJ 185. 

b) Sediento de dinero. v. diruzale. Bañan baso-jabeak diru egarri dira. Munita 22. 

- DIRU EGIN. v. DIRUA EGIN. 

- DIRU-EMAILE. Prestamista. Diruemaille batek bi zordun zitun; batak bosteun denario zor zizkion. Or Lc 7, 

41 (Ker diru-aurreratzaille). 

- DIRU-ERREMENTARI. "Persona avara, codiciosa (Vc)" A EY III 250. 

- DIRU-ETXE. Banco. "Casa de moneda" Lar. v. DIRU-MAHAI, banku. Diru-etxeak lapur-etxeak dira. Ag 

G 354s. Españiko Diru-etxe, "Banco de España" deritzanak. Urroz EEs 1915, 59. Gaur diru-etxe baten buru edo 

artezkariya danari. Kk Ab II 190. Diru-etxeai nai domudunai dirua eskatu. Eguzk GizAuz 80. Zuen diru-etxe 

orri eun mila pezeta eska nai nizkioke. NEtx Nola 15. Diru-etxean dana gordeta eukiteke. Erkiag BatB 137. 

Lagundu didate beste auek: Donostiko Aurrezki Kutxa biak: [...]. Gero Bizkai Diru-Etxeak, Bilbo-Diruetxeak, 

[...]. NEtx LBB 5. v. tbn. MIH 172. En DFrec hay 10 ejs. de diru-etxe. 

- DIRU FALTSU. Dinero falso. v. DIRU GAIZTO, DIRU TXAR. Eztezazuela har diru falsoa diru onarekin. 

SP Phil 311. Munduban iragoten dira aldi batzubetan eskritura ta diru palsoak. Mg CC 44. Diru faltsu egiteko 

lur pean hautatzen diren kaberneri. Elsb Fram 68. 

- DIRU-GAI. Objeto convertible en dinero. "Acuñar moneda, dirugaia diraiskatu" Lar. Kofradi-kongregazi 

bereko argiarenzat zenbait diru edo diru-gai uztea. Mb IArg I 326. 

- DIRU GAIZTO. Dinero falso. v. DIRU FALTSU. Itsu gaisoak artzen du ontzat uzia, ta gauz ustel ta diru 

gaistoa artu ta ere, pozdun ta bero dabill. Mb IArg I 220s. Pagatu ez duanak zoorren bat, edo diru gaiztoarekin 

pagatu duenak. Mg CC 211. 

- DIRU-GORDETZAILE. "Tesorero. Juan de Lastur, Flandesen Españatar gerralarien dirugordetzalla zanak 

(Ag, 1894)" JFlor. 

- DIRU-GOSE (V-gip, AN-larr; Hb ap. Lh, Dv). Ref.: Etxba Eib; Asp Leiz; Elexp Berg. v. DIRU-EGARRI. a) 

Ansia de dinero, codicia (litm. 'hambre de dinero'). "Diru gose madarikatua! loc. equivalente al 'auri sacra fame' 

del latín" Etxba Eib. "Ansia inmoderada de dinero" Asp Leiz. v. DIRU-NAHI, diruzaletasun. Diru goseaz 

limosna txit gutxi egiñaz. Mg CC 115s. Beintzat ez dau itxutuko au diru gosiak. Mg PAb 50. Diru goseak 

darabiltza. VMg 2. Dirugosiak geituten dau sarrazenuen gaistakerija. Ur MarIl 21. Barreatu zan, Jerusalendik 

igesegindakoak sabelak urrez beteak zeuzkatela, eta diru gose onekin, [...], sabela idikitzen zioten. Lard 544. 

Non dira diru-goseak moltzatu dituen urhe eta zilharrak? Dv LEd 250 (Cb Eg II 140 kodiziak). Diru goseak 

nindun emendik eraman. AB AmaE 285. Guziz dutelako urhe eta diru gose eta egarri bat. Elsb Fram 170. v. tbn. 

Sor Gabon 63s. Hik, bai, diru gose zorrotza. Zby RIEV 1909, 109. Bertzeak, diru gose tzar bati zarraizkola, 

auzo herrirat dohazi. Arb Igand 75. Zenbat dire diru-gosek eta okerkerik ozkatuak! Or Mi 79. Nere diru 

gosearen gatik, ni, orai, izpiritu gaixtoak hartua naiz. Barb Leg 127. Urrengo batez isilduko du / diru-gose ezinisilla. 

Or Eus 400. Frantziako erregeak ez balu halako diru gose izigarria erakutsi. Lf Murtuts 50. Bestentzat 

diru-gose larriegiak! NEtx Antz 104. Erantzi etzazu diru gosearen lapardiak. "Silvosa dumeta avaritiae". Or 

Aitork 398. Dirugosez dirua gorde. Ib. 204. Gure egunotan diru-gosea iñoiz baiño geiago dabil munduan. Vill in 

Bilbao IpuiB 8. Biotzetan diru-gose gorrie sortu oan. Akes Ipiñ 23. Begira ta gorde zuen buruak diru-gosetatik. 

Ker Lc 12, 15 (IBe dirugose; Lç, He, Oteiza, Brunet abarizia, TB lukhuranza, HeH zikhoiztasun, Dv 

jaramankeria, Ol eukimin, IBk ondasungose). Bere eta besteren dirugoseak bortxaturik. MEIG VIII 35. 

b) (Dv, Elexp Berg). Codicioso (litm. 'hambriento de dinero'). v. diruzale. Diru gose batek, [...], bil beza 

haren bihotza asetzeko behar den bezenbat urhe ta zilhar. Dh 177. Ez direla jaun errient guziak batzu bezen diru 

gose. HU Zez 210. Beti diru gose direnen ametsak utzirik. Zerb Azk 41. Alipi zintzoa ez da diru-gose. Or Aitork 

142. [Sofista] aien izkera dala-ta, bekozko ilun edo ortzargi dirala-ta, diru gose dirala-ta. Zait Plat 117. Muga 

hortan pasatzale diru gose batzuek gosez eta hotzez hiltzerat utzi dituzten gizon beltz batzuez. Larre in Xa Odol 

18. 

- DIRU-GOSETU (AN-larr ap. Asp Leiz; Hb ap. Lh). "Rendre ou devenir affamé d'argent, avare" Lh. "Tener 

ansia inmoderada de dinero" Asp Leiz. 

- DIRU-INGI. Letra de giro. Esku onetan itxi ebazan bigarren da irugarren diru-ingiak (letra de giro), 

urrengo etozan ontzietan biraldu eiezan bere aitta Txomiñen izenean. Echta Jos 338 (tbn. en 343, 345, 349, 350). 

- DIRU KONTANT EGIN. Hacer (una venta) al contado. Ni naiz zure amoreagatik haren zerbitzeko, balin 

diru kontant egiten badugu, eta emanen diotzat marxandiza onak. Volt 177s. 

- DIRU-LAGUNTZA. Ayuda monetaria, subvención. Gure kondea bera izan da azkenerako bidegintzarako 

ta Ermitarako diru-laguntza ematen aurrena. NEtx Antz 56. Ikasguari esku-emateko bazan beste bide bat, [...]: 

nor zan, bere ginoan diru laguntza txiki bat emateko erabe zitekeanik. Zait Plat 21s. Iru Aldundik batian, / dirulaguntza 

eskein diote. NEtx LBB 290. Zer diru-laguntza duzue Diputaziotik? MEIG I 116. En DFrec hay 11 ejs. 

de dirulaguntza. 


mende. 

286


- DIRU-MAHAI. Mesa de cambio, banco. v. DIRU-AULKI, banku. Ezarri bear uen nere dirua diru-maian 

(bankuan), ta nik, atzera etortzean, nere dirua obariekin yasoko nian. Ir YKBiz 420. 

- DIRU-MAILEGARI. Prestamista. Diru-mailegari batek bi zordun zituen. BiblE Lc 7, 41 (IBe diruaurreratzaile). 

- DIRU-MAITE. Codicioso. v. diruzale. Zure anaia zan oso diru maitea. Apaol 37. 

- DIRU-MURRI. "Diru murri dago edo nago, estoy sin ochavo o lo está" Mg PAbVoc (s.v. murritu) Izt 21v. 

"Diru-murri (V), sin dinero" A s.v. murri. 

- DIRU-MUTUR. "Mutur, poco, poquito. Aize mutur, euri mutur, diru mutur" Asp Leiz2. 

- DIRU-NAHI. Codicia. v. DIRU-GOSE. Konfesatzen dituzte onelako zekentasun edo diru nai geiegiak? Mg 

CC 116. Nere diru naiak edo goseak gorde erazi ziztan. Ib. 122. Ta zer jazo oi jakue alako diru-naiko 

ezkondubai? fB Ic III 350. Bere diru-nai zorigaiztokoarekin Satanasi biotzean leku eman zion. Lard 437. 

Oraingoetan diru-nai orrek / lege oro ditik autsi. "Codicia". Or Eus 305. 

- DIRU-ONDASUN (Pl.). Dinero y bienes. Zituen diru-ondasunak ez galdu naiez. Mb IArg I 204. Izanagatik 

milka ta milka diru-ondasunak. Ib. 205. Egiten dio bere diru-ondasun gauzatik zati andi bat kenzen balio baño 

gaistaginz eta kalte agitz andiagoa. Mb IArg I 143. 

- DIRU-ONTZI. Caja de caudales, cepillo (de iglesia), tesoro. v. dirutegi, dirutoki. Presan egiten du paket 

ttipi bat, diru untzi bat sartzen du paketaren barnean. Laph 99. Gaiztuaren esku okerra ezta zikotza, damon 

diruko ostian zizku edo dirontzi daukana baño andijaguen bat ikututen badau. AG 544. Euzkeldun errijok 

Españaren diru-ontzijari, Españak berak emoten agindduko dautsena, emon biarko dabela. Ib. 1608. Eliza 

barneko diruntziak, bezperan hustuak ziren. Eskual 25-4-1913 (ap. DRA). [Frantsesak] aldiz, sabela urratua, 

diruntziak hutsak, lur eremu gaitzak suntsituak. GH 1921, 679. Tenploko diru-untziari parrez-par jarririk. Leon 

Mc 12, 41 (Lç, TB trunkoaren, He tresoraren, Dv kutxaren, Ol altxor, Ker diru-toki, IBk dirutegiko atabaka, 

IBe dirutegiaren). 

- DIRU-OSTE (Ht VocGr), DIRUOZTE (Chaho). "Somme, soma, diruostea" Ht VocGr 425. 

- DIRU-PAPER. Billete. v. DIRU-TXARTEL. "Diru-papelak almuada barruan ezkutatzen zittuan" Elexp Berg. 

Diru paperetako santuai luzaro begira egonda gero. Ag Kr 150s. Munduko diru-paper pullitenak zure etxe 

xuria, zure lur gizenak ez dituela sekulan balioko. Barb Sup V. Manezek sakelatik ateratzen ditu diru-paper 

yoriak. Zub 43. Bere diru-paper eta gauzak oro sakeletan zituen uki-gaberik. Mde Pr 166. Diru paperak eta 

zidarrezko ogerleko zabalak. Erkiag BatB 56. 

- DIRU-PEZA. Moneda. "Aera singula, moneda phezak, diru phezak" Urt I 352. v. diru (2). Asigna zietzóten 

hogei eta amar diru peza. Lç Mt 26, 15. Ebanyelioko dragma edo diru peza. He Gudu 46. Zer erran nahi du diru 

peza hau birundatzen duen iskribuak? Lg II 238. Hogoi eta hamar diru phezetan saldu zuen. Dh 220. v. tbn. 

MarIl 75. Martin Olabe urrikaltzen zaio eta diru pheza bat emaiten dio. Laph 78. v. tbn. Jnn SBi 6. Hiru diru 

pieza sartu zituen beltzak eta hiru botoin zapatu. JEtchep 86. 

- DIRU-SANJATZAILE. Cambista. Khausitu zituen tenploko aphirikuan, idi, ardi eta uso salzen ari zirenak 

[...] bai eta diru sanjazaleak. Etcheberry 189. 

- DIRU-SARI. "Cosa que vale dinero. Oroat da ebastea diru nola diru-sari, dela tresena, dela jateko, dela 

edateko (198)" LE-Ir. "Ezpada dirus dirusaris. Zatozte, erosazie dirurik gabe ta dirusaririk gabe ardo ta esne" 

LE-Fag. 

- DIRUTAKO. (Adnominal de dirutan). Dirutako prezioan. ConTAV 5.2.9, 142. Dirutako errenta da 

kobratzen gaitza. It Dial 65 (Dv y Ur dirutako, Ip diharütako). 

- DIRUTAN (SP). En dinero, con dinero, por dinero. (Es frecuente significando 'en dinero' por oposición a 'en 

grano, en especie', etc.). "Dirutan izanen dut, je l'aurai pour de l'argent" SP. Iainkoaren dohaina dirutan 

konkestatzen dela. Lç Act 8, 20. Dirutan erosi izan zuen sepulturan. 'Pretio argenti'. He Act 7, 16 (Dv dirutan; 

Lç diruren preziotan, TB diru gostuz, IBk bere diruz). Emanen darotzut, dirutan, zure mahatstiaren balioa. Lg I 

360. Finean dirutan bere Jauna ta Jabea traditu zuen. Brtc 110. Ematen dan baño zerbait geiago kentzea, dala 

dirutan, dala garian, artoan edo ganaduetan. AA II 168. Onena da errentan [lur] oiek ifintzea; baña ez dirutan, 

baizik aletan. It Dial 64 (Dv y Ur dirutan, Ip diharütan). Nahiago bakea pagatu dirutan, / Ezen ez gehiago izartu 

gerletan. Hb Esk 31. Baldin mundu guzian balitz halako [sendakari] bat dirutan, zeinen bozik hartuko nukeen! 

Dv LEd 119. Galdu ebazan dirutan 650 ogerleko. Echta Jos 343. Bestientzako dirutan eta / zuretzat laztan 

trukian. Balad 57. Sallak eta aitagandik urre-dirutan artutakoa. TAg Uzt 16. Dirutan ontzako bat emain diogu. 

A EY II 250. Etxea gauez erretzeak dirutan zekarkiokean kalte izugarriaz gaiñera. Etxde JJ 213. Edertasun au 

ez da / pagatzen dirutan. Uzt Sas 154. Fedia salduko duzu / zuk ere dirutan. Xa EzinB 110. v. tbn. Ud 69, HU 

Zez 27, JE Bur 119, Or Eus 161, Laux AB 87. 

(Otros usos). Merkatari ta dirutan zekiten beste guziak. Mb IArg II 270. Gu dirutan zerbait baldin bagera 

ere, jende arrunta gera zuen aldean. Etxde JJ 85. Bizpairu, dirutan igari; ta beste guziok eziñaren atzaparretan 

estu. NEtx Antz 106. 

- DIRU(E)TAN (IZAN, EGON, etc.). Ser rico, adinerado. "Dirutan da gizon hori, cet homme a de l'argent. 

Dirutan da nahi badu pagatu, il a de l'argent, s'il veut payer" Dv. Dolara bako etsatxuetan baleuke andrea 

diruetan. "Mujer en dineros". RS 309. 


mende. 

287


- DIRU-TRATARI. Cambista. Eta opatu-zitue tenploan zeudéla salzen idiak, ta ardiak, ta usoak, eta 

dirutratariák jarririk. LE Io 2, 14 (Lç kanbiadore). 

- DIRU-TRUK. Por dinero, a cambio de dinero. Ta géro guti guti ellegatuzé salzerá dirutrúk bere Maestru 

dibinoa. LE Urt ms. 75r. Jainkoaren doaia diru-truke ematen dala. Lard 492. Bi girixtinogai gathibo egin 

zituzten, bainan dirutruk utzi zituzten zohazela. Prop 1893, 197 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Diru-truka alaba 

/ nai zenduke saldu. Tx B II 27. Maitasuna erosten / dutenak diru-truk. Or Eus 38. Ez egoan uri aretan, [...], 

bizikletarik saltzen ez diru-truke erabilterik bere. Erkiag BatB 61. 

- DIRU-TXANPON. Eskolarik naikoa ei ekian. Zetarako geiago? Etxean, ostera, liburuen orriak baiño dirutxanponak 

premiñazkoago ziran. Erkiag BatB 27. 

- DIRU TXAR. Dinero falso. v. DIRU FALTSU. Norbaitek zor bazaitu ogei ezkutuko bat, ta pagua ematera 

badator diru txar edo palsoarekin, artuko ziñoke? Mg CC 211. Diru txarretan zeñbat emon eban barriz, / 

Jaungoikoak bakarrik zireanak dakiz. AB AmaE 236. 

- DIRU-TXARTEL. Billete. v. DIRU-PAPER. Eun dollarreko diru-txartela. A Ardi 10 (tbn. pág. 6 y 71). 

- DIRU-TXURITZAILE. "Blanqueador, en las casas de moneda, diru txuritzallea, lat. monetæ allbarius opifex" 

Lar. 

- DIRUZ. Con dinero, por medio de dinero. Muy frecuente en expresiones del tipo diruz ez da pagatzen (erosten, 

etc.). Cf. supra (1), ejs. en los que diruz es complemento de un vb.: diruz bete (ase, etc.), o bien de un adj. o adv.: 

diruz gaizki ibilli, diruz aberats, etc. Fakea ezta diruz erosia. RIs 35. Alkatea diruz itsutzen da, lausenguz eta 

faborez gobernatzen da. Ax 438 (V 285). Diruz korrunpitu zuten / haren espensaria . EZ Noel 95. Joia 

balios bat diruz erosten ez dena. ES 106. [Ez duala] artoa izateko modurik ez diruz, ez bestela. AA II 210. v. tbn. 

Gy 153. Gozaldi oso beteak ez dirala pagatzen diruz. Izt C 130. Diruz desafiyoka / asi zaizkit fuerte. Xe 291. 

Diruz egiten gera / gauz askoren jabe. Urruz Urz 62. Leku egin zion gogoz, baita diruz lagundu ere. Or SCruz 

38. Yakitez ez baiño diruz abade egin zirala. "Con dineros". Or Tormes 105. Berak bere diruz eginarazi kapera 

batean. Zerb Azk 45. v. tbn. MEIG I 117. 

- DIRU ZAHAR. Moneda antigua. (Empleado en la literatura sept. para indicar 'franco antiguo', anterior a 1960). 

Hamar miliuren ordaintza galdatzen dautzuegu, diru zahar. GH 1974, 51 (ap. DRA, s.v. ordaintza). 

- DIRUZ-DIRU. Por interés económico, por dinero. [Semea] naizúte enpleátu bérze abrasbatzuén alabaréki 

dirus diru. LE Matr6 261. 

- DIRUZ IZAN. Tener dinero, estar con dinero. Lan egin orduko, diruz izan, eta gero, lan egin ostean, ezer 

bage gelditu. Erkiag BatB 181. 

Emen zegok. Dana bete-betea! Au diruz! Lek EunD 22. 

- DIRU ZURI, DIRU XURI. "Diruzuria, toute sorte de monnaie" SP. "Diru-xuri, monnaie d'argent" Lh (s.v. 

xuri). 

- ZEZEN-DIRU. "(AN-gip). Llaman así a la moneda de cincuenta céntimos, pues ésto costaba antes el toro por 

cubrir la vaca" Garbiz Lezo 289. 

dirualde (AN-5vill-ulz, BN-arb; Hb ap. Lh), dirutalde. Ref.: A Apend; Iz Ulz; Gte Erd 24. Cantidad de 

dinero; capital. "Dirualde bat, una buena cantidad de dinero" Iz Ulz. "Diru pilla (G-azp), horrek ze dirualdia 

baduen! (BN-arb)" Gte Erd 24. AxN explica suma (235 y 388) por dirutalde. Ekintza onen batean ekersitatzen 

diradela beren burukarde edo dirutaldearekin. EConst 27. 

dirualdi (Lar). 1. "Parada en el juego" Lar. 

2. Período en el que hay dinero. Arrantzaleak baserritarrak baño estutxoago bizi izan oi dira ta eztabie añ 

ugari gauzea etxera eruaten; bada, diru-aldi dabenean be, ogi zorrak kitutu ta [...] ezjakoe gauza andirik 

zizkoetan geldituten. Ag Kr 45. 

dirubide. Actividad o materia que produce dinero, negocio. "Garatz, irabazpide, dirubide" Zait Plat 12. 

Oihan ona duen etxeak badu bethi diru-bide. Dv Lab 304. Garatza ta dirubidea egunean baiño egunean 

mardoago ta emonkorrago jadetsi ezkero. Erkiag BatB 149. En DFrec hay 6 ejs. más. 

Baserria diru-bidean. Oñatibia Baserria tít. Bear bezela [...] zabaldu edo "transformatu" ezkero baserria ez 

diru bidean, dirutan jarri leikela ziur nago. Ib. 13. 

dirudun (V, G, B, L, Sal; Lcc, SP, Mic 6v, Urt I 346, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz Als; Etxba Eib; Elexp Berg. 

Adinerado, rico. "Dineroso" Lcc. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos, vizcaínos y septentrionales no 

suletinos (sí en Archu). En DFrec hay 23 ejs. Hay ejs. del tipo dirudun gizona en Archu, Echeita y Erkiaga; 

dirudun pospuesto es más frecuente. Zituen adiskide dirudunei behar zuena eskatzen ziela. Mb IArg II 345. 

Jaunak han ez du galdetzen / [...] / Ez munduan izan garen / Pobre ala dirudun. Monho 104. Dirudun ta aberats 

limosna txito gitxi egiten dabeenak. Mg CO 163. Len zan alarguna, / Artu du laguna / gazte diruduna. Echag 

117. Dirudun gizon bat beitzen. Arch Fab 225. Ez balu berthuterik dirudun yendeak. Hb Esk 180. Dirudunak 


mende. 

288


dira egungo Yainkoak. Elsb Fram 179. Dirudun fama ez zait aski. Zby RIEV 1909, 109. Dirudunak xahu dezake 

diru. HU Zez 73. Etxadi oneko ta dirudun mutil orregaz. Echta 170. Diruduna ezkongai? Ag G 371. Mutillak 

bere buruba azke ta dirudun ikusirik, bere aberrira juateko asmua artu eban. Kk Ab I 85. Aberatsaren atetan 

tente dago eskalea; baño aberatsa bera ere dirudun aundiaren ate aurrean dagoana da. Inza Azalp 143. 

Azkenian atzemaiten du gizon dirudun bat bere laguntza emaiten dakona. Zub 17. Bai nekez sartuko dirala 

dirudunak Yainkoaren yaurgora! Ir YKBiz 350. Amorioduna da, eta diruduna, Bizkaiko Bankuan deposito 

ederra dauka. Arti Ipuin 56. Arrotz dirudunek Eskual-Herria ezarriko dute eskualdunik gabe. Larz Iru 146. Gure 

dirudunak ez digutela laguntzen-eta. NEtx LBB 5. Beste bihotzdun eta dirudun Erromano zonbaitek [eskainiak]. 

Ardoy SFran 132. Gazte lirain dirudunak. MIH 363. 

v. tbn. LE-Ir. Gy 81. AB AmaE 210. Azc PB 138. JE Bur 197. Ox 155. Etcham 151. Ldi IL 104. Erkiag BatB 68. 

Xa Odol 150. 

dirugile (Lar, Añ (s.v. moneda), Dv, A). Fabricante de moneda. "Monedero" Lar. v. dirugin. Zaretela 

ganbiador eta dirugille zuhurrak, erran nahi da, eztezazuela har diru falsoa diru onarekin. "Monnayeurs". SP 

Phil 311 (He Phil 312, Echve Dev 353 dirugille). 

dirugin (Añ, Dv), dirukin (Lar, A). 1. Fabricante de moneda. "Monedero" Lar. v. dirugile. Nolako kastigu 

barkazio gabeak eztaude dirugin falsoentzat?. Mg CC 48. v. tbn. Mg CO 62. 

2. (V-ger ap. A Apend). Que se enriquece. "Diruduna baño dirugina da obea" A Apend. Cf. DIRUA EGIN. 

dirugintza. "Orrek daabill dirúgintzaia! (V-gip), ¡cuánto dinero está haciendo ése!" Iz IzG 198. En DFrec hay 2 

ejs. 

dirugite. Fabricación de moneda. Dirugitearen arreta, eta diruetan Erregeren gorputz erdia eta izena ifiñi 

erazotzea. (Se trata de uno de los privilegios del Rey). EConst 56. 

diruketa (Dv). Dineral, montón de dinero. v. dirutza. Goxo baita holako diruketaren galtzea. Barb Sup 76. 

Ustez eta bere diruketak denak azpiratuko dituela. Zub 65. Holako diruketa ederrak emaztearen kopeta iluna 

argiarazi zuen. Ib. 43. Eremozue ere zakhu batean ahantzi zuen diruketa hura. Zerb IxtS 28. [Ehun peso,] 

xaarrarentzat diruketa gaitza. FIr 152. Limurtzalleak neska-saritzat oi dan diruketa eman bear dio. 'Pecuniam'. 

Ol Ex 22, 17. Zer erhokeria, holako diruketa endurtzea batere beharrik gabe. SoEg Herr 15-1-1959, 1. Bezate 

diruketa / ontzira diranak uste aizunaz. Gazt MusIx 79. Hauek, zaharrekin batzarre eginik, diruketa haundia 

eman zieten apaiz nagusiei. IBk Mt 28, 12 (He diru suma, TB, Dv, Ur, Echn dirutze, Ip diharütze, Samper diru 

kantidade, Ker diru-pillo, IBe dirutza). En DFrec hay 2 ejs. 

diruketari. Capitalista, financiero. Mikoyan mintzatu da ere amerikano induztrial eta diruketari handiekin. 

Herr 24-1-1959, 1. 

dirukin. v. dirugin. 

dirukindegi. "Seca, casa de moneda, dirukintegia" Lar Dv. 

dirukintza. "(El oficio de) monedear" Lar Dv. 

dirukoi (Dv, A). Avaro. v. diruzale. Segurago bere tresora ukhaiteko / Gure dirukoiak bere egoitzarako / 

Toki bat hautatu zuen. "Notre avare". Gy 215. 

dirukoikeria. Codicia. v. DIRU-GOSE, dirukoitasun. Dirukoikeriz erne dan pozak / ondoren beti galena. 

EA OlBe 80. 

dirukoitasun (Dv, A). "Soif de l'or, amour de l'argent, avarice" Dv. v. dirukoikeria. 

dirukume. Adinerado, codicioso (litm. 'hijo del dinero'). Don Matias dirukume jator baten eredu zen; ots, 

asta-kirten, oikor, eragabe eta azal azpitik moralgabe. Etxde Itxas 79. 

dirulari. 1. Cambista. Dirularien maiak eta saltzalen alkiak irauli zituen (Mt 21, 12). "Mensas 

numulariorum". Ir YKBiz 378 (Lç kanbiadorén, Dv aldatzaileen, IBk diru-trukarien, IBe diru-kanbiatzaileen; v. 


mende. 

289


tbn. Ol Mt 21, 12). 

2. Codicioso. Batasun dirulari horrek nahi izan ditu gure arrantzariak errekatu. Herr 14-3-1957, 4. 

diruntzi. v. DIRU-ONTZI. 

dirutalde. v. dirualde. 

dirute (forma conjugada). v. 1 irun. 

dirutegi (Lar, Dv). Tesoro. "Monetario, donde se guardan las monedas antiguas, aurrekoen dirutegia" Lar. 

"Banque, trésor" Dv. v. DIRU-ONTZI, dirutoki. Dauka errege batek dirutegi edo tesoru andi bat. Astar I 

213. Ezta legal edo latarra onek dirutegijan sartzia, odol-saneurri edo prezijua diralako (Mt 27, 6). AG 1472. 

Dirutegiko atabaka aurrean eserita. 'Gazophylacium'. IBk Mc 12, 41 (Leon diru-untziari; Ker diru-toki). 

Tenpluko dirutegiaren aurrean. IBe Mc 12, 41. 

diruti (Lar, Añ, H). Adinerado. v. dirudun. 

dirutoki (Urt). Tesoro. "Aerarium, komuneko dirutokia" Urt I 345. v. dirutegi. Diru-toki ondoan. "In 

gazophylacio". Ker Io 8, 20. 

dirutsu (Urt I 177, Añ, H, A, Elexp Berg). Adinerado, rico. v. dirudun. Ezkondu zikiñak eta dirutsu itsuak. 

Mb IArg I 202. v. tbn. AB AmaE 295. Dama dirutsuakaz / ezkonduten dira. Azc PB 314. Aitamak dirutsuak izan 

balira! Ag G 243. v. tbn. A Ardi 24. Etzan dirutsua, etzan aberatsa. Etxeg in Muj PAm 19. Etxe dirutsuan jaio 

ta azia. Kk Ab II 128. Ez dauke beartsu ta emutsak geiago dirutsuen apetapean zetan egon. Erkiag BatB 128. 

dirutu (Dv, H, A Apend). 1. (Aux. trans.). Convertir en dinero (un producto). "Garia dirutu, vender el trigo 

(msOch)" A Apend. Zergatik eraman bear duten sagarra osorik, eta bide luzean erri andietara, baldin 

dirutuko badute. Izt C 142. Laboreak dirutzea ez dira maisterrarentzat. "Reducir a dinero". It Dial 65 (Dv bihi 

dirutzeak, Ur laboriakaz diruba artutia, Ip diharützia). Balinbadu mailhar phuska bat, dirutuko du ogia bezain 

ongi. Dv Lab 89. Salgeitu arau zuhurtziarekin dirutzen. JE Ber 49. 

"(V-ger), cambiar la calderilla por moneda de plata o oro" A. 

2. (V-gip, G-azp; Lar, Añ). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg. (Aux. intrans.). Enriquecerse, 

hacer dinero. "Adinerarse" Lar y Añ. "Denda ipiñi zuanetik dirututa omen dago" Gketx Loiola. "Ezta diruketan, 

no se llena de dinero" Iz ArOñ. Bear gitxigaz dirututeko / Ze asmo ona ekarreen! AB AmaE 467. Goizetik 

gabera, eztakit nola, dirutua. Ag G 166. v. tbn. EA OlBe 80. Arjentinara joan zitzaizkion dirutu-ustetan. Etxde 

JJ 97. Alditxo baterako otxinduko (dirutu, aberastu) gaituk baintzat. SM Zirik 45. Uri aundian izango ditu 

dirututeko aukera ta eretiak. Erkiag BatB 112. Ederki dirutuak zeuden. NEtx LBB 47. 

- EZIN DIRUTUZKO. "Qu'on ne peut convertir en numéraire" Dv. 

dirutxo (SP Chaho), dirutxu. 1. Dim. de diru ('moneda'). Bi dirutxo trunkora eman zituen alhargunaz. 

Lç Lc 21, tít (cf. ib. 21, 2 bi peza xipi ezarten zituela). Bi parra-xori eztirade dirutxo batetan saltzen? Lç Mt 10, 

29 (He kornadu, TB, Ip sos, SalabBN, Leon ardit, Samper otxabo). Iñoiz edo bein zidarrezko dirutxuak, erreal 

biko politak, peseta zuriak. Erkiag BatB 19. 

2. Dim. de diru ('dinero'). Etxeko gauzak salduta artuten zan dirutxoa, etzan beti naiko izaten. Echta Jos 13. 

Joan-etorrietan irabazten dodazan dirutxoak. Ib. 81. 

3. dirutxu. "(msLond), numularia (Bot.)" A. 

dirutxu. v. dirutxo. 

dirutza (V-gip ap. Etxba Eib). Dineral, (gran) cantidad de dinero. v. dirutze, diruketa. Tr. Propio de la 

tradición vizcaína y guipuzcoana, se documenta desde la primera mitad del s. XIX. En DFrec hay 22 ejs. de 

dirutza, todos ellos meridionales. 

Galdu du batek dirutza andi bat. LE Urt 140 (ms. 49v dirutze). Nafarroara biraltzen dan dirutza andiaren 

erdia. Izt C 149. Berak etzuan gogorik dirutza ori guztia gobernuak eraman zezan. Zab Gabon 32. Andres bizi 

da pozik guardillan pobrezan, / Luis lenengo bizitzan dirutzan tristezan. AB AmaE 263. Orrek dirutza andia 

dauka. Ag Kr 126. Loba au egin eban zorioneko dirutzaren yaube. Or Tormes 121. Dirutza, kapitala... Arako bi 

milloiak oso-osorik. Ldi IL 116. Onek bere dirutza nola xautuko jakin ez. Txill Let 64. Badakik zelako dirutzea 

doken ori! Bilbao IpuiB 81. Dirutza on bat eman zieten soldaduei. IBe Mt 28, 12 (TB, Dv, Ur, Echn dirutze; He 


mende. 

290


diru suma, Ip diharütze, Samper diru kantidade, Ker diru-pillo, IBk diruketa). Zorrak gehitu ahala, dirutza 

urritzen zihoakigula. MEIG VIII 43. v. tbn. Lard 132. Vill Jaink 146. NEtx LBB 41. 

(En pl.). Jokatu izan diezate pillotan dirutza andiak. Izt C 243. Dirutza andiak saritzat emango ziozkatela. 

Lard 144. Bizi ziradelako urrezko errekan, / Uger edo igeri euren dirutzetan? AB AmaE 334. Osabak utzi 

ditubela ikaragarrizko dirutzak. Alz Txib 86. Dirutza andiak egin daroez. Eguzk GizAuz 56. Jan-edan 

lotsagarritan ondatu bear dirutzak txiroen artean banatzea. Etxde AlosT 18. Senargaiaren etxalde eta dirutzak 

lilluraturik baizik ez zuela harekin ezkontzea onartu. Mde Pr 173. 

dirutze (SP (sin trad.), Dv, H, A). Dineral, (gran) cantidad de dinero. "(L?, Dv), tesoro" A. v. dirutza. 

Izanen huen dirutze handi bat saritzat. Lg I 316. Eman badezóte bati berrionbat ustekabean edo dirútze edo 

fortuna. LE Bail 220 (LE Urt 140 dirutza; dirutze en el ms. original, 49v). Dirutze handi bat eman zioten 

soldadoei. TB Mt 28, 12 (Dv, Ur, Echn dirutze; He diru suma, Ip diharütze, Samper diru kantidade, Ker dirupillo, 

IBk diruketa). Talentua, dirutze bat zen, gure dirutan bortz mila liberatara errexki heltzen zena. HeH 75n. 

Xede hortarat dirutze bat aski handia utzi zion herriko aitzindari bati. Laph 153. Ur bazterrean iragaitza 

galdetu zuten, dirutze gisako bat eskainiz. Prop 1906, 175. Apez baten moltsa ez zitaken moldetegietako dirutze 

ikaragarrietarat hel! Zerb Azk 63. 

diruzain (Urt II 247), diruzai. Tesorero. Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 

7 ejs. de diruzain, 3 de ellos septentrionales. [Itxasgizonak] diruzaia autatzen dute bein betiko. Eguzk RIEV 

1927, 423. Gerra-Batzarre nagusia ta diru-zaia aurretik bialtzen zitula. Or SCruz 94. [Bakaldunak] 

berrogetamar dukat Bertoldineri emoteko aginddu eutsan diruzañari. Otx 147. Yuda baitzan beren diru-zaia. Ir 

YKBiz 443. [Kofradiako] urteko diruzain ardurea. Erkiag Arran 37. Txergori bera izaten zan ango [oteleko] 

portero edo ate-zain, uezaba ta diru-zaiña. SM Zirik 14. Diru-zain ona, zuzena baliz, lapur esku-kako ere bera 

lizake, arrezkero. Zait Plat 95. 

diruzaindegi, diruzaitegi. "Depositaría municipal, diru-zaitegi" EEs 1917, 188. 

diruzaintza, diruzaitza. Tesorería. [Kirikiño-sariaren] diru-zaitza "Eusko-Ikaskuntza"-ren eskutan. Ldi IL 

147s. 

diruzale (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Dv). Codicioso. "Qui aime l'argent" SP. v. DIRU-GOSE, DIRU-MAITE, 

DIRU-EGARRI, dirukoi. Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. Merkatari 

diru zaleak. Mb IArg I 320. Errazago ori egingo dala gizon aberats diru zale bat salbatzea baño. Mg CC 200. 

Zenbat heredero diru zaleagoak, anima zaleagoak baño. Ib. 174. Justiziako opiziale diru zaliai. Mb PAb 80. 

Bear baña diru zaleago eta ondasun zaleago izan arren. Gco II 34. Logreru bat edo diru zalegi bat. fB Ic III 

273. Balaan diruzalea aberasteagatik edozein gauza egingo zuena zan. Lard 102. Pedro Bernardon Morikoren 

biotza zan diru zalia. Bv AsL 25. Zelan diruzale baten egarria ez dan ase eta betetan. Itz Azald 151. v. tbn. Ag G 

121. Zu diru-zalia. Tx B 230. Diru-zalegiak, diruaren aurrian edozer izteko diranak. Kk Ab II 24. [Farisauak] 

diru-zaleak baitziran. Ir YKBiz 306. Gizon diru-zaleak ez, ordea, aspertu; / diru gogorrak aiei erraiak legortu. 

Or Eus 31. Elorri bat haragitik kentzen zien diruzale berekoi haiei. Mde HaurB 79. 

diruzalekeria. Codicia. v. diruzaletasun. Gixon zekenaren diruzalekerija. Otx 13. Bere jan-edanerako 

griña, diruzalekeria eta alperkeria jende guziaren bixtan jarriz. Etxde JJ 272. Alderdi guztietan / gizonen biotz 

muñak / diruzalekeri. Egieder UrreB 27. 

diruzaletasun. Codicia. v. DIRU-GOSE, diruzalekeria. Arrokeria eta diruzaletasuna. Itz Azald 198. Bata 

diru-zaletasun geiegia, bestea zuaitz-zaletasuna galdu. F. Labayen in Munita 6. Etzuan dirurik, bainan bai 

diruzaletasun handia. Osk Kurl 19. 

diruzaletu (Chaho). Hacerse codicioso, aficionarse al dinero. Lapurreta txikiak egitera oitu zan, diru zaletu 

zan. Gco II 15. Diru-zaletu ziran, eta diruaren truke bidegabekeria asko egiten zituzten. Lard 154. Diruzaletu 

egiñ alzara zeu be Gipuzkoa-aldean? EEs 1908, 102. 

diruzaletxo. Dim. de diruzale. Emazteak ostera, diru zaletxoa zan baña, ezeban gura bere seme kutuna 

iñoren morroikintzan ikusterik. Ag Kr 181. 

disdira. v. distira. 


mende. 

291


disdis. v. dizdiz. 

disdisera. v. dizdizera. 

diseinu, diseño. Diseño. v. desein. Injiñeruak emon eutsen marrezki edo diseño bat, eta onen arauz 

argiñak arriya lantzen asi ziran. Kk Ab II 174. En DFrec hay 3 ejs. de diseinu, meridionales. 

diseitu. v. dijeritu. 

disekatu. Disecar (separar en partes). [Anatomija] dala arte bat irakasten dabena diseketan korputzaren 

partiak. Mg PAb 82. 

disensione. Disensión. Disensione egin zedin bada populuaren artean harengatik. Lç Io 7, 43 (He, Dv 

eskatima, TB leia, LE desaraukida, Ol baiezta, IBk, IBe eztabaida). Disensione zen haién artean. Ib. 9, 16. 

disenteria. Disentería. Disenteria ta odol járioas S. Bernardino. LE Ong 67r. 

diseño. v. diseinu. 

disfamazale. v. desfamatzaile. 

disforme. Disforme. v. deforme. Gure gorpitza itxusi da, disforme. Tt Onsa 94. Zégo serpiénte 

disformebát ló oianbátean. LE in BOEanm 323. Baut úste zenbaiten biotzetán egótes habitatzeuntéla bekátu 

mortaleék bizi guzian, yá zerén estúten itén aprénsio baizik txoil disformees, ya zerén estúten sentitzen 

bearbekála gauzak. LE Prog 110. 

disgrazia. v. desgrazia. 

disgustatu. v. desgustatu. 

disgustu. v. desgustu. 

disida. v. dixida. 

disidatu. v. dixidatu. 

disidentzia. Disidencia. Gure bihotzak disidenziatara edo gure buruetaratko edo kreaturetaratko 

konfidanza gaixtotara emanak. Lç Ins C 8v. 

disimula. v. disimulu. 

disimuladore. "Dissimulador" Lcc. 

disimulakeria. Disimulo. v. disimulu. Bernizadura eta disimulakeria iarriak dire orobat trebetasunaren 

eta sinpleziaren kontra. SP Phil 212 (He 213 itxurapenak). 

disimulamendu. Disimulo. v. disimulu. Gezurra, bimihikotasuna eta disimulamendua bethi dira espiritu 

flako eta erori baten seinaleak. SP Phil 362 (He 365 disimulazionea). 

disimulatu (Lcc (-adu), Urt II 474), desimulatu. Disimular. Tr. Bien documentado en textos antiguos. A 

partir de mediados del s. XVIII sólo aparece esporádicamente, sobre todo en textos populares. En DFrec hay 2 

ejs. Ezen eztut disimulatu zuei denunzia ezniezazuen Iaunaren konseillu guzia. "Je ne me suis point feint". Lç 

Act 20, 27. Traidore atsak, / ondo disimuladurik, / afariori aurkietan / baebilen solizitorik. Lazarraga (B) 1203v. 

Ari begira nengoala / ondo disimuladurik. Ib. (B) 1199rb. Ederki disimulatu / du [Herodesek] bere dolorea, / eta 

hargatik arrotzei / egin begitartea. EZ Noel 65. Ordea burua bertze alderat itzuli eta disimulatu zuen. Ax 312 (V 

207; Añ GGero 232 disimulatu). Sukhar hektikaren kontua du, lehenbizian badirudi jostetako gauza, jeusere 


mende. 

292


eztela, zeren disimulatzen eta estaltzen baitu bere burua. ES 180. Nahiago zuten hil, bere giristinotasuna den 

gutiena disimulatu baino. CatLav 229 (V 116; v. tbn. 237 (V 120)). Noiz aserrea agertu bear dan edo modu 

onarekin disimulatu bear dan. Gco II 47. Disimüla ezazü ahalaz lüzazki. 'Cachez (encore ce secret)'. ChantP 46. 

Sujet bat ederra zela / guzia da egia / inposible litzateke / horren disimulatzia. Balad 243. Kristaleko [begi] 

bategaz disimuletea. AB AmaE 277. Lanik asko du disimulatu eziñik bere errena. Urruz Zer 77. Ondo etxen-zu 

desimuletie. Ort Oroig 89. Disimuletan neban eta neure otiotz eta eskabide ixilletan niñoan: "San Juan, itsutu 

egizu!". Or Tormes 45. Gure ausentua bertsorik gabe / disimula zitekian. Tx B I 184. Disimulatu eta etzioten 

igarri etxean. Osk Kurl 66. Eskual umeak ez dezake / bere ama disimula. Xa EzinB 67. 

(Participio en función de adj.). Disimulatuago egiteagatik. Ber Trat 110v. Ez [duzu nahi] zerbitzu 

disimulaturik eta aithor gezurrezkorik. Harb 210. Espiritu sainduak eztu egoiterik espiritu disimulatu eta bi 

aldetarako batetan. SP Phil 362 (He 365 alegiatsu). 

No dar importancia. Iainkoak bada ignoranziazko denborák disimulaturik, orain denunziatzen draue gizon 

guziei lekhu guzietan emenda ditezen. Lç Act 17, 30 (TB desenkusatuz, Ol goitik ikusita). Ez ikusi eta ez aditu 

egiten duela bertzeren falten disimulatzea. Mat 33. Falta disimulatuz, eta debekatzera obligatu bagara ez 

debekatuz. Harb 34. Eta hala etzen lehenagoko ientilen artean halako eta hartako iuramentuez konturik egiten. 

Halako moldez ezen ethorri baitzen Platon erraitera, Iainkoek ere disimulatzen zituztela amurusen iuramentuak 

eta promesak. Ax 352 (V 233). Begira zaite [...], nihoren baitan ezagutzen duzun ongiaren ukhatzetik, malizioski 

disimulatzetik eta hitzez gutitzetik. SP Phil 353. [Juezak] konsentitu eta disimulatu ote dizaten napurretarik 

egitea. OA 165. Irugárren prénda emastekiaréna juizioa ta prudenzia: in aprezio beardénas, disimulátu obe 

dena disimulátzea. LE Prog 120. 

- DISIMULA-EZIN. Indisimulable. Disimula da eziña, / ya urthe asko baduela. Gy 260; sin duda lo emplea 

separado para hacerlo rimar con arrazoiña en el verso anterior. 

disimulazio (Lcc, Urt II 374), disimulazione (Urt Gram 41). Disimulo. "Disimulación" Lcc. v. disimulu. 

Gezurra, disimulazionea eta bietakotasuna, bethi dire spiritu flako eta laxo baten seiñaleak. He Phil 365 (SP 

362 disimulamendua). 

disimulu, disimulo, disimula. Disimulo. v. disimulaketa, disimulazio, disimulamendu. Minza zaite 

harekin bihotz ageriz, [...], bernizarik eta disimularik gabe. SP Phil 18 (He 17s disimularik gabe). Egia isil 

daiteke disimuluareki. El 58. Eméngo disimúlo, estálki ta hipokresiak. LE Urt ms. 2v. Billeratako disimuluan / 

dauden soñu ta baltsiak. Xe 321. Zure idiak ez ditu galdu / uztarri onen premiak, / disimuluak gezurra izanda / 

dauzka bere alderdiak. In Tx B 229. 

- DISIMULUAN. Disimulando, con disimulo. Arkakusua disimuluan arrapatuaz. Iraola 50. Guri jokua 

galerazitzen / egiñ zuben alegiña, / nunbait lenago konpontziyua / danak zaukaten egiña, / disimuluan pasako 

zan, ai, / tontuak izan bagiña. EusJok 21. Disimuluan azpi-janetan / ez da izaten motela. BEnb NereA 262. 

Diximuluan itxaroten egozan besteak. Alzola Atalak 59. Ez gera disimuluan / ibili-zaliak. Uzt Noiz 33. 

- DISIMULUZKO. Disimulado. Ezbeza nihork sekulan erran disimulazko edo ekibokazko hitzik. CatLav 144 

(V 74). 

disipazale. "Pharao, disipazalea" Lç Decl Mm 4v. 

disipula. v. isipula. 

disko, diska, dizko, dizka. Disco (grabación). Onelako pasta daukan diskoa, lareun aldiz baño geigo entzun 

liteke. F. Muro Itzald VI 72. "Columbia" gramofono etxeak joaldi ori diskoan badu. Lab EEguna 101. Egoki 

litzateke soinu-argitaldari batek disko batean ezarririk eman baliezagu [Berterretxen Khantoria]. Mde Pr 185. v. 

tbn. NEtx LBB 8. Barkatu jaunak, dizka bat ezartzen dut. JEtchep 86. Eñaut [Etchamendy] kantari miresgarria 

bere dizko berriarekin. Lf ELit 259. Diskoak dituela lagun ikaslearen belarria ohitzeko. MEIG III 72. Pertsonak 

falta balira ere, bagenituzke zintak eta diskak. MEIG VI 135. En DFrec hay 58 ejs. de disko y 24 de diska, todos 

ellos meridionales; además 3 de diskoetxe y uno de diskogintza. 

- DISKO-INGURATZAILE. Tocadiscos, gramófono. Aspaldiko goizaldi hartan biek elkarrekin entzun zuten 

Schuberten sinfonia disko-inguratzailean iragan erazi zuen berriro. Mde HaurB 97. 

diskordia (Urt II 335). Discordia. Ezen diskordiák diradela zuen artean. "Des noises". Lç 1 Cor 1, 11 (He 

debadioak, TB nahaskeria, Dv eskatimak, Ol, IBk, IBe eztabaidak). Edozéin gauza errátea ta egitea, gero 

diskórdia étxean ta kanpokoéki. LE Prog 112. [Astoa] arena dala gogor asi zait / Gorritiko danboliña, / [...] // 

Lendabizia itzez giñaden / astoaren diskordian, / aserratu ta gero burruka / kamioaren erdian. Noe 29s. 

diskret (Urt IV 336), diskreto. 1. Discreto, prudente; inteligente. Persona diskretoen eta aditzen zaiotenen 


mende.


irudira. Ber Doc 162r. Ederrenen bardina / [...] / Da begitartez, eta / Diskret oboro ezina. O Po 27. [Bertze 

bortz birjinak] zuhurrak, diskretak eta modestak. Tt Onsa 72. Jende perestien eta diskretetan pratikatzen den 

bezala. Tt Arima 58. Gizon diskretoen juizioan. Iraz 34. Profetak / Handi eta miragarri, / Saindu bezain 

diskretak. Monho 106. [Oihenarten] burutapenak, orobat, ez dira nolanahiko izango, baizik, orduko hitzez 

esateko, diskret eta agudo. MIH 241. En DFrec hay 3 ejs. de diskret y uno de diskretu, meridionales. 

2. +diskretu. Discreto (de una orden religiosa). Anaia diskreten erranera urthe baten buruan errezibituko 

da [ordenan]. Harb 423s. Egin ezazu zerbait Nagusi andiarekin, eztezala anbat esku, egun oro egiten deu 

diskretu berriak. (1655). ConTAV 5.2.9, 129. 

diskretasun. Discreción. v. diskrezio. Diskretasuna eta zuhurzia. Harb 418s. 

diskretki. Prudentemente, cuidadosamente. Senharrák, halaber konbersa ezazue hekin diskretki emaztezko 

unzi frajilagoarekin bezala. "Discrètement". Lç 1 Petr 3, 7 (SP Phil 396, He, Dv zuhurki, Ker bigun). 

diskreto. v. diskret. 

diskretu. v. diskret. 

diskrezio (Urt III 218), diskrezione (Urt III 218), diskrezino. 1. Discreción. v. diskretasun. Auzue batzuéz 

pietate, diskrezionez usatzen duzuela. Lç Iudae 1, 22 (TB ongi yuiatuz). Diskreziñoagaz eta prudenziagaz. Cap 

152 (ed. 1893). Har ezazu bada egun hetarik barurtzeko, debozioneak eta zure gidariaren diskrezioneak 

konseillu emanen derautzuten arauera. SP Phil 317. Prudenziaz eta diskrezioaz baliatzen dala. OA 70. Zeren 

[obra] hetara, khar sobrarekiñ eta diskrezionerik gabe maiz goaten bait gare. He Gudu 61. [Gure gorputzak] 

zogiro edo diskrezioaz ondo tratatzera obligatzen gaitu. Cb Eg III 380. Zintzotasuna edo diskrezioa. Gco II 84. 

Gizon diskrezio dutenen juizioan. CatAe 50 (CatSal 51 diskrezio, CatR diskrezione). 

2. Discernimiento, poder de decidir. --Ministrék, diskrezionerik batre gabe, rezebitzeko dituzte hartakotzat 

presentatzen diraden guziak? --Baptismoaz den bezenbatean [...] diskrezioneak eztu lekhurik. Lç Ins F 6r. Hark 

ukhanagatik onaren eta gaitzaren gainean zerbait diskrezione. Ib. G 2v. 

- (BERE, etc.) DISKREZIORA. A su discreción. Othoitzeko formá Ministreak bere diskrezionera egiten du. 

Lç Ins A 1v. 

diskuidatu. v. deskuidatu. 

diskulpatu. Disculpar. Eztzebala diskulpatu ignorantzia orrek. OA 141. Diskulpatu dut neure buruau. 

SermAN 1r. 

diskurrimentu. Raciocinio. Nola baitúte diskurrimentu guti, ain konsolaturík bizidire nola ezpáliz bérze 

bizirik baizik au. LE Prog 106s. Akabatuz geroz Jesusek diskurrimentu kuek oro. Hual Mt 26, 1 (Lç propos, TB, 

Dv solas, SalabBN elhe, Echn arrozañamendu, Samper razonamentu). 

diskurritu (Añ). Discurrir, pensar. Diskurritzen zue Jesukristok nola padezitu mundu gontan eta 

diskurritzen zue ama garrek nola ikusi bere semeak akomodaturik mundu gontako honrarik andienetan. 

SermAN 2v. Diskurritzen duala ordutik ordura, [...], zer egin, esan eta pensatu duan. Iraz 51. Salutatuzueláik 

aingiruak Maria, zego diskurritzen ándre andia zertará otezén salutaziogúra. LE Prog 120. Mila gezur 

diskurritzen. Ib. 110. Ek diskurritan zein beren baitako erraiten. Hual Mt 21, 25 (Samper diskurritzen). 

diskurtso, diskurtsu. 1. Raciocinio, facultad de discurrir. Cf. diskurtsogabeko. Bano egin izan dirade bere 

diskursuetan. "Leurs discours". Lç Rom 1, 21 (He arrozoinamendu, Dv asmuetan, Ol asmakeriak). Gorpútza 

laneán enpleatzendén bitárteo, baitagóke arima okupátzen Jangoikoabaitan, espeziálki zenbáit lán jeneroetán 

diskúrsoa guti bearzendutenetán. 'Esfuerzo mental'. LE Prog 96. [...] ezdezáke erresolbitu nere diskursoak. 

'Racionamiento'. Ib. 96. 

2. + diskurtsu (Urt), diskurtsa, diskurs, diskus. Discurso, conversación, argumentación, disertación. 

"Alloquium, diskúrtsua, solása" Urt I 528. [Aristotesek] diskurs eta propos labur, on eta eder haur eduki 

ziala bere adeskider. Tt Onsa 17. Egin dut librua sermoiez ez, baizik irakur-aldiz edo diskursoz betea. Mb IArg I 

54. Oposatü medisenziari: edo behar dügü ahalaz enpexatü, diskursa berzetarat itzüliz, ixilik egonez, 

[...]. CatLan 98. Jente hunak, entzun duzieia / jaun horren diskusa? AstLas 41. [Iru adiskide andiak] Job 

Santuaren kontra esan zituen erakerizko diskursoakin [Jaungoikoa aserretu zuela]. Gco I 454. Orhitzite 

phensamentü eta diskurs hunak oro meditazione direla. UskLiB 71. Oradorek bere diskursetan. Gy VII. Horla 


mende. 

294


sagu gazte zori-gaitzekoa / Gathuari mintzo zitzaion laiñoa. / Trunpatu haiz bada, bertzeak diotzo: / Horlako 

diskurtsak niri hedatzeko. Ib. 98. Yesusek finitu zienian diskus hori. "Verba haec". SalabBN Mt 7, 28. Harrek 

erran zuen diskurs batean: [...]. Elsb Fram 122. Bere diskurtsa akhabatzen zuelarik. Ib. 107. Aste guziya lanian 

pasa, / diskurtsuetan jayian, / bere barrengo sentimentuak / adierazi nayian. Tx B II 141. En DFrec hay 9 ejs. de 

diskurtso, uno de diskurtsu y dos de diskurso, todos ellos meridionales. 

diskurtsogabeko, diskursubako (V-gip). "Deskultzu bakotzar ori, tú, desatinado. ¿Vendrá de discurso? En Vgip 

se dice diskursu bako ori" A s.v. deskultzu. 

diskurtsolari. Orador. Alde ortatik izandu diran / diskursolari guziyak, / esan dirate nola dituen 

[Lopetegik] / arriturikan utziyak: / orrek kantari bukatzen ditu / aiek izketan asiyak. Tx B II 139. 

diskurtsu, diskus. v. diskurtso. 

disolutoki. Disolutamente. Jentilen manera berean idolatratuz hek-ere Iainko arrotzen ondoan disolutoki 

laster egin ukhan duté. Lç Adv ** 2r. 

disolutu. Disoluto. [Apaira] exzesibo eta disolutu bada [...], barurak guti balio ukhenen du. Tt Arima 58. 

disoluzio, disoluzione. 1. Disolución, libertinaje. Bere buruak abandonatu ukhan dituzté disoluzionetara. 

"À dissolution". Lç Eph 4, 19 (He lohikeriari, Dv lizunkeriari). Abominablén konbersazione disoluzionezkoaz 

fatigatua. "Leur infame conversation". Lç 2 Petr 2, 7. Aberatsen artian egiten diren kolazione disoluzionez 

bethiak, hirur, laur, zorzi, hamar, hamabi plat konfituraz, frutu honez betherik. Tt Arima 59. 

2. "Disoluziñua, pegamento para arreglar pinchazos. Disoluziñuai sikatzen laga biha jako puxkat, partxia jarri 

aurretik" Elexp Berg. 

disparate (Lar, Añ). Disparate. "Disparatar, disparateak, erakeriak esan" Añ. Disparateak / barkatu 

bearko duzu. Gamiz 204. Sazerdoteari milla disparate ahora zetozkionak esan ziozkan. Cb Eg II 160. Aldatekean 

disparaterik bidegabeena da Euskera gazteai debekatu. Cb EBO 18. Milla disparate, berba loi lotsagarrizko 

esaten dabela. Añ MisE 203. Da deskonsólu aitzea ainbérze disparáte. LE Prog 110. Disparate barregarria. 

Azc PB 261. Disparate aundi bat / nua esatera. Tx B II 265. 

disparatu (Añ), desparatu (Lar, Añ). Disparar. Larramendi trae además "disparadero, desparategia" y 

"disparador, el que dispara, desparatzallea". Sikiera Don Lope, / zuek ezpadakizu bere, / disparaetan dakiana 

da / arkabuz ta moskete. BBizk 11. Su-arma bat disparatu. Añ MisE 218. Kañoia disparatzean, bala badijoa. 

Vill Jaink 53. Tiroa disparatu. Ib. 109. Ez nion disparatu bromako ustetan. Auspoa 39, 81 (ap. ELok 114). 

Trabukoa disparatu. Balad 226. En DFrec hay 6 ejs., meridionales. 

dispausatu. v. disposatu. 

dispendio. Dispendio. v. despendio. Odol iaritzez eri zen emaztea. Haren dispendio medikuetan egina. Lç 

Mc 5, tít. (cf. Lç Mc 5, 26: berea guzia despendatu zuen). Espaiñolek pagatuko dispendio guzia. (c. 1689). 

BertsZB 137. 

dispensa. v. despentsa (2). 

dispentsa (-nsa Añ, T-L), espensa. Dispensa. Etzukian boterik hari dispensarik emaiteko. Tt Onsa 123. 

Ezin ezkondu ditezke dispensa bage. OA 78. Bestela ere braileak esan dirate espensa ekartzeko (San 

Sebastián, 1761). ETZ 11. Behar dü Elizako süperiorari dispensarendako adresatü. CatLan 103. Defendiatzen 

dü eztei egitia dispensarik gabe. Ib. 106. Bakarrik atera ziñei botoaren zor azpitik, edo dispenseak edo ezin alak. 

Añ MisE 227. Haren maiestateak guri / Digula beraz dispentsa: / Pasaportea goarda beza. Gy 123. Orrela 

zerratua / gendukan ezkontza, / Erromati ekartzeko / paperaz dispensa. PE 66. Barur egunak Mehe egun dire 

Fededun guzientzat, non ez duen Elizak dispentsa emaiten. CatJauf 88. 

dispentsable. Dispensable. Horik oro egiten direnian, [...] dispensable dira baruretik. Tt Arima 72. 

dispentsari. Dispensador, administrador. Beha bekigu guri Jesukristoren ministroei bezala eta Jainkoaren 


mende. 

295


misterioen dispentsariei bezala. He 1 Cor 4, 1 (Lç dispensazale, Dv erabiltzaile). 

dispentsatu (Lcc (-sadu), Gèze (-nsatü)). Tr. Los últimos testimonios son de comienzos del s. XIX. 1. 

Administrar, conceder, dispensar. "Dispensar" Lcc (podría referirse a cualquiera de las dos acepciones). 

Sakramenduén dispensatzeko eta administratzeko kargua duten Ministrék. Lç Ins F 6r. Aita Jeneralak dispensatu 

ta, Luisen santidadeagatik, kaja batean, Sto. Kristoaran kapillan gorputz santua ifiñi zan. Cb Just 60. 

2. Eximir, perdonar, dispensar. [Bisitadoreak] dispensa ditzake behar orduan barurak. Harb 441. Batek 

egiten badu boto Santiagoren gorputza bisitatzeko, solo Aita Sanduak dispensa dezoke. SermAN 4r. Ezdezazula 

uste izan dispensatua zarela amoña egitetik. Mih 84. v. tbn. Tt Arima 74. Ofizierek elekikeie hetarik begiratzen 

edo dispensatzen. Mercy 42s. Nor dira barürtzetik dispensatiak direnak? CatLan 103. Aita, posible balinbada 

dispensa nezazü kalitza hunen edatetik. UskLiB 37. [Salbatzaileak] othoizten baitu [bere Aita] heriotzetik 

dispentsa dezala. Jaur 154. 

- EZIN DISPENTSATUZKO. Que no se puede dispensar. Obligazione bat da guziz hertxia eta ezin 

dispentsatuzkoa. Jaur 128. 

dispentsatzaile, dispensazale (Gèze). (El) que dispensa, administra. Graziaren dispensazale onék bezala. 

"Dispensateurs". Lç 1 Petr 4, 10. Sen Grat, misteriuen dispensazale hanitz fidelia. UskLiB 142. 

dispentsazio (-nsazio Lcc), dispentsazione. Dispensa, administración; deber, mandato. v. dispentsa. 

Ebanjelio sainduaren dispensazioneaz kargu eman drauean pastor guziakgatik. Lç Ins A 2r. Gogotik haur egiten 

badut, sari dut; baina baldin gogoz garaitik egiten badut, dispensazionea eman izan zait. "La dispensation". Lç 

1 Cor 9, 17. Denborén konplimenduaren dispensazionean. Lç Eph 1, 10. Ministre egin izan bainaiz Iainkoaren 

dispensazionez. Lç Col 1, 25. Bear deu konsegitu bere inpedimentu orren dispensazioa. OA 79s. Induljenziak, 

baitire ala nola dispensazio bát Elizak emána. LE Urt ms. 56r. 

disponitu, dispondu. Tr. Documentado en la tradición meridional sobre todo en textos de léxico poco 

cuidado: por lo general religiosos y populares. La forma dispondu se encuentra en Añibarro y J.C. Echeverria 

(éste emplea tbn. disponitu). 1. Disponer, decidir, ordenar. En textos de bersolaris se encuentran a menudo 

oraciones subordinadas de sustantivo verbal (tbn. con interrogativa indirecta). Además se documenta con 

subordinada en subjuntivo (en Añibarro y Lizarraga). v. disposatu, erabaki. Ordenadu eta disponidu bear 

dituez bere gauzaak diskreziñoagaz. Cap (ed. 1893) 152. v. tbn. SermAN 1r, Cb Eg III 223. Eméngo aldia labúr 

izan dáien disponitu dú Jangoikoak. LE Ong 75v. Dispondu eban sakramentu onen geia izan zedilla ogia. Añ 

LoraS 54. [Jaungoikoak] guzia nere onerako disponitzen duela. Gco I 421. Personak propontzen du ta 

Jaungoikoak dispontzen du. "Deus disponit". Echve Imit I 19, 2 (SP ordenatzen, Ch disposatzen, Ol taiutzen, 

Leon bere nahitarat antolatzen). Gure barreneko ta kanpoko gauza guztiyak ondo begiratu ta disponitu bear 

ditugu. "Ordinanda". Ib. 19, 3. Disponitu det asunto bati / bertso berriak jartzia. PE 53 (v. tbn. construcciones 

similares en Ud 120, AzpPr 22, EusJok II 31). Jesukristori eskatzen zion, / munduaz aspertu zala, / konbeni 

bazan, aren despeida / arren disponi zezala. Ud 117. Ostolazak zer egin / disponituko du. Ib. 162 (v. tbn. 

construcción similar en AzpPr 89). Bañan gure Jaungoikoak ala disponitu zuben ta ez du erremediyorik. Sor 

Gabon 41. Jai-egun batez biajetxo bat / disponitua genduan. Tx B I 70. 

(Con complemento en caso instrumental significando 'disponer de', 'valerse de'). Gauza guziak obeditzen 

diote, eta guziezaz nai bezela disponitzen du [Jaungoikoak]. Gco I 414. 

2. + dispondu (Añ). Disponer(se), preparar(se). "Aparejar, disponer" Añ. v. prestatu. [Pekatu benialak] 

disponitzen du pekatu mortalean erortera. Gco II 14. Elias beste ainbeste eguneko barubagaz disponidu zan 

Jaungoikua ikusteko. Astar II 247. Egizu konfesio on bat ongi disponiturik. CatB 9. Non nai tzu disponi 

dazaiguzun bazkuako aigaria? Hual Mt 26, 17 (Samper disponi; Lç, Dv aphain, prepara, Echn, SalabBN 

presta). 

dispos. 1. (Estar) listo, dispuesto. Ez gituztela sarraraziko? Hozten ari nauk! --[...]. Jaun horiek "dispos" 

direlarik oihu eginen daiete. JEtchep 100. 

2. (S ap. Lh), dispost (S ap. Lrq). "Gros et gras. Empr. béarn. dispos" Lrq. Cf. dispostu (2). 

disposatu (Urt I 134), dispausatu. Tr. Documentado hasta mediados del s. XIX en autores septentrionales. 

1. Preparar. v. prestatu, disponitu. [Legeak] disposatzen baititu bere salbamenduaren Iesus Krist baithan 

bilhatzera. Lç Ins E 1r. Gero hire zerbitzura hobeki dispausa gaitezenzat. Lç ABC B 4v. Nik bada disposatzen 

drauzuet resumá, niri neure Aitak disposatu ukhan drautan bezala. "Je vous dispose". Lç Lc 22, 29 (He 

preparatzen, TB konfiatzen, Dv aphaintzen). Hill baño lehen arimako egitekoak ungi disposatua. EZ Man II 

177. Zeren bekhatorea bera ere orduan, [bide on] hartara disposatzen eta enseiatzen baita. Ax 544 (V 349). v. 

tbn. Tt Onsa 9. Hark disposatzen gaitu saindu izaitera. CatLav 205 (V 105). Disposatiak izan behar girela 


mende. 

296


lehenago afrüntu suerte güzien sofritzera. CatLan 129. v. tbn. Mercy 42, Brtc 9. Hilzera disposatürik. Xarlem 

124. Disposa gaiten hortarakotzat. Jaur 368. v. tbn. Gy 164. 

(Con complemento en caso instrumental significando 'disponer de', 'valerse de'). O ene Jinkua, ene 

bihotzaren bürüzagia, eta nuiz hobekiago harez disposatüren düzü, nula hartan zure egongia haitatü düzünian. 

UskLiB 106s. 

2. (Chaho), dispausatu. Disponer, decidir, establecer, ordenar. Gauza guziak bere probidenziaz 

dispausatzen dituela, mundua bere borondateaz gobernatzen duela. Lç Ins C 1v. Gizonak deliberatzen du eta 

Jainkoak disposatzen du. "Deus disponit". Ch I 19, 2 (SP ordenatzen, Echve dispontzen, Ol taiutzen). Obra 

manifiko bat / Disposatu dute, / Tribunale justuban / Laudatzen badute. Bordel 140. 

disposizio (Chaho), disposizione (Chaho), disposizino(e) (Chaho). Disposición, situación o estado (anímico, 

corporal...), preparación; (en Leiçarrraga) poder de disponer. "Disposizion [sic?], disposition (Ax 22)" VocBN. 

Tr. En textos septentrionales, sobre todo religiosos, aparece bastante documentado (en la forma disposizione; - 

zino en Etcheberri de Sara). Al Sur su uso se reduce casi exclusivamente a unos pocos textos religiosos --sobre 

todo catecismos-- de léxico no muy cuidado. 

Bere menbro guzietako disposizione haur huni eman drauka. Lç Act 3, 16 (TB maneiu). Absoluzionea / deus 

eztela falta bazait disposizionea. EZ Man II 75. [Obra on hek balio dute] garaziaren bidean eta disposizionean 

iartzeko. Ax 543 (V 349). Errezibietea disposiziño onagaz sakramentuak. Cap 60. Edireiten bazara 

disposizionetan. (Vera, 1674). FLV 2006, 264. Etzaitezela sobra fida oraiko zure disposizionean, ezen bertze 

kontrakorat lauster muda daiteke. "Noli credere affectui tuo". Ch III 33, 1 (SP gogoa, Mst desirküntia, Echve 

deseoari, Ip bihotzaren disposizioniari, Ol lerari, Leon kharrari). Pekatu mortalen disposiziño edo prestamen 

bat. Cb CatV 52 (CatLlo 68 disposiziño, CatAe 56 y CatSal 57 disposizio, CatR 57 disposizione). Yende suerte 

diferentak estatu eta disposizione diferentetan aurkhitzen direnak. He Gudu 161. Grazia errezebitzen, nezesario 

diren disposizioniak eztitüztenek. CatLan 120. Ellega balédi penitenziako sakramenturá disposizio beardenaréki 

[...]. LE Urt ms. 68r. Maitik, oraindio geiago jateko disposizioan gaudela, jaikitzea. Gco II 64. Sakramenturen 

bat disposiziñoe txarragaz artzaiten dabenak. CatLlo 38. Fede onian segitutzeko / artu disposiziyua. Ud 140. 

Mariaren barnetiko disposizionek gaintitzen beitzütien Apostolien eta beste kreatüra güzien disposizioniak. Ip 

Hil 191. Anke antzineko egun kuetan izan dela aski sendimentu; korrengatik ezta izagun fiestetako 

disposizionian. Mdg 140. v. tbn. OA 65. Dh 219. UskLiB 34. CatJauf 129. CatUlz 44. 

Aptitud, disposición. "Aptitudo, propitásuna, disposizioa, disposizionea" Urt II 220. [Gramatikak] hitzei, 

berenez disposizino xoilla baizik eztutenei, emaiten baitiote izaite osoa eta perfeta. ES 127. Eskualdunak bere 

baitharik emanak baitira gudura eta gathazkara; eta nola gaztei eman behar baitzaie hekien disposizinoari 

dagokan enplegua, [...]. Ib. 175. 

- DISPOSIZIOAN. (Tras gen.). A (mi, su...) disposición. Baratzen baliz ene disposizionian bihotz arhin eta 

khanbiakor hori. Mercy 23. Gobernadore Jaunen / disposizinuan / dagoz materijala / fabrika guztijan. DurPl 

113. Ez diola izaren istantian ene disposizionian amabi beino obro ainguruzko lejione? Hual Mt 26, 53 (Samper 

ene disposizioneari). 

- DISPOSIZIOKO. (Tras gen.). A mi (su, etc.) disposición. Ene disposizioneko / hurak ditiat ükhenen / 

khiristi neskatileki / beiniz libertitüren. Xarlem 805. 

dispost. v. dispos. 

dispostu. 1. "(Hb), être dispos" Lh. 

2. "(Hb), rendre ou devenir gros et gras" Lh. Cf. dispos (2). 

disputa (Lcc, Urt I 61, Añ). Disputa, discusión, discordia. Tr. Documentado esporádicamente en autores de 

todos los dialectos literarios. Al Sur no se encuentra fuera de textos de léxico poco cuidado. Amorosen 

disputa. E 197. Gudu eta disputa handi Pauli eta Barnabasi heldurik haién kontra. "Grand debat & dispute". Lç 

Act 15, 2 (TB liskar eta eskatima). v. tbn. EZ Man I 128. Gizon prestuen erranera disputatik atheratzea gatik. 

Harb 433. Xauna, gustuetan ezta disputarik. Mic 14r. Jesüs haurraren doktoreki dispüta. Bp I 148. Ortik oi 

datoz disputak eta diferenziak. Gco II 67. Hantik hunat ardura / Disputa gorria. Bordel 159. Lehen ibili dira / 

disputa bilatzen. Ib. 150. Hortan berri-berritan hor dute disputa altxatzen; / Baietzka, ezetzka hek horla zirelarik 

berotzen. Gy 147. Laster gaixoari bademo disputa. Ib. 9. Hirur muthil gazte, / Zu nahiz emazte, / Beren artian 

disputa badute. ChantP 372. Zuen disputa ori / biyontzat kaltian. PE 56. Zugadi jaunen kontra / disputia eman 

[se refiere a una apuesta]. EusJok II 79. Joko disputaz eta mokokaz betherikako guzieri ihes egiozuete. Arb Igand 

188. Zelebria da kulparik gabe / jarri diguzun disputa, / ze adelantu espero dezu / okasiyua piztuta? Tx B I 99. 

Discusión, examen. Gizonen ezagueraz gañ dira, ta ez du balio ez arrazoiak ta ez disputak. "Disputatio". 

Echve Imit III 58, 1 (SP disputaturik, Mst debadiorik). 

- DISPUTAN. En disputa, disputando. Gero sar zitezen elkharrekin dispután, eia hetarik zein zen handiena. 


mende. 

297


"En dispute". Lç Lc 9, 46. Eta han zuten disputan / dotorekin aurkhitu. EZ Noel 83. Dotorekin disputan zegoela 

tenpluan. Harb 68. Ezgaitezin hari gure kofesorarekin disputan. CatLav 301 (V 149). Behiñ bat disputan ziren / 

Gehiago zoiñek balio othe zuen. Gy 286. Elgarrekin disputan / gau ta egun oroz / amodioa diruz / ez baditake 

eros. Bordel 172. Batzu bertzen kontra disputan ari direnean. Elsb Fram 63. Baña ez dot disputan sartu nai 

burua. AB AmaE 265. Ez da konbeni / disputan astia. Urruz Zer 84. Anai zarrak guztiya / nai du bere eskutan, / 

eta gaztiakin sarri / or dabil disputan. Basarri in Uzt Noiz 77. 

disputari (Urt V 211), disputalari (Urt II 306). Disputador, que disputa. Non da sekula hunetako 

disputaria? "Le disputeur". Lç 1 Cor 1, 20 (TB eskatimatzailea). 

disputatu (Lcc (-adu), Urt I 116). 1. Disputar, pelear, discutir. Hura disputatzen baitzén iustiziáz. Lç Act 

24, 25. Filosofo batzu disputatzen ziraden harekin. Ib. 17, 18. Miserikordiazko gorthean ene egitekoa disputatu 

behar duzu. Harb 275. Iakinsun izaitea gatik, hetaz liburu egitea edo disputatzea gatik. SP Phil 104 (He 106 

disputatzen; cf. infra (2)). Zer ohore izanen duzu / enekiñ disputatzeaz, / Zer gloria ene erretzen / Bethiere 

haritzeaz? Gç 180. Doktoreakaz disputetan tenpluan aurkitu ebena. Urq 8. Tenpluan Dotoren arthian 

dispütatzeko. CatLan 40. Palanka batekin ziran / disputatutzera. EusJok II 25. Gisajoak urteten badeusku 

diputau / Madrillen bearko dau askogaz disputau! AB AmaE 225. 

2. (Empleado como sust. con el significado de 'examen', 'discusión'; se trata tal vez de error por disputatze). 

Ezta arrazoinik edo eskolako disputaturik Jainkoaren iujeamendua sonda dezakenik. "Disputatio". SP Imit III 

58, 1 (Mst ez debadiorik, Ol azterketarik). 

disputatzaile. "Cavillator facetus" Urt IV 328. 

disputazale. Amigo de disputas. Alde egin bear dezu okasioa eman oi duen persona aserrekor disputa zale 

guztietatik. Gco II 54. 

disputazio, disputazione. Disputa. v. disputa. Disputazione banoak. Lç 1 Tim 6, 5. Fedez infirmo dena 

rezebi ezazue, baina ez disputazionez ihardukitera. Lç Rom 14, 1. 

dist. "Dist egin (G), brillar" A (que cita el ej. de Ur). Justoak [...] eguzkiaren antzera dist egingo daube. 

msOñ 49r. Berak dist egingo du argiak bezela. (Hab 3, 4). Ur in BOEg 1548. 

distaite. v. distiratze. 

distantzia (Lcc (-nzia)). Distancia. Izan dadin distantzia arthalde baten eta bertzearen artean. Urt Gen 32, 

16. Ar txiki batek, buruaz zeruraño allegatzen dan Jigante batekin zer du zer ikusi? Jesus, ta zer bidastia edo 

distanzia! Cb Eg II 33 (Dv LEd 71 eta zer makhurra ez da batetik bestera?). Bost-oilloa deitzen dira bost izar, 

[...]. "Iru-izarrak" Bost-oillotik apartetxo, beti distanzia berdiñean agiri dira. And AUzta 80. En DFrec hay 16 

ejs., meridionales, de distantzi(a). 

? distarant. v. distirant. 

distariatu, distatu. v. distiratu. 

distia. v. distira. 

distiazio. v. distirazio. 

distidatu. v. distiratu. 

distiera (Lar), tistiera (Lar). "Brillantez, distiera, tistiera" Lar. v. distira. 

distiko. Dístico. Latinezko distikoetan egina den eskeintza. MEIG IV 77. 

distikor. v. diztikor. 

distilaite. v. distilatze. 


mende. 

298


1 distilatu (-ll- Dv), diztilatu. Brillar. v. distiratu. Aur eder bat, zillarrezko egoak sorbaldan eguzkiak 

bezela diztillatzen zutela. Zab Gabon 81. 

2 distilatu (Lcc -adu). Destilar. Alkool distilatzen ari zirenak. JE Med 146. 

distilatze, distilaite (Lcc). "Distilación" Lcc. 

distingitu (-idu Lcc), distingatu. Distinguir. Kurze Santeen señaleagaz distingidu ta diferenzietan 

garealako mauruetarik. VJ 2. Estadurik distingidu bage. OA 161. Berezten edo distingatzen. CatLav 367 (V 

177). Itxurazko onaren kaparen azpian gordea den gaitza, gaitz egiazkoaren aparantziarekiñ agertzen den 

onaren aldean distiñgatzeko. He Gudu 59s. Gorphutz bat baduzu bere postura nobleaz, [...] gainerako kreatura 

ageri direnetarik distingatzen [zaituena]. Brtc 78. Nai dabenian sartzeko / nai daben lekutik / distingidu bagarik 

/ pobre aberatsik. DurPl 84. Betetasun ori zala, Maria Santisima distingitzen zuena. Gco I 459. Alkarrekiko 

amorio egiazkoak distingitu bear gaitu kristau guziok. Gco II 71. Bata bestiagandik bereztu edo distingietako. 

Astar II 53. 

(Part. en función de adj.). Distinto, diferente. Hirur persona hauk dira distingituak eta zein bere. Lç ABC B 

7r. Zeinetan baitira hirur persona zein bere proprietatez distingituak. Ib. I 2r. Fedea eta esperanza distingatuak 

dire karitatetik? CatLav 192 (V 99). 

distinkzione. v. distintzio. 

distinto. Distinto. Tr. Empleado en textos religiosos meridionales, en general de léxico poco cuidado. 

Nola baitire iru persona distintorik. SermAN 1r. Iru Persona distinto ta Jainko egiazko bakar baten izenean. Cb 

Eg III 221. Zegaitik persona banak edo distintoak direan. CatBus 14. v. tbn. LE Ong 99r. Añ CatAN 18. CatLuz 

11. CatB 26. CatAe 24. CatSal 25. CatR 25. Itz Azald 24. 

distinta. (Forma de femenino). Distinta. --Iangoikoa zeinbat persona da? --Iru distinte edo diferente. VJ 5. 

v. tbn. OA 20. CatLlo 17. CatB 25. 

Distinto, claro, no confuso. Gure Jangoikoen, ta Jesu Kristo gure Erredentoreen barri distintoa edo 

ezaguera banaro emaiteko. Cb CatV 21. --Zer da fede explizitoa? --Sinestea notizia distintoarekin, eta txeroki, 

Yangoikoak errebelatu duena (B, s. XVIII). BOEans 695. v. tbn. CatSal 23. CatR 23. CatUlz 15. 

distintoki, distinktoki. Diferenciadamente. Dibinitate bakhoitz batetan konprehenditzen baditugu hirur 

persona hauk distinktoki. Lç Ins C 1r. Hitzak distinktoki eta klaroki pronunzia eraziz. Lç ABC A 3r. 

distintzio (-nz- Lcc), distinkzione, distintzione, distinzinoe. 1. Distinción, diferenciación. Sakramentuen 

distinkzioneaz. EZ Man I 20. Explikatuko dizut gero eta iratsiko dizut distinzio eta klarezia geiagorekin. OA 70. 

Guziei ungi egiten baitaroku, berezgunerik edo distintzionerik gabe. He Gudu 108. Egin biar dogu 

bereztu edo distinzinoe au. Astar II 46. 

2. distinkzione. Parcialidad. Fruktu onez bethea, distinkzionerik gabea, hipokrisia gabea. Lç Iac 3, 17 (TB 

parzialitaterik). 

distios. v. distiros. 

distira (L-côte ap. A; vEys, Dv, H), diztira (L-ain ap. A), dizdira, disdira, distia (G, L ap. A; SP, Urt II 271, Lar, 

Añ (G), vEys), diztia, distiria (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill ap. A), diztiria (AN-5vill ap. A), distura, dizdi(a). 

1. (Sust.). Brillo, resplandor; (fig.) gloria, fama, esplendor, elegancia, etc. "Distia handiaz, splendeur" SP. 

"Disti (G, Añ, L), lustro, brillo" A (se trata de distia, mal interpretado por Azkue). "Distiria, reflejo del sol en la 

playa, tierra, etc." Ib. v. dirdira, distiera, distiradura, distirazio, distiramendu, distirapen. Tr. Distira, 

disdira y distia (ésta ya en Haramburu e Hiribarren), son empleados por autores septentrionales y meridionales. 

Dizdira y sobre todo diztira se documentan a menudo en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 7 ejs. de 

distira, uno de disdira, otro de dizdira y 3 de diztira. 

[Maria], parabisuaren ohorea, loriaren distia. Harb 105s. Erretegiak duke lurrekin distia; / Ganikotxek 

harrian egiten India. Hb Esk 132. Siropak emaiten diote [likurrei] distura bat atsegin egiten duena. (Interpr?). 

ECocin 51. Harek eztitzen zuen iguzki ageri zenaren distira. HU Zez 96. Dena urhe, dena zilhar, dena disdira. 

Barb Sup 14. Gizaldiz-gizaldi Meza aren dizdira / dardaraz zabaltzen doa Edestira. SMitx Aranz 174. Bere 

Aitaren distiran ethorriko denean. "In gloria Patris sui". Leon Mc 8, 38. Zeñen bizi dakusdan gorrotoaren dizdia 

begi bustietan! Galarraga Elezar 52. Begi beltzen dizdira. Mde Pr 46. Gela-zolak ezagun zun bere diztiran 


mende. 

299


argizaiez igurtzi berririk zegona. Etxde JJ 87. Bere begiak miresten zituzten nereak, [...]. Diztira utsa biurtu da 

dena arrezkero. Txill Let 61. Bai gauza ederra olio-diztia / esku minduetan. Gand Elorri 111. Jassu eta Xaberriren 

familieri emanen ziona ohore eta distira. Ardoy SFran 74. Zillar-dizdirak itxutu indun / ire biotza saltzeko. 

NEtx LBB 391. Izarren diztira. Ibiñ Virgil 77. Ikusazu mortuan dizdiraz / lehoi akabatuaren / hezur igar eta 

goria. Azurm HitzB 55. Idazkera bikoitzez, distira laburrez hariltzen ditu bere adierazpenak. MEIG IX 123 (en 


v. tbn. Ox 165. Lf ELit 126. JEtchep 78. Erkiag BatB 95. Arti MaldanB 227. Disdira: JMB ELG 82. Etxba Ibilt 

453. Dizdira: Enb 57. BEnb NereA 37. Lasa Poem 100. Berron Kijote 29. Diztira: Laux BBa 60. Or Eus 89. 

Basarri 10. Gand Elorri 135. Gazt MusIx 109. Diztia: Ir YKBiz 272. E. Maruri in Onaind MEOE 651. 

2. (Adj.). Brillante. Ardatza aldiz pagokizkoa da, leguna, distia [...]. Lf GH 1924, 396. Holako zaldirik ez 

da / edo bakan biziki... // Hunki otoi zoin den gixen, / beha zoin den distira. Etcham 66. 

- DISTIRA EGIN. Brillar. Zuk jarri dozun Jel-bide ziar / Argijak dagi diztira. Enb 149. Distira egiten duten 

gauzen izenak badira ausarki. Carta de JMB, 23-7-1954. 

- DISTIRAN. Brillando. [Salbatorea] Pazkoz jauntzi loriaz gorputza distiran. Ox 83. Udaminean, 

uztailarekin, distiran ogiak zorhi. Ib. 75 (tbn. disdiran en Ox 137). Gauaz izarrak ageri dira / ainitz disdiran 

zeruan. Mattin 96. 

- DISTIRAPEAN. Bajo el brillo. Gaxuxa, gabonilleko eguzkiaren diztirapean, iñoiz baiño ederrago iduri zaio 

Etxahuniako oiñordekoari. Etxde JJ 35. 

distiradun. "Qui a de l'éclat, du brillant" Dv. "Resplandeciente" A. 

distiradura (A), distiadura (BN ap. A; SP, Urt I 10, Lar, Añ, VocBN, H), diztiadura, dizdiadura, tistiadura 

(Lar). Brillo, resplandor. Sg. Duvoisin: "Il diffère de distira, en ce qu'il marque l'action de l'éclat, tandis que 

distira est l'éclat en lui-même". v. distira, listreadura. Tr. Documentado sobre todo en autores labortanos y 

bajo-navarros; hay además varios testimonios meridionales ya desde Cardaberaz (diztiadura). Distiadura es la 

forma más documentada al Norte y al Sur. Distiradura es empleado por Jauretche (365), Joannateguy (SBi 146), 

Arbelbide, Prop y Landerretche. Beovide usa dizdiadura. 

O diamanten klartasuna, / perlen distiadura. Gç 195. Zure maiestatearen loriazko distiaduraren aitzinean. SP 

Imit IV 11, 2. [Latinak] ere bere distiadura galdu zuen. ES 108. Egia behar da Eskritura Sainduan billhatu, ez 

elokuenzia eta hitzen distiadura. "Eloquentia". Ch I 5, 1. Birjinatasunaren distiadura. CatLav 134 (V 70). 

Ignazio arrobaturik, zeruko argi ta diztiaduraz edo resplandore ederrez beterik. Cb SIgn 54. Akzione ederren 

distiadura. Lg I 336. Ez diote begiratu zure ethorkiaren distiadurari. Mih 30. Munduko distiadurak / ez nau 

xoratzen. Monho 86. [Bizitza eder-garbiaren] distiadurak estaliko ditu leneko utsegiteak. AA III 544. [Oreña], 

bere adarretan distiadura miragarri bateko argiak zituena (Orreaga, s. XIX). ETZ 287. Zillar zurizko ta urre 

gorrizko distiadura ixuririk. Aran SIgn 211. Gurutziaren dizdiadurak igesi jarri zuan dragoia. Bv AsL 69. 

Iguzkia nausitu zen, eta nola errege bat distiradura handirekin jartzen baita bere alkhi aberatsaren gainean, 

[...]. Arb Igand 67. Izkiribuzko obren pollitasunaz edo distiaduraz, erraten ohi den bezala elegantziaz. Etcheb 

MGaric 20 (ap. DRA). 

v. tbn. Prop 1906, 132. Lander RIEV 1910, 599. Distiadura: Hb Egia 109. Lap 178 (V 78). 

- DISTIRADURAN. Brillando. [Salbatzailea] zeruetan gora, guzia loriaz distiraduran. Jaur 186. 

distiragarri (Dv), diztiragarri, distiagarri (SP, sin trad.). Brillante. "Qui jette de l'éclat" Dv. v. distirant. 

Nunnaitik bazitun metalezko botoi diztiragarriak. Etxde JJ 173. 

distiragarridura, distiagarridura. Resplandor. Egia da argi egiten derauela sainduei ardurako 

distiagarridura batez. "Claritate splendida". SP Imit III 48, 1. 

distirakatu. Brillar. v. distiratu. Oi Eskual-herriko zeru eztiak, / Zoin polliki distirakatzen duen! Lf in 

Onaind MEOE 1136 

distirakor, diztirakor. Brillante. v. distirant. [Ezpata] hau zorrotzago eta distirakorrago lizate. ES 102. 

Eguzki diztirakorrari gibel emanaz. Etxde JJ 11. Poesiaren argi distirakorra sumatzen da esaera batean. MEIG 

III 142. 

distiralari, distiari (Lar), distialari, distakari (V-gip ap. Iz ArOñ). Brillante. "Distakaari, distákaarixa, 

brillador" Iz ArOñ. v. dizdizari. Urrezko diru distiarietan. Otag EE 1881b, 61. Larrosaren kolore distiaria Ib. 

89. Beti ta beti izan zara zu / Alako argikaria, / Iruditurik Ipar-aldeko / Izar distialaria. AB AmaE 49. 


mende. 

300


distiramendu, distiamendu (SP). Brillo, resplandor. v. distira. Iguzkiak hemen behere lurrean mundu 

guzia argitzen duen bezala, zuk ere zeure distiamenduaz edertzen eta klaratzen baituzu parabisu guzia. Harb 72. 

distiranki, distianki. Brillantemente, elegantemente. Jainkoak eman ziotzan distianki diarizteko behar 

diren gisatasun guziak. Birjin 446. Nahi zuen bezen ederki, distianki besti zitaken. Etcheb MGaric (ap. DRA). 

distirant (S ap. Lh; Dv), dixtirant, distiant, diztiant, dizdirant. Brillante. v. distiratsu, distirakor, 

distiragarri, distiratzaile; dizdizari. Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos (al Sur lo 

hallamos en algún autor moderno como Erkiaga). La forma distiant se documenta al menos desde principios del 

s. XVIII; el último ej. recogido es de Arbelbide. Diztiant en Haraneder (Gudu 138) y Duhalde (179). Distirant 

aparece ya a principios del siglo XIX y es la variante más frecuente desde finales del mismo siglo. Disdirant se 

encuentra en los bajo-navarros J. Etchepare (junto a dixtirant) y Zubiri (101); diztirant en Mirande (Po 31). 

Berthute distiantegiak eta sobra prezatuak. Ch III 45, 5. Mariaganik, izar distiant hartarik. Dh 268. Tronu 

distirant baten gainean, bere Seme Jainkoaren eskuinean. MarIl 79. Haiñ eder balitz zure kanta, / Nola baita 

zure luma distianta [la zorra le dice al cuervo]. Gy 1. Egun distiantenetan. 'Los días más gloriosos'. Hb Egia 143. 

Saindu oste bat ikhusi zuen Iñaziok, eta heien erdian Diego Hozezekoa, bertze guziak baino distirantago. Laph 

173. Bere gudukako jaunztura eta harma distirantak. Jnn SBi 91. Fedea, izar distianta. Lap 14 (V 9). Bi argi 

dire, bat bertzea baino ederragoa eta distiantagoa. Ib. 30 (V 17). Lur ikatzaren meta, beltz dixtirant. JE Bur 59. 

Argi distirant itsugarriak. Zub 110. Nolako plaka distiranta. JE Ber 47. Begi hits uherrak basaki eta lorioski 

distirant. Mde Pr 93. [Eliza] tristerik zagon, hits eta zikina. / Orai ikusten dugu distirant, arina. Xa Odol 94 (321 

distaranta [sic]). 

v. tbn. JesBih 398. Jaur 164. Dv Telem 16. Prop 1881, 57. Zby RIEV 1908, 286. Lander RIEV 1910, 603. Etcham 

119. Lf Murtuts 56. Ardoy SFran 202. Erkiag Arran 156. Dixtirant: JE Bur 10. Distiant: He Gudu 96. Mih 128. 

Arb Igand 9. 

distirapen. Brillo, resplandor. v. distira. Bare egoan itsasoa, bare izadia, goieneko argiaren distirapen 

urretan pitxiztatua. Erkiag Arran 185. 

distirarazi (Dv), distiarazi (Urt II 275, Lar, A), diztirazi, diztiazi, destierazi, distierazo (Lar), tistierazo (Lar). 

Hacer brillar. "Alustrar" Lar. "Enlustrecer" Ib. [Luis gure Errege handiak] bere erresumetan handirozki eta 

artha handirekin distiarazi diote zientzia eta letra suerte guztiei. ES 178. Hari direla diozesa huntan guzian 

distiarazi nahiz salbamenduko szienzia. CatLav A 1v (V 2). Gure yaunek lukete, lagunduz yaun hori, / Bertzela 

distiaraz Eskal herriari. Hb Esk 127. Hainbertze distiarazi ondoan Franzia [Louis XIVak]. Hb Egia 93. 

[Ebanjelioaren egilek] nausiaren egintzak berak ezdituzte hedatzen bat-banazka, ez ematen egunik ederrenean 

hobeki distirazteko. Ib. 84. Illunpeak diztirazten du argia, gauaren beltzak izarra. Txill Let 93. 

Brillar. [Sü hau] lehen bezala ezta destieraziren. Egiat 189. Eskualdunaren aizkorak eta dardoak diztiazten 

dute Ibañetako aritzartean (BN-baig). Orreaga 87. 

distiratsu, dizdiratsu, diztiratsu, distiatsu (Lar), disdiratsu. Brillante. "Lustroso" Lar. v. distirant, dizditsu. 

Tr. Documentado sólo en autores meridionales del s. XX. Las formas diztiratsu y, más a menudo, dizdiratsu 

son las más usadas. En DFrec hay un ej. de disdiratsu, 3 de distiratsu, 5 de dizdiratsu y 2 de diztiratsu. Bere 

begijak ikatzarri urdin (zafiro) dizdiratsu bi ziran. Altuna 9. Eguzki dizdiratsua bañon ederragoa zeran Jesus 

nere Jauna! KIkG 92. Aren luze ta dizdiratsua / banu nere adorea. SMitx Aranz 167. Pozik emango nuke guzia 

lipar dizdiratsu oriek luzatzeagatik. Txill Let 31 (37 diztiratsu). Koroi diztiratsu bat. Etxde AlosT 92. Ementxe 

zatoz soñeko argi / dizdiratsutan jantzia. Basarri 71. Froga berri eta dizdiratsu bat. Vill Jaink 137. Bere itz-laua 

izar-arria bezain disdiratsu landu oi zuen Platonek. Zait Plat 5 (38 dizdiratsu, 36 diztiratsu). Padre Valeraren 

kaska distiratsua. Osk Kurl 177. Baña beste gauza batean zan oraino distiratsuago euren trebetasuna, eguzkia 

bezain distiratsu. Ib. 157 (144 disdiratsu). Eguzkia baizen diztiratsu egin zan. Ker Mt 17, 2. Gure kulturaren 

ispilu garden eta distiratsu behar zuketenak. MIH 279. 

v. tbn. Diztiratsu: Ibiñ Virgil 77. Dizdiratsu Ibiñ Virgil 106. Distiatsu: MEIG VIII 58. 

distiratu (Dv, H, A), distiatu (AN-erro ap. A; SP, Urt I 111, Lar, Añ (G), VocBN, H), dizdiratu, diztiratu, 

dizdiatu, diztiatu, distidatu (Ht VocGr 336, Lecl), diztetu, tistiatu (Lar), distariatu (Dv), diztaiatu (Dv), 

disturatu, distatu, tistatu (Izt), dristetu (AN-olza ap. Bon-Ond 156; seguramente con -e- por armonía vocálica). 

1. (Aux. trans.). Brillar, resplandecer. "Centellando, las estrellas que trabadas con luz están centellando, 

tistatzen dagozan izar argiz yosiak" Izt 23v. v. 1 distilatu, dirdiratu, distirakatu, listreatu. Tr. 

Documentado en la tradición septentrional desde el s. XVII (en suletino sólo se encuentra en Uskara Libria). Al 

Sur hay testimonios sobre todo de autores guipuzcoanos. Distiatu es con mucho la forma más empleada hasta 

mediados del s. XIX al Norte y al Sur (el último ej. recogido es de J. Etchepare). Distiratu se documenta en 


mende. 

301


Etcheberri de Sara, Jauretche, MarIl y más a menudo a partir de mediados del s. XIX. La forma diztiratu la 

emplean unos pocos autores meridionales de la segunda mitad del s. XX. Apenas se documentan otras formas. 

En DFrec hay una forma de distiratu (y otra de distiratze), una de dizdiratu y otra de diztiratu. 

[Parabisuak] distiatzen du nola milla iguzkik. EZ Man I 133. Irakasteko eginbidean enplegatzen direnek 

distiratuko dutela. ES 125. Zure graziak ene bihotzean distiatuko du. Ch III 8, 1 (50, 2 distiantzen). Ekusten 

dezu, nola distiatzen duen izarrak. AA II 12. Aren luma ederrak, / eguzkiak jorik, / diztiatutzen zuten. It Fab 70. 

Nahiago dute distiatu bertzelako izkiribuz. Hb Egia 155. Euskaldunen gezi eta haizkorek distiratzen dute 

Ibañetako haritzartetan. Dv Orreaga 31 (Camp diztiyatzen, Ip distiatzen, AN-5vill (Saldías) diztaiatzen, AN- 

5vill (Bera) distariatzen, AN-ulz diztzen). Irrutire su aundiek distatzen dire mendiertetan (AN-gulina). Ib. 54. 

Distiatzen duen guzia ez dela urrea. Lap 46 (V 25). Karriketako argiek bazter guzietarik distiratzen zuten. Arb 

Igand 84. Gozoarekin behakoak distiatzen zeiela. JE Bur 133. Fedeak gure Errian dizdiratzen badu, errosarioari 

zor diogu. KIkG 108. Azkenean, han gaindi distiratu behar zuen Bazko goiz distiranta! 'Étinceler'. Ardoy SFran 

257. Onen ontasunak argiroago distia dezan. MEIG III 43. 

v. tbn. MarIl 116. Jaur 157. Elzb PAd 6. Jnn SBi 33. HU Aurp 167. Lander RIEV 1914, 154. Lf Murtuts 57. Mde 

Pr 92. JEtchep 55. Distiatu: Harb 88. O Po 65. SP Phil 52. CatLav 429 (V 203). Lg I 215. Brtc 78. Monho 142. 

Laph 191. UNLilia 12; Dizdiratu: Elzb Po 194. Diztiratu: Etxde JJ 10. Txill Let 114. Vill Jaink 186. Ibiñ Virgil 

79. Diztiatu: Zab Gabon 90. Ir YKBiz 182. Disturatu: Prop 1876-77, 250. Tistiatu: FLV 1989, 116 (Munárriz, s. 

XVIII). 

Hacer brillar. Ez zuten hunen etxea / Urreriek bistatu, / Ez diamantek, ez perlek, / Ez zilharrek distiatu. Gç 

70. [Bi Orden anaiak] dizdiatu dute, eguzkiaren antzera, lur-bola guzia. Bv AsL 190. Pertsulari onak dira. / 

Eskualdun besten distiratzeko / lore ederrenak dira. Etcham 240. 

2. (Uso adj.). Brillante. Leiar distiatu ikusgarriakin ederki apainduak. Izt 66. [Katamotzak] guztiz zeban 

kolore gorri oritarako ederra, bere pikort beltx distiatuakin unetik unera or emen txit egoki apaingarritua. Ib. 

193. Arpegiak eguzkia zirudien, eta soñekoak distiatuak eta elurra bezain zuri jarri ziran. Lard 407. 

distiratzaile, distiatzaile (Lar), diztiatzaile, destiatzaile, tistiatzaile (Lar), dizdiratzaile, dizdiatzaile. Brillante. 

"Resplandeciente" Lar. v. distirant. Tr. Documentado en la tradición meridional a partir de comienzos del s. 

XIX. Neke guztiak biurtu baditzakezu Zerurako irabazien urre eder-distiatzallean. AA III 359s. Denbora da 

beraz Euskaldunak ere beren izkunde galai baliozkoena bere apaindura destiatzalleakin beste izkunzarik 

sonatuenen artean aurkeztu ta azaldutzeko. Aran SIgn 208. Argi distiatzallearen errañoakin Euskalerriko 

basoen tontorrak sututzen. Muj RIEV 1907, 547. [...] Birjiña maitea, / agur, itsasoko izar / dizdiatzallea. 

ArgiDL 166 (diferentes versiones de la misma canción: diztiatzallea SMitx Aranz 187 y dizdiatzaile (G, 1957) 

(ap. DRA)). Tximista dizdiratzallea. Pi Imit 233. 

distiratze, dizdiratze, distaite (V-gip). Brillo. "Distáitte aundixa, mucho brillo" Iz ArOñ. v. distira. Egazti 

gautarra lez, / egazka ziyoan, / illargi nagiaren / dizdiratze loan. "La luz mortecina". Atutxa Mugarra 62. 

distirazio, distiazio. Brillo, resplandor. v. distira. Kolorea illunagoa eta distiazio edo edertasuna 

zuritarakoa. ErleG 44. Euskararen zañetik datozen izen guztiak Euskaldun on batek ifiniko ditu, beren distiazio 

ederrakin adierazten dutelarik argiroki, norgandik jaio izan ziran. Izt C 7. Bere ondasun neurri gabeen 

distiazioa illuntzen [asi zan]. Lard 214. 

distiria. v. distira. 

distiros, distios (Urt), distioso (Urt). Brillante. "Clarus" Urt V 188. v. distirant. O eternitateko egun 

distiosa, gabak illhuntzen eztuena. Ch III 48, 1. Ez baida egundaino ikhusi errege hain aberatsik eta distiosik. 

Lg I 325. Merezimendu distiosenek berek badituzte bere itzalak. Lg II 172. Aingeru hura iguzkia baino 

distiosagoa zen. Ib. 108. 

distizari. v. dizdizari. 

distraidamentu. Distracción, inadvertencia. Aur dakozu señalie... distraidamentuen on-dana. Ort Oroig 

95. Distraidamentue imitxen-zue zuek aurretik, zeueri komeniten yatzuenien. Ib. 95. 

distraitu. 1. Distraerse. Xortzeke, distraitu gabe. Or Poem 557n. Distraidu egiten nintzala-ta, ala, zigorra, 

leña! Bilbao IpuiB 149. Beti ago albora begira, distraiduta. Ib. 149. 

2. (Adj.). Distraído. Distraidua zalako galanta. Bilbao IpuiB 556. 


mende. 

302


distrazio, distrakzione, distrazino. Distracción. Distrakzione gutiagorekin othoitz egiteko. CatLav 235 (V 

119). Borondatezko distrazioarekin, barruko edo biotzeko atenzio bage. Gco I 384. Barkha ditzadazut hobendun 

jarri naizen distrakzioneak, neglientziak. MarIl 62s. [Izan eban] eskarmenturik naiko. Distraziño batetik 

etorritakoa. Bilbao IpuiB 150. Distrazioak otoitzean. And AUzta 100. 

distribuitu, distribuatu, destrubitu, destruitu. Distribuir. Ministrék distribuitzen drautzate populuari ogia 

eta kopá. Lç Ins B 5r. Zeini bere aflikzione partea, edal unziaz bezala distribuitzen eta partitzen baitraue. Lç 

Decl a) 2v. Zure thresorak distribua etzazu Iinkoaren paubrer. Tt Arima 127. Bere hunen ororen / prauber 

destrüitzen. StJul 5. Untsa destrübitzen. Ib. 49. 

distribuzio, distribuzione. Distribución. Testimoniaje rendatzen zerauelarik Iainkoak signoz eta mirakuluz, 

eta berthute dibersez, eta Spiritu sainduaren distribuzionez. Lç He 2, 4. 

distrik, distrikt. Distrito. Ustarisko distrikeko lurretik ihesi yoan. Revol 64 (60 distrikt). Distrikerat! / 

Lehen gizonak joan badire / Distrikerat / Apezen akusatzerat, / Zenbait dontzeila izan ere / Bardotzetik joan 

omen dire / Distrikerat. Monho 34. 

distura. v. distira. 

diszerniarazi. Hacer diferenciar. [Seguranza egiazko batek] liburu hauk diszerni eta berez eraziten 

baitrauzkigu berze liburu eklesiastikoetarik. Lç Ins G 1v. 

diszernitu. Discernir, diferenciar. v. bereizi. Paganoén eta infidelén haurretarik diszerni eta berez 

ditezenzát. Lç Ins B 1v. Diszernitzen eztuelarik Iaunaren gorputza. "Ne discernant point le corps du Seigneur". 

Lç 1 Cor 11, 29 (He berezten). [Lege naturalak] onaren eta gaitzaren artean diszernitzen eta iujeatzen baitu. Lç 

ABC I 5r. 

disziplina; diszipulu. v. diziplina; dizipulu. 

ditaita, pitaita. "Pitaita bat ezne (S), ditaita bat ezne (S)" Gte Erd 258 (s.v. pixkat). 

ditare (AN-ulz, -th- L, BN, S; Lcc, Deen I 272, VocB, -th- Volt 74, SP, Ht VocGr, Dv, H), titare (V-ger-oroz, 

G, AN-sept, L-sar, Ae, Sal; Lar, H; (det.) Mic 6, Añ), ditari (-th- Urt Gram 34, Arch VocGr (det.), VocBN 

vEys, Gèze), titara (V-ger-gip), titere (G-nav, AN-ulz-erro, B, -ria det. V-gip; Añ (det.)), titera (V-ger, G-nav), 

tutare (R-vid). Ref.: A (ditare, titara, tutare); Echaide Nav 146; Iz Als (titera), ArOñ (tittara), Iz UrrAnz 

(titeria); Etxba Eib (titara); Gte 6. a Cont BAP 1949, 363. Dedal. "Dedil de dedo" Lcc. "Dithare hau ezta ene 

erhiaren doi" SP. Tr. Documentado desde finales del s. XIX. Las formas septentrionales comienzan por d- y 

las meridionales por t-. Len baso onrauak ziran, gaurko egunian txikiak, geienaz titaria añakoak. Sor Bar 95. 

Emazte xinatarrek ditharea bethi erhian dabilkate. Prop 1902, 152. Titare ta jostorratz-ontzia. Ag G 54. 

Ikatzarri gorrija mai-ganian, joskilliaren tittara-onduan, itxi eban. Altuna 16. v. tbn. Kk Ab II 37 (titara); Ldi IL 

144 (titare). Erhi puntetan, izpirituaren orde, ditare bat ezar dezala lehenik. Zerb Egutegi 1933 (ap. DRA). 

Titarez jostorratzaren begiondoa ainbeste bider bultzakatu dun jostuna. TAg Uzt 58. Titarea beatzak legortuta 

erorten baldin bada, euria laster. A EY I 462. Ez dugu arbolak merezi duen errespetu samurretik, dithariaren 

heina ere! SoEg Herr 8-6-1961 (ap. DRA). Ditare batean aise kabitzen den huskeria baizik. MIH 378. 

- DITARE-LORE. "Titera-lora (msLond), dedalera (Bot.)" A. 

- JOKO-DITARE. Dado. Jaurtarri bat, joko ditare bat badut; jaurtitzen badut, alde berezi bat --seia, esate 

baterako-- atera dadin sendo nahikatuz, ohartzen naiz seia maizago ateratzen dela. Mde Pr 339s. 

Etim. Del lat. digitale. 

ditarekada, titarakada (G-azp-goi ap. Gte Erd). La medida de un dedal. "Titarakada bat uretan itotzen da" 

Gte Erd 286. v. ditaretara. Titarakada bat ardao zuri edanezkero, ortxe dago ori txolinduta, iñork isildu ezin 

dabela. A (s.v. txolindu). 

ditaretara. "Ditharetara, plein un dé" H. v. ditarekada. 

ditaretaraka, ditaretraka. Por dedales, con la medida de un dedal. Lurrak dauzkan hiri guzietarat badoatzi 

handik usain onak, gathelutaraka, ditaretraka. JE Bur 89. Xingolaz apaindurikako pegarño batzuetarik [...] 


mende. 

303


ditaretraka hartu ginuen ondarrik, eta atseginekin hurrupatu "Izarra". JE GH 1921, 700. 

ditatu. v. diktatu. 

diti. v. titi. 

ditiranbo. Ditirambo. Ditiramboan, Melanipides. Tragedian, Sofokles. Vill Jaink 41. 

dittatu. v. diktatu. 

ditxa (Lcc, SP, Lar, Añ), titxa (SP, H). Dicha, felicidad; fortuna. "Titxa gaitza, malheur" SP. Cf. desditxa. v. 

zorion. Tr. Al Norte se documenta en unos pocos autores, sobre todo hasta finales del s. XVII. Empleado más 

a menudo por autores meridionales hasta finales del s. XIX; desde entonces son raros los ejemplos. La forma 

titxa aparece en Etcheberri de Ziburu y Goyhetche (cf. titxagabe en Axular). Aparece glosado por zorion en 

Guerrico, Añibarro (LoraS 76) y Arrue (GB 32). 

Ni gathibu nadukana kaptiba da berzeren; / ene ditxak hala egin du, ni gathibu bigaren. E 133. Egundano 

izan daia ni bai ditxatakorik? Ib. 225. Jaun Zerukoak, arren, dindala / kunplietako ditxea. Lazarraga 1196v. 

Desditxaduau ditxaetan / beti narabil galdurik. Ib. (B) 1200vb. Bentura ain ditxa anditakoau. Ber Trat 42v. 

Titxa onean / iaio ziñen saindua. EZ Noel 153. Ene ditxa gaitza egieki, / Ardura dut borogatzen. O Po 21. Ditxa 

onak, nola baita bera itsu, / hari darraizkonak itsutzen ditu. O Pr 116 (v. tbn 113, 114 y 115). Horrek zer ditxa 

derio? Bp II 89. Deabru gaistoak ari ta guri geren ditx andi hau galerazi naizik. Mb IArg I 261. Latin ta 

griegoak askojakiñen ditxa ta gloria ori izan badute. Cb EBO 9. Santuen zeruko ditxak kontenplatzen. Cb Eg II 

181. Betiko ditxa eta zoriona iristeko. Gco I 397. Ditxa andi ezin obeagoko oek begien aurrean daudela, zer 

eragozpen arkitzen da? 'Ventajas'. Izt C 149. Ditxa gabeko denbora. Bordel 47. Eskerka zagokon titxaz zeruari. 

Gy 318. Zein kristau ditxa artan arkitu naiko ez litzake? Lard 458. Ez dakizu neretzat / nolako ditxa dan. Bil 74. 

Beste nornairen arpegia ikusteko ditxa eskatuaz. Arr GB 48. Santuari ostatu emateko ditxa izan zuten. Aran SIgn 

30. Orain ditxa bat ona / bada kupeletan. JanEd I 84. Ez dala gure ditxa lurreko diruan. AB AmaE 408. Nik 

dedan ditxa ez dadukate / munduan diran guziyak. Tx B II 156. Mila ditxa ezti gozatu eta dastatu bazituzten ere. 


v. tbn. Tt Onsa 74. Saug 97. ConTAV 5.2.11, 154. Urqz 79. Acto 447. Mg PAb 113. fB Ic II 290. Bv AsL 216. Ud 

109. EusJok 77. 

- DITXA ONEZKO. Dichoso. Oni aparta al dagiona, / ditxa onezko semea. Lazarraga 1196r. 

- DITXAZKO. Dichoso. v. ditxoso. O zeñ ditxazkoa orduko penitenzia! Cb Eg II 148. Azpeitiko Erri noble 

ditxazko onetan. Cb Eg III 356. Egun ditxazkoa alderatu zanean. Cb Just 57. Ditxazko gizon / zerade Simon / 

nork lukean zure eguna. Balad 239. 

ditxadun (Añ), titxadun (H). "Dichoso" Añ. "Qui a du bonheur, qui est hereux" H. 

ditxagabe (H), titxakabe (H), titxagabe, ditxabaga, ditxabage. Desdichado. Ala andrea ditxabaga / sortu 

bazan neskaetan! Lazarraga 1197r. Ondasun oek galdu badagit, / semea ditxabagea. Ib. 1196r. Ditxabageau 

joan ninzan / ezer baga eskuetan. Ib. 1197r. Titxakabeen ohi da konsolazionea / Dohakabe zenbait lagun 

penetan izatea. EZ Man I 101. Urrun dietzadatzu titxakabe helantzak. EZ Man II 121. Ai ene titxa gabea, ene on 

beharra eta urrikalkizuna. Ax 476 (V 308). Euskera baño ditxa gabeagorik ezta ikusi. Cb EBO 17. O miñgañ 

ditxagabe Jaunaren kontra itzegin dezuna! Cb Eg II 35s. Galduba nas betiko nire ditxa bagia. Mg PAb 76. O ze 

ditxabagea, o ze negargarria gelditu zarean! Obe zenduke jaio ezpaziña bere! Añ MisE 53. Zahartze titxakabena 

/ Da iragan behar dudana! Gy 252. Ditxagabea berriz Santu aiei deika asi zan. Arr May 23. Galdu naz bada, 

alaba ditxa bagea. (V-m). A CPV 932. 

- DITXAGABE-ALDI. Período de infortunio. Oraingo izatu dugu titxakabe aldia, / hurrenean igukezu 

hobeago zoria. EZ Man II 154. 

ditxaki. "Propiedad, genio, condición, egokia, ditxakia" Lar. Beraren egoitzari begiratzea oarrez ta artezaz, 

non ta nola zegoen eta zer ditxaki ta griña arkitzen zitzaiozkan. Izt C 22. Mendi batzuk dira alako ditxakikoak, 

ezen berak berenez ematen dituzte zugazti andiak. Ib. 134. 

ditxatasun. Bienaventuranza. Doatasun, zorion edo ditxatasunak. Añ CatAN 68. 

ditxatsu, titxatsu (SP, sin trad.). v. ditxoso. 


mende. 

304


ditxatu, titxatu. 1. "Titxatzea" SP, sin trad. 

2. (Part. en función de adj.). Acaudalado. Aberats niz eta ditxatü, eta ihuren eztüt beharrik. "Locupletatus". 

Ip Apoc 3, 17 (Dv ontasundun). 

ditxidatu. v. dixidatu. 

1 ditxo (Urt). 1. Dicho, proverbio. "Abagio, proberbioa, ditxóa" Urt I 16. --Munduak nola tentatzen gaitu? - 

-Ekartzen ditu munduko ditxoak eta uso gaiztoak. El 80. 

2. (L, BN; Dv), titxo (BN-baig; Dv), dritxo (BN-ciz, S). Ref.: A (titxo, dritxo); A Apend; Lh. Salida ocurrente, 

broma. "Saillie d'esprit, lazzis" Dv. "Chiste" A. "Rima" A Apend. "Jeu de mots, bouts rimés. Syn. zirto" Lh. 

Asko bertze ditxo oraiño / Zaharrari badoazko. "Après maints quolibets". Gy 200. Yendia, solasian, yostetan, 

alde batetik bertze titxua titxuari, irriz eta bat bertziari oihuz aditzen dire eskaraz. Atheka 50. Egiazko ditxolari 

pollitak Eskual-herrian gutituz dohazila. Edo han-hemenka zenbeit bakhar balinbadire, nehor ez da heien ditxo 

aiphagarrien altxatzailerik. EGAlm 1897, 28 (ap. DRA, s.v. ditxolari). Atheraldi pollita edo ditxo irringarria. Lf 

ELit 95. 

- DITXOTAN. Haciendo frases rimadas. Ostatu zokoetan, / koplariak aldiz, / ditxotan ari dire / hunek hura 

murritz! Ox 159. 

2 ditxo (V-ger ap. A). Puerto, dique. "Fondeadero. Ditxoan egon, estar fondeado. Ditxo-sareak, redes de 

fondos. Ditxo-ankilla, potala, ancla hecha con palitroques fuertemente atados a una piedra" A. Zaitegi lo emplea 

incluso como 'puerto' con el sentido metafórico de 'lugar seguro, refugio'. Zorioneruntz arraunka iduri, ditxo 

gabeko etxean barna zure burua ikustean. 'Tomaste puerto'. Zait Sof 69. Oi Ados-ko ditxo gozagaitz ori! 'Puerto 

del Hades'. Ib. 197. Lukrinori erantsitako ditxoak (dikeak). Ibiñ Virgil 85. 

ditxoka (Dv), titxoka. 1. Haciendo (diciendo) chistes, salidas ocurrentes. "Ditxoka haritzea, se livrer à une 

dispute en rimailles (sorte de récréation)" Dv. Jerusalemeko haur horiek hanitz ongi frantsesez mintzo ziren 

elgarren artean ditxoka, eta artetan khantatuz. Ducq 181 (ap. DRA). Eleketa ere beti titxoka ari zitzaukun. [...]. 

Nik erran bainion: --Hola, Piarre! Pausan? Ihardetsi zautan: --Ba, esneak ez nezazken jasan. Xa Odol 32. 

2. Por medio de máximas o frases hechas. Dotor handi baten itxurarekin mintzo da [...]. Zer derasa? 

Nehorek ez daki: ditxoka mintzo da, eta bagaudezko gu ere zer dioen aditzen. Prop 1899, 197. 

- DITXOKAN. "Tritxokan aritu, improvisar versos" A Apend. 

ditxolari (Dv), titxolari, titxokari (BN-baig ap. A). (El) que dice frases rimadas o ditxos. "Barde, 

improvisateur" Dv. "Chistoso" A. Baziren Hazparnen koplari eta ditxolari, gizon bitxi jostakin anitz. HU 

Aurp 162. v. tbn. ej. de EGAlm 1897, 28 (s.v. 1 ditxo). Huna zer dezaketen irabaz kanpoan agertuko diren 

koplakari edo titxolariek. EEs 1913, 364. Ditxolaria baizik ez zen gure Jatsuarra, eta ez ohoina. Barb Sup 170. 

[Pertsulariak], baitezpadako duen dohaina, rimaren edo berdin bururatzen diren hitzen bilatzeko errextasuna da. 

[...] Dohain hori duena, titxolaria deitzen dugu guk hemen. Xa Odol 57. Ez du pertsularia izan behar, ni baino 

titxolariago izaiteko. Ib. 58. 

ditxoski, titxoski. Dichosamente. Titxoski illkhitzea da bidearen erdia, / Arren egiguzu hala illkhitzeko 

grazia. EZ Man II 139. 

ditxoso (V-gip ap. Iz ArOñ; Urt III 213, Lar, Añ), titxoso (H), titxos(a) (SP). 1. Dichoso. v. DITXAZKO, 

zorioneko. Ditxoso ni lako amoradua. Lazarraga (B) 1193vb. Badabere, ditxoso tenporea, ditxoso begiak, 

ditxoso oñak, / ditxoso burua, ditxoso soñak. Ib. (B) 1193vb. Berriak ain ditxosoak eta onak. Ber Trat 53r. Gu, 

titxosak, giaudezek urrezko kadiretan. EZ Man I 29. v. tbn. EZ Man II 201. Josephe ditxosoa, amaren esposoa. 

Acto 372. O begi ditxoso, zeruko edertasunak ikusi bear dituzutenak! Cb Eg II 146. Nazaret deritzan erri 

ditxosotik. Ib. III 325. Ditxosua ni, zuei gusto emon al baneizu. Mg PAb 198. Inozenzijako estadu ditxosuan. fB 

Ic I 14. Ditxoso izan uste / genduben orduban. Echag 22. Ongi izatea mundu untan eta berzean ditxosoak izateko 

esperanza. CatB 84. Orain gelditzen gera / guziz ditxosuak, / irten geradelako / bitoriosuak. Bil 33. Txit egun 

ditxosua / Degu Eguberri. Balad 196. Zeruko jardiñaren / Loraren artian / Egon biarko degu / Egunen batian / 

Zein egun izango oteda / Egun ditxosoori? Iz ArOñ 127. 

ditxosa. (Forma de fem.). Neure buruau erraz daidit / nik ditxosatzat edugi, / jentil honbrea, zegaiti naxan / 

egin ni zugaz topadiz. Lazarraga 1179v. Ditxosa zu lako arerioa. Ib. (B) 1193vb. Ama ditxosa alako semeak izan 

zituena. SermAN 3v. Bedeikatua zu [...] [Maria] ditxosa. LE Ong 87r. 

2. Dichoso (irónicamente). v. DITXOSOZKO. Ikusi nituan osaba ditxosoan testamentarioak. Apaol 58. 

ditxosa. (Forma de fem.). Erranion Arrosari eta ala diot orañere, astua len salduba da Madalenatxo 

Martiñeneko ditxosari. (AN, s. XVII). ConTAV 5.2.9, 142. 


mende.


- DITXOSOZKO. "Non laga dek giltza ditxosozko ori? ¿Dónde has dejado esa dichosa llave?" (G-azp). v. supra 

(2). "Zer zabiltzate bazterrak harrotzen" esango digu akaso halakok, "zuen ditxosozko erabilera zuzen 

horrekin". M. Zalbide Eusk 1994, 154. 

ditxotu, titxotu (BN ap. Lh). "1.º rimer. 2.º plaisanter" Lh. 

diubibanka. Profiriendo el juramento (gascón) Dìu-bibàn. Cf. Palay: "Dìu-bibàn, Dìu-bibén, Dieu vivant; 

cést le plus connu de jurons gascons et qui caractérise celui qui le prononce". Ethorriko dira gaskoin bonet 

handi batzu, eta diubibanka galaraziko dute gure arbasoen mintzaia! Arb Igand 24 (DRA sustituye diubibanka 

por dinbibanka, y traduce "a trompa y talega, violenta y bruscamente"). 

dihulate, duhulate. "Duhul ate, tas d'argent, ate en langage de S. veut dire 'tas' ou 'monceau'" O VocPo. 

"Duhulate, montón de dinero" A Apend. Cf. diharu, 2 ate. Diru bano hobe dihulate . Saug 106. Izena 

du Graziana, / Graziaz beth' izana; / Dihulatez neroske [en la fe de erratas, sustituyendo a Dohainetan naduke] / 

Harzaz maitatu izana. O Po 26. 

dixiadura. Amenaza. v. mehatxu. Zaindu dituztelakotz bere sor-lekhuak, / dixiadura handiz etsaiek 

hestuak! Hb Esk 39. 

dixida (Lar), disida, ditxida (Lar). Duelo, desafío. "Desafío" Lar. "Duelo, combate, ditxida, dixida " 

Ib. Parece más seguro interpretar como -ixi- el grupo de Larramendi; es posible que tbn. 

represente dicho sonido (cf. dixidatu). Tomándolo seguramente de Larramendi, Etxegaray emplea disida. 

Donostiarrak erbestekoakin ez du disidarik izango. Etxeg RIEV 1908, 115. 

dixidagarri (Urt). "Comminativus" Urt V 434. 

dixidari (SP, Lar), disidari. "Menaceur" SP. "Duelista, dixidaria " Lar. Iztueta, que lo toma de 

Larramendi, emplea disidaria. Cf. dixida. Marti [izenak] [...] argitaratzen du dala gudaria, disidaria, auparia 

edo obeto ahaikaria. Izt C 20. 

dixidatu (SP Chaho, Urt V 434), disidatu (L-ain ap. A), ditxidatu (Lar), dexidatu (Chaho), desidatu (Sc ap. 

Lrq). Amenazar; desafiar. "Desafiar, ditxidatu, bikudatu" Lar. "Provoquer, menacer" Lrq. En Larramendi, 

cuya fuente es seguramente Axular u otros textos septentrionales, la grafía representa tal vez una 

fricativa. v. mehatxatu. Tr. Empleado en textos labortanos y bajo-navarros hasta finales del s. XIX. Se 

documenta tbn. en Iztueta. 

Heriotze kruelaz dixidatu. EZ Noel 149. Zaldunek elkharren artean etsaigoa dutenean, eta elkhar dixidaturik, 

desafiaturik, konbatera eta gudura deiturik. Ax 205 (V 138). Ifernu beraz dixidatzen gaitu. Lg II 89. Zenbat 

aldiz ez zaitu Jainkoak dixidatu grazia berezi, dohain handi hura errefusatuko darotzula? Brtc 178. Dixidatzen 

omen tutzu gazte eta zaharrak. Monho 50. Eta baldin izango balitz nor edo nor sinistu nai ez dabena, ditxidatzen 

det bertatik Aralarko mendira, non ikusiko daben argi eta garbi. Izt C 228. Dixidatzen gaitz handienez. Hb Egia 

98. Errekeitzen bainuen zuek ez xahutzeko, dixidatu zuen bezala. Dv Deut 9, 25. 

dixidatzaile (SP), ditxidatzalle (Lar). "Ménaceur" SP s.v. dixidari. "Desafiador" Lar. 

dixidu (SP, Urt V 434), dexidu (Ht VocGr, Lecl, H), desidu (S; Foix ap. Lh), disidu (L-ain). Ref.: A (desidu, 

disidu); Lrq (desidü). Amenaza, provocación. v. mehatxu. Tr. Documentado en textos septentrionales y en 

Zaitegi. Hay dos testimonios suletinos de . Zure kolerak eztu bethi iraunen, eta zure dixiduak eztire 

eternalak izanen. Ch III 16, 2. Zeinek gaixki egin izan diotenean, ez baidu egin dixidurik ere. He 1 Petr 2, 23. 

Alfer izan ziren haren alderako hitz dorphe eta dixidu guziak. Lg II 215. Lausenguz eta dixiduz / Satan 

entseiatzen denean / Kristau onak enganatuz. Monho 148. Zien desidiegatik / ezkütük gü lotsatzen. Xarlem 288. 

Mintza akio eztiki desidurik gabe. StJul 101. Ezpataren dixidua khentzen zaioten ordutik. Hb Egia 78. Huna, 

Esau, zure anaia dixiduz non hari den hilen zaituela. Dv Gen 27, 42. Agintza eta dixidu guzien gatik ere. Jnn SBi 

175. Beharrietan zituen oraino bere nagusi borthitzaren dixiduak. Arb Igand 86. Nola behar zioten pagano 

bihurriaren othoitz eta dixidu guzieri, hain luzez ihardoki? Prop 1906, 136. Zeren ez den holako dixidu itsusirik 

egiten. Barb Sup 100. Alako dixidu (eskainka, amenaza) gorriak gure aurka egozten baitizkigute. Zait Sof II 23. 

dixiduka. Con amenazas, amenazando. v. mehatxuka. Batzuek dixiduke [sic], bertzeak otoizka. Hb in 

Onaind MEOE 495. Zuen lagun gaixtoek nahiko darotzuetenean eginarazi gaizkia. Ez dixiduka, bainan beren 


mende. 

306


lausengu galgarriez. Jnn SBi 177. Hasi zitzaion bere semeari, lehenik onez-onean, eta gero dixiduka, khen 

zetzala burutik ustekeria makhur hek guziak. Prop 1893, 201s. 

diximulu. v. disimulu. 

dixipula. v. isipula. 

dixiritu. v. dijeritu. 

dixkuratu. v. deskuidatu. 

dixtirant. v. distirant. 

dizdi. v. dizdiz. 

dizdiatu. v. distiratu. 

dizdikor. v. diztikor. 

dizdir. (Onomatopeya de la acción de brillar). v. dizdiz. Mendi, lur, elhurtza guritan / dizdir argizari 

zuritan. Mde Po 88. Botoiletan / thu margodunak dizdir ederkiro. Ib. 91. 

- DIZDIR EGIN. Brillar. Zerurantz begira / dizdir begijan malkuak dagi. "Brilla una lágrima". Laux BBa 60. 

dizdira. v. distira. 

dizditsu, diztitsu, disdistsu, disditsu. Brillante. v. dizdizari. Tximista bizi disdistsuak. AB AmaE 449. Bi 

Aingeru agertu zitzaizkien yantzi diztitsuan. Ir YKBiz 517. Argi-zuzi izekia ta disditsua. Ib. 108. Ilargijen gain 

dizditsu, / Neskutz orbange zarialarik / Zeure Semia da Josu. Enb 108. Giltza dizditsuz idekitzen du altxariak 

dauzkan kutxa. Or Mi 98. Ille kizkur dizditsua. Ib. 7. Dizditsu ta kilikagarri begiak. TAg Uzt 263. Loreak ageri 

ziren, izarrak bezain dizditsu. MEIG IX 102. 

dizditzaile, dizdizale, dizditzale. Brillante. v. dizdizari. Eguerdiko ertilariak margo bizi ta dizdizaleak 

dira. Ayerb EEs 1915, 263. Goiko izar / ain dizditzaliak. Satarka EEs 1925, 198. Agertuko da eguna, / Zuzutzeguzki 

dizditzaliak / Argi egingo dauskuna. Enb 70. Izar dizdizaleak keñuka. Anab Poli 105. 

dizditzera. v. dizdizera. 

dizdiz, dizdi, disdis (H), driz-driz. 1. (Sust.). Brillo, resplandor. "Dis-dis, rayonnement, scintellement, éclat" H. 

Onen arma leun eta argien dizdizetara / Suak artuta urteten jako bereala. AB AmaE 451. Ai zer tristura 

sentitzen nuben / ikusirikan gordetzen, / eguzki ederra mendi atzean / dizdiz ederrak aitutzen. Ill Testim 17. 

[Edurraren] dizdiz ori nok leukon bijotzan barruban! Laux BBa 122. Diz-dizko tantaz dozuz oñak. 'Brillan gotas 

de agua'. Laux AB 32 (no es seguro que sea sust.). Eguzkiaren dizdiz alaiak. EA OlBe 60. Eguzkiaren 

drizdrizarekin. JAIraz Bizia 13. Zuzi zarean mirari orrek, / xautu nagizu ainbat argitan. / Zu zaren leiar, zu 

zaren edur, / zuri darizun dizditan! Gand Elorri 134. Illea dizdiz ederrakin azaltzen zaie. Oñatibia Baserria 73. 

Argi bizizko dizdiz laburrez / gora jasoaz euskera. NEtx LBB 262. 

2. + driz-driz, drist-drist (Darric ap. DRA). (Onomat. de la acción de brillar). v. dir-dir, dizdir. Begiak dizdiz, 

mihi puntan hitz. Ox 159. Ilargia dizdiz ari zen ur gañean. Or Mi 62. Zure inguruak argitzen dizdiz / 

Urtziren zorun-eguzki. Enb 182. Edur zuriz zelaiak / dizdiz ikustea. Laux BBa 122. Bokartak pitxien gisara dizdiz. 

Anab Don 48. Parisko itsaso argitsua ta bere gañean zerukoa, diz-diz ere bai. Txill Let 132s. Diz-diz 

izarrak. Alzola Atalak 81. Etxe-kaletan argi berriak / driz-driz begiari. NEtx LBB 228. 

- DIZDIZ EGIN. Brillar. "Dris-dris egin (G-azp?-to), brillar, tener reflejos" Zt. "Disdis(t) egin, brillar" Iz ArOñ 

(s.v. ditáitte). Eguzkiak baño dis dis geiago egiten zuela. Echve (ap. H). Zuk nere pensamentuan / diz diz 

alaxen egiten dezu / nola izarrak zeruan. Bil 67. Euskaldunen aizkorak eta darduak diz-diz egiten dube (ANaraq). 

Orreaga 47 (51 (AN-larr) dizdiz eiten). [Sukaldeko] alderdi guztiak keiak ondo baltzituta eukazan, diz-diz 

egiteraiño. Ag AL 60. Dizdiz egiten duten izarrak. Etxeg Itzald II 151. [Pernandori], buruan, beste askok etzuten 

argitasunak dizdiz egiten ziolako. Etxeg in Muj PAm 20. Begira, begira beio andria xardiña oni drist-drist 

egiñaz. EEs 1925, 184. Uriko txaidiak zidarrezkuak irudijen, dizdiz-egitten eben-eta. Altuna 24. Ezpatak aizean 


mende. 

307


diz diz egiten zuten. Or Mi 95. [Tximistak] diz-diz egiten duen bezela, olaxe izango da Giza-Semea bere 

egunean. Ir YKBiz 339. Karramarroa busti-berria ta diz-diz egiten. Anab Poli 14. 

- DIZDIZ ERAGIN. Hacer brillar. Mendiolako izengoitia guztiz garbi ta diz-diz eragiñaz eroango eben. Ag 

AL 83. 

dizdizale. v. dizditzaile. 

dizdizari (Dv), distizari, diztizari, dizdizlari, dizdizalari, dizdizkari. Brillante. v. distirant, diztikor, dizditsu, 

dizditzaile. Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XIX. Izar dizdizariya. Bil 64. 

Ille beltz eder dizdizariya / oparo dezu buruan. Ib. 37. Eguzkia baño dizdizariagoa, etorri zan Aingeru bat. EE 

1882a, 33. Arnoldoren egitada andi, ospetsu, diz-dizariak. Ag AL 77. Erlojoak eundaka ta kate apañ dizdizariak 

millaka. Ag Kr 190. Euskera ederra, aberatsa ta dizdizaria. Muj RIEV 1907, 545. Izar dizdizalariya. Rosario 

Artola (ap. DRA). Izartalde dizdizlari ederra. Etxeg Itzald II 155. [Astoa] dingilizka erabillezan anka-oial eder 

eta dizdizarijakaz zorabijauta. Otx 119. Aren soñekoak elurra bezain dizdizari ta txuri egin ziran. Ir YKBiz 242. 

Ille beltz diztizaria (G). A EY IV 54. Adats orail dizdizaria. Erkiag Arran 97. Txanpon garbi dizdizariak. Erkiag 

BatB 124. Eta zeruan distizari / zauri gordin bat agiri. Arti MaldanB 198. Argi dizdizkaria sortu / norbere 

barnean. Egieder UrreB 34. Luberria berriz, dizdizari dago goldeak urratuta. Ibiñ Virgil 86. 

dizdizatu. Hacer brillar. Eguzkiak dizdizatzen ditun gatz-lapatxetan barna. Or Mi 120. 

dizdizera, dizdizara (Dv), dizditzera, disdisera (Dv y A, que citan el CancB, donde se lee dizdizera). Brillo, 

resplandor. Dizdizara klarozko / izar doratua. Bil 100. Iruzkiya asten da / Jetxitzen, jetxitzen, / Dizdizera 

ederra / Zaiola gutxitzen. RArt CancB III 340. Lehio zabalduetarik zeihar, eguzkiaren dizditzera ederrek, urre 

gorrizko argia sar-arazten dute. Osk Kurl 212. 

dizdizka, disdiska, driz-drizka. Brillando. Gari-buru mardoak, perla zuriz disdiska, / Intz naikoa edanda 

artoa azia. AB AmaE 377. [Errekak] ibarretan zear dizdizka. Ag G 12. Lañorik ezta, oskarbi dago / Driz-drizka 

zeru guztia. EEs 1924, 216. Eguzki-izpi urreek dizdizka. Or Mi 119. Begiondo aundituetatik leiarrezko bitxi 

ugariak dizdizka zerizkion. TAg Uzt 123. Argi-izpiak dizdizka. Erkiag BatB 57. Ortze oztiña dizdizka dago / 

milla milloika izarrez. BEnb NereA 76. 

dizdizkari, -lari. v. dizdizari. 

dizdiztadako, drizdriztadako (G-to ap. A). "Reflejo del sol, visos que hace sobre la tierra, arena, etc." A. 

dizdiztasun, disdistasun. Brillo, resplandor. [Aingeru bat] argitasunez ta dis-distasunez beterik. Inza Azalp 

75. 

dizdiztun. (Adj.). Brillante. Erregin egiñen ba nindu, ta nire buru beroan txirlarri dizdiztun buruntza 

ipiñiko balit. Or Mi 32. 

dizio, dikzio. Dicción, palabra. v. hitz. S. Agustinen lenengo lezioa da itz edo dizioen asiera. Cb EBO 22. 

Ele edo ll biñaka indarra kenduaz dikzio edo itzen erdian askotan ditugu, itzen asieran. Ib. 26. 

diziplina, disziplina (Lcc). 1. Disciplina. Disziplina eklesiastikoa egiazki eta bide bezala obserbatzen [da]. 

Lç Dedic * 5v. Elizán ordenatu eta iarri izan den diszipliná sainduki eta fermuki begiratu behar dela. Lç Ins G 

5v. Nahi izan zuelakotz ordena ona edo diziplina bere soldaduer begirarazi. Elsb Fram 64. 

2. + lizifrina (BN-lab-arb ap. A), liziprina (BN-arb ap. A), disziplina, izifrina, disziflina, isziplina. Disciplina, 

azote. Tr. Empleado por autores del Norte y del Sur. Se documenta hasta el s. XIX. La forma izifrina se 

encuentra en Haraneder, isziplina una vez en Pouvreau y lizifrina en Birjin, Duhalde y Lafitte. Zure gorputza 

zinduen / disziplinaz zehatzen. EZ Noel 172. [Orzirale guziez] disziflina hartzen zuen. SP Phil 540. Legerik 

eztuten baruren egiten, neurrigabeko isziplinen hartzen. Ib. 323. Flakatua eta herbaindua barurez, izifriñez, 

zilizioez. He Gudu 114. Ejerzizio batean odol geiegi diziplinan isuri. Mb IArg I 328. Odolezko diziplinakin 

geroenean aitaren biotza bigundu zuen. Cb Just 42. Egin zezan bapildean egiten zuten minaria, zeina baitzen 

lizifriña astean behin. Birjin 182. Silizio ta disziplinarik áski dire túgun nékeak. LE Urt ms. 55v. Zilizioz, 

lizifrinez, burdinazko azotez bere gorphutzak sarraskitzen. Dh 172. Bere korputza martirizatzen / azote 

diziplinakin. Xe 373. Lizifrinaz bere ganberan azotatzen zituen bere soin-sorbaldak. Lf ELit 205. v. tbn. CatAe 

64. CatS 65. CatR 65. Disziplina: fB Ic II 297. 


mende. 

308


"Lizifrina sofritzen du, padece atrozmente" A. 

diziplinatu, disziplinatu, lizifrinatu (BN-lab ap. A). 1. Darse azotes, disciplinas. "Flagelarse, darse la 

disciplina" A. Barutzen den egunean edo diziplinatzen denean. Ber Trat 108v. Barurtuagatik, 

disziplinatuagatik, [...], ezin iraungi baitzezakeien su hura. Ax 378 (V 249). 

2. Disciplinar. Gaztetto direlarik untsa diziplina: / Handitü direnian, / Berant date ordian. ChantP 8. 

dizipula. v. isipula. 

dizipulu (Urt I 550, Gèze), diszipulu (SP), diszipulo (Lcc), dizipulo, dizipul(a). Discípulo. v. ikasle. Tr. De 

uso general en los textos religiosos de los dialectos septentrionales. Al Sur no lo emplean, ya desde principios 

del s. XIX, algunos de los autores de léxico más cuidado (no se encuentra por ej. en Aguirre de Asteasu o 

Lardizabal). Las formas terminadas en -u son casi generales; -o aparece en en algunos autores meridionales hasta 

principios del s. XIX. Dizipulu es la forma más documentada, especialmente frecuente a partir del s. XVIII; al 

Sur hay pocos ejs. de ésta. Diszipulu (o al menos la grafía ) es abundante hasta finales del s. XVIII. Hay 

dizipul(a) en Hiribarren. Aparece explicado por ikasle, como sinónimo, en Cardaberaz, Ubillos, Astarloa y 

Joannateguy. 

Gero manifesta zekién berriz Iesus diszipuluei Tiberiako itsas aldean. Lç Io 21, 1 (He, TB diszipulu, Dv, Leon 

dizipulu; Or, Ol, Ker, IBe ikasle). Geldi zedin lekhu plano batetan, bere diszipuluzko konpaniarekin. "Ses 

disciples". Lç Lc 6, 17. Joan zan Jauna, / dizipulook arturik. Lazarraga (B) 1203v. Livio filosofoak bere 

diszipulu Teodosio enperadoreari eman zioena. Ax 298 (V 199). S. Juan dizipulo amatuak. Cb EBO 54. Egin 

nazazü zure diszipülü debot eta ümil bat. Mst III 50, 6. Yuduek erran zioten: Moisen dizipuluak gaituk. Lg II 

179. Nola deitu zituan bere ikastegirako edo eskolarako ikasleak edo diszipuluak? Ub 78. Dizipulua eztala 

maixua baño zori obeagokoa izango. Añ MisE 110. Ezkaitzake har, ez ezagut bere diszipulutzat. Dh 253. Berezi 

zituenean Apostolu eta dizipuluak, lehenak emanez bigarrenen nausi. Hb Egia 109. Izan ditu dizipulak. Ib. 78. 

[Kant-en] diszipuluetatik askok eztiote ortan jarraitu. Vill Jaink 91. Frantsesek bere "kotsua" gisa hortan 

ondoan zituen dizipulu xumeeri zuen emaiten. Ardoy SFran 164. 

v. tbn. EZ Noel 100. Ax 260 (V 173). Tt Arima 3. Ch III 30, 6. Urqz 16. Mst III 56, 3. Mih 97. Brtc 205. DurPl 

103. Monho 76. Añ EL 2 217. Jaur 412. Gy 73. CatS 31. Elsb Fram 158. Ip Hil 228. Jnn SBi 32. Lap 150 (V 67). 

CatJauf 35. Zerb IxtS 88. Gand Elorri 9. Diszipulu: Ber Trat 7v. EZ Noel 109. Harb 236. SP Phil 319. Tt Arima 

106. Gç 51. Bp II 118. ES 391. OA 56. Mih 64. CatLan 47. Mg CO 136. Gco II 45. Añ EL 2 182. JJMg BasEsc 

39. fB Ic I 18. UskLiB 60. Hual Mt 29, 9. Diszipulo: Cap (ed. 1893) 152. Cb Eg III 273. Ub 85. Mg CC 220. LE 

Ong 63r. Dizipulo: Ber Doc 95v. Mb IArg I 351. Cb Eg II 156. 

dizipulugai, diszipulugai. "Diszipulugaia" SP, sin trad. 

dizipulusa, diszipulusa (SP). Discípula. (Forma femenina --suf. -sa-- de dizipulu). Ioppen ere bazén 

diszipulusa Tabitha deitzen zen bat. "Une disciple". Lç Act 9, 36 (TB diszipulua). 

dizipulutasun, diszipulutasun. "Diszipulutasuna" SP, sin trad. 

dizipulutu, diszipulutu. "Diszipulutzea" SP, sin trad. 

dizipulutze, diszipulutze (SP, que cita a Lç). Multitud de discípulos. Has zedin diszipulutze guzia alegeraz 

Iainkoaren laudatzen ozengi. "Toute la multitude des disciples". Lç Lc 19, 37 (TB diszipulu guziak). 

dizka. v. disko. 

dizpil. "Farol = dizpil (foco, arco voltaico, neol.)" Ldi BB 72n. 

diztaiatu, diztetu. v. distiratu. 

diztakari. Brillante. Aizkorri aldeko erpin guztiak / ain dauzkagu diztakari / arrera ona egin bearrez / 

Zeruko Erregiñari. And Egun 27. 

diztargi. Brillo, resplandor. v. distira. Eguzkiaren diztargiyak ukitzen dute sua (AN-ulz, 1906). FLV 1988, 

281. 


mende. 

309


diztia. v. distira. 

diztikor, dizdikor, distikor (A). Brillante. v. dizdizari. Arribitxi diztikorra. Otx 22. Ixar txikijen artian 

eguzkija baxen diztikorra naiatzu. Ib. 14. Neskatx zoragarriaren betazalak ixuri oi duten lillura diztikorra. Zait 

Sof 184. Argi diztikorra darion Olinpo yaurtzen duzu. Ib. 178. Argiz dizdikor Zu (dizditsu Zu), altsu, / antziñeko 

menditik etorri zera. Ol Ps 76, 5. Platerok ulertzen du, nonbait, eta niri so-ikika dago, bere begi aundi, distikor, 

gogor-biguiñez. Amez Plat 36. Egun alai, diztikorra. Basarri 9. Txoriak ari dira, / diztikor ta garden, / ots 

urrezko albañuz / eguratsa josten. Gand Elorri 66. 

diztilatu. v. distilatu. 

diztira. v. distira. 

diztizari. v. dizdizari. 

doa. v. doe. 

dohagabe, dohagaitz. v. dohakabe, dohakaitz. 

doagarai (Lar Dv). "Insigne" Lar. Zirikatu zutela eltzegille doagaraia eskintza motalai ura ari egitea. 

Otag EE 1882c, 510. Ilion doagaraiko murruak auts biurtu ziradenean. Ib. 412. 

doagaraitu (Lar). "(Hacerse) insigne" Lar. 

(Dv). (Part. en función de adj.). "L'Euskal-Erria (año II, t. II, p. 233), emploie le participe doagaraitua, ce qui 

signifie plutôt 'rendu insigne'" Dv s.v. doagaraia. Ormeneake modestitsu bat egin nairik Pedro Calderón 

Barca jaun iskribatzalle doagaraituari. "Insigne". EE 1881b, 233. 

doage. v. dohakabe. 

doai. v. dohain. 

doaigarri. v. dohaingarri. 

doaigertu. v. doaikertu. 

doaiik. v. dohainik. 

dohaikabe. Desgraciado. v. dohakabe. Elitzatezke iñola izango gizon ta erriak / Gaur diran baizen 

doaikabe ta errukarriak! Ag Ezale 1897, 266b. 

doaiker (Lar Chaho). "Agradecimiento", "galardón", "gratificación" Lar. Doaikerra edo eskerrak ematea. 

Kortazar Serm 203. Kristabak, aitor zagun / gure do[a]ikerra, / zeren Jauna izan dan / ain kupidakorra. Echag 

36. 

doaikerti (Lar Chaho). "Agradecido" Lar. 

doaikertu (Lar Chaho), doaigertu (Lar DVC 208). "Agradecer", "galardonar", "gratificar" Lar. Asko 

doaikertzen degu eskeñia bañan badakagu jakiya. Sor AuOst 96. Zakurra etzaten zan bere nagusiaren oñetan eta 

artutzen zituen doaikerturik egiten ziozkan festatxoak. Muj RIEV 1907, 207. 

doain. "Oso doainean nago, oso ezinean nago, estoy en gran aprieto (G-goi)" A EY III 247. 

dohain (L, BN-arb, -añ S; SP, Urt II 116, Ht VocGr 368 (-aiñ), Lar (doa-), Añ (doa-), Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Hb ap. Lh, Gèze (-añ), VocCB, Dv (+ doa-), H), doai (V-gip, G, AN-larr-5vill; Lar, Añ, Dv (G), H), 

dobai (G-azp), duhan (Chaho), duei. Ref.: A (dohain, doai, dobai); Garate 7. 


mende. 

a Cont BAP 1957, 47; Lh; Gte Erd


2. 

Tr. Al Norte se emplea dohain (sólo hemos hallado algún ej. dudoso de dohai en el s. XX), y en los textos 

guipuzcoanos y alto-navarros se encuentra doai, además de alguna aparición de doain (en Iztueta (C 457), p.ej.). 

Hay doain en el catecismo de Elizondo. En DFrec hay 30 ejs. (5 septentrionales) de do(h)ain y 30 de do(h)ai. 

1. Dádiva, don (referido generalmente a dones espirituales); don, cualidad. "Don, présent, emaitza, donua" SP. 

"Baldin Jainko onak ematen badarot dohaiña" Ht VocGr 368. "Presente, don", "prendas, dotes" Lar, Añ. 

"Regalo, dádiva", "calidad, prenda" &c. Lar. "Gracia de Dios, Jainkoaren grazia, doaia, doaiña" Ib. "Gracia 

actual, grazia, doai, doain egikoia" Ib. "Dohañ ("cadeau")" Arch Gram 2. "1. grâce, faveur, don. Iauna, egiguzu 

dohaina, Seigneur, faites nous la grâce de (EZ Man) [...]. 2. qualité, don naturel, talent. Dohain berezi bat badu 

asmatzekotzat, il a un don particulier pour inventer. 3. don, présent. Dohain hautaz nahi dugu estreñatu, nous 

voulons lui faire les premiers ce présent (EZ Man). Doainak bialtzea, envoyer des cadeaux à quelqu'un" H. 

"Doaia, virtud en Vera (Irigaray en su trabajo con Caro)" Garate 7. a Cont BAP 1957, 47. "Gitarra jotzeko dohain 

handia du (BN-arb)" Gte Erd 2. v. emaitza, opari; doe, donu. 

Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso general, salvo en textos vizcaínos (donde sólo se encuentran ejs. 

en Azkue, Otxolua, Erkiaga, Onaindia y Kerexeta). Para 'hacer un don' aparece gralmente. con el vb. eman (o 

formas supletivas como indazu, etc.); lo hallamos con egin en Etcheberri de Ziburu, Baratciart (73) y Orixe 

(Aitork 274); cf. además infra DOHAIN EGIN. Con izan aparece en alguna ocasión en Haramburu (cf. ib. 13, 

56, 231, 273, etc. dohaina eman). 

Baldin banu profeziazko dohaina. Lç 1 Cor 13, 2. Iainkoaren donuak eta dohaiñak. Mat 294. Espiritu 

Sanduaren doaiak dirade zazpi. Ber Doc 92v (CatBurg 43, CatB 81 doaiak). Iaunak isuriren darok eskas zaiken 

dohaiña. EZ Man I 22. Bere kamelu handiak / tuzte deskargarazi, / eta dohaiñak sehiei / besotan garrarazi. EZ 

Noel 67. Barurdiar izateko / Dohaña egidazu. EZ Eliç 48 (cf. ib. 57 mantsotasunaren dohaña indazu). Iesus 

digneki errezibitzeko dohaña izan diazadazu. Harb 206. Zahartzea, sentontzea, urthe anhitzez bizitzea, bere 

egitez on da, Iainkoaren donua eta dohaina da. Ax 186s (V 127). Dohain emana zerbait hoberen eske dago. "Un 

présent donné". O Pr 118. Othoi indazu dohaiñ eta grazia neure bekhatiez dolu eta desplazer izateko. Tt Onsa 

49. Jainko emaillea bera / Izatu zen dohaiña. Gç 123. [Grazia da] Jinkoak hontarzünez jenter emaiten derien 

dohain bat, haien salbatzeko. Bp I 138. Hau [mintzoa] da dohain berezi bat, gure Jainko Jaunak Gizonari xoilki 

eman dioena. ES 381. Amudio argituak eztio behatzen hanbat dohaiñaren balioari, nola emaillearen amudioari. 

Ch III 6, 2. Leenengoa, jakinduriako doaia. Iraz 45. Dohain guzien ithurria den fedearen dohaña. Mih 40. 

Parropia hortako fidelak jin balite indigne izatera Konfrariako dohaiñen (Jinkoak eztatsala) bere kondütaz. 

Mercy 18. Jainkoak nai duanari ematen dion doaia da alabaña bizitz ain garbia. Ub 224. Ontasun guziz balios, / 

Dohain preziatua, / Instant eta mement oroz / Guretzat berritua. Monho 102. 

(s. XIX). Espiritu Santuaren doaiz beteko da, prestaera andiakin badarama anima. Mg CC 220. Doai guzien 

emalle gure Jauna. Añ CatAN 74. Sakrifizio onetan eskeintzen dan doai, ta ofrenda da Jesus bera. AA I 498. 

Kaletarrai eskainzen gatoz / amoriyozko doaia. Echag 78. Espiritu Eder autako bati bakarrik ematen guziei 

repartitu zizkion dueiya ta graziak (Aralar, 1833). ETZ 194 (194 doaiyak). Animale batek berak / Ez ditik dohaiñ 

guziak. Gy 227. Badu arima bat ezagutzen dituena ungia eta gaizkia, aberek ez duten dohaina. Hb Egia 3. Bere 

doai andiak agerikoak ziran. Lard 186. Etorkizunak asmatzeko doaia onai baizik ez emateko. Ib. 102. Espiritu 

Sainduaren Birtute eta doainik oberenak. CatEliz 473. Eta idikirik beren gordalluak eskeñi zizkioten doaiak, 

urrea, intzentzua, eta mirra. Ur Mt 2, 11 (Lç estrenák, He presentak, TB y Leon emaitzak, Ip emaitziak, 

SalabBN presentzat, Echn erregaloak, Hual presentiak, Samper goraintzi, Ol adiguritzat, Ker opariak, IBk 

erregaliak, IBe eskuerakutsiak). Mirakulu egiteko dohainak ez zuen nihoiz uzten. Laph 209. Bai, esne au zure 

doaia da. Arr GB 45. Doai baliozko oiek. Aran SIgn 54. Jinkuaren Ama izateko parerik eztian dohaña beitü. 

CatS 109. Izpiritu Sainduaren graziaz eta doaiaz. Legaz 15. Bete gaitzazula zere / doai ta birtutez. PE 106. Indar 

aundiko bendiziyua, / doai ederrez betia. Ud 141. Kosme Txurruka aundia, / Bakar bakarrik topatutzen det / 

Doai danakin jantzia. AB AmaE 104. Ez diat maite mintzatzea, Pello, Yainkoak eman darozkitan dohain handiez 

zeren bere baitharik ageri baitire. Elzb PAd 70. Nori eztio atsegin egiten dohain edo present eder batek? Jnn 

SBi 335. Jinkoaganik ükhen dütüzün dohain berheziak. Ip Hil VI. Fedearen dohain baliosa! Lap 20 (V 12). 

Doaiz betea. A BeinB 35. 

(s. XX). Naturalezaz goragoko dohain bat. CatJauf 41. Mutiko liraina; dohainez ihaurri; aberatsa. JE Bur 95. 

Bai, usterik gutxienean Jaunak zerutik biraltzen digun doaia. Ag G 269. Koblari edo olerkariaren doai 

miragarria agirian jarri digu. Lh Itzald II 100. Apaizai biotz gogorrenak biguntzeko doaia emango diet. ArgiDL 

104. Jainkoak hartako zerbeit dohain emanik [...], hezur xuxentzen bazakien. Barb Sup 171. Jakitate horiek / 

nuntik ditu biltzen? / Eta dohain guziez / nola baliatzen? Etcham 208. Zerutikako dohainik xoragarriena. Zub 

121. Erregegoan Dabidek ederki frogatu zuen zer dohain paregabeak zituen. Zerb IxtS 54. Zenbaitek Iainkoaren 

doai esaten dieten oriek ote-otezko gauza dira. Or QA 172. Baiñan ba-zun gorputzarena baiño doai ederragorik 

gure Mayanak. Etxde JJ 214. Ipuinak epe laburretan asmatzeko doai berezia zeukan. Mde Pr 101 (175 dohain). 

Berezko doai aparta zuan, / etzan gizon ikasia. Basarri 32. "Mérite Agricole" txingola bazian eta, dohañen 

dohaña, phestü-zühür bezañ Jinkotiar zen. Herr 27-12-1960, 3. Arimeak Maiteagandik artutako doai ta 

ontasunak. Onaind in Gazt MusIx 152. Ez ditugu, beraz, [jainko] bakoitzaren doaiak emen azalduko. Ibiñ Virgil 


mende. 

311


80. Nolako dohaina jenden eta bereziki haurren eskolatzeko! Ardoy SFran 322. Ezkutari-doai guziak. "Gracias 

escuderiles". Berron Kijote 22. Izan ere dohai guztietatik ez duzue batere falta. IBk 1 Cor 1, 7. Hautatu eta 

berezi beharra, horra gizonari eman izan zaion dohaia eta zigorra. MEIG III 73. Bestek ez bezala mintzatzeko 

dohain eta ahalmena duten bakanentzat irakasten. MEIG VIII 96. 

v. tbn. Hm 67. SP Imit III 54, 8. CatLav 22 (V 18). Lar, carta a Mb 277. Mst III 30, 5. Mb IArg I 379. Cb Eg III 

305. Lg II 298. CatLan 51. Egiat 225. Brtc 78. Gco I 458. Dh 112. CatLuz 29. UskLiB 109. MarIl 25. Jaur 205. 

Etch 606. Arch Fab 235. Ur BulaG 504 y BulaAl 3. Bv AsL 65. Arr May 75. Zby RIEV 1908, 418. Arb Igand 

103. HU Aurp 117. UNLilia 10. CatUlz 18. JanEd II 112. KIkG 15. Lh Itzald II 100. Inza Azalp 22. Ox 77. Tx B 

I 36. Otx 120. Or Eus 274. SMitx Aranz 188. Zait Plat 113. JEtchep 27. Vill Jaink 147. Erkiag BatB 26. MAtx 

Gazt 23. Xa Odol 311. Lf in Casve SGrazi 16. Ker 1 Cor 12, 1. 

Propiedad(es) (no referido a personas). Gipuzkoako iturri miraritsuen doai andiak. Izt C 76. Euskara garbi 

gozoaren doai ederrak. Ib. 9. Ez dire ithurriak dohain bardinekin. Hb Esk 97. Gure mintzaiak badu oraino 

bertze dohain eta probetxu bat. Arb Igand 19. Ango urak ba-zuan bere biziko doaia egarria asetzeko. NEtx Antz 

152. [Erremuliak] dohain hainitz badu erromatisma zahar eta holakoen kontra. Zerb Azk 89. Bordalekoak 

[arnoak], bere dohainen berri emaiteko, behar du polikiño epeldu. Herr 19-9-1957, 2. Ezagutzen dio amodioari 

batasun gora baten egiteko dohain edo indar berezia. Lf in Zait Plat XIX. Koloniako urak eukan doaia ala 

emakumearen berezko usaiña [...]. Erkiag BatB 87. Dohain bezala hartu duzue, eman dohain bezala. IBe Mt 10, 

8. Badirudi hilberri den norbaitek euskarari ukatu zion dohai hura azaldu nahian zebilela, "barren-bizitzaren 

jario igeskorra" adieraztekoa, alegia. MIH 176. 

2. + doai (A, que cita a AA). Condición. --Zer doai edo kondizio eskatzen ditu damu onek? --Lau doai edo 

kondizio. AA CCErac 26s. Zer doai ote dira sakrifizio egiazkoak eskatzen dituanak? Lau dira doai oek. AA I 

495. Juramentua, bear dan eran, eta bear dituan doaiakin egiten bada, ona da. AA II 28. Baldin onek bear 

diran bainande edo doain guziak biltzen balitu (S. Sebastián, 1882). JFlor s.v. bainande. Eta zer othe dire 

egiazko sakrifizioari dohazkon dohainak? Laur dire. Arb Igand 94. Gauza orrek ba-dituelako zorion oso betebetea 

emateko bear diren doai guztiak. Vill Jaink 127. 

Característica. Mistikoek, contemplación infusa dalako ori zer moduzkoa dan adierazi nai digutenean, 

onako doai auek ezartzen dizkiote: argi bat argirik eztuena, argi ala illunpe dan eztakizuna, loditasunik gabea, 

ariña, mea. Vill in Gand Elorri 13. 

3. (BN, S ap. A; Lar (doa-), VocBN, Gèze (-añ), H), doai (Lar). "Dicha, felicidad" Lar. "Don, destin; bonheur" 

VocBN, Gèze. Cf. H: "Dohain [...]. Sort, chance (avec adjonction d'un adjectif). Doañona, bonheur. Dohakaitza, 

dohainkaitza, malheur". 

4. (S (-añ); VocS, Arch Gram 155, Dv, H), duhan (Chaho). Ref.: A (dohain); Lrq /dohán'/. (Adv.). 

"Gratuitement" VocS. "Dohain ou dohainik ematea, donner gratis, en don" Dv. v. dohainik. Tr. Documentado 

en textos suletinos. Zure haragia eta larria ohoiñ hark dohaiñ, ez deusian saltzen du lurrari. Tt Onsa 63. 

Zeren hañ largoki, hañ dohañ, eta hañ gogo hunez, ihuren berhezkeriarik gabe, zure graziak emaiten dütüzün. 

Mst III 22, 3. Pietatez, eta irabazteko desiraz desaxolatürik, bükhataren dohaiñ egiteko. Mercy 41. Senhar bat 

ediren zian, dohaiñ edo erosiz eztait nola. Egiat in MEIG I 232. Dohañ ükhen düzie, dohañ emazie. "Gratis". Ip 

Mt 10, 8 (Lç dohainik, He dohaiñik, TB, Dv y Ol urrurik, Ur doan, Leon y Arriand urririk). Nik egarri denari 

emanen düt bizizko huraren üthürritik, dohañ. Ip Apoc 21, 6. 

- DOHAIN EGIN. a) (Con subjuntivo). Conceder el don de que. Dohain egiozu hala bizi dadin lurrean. EZ 

Man II 103. Dohain egidazu arren / Batre afruntuari / Ez narraion zu bezala / Bañan sofritzeari. EZ Eliç 365. 

b) (Con un sintagma nominal en caso absoluto como compl. directo). Dohain egidatzu arren / Fiñ on baten 

orena. EZ Eliç 366. 

c) (Con complemento en instr.). Hacer obsequio de. Hil hadi bada, eta hail Satanen ganat / Ehun ontzez hari 

dohaiñ egiterat. Gy 286. 

- DOHAIN-EGUN (doai-egun V-gip ap. A). "Estas con otras especies de frutas se guardan para el día que 

llaman doai eguna día de dones o presentes, y es el día de Reyes y de la Purificación" Lar Cor 60s A. 

Mendiondon da sorthu dohain egunean, / Mende hau zitekela bere hamarrean. Hb Esk 146. 

- DOHAIN-ESKAINI. Ofrenda, sacrificio. Agindu zion doai-eskeñi edo Sakrifizioan present egin ziozala bere 

seme maite onezaz. Ub 18. Bein gurutzearen gañean egin zion Sakrifizio edo doai-eskañia. Ib. 136. Eta nola 

doai-eskeñi edo ofrendetan gauzik bikañena eraman bear baitan. Arr May 7. 

- DOHAINETAN. Como regalo, como dádiva. Burutik oinzolala / Berregin den bezala, / Dohainetan neduke 

/ Haren zerbitz' ahala. O Po 33s. Gero atheraturik zilharrezko eta urhezko untziak eta soinekoak, dohainetan 

eman ziotzan Errebekari. Dv Gen 24, 53 (Ur doaitzat, Urt present). 

- DOHAINEZKO. "Qui est de don, gratuit" Dv. Orniturik gañera bere doaiezko emaitzaekin, espiritu motai 

antz-eman ta igerritzeko. 'Dones gratuitos'. Aran SIgn 29. 

- DOHAIN ON (doañon H; dohañhun Gèze, Foix ap. Lh). Felicidad, dicha. "Bonheur" H s.v. dohain. v. 

doaiton; zorion. Batheiatürik izateko dohain huna ükhen dügünaz geroz. Ip Hil 35. 

- DOHAIN ONEKO (dohain huneko S ap. AtSac 48; dohañ huneko Gèze), DOHAIN ONETAKO. Afortunado, 

dichoso. "Heureux" Gèze. Zure dohain-onetako haur Iaun Andrekin batean. Lç Dedic * 7r. Dohain onetako 


mende. 

312


speranzaren eta gure Iainko handi eta Salbadore Iesus Kristen gloriatako adbenimendu exzelentaren begira 

gaudelarik. Lç Tit 2, 13 (He zorionezko, Ker, IBe itxaropen zoriontsua, IBk zorioneko itxaropena, Bibl 

esperantza dohatsua). Dohañ hunekoak izan behar die holako herriek. Ip Dial 40 (It y Dv zori onekoak, Ur 

zorijonekuak). Dohañ hunekoak holako herrietan bizi direnak! Ib. 41. Bena zien begiak dohañ hunekuak dira 

ikhusten beitie. Ip Mt 13, 16. Orai gük beitakigü nolako izan den dohain-huneko sortze hori. Ip Hil 23. 

- DOHAIN ONEZKO. Afortunado, dichoso. Ezen igorriren luela dohain onezko hazia, Iesus Krist bere Seme 

gure Salbadorea. Lç Adv *** 1v. Dohain onezko allianza hunetara. Lç Ins A 6v. Iesus Krist Iaunean 

manifestatzen eta presentatzen zaikun berri on eta dohain onezkoagatik. Lç ABC I 4v. 

Etim. Derivado de doe (vizc. ant. do)e), dohe-; se trataría de un primitivo trisílabo, a juzgar por su acentuación 

oxítona en suletino (doháñ). 

doaindigo, doainditza. v. doandigo, doanditza. 

dohaindu (doa- Lar, H), doaitu, dohaintu. "Dotar, adornar de prendas, dotes" Lar. "Doaintzea, douer, doter 

de qualités" H. v. dohatu. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y en Inchauspe. Zeren Dabid ta beste 

Erregeak olio santuz ganzutuak, doainduak ta konsagratuak izandu ziran. Ub 41. Gipuzkoako Probinzia dala 

mendietako aberatstasunaz doaindua. Izt C 75. Gipuzkoako mugape guztia dala iturri garbi edate gozoko eta 

osasungilleakin gure Egille andiak oparo doaindua. Ib. 109. Zer egin biat baldin zeruak / doaitu banau orrela! 

Bil 133 (v. tbn. 164). Jinkoak hastetik gizonari eman zütian jakitate güziez dohaintürik. Ip Hil 33. Aita Saintiak 

hirur ehün egünen indüljentziaz dohaintü dü othoitze hau. Ib. 259. 

"Dohaindu, -tze, dohais-tu, -te (Hb), donner, gratifier, récompenser" Lh. 

Celebrar, homenajear; alabar. Soziedade Matritense ta Euskal-errikoak doaindu dute asko beraren oroitpen 

argidotarra. Izt C 457. Doaindu zagun Zeruko Jauna / belaunturikan lurrean. Etxeg EEs 1925, 233. 

doaindutu. v. doanditu. 

dohaineztatu (doaiñ- Lar). "Presentar, regalando" Lar. dohainstatu. Dotar. Boz gitian Mariarekin, eta 

dohatsü dela oihüsta dezagün, Jinkoak kreatüra güzien gainetik dohainstatü dialakoz. Ip Hil 15. Probidentziak 

miliunka haurren arimak ez dituela girixtinoen menerat erakharri, xoilki lege zibilaz heien dohainstatzeko. Prop 

1899, 246. 

dohaineztu (doa- Lar), doaiztu (Lar), dohaistu (Hb ap. Lh). "Presentar, regalando", "regalar, enviando 

presentes" Lar. "Donner, gratifier, récompenser" Lh. Ama Birjiña Arantzazukoaz, / etzan, ez, Okendo aztu; / 

bala eta, bandera aiek, / arri zizkan doañeztu (S. Sebastián, 1894). JFlor. Doaiñezten ziyozkala berari kandelero 

eder bi oroimengarrirako (BPrad, 1903). Ib. 

dohaingaitz (Lar (doa-), H, A), dohainkaitz (Lar (doa-), H). "Desgracia" Lar "(¡Ay de tí!) infeliz, doaingaitz 

hiri, zori gaisto hiretzat" Ib. "(Mal) año para tí, doain gaitz hiri, zori gaitz hiri" Ib. "Desdichado de tí, de mí, de 

nosotros, &c., doain gaitz hiri, niri, guri, &c." Ib. "Dohakaitza, dohainkaitza, malheur" H (s.v. doañona; tbn. 

s.v. dohakaitza). Azkue, que dice tomarlo de Leiçarraga, traduce sin embargo "desventurado". v. dohakaitz. 

Dohain-gaitz emazte izorrén eta eredoskiten dukeitenén egun hetan. "Malheur aux femmes enceintes". Lç Mt 24, 

19 (tbn. en Mc 13, 17; He, TB, Dv, SalabBN, Echn zorigaitz, Ip gaitz, Hual, Samper y Or ai, Ol gaxoak, Leon 

hanbat gaixto, Arriand zoltzar, Ker zoritxarra). 

dohaingarri (Lar (doa-), Hb ap. Lh), doaigarri. Regalo. "Vistas, vestidos que se envían a las esposas" Lar. 

"Présents que les futurs époux s'envoient la veille des noces" Lh. Done Simon buruzariari / eman izan zenion 

kutuna / doaigarritzat jarri ziguna / bere semean ezagungarri. Izt Po 50. 

dohaingarri. v. doangarri. 

dohaingile (SP, Lar (doa-), Hb ap. Lh, H), dohaigile (Chaho, Hb ap. Lh). "Bienfaiteur" SP. "Dadivoso" Lar. 

"Libéral, donneur" H. Milla esker ditutzula Iainko dohaingillea, / Zeren erauki diozun osasuna doblea. / 

Lehenikan arimari itzultzeko grazia, / Eta gero gorputzari sendatzeko zoria. EZ Man II 101. Iaun dohaingillea. 

Ib. 191. 

dohaingo. "Gratuité" Lh. 

dohainik (BN, S; SP, Ht VocGr 368 (-aiñik), Lar (doa-), Hb ap. Lh, Dv (BN), H), doaiik. Ref.: A; Lrq 


mende. 

313


/dohan'ik/. Gratuitamente. "(Yo se lo doy de) barato, doarik ematen diot, doainik" Lar. "Balde, de balde, sin 

precio" Ib. "Emoik, dohainik da Maulen, urririk Azkainen" Zerb Azk 63. v. doarik. Tr. Documentado en 

Leiçarraga y otros autores septentrionales, sobre todo de los ss. XVII y XVIII; tbn. en Lizarraga de Elcano (en la 

var. doaiik) y, modernamente, en Aresti. En DFrec hay 5 ejs. de dohainik, meridionales. 

Dohainik rezebitu duzue eta dohainik emazue. Lç Mt 10, 8 (He dohaiñik; TB, Dv y Ol urrurik, Ur doan, Ip 

dohañ, Leon y Arriand urririk, Ker, Or, IBk (h)utsean). Eta iustifikatzen dirade dohainik haren graziaz, Iesus 

Krist Iaunean egin izan den redenpzioneaz. Lç Rom 3, 23 (He y Dv dohainik; TB urririk, IBe dohain hutsez). 

Eta eztugu nehoren ogia dohainik ian. Lç 2 Thes 3, 8. Ruinatzen naiz iostean eta triballatzean dohañik eta 

probetxo gaberik. Volt 269s. Non edirenen da Iainkoa dohainik eta ururik serbitzatu nahi duenik? SP Imit II 11, 

3 (v. tbn. III 54, 5). Zeren dohainik emanez eder den ohorea, itsusi egiten da khexadurarekin haren bilha eta 

eske gabiltzanean. SP Phil 201. Dohainik emana edo errezibitua. ES 88. Zerbitzatuko nauk dohañik, zeren aizen 

ene Anaia? Urt Gen 29, 15. Zeiñak haiñ liberalki dohaiñik eta gogotik isurtzen baititu bere ontasunak gure 

gaiñerat. Ch III 22, 3. Deüs eztü egiten dohañik, bere hunki eginen pakhü esparantxa dü ükhenen diala. Mst III 

54, 5. Eskatzen du ez doaiik, baizik itzultzekotan (136). LE-Ir. Eskátzen eztút nik / justizia ertxía, / ez, baizik 

doaiik / miserikordía. LE Kop 65. Gero behar du / Ohe eta atorrez egin merkatu, / Dohainik saldu, / Senarra 

egin liro, ahalik balu! Leon Elissamburu in Elzb Po 218. Harentzat bakarrik jokatze hura, denpora dohainik eta 

urririk emate bat zen. Arti Ipuin 67. 

- DOHAINIKAKO. Gratuito. Ilherria, hillen herria, Dohaina, dohainikakoa, edo dohainik emana, edo 

errezibitua. ES 88. 

dohainki. Gratis. Jaüna [sic], urthatse huntan ezteia deüsere dohainki emaiteko? Egunaria 8-1-1964 (ap. 

DRA). 

dohainon. v. DOHAIN ON. 

dohainontasun. Felicidad, dicha. v. zoriontasun. Iesus Kristek [...] preparatu draukun gloriaz eta 

dohainontasunaz eskaz eta ignorant gelditzen gara. Lç Adv ** 5v. Gure iusto izatearen eta dohainontasunaren 

fundament guzia. Lç Ins G 4r. Gizonaren dohain-ontasuna. Lç Rom 4, 6 (TB gizonaren zoriona). 

dohainstatu. v. dohaineztatu. 

dohainti (H; doa- Lar, H), doaiti (Lar, H). "Dichoso", "feliz" Lar. "Dohaintia, id. doatia, fortuné, qui a du 

bonheur, de la chance" H. Urrengo goizian arkitu zituzten agertze doaintia izan zan lekuan (Alz, 1889). JFlor. 

Eta txoroa doaitia ustetzen zan umearekin mintzatzean. Muj RIEV 1907, 208. 

dohaintsu (doa- Lar, Añ), doaitsu. 1. Lleno de dones. "Donoso" Lar y Añ. Seigarren egun onetan egin ere 

zuen gizona, bere lanen atzena, eta guzietan beteena [...] eta doaitsuena. Lard 1. Aingeruak bezain izate eder eta 

doaitsuai. Ib. 2. Holatan zonbatenaz beitzen dohaintsiago, hanbatenaz bere büria zordünago edükitzen zian 

Jinkoaren eretzian. Ip Hil 59. Dohañtsü zen bai [Etchahun], bena ere bere itzalak bazütian. Herr 1-2-1962, 3. 

2. doaitsu (A). Feliz, dichoso. Beleneko portale / zori onekoa, / estalpe doaitsua, / bide Zerukoa. Echag 264. 

Orduan izango da iritxia, ekarri nai degun egun doaitsua. Muj RIEV 1907, 546. 

dohaintxo (doa- Lar), doaitxo (Lar). Dim. de dohain. "Presentillo, doaitxo, doaintxoa", "regalillo" Lar. 

Meza Santuan bakoitzak bere doaitxoak Jaunari eskeintzea. AA II 17s. 

dohaintza (Hb ap. Lh; doainza Lar). "Barato, lo que el jugador que gana da a los mirones" Lar. "Présent, don, 

action de donner" Lh. 

dohainhun. v. DOHAIN ON. 

dohairo (doai- Lar, H). "Dichosamente" Lar. "Heureusement" H. 

dohaistu. v. dohaineztu. 

doaitsu. v. dohaintsu. 

doaitu. v. dohaindu. 


mende. 

314


doaiturri. Sacramento. Zeinbat eta zeintzuk dira Doaiturriak edo Sakramentoak? A Cat 33. --Eta Kristo 

gizona dan aldetik, non dago? --Zeruan da altarako Doaiturri guztiz Donean. Ib. 17. 

doaiztu. v. dohaineztu. 

dohakabe (G-to, AN ap. A; Volt 93, SP, Urt, Ht VocGr 382 (-kh-), Lar, Lecl (-kh-), Arch VocGr, VocBN, Gèze, 

Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H), doaka (G ap. A; -ea det. Aq, H), doage (Lar), dohagabe, doatgabe, doekabe. 

Tr. La forma do(h)akabe es prácticamente la única utilizada; hay además dohagabe en Pouvreau (una vez), 

doaka en Guerrico (I 136 y II 67, junto con doakabe) y doekabe en D. Aguirre. Doatgabe que aparece en CatLan 

(116) puede tratarse de una mera variante gráfica. En DFrec hay 9 ejs. de do(h)akabe, 4 de ellos septentrionales. 

I (Adj.). 1. Desgraciado, desdichado. "Abominosus" Urt I 36. "Malheureux" SP, Lecl, VocBN, Gèze y Dv. 

"Desastrado" Lar. "Aciago, triste, azaroso día, egun gaisto, doakabea" Ib. "Malaventurado", "desdichado", 

"desventurado", "imbeato", "infeliz" &c. Ib. "Achacoso, malato, doakea (Foronda)" Aq 129. AxN explica erbal 

(48 y 584), herbal (228) por doakabe, y erbalean (183) por doakabean. 

Tr. Documentado ya en Leiçarraga; lo emplean autores labortanos y bajo-navarros y, proporcionalmente en 

menor medida, guipuzcoanos y suletinos; entre los vizcaínos sólo se encuentra en D. Aguirre y Erkiaga. 

Dohakabe eta gaixo eta paubre eta itsu eta billuzgorri aizela. Lç Apoc 3, 17 (TB, Ur (G) do(h)akabe). Ala ni 

dohakabe handia bai naiz! Mat 225. Haratago hara non den berze dohakabea, / Ematen zaiola berun urthuz 

aspill bethea. EZ Man I 102 (v. tbn. Eliç 317). Oha espiritu satsua, ahalkadi dohakabea. SP Imit III 6, 4 (Mst 

miserablia). Bitartean orduan uste dute dohakabe hauk mintzo direla haltokienik eta ederkienik. ES 167. 

Banitate dohakabe bat da halaber nork bere artha guziak bizitze huntan ematea. Ch I 1, 4. Ez doakabeen tokia, 

baizikan justuak, doakarriak zeuden linboa deritzan leku hura. CatBurg 18. Bestela, itzez itz Erdaratik 

Euskarara biurtzen badezu, txit itsusi, doakabe edo moldakaitz irtengo da. Cb EBO 58. Haren arima dohakabea 

erretzen hari zen su lametan. Lg II 189. Dohakabe guziei eskua hedatu diote lagunzeko. Mih 57. Heriotze 

doatgabe bat. CatLan 116. Estatu dohakabe hartan. Brtc 248. Judas dohakabea. Ib. 110. Edo Zeruan, edo beko 

su-leizean, betiko doatsu, edo betiko doakabe. Ub 155. Mundutarrek uste dute / Nigarrez dagozen guziak / 

Egiazki dohakabe / Egin tuela tristeziak. Monho 144. 

(s. XIX). Gizon miserable edo doakabe batzuek Jaungoikoaren beraren semeak izateraño. Gco I 13s. 

Doakabe ura Zerurako bidean ipintzeko. AA II 194. Sentitzen du dohakabe dela, eta ezin gehiago dohakabe, eta 

bethikotz dohakabe. Dh 160. Hunak galdürik, haurrak dohakabe baratü, / Eni hen ikhustiak odola alteratü. Etch 

142. Israeldarren edo Juduen Erri doakabearen ondamen negargarriarekin. Lard 536. Ni izatu naiz bada aski 

dohakabea horrela egiteko. Dv LEd 206. Aldiz hemen trumilka / Gabiltza, tristeak! / Elgarrentzat beldurka. / Zer 

dohakabeak! In Michel LPB 344s. Haur dohakabe hark. Hb Egia 45. Oa, oa, doakabe ori, eta ere atsegiñ 

zikiñetan ase ari. Aran SIgn 71s. Dohakabea! Zer eginen dut / Jaunak ez banau laguntzen? Elzb Po 195. Oh 

bizitza zeñ dohakabe eta hilgarria! Arr May 51. Egun batez buraso dohakabe batzuk ekharri zuten komentura 

sortzez maingu eta mutu zuten haurra. Jnn SBi 105s. Urkaturik hil zen dohakabea. HU Zez 200. Da zein utsa, 

errukarria ta doekabea dan gizona! Ag AL 146. 

(s. XX). Erabili duke oraino bertzerik gogoan, nork daki, komisario dohakabeak. JE Bur 194. Xoxo zozo, 

dohakabe, / Berhoz berho, sasiz sasi, / Nondik joanen haiz ihesi? Ox 106. Olerkari lenengotar bat, gure egun 

doakabe otan. Or Mi III. Pena hau dela medio gare / Beraz hemen dohakabe. Etcham 36. Minhartua balitz 

bezala errota dohakabea. JE Ber 46. Eta guziak / Dohakabe guzien bihotz, begiak, / Heldu zaizkitzu kantari. 

Iratz 190. Gaur ezerk ez nau kupitzen gaixo doakabea. Or Poem 541. Alde hemendik, Jainkoak utzitako 

dohakabea! Mde Pr 75. Bizimodu latz eta doakabe artara bultza zun bere zentzugabekeriak. Etxde JJ 157. Eta 

aiek ustel eta alda lezakete doatsu izatetik doakabe izatera. Or Aitork 155s. Peio biziki dohakabeago izan zitaken 

Mayi gabe. JEtchep 20. Zoritxarreko maitasuna, biotza erretzen dion maitasun doakabea. Ibiñ Virgil 34. Uhain 

handi batek itsaso barnerat igorri zuen, eta han utzi Ladraoren alaba dohakabea. Ardoy SFran 211. Kantatu 

izan diot Euskal-herriari / edo gure hizkuntza dohakabeari. Xa Odol 107. Besterik merezi zuen dohakabeak. 

MEIG I 142. 

v. tbn. Arbill III 6, 21. Gç 30. CatLav 129 (V 68). He Gudu 164. Egiat 249. JesBih 460. Jaur 117. Izt C 443. 

Laph 76. Arr GB 103. Zby RIEV 1908, 207. Elsb Fram 78. Lap 42 (V 23). Arb Igand 100. CatJauf 39. Ill Pill 

26. Barb Sup 100. FIr 146. Zub 21. Or Eus 247. Zerb IxtS 97. Lf Murtuts 37. Zerb Azk 13. Erkiag Arrang 184. 

Vill Jaink 119. Azurm HitzB 66. Berron Kijote 159. 

(Precedido de gen., en exclamaciones). "Ai ene dohakabea! malheureux que je suis!" H. "O ene 

dohakabea!" dio doloratuak, / "Iakiara hautatuaz hunelako putzuak". EZ Man I 94 (v. tbn. Noel 82). O gure 

dohakabeak!, ez baitugu sinhetsi / Zer baitzuten hanbat prestu eta Sainduk onhetsi. Ib. 114. v. tbn. Harb 344. 

Ene dohakabea! [...] zergatik fidatzen naiz gizonen hitzetan? Ch III 45, 3. Ala ene dohakabea! Brtc 155. Ai! 

eskandaloa ematen duanaren doakabea! AA II 124. Ai! zure doakabea oraiñ aditu nai ezpadezu Jaunak [...] 

bidaltzen dizun deia. AA III 504. Oi! nere dohakabea! Dh 154. Arima nerea, ai zure dohakabea! Dv LEd 103. 


mende. 

315


Baina bihotz samur baten jabe denaren dohakabea! Ez baitu mundu honetan nahigabea besterik ikusiko. MEIG 

I 182. 

2. duaka. "Duáka bat, un terco [...]. Duákia, el indócil" Iz ArOñ. 

II (Sust.). (G ap. A; Lar, Añ, VocCB, H), doakaba, doake (Lar). "Desastre", "desdicha", "desgracia", 

"desventura", "infelicidad", "infortunio", "miseria, desgracia, pobreza" Lar. Tr. No hay testimonios anteriores 

al s. XIX; al Norte sólo se encuentra un ej. de Althabe. Gagozalako argaltasunez ta doakabaz beterik, ta 

eurok dira asko humildu ta beeratuteko gizonik panparroiena. Añ LoraS 167 (MisE 113 doakabez beterik). Ardi 

oiek, Titiro, / ibai-bazterretik / atzera-azo itzak / doakabetanik. It Fab 197. Nola iñor ez dan oroitzen doakabeaz 

gerta dedin arte, bortxaz eragin bear dira onelako gauzak. "Las desgracias". It Dial 66 (Ur zoritxarrakaz, Dv 

gerthakari txarraz, Ip dohakaitzaz). Uraldientzat, arriarentzat eta beste doakabeentzat. Ib. 67. Dohakabia 

dianak [leheronduak] jateko, ezagützen dü 6 edo 8 edo 10 oren bürüko, bürüko min, bürhüngürü, sabeleko min, 

goiti eta behera. Alth Bot 5. Ez da gogoratzen gaur sei urteko doakabe artaz? Ill Testim 5. Nere biotz au 

doakabez lertzeko jaioa al-da? TAg Uzt 269. Alare bere doakabean, gezurrez baiño egiz poztu naiago du. "Dum 

miser est". Or Aitork 273. Nere obenetaz eta nere doakabearen zamaz ikaraturik. "Mole miseriae meae". Ib. 301. 

- DOHAKABEKO. Desgraciado. Arnegatzen diat hire penez, eta hire inkontru gaitzezko eta dohagabeko 

eternitateaz. SP Phil 64. Aithortzen dut egia, egia dohakabeko hori. Dv LEd 94. 

- DOHAKABEZ (Lar). Por desgracia. "Infelizmente" Lar. Bekatuzko zauriai ikutu gabe ordea, doakabez 

oraindik gaurko egunean bertan iztun berrizale zenbaitzuek oi duten eran. Aran SIgn 99. 

- DOHAKABEZKO. Desgraciado. Zorionezko edo dohakabezko sententzia. Dv LEd 203. Gizon 

doakabezkoak. Lh EEs 1915, 245. 

dohakabekeria. 1. Acción o cosa infausta. Idola guziak arbuiatu zituen, eta onhetsi ere bai den errexkiena, 

dohakabekeria hek guzien surat arthikitzea. Prop 1908, 20. 

2. duakakeria. "Duákakeixaak eiñ, las desobediencias" Iz ArOñ. Cf. dohakabe (3). 

dohakabeki (Volt 93, SP, Urt I 481, Ht VocGr 382 (-kh-), Hb ap. Lh, Dv, H (+ doa-), A), dohagabeki (Arch ap. 

DRA). Desgraciadamente. "Malheureusement, misérablement" H. Tr. Documentado en autores 

septentrionales. Apenas hay ejs. posteriores a 1750. Sarri dohakabeki [Antekristek] du mendea fiñaturen / Eta 

ospea da mundu guztira banaturen. EZ Man I 74. Ezin salba ahal baitaite / Bañan dohakabeki / Behar baitu leze 

kharrez / Iratxakira iautsi. EZ Eliç 133. Bai eta orduan desohoreskiago, gaixtokiago eta dohakabekiago galtzen 

da kastitatea, ezen ez galtzen denean bertzerekiko bekhatu sinpleaz. SP Phil 261 (He 263 dohakhabekiago). Eta 

baldin fortunaz aitzindari haren ganik apartatzen eta errebelatzen badira [perla-maxkorrak], dohakabeki 

galduak gelditzen direla. ES 142. Ordea hunelako laguntza faltaz hanbat adimendu eder eta gai onak 

dohakabeki gelditzen dira mendi eta arrokapean ehortziak. Ib. 178. Hañitz presuna tentazionei ihesi dabiltzala 

dohakabekiago hetarat erortzen dire. Ch I 13, 3 (Mst doloruskiago, Ol gogorkiago, Leon barnago [...] han 

sartzen). Zure inpazienziazko desordena iraganetara berriz dohakabeki erortzeko. He Gudu 86. Eta nere Jaun 

horren guzizko ona nik damuztatu othe dut bada eta hain errezki, eta hanbat aldiz? Bai, dohakabeki. Dv LEd 69. 

dohakabero (doa- Lar, H). "Desdichadamente", "desgraciadamente", "desventuradamente", "infelizmente", &c. 

Lar. "Malheureusement" H. Eta batez ere D. Lorenzo de Zuazola, zeña Pilipinaetako armadaren Jeneral zala, 

ill zan doakabero. Izt C 456. 

dohakabetasun (doa- G ap. A; SP, Lar (doa-), Hb ap. Lh, Dv), dohakabetarzun (Chaho), dohagabetarzun 

(Arch ap. DRA), doekabetasun. Desgracia, desdicha. "Malheur" SP. "Desventura" Lar. "État malheureux, 

malheur. [...] Jo du dohakabetasuneko orenak, l'heure du malheur a sonné. [...] Gizonak bere 

dohakabetasunerako entzuten ditu bere lehia tzarrak, l'homme écoute pour son malheur ses mauvaises passions. 

[...] Dohakabetasunezko, qui est de malheur" Dv. Tr. Documentado en textos septentrionales a partir de 

Leiçarraga. Al Sur se encuentra en J.B. Aguirre, Arana y D. Aguirre (doekabetasun). Apenas hay ejs. del s. XX. 

Hurrupatu eta iretsi ukhan du miserikordiak miseria guzia eta ontasunak dohakabetasun guzia. Lç Adv ** 8r. 

Gure dohakabetasunik handiena dela Iainkoak manu bezala ez bizitzea. Lç Ins B 8r. Gero gure dohakabetasuna 

erakutsi draukun bezain sarri, konsolatzen ere bagaitu bere miserikordiaz. Ib. A 8v. Badakizu hainitz orduz 

hitzez Iainkoa eta obraz deabrua zerbitzatzen duzula. O dohakabetasuna! o miseria! Harb 130. Orai usu nago 

hats beherapenez eta ene dohakabetasuna dolorez daramat. SP Imit III 21, 3 (Ch bizitze dohakabea, Mst 

desditxatü izatia, Ol zori txarra, Leon atsegabea). Konsidera zazu munduaren dohakabetasuna. SP Phil 37 (He 

36 dohakhabetasuna). Gizonak bere nekhe izerdiz ardiesten du behar duen guztia, eta hura ezten lekhuan ezta 

dohakabetasunik baizik. ES 184. Zein dohakabetasun handia lizateken Munduarentzat, baldin gure artean 

hitzkuntzarik ez baliz. Ib. 383. Dohakabetasun guzietarik handiena da Jainkoaren ez maitatzea. CatLav 190 (V 

98). v. tbn. Lg I 23. Bizitze labur hunek dezidatu behar du zure dohatsutasun edo zure dohakabetasun eternalaz. 

Brtc 132. Egundaño ez det jakin zer dan zori gaistoa eta doakabetasuna. AA CCErac 281 (v. tbn. III 369). 


mende. 

316


Ifernua da Debruen, eta bekatu mortalean hil diren gizonenzat destinatu dohakabetasuneko leku bat. CatLuz 30. 

Dohakabetasunezko urtheei. Dv LEd 239. Asko ta askoren doakabetasun tristea gaizki-esanak goso-goso 

aditzeko belarri biak beti prest eta ondo irikiak eukitzea. Aran SIgn 100. Erakutsi eban argiro, zein neurtuak 

egozan gizonaren egunak, eta zenbat doekabetasunez beteak. Ag AL 101. Eztabe doekabetasun edo kalterik 

izan? Ag Kr 32. Israeliten dohakabetasunari oharturik, buruan hartu zuen Erregeren jauregi ederretik 

atheratzea eta bere herritarrekin bizitzerat joaitea. Zerb IxtS 33. 

dohakabetu (SP, Hb ap. Lh, Dv), dohagabetu (Arch ap. DRA). Hacer(se) desgraciado. "Rendre ou devenir 

malheureux" Lh. Iru gauza oien kontra ai dira ta aiko ere Euskalerria doakabetu, gaistotu ta ondamendi 

izugarrian amildu-azitzeko aztalka bizian dabiltzan eta diarduten etsai, arerio eta naaspillazaleak. Aran SIgn 

206. Gure alaba zera, ta zu ere arrapatzen zaitu gu doakabetzen gaituen madarikazioak. A. Arzac EE 1884a, 

134. 

dohakaitz (AN-larr ap. A; SP (sin trad.), Lar, Hb ap. Lh, Gèze, H (+ doa-)), dohagaitz (Arch ap. DRA). 1. 

"Desdicha", "fatalidad" Lar. "Desdichado de tí, de mí, de nosotros, &c. [...] doakaitz hiri, &c." Ib. v. zorigaitz, 

dohakabetasun. Nula ezpeita ihur ohartzen dohakaitzaz heltü ezteno. Ip Dial 66 (It doakabeaz, Ur 

zoritxarrakaz, Dv gerthakari txarraz). Etxen eta aberentako bezala, badira hurten, harriaren eta beste 

dohakaitzentako. Ib. 67. Ez nezazula beraz bazterrerat utz nere dohakaitzean. Dv LEd 144 (v. tbn. 217). Zein 

urrikarri, beraz, ni, ta nola sumarazi zenidan ene doakaitza. Or Aitork 134. Neketan bainindagon ene griñen 

zirikaz eta nere doakaitzaren zama gero ta astunagoaz. Ib. 135. 

2. "(Mal)aventurado, doakabea, doakaitza" Lar. 

dohakaizdun (SP (-itz d-), A (s.v. dohakaitz)). Desgraciado, desdichado. Dohakaitz-dunak Zizurren illuna. 

"Le malheureux est surpris de la nuit à Ciçur". O Pr 117 (citado por SP y A). 

dohakaizki (-tzk- SP (sin trad.); Chaho), dohagaizki (-tzk- Arch ap. DRA). "Fatalement, adv. par fatalité, d'une 

manière fatale, funeste" Chaho. 

dohakaizkiro (doa- Lar, H). "Desdichadamente", "fatalmente" Lar. "Malheureusement" H. 

dohakaiztasun (SP (-tzt-, sin trad.), H), dohagaiztarzun (-tzt- Arch ap. DRA). Desgracia, desdicha. "État de 

félicité [sic]" H (que unas líneas más arriba lo da como sinónimo de dohakaitza, "malheur, infortune"). 

dohakaizto, dohakaisto. Desgracia. Dohakaisto, gizonenganik hanitz gaiza jakin beharrez dabiltzaner! Ip 

Imit III 43, 2 (SP zori gaitza, Ch, Leon zorigaitz, Mst ala beitira desditxatü). 

dohakaiztu (SP (-tzt- sin trad.), Hb ap. Lh), dohagaiztu (-tzt- Arch ap. DRA). "Rendre ou devenir malheureux" 

Lh. 

doakarri. Justo, merecedor del Cielo. Doakarriak zeuden linboa deritzan leku hura. CatBurg 18. 

doake. v. dohakabe. 

doakeria. Maldad (?). Babilonia zan horduan Munduan zan Erririk andiena, indartsuena ta eskurik geiena 

zuana; baña iñon ziran doakeri, gaiztakeri, idolatria ta bekatuz guzia betea. Ub 51. 

dohakin (doakiñ Lar, H; Hb ap. Lh). "Galante, liberal" Lar. "Généreux, magnifique, prodigue en dons" Lh. 

dohakinde (Lar (doa-), Hb ap. Lh). "Galantería, liberalidad" Lar. "Largesse, générosité, magnificence" Lh. 

doakinta. Beatitud. v. dohakunde. Jinkotze handiena dagoela gizon hilgarriak bere üdüriari honki 

eginetzaz, bethiereko doakintaren bidia llabürtzen dialakoz hola. Egiat 46. 

dohakintza (doa- Lar, Añ). "Franqueza, liberalidad" Lar y Añ. 

doako. v. doan. 


mende. 

317


dohakunde (Hb ap. Lh, H, A; doa- Lar, H). 1. Beatitud. "Gloria, la de el Cielo, Gloria, doakundea, 

doakuntza" Lar. "Félicité, béatitude" H. v. dohatsutasun. Irabaziko dezun doakundea edo beti iraun behar 

duen Zeruko atsegiña. Mb OtGai I 101. Doakundez betea dagoen gain artako toki ederra irabazteko. Ib. 104. -- 

Nola da [Jangoikoa] gloria emalea edo doatsugillea? --Zeren ematen dion gloria edo doakundea aren grazian 

irauten duena ari [sic]. Legaz 14. 

2. Gloria. Eta dena Jaungoikoaren doakunde edo gloria geiagorako (Ag, 1890). JFlor. Beti ospatsu izandu 

zera / Eta kondairaz aundiya, / Doakundeaz beterik zaude / Izanik garailariya (S. Sebastián, 1894). Ib. 

Eginkizun onetan arriskurik eztot izango, baiña banituke, geidearen onerako ta Iaun Egillearen doakundeagaitik 

(gloria) poz-pozik igaro leitekez. Ag AL 157. Olango amaiera doakundez betea zeiñek emon lekidan! Ib. 158. 

dohakuntza (doa- Lar, H (s.v. doakundea)). 1. "Gloria, la de el Cielo, Gloria, doakundea, doakuntza" Lar. 

"Doakuntza (Zeruko-), la béatitude du ciel (Mb)" H. Arkituko da beti-beti atseginz-gloriz eta doakunz ezin 

andiagoz betea. Mb IArg II 76. 

2. Don. v. dohain. Zeren galzen dituen horduan animak graziaren edertasuna ta bedeikanza, ta galzen 

graziari darraizkon birtute ta Espiritu Santuaren doakunz guziak ere. Mb IArg I 141. 

dohakurtza (Lar (doa-); Hb ap. Lh). "Insignia" Lar. "Insigne, marque distinctive, décoration honorifique" Lh. 

dohamen. "Destin, destinée. Dohameneko, qui appartient à la destinée" Dv. 

doan (V; Lar, Añ), duan (V, G), duban (V), duen, dugaan (A). Ref.: A (doan, duan, duban); Etxba Eib (duan); 

Gte Erd 63. Gratuitamente. "Balde, de balde, sin precio", "desinteresadamente", "graciosamente, de gracia" 

Lar. "Gratis" Lar y Añ. "De balde, sin precio" Añ. "Amaiketatik amabixetara, ardaua duan Plaza barrixan" 

Etxba Eib. "Dohan egiten diren erosketak (V-gip)" Gte Erd 63. v. doarik. 

Tr. Documentado en autores meridionales (generalmente vizcaínos) desde principios del s. XIX. En DFrec 

hay 10 ejs. de do(h)an, meridionales. 

Ez dago dugaan betiko Zerurik. JJMg BasEsc 59s. Premiña andia bagarik bearrik zuk egin, edo besteri 

eragin badeutsazu, nai dala doan, nai alogerez edo sariz. Añ EL 2 138 (EL 1 130 doarik). Ea doan aurrera serbitu 

bear zuen, edo zer sari nai zuen. Lard 36. Eriak sendatu itzatzute, illak piztu itzatzute, legenardunak garbitu 

itzatzute, demonioak bota itzatzute: doan artu zenduten, doan eman ezazute. Ur Mt 10, 8 (Lard doan; Lç 

dohainik, He dohaiñik, TB, Dv y Ol urririk, Ip dohañ, Leon y Arriand urririk, Ker, Or, IBk (h)utsean). Nik 

egarri danari emango diot bizitzako uraren iturritik, doan. Ur Apoc (G) 21, 6 (Apoc (V) duarik; en Gen 29, 15 

doañ, seguramente errata). Teatroko dendan / [...] / paper abek, duan! / an ematen dira. Bil 93. Doan etorten 

iatan / Medikua etxera. Azc PB 256. Ezerez baten egin oi-dirata [gizirudiak]. Zer diot ezerez baten? Duan ere 

bai, norberak eztakiala, norbere lotsarirako. Ag G 248s. San Norberto-ermita-onduan zaragi bat ipiñiko da, ta 

bertatik, duan emongo yako doian guztiari, errosariua errezau ezkero. Kk Ab II 39 (151 duban). Ango garirik 

geienak duan eskuratu dabez. Eguzk GizAuz 137. Euk bere ezeuke duban emongo eure kortako idia (V-m). A EY 

IV 45. Tratua ein eben, erlojua konpontziarren bazkaria duan (de balde, gratis) izatia. SM Zirik 65. Jaietan 

edateko / daukaz ekarriak / duban edan dagien / datozen guztiak. BEnb NereA 26. Ez naieunkek ikusiko letreroz 

bethetako pelikule bat, ez ta duen be! Osk Kurl 214. Senentxu bere adiskide txikerrari emon eutsan, ezerezean, 

duban. Erkiag BatB 78. Edozeiñi doan eskeiñiaz beren lanbide goxoaren labore joria. Berron Kijote 124. 

- DOAKO (V ap. A; duako V ap. A y Etxba Eib; dubako V ap. A). Gratuito. "Ez eizu pentsau duakua danik 

bakia" Etxba Eib. Zenbat konbit dugako emon ete dau? JJMg BasEsc 276. Zergaitik eztozue osatu nai zeuen 

gatxetatik, eukirik Sakramentu onetan guztien osagarri ain merke ta doakoa? Ur Bisit 87 (ap. A). Eurak euren 

pekatuagaitik galdu zituezan doe doakoak. Itz Azald 32. Zenbat sudur-auste, zenbat dubako agiñ-aterate. Ag Kr 

176. Ardau ez duakuaz. Kk Ab II 41. Gure gizonorrek laster ikusi eban, danak duako errekadistatzat artzen 

ebena. SM Zirik 110s. Galdu barik ultzok, duakuak (duan, 'de balde, gratis') ez-titxuk eta. SM EiTec1 156. Axe 

bai duako zirkua! Erkiag Arran 56. Ezeukien semeak serbitzari dubakorik ez daukelako. Erkiag BatB 132. 

Dirurik ez dan tokian, emakume dubakorik izan ezin leitekelako. Ib. 172. 

(Como apodo). Peru Dubakok uste eban ze etzala diru-bearrik, / makallau ona ekarriteko Bilboko 

Barrenkaletik (V-m). A EY IV 44. 

- DOANGO (Lar, H). a) "Gratuito" Lar. b) "Gorrón. Beti eta alde guztietan, aura duangua" Etxba Eib. 

doandi. "Loa" Lar y Añ. Nihor munduan etzen hetaz mintzo dohandiz baizen. "Avec éloge". Birjin 257. 

doandigarri (Lar). Loable. "Laudable" y "recomendable" Lar. v. doangarri. Sakramendu hartarat maiz 

hurbiltzea osoki da dohandigarri. Birjin 234. 

doandigo (Lar), doaindigo. 1. "Alabanza", "elogio", "panegírico", "recomendación" Lar. Bilintx 


mende. 

318


Biursariaren Doaindigoan (Etxeg, 1882). JFlor. 

2. "Celebridad", "solemnidad" Lar. 

dohandigoiki, dohaindigoiki. Elogiosamente. Zeinetaz hain dohaindigoiki aditu baitzuten mintzatzen. 

"Avec [...] éloge". Birjin 330. 

doandiki. Solemnemente. Donzeil Jesu-Kristori dohandiki donekidatuen izandura guziz onaz orhoitzen 

naizenean. "Solemnellement". Birjin 196. 

doandikiro. "Solemnemente" Lar. 

doandikoi. "Solemne" Lar. Zure donakida --erran zioen-- ezta zur-adiskidearena bezain dohandikoia izanen. 

Birjin 200. 

doandiro. "Solemnemente" Lar. 

doanditu (Lar, Añ), doaindutu. Alabar. "Elogiar", "laudar", "recomendar" Lar. "Celebrar", "loar" Lar, Añ. 

Bethiraun hura, zeinetan baitukegu zur-ikhusteko, zure dohanditzeko, zure maithatzeko, bukarik gabe zure 

gozatzeko zoriona. Birjin 260. Ene arimak doanditzen du ene Jauna. "Magnificat anima mea Dominum". LE- 

Fag. Beren tokiko Done godartari edo Santu patroiak iru egun lerrokoetan doaindutzea. Izt D 83. Beraren 

gañean irakurten ziarduen dana-guztiya doanditu ta alabaturik. Aran SIgn 107. Danak an zeuden doanditurik 

(alabar) / Euskal-mintzoa (Etxeg, 1884). JFlor. Liburu oekgatikan batez ere izan da doanditua A. 

Larramendiren jakintasuna. Ag Lar 555. 

"Solemnizar" Lar. 

doanditza, doainditza. Alabanza, panegírico. Eta utzi zuen ere eskuskribatua bere doanditza edo 

panejiriku eder bat. Aran SIgn II. Eleizako Erakasle aundi S. Agustiñ-en doanditza, Jesusen Lagundiko A. 

Manuel Larramendik erausiya. Lar SAgust 1 (el título parece ser de su editor J.I. Arana). Baña, zer geiago esan 

genezake gizon baten doainditzan? (Ag, 1890). JFlor. 

doandu, duandu (V-gip). "Reducirlo a gratis. Eskatzen eben, ez merkatu ardaua, duandu. Ez da komeni gauzak 

duandutzia, estimaziño apur bat euki deixen. Etxba Eib. 

doangarri (Lar), dohaingarri. "Loable, alabagarria, doangarria" Lar (tal vez errata por doandigarria). v. 

doandigarri. Ondoan xutitu ziren, et-irakurtu zituzten mortuko aiten biziak, ber-ohikuntz dohaingarriaren 

arabera. "Louable". Birjin 247. 

doangile (Lar, H). "Limosnero, doangillea" Lar. v. dohaingile. 

doanki (Lar, H). "Limosna" Lar. Jakiña da [...] etortzen zirala erromeri-zale asko doanki edo limosna 

ugariekiñ (Ag, 1894). JFlor. 

doari (Lar, Añ, A). "Donación" Lar, Añ. "Regalo" A (que cita a Izt). Garcia Aznarez eta bere emazteak San 

Juan de la Peña Olazabalko Bakarlekuaren alde egin zuten doariak. Izt C 282. --Adizu, Pakirra, ezagutzen al 

dezu zuk Idazketze au egin duan Erregea? --Bai orixe; egunero joaten berari doaria eskatzera. Sabiag Y 1934, 

27. 

doarik (V, G ap. A; Lar, Añ, H), dobarik (V-ger ap. A), duarik (V ap. A; H), dubarik (V ap. A), duerik, 

dogarik, dugarik (A), dugaik. Gratuitamente; a modo de regalo. "Balde, de balde, sin precio", 

"desinteresadamente", "graciosamente, de gracia", "gratis" Lar. "Gratuitement [...] doarik, duarik (V)" H s.v. 

doaia. Sg. Azkue tbn. aparece en Araquistain, pero no lo encontramos en éste. v. dohainik, doan, dohain (4); 

urririk. Tr. Exclusivamente meridional, documentado desde mediados del s. XVIII; los guipuzcoanos 

(además de Añibarro) emplean doarik, los vizcaínos duarik y, desde finales del s. XIX, generalmente dubarik. Se 

encuentran además dugarik y dugaik en J.J. Moguel, y dogarik en la traducción alavesa de la Bula Ineffabilis (3) 

realizada por Uriarte. En DFrec hay un ej. de dubarik. 

Ematen ditu Jesusek doarik eta saririk bage bere sendagai oriek. Mb IArg I 308 (v. tbn. 317). O zer ditxa ori, 

zor dizudana pagatzeko! O zeñ doarik ematen zadan! Cb Eg II 64. Jainkoaren amorio, beraren graziaz ta doarik 


mende. 

319


artzen deguna. Ub 142. Prestau eizuz diru edo gauzaren batzuk duarik, edo ezer irabazteko uste baga. CrIc 84. 

Parkatuko neuskezuz guztiz eskudo bijak, ta ipiniko litxakezu gaur bere bazkari ederra duarik. Mg PAb 76. Dala 

doarik, nai alogeraz. Añ EL 1 130. Ea, ebagi egizu iko ori, zetako itxiko dogu doarik lurra jaten? Añ LoraS 13. 

Gure nekearekin ondo irabazirik, edo besteak doarik edo graziaz emanik. Gco I 425. Bazuen Paradisuan, doarik 

alaere, Adanek eta Ebak, jateko, edateko ta gauza guzietarako nai adiña. AA III 268 (v. tbn. 304). Bardin 

bagarik zoruago da gauza on guztiak duarik eskintzen deutsazan Jaungoikua ameetan ez dabeena. fB Ic I 65. 

Obligeetia errenterubak dugaik egitera alogera biar leukeen gauzaak. JJMg BasEsc 198 (187 dugarik). Jendez 

guztiz beteak / bazter plazakoak, / doarik ikusteko / zezen illtzekoak. Echag 231. Gelditzen zaiote etxean pats 

guztia doarik. Izt C 142. Nik egarri danari emongo deutsat bizitzako ureko iturritik, duarik. Ur Apoc (V) 21, 6 

(Apoc (G) doan; Lç, He dohainik, TB, Dv urrurik, Ip dohañ, Echn debalde, Ol, Ker, IBk, IBe (h)utsean). Eta 

tripatzarrori dubarik betetan / Iya gitxienetik sei aste onetan. AB AmaE 316. 

(s. XX). Babesliei dubarik emango zaizkate argitaltzen diran idaztiyetatik iyeki bana. EEs 1916, 233. 

Batxiller-agiri edo titulua be dubarik atara eban. Kk Ab I 108. v. tbn. JBDei 1919, 308. Ostatura bulda-eske, 

dubarik emoniko madariak bai liran. Or Tormes 115. Lana ba-dagik dubarik / eztok jango ogittan asko! Laux 

AB 58. Bazkariñoa an egin ginun / ez, alegia, musutruk (dubarik, kitorik, urririk). Or Eus 234. Sartu zanean 

Barrenkalean, makallau asko ikusirik, / eskatu eban emon eiuela lepoa bete dubarik (V-m). A EY IV 45. Iñork 

doarik emana dugu gure bizia ta izatea. Vill Jaink 38. Ez da aski sarrera doharik [ en el orig.] izatea. 

MIH 322. Dirua egiten dudala iruditzen ahal zaik, edota doarik ematen didatela? MEIG IX 110. 

- DOA-DOARIK. (Intens. de doarik). Dua-duarik emongo jatzu biar dozun guztija. Astar (ap. H). 

- DOARIKAKO (G ap. A; Lar, H). "Gratuito" Lar. "Barato, lo que el jugador que gana da a los mirones, 

doarikakoa" Ib. v. DOAKO s.v. doan. Gure Jaun ta Jabe guziz aberats ta ugari onen doarikako mesede ta 

grazia da guzia. Cb Eg I 49. Gure Egilleak egarria illtzeko ain eroso eta oparo eman izan zigun edari garbi 

doarikako maitagarri au. Izt C 76. Doarikako mendi lurretan. Ib. 30. 

doaritu. "Donar" Lar y Añ. 

dohatasun (Añ, H, A), dohastasun (T-L). "Dicha, felicidad", "gloria celestial" Añ. "Félicité, béatitude. Zeruko 

dohatasuna, la félicité du ciel (Mb)" H. "Béatitude", "bonheur" T-L. Orregatik etzuen uste emen munduan 

zorion edo doatasun oso beterik, ezpada gero Zeruan. Ub 59. Geroko guretzat gorderik daukan doatasun ta 

zoriona-gatik. Ib. 154. Jainkoarekin amorioz bat egiña egotea, infernuan bertan ere, izango lizake doatasun 

andiagoa, Jainkoaren amoriogabe Zeruan bizitzea baño. AA CCErac 283s. Fedeak erakusten digu gañera 

doatasun au izango duala, ez animak bakarrik, baita gorputzak ere. AA III 579. Igaro da munduko nekea: [...] 

eta etorri da zuentzat betiko doatasunaren udaberria. Ib. 586. 

Bienaventuranza. Eta zer gatik derizte oiei Bienabenturanzak, Doatasunak, Zorion edo Ditxatasunak? Añ 

CatAN 68. --Zer erran ditugu horai? --Zorzi Doatasunak. --Zer gauza dira Doatasun hauk? CatEliz 473. 

doatgabe. v. dohakabe. 

dohatsu (V, G, AN, L, BN, S; Urt I 66, Ht VocGr 370 , Lecl, Arch VocGr, VocBN, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, 

H; doa- Volt 85 , SP, Lar, Añ, VocCB, VocB). Ref.: A; Lrq; AtSac 48. 1. Dichoso, feliz; bienaventurado 

(en su acepción religiosa). "Beato", "glorioso, el Bienaventurado", &c. Lar. "Zeruko dohatsuak, les bienheureux, 

les élus du ciel" H. v. zorioneko, zoriontsu. Tr. De empleo general, aunque está escasamente documentado en 

textos vizcaínos. En DFrec hay 37 ejs., uno de ellos septentrional. 

Dohatsu dirade spirituz paubreak: zeren haién baita zeruetako resumá. Lç Mt 5, 3 (Echn, IBk e IBe 

zorionekoak, Samper, Hual bienabenturatu, Ker zoriontsuak). Gauza dohatsuagoa dela emaitea ezen ez hartzea. 

Lç Act 20, 35. Hala ere dohatsu dela nork baituke grazia. EZ Man I 53. Zeure iainkozko zuhurzia eta argi 

dohatsua bitarteko emanik. Harb 88. Ezta konzientzia sinplea, plauna eta malizia gabea baiño gauza 

dohatsuagorik. Ax 447 (V 292). Dohatsua, zeinetarik, / Zeinen beso bietarik / Urkaturik egon baita / Sekuru 

ororen garhaita. "Beata" (Vexilla regis). O Po 66. Horra zein bizitze doatsu daraman gizon hark. SP Imit I 22, 2. 

Arabia doatsuari ["Arabia Felix", Yemen] hurbiltzen zitzaiola. SP Phil 478. Tromentak gloria lituzkek, / 

Dohatsu, dohakabeak; / Suak eder, nigarrak gozo, / Bozkario doloreak. Gç 181. Paradüsia, non dohatsiek 

Jinkoa den bezala ikhusiren, maithatüren eta gozatüren baitie. Bp I 39. Munduan eztela hain zorthe dohatsurik 

nola noble sortzea. ES 106. Oi noiz ethorriko da horen dohatsu, oren hanbat desiratu hura. Ch III 34, 3. 

Dagigula Jainkoaren borondatea lurrean gaudenok, doatsuak zeruan bezala. CatBurg 23. Emadazü mündü 

huntarik jalkite dohatsü bat. Mst III 57, 4. Zeruan Jangoikoa gozetan dagozan Espiritu Doatsu batzuk. Cb CatV 

37 (CatLuz 17 dohatsu, Legaz 23 doatsu). Zeruko bide dohatsua. Lg I 198. Dohatsü dira bihotza xahü dütenak. 

CatLan 42. Lurrean bizi diran Erregeak baño doatsuagoak dirala Zeruan bizi diran Santuak. Ub 155s. Arima 

doatsuak (301). LE-Ir. Gure funts-gabea, / Enganio tristea, / Baldin uste badugu / Munduan izan dohatsu! 

Monho 142. 


mende. 

320


(s. XIX). Jesus, bere Ama laztan, Angeru ta Zerutar doatsu guztien laguntzan. Añ EL 1 62. Ekusi ditzatzula 

erri doatsu artan zure umeen umeak, eta oekin batean ango betiko pakea. AA I 563. Sar eraz itzazü dohatsien 

egongian. UskLiB 25. Denpora doatsu aetako guraso zintzoak. Izt C 215. Zaldizkoak lurrerat eme yoan dire, / 

Dohatsu kolpatuak geldi ez badire. Hb Esk 222. Patriarka santu au eunda irurogeita amabost urtekoa il zan, 

zarzaro doatsu bat izanik. Lard 30. Dohatsu halako tokitan bizi direnak! Bizi ditazke deuseren ardurarik gabe. 

Dv Dial 41 (It zori onekoak, Ur zorijonekuak, Ip dohañ hunekuak). Eta dohatsü da nitan galbide hartüren 

eztiana. Ip Mt 11, 6. Nere aldean zeñ doatsu diran gizonik beartsuenak ere! Arr GB 19. Munduan doatsu da 

kantuan dagona, / Errukarritzat daukat triste dan gizona. AB AmaE 397. Dohatsu horrelako bizitze on eta eder 

baten ondotik, heriotze girixtino bat egiten duena! HU Aurp 79. O Egüberri gaia, / O, zü, gai dohatsia. UNLilia 

11. 

(s. XX). Adamek eta Ebak iraun zuten estatu dohatsu hartan? CatJauf 54. Edonun izango naiz oraiñ doatsu, 

bada nere barruan daramat alaitasunaren iturri gozoa. Ag G 147. Dohatsu gaitzetsiak orai ene gatik / Laidoa 

duzuela hemengoen ganik! Ox 71. Nun sortu eta han dohatsu. Etcham 73. Handik laster ezkondu zen eta dohatsu 

bizi zen. Barb Leg 66. Zure ondotik dabilan hura, dohatsu! Iratz 104. Dohatsu izan gaitezen, zuek eta ni, mundu 

triste huntan behin, eta gero bertzean. Lf Murtuts 4. Gure anaia linbokoa ta, doatsu dirakela al derizkiok? --Ez 

gu zeruan bezain doatsu. Or QA 68. Irriño bat erakarri zion ezpainetara, zorioneko irriño eskerdun, dohatsu bat. 

Mde HaurB 24. Ematen zaigun bizia oso goitarra edo aberatsa ta doatsua ez izatea, ori ez litzake arritzekoa. 

Vill Jaink 124. Santu-maillan erpiñeraiño iritxiak ditugun gizaki doatsuak. Onaind in Gazt MusIx 145. Agure 

doatsua! Ibiñ Virgil 32. Hau zerbitzari dohatsua, / Jinen denean, Nausiak beha kausitua. Ardoy SFran 350. 

Haiek baino hobeak eta dohatsuagoak ote gara, ordea, horrenbestez? MIH 327. 

v. tbn. Mat 24. Hm 106. Arg DevB 102. Tt Onsa 69. CatLav 36 (V 26). Lar STomas 2. He Gudu 138. Mb IArg I 

381. Mih 82. Brtc 224. Egiat 157. Dh 171. Astar II 86. JesBih 462. MarIl 92. Jaur 394. Arch Fab 109. CatEliz 

473. Dv LEd 61. Ur Mt 24, 46. SalabBN Mt 16, 17. Laph 158. CatS 97. Aran SIgn 115. Jnn SBi 43. Zby RIEV 

1908, 205. Elsb Fram 87. Lap 269 (V 123). Arb Igand 178. JanEd II 10. ArgiDL 161. Inza Azalp 102. Enb 101. 

Zub 87. Or BM 110. Leon Lc 1, 48. Erkiag Arran 158. Arti MaldanB 209. Gazt MusIx 89. Xa Odol 295. Berron 

Kijote 199. 

Beato, persona beatificada por la Iglesia. San Inazioren Jesusen Lagundiaren eta onen Santu edo Done, 

Doatsuen eta Dianagusien berri laburtxo bat. Aran EE 1883b, 73. Dohatsuaren izena baizik garreiatzen eztuen 

saindu hunen bizitzeak baditu irakaspenik baliosenak. Jnn SBi 75. Kelemente X-ak [Donibane Gurutz] doatsu 

(1675), Benedita XIII-ak saindu (1726) ta Pio XI-ak Eliza Osoaren Maisu. Gazt MusIx 144. 1619-ko urriaren 

25-ean, Frantses ezari Dohatsu lerroan, handik hiru urteren buruan aldiz (frango laster) 1622-ko martxoaren 

hamabian, Sainduen lerroan. Ardoy SFran 270. 

(Usado como título). Beato; bienaventurado. Itsasoko o Patroñak, Birjina dohatsua, / San Piarrez, eta 

Andrez, eta Elmu Saindua. EZ Man II 136. Luchesius dohatsua eta San Franzesek berak abitua emana. Harb 

461. Alexandro VII gure Aita Sainduak egina Franzes de Sales Doatsuaren Besta eguneko. SP Phil b 2v. 

Hartakoz othoitzen düt Maria bethi Birjina dohatsia. FPrS 9. Joseph dohatsuari othoitza. Gç 42. Jondane 

Phetiri eta Paule Apostolü dohatsien indarrian. Mercy 6. Hargatik erregutzen diot Maria beti Birjina Doatsuari, 

Migel Arkanjelu Doatsuari, Joanes Bautista Doatsuari. Ub 166s (en fórmula similar, dohatsuari en CatLuz 4 y 

CatJauf 2, doatsoari en CatEliz 458). Auxe da Santa Isabelek bere senide Marija txito doatsubari emon eutsan 

alabanzia. Astar II 276. Entzun dezagun oraino Maria Margerita dohatsua. JesBih 398. Huna exenplu bat, 

ekharria Piarres Furrier Dohatsuaren bizian. MarIl 88. Rechis dohatsuari. Jaur 397 (unas líneas más arriba se 

lee San Frantses Rechisen bestako). Alemaniako apostolu Pedro Canisio Doat[s]ua. 'El Beato Pedro Canisio'. 

Aran SIgn 111s. Al guziaz izan bedi Jesusen Konpañiaren poz atsegiñ eta seme andi Berchmans doatsuaren 

antzeko. Arr May 172. Ansela Folignokoa, dohatsua, alharguna. Jnn SBi 75. Joannes Batista Dohatsuaren bizia. 

Elsb JBBizia tít. Maria Birjinaren zerbützari eta maithazale handienetarik izan da Alphonsa Rodriguez dohatsia. 

Ip Hil 172. Beralaxe ba, dio Zirilo doatsuak iges egitten dula etsaiak gurutzetik. Inza Azalp 17. Garazi doatsua. 

Or Eus 226. Orduko Sainduak berak alderdikatu ziren: santa Katalina Siennekoa eta Piarres frantzizkano 

dohatsua Urbainekin: san Bixente Ferrier bertzearekin. Zerb IxtS 107. "Baña nork sortu arazi dio nere emazte 

Mariari aurtxo ori", ziagon Jose doatsuak berekiko. MAtx Gazt 20. Joanes Mayorga Garaztar dohatsua eta 

haren lagun Zudaireko Esteban dohatsua. Ardoy SFran 15. San Frantses dohatsuaren bitartez. Ib. 350. Eta ez 

legoke gaizki Malakias dohatsuaren igerkizunak irakurtzea. MEIG I 195. 

v. tbn. Hm 123. Bp I 68. CatBurg 46. UskLiB 15. CatS 15. ArgiDL 16. Zerb Azk 71. 

"Beatísimo, se llama al Papa, Aita txitez doatsua" Lar. 

Izan gaitezan zugaz aitaren etxean / Espiritu doatsuaz Jainkotasunean. "Con el Espíritu Santo". A CPV 1025. 

2. (V-gip). "Con facultades, dotado" Etxba Eib. Larramendi doatsuaren ondoren, Astarloa jakintia, eta Erro 

ernaia irten ziran plaza agirikora. Izt C 9s. Etxerako emazte doatsua arek artu dabena. Etxba Eib. Neska doatsu 

onek, bada, lagundu zion etxeko alabari. "Gentil moza". Berron Kijote 173. 

- DOHATSU EGIN (Lar, Añ, H). "Glorificar" Lar. "Felicitar, hacer feliz [...] doatsu egin" Ib. "Prosperar [= 

'hacer feliz, afortunado']" Ib. "Egun batez Iainkoak dohatsu egin gaitu, un jour Dieu nous rendra bienheureux" H. 


mende. 

321


v. dohatsutu. Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVII. Al Sur se encuentra en 

J.B. Aguirre, Arrue y algunos autores del s. XX. Hemen benedika gaitzan / Eta dohatsu egin. Hm 68. Zeren 

Jinkoak hurak saintü eta dohatsü egin baitütü. Bp II 88. Eta Leak erran zuen, hori da ni dohatsu egiteko. Urt 

Gen 30, 13 (Dv ene dohatsutasunerako, Ur nere zorionerako). Haren bihotz ontasunak eta bothereak ez dute 

mugarririk; bethi gu laguntzerat eta dohatsu egiterat dago. Lg II 111. Hanbat inspirazione, mobimendu, 

Jaunaren deitze ezti, dohatsu egiteko gai zirenak. Brtc 118. Hor heldu da Jesus justua / Azkeneko / Gu dohatsu 

egiteko. Monho 142. Zeñaren edertasuna ekusteak betiko doatsu egiten dituan Zeruko Aingeruak. AA III 340 (v. 

tbn. 582). Zeruan bere seinduak bere zorionaz beraz dohatsu egiten ditu. Dh 203. Dohatsu egiten gaituen 

bihotzeko garbitasunak. Jaur 382. v. tbn. Arch Fab 113. Berez dauka bera sinisten duten guziak doatsu egiteko 

indarra. Arr GB 138. Harek dohatsu egiten / gaitu lurraren gainean. Etcham 45. Barkatu bai dituzu ta estali 

[nere lengo gaitzak] ni Zutaz doatsu egiteko. Or Aitork 245. Eta, zuk doatsu egindako zaldunaren / burrukaren 

bat ikusi! Berron Kijote 27. 

"Beatificar, doatsugin, santuren bat zeruan dagoala esan, erabaki, zeiña dan Aita Santuren ekintza" Lar. 

Quitoko lirio sonatu Jesus Paredes beatifikatu edo doatsu egiteko egiñ ziran auzi-paperetan. Arr May 151. 

1952garren urtean asi ziran Salamancan dominikotar jakintsu au doatsu egiteko garbitasun eta agiriak 

billatzen. Alzola Atalak 135. 

dohatsuera (Hb ap. Lh; doa- Lar, Añ). 1. "Bienaventuranza, felicidad" Lar. "Prosperidad" Lar y Añ. v. 

dohatsutasun. Zu lurrean serbitzatzeko, eta Zeruan doatsueraz beterik beti ta beti zure gloria andiak 

gozatzeko. Jauregui 239. Ikusirik [...] toki arrotz ustez ustekabekoan zoriontasun aiñ maitagarri doatsueraz 

betea. Izt C 2. Lagun urkoa doatsueraz betetzeko zeban naitasun izekiak. Ib. 457. Jakoben semeak pake eta 

doatsuera andian bizi izan ziran. Lard 63. Neurtitz oneetan ikusi daien / Doatsuera lurrean / Gozau daikela uste 

ez arren. AB Olerk 97. Bertan, naiz pobre biziagaitik, / Doatsuera billatu. Ib. 99. 

2. "Beatificación, zeruko doatsuera, doatsugitea, lat. inter beatos adscriptio" Lar. 

dohatsugile (doa- Lar, Añ). "Beatífico" Lar. "Glorificador" Lar y Añ. Nola da [Jangoikoa] gloria emalea edo 

doatsugillea? Legaz 14. 

doatsugin. v. dohatsu. 

dohatsuki (doa- Volt 84 , SP, Lar, Añ; Urt I 481, Ht VocGr 370 , Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H, A). 

Felizmente. "Bienheureusement" SP. "Heureusement" Lecl. Tr. Propio de la tradición septentrional. Al Sur 

hay un ej. de Otaegui. O Saindu Zeruetara dohatsuki igana. EZ Man II 65. Dohatsuki hurbilltzeko / Heldu 

behar ephera. EZ Eliç 70s. Zeren nola ezpaikara bi mendetako eta zuk zeurea, hain ongi, hain ohorezki eta 

dohatsuki iragan baituzu. Ax 11 (V 5).Neure bizia dohatsuki fiña dezadantzat. Arg DevB 154. Eta egiñagatik 

hañitz / Sal erosi dohatsuki. Gç 204. Kolpe hunen orhoitzapenak Erregeren bihotzean goibel-arazi zuen lehen 

Espainian dohatsuki gerthaturikako gauzen parte handi bat. ES 115. Bizitze hunen ondoan zure arimak merezi 

dezantzat haren ganat dohatsuki goatea. Ch I 23, 9. Ala heiek bere denbora dohatsukiago enplegatu baitute zuk 

zurea baiño. He Phil 376. Zertako bada ez naiz lehiatuko, denbora Jainkoak uzten darotano, haren ongi eta 

dohatsuki enplegatzerat? Brtc 139. Hainitz urtez erregina lezake dohatsuki. Monho 58. Dohatsuki hilzeko bizi 

behar dut Sainduki. CerBid 4. Non, lorik hazkarren eta gozoenak hartuak / Dohatsuki baitzauntzan bi neskame 

malurusak. Gy 78. Irakhatsiko darotzut nolatan egin behar duzun, munduko bizitzea dohatsuki iragaitekotzat. 

Dv Lab 14. Ill arren doatsuki (gloriakiro) aiñ ume argia / Eziñ pozkidaturik (Otag, 1881). JFlor. Bere funts 

ederretan bizi dira senar-emazteak dohatsuki. Zub 87. v. tbn. SP Phil 373. Mst I 23, 9. 

Afortunadamente, por suerte. Ordean Dabitek begiratzen zuen dohatsuki bere burua. Lg I 281. Dabitek 

bathu zuen dohatsuki gaixtagin hetarik bat guzia hagorandua. Ib. 292. Orhoit zaite halaber, Iauna, 

Purgatorioan diren arima gaixoez: dohatsuki zureak dire eta zure esposak ere dire. Brtc 29. Lot justuari / 

Zitzaizkon agertu / Hain dohatsuki / Betan bi aingeru, / Eskutik harturik / Sodomako sutik / Salboan emaiterat. 

Monho 92. v. tbn. Dh 7. MarIl 55. 

dohatsunde (Lar (doa-), H). "Dicha, felicidad", "felicidad" Lar. 

dohatsutasun (doa- G, AN ap. A; Urt III 213, Ht VocGr 332, Lecl, Dv, H; doa- SP, Lar, Añ, VocCB), 

dohatsutarzun (BN, S ap. A; Arch VocGr, VocBN, Gèze). Felicidad. "Bonheur, félicité" SP. "Prosperidad" 

Lar y Añ. "Béatitude" Lecl. "Elizak zabaltzen daroku dohatsutasuneko athea, l'Église nous ouvre la porte du 

bonheur. [...] Dohatsutasunerako bidea, le chemin du bonheur" Dv. Tr. Más usado al Norte; su frecuencia va 

disminuyendo durante el s. XIX, y es muy escaso en el XX. 

Zeruko dohatsutasunaren ardiesteko bideak. Mat 155. Aberatstea ahal daiteken dohatsutasunik handiena 

estimatu dut. EZ Eliç 154. Doatsutasuneko estatu konplia. SP Imit IV 11, 2. Sekulako atsegiñ eta dohatsutasunak 


mende. 

322


bethiere bihotzean barrena darabiltzadala. Arg DevB 21. Eta sor zure penetarik / Gure dohatsutasuna. Gç 91. 

Aleph Hebreoek deitzen dutenak erran nahi duela Dotrina, bidea, edo dohatsutasuna. ES 131. Zeren zuhur 

izaitea baita dohatsutasunaren lehenbiziko partea. Ib. 187. Han gozatzen dire dohatsutasun oso eta perfet batez. 

CatLav 69 (V 43). Oraingo bizitzaren doatsutasuna ta gerokoaren ustea ta esperanza. CatBurg 46. Non da bada 

orduko zuen dohatsutasuna? He Gal 4, 15 (Lç dohainontasun, TB, Dv zorion, Ol, Ker pozaldi, IBk poz). Han 

badükezü dohatsütarzün deüsetan ere eskazkeriarik eztükian bat. Mst III 47, 2. Dohatsutasun bat, mundu 

huntako urre eta zilhar guziak baino infinituki gehiago balio duena. Lg I 246. Salbatzaillea ikhusteko 

dohatsutasuna izan zutenak. Lg II 119. Zonbat iraunen dü dohatsütarzün hunek? CatLan 59. Zure dohatsutasun 

edo zure dohakabetasun eternalaz. Brtc 132. Nazione guziaren dohatsutasuna gehienik ekharriko duen partidua. 

Revol 115. 

(s. XIX). Gure egiazko zoriona, ditxa eta doatsutasuna zertan dagoan. Gco I 1. Jainkoaren zerbitzari 

leialentzat dagon sekulako zorionak, dohatsutasun osoak. Dh 202. Atxikitzen dute dohatsutasuna izaitea egun 

guziez gozoetan. TB 2 Petr 2, 13. Parabizua da Aingeruen eta Jainkoaren grazian hil diren gizonentzat destinatu 

dohatsutasuneko leku bat. CatLuz 30. Bethiereko dohatsutasunera. MarIl 67. Ez da onthasunetarik heldu 

dohatsutasuna, bainan bai eginbideak ongi bethetzetik. Dv Lab 4. Eta Liak erran zuen: Hori ene 

dohatsutasunerako; ezen dohatsua erranen naute emaztekiek. Dv Gen 30, 13 (Urt ni dohatsu egiteko, Ur nere 

zorionerako). Gorphutzen ona nahiz dabiltza asko, ustez arima ahantziz baduketen dohatsutasuna. Hb Egia 99s. 

Mana gordia: zelüko dohatsütarzüna, gozo güziak dadüzkana. Ip Apoc 2, 17n. Bethi irañen dian 

dohatsütarzüniala. CatS III. Aien eskuetan Elizaren gubernua eta doatsutasuna dagoala txit ederki zekien. Aran 

SIgn 46. Zure azken fiñaren anditasun eta doatsutasunaren aldetik. Arr May 26. Haren laidatzeko, maithatzeko 

eta gozatzeko bethiere zurekin, zelüko dohatsütarzünian. Ip Hil 222. Zük ere Birgina Maria / Doharxütarzünez 

[sic, por dohatsü-] bethia. StJul 78 (ap. DRA). 

(s. XX). Au orain berean graziaz erantsirik dagoan bezala gero doatsutasunaz egongo baitta. Inza Azalp 141. 

Leak erran zuen: "Ene dohatsutasunerako! Nexkek, ezen, "dohatsua" erranen dautate". Bibl Gen 30, 13. 

Dohatsutasun hori ebakituentzat ote da, ala ebakitugabeentzat ere? Bibl Rom 4, 9. 

v. tbn. Harb 221. Ch III 58, 5. AR 68. 

Bienaventuranza. Zortzi dohatsutasunak. Mat 24 (tbn. en EZ Eliç 116, Harb 29, Lg II 145). Eta oiek 

zergatik deitzen dira doatsutasunak edo Zorionak? CatBurg 46. Dohatsu egiazkoak (Ebanjelioko 

Dohatsutasunak). Monho 144. Ebanjelioko zortzi dohatsutasunen gainean. Jaur 377. Zortzi zoriontasunak edo 

doatsutasunak. Legaz 53. 

dohatsutegi. "(Hb), lieu de béatitude, ciel, paradis" Lh. 

dohatsutu (doa- SP, Lar, Añ; Hb ap. Lh, Dv). 1. "Bienheurer" SP. "Felicitar, hacer feliz", "prosperar" Lar y 

Añ. "Bienaventuranza [...]. Verbo, zoriondu, doatsutu" Añ. v. DOHATSU EGIN. O birjina handiro 

pribilejiatua [...], merituetan perfekta eta alde guziz sainduki dohatsutua. Harb 60. Zeruetako Jongoiko, / 

Jaunaren esenzia, / Zeiñak baitu dohatsutzen / Sainduen konpaiñia. Gç 124. Gure Jangoiko maiteak ez bakarrik 

gura gaitu zoriondu ta doatsutu Zeruan. Añ LoraS 193. Egin zuna biurtzea dauka, ta gero ta geiago bizi, "biziiturriaren 

ondoan ta Aren argian argia ikusi", ta bikaindu, argitu, doatsutu. Or Aitork 381. 

2. Glorificar, alabar. Nik doatsutuko baneu neure buruba, utsa izango litzate nire glorija. Astar I app. XXV. 

3. Beatificar, declarar beato. Batera aitortu zuten bezela bera doatsututzeko egitekoa erabilli zuten lekuko 

edo testiguak. Aran SIgn 82. Doatsutu zuen Aita Santu Paulo V-ak 1609-an, eta santuen mallara igo-azi 

Gregorio XV-enak 1622-en urtean. Aran EE 1883b, 75. 

dohatsuxko. "Beatulus, dohatsúxkoa, apur bat dohatsu dena" Urt III 281. 

dohatu (Hb y Foix ap. Lh, Dv, H, A (doa-)). 1. Dotar. (Acompañado frecuentemente de sintagma nominal con 

-z). "Douer" Dv. "Donner, orner. Berthutez aberastia eta dohatia, enrichi et orné, doué de vertus (AR)" H. v. 

dotatu. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Leiçarraga. Pensamendu eta afekzione iustoz 

eta sainduz dohatua. Lç ABC I 3r. Ezen Iainkoak hura dohatu eta ornatu zuen dohainez den bezenbatean. Ib. 3r. 

Xoilki Eskuarak dirudi dela dohatua abantail eder hunetaz. ES 91. Zeiñek salbatu izan baigaitu eta dohatu izan 

baigaitu bere deia sainduaz. He 2 Tim 1, 9. Ikusten diren guziak / berak ditu kreatu / Eta ezin ikusiak / Izaiteaz 

dohatu. Monho 76. Erran ere baditeke ifernuko sua nolerebait adimenduaz dohatua dela. Dh 165. Haur 

zerutarra, zeina ene Erostailearen Amatzat dohatua baitzare. MarIl 118. Arartekoaren ofizioa egiteko dohatua 

izaiteak galdegiten zuten pribilio berezi hori. Jaur 344. Gutiak dire zeruaz hala faboratuak / Agradatzeko 

dohaiñaz sortzean dohatuak. Gy 21. Dohatu du zeruak buru hoberenaz. Hb Esk 116. Onik nihon ez dukete nere 

begiek, nere herri dohatuko atheak zabaltzen ikusi arteo. Dv LEd 114s (¿errata por dohatsuko?). Dohain onez 

dohatu nau Jainkoak. Dv Gen 30, 20 (Ur dotatu). Bertze alde hemengo jendea bai buruz, bai bihotzez ongi 

dohatua da. Prop 1876-77, 251. Ez baidaiteke dudarik izan adimenduaz dohatua den izpiritu batean. Lap 56 (V 


mende. 

323


29). Zoin ere baitira gizonetan hobekienik dohatuak, hek izendatu aitzindaritzat. JE Bur 51. Predikari dohatua, 

nola etzuen Arruntzeko eliza pollita inarrosten. Zerb Azk 79. Nik uste nuen Jainkoak, apostoluak Izpiritu Sainduz 

dohatu zituen bezala ebanjelioaren predikatzeko, bertze gizon batzu dohatu zituela pertsulari izaiteko. Xa Odol 

34. 

Honrar, adornar. Senperen bikario Canderatz bizitzen, / Bihotzik hoberenak duela dohatzen. Hb Esk 140 (v. 

tbn. 152). Horko dire Durruty eta Etcheverry / Dohaturen dutenak non nahiko herri. Ib. 150. 

2. Hacer dichoso. v. dohatsutu. Zerren dan Kristo krutzean josiaren anz irudi adigarria, zeinetan erosi, 

doatu ta zoriondu ginduzan. Añ MisE 2. 

3. "Maudire, envoûter, ensorceler" Lh. 

doba (S; Chaho), doga (Lander ap. DRA). Ref.: A; Lrq. "Salsa hecha con vino" A. "Adobo hecho con vino (L; 

Lander)" DRA. "Sauce du "bœuf à la mode". Empr. béarn. daube 'bœuf à la mode'. P[eu] u[sité]: inusité même: 

on le trouve dans une chanson barcusienne: Paradisen gathia. Sc, vieilli en S-no" Lrq. 

doba. v. duba. 

dobai. v. dohain. 

doban. (De interpr. no segura; podría quizá tratarse de doan). Ikusten da argiroki, nola España barruko 

Probinzia askotan, baldin itsas-arrain pitin bat jango badute, eraman bear dutela Gipuzkoatik; eta emen izaten 

degula asko aldiz doban ez, eta artan. Izt C 201. 

dobarik. v. doarik. 

dobatxakur. "(V-arr), dogo" A. 

dobela (G-to ap. A), dobera (G-to ap. A). 1. "Bóveda del calero" A. 

2. (V, G ap. A). Piedra larga que sirve para ajustar una pared, arco de un puente, calera, etc. 

dobelarri (G-to ap. A). 1. "Piedra larga de doce a veinte y una pulgadas que sirve para ajustar una pared, llave 

del arco de un puente o de un calero" A. 

2. "(V-arr-m), pedruscos calcinados, aún no pulverizados" A. 

dobera. v. dobela; tobera. 

dobla. v. doble. 

dobladura (Lcc, SP (sin trad.), Hb ap. Lh, H). 1. "Dobladura o doblez" Lcc. "Doublure d'un vêtement" H. 

2. Elemento que se asocia a otro formando un doblete. Leherenn (Etienne) jadanik aipatua dugu Mars-en 

dobladura gisa: bainan hartarik berex ere aurki ditake. Lf CEEN 1973, 127 (cf. ib. 123: heldu izan ziren jainko 

doble batzuen sortzerat, jainko baten izen latinari, herriko bertze bat eratxikitzen zitzaiola). 

3. "Alliteràtion, hitz-errepika, dobladura", "consonnace, rime" T-L. Joko berri bat ere pentsatu diote jujek: 

lau pondu-buru edo dobladura eman huts-hutsik, eta bertsulariak hor berean ikus nola uztart bertsua hitz 

hoiekin. Herr 13-9-1956, 2. 

doblagune, doblaguna (det.). "Plieure, uzkurdura, zimurdura, doblaguna" Ht VocGr 404. 

doblarazi, doblaerazi, doblerazi. Duplicar, multiplicar por dos. Aphezküpütüz gerozti, egon zira gureki, / 

gure erlejionia beitüzü doblerazi. Etch 606. Eta dobla erazi nik nütian phenak. Ib. 180. 

doblatu (V-ger-gip, S; Lcc (-du), Volt 65, SP, Urt I 148, Hb ap. Lh, Gèze). Ref.: Lrq; EAEL 190; Elexp Berg. 

1. Doblar, duplicar, multiplicar por dos. Tr. Bien documentado al Norte; al Sur sólo lo han empleado 

algunos autores, en general de léxico poco cuidado. Los escasos ejs. del s. XX corresponden a bersolaris. En 

DFrec hay 4 ejs., meridionales. 

Baiña zure ethortzeak erremediatu zituen kalte hek guztiak, eta are eman ontasun doblatuak. Mat 277. 

Deabruak frenesiaz indarrak doblaturik. EZ Man I 112. Eta haurrek leheneko / oihutxoak doblatu. EZ Noel 90. 

Halakoari urtherik urthera, zorra handitzen, berretzen eta are baldin denbora luzeaz badago, doblatzen zaika. 


mende. 

324


Ax 81 (V 55). Noiz ere zien orazioniak doblatuko baitituzie ez zutiet enzunen. "Cum multiplicaueritis" (Is 1, 15). 

Tt Arima 19. [Infernu] kondenaduenen penaak dobladu jaateen. CatAnz 5. Plazer baduzu, dobla beite / Berriz 

ere hauk gustiak; / Dobla deabruak, penak dobla, / Dobla tromenta handiak. Gç 179. Are gehiago doblatu behar 

tugu gure humiltasuna, gure fidanzia eta gure animoa. CatLav 325 (V 160). Eseiu berriak eta doblatuak egiñ 

etsaia apartatzeko. He Gudu 55. Doblatzen du bere atzarritasuna. Mih 24s. Aisa dobla ta erredobladezáke 

[Jesukristok] ematendiozúna bere pobreái. LE Matr5 303. Dolhamen eta suspira doblatuez, o ene Jainkoa, 

errekeritzen zaitut. Brtc 19. Bihurtu ziozkan, doblaturik, etsaiak kendu ziozkan ondasunak. Gco I 454. Aingürien 

imajinazioniak doblatzen ahal lütükian bezain batetan doblatürik. UskLiB 99. Dolhamen eta suspira doblatuez, 

o ene Jainkoa! arrekitzen zaitut. MarIl 47. Harek eni doblatü bihotzeko herra. Etch 127. Bere indarrak dütü 

hegoak doblatzen, / Erroz gora aldiz [zuhaina] aurthikitzen. Arch Fab 95. Dizun arren doblaturik emaitzaren 

pagua. Gy 25. Bainan zuk doblatuko duzu zure onthasunaren balioa. Dv Lab 316. Arek edatera 'man zatzuen 

kopan, emaiozue edatera doblatuz. Echn Apoc 18, 6 (Lç doblea, He bietan hainbertze, TB doblezka, Dv, Ip 

bietan, Ur (G) bitan, IBk halako bi). Urte artarako soldata eta paga doblatua. Arr GB 10. Trabesa doblatuban / 

asi ziran sendo. Ud 58 (trabesa doblatuan tbn. en EusJok 86). Egun batetik bertzera [landarea] doblaturik, 

erredoblaturik jartzerainokoan. HU Aurp 198. Jokue doblatuta / beste plaza baten. EusJok 28. Doblatuko 

litzaiguke / guri abildadia, / Manuel, baldin bagendu / oien edadia. Basarri in Uzt Noiz 55. v. tbn. Mst III 27, 3. 

Xarlem 843. 

2. Repetir. v. errepikatu. Gero burdin garroteaz hezur xehatzeraño / Kolpea doblatzen dio eta flaka 

daiteño. EZ Man I 107. Othoitz hauk dobla tzaketzu prozesionea akhabatu artean. EZ Eliç 33. Kirieleison, 

aphezak / gero maiz du doblatzen. Ib. 39. Othoitz bera doblatu zuen hiruretarainokoan bethi sumetimendu eta 

khar berarekin. Lg II 257. Huna zer kantatu zuen, ezti-eztia, aire zahar hamahiru pontuko batean, bertsu 

bakhotxa ederki doblatzen zuelarik. Elzb PAd 13. Betan doblatzen dute [los versos finales de una canción]. Larz 

Iru 124. 

3. (H). Plegar. "Plier en deux" H. Elefantak (animalia handi bat baita) bere gazte denboran belhaunak eta 

gaiñerako bertze iunturak zalhuitu, erraxki doblatzen eta plegatzentu. Ax 180 (V 122). Bada dobladu daigua ta 

kaxan gorde bite. Mic 15r. Ikuskouzu tapiz edo telabát bildurik, doblaturik. LE in BOEanm 82. Jesusen 

aipatzean / Beti errespetuz / Zeruan bai lurrean / Belaunak doblatuz. Monho 90. Haizeek ez dautet niri / Lotsa 

emaiten gehiago / Zuri zeroniri baiño. / Doblatzen naiz, hautsi gabe. Gy 172. Dobla zazu zure pasta hirur 

partetan eta pasa ruloa gainean hedatzeko lehertu gabe. ECocin 37. Iduri duela [Eskuarak] alimalexka pullit, 

bizkarrean hezurrik ez duten batzueri, zoinak dobla, plega baititazke nahi bezala, eta itzularaz norat nahi. Elsb 

Fram VII. Ohe aitzineko "tapizaren" orde, kalainka edo mihise zahar bat doblaturik hobe baizik ez litake, haatik 

maiz aldatzekotan. JE Bur 190. 

"Fléchir, courber" H. 

"Mettre une doublure à un vêtement" H. 

4. Doblar, girar alrededor de. Eta gero buia doblatu ondon joanen zare ababorreko alderat. INav 134. Baxa 

da esteko puntaren trebesean eta gero doblatzen duzunean eztuzu deusenzat beldur behar. Ib. 80. Kantoie 

doblata lelengo etsien bixi de. Ort Oroig 59. 

5. Rimar. Pertsuak behar dira koblatu: pertsuen koblatzea edo --zonbaitek dioten bezala-- doblatzea da 

heien berdin bururatzea. Lf ELit 92. 

6. (Part. en función de adj.). Falso, hipócrita. Fariseoen biótz fáltsu doblátua. LE in BOEanm 712. 

- HIRUTAN DOBLATU. "Tresdoblar, hirutan bidertu, hanbestetu, doblatu" Lar. 

doblatuki. Redobladamente. Bekhatu egin ondoan beroki eta doblatuki obra onetan enplegatzen dena. Ax 

552 (V 353). 

doblatzaile, doblazale (S ap. Lrq). "Qui double" Lrq. 

doblatze, doblaite (Lcc). "Plegadura, doblaite" Lcc. 

doblaz. v. DOBLEZ. 

doble (S ap. Lrq; SP, Urt I 336, Arch VocGr, H), dobla, dolbe. Tr. Documentado en Leiçarraga, Lazarraga y 

algunos autores septentrionales del s. XVII, en el siglo siguiente en Cardaberaz (doblez areago) y Lizarraga; a 

partir del XIX es usado tanto al Norte como al Sur, sobre todo en diálogos y bersolaris. En DFrec hay 10 ejs. de 

doble, uno de ellos septentrional. 

I (Adj.). 1. Doble (en cantidad). "Double en quantité" H. En Lizarraga, Goyhetche y Soroa se encuentra 

colocado delante del sustantivo. Eta konfidanza hunetan nahi ninzén lehen zuetara ethorri, grazia doblea 

zindutenzát. Lç 2 Cor 1, 15 (He, TB y Dv bigarren grazia bat, Ol esker-aldi bikoitz, Ker grazi bikotxa, IBk bi 

grazia, IBe bi pozaldi, Bibl bigarren fagore bat). Orduko plazeren ordain, orai desplazer dobleak hartzen 


mende. 

325


ditugunean. Ax 168 (V 113). Joanbeargindúke trabáju bila; eta bekatáriek motibo doblearéki. LE in BOEanm 

394. Doble gaitz bekatuéna. LE Kop 143. Egatuzé arima errezibitzerá Birjin ta Mártiren koróna doble. LE 

JMSB 122. Ikhusten beitzuten probetxu doblia: / Bere hona eta besteren damia. Arch Fab 223. Doble karga 

bademote laster abereari. Gy 121. Diote, onborrak ebakiz, atheratzen dela irabazi doblea. Dv Lab 369. Lurra 

zikintzen da, eta artua gelditzen da belarren azpiin, eta biar du dolbe denbora. Sor Bar 75. Eta sillaren estalki 

oiek zer dira? --Oiek? seda doblia. Iraola 113. Gixon pobriek, neke dobliek (V-ger). AEF 1921, 52. Haur 

haurretik, zain-doblea agertu zen, pegar eta ferretak, betherik, jostetan zeramazkala. Barb Sup 145. Iri pagauko 

ostak balixo doblie. And AUzta 54. Jornal doblia ekarriko dut / nik etxerat urrenguan! Mattin 134. 

"Doblea, double, deux fois répété" H. Othoitz doblea bada, hitzak berak aditzera ematen duen bezala, da 

othoitz behin baño gehiagotan egiña. EZ Man II 161. Bihur diezazuegun / laudorio doblea, / zergatik 

darokuzuen / zerok [corrección del editor] eman antzea. EZ Noel 19. Berriz ere ditutzula, / Iauna, esker dobleak, 

/ zeren boztu baititutzu / ene begi tristeak. Ib. 79. Berdin Domine ne-n ordean, erranen nituela arrosario 

dobleak. Elzb PAd 21. 

Doble, que consta de dos elementos. v. bikoitz. Chateussen gaiñean uesteko partetik badu mendi handi 

doble bat bertzeak baiño handiago. INav 97. Teatro ezkerreko izkinan ezartzen dute zurubi pare bat. Zurubi 

doblearen mailak gora igaiten dira lau satanak. Ox 50. Heldu izan ziren jainko doble batzuen sortzerat, jainko 

baten izen latinari, herriko bertze bat eratxikitzen zitzaiola. Lf CEEN 1973, 123. Egün ikhusiko tützie / gure 

frisat doble eta bakhünak. 'Nos entrechats doubles et simples'. Casve SGrazi 26. 

Gizon gogo doblatakoa [='que vacila entre dos ocpiones'], inkonstant da bere bide guzietan. Lç Iac 1, 8 (He 

gogoa partitua duen, TB dudatzen duen, Dv gogoa bi aldetara dadukan, Ol gogo-bikoitz, Ker gogo-bikotx, IBe 

gogo biko). 

2. Falso, hipócrita. Ez aditu itxurapen egiten duenari, / Barkhatuko etzioat halako dobleari. EZ Man I 14. 

Gaitzetsten tutzu oraño / Odol isurtzailleak, / Fiñean gaitzetsten doble / Eta tronpatzailleak. EZ Eliç 300. 

Presuna sinpleak eta egiatiak ditu maite, eta ez dobleak eta artifiziosak. Ch III 54, 14 (SP enganari, Mst 

inganazale, Ol, Leon gezurtia). Astúto dobleen malurreriak. LE in BOEanm 341. Biotz doble malizias béteak. 

Ib. 713. Jangoikoak madarikatzen ditu biotz tolestu edo dobleak, aoan bat ta biotzean beste bat darabiltenak. 

Mg CC 161 (CO 239 bijotz tolestubak). 

I (Sust.). 1. (gral.). Ref.: EAEL 190; Elexp Berg. Doble cantidad, (el) doble. "Doble. Orrek nere erdirik eztau 

lan eitten da doble (edo doblia) irabazten dau" Elexp Berg. "Artikuluarekin zein gabe esaten da" Ib. Paga 

iezozue doblea bere obrén araura: hark erautsi ukhan drauzuen kopán eman iezozue doblea. Lç Apoc 18, 6 

(Echn doblea [...] doblatuz, TB doblezka, Dv bikhun [...] bietan, Ip bitan [...] bietan, Ur (G) bitan, Ker baita 

alako bi be, IBk halako bi, IBe bi halako). Drakma zen dineroak bezenbat balio zuen peza bat, eta didrakmák, 

doblea. Lç Decl a) 2v. Pobreonenzat oi gatxik asko, / aberatsonek doblea. Lazarraga 1196r. Berze aldi batez itzul 

akezu ontasuna. / Eta gehiago berret ezakezu doblea. EZ Man II 130s. Bere somaren doblia. Tt Arima 118. 

Iruogei urte dú ekarzendidála ogi-erdibát; egún zure ongi etorriaréki dakárra doble. LE in BOEanm 658. Urthe 

azkena beno lehen / Alhorrek doble eman zuten. Arch Fab 171. Leheneko doblea ematen zutenak. Dv Lab 103. 

Orra bada nik pagatuko niyoke seguru eta doble. Sor AKaik 121. Gaztetan ere txarra da eta / zartuta berriz 

doblia. EusJok 40. Handik aurrera doble irabaziko genuela esanaz. Arti Ipuin 23. 

"Zure doblea daramat, j'emporte, je porte double plus que vous" H. Ni baño obia biar duela / zure doble 

ebakitzeko. Tx B I 223. Nere doblia ebaki baietz / egiña zeukan papera. Ib. 216. Hunek adina izan behar du / 

bere andriain doblia. Mattin 73. 

Emen jendia alkartu zaigu / pentsatzen gendunez doble. Lizaso in Uzt Noiz 100. 

2. Doble, pliegue. Orí ikustendá, ta án [telaren] doblebátean burubát burriñasko txapelaréki. LE in 

BOEanm 82. San Prantziskoren kordoetxo bat / gerriyan iru doblean. Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Bere 

oieko gañeko maindiria bi doble eginda jartzen zioten. Salav 68. 

3. Hipocresía, falsedad, doblez. Zeiñen gogoan ezpaita falsukéria edo doblerik. LE in BOEanm 341. 

Exkusatugábe deus gogoarén falsukéria ta dobleén medios. Ib. 341. 

4. (Pl.). Duples (en el mus). Erregiak eta battekoak, erdiak eta dobliak badabiltza han oiuka. Zub 22. Eta 

gero, ba nituen paretarat doble batzu frango zailak. SoEg EG 1958 (3-4), 135. 

III (Adv.). Doblemente. Haien etsaiak baitira doble azkharrago, eta baten biga. Tt Onsa 169. Doble, bada, 

bearkodúgu zerbitzátu. LE in BOEanm 101. Doble nekóso izaindá. Ib. 235. Arimarén edérra adornatzenzué 

doble gorputzarén edertásun admirábleak. LE JSMB 399. Zelo fiña, itze dóble séndoa, au dá ánsia ta anhélo 

andibát Jangoikoaren gloriarén, ta arimen salbazioarén. LE Ong 50bis. 

- DOBLEAN. (Apostar, etc.) al doble. Doblian ere asko / egin zan trabesa, / batzuek berdiñian / estu eta 

presa. Ud 153. Jokatzeko aurretik doblian / izanduba da trabesa. EusJok 154. 

- DOBLETAN. Multiplicado por dos. Kapital hori gastatu balu / beharragoko obretan, / bertze aldiko 

estimua're / izanen zuen dobletan. Mattin 66. 

- DOBLEZ (Urt, H), DOBLAZ (Lar, H). "Aequivocatio, bi aditzetara, aditze doblez" Urt I 336. "(Al) doble" 

Lar. "Doblez (L), doblaz (V, G), double (pris adverb.)" H. Kondatzen bazen buru, ez hainitz ikusten; / Bainan 

odol zainetan doblez erakusten. Hb Esk 50. Dithurbide, miriku eta baldar-aphez, / Bere eginbidetan prezagarri 


mende. 

326


doblez. Ib. 118. Proga emango dizut / lenagoko ordez, / beste iñori bañan / gustorago doblez. Bil 155. Huni, 

pasoka, doblez jokoa / Jin zaion eskura. Ox 131. 

- DOBLEZ AREAGO (H; doblaz a. Lar, H). "Doblado más, doblaz areago, birretan geiago" Lar. "Doblez, 

doblaz gehiago, areago, double plus" H. Al dezun Ondasunik aundiena zure erara pensezazu: doblaz areago 

ta andiago Ontasun ori berriz ta askotan egizu. Cb Eg II 32 (Dv LEd 69 doblez). 

- DOBLEZ GEHIAGO (H, + doblaz g.). "Double plus" H. 

- DOBLEZKO. Doble. Bortz ilhabethe gabe, Zumalakarregi / Zortzi mila soldaduz inguratu ungi; / Denak 

ziren menditar bere nahizkoak, / Beldur etzituztenak lerro doblezkoak. Hb Esk 161. 

- HIRU DOBLE. Triple. (Los ejs. no son de interpretación segura). Iru doblako amoriyua / tximista bezin 

zorrotza, / iru tirotan utzi zizuten / zuri senarra ill-otza. Tx B I 58. Amoriyua iru dobletan, / tximixta bezin 

zorrotza, / iru tirokin utzi zizuten / zuri senarra illotza. Tx B III 62. 

- LAU DOBLE. "Bihurtzen dut laur doble (Ax), reddo quadruplum" SP. Neure onen erdiak emaiten derauztet 

probei, eta baldin nehor enganatu badut, bihurtzen dut laur doble (Lc 19, 8). Ax 247 (V 166) (Lç halako laur, 

He halakorik laur, TB lauretan hainbertze, Oteiza y Brunet lau bider geiago, Dv laurkun, Leon batentzat lau, 

Ol, Ker, Or, IBk e IBe lau (h)alako). Eta noribaiti inbadiót perjuiziorík, laur doble itzuli nai diot. LE Ong 23v. 

dobledun. 1. Hipócrita, falso. Gizon malzúr dobleduna abominatukodú Jangoikoak. LE in BOEanm 639. 

2. (Tras sust.). Que tiene dos, que tiene doble. "Bifrons, [...] bisaia dobleduna, bisaia doblea duena" Urt III 

333. 

dobleki. Doblemente. Hori hala bada, nehor dobleki obligatu da bere doiaz kanpoan dian honetarik 

beharrari hongi egitera. Tt Arima 96. 

doblerazi. v. doblarazi. 

doblez. Doblez, hipocresía. Izan zaitezte kontuzkoak, sugeak bezala; eta doblez gabeak usoak bezala. Lard 

394 (cf. tolesgabe). 

doblezka (H). Doblemente. "En double, deux par deux" H. Tr. Documentado exclusivamente en la 

tradición septentrional. Bertzela ezagutza ezin dirot marka, / ordainez dut bihotza zuretzat, doblezka. (1766). 

BertsZB 116. Edateko ixuri dautzuen khalitz bererat, ixur ezozu doblezka. TB Apoc 18, 6 (Lç doble). Donibanek 

merkatu badabil doblezka, / Ez baita ingurutan prezatzen erdizka. Hb Esk 128. Gure Ama zen jadanik Maria 

[...]. Bainan oraitik doblezka da gure ama, zure nahiaz eta zure manuz. Lap 278 (V 126). Nork ere hartzen baitu 

/ plazerren bidea / Lur huntan berean du / doblezka kaltea. Etcham 136. Ardiak, azken ahamenak doblezka egin 

nahi izan baluzte bezala, harat hunat zoazin orai. "Faire doubles". Barb Leg 149. Eritasun handiari erremedioa 

doblezka. Zerb GH 1936, 222. Hoinbertze gogo bihotz garbien sehaska, / hartze zinituzkena ospeak doblezka. Xa 

Odol 109. 

- DOBLEZKAKO. "Doblea, double, deux fois répété, id. doblezkakoa" H. 

doblezkatu. Duplicar. v. doblatu. Jaunaren grazia ta bere seindutasuna mementetik mementera 

doblezkatuz ta birazkatuz. Dh 263. 

dobloi (Lcc, Lar, Añ), dobloe (Lar, Aq 1161, Añ), dobloa (Añ), doblon. Doblón. "Dobla de oro" Lcc. Zuk 

bai niri zor aniz diru eta doblorak ere bai. (Valdizarbe, 1656). FLV 2004, 334 (aunque se esperaría doblonak, en 

el ms. se lee claramente ). Etorrialdióro aurkibalezáte berendáko doblonbát, injenialezákete noiz ta 

nóla etórri. LE Prog 98. Dobloa zortziko edo ondasun andi bat. Añ MisE 221. Komuninoe bakotxa gaitik 

emongo baleutsubez eun dobloe. Astar II 235. Ormaiztegiko erreka txarra / ta Azpeitiko ibaia, / zer uste dezu 

artzen diziela / ur arreakin dobloia! Izt Po 169. Eta neuk bere atsegin artu neban [...] gomutan neukozan urredobloeenaz. 

Or Tormes 123. 

dodoia. v. DOI-DOIA. 

doe (V, G ap. A; Lcc, Añ), doa (A), doi (doia det. V, G, L, B, S, R ap. A; Añ (-ia det.), VocB), due. Don, 

dádiva; don, cualidad. "Regalo, (c.) erregaloa, doea" Añ. "Don, dádiva", "dones, gracias, dotes, (c.) doiak, 

doaiñak", "dotes, excelencias, (c.) doeak, doaiñak" Ib. "Gracia gratis data, (c.) doai, doe doarik emona" Ib. 

"Prendas, dotes" Ib. "Jaung[o]ikoaren doiya, gracia de Dios" VocB. v. dohain. 

Tr. Atestiguado ya en Lazarraga, aparece en textos vizcaínos y en algunos textos gipuzcoanos de autores 

vizcaínos; tbn. se encuentra en los guipuzcoanos Ochoa de Arin y Guerrico (II 67 doia, que podría tratarse de 


mende. 

327


una errata por doaia). Su uso disminuye notablemente en el s. XX. En cuanto a la distribución de formas, doe (en 

Capanaga con e nasal) es la más frecuente; se encuentra además doa en Barrutia y una vez en Cardaberaz (CatV 

25), due en el ms. de Oñate (17r), y un único ej. seguro de doi en Urquizu. 

Arren, emon degidala / eska nakion doea, / arimakoz eta gorputzekoz / obe dedan bidea. Lazarraga (B) 

1204v. Doeak Espiritu Santuenak dira zazpi. Lelengoa Sabiduriazgo Doea. Bet 16. Piedadeko doe)a. Cap 82 (c. 

ib. 81 do)en, junto a 7 ejs. de doe) en la misma pág.). Konfiantza osoarekin eskatzea beraren Majestadeari zaizkun 

doe, ondasun edo mesede guziak. OA 55. Doi da graziaz beterik. Urqz 17. Doa guztia dator zeruti. Acto 14. Doe 

guztien emalla, geure Jauna! Cb CatV 107. Geurez gainetiko doe bat, jatorkuna Jainko on ta errukiorragandik. 

CrIc 123. Jangoikoaren beldurra ta Zeruaren Esperanza dira Espiritu Santuak ematen dizkigun doe ta mesede 

andiak. Mg CC 35. Billostuko dabe arimea birtute, doe ta edergarri guztietarik. Añ EL 1 32. Urrea, mirrea, 

inzienso ta doe estimagarriak. Añ LoraS 66. Ez zan kontentau gizonari alako doe ta mesede ugarijak 

naturalezaan emonagaz. fB Ic I 17. Mutubai berbia emoteko, etorkizunak jakiteko... doia edo alizatia. fB Ic III 

295. v. tbn. JJMg BasEsc 38. Fedia dala Jaungoikuak gure ariman ifiniriko doe, onoidade edo birtute 

naturaleziaz gañetiko bat. Astar II 4. Espiritu Santuaren Doiak dira zazpi. CatLlo 84 (21 doez).. 

Espiritusantuaren birtute eta doeen obra edo egitaderik onenak. CatBus 38. Ze onera, doe, mesede ta grazija 

andi ta berarizkuak egiten deustazan Jesusek Sakramentu Santu onetan! Ur MarIl 85 (v. tbn. BulaAl 3). 

Aitatzeko duiñ dira ak dituan doiak / Iragarteko ondo euskeraz sermoiak. AB AmaE 218. Fortuna itsuen 

burlazko doia! / sur erraldoia! Azc PB 261. Amodiozko doia / geure Erregiñari. Ib. 37. Euki dagiezala 

ulertasuna, jakituria, indarra eta beste doeak. Itz Azald 193. Isuriten dituz bere ariman Espiritu Santuaren 

onoidade eta doiak. Ib. 130. 

(s. XX). Bai, ezta dana doe ta pake osoa izaten artzaiaren bizitzan. Ag G 150. Zergatik egiñ dezu Malentxo 

ainbeste doeren jabe? Ib. 149. Orregatik ere quinque talenta eman diete lekaimeai ta bost doe orien artean 

euskera ederra ere artu dezute. A Ardi 82. Graziazko bizieraz gañera, Jaungoikoak biziera onen lagungarri 

emon eutsazan doe ta emaitz guztiak. KIkV 23 (KIkG 15 doai). Gizonak azkatasun edo libertadea baño doe 

bikain eta maitagarriagorik ba ete dau? Eguzk GizAuz 103. 

Etim. Préstamo románico, de *done. 

doekabetasun. v. dohakabetasun. 

dohesmen. Felicitación (?). Zamarripa jaun langile jakintsun suharrari gure dohesmenak. Lf GH 1930, 

173. 

dohestatu. "Sanctifier" Dv. v. donestatu. 

dofin. v. daufin. 

doga. v. doba. 

dogai (Lar H). "Digno" Lar. 

dogarik. v. doarik. 

dogera. v. tobera. 

dogma. Dogma. Aita Marin Solá, naparra, Karkarrekoa, Siniskari gaietan, Dogman, elizak euki daben 

idazlerik onenetarikoa. Alzola Atalak 73. Apo tipiok ez dugu dogmarik ezagutzen. PPer Harrip 34. Aldez 

aurretik, abiatu gabe, dogma gotortzat finkaturik baitauka. MIH 383. Iritziak, zurrundurik, ezinukituzko dogma 

bihurtzea. MEIG VI 165. En DFrec hay 4 ejs.; además uno de dogmakeria y otro de dogmatismo, todos ellos 

meridionales. 

doi (V-ple, G, AN, L, BN, S; O VocPo, SP, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), dui (V-oroz-ple-m). Ref.: A (doi, 

dui); Lrq; Satr VocP; Gte Erd 188. 1. (Adj. y sust.). (Lo) justo, (lo) estrictamente necesario. "Juste, 

proportionné" O VocPo. "Gracia suficiente, grazia doia" Lar y Añ. "Preciso, justo, puntual" Lar. "Justo, 

ajustado, (c.) diña, doia, men mena" Añ. "Zure doia har zazu" VocBN. "Badu bere doia, il a son suffisant [...] Ez 

goi (gora) eta ez doi (G), ni peu ni prou" Dv. "Eztiat behinere ian, edan, lo egin bizitzeko doia baino haboro [...]. 

Nere doia daramat, je porte ma mesure" H. "Doiak hegia zorrotz (S), lo justo, lo preciso tiene la esquina aguda" 

A. "Artoa etxeko doia egiten dugu (BN-ciz)" Gte Erd 188. Tr. Documentado desde principios del s. XVII en 

autores septentrionales, además de algunos meridionales del s. XX. Apenas hay ejs. de los ss. XVIII y XIX. En 


mende. 

328


DFrec hay 22 ejs., 14 de ellos septentrionales. 

Doiaz baño gehiagoz ez nadin gutizia. EZ Man II 108. Eztugu ian-edanean eta beztimendetan soberaniarik 

galdegiten: doiaz elikatzen, iragaiten eta kontentatzen gara. Ax 416 (V 270). Mahats-arno doiak ditu flakoak 

azkartzen; soberak azkarrak flakatzen. O Pr 307. Erregal' ad' hi eure doiareki, et' utzak nekatzera zoroa bere 

thusto nahiareki. Ib. 584. Zein da orotako aberatsena? bere doiaz gogobetatzen dena. Ib. 430. Kaizuz doi, ezi 

bara / Sorzainak eskuetara / Hur' egitean, hartuz, / Iakin du zertan bara. 'Elle est de taille bien proportionnée'. O 

Po 34. Gizonaren doatsutasuna ezta munduko ontasunak izaitea gaindiraino, bainan aski du doia. SP Imit I 22, 

2 (Mst aski dü bere doiaz). Ezpadu biltzen egunian behin apairu hon baten egiteko doia. Tt Arima 66. Bere 

doiaz kanpoan dian honetarik beharrari hongi egitera. Ib. 96. Ordian, damiaren pakhü, dote doi bat eman behar 

derio. Bp I 98. Nor bere elhetan, korpitzaren egitetan, arropetan, eta ian edanetan doiaz bizi, zühür, eta gütiz 

igaran. Ib. 99. Haz nazazü, Jauna, nigarren ogiaz, eta nigarrak bere doian edan erazi zadatzü. Mst I 21, 6. 

Egiazki ere gure fediari dü lan eman nahi, bena ez gure jakin nahiari bere doia. Egiat 196. Behin-ere eztizit jan, 

ez edan, ez lo egin, bizitzeko doia beno aboro. AR 395. 

(s. XX). Bana bertze langile xuhurrak, mozkortzen ez direnak dire biziko, denik ere, aski, erretretaren 

gozatzeko, ez luzaz, bainan guti bada guti, hartarat heldu direla erraiteko doia. HU Zez 206. Beren burua gabe 

atxikiko badute ere maiz, umeen hazteko ala altxatzeko doia. JE Bur 104. Ohe ona. Zurezkoa baino hobe 

burdinazkoa. Hertsi izan bedi, baten doian, aski litaken baino luzexago. Ib. 188. Ez zukeen, ez min gaixto hura 

berriz jin zakion nahi; bainan, hola, min poxiño bat, den gutiena, gau-erdi ondoxe arte; botuari ezkina baten 

hausteko doia. Barb Sup 35. Etziala ikasi latirik elizako otoitzen entelegatzeko doia baizik. Const 38. Jesusek 

bazeraman bere gaztaroa / Zurgintzan hari zela. Haren zen geroa, / Bainan lanetik zaukan doi bizitzekoa. Ox 

67. Dritxolariak behar duen ozarkeria doi hura; gehiagokorik ez. Ib. 206. Gure koblakariaren egiazko moldera, 

huna zirtoz, guti bada guti, jastatzeko doia. Ib. 203. Gizonak, zoriontsu izaiteko, ez du nasaiki aberats behar, 

bizitzeko doi hura aski du. Leon Imit I 22, 2. Ala ere erraza ote da negurri artako doian onirautea? FIr 175. 

Ikuskik han gelditzen direnak, tirahala lanian itzultzeko doia ezin bildurik. Zub 50. Ez aberats okitua, bana bizia 

aiserian iragaiteko doian. Ib. 86. Nigarrez oihuka ari zen neskatxa gaixoa, eskuak odoletan, oihal zerbeiten 

galdez, zauri izigarrien lotzeko doia bederen! Barb Leg 68. Ardi-gasna-xerraño bat, ahoaren garbitzeko, eta 

pastiza-xafla mehe bat, ahamen bat edo bien doian. JE Ber 35. Bakhotxak bere doia, eguneko doia, bildu behar 

zuen goiz guziez. Zerb IxtS 37. Handik goiti eskean ibili zen, gosez ez hiltzeko doia nekez irabazten zuela. Mde 

Pr 139. Baita margazki ta idurikizun beren eginbide doietik aratago eramanez. Or Aitork 287. Milesker, Joanes, 

etxean ere atxemanen dut ene gorputzaren doia. JEtchep 49. Kar poxi bat eman daut horrek, bizitzeko doia 

menturaz. Ib. 75. Auetan erdiets al izaten duelako norberak bere gizabetearen neurri doia. Gazt MusIx 59. 

Dagoneko Arrubia bere besoak biltzen ari da zeru-zati doia baiño geiago zuri emateko. Ibiñ Virgil 70. "Bozu" 

komentu batean sar-jalgia egin zuen, horgo jaunttoer erasia bat onaren adiarazteko doia. Ardoy SFran 226. 

Oren hitsen ondotik, heldu ziren ere oren eztiak, kuraiaren pizteko doia bederen. Ib. 173. Egun-argia joana zen 

eta nere lantegia argizagi batzuen argi doietan neukan. MEIG IX 137 (en colab. con NEtx). 

(Seguido de sust.). Bainan beldur gira luzatuz bertzetako berriei beren doi toki ez utz. HU Zez 129. Holako 

artak dituen mintzai bat, etxeraino bi hitzetarik bat zu duena, ez haizuko iguzkiaren pean bere doi tokiren jabe? 

HU Aurp 211. Hori zauku, hori, bi gogoetaren egiteko doia buru dutenentzat biziki handi. Ib. 130. Zuhatzik ez 

du bizkitartean, doi itzal emaiten luketenik bidezkariaren gozagarritzat. JE Ber 84. Ordutik haste, ara hortara 

zituzten egin elizak, aitzineko mendetan baino hanitzez luzeago eta zabalago egin beharrez, doi argirekin 

orozbat. Ib. 21. Etxean badugu segurki zure doia atherbe. Zerb IxtS 22. "Saski baten doia arraultze, des œufs 

autant qu'en contient une corbeille" H. 

(Tras radical vbal.). "Ihaurdoi ekhartzen dugu hiratzea, nous portons de la fougère à proportion de ce qu'il 

nous faut pour litière" H. Iaun handien otoia, ezetz errailen zeha-doia. "La prière des grands, c'est le lieu, là 

où les refusants trouvent les coups de bâton". O Pr 260. Ezta hon hirietan horik hazteritsü, txankü, zahar edo 

mankhatürik ta nausi gaberik, borthakal bere bizi doia ükhen eztienik. Egiat 267. Eskoletan erakasten ezteno, 

beharrago baizik ez bakotxak bereaz egin, ahal duen ber; hitzak bederen apur bat jakin doi, eta hitzen 

banazkako ala elgarrekilako harat-hunatak. HU Aurp 218. A medida que. Bainan Puxkak denak garbitu 

zituen jin doi. JEtchep 33. 

(Como calificativo). Justo, preciso, exacto. Ugari bezain zorrotz zen hizketan, aberats bezain zehatz eta 

doi. MIH 47. Adiskidearen laudorioa, ez nolanahi, gogoeta jaso eta hitz ederren bidez baizik, hamalau neurtitz 

doietan biribildu. Ib. 256. Itzulpen doi honetan. MEIG III 113. 

(Como sust. abstracto). Mesura. Xahutasuna eta doia dira hekin tresnen bi edergailluak. SP Phil 421 (He 

425 doieko beharkizuna). Zein gozo eta plazersu den pazienzia, mendekuaren aldean [...]; doia, soberanien 

aldean. Ib. 527. 

2. (BN, S; Lar, Añ, VocBN, Hb ap. Lh, H). Ref.: A; Gte Erd 188. Justo, a la medida del cuerpo. "Ajustar, doitu, 

doiegin, doi paratu, ifiñi" Lar. "Clavado le viene, doi datorkio, ederki dagoka" Añ (tbn. s.v. ajustar). "Doi duzu 

xapel hori" VocBN A. "Doi duzu zapata, vous avez le soulier juste" H. "Oinetako horik doi / hun dütüzia (S) 

[...] zapata doi du (BN-arb)" Gte Erd 188. Zapata bat duzunean neurri, justu, doi, ezin paira dezakezu 

barrenean den legarrik ttipiena. Ax 425 (V 275). Ikusi nere sudurra, / larrua doi dun ezurra. Or Eus 371. 


mende. 

329


(Sust.). "Zure doiean egina da athorra, la chemise est faite à votre mesure" H. 

3. (B, BN, S; VocBN). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 265. "À propos, à la mesure juste du temps. Doi ethorri zira 

tenoreko" VocBN. "En seguida" A. "Doi heltü gütüzü (Sc), hemos llegado justamente" Ib. "Juste à temps" Lrq. 

"Hamabietan doi jin zen (B, S)" Gte Erd 265. 

4. A duras penas; apenas, por poco. v. DOI-DOIA. Tr. Documentado en textos meridionales posteriores a 

1930. Doi zera ikuskai argi onekin. "Justamente eres visible". Or BM 48. Ordu bat lan, doi, eultzi txikitzen / 

egualdiak lagun balu. Or Eus 343. Pestetan ere doi azaltzen du / gaur baiño jaki obea. Ib. 235. Bote okerra 

arturik doi. Ib. 420. Lepoan zapi muga duela, / doi uki dio axala. Ib. 196. Ordu bete gero, doi dut argiaren xintik 

autematen. Or Poem 520. Guziak [todos los sentidos] sogor, au ernai, / otoitzerako doi da gai. Ib. 554. Ez-bai 

utsa dan arnas bat, / zerak doi aitatzekoa. 'Con el que apenas se mencionan los seres'. Gand Elorri 24. Oreintaldeak 

eten gabe ari dan elurpean lotuta, adar-muturrak doi ageri zaizkiela. Ibiñ Virgil 101. Amaika urtebete 

doi, amabigarrenean sartzera nioan. Ib. 55. Eta zenbait aipamen --"bederatzi ahizpez maiteki hazia"-- doi 

aipatu, letratuentzat argi eta besteentzat ilun izan daitezen. MIH 256. Bastante, suficientemente. Denborak 

ere behar bezala lagüntü dütü: doi-eder, batere ez beroegi. Herr 6-5-1958 (ap. DRA). 

5. Justo en el momento de. Ahoa doi idekitzen du eta idekitzen duzu, eta guztiarekin ere arnegu eta 

iuramentu egiten hari zara. Ax 93s (V 64: 'No ha abierto aún la boca'). Mezetatik etorri- / berri. Yantzi beltz 

txukuna / soiñean: manteliña / doi ken... Ala baitzien / oilloeri maitasuna! Ldi UO 42. 

6. (Dv, H). "(Adj.), qui est autant que tel autre, capable de résister, d'être comparé, etc. Elkarren doi dire, ils 

sont d'égale force, ils se valent l'un l'autre" Dv. "Noiz nahi banuk hire doia, quand tu voudras, je suis autant que 

toi" H. 

7. Capaz. "Hortako doia izanen zira? (BN-lab-arb)" Gte Erd 39. v. gai, duin. 

- HARTAKO DOIA. Un poco. Orok baginakien hamar urte hartako haren berri, nahiz bere buruaren ahal 

bezain guti agertzera lehiatzen zen. Xixtez han edo hemen hartako doia ikusia baiginuen ordean. JE Bur 95. Sasi 

eskola ere egin izan nuen hartako doia. Xa Odol 27. Bankako Iriarte ere ezagutzen nuen. Hartako doia hunekin 

kantatua ere, bainan arras guti. Ib. 43. 

- DOIAK EGIN. "Doiak egin du, ha estado en poco" VocB. v. DOI-DOIAK EGIN. Doiak egin du untzia 

ezpaita hur-zurrumillo hortan hurperat joan (BN-baig). A s.v. zurrumillo. 

- DOIALA. En la medida de, en proporción a. Biñatziak urthe hartzen dian beste, negükal herio zereio jiten: 

zonbatetan ondoak arralanthatürik ere ezta hordien egarriaren doiala bizitzen. Egiat 190. Ez errege erran 

dügünen arauiala, bena bai nor bere bürübidiaren doiala. Ib. 276. 

- DOIAN, DOIEAN. a) Apenas, por poco; a duras penas, con dificultad. Eta orkatza lanyeretik itzuria doiean, 

/ Ongigilleari hortzez lotzen zaio gosean. Gy 107. Eri-ondo, onera zen emana doiean. Ib. 208. Taula pisu 

altxatuak / Doiean xotx batek airean dauzkanak. Ib. 248. Semenarioan zen yarri aitzindari, / Estalki ematean 

doian etxeari. / Orai edertu bada, etzen bethi hola, / Daguerrek emana du gorde zaion zola. Hb Esk 142. Doiean 

dituzkete urthe bi buruak / Atzeman zorrik gabe, bahi liburuak. Ib. 196. Zezenaren gorphutza dardaran ematen, / 

Doiean xutik ditu bi urrats egiten. Ib. 225. Hamabortz ehun urthe doiean duela, / Munduan nihork yakin 

Fransesik bazela. Ib. 9. Attona bat doiean ibiltzen. Hb Egia 61. Bainan zure ilobek doiean yakinen dute laster 

nihoiz izatu zaren ere. Ib. 94. Neskak segeretua, / bakearen gatik, / Amari erran zion / doian ahapetik. Etcham 

143. b) "Ni plus ni moins, au juste" H. "(BN, S, VocBN), con mesura, con economía" A [en realidad, en VocBN 

con este significado sólo aparece doiaz]. Hura da natüraren gañetiko den Berthüte bat, zuñek haizü eztiren 

plazeretarik gibeltzen beitü eta sori direnak doian har erazten. CatS 58. 

- DOIAN DOIKA. Sólo lo justo (?). Izanez doian doika baizen bere salbamenduan trabaillatzen ez denak, 

nola ihardesten du Jesu-kristok guretzat duen amodio kharsuari? Ch Imit 100 (ap. DRA). 

- DOIAZ (VocBN), DOIEZ (SP). a) "Gauza bat doiez egitea" SP. "Avec mesure, avec économie" VocBN. 

Emadazü grazia, holako beharrünetzaz ahülki eta doiaz zerbütxatzekua. Mst III 26, 4 (SP neurriz, Ch sobreki, Ol 

elikuz, Pi bear dan bestean, Leon behar den negurrian). b) "À peine" Lrq. 

- DOIAZTTO. Dim. de doiaz. Behar ditizigü hargati / doiaztto erresebitü / eden ahala haboro / sarzera ez 

konsentitü. Abraham II 139 (ap. DRA). 

- DOI BAT (BN). Un poco. "Bidea doi bat zabaldu zuten (BN-lab-arb)" Gte Erd 259. "Doi bat berotu da (BNciz-arb)" 

Ib. 259. Tr. Exclusivamente septentrional, se documenta desde principios del s. XX. Laguntza hek 

badituzke intres xume, ikustate izpi bat baduela erakusteko doi batean truk. JE Bur 211. Doi bat so eskuin, so 

ezker egonik, kaperan sartzen da. Ox 53. Buria apaldia, ostatuko solasak gogoan, bazohan doi bat beldurtia. 

Zub 38. Eta buria doi bat itzulirik, behako zalu batez so-iten du mutiko arrotza. Ib. 106. Batek ala bertzeak 

bizkitartean, edertasun doi bat dutela eskatzen, lasterrenik gizonaren bihotzerako. JE Ber 94. Doi bat zare 

aberetu. Iratz 20. Herriratuz geroztik beilari nabila, / Nahiz doi bat ikusi Exteben itzala. Ib. 83. Menturaz 

[hemengo Euskarak badu] doi bat Xuberokotik ere ba. Zerb Azk 5. Iraupen poxi bat nahi baduzu ukan dezan 

zure muntrak, bixtan da behar dela doi bat pagatu. JEtchep 29. Hunen bihotzean oraino aitaren orhoitzapena 

doi bat bizirik zagon. Ib. 60. Doi batentzat naiz oraino zuekin (Io 7, 33). Elizako liburua 219 (ap. DRA; TB 

denbora poxi batentzat, Dv aphur bat, LE denbora guti bat, EvS denbora buxi baten). Doi bat bertzerik ez gira 

gurutzatu. Larz Iru 130. Doi bat eztitu behartu zitzaion haatik. Ardoy SFran 96. Itzuli zen Pariserat moltsa doi 


mende. 

330


bat hanpatua eta itxura ere nolazpeit jauntua. Ib. 103. 

- DOI-DOIA (AN-larr, B, BN, S, R; SP (sin trad.), Ht VocGr, Lecl, Dv, H), DOI-DOI, DUI-DUI (Ae). Ref.: A; 

A Aezk 291; Lrq; Satr VocP; Gte Erd 188, 266. a) Apenas, justamente. "Doi doia dabilla" SP. "Avec bien de la 

peine" Ht VocGr. "Doi-doia erhiaz hunkitu du, il l'a touché à peine avec le doigt" Dv. "Doidoi, intensif de doi, 

doia, nom abstrait, recevant, dans l'intreprétation française, diverses applications. La signification générale est la 

juste mesure des forces, de la capacité, du poids, de la quantité, etc. Doidoia du bere bizitzekoa, il a à peine son 

suffisant pour vivre [...]. Doidoia ezarri du karga bizkarrera, c'est tout juste s'il a pu porter la charge à son dos. 

Doidoia du bere zorren pagatzeko dirua, c'est à peine s'il a assez d'argent pour payer ses dettes" Ib. "Doi doia 

iasaiten du zama" H. "Doi doia egartan tu bal, zama ta abarraxe koriek (R-uzt), a penas soporta ese montón, 

carga y fajo de leña" A. "Doi doia heldu ziren (BN-lab) [...] doi doia ateratu da bizirik istripu hortarik (BN-arb)" 

Gte Erd 188. "Doi doia sarjelkhika egin du (S), doi doia lerro batzuk irakurri ditut (B)" Ib. 188. "Hirur orenak 

doi-doia iganik heltü da (S)" Ib. 266. Tr. Algo más usado al Norte, falta totalmente en los textos vizcaínos (si 

exceptuamos a algún autor moderno). Entre los guipuzcoanos, la forma doi-doia es prácticamente la única 

utilizada hasta mediados del s. XIX, época a partir de la cual doi-doi la sustituye casi completamente; esta última 

forma aparece tbn. en algunos pocos autores septentrionales: en Hiriart-Urruty esporádicamente, y en Jean 

Etchepare (Ber 83, etc.) con mucha frecuencia. En DFrec hay 7 ejs. (4 septentrionales) de doi-doia, 4 de doi-doi, 

2 de doi doia y 1 de doidoia. Izanagatik gutia, / Nahiz doi-doia duen, / Iduri zaio handia, / Zeren trabailluz 

duen. Arg DevB 132. Badirela bi baxa zeiñak doi doia ageri baitire. INav 125. Erran zuten hitz bat doidoia, eta 

hitz hura zen bek. ES 384. Eta etzuten desiratzen munduko gauzarik batere, doidoia hartzen zuten biziarenzat 

behar zena ere. Ch I 18, 3. Doidoia izanen duzu hatsaren hartzeko denbora. He Gudu 149. Berak eta beren 

senarrak irabazten zutenarekin doi-doi bizi ziranak. Mb IArg I 352. Fede bizi eta miragarri bat erakutsi zuela 

ebanyelioa doi-doia ezagutzen zen ordu beretik. Lg II 140. Zure ume bakharra zinduen. Doidoia hasten ziñen 

Ama izaten. Mih 96. Zer gelditzen zait orai [plazer] hetarik? Doidoia dastatu ditudalako orhoitzapen hiragarri 

bezain desesperagarria. Brtc 154. Pobre behartsuak bezala bizi ziran, ur ta ogi barau zirala, doi-doia artzen 

zuela biziarentzat behar zuena. Ub 118s. 

(s. XIX). Eren mantenurako eta janzirako doi doia duenak. Gco II 36. Jústoa dói dóia salbatzenbarinbáda, 

zer izanendá gaixtoas ta bekatárias? (1 Petr 4, 18). LE Ong 84r (Lç, TB, Ol e IBe nekez, He y Dv nekhez, Ker 

ozta-ozta). Doi doia daki gazteak nondik eta nola dabillen. AA I 605. Ehun mila gaizki bizi direnetarik doi-doia 

izan ditekela bat Jainkoaren grazian hilen dena. Dh 123s. Itz batean zerade / ain guztizko joia, / nor arkitu 

diteke / beste bat doi-doia. It Fab 67. Bei bat bakarra doi doi bazkatzen zutenak. Izt C 176. Zikoinaren moskoa 

han / Doidoia zen sartzen. Arch Fab 147. Doidoia daude xutik, bizkar konkorrekin, / Erdi itsuak eta belhaun 

gorriekin. Hb Esk 221. Orduan negar artean ots andi batekin itz labur oiek doi-doi esan zituen. Lard 59. Eta 

hekiek guziak ehun mila miliun aldiz errepikaturik ere, eternitatea doi-doia hasia da. Dv LEd 226. Doi doi egin 

zeniran / kalian ariyo. Bil 100. Herioak hain larruaire ederra eman zion, non bere lagunek berek doi-doia baizik 

ez baitzezaketen ezagut. Laph 173. Doi doi ezagutzen zaitut. Arr GB 69. Doi-doi ta osta-osta, sendaberriya 

oraindik oñen gañean zebillela. Aran SIgn 17. Ibarretara doi-doi iristen dira eguzkiyaren azken errañuak. Etxeg 

EE 1883b, 551. Doi-doia ene mina zohan sendatzera, / Huna non agertzen den erdaldun-yendea. Elzb Po 201. 

Ordukotz ithotzen hasia, burua zuen doidoia ageri. Jnn SBi 104. Doidoia handitzearekin, ama giristino batek 

bere belhaunen gainean hartzen gintuelarik. Lap 21 (V 12). Hats-bizi zena urka; hil hurran doi-doi zihardukana 

lurpean sar bizirik. HU Zez 113. Doi doia apheza zen etxera heltürik. Xikito 7. 

(s. XX). Izkirio xehe doidoia ikus ditaken batez. JE Bur 160. Ortik azaltzen zitzaion Joseri itxaropenaren 

arpegia, doi doi ta urrutitxoan bada ere. Ag G 243. Amalau urte doi-doi daramazkit erri-alde onetan. A Ardi 1. 

Mozkorrarekin doidoia xutik zagoena. StPierre 16. Hirria doi doia gordatuz. Barb Sup 99. Hamekagarren haur 

horrek doi doia bederatzi hilabethe zituela. Ox 193. Ta zaarraren zaarrez doi-doi bizi dana. Mok 21. Ateko 

zirrizta batetik, doi-doia ikusi zituen [...] bi gudulari izkillutan. FIr 139. Oihanburuko kaskora / doi-doia heldu 

bainintzen, / bi urte huntan, gaixo ni, / bide horrek nu lehertzen. Etcham 163. Bi xahakoak galdurik, xardinak 

gelditzen zitzaizkoten beraz doi-doia! Barb Leg 147. Urte-erdi doi-doi betetako gizontxoa. Ldi IL 18. Geldi 

zitzaion diruaz, doi-doi / pagatu zuan ontzia. Or Eus 194. Dabidek egin zuen lehen hutsa etzen deus. Handixago 

zen doidoia bigarrena. Zerb IxtS 55. Hoinbertze dupa gainean, ez da harritzeko doi-doia baizik ez baitira 

higitzen. Lf Murtuts 16. Zuen eskuetatik doi-doi iges egin ondoren. Zait Sof 27. Baiña, Zu sumatzen doi doia naiz 

asi. Or Poem 532. Aurrak doi-doi ta zotinka Aita gurea ta Kredoa aopetu zitun. NEtx Antz 149. Elizakoak doidoi 

artu ahal izan zitun eta geroxe azken arnasa eman. Etxde JJ 233. Barka dezagutela orobat ez baditugu 

doidoia aipatzen baizik herriko hainbertze serora saindu. Zerb Azk 85. Eta zelan edo alan, ozta, doi-doi eldu zan 

geroago etxeko atetara. Erkiag Arran 169. Eta han irakurleak hautematen du osoki hemen doi-doia adi-arazten 

duguna. Lf in Zait Plat XXII. Doi-doia presaka elgar ikusi dugu eta! Larz Iru 128. Lur pixka batekin doi-doi 

estali. Salav 84. Irakurtzen doi doia ikasi nuen. Xa Odol 27. Berak esaten diguna dakigu doi-doi. MIH 250. 

Berrogeitamarren bat urtekoek erdaraz ongi ez dakiten herrietan, doi-doi aditzen dute euskara hemezortzi 

urtekoek. MEIG I 118. 

v. tbn. Zub 75. JEtchep 60. Ardoy SFran 74. Doi-doi: A. Arzac EE 1882c, 378. EEs 1913, 246. Alz Txib 84. Or 

SCruz 44. Aitzol in Laux BBa VI. Mde Pr 147. Txill Let 37. Anab Poli 43. Osk Kurl 175. IBk 1 Petr 4, 18. 


mende. 

331


b) (BN-lab-baig, S; Urt, VocBN, Dv, H). Ref.: Lrq; Satr VocP; Gte Erd 241. Recientemente, hace un momento. 

"Domo dudum huc accersita sum, etxetikan, etxetik doi doia erakharrarazi naute" Urt I 6. "Doi-doia hemen zen, 

il était ici il n'y a qu'un instant" Dv. "Hori doi doia erraiten zautan (BN-lab)" Gte Erd 240. Tr. 

Exclusivamente septentrional, documentado ya desde Etcheberri de Ziburu. Eta errezibi zazu ungi spiritua, / 

Gorputz erbalaren ganik doidoia erdutua. EZ Man II 95. Doidoia estali zaiku / bistatik portaletan. EZ Noel 65. 

Doido[i]a, Jesus Jainkoa, / Munduan zare agertzen / Eta Herodes kruelak / Kruelki zaitu tratatzen. Gç 79. Nola 

lagunaren dodoia hiltzia ispiritian baitzien [botzak] aboro izitu zuzun. AR 250. Doidoia berria ukhan dut 

Frantses armada hurbiltzen ari dela. Laph 7. Doidoia hemen sarthu den gizon bati nahi nituzke bi hitz erran. Ib. 

104. Doi doia erraiten gintuen galde horiek noiztenka bederen izpiriturat ethorriko dire. Lap 5 (V 5). Doi-doia 

akabatuak nintuen Jesusen sortzeaz, heriotzeaz, phizteaz, zerurat egaiteaz mintzo diren kapituluak, ikustera 

ethorri zitzaitanean aspaldiko adixkide zahar bat. Ib. 297 (V 135). Ohointzan doi-doia hasi hainitz bezala, hain 

da beldurtia eta sinheskorra, hain izipera! Barb Sup 152. Egün batez, Dominika letzioniaren hartzen ibilirik, 

etxerat jinik zen doi doia. Const 16. Gizona! Zer duk? Ehuen ba iduri doidoia hoin eri hintzala. Ox 197. 

Ihurzuria erori zen, han berean, doi doia ni xutik nindagon tokian. Barb Leg 149. Jeannot Ithurria, Miarritzeko 

jaun bikario doidoia aipatuaren anaia. Zerb Azk 85. Eta berehala dugun erran, ez dutela ahaidetasun izpirik 

doi-doia seinalatu dugun teatroarekin, izena baizik. Lf in Casve SGrazi 7. 

c) (S ap. Lrq; Lar, Añ; doi-doi Lar, Añ, Hb ap. Lh, vEys, H). Justamente, exactamente. "(En) punto, las ocho en 

punto son, doi doi zortziak dira" Lar. "Zerren lau bider hiru dirade amabi doi doi" Lar s.v. aliquota. "(Ni) más, 

ni menos" Lar y Añ. "Doi doia heldu zaizkit behar orduan, vous m'êtes arrivés tout à propos au moment où 

j'étais dans le besoin" H. "Tout à fait à temps" Lrq. Orra bada doi doi, nik bear dedan argia, argi guzien lenik 

jaioa; argi errañu guzien asiera eta jaiotza. Lar SAgust 4. Jesus Ama Birjinaren Sabelean bizitzen asi zan 

lenengo une doi-doi edo puntu artan zala Santua berez bere izatez ta jatorriz, bekaturako gairik batere gabe. Ub 

132. Begiak nora ditun, an du zizta doi-doia. Or Eus 48. Kortxoa seboaz igortzia sartu zuan, doi-doi; ez estuegi, 

berez askatzeko eran; ez lasaiegi, bereala joan ez zedin. Anab Poli 34. Ortarako ezarten zituzten azterketa 

egokien bidez, zeatz-meatz, doi-doi neur zitzaketen ikasleen eguneroko aurrerakadak. Zait Plat 114. Mikelek 

kanta au gogora dizu / artako doi doi jarria. "Expresamente". Or Eus 90. 

d) (Urt). En el momento de, nada más (seguido de frase verbal). "Adventantibus euris, haizeak doidoia esterat 

ematen duela vel [...] haizea doidoia estera hurbildu duenean" Urt I 255. Doi doia esan zuan au Jesu Kristok, 

igartua geratu zan pikoa. AA III 357. Irteten da txerria / doi-doia eietik, / artzen du arakiñak / belarrietatik. It 

Fab 43. Eta lehen gabean berean, doi doia gelarat helduak, Julien eta Baziliza, biak othoitzaren hastera 

zohazin. Jnn SBi 97. Bainan doi-doia ohean sartu ondoan, zimitza eta kukuso madarikatuak edatzen dira 

mihisetan. Zub 110. Geiago eziñaren amorruz, ontzi-lagunak doi-doi biurtu zirala, olatu aundi batek jotzen du 

ontzia. Anab Poli 66. Doi doi azkatu amak esku ttipi bat, eta bestearekin oratzen zuan. Osk Kurl 38. 

e) DOIA-DOIA. "Peu à peu [...] (AR)" H. Nork ere gauza tipiak mezperetxatzen baititu, emeki emeki, edo 

doia doia, falta handietara eroriko dela. AR 38. Zer eiten du unzi bat gal dadin hur perat joanez bat-batian 

itsasuaren aserre bulta batez, edo doia doia, unziari hura sarthuz [...] azkenekotz hur perat unzia joaiten bada? 

Ib. 42. 

f) (S ap. Lrq). (Intens. de doi; cf. supra (1)). "Tout à fait juste" Lrq. Ukan zuen bizkitartean oraino doidoia 

gemen, hunen igortzeko. JE Bur 125. Eliza selairurat / nuzu igaraiten, / Neure doi-doia leku / nunbait 

hatzemaiten. Etcham 195. Ondarrean ahuzpez, / luze-luze sar / arkaizpe doi-doian / beso ta atzapar. Ldi UO 32. 

Ta nere saiets igarotzean / agur doi doi bat esango. Or Eus 86. 123. Eresi doi-doia, oihartzunik gabea. MEIG 

IX 137 (en colab. con NEtx; v. tbn. 123)). 

- DOI-DOIA EGIN. "Doi doia egin du ezpaitugu makurrik ukan (BN-arb)" Gte Erd 212. 

- DOI-DOIAK EGIN. "Doidoiak egin du ez baita erori, très peu s'en est fallu qu'il ne soit tombé" Dv. 

Doidoiak egin du ez bainiz mustupilka erori aldarearen oinetarat. JE Bur 73. Doi doiak egin zuen ez baitzen 

bere galtzen ondotik leihotik kanpo hantxet abiatu hura ere. Barb Sup 47. Doi doiak egin zuen, odolak ithorik, ez 

baitzen hantxet Kauter gaizoa bere mandotik erori! Ib. 170. 

- DOI-DOIAKO (doi-doieko Dv). a) (Adnom.). "Hoztasun doidoieko bat (He), une froideur à peine sensible" 

Dv. Uste duzu ez duzula hartuko doidoieko inhar bat baizik. He Phil 291. Igoalki Jinkoa benedika liteke 

beharrean eta doi doiako aisetasunean, nola frankian eta goratasunean. Mih 160. Doidoiako fortuna baten 

ilhunbetan bizi den presuna batek bere familiaren hazteko eguneko oren eta memento guziak enplegatu behar 

baditu. Brtc 11. Etzan iñorekin ondo etortzen; senidiakin ere, doi-doiko adiskidetasun bat besterik etzuben. Alz 

Txib 98. Doi doiako amor ttipiena gabe, makilak makila koskatzean. Barb Sup 184. Berriz ere doi-doiako bat 

jastatzen banu? Ez duk berdin jaun erretora ohartuko! Lf Murtuts 10. b) Reciente, de hace un momento. Doi 

doiako bere adixkideak ere han ditu, aintzinean, lehen lehen, maltzur maltzurra hari begira. Barb Sup 25. Doidoiako 

lamina eta biak heltzen dira ur bazterrera. Barb Leg 22. Doi doiako beren atsegina suntsiturik. "Leur 

joie de tout à l'heure". Ib. 148. 

- DOI-DOIAN (B; VocCB; doi-doien AN-gip, dui-duian G; doi-doiean Dv). Ref.: A (dui-duian); Izeta BHizt; 

Gte Erd 188. a) "A duras penas, justamente, escasamente" VocCB. "Doidoiean dago harrasi hori xutik, ce mur 

se tient à peine debout" Dv. "Doi doien dabil zutik (AN-gip)" Gte Erd 188. Gero urez estaltzen dute doi- 


mende. 

332


doiean. Dv Lab 261. Soñeko oso zar bat / doi-doian jaztia, / zure apainduria / ori da guztia. Urruz Zer 105. Juan 

dan berrogei egun obetan / gaxua or dago oyian, / atzo negonek lagundu eta / atera zan doi-doyian. Tx B II 135. 

Beor ezur-uts, zâr urdindua, / anka jasoz doi-doiean. Or Eus 328. Artu zuen telefonoa eta doi doian arkitu zituen 

ofizinan. Orduantxen berian bazoazin. Izeta DirG 45. Mainkerra asi zen pixka bat mugitzen, eta ireki zituen 

begiak doi-doian. Ib. 46. Erruki dut neroni, / doi-doian iraun dudala, / iltear bainago eziñ illez. Gazt MusIx 233. 

Doi-doian agertzen asia zan eguna Sortaldeko balkoietatik. Berron Kijote 141. Doi-doian osaturiko zelata 

kaskoan, adarga besoan, eta lantza arturik. "Su mal compuesta celada". Ib. 41. Doi-doian salbatu ginen. Izeta 

BHizt. Doi-doian bizi gara. Ib. "Haren burhasoak doi-doiean ziren, ses parents avaient à peine leur suffisant" 

Dv. Moderadamente. "Ten con ten, (c.) men menean, doi doian, din diña" Añ. 

b) A punto de. Eta urak oso aziak zijoazen sasoi artan, gaiñezka egiteko doi-doian. Berron Kijote 222. 

Arraioka asteko doi-doian zegon Don Kijote. Ib. 226. 

- DOI-DOI BAT. Un poco. v. DOI BAT. Orain arte uste genuen lurra pelota bezalako opil bat zala biribilbiribila, 

doi-doi bat gainetik eta azpitik zapaldua. Zait Plat 58. 

- DOI-DOIETAN (BN-arb; H). Hace un momento. "Tout à l'heure, il n'y a qu'un moment" H. "Doi doietan 

gauza hori errana daut (BN-arb)" Gte Erd 241. 

- DOI-DOIETARIK. "Doidoietarik atheratu da bizirik, c'est à peine qu'il est sorti vivant" Dv. Doi-doietarik 

eskapatu zen Erregina, erdia beztitua, bere ganberatik. Elsb Fram 86. Zurrumilotan gutik egin du / ez baita ito 

ber-bera: / Auzo batzuek doi-doietarik / bizirik dute atera! Etcham 124. 

- DOI-DOIEZ. Con dificultad. Alarguna lez beltzez jantzia, makil sendoa / bere esku dardaritsuan... / Doidoiez 

dabil... Jaukol Biozk 69. 

- DOI-DOIRIK. Apenas; penosamente. Sugeak gonari aboa ezarri zionean, Larrosaren uiua doi-doirik 

banatu zanean, batzarrera zijoan mutill bat, eskuan sumitz abartxo bat zeramala agertu zitzaieten. Elizdo EEs 

1913, 106. Orduan da lotatik doi-doirik esnatzen. "Penosamente". Or Eus 52. 

- DOI EGIN. a) "Duzunaz [sic] doi egin behar dugu, nous devons nous suffire avec ce que nous avons" Dv. b) 

"Ajustar" Lar. Cf. supra (2). 

- DOIEKO (SP, Dv, H). a) "Bekhatuen doieko gastiguak" SP. "Suffisant, qui est de la mesure voulue [...]. 

Gaizkiaren doieko gaztigua" Dv. "Qui est en proportion, à la mesure. Indarren doieko lana, travail en rapport 

avec les forces" H. Bekhatuen ematen tu doieko gaztiguak. EZ Man I 63. Bañan tentazionean fabore doiekoa / 

Muga onaz bidaltzen dio eta frankoagoa. Ib. 70. Errezibitzatzu, othoi, / ene laudorioak, / ez izan arren ohore / 

zureen doiekoak. EZ Noel 102. O hutsen doieko obra / Dagotzun Iaun eztia, / Obretara athera dut / Eman 

penitenzia. EZ Eliç 67. Doieko beharkizuna eta xahutasuna behar dire izan alhargunaren tresnetako 

edergailluak. He Phil 425. Liberalitatean, karitatean, doiekoaz kontent izatean. Ib. 535. Ez makhurtzea edatean, 

eta ez ematea bere egartsuari doieko soleyimendua baizik. Lg I 212. Balinba milletan dohatsuago ahal da 

gutirekin eta doiekoarekin deskantsu bizi dena! Ib. 348. b) "Aberatsa bezala doieko jendea ere, la classe 

moyenne tout comme la riche" Dv. 

- DOIETARIK EGIN. Por poco. Doietarik egin du ez baitzarete Orreagan gelditu. JE Ber 102s. 

- DOIEZ IZAN (SP, H, A). Baldin doiez bazara, guti baduzu, emozu guti: eta baldin aberats bazara, gaiñez 

egina bazaude, emozu anhitz. Ax 229 (V 152; SP traduce 'si vous avez justement ce qu'il faut'). 

- DOIEZKO. "Qui est de suffisant nombre, prix, etc. Doiezkoaz kontent izatea (He), être content du suffisant" 

Dv. v. DOIEKO. 

- DOI IZAN. Ser apropiado. Nori da berset hau doi eziez jende gaztiari lagün gaistoek tahernala eramanik 

tratü infernalaren egitera, hantik ohoinkeriala doatzanak. Egiat 199. Doi zereikün gaizala lerratzen dena. Ib. 

206. 

- DOIRIK. Apenas. Ostia Sainduaren altxatzean ere doirik belhaurinkatzen direnek. CatLav 450 (V 210). 

Etim. Como señaló Altube, EJ 1948, 620, podría tratarse de una variante, conformada por su situación especial 

en la frase, de doe 'don'. Para su posible origen en una forma verbal finita, v. FLV 1970, 89. 

doi. v. doe. 

doibatz (Bera, Zam Voc). (Neol.). Creado por AG en 1897, de done 'fiel' y batza 'reunión' (AG 1445). Iglesia. 

Doibatzaren laugarren aginddubaren bian. AG 1444s. Elexa edo Doibatz gustijarena. Ib. 1565. Auxe bai 

dala Doibatz aurkako / Guzur ontasun dongia. Enb 174. Laztan emonik bular ganian / Daukan gurutza deunari, 

/ Opaldu dautsot euzko-abenda / Doibatzan aldez gudari. Ib. 85. Euzkeraz gurtu Josu Biotza, / Euzkeraz jagon 

Doibatz-Lagija. Ib. 202. Autsetik sortu ziñan, / auts egingo zara. / Doibatzak auxe da gaur / danoi diraskuna, / 

olan adirazorik / gure auldasuna. Kk Ab II 84. 

doibazkatu (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1897, de doibatz 'iglesia' y -katu (AG 1464). Excomulgar. 

IX Pi-k Vittorio Emanuele, Doipurubaren errija ostu dauna, doibazkatuten dau. AG 1463. Doibazkatu bat lez 

nenbillen [...], nigana urreratzen be iñor asartzen etzala. GMant LEItz 64. 


mende. 

333


doibazkatze. Excomunión. Gaiztakeri aregaitik leporatu eben doibazkatze edo exkomuniñoa, oben-neke 

txiki bat ezarri ta beste barik urrengo egunean yaso eutsen. GMant LEItz 65. 

doide (Lar H). "Proporción, correspondencia" Lar. "Prorrata" Ib. "Rata en el repartir" Ib. "Memorial ajustado, 

auziaren doide osoa" Ib. "Doidez, à proportion, au prorata" H. Egokitasun aundia, ziamartea, doide 

(proporción) txukuna (Ag, 1894). JFlor. 

doidetu (Lar H). "Proporcionar", "prorratear" Lar. 

doika. v. DOIAN DOIKA (s.v. doi). 

doikatu. Actuando poco o poco (?). Sagarrari ustelgunia bezala, arbola handiari zimelguniak hedatzen 

zaizko, emeki, doikatuz. GH 1933, 386 (DRA traduce 'repartirse'). 

doike. v. DUDA GABE. 

doiki (SP (sin trad.), Lar, Dv, H, A). "Ajustadamente" Lar. "Suffisamment" Dv. "Proportionnément, 

suffisamment" H. Non ezin baitetzakegu doiki itzul graziak. EZ Man II 50. Ezin nietzakiketzu itzul doiki 

eskerrak, / Zeren eman diotzotzun hain partitze ederrak. Ib. 102. 

Precisamente, con precisión. Ez itzez-itz emana, baña bai, eragaitzaren inguruka gabe, ta gaiari aurrezaurre 

begiraturik, labur eta doiki adirazia. Ldi Y 1933, 84. 

doikiro (Lar, H). "Ajustadamente", "(a) proporción", "justamente, ajustadamente" Lar. 

doilara. v. dolare. 

doilidu. v. dolidu. 

doilior. v. doilor. 

doilor (V, G, L; O-SPAd 882 SP (-oill-), H; -oll- Lcc, Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), dolor (Lar, H). Ref.: A; 

Elexp Berg (doillor). 1. Ruin, mezquino. "Bellaco", "belitre, pícaro, ruin", "hombre ruin, de nonada", 

"mechánico, soez", "ruin, vil, bajo, despreciable" Lar. "(G), fourbe, faux" Dv. "1. vil, méprisable [...]. 2. fourbe, 

traître [...]. 3. méchant, coquin, vaurien [...]. Ce qualificatif ne s'applique qu'aux personnes" H. La trad. "drôle, 

bon compagnon" que aparece en O-SPAd 882 se debe seguramente a un error de comprensión. Tr. 

Documentado en autores meridionales (algo más entre los vizcaínos), ya desde Lazarraga y Refranes y 

Sentencias; cf. doilorkeria, que aparece tbn. en los septentrionales Axular y Pouvreau. 

Berba dollorrok gorde egizu. Lazarraga 1201v. Nagiak, erredizea dollorra. "El perezoso, mueble ruin". RS 

90. Txori dollorrak, kanta dollorrak. Ib. 474. Dollorren emaztea mizka. "La mujer del ruin". Ib. 520. Elli 

dollorrean ezta zer autu ta bizar gorritan gitxi zer sinistu. Ib. 384. Orain datozkigu orrekin, leuntza, dollor, 

txatar aiek? Burla ta iseka oriek, eta guri? Lar Fueros 48. Dollorren batzuek egiten badiezte zenbait txarkeri, ez 

die bekaitzik erakusten. Mb IArg I 296. Mirabe dollorrak kastigatu zituen. Cb Eg III 375. Nolako arrera egingo 

dizu bera zere barrunbera daramazunean, ekustera an zure biotz zital, prestubez, dollor ta gorrotoan sendotua? 

Mg CC 247. Urrengo baten esango zenduke barberu ta zirujaubak diriala dollor, prestubez, zikotz batzuk. Mg 

PAb 53. Baña ain dollorrak izan dira, zein da ez deusten atera trago bat. Ib. 44. Ipui ederra itz labañ ta 

samurrekin biotz dollor ta tolesturaz betea dutenentzat. VMg 67. Ainbeste aserre, eta bendeku dollor ikusten 

bada Kristauen artean. Gco I 438. Eta kontrara abariziosoak, zekenak, dollorrak, biotz gogorra duenak iñork 

ikusi nai eztitu. Gco II 38. Gizon dollor, guzurti, ilkor. Añ MisE 76. Ez bada baita bijotz doilorrekua, ta erne 

prestu ezekua bere. fB Ic II 178. Seme batek dakusenian bere Aita inok zurreetan dabela, desondretan dabela ta 

oinpetuta darabillela, Aitaren onera urteten ez badau, aldagijala, Seme doilloorra da. fB Ic III 65. Urigante 

dollor, prestubez, bildurrez igesi ebilen bat zala. Astar II XIII. Eta Yudas dollor, zital galduaren mosua bakean 

artu eban. Añ EL 2 217. Ze billau dollorra izan nasan ni zugaz! Ib. 160. Errege txantxetako / madarikatua, / 

gizatxar mendekari / dollor kaltetsua. Echag 161. Pena naibageak, / igaro ditugunak, gizon zital dollorrak / aisa 

sinisturik, / gaude damuturik. Ib. 183. Prestubez dollor onek ofendiu nau neure begijeen aurrian. Ur MarIl 71. 

Ain mirari andiak egiten zebilkien Ongigillea beren artean iduki nai-eza biotz dollor aietan sortu zan. Lard 389. 

Paradisuko suge dollorra / Menderatu zuanari. EE 1881b, 63. Bakarrik biotz erkindu eta dollorrarenak diran 


mende. 

334


gorroto, zipotzkeri eta bengantza. Arr Bearg 234 (ap. DRA, s.v. erkindu). Dollorrak izanik, / ez leialtasunik. 

AzpPr 70. Txikitxoa bazara, ezereztzat eukiko zaitue zistriñ, doillor, urruingarri ta billuts guztiak. Ag AL 76. 

Besteen gauza guztiak erkiñ, makal, zirzill, motel, txiro, doillor da guzurrezkoak iruditen iakoz. Ib. 121. 

(s. XX). Iñoren ona ezin ikusi daben dollorren batek. Ag Kr 127. Au kristau batzuen izakera dollorra! Ag G 

259. Ipui loi ta gordiña, esakera dollor ta zakarra, burrukarako bide azkar ta ziurra. Ag EEs 1917, 170. Ta or 

abil ondiño, negu dollor ori, / Lotsa barik botaten txingor, edur, euri? Enb 178. Eure bijotz dollorraz jarraitzen 

dok emen. Ib. 178. Doillorra, ezurrak autsiko ditiat, gerria biurrituko diat atzapar okin. Or Mi 56. Galeraziko ez 

balizkigute gure aragizko zaletasunak, dollorrezko kutiziak ta arrokerizko aundizkeriak. ABar Goi 19. A, dollor, 

txatxar ori! Otx 55. Salatari dollor baten gisan jokatu zan. TAg Uzt 163. Elkarren aurka buru-belarri / 

gabiltzanok ain setatsu / zer ote geran galdezka nago: / zeken, dollor, ala kaiku? EA OlBe 81. Baña, zindoak eta 

dollorrak sari berdiña ezin diñate yaso. Zait Sof 175. Seme dollor eskergabea! Etxde AlosT 65. Emakume doilor 

hura ez zen egiaz kristau. Mde Pr 181. Ikusketa diztiratsu, dollor eta ikaragarria izan da neretzat "Cannes"-en 

gertatutakoa. Txill Let 46. Bi ganboar dollorren odola ikusteko gogorik ba-dezue. NEtx Antz 28. Ain andur eta 

doillorrak ete, giza-semeak? Erkiag Arran 152. Gizon doilorrek egin zidaten / bidegabe itsusia. Arti MaldanB 

190. Egitadea da; egitada doillorra. Erkiag BatB 101. 

(V-gip ap. Iz ArOñ y UrrAnz). Avaro; codicioso. "Dollor, dollórra, (el) tacaño. Dóillorra ai, tacaño" Iz ArOñ. 

Zurraren etxean ezta faltako estrobua. Dollorraren etxean ezta faltako estrobua. Aq 832. Asmo asko daukaz 

zekentasunak, diru gurariak, ta biotz dollor batek. CrIc 85. Zeruok beti dakustaz dollor, / Odei bat bere bagarik. 

AB AmaE 30. Jakizu zelan Jefe gure aldekoak / Muniziñotan ziran dollor ta zintzoak. Ib. 253s. Diruagatik 

zebillen likixkeri ori. Diruagatik! Zein dollorrak diran gizon batzuek! Alz Txib 105. Ostean gero gure 

lukitxuak / matsai begira epe dollorrean: / "ez dozak gauza, ez dozak elduak", / esaten eban. Mg in Zav Fab 

RIEV 1907, 533. 

2. (Urt Gram A), dolior (V-ple-och-ger ap. A), doilior (V-ger ap. A). Preocupado, triste, inquieto. 

"Doillorra, chagrin, inquiet" Urt Gram 9 (Azkue lo toma de éste, pero traduce chagrin por su acepción más 

usual, "temor"). "Dolior [...], persona propensa a inquietarse" A. Cf. dolidu. 

doilorkatu. Envilecer. Ez duala zorigaitzak gizona dollorkatzen. Goratu bai; aintzatu bai; saindutu bai. 

TAg GaGo 104. 

doilorkeria (-oill- V, G, L ap. A; H; -oill- SP, Urt II 420, -oll- Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), dolorkeria (Lar). 

Ruindad, villanía. "Tacañería, picardía" Lar y Añ. "Trastería" Lar. "Tacañear, dollorkeriaz ta gaiztakeriaz 

zerbait egin" Ib. "Traición", "vileza" Añ. "Méchanceté, fourberie" H. Tr. Documentado en Axular y Pouvreau; 

posteriormente, a partir de mediados del s. XVIII en autores guipuzcoanos y vizcaínos. 

Eta ahalkea, ohorea eta prestutasun guztia galdurik, doillorkeriaz prezatzea, loriatzea eta sendagailla egitea. 

Ax 96 (V 66). Baldin kontrara, zuok irakhatsten baderauezue doillorkeriarik, ezta mirakuillu desohorerik 

baduzue hekin galduran. SP Phil 398 (He 402 gaxtakeriarik). Bai ta deabruaren tram, asmo galgarri ta 

dollorkeri guzia ere. Mb IArg I 269. Lapurreta ta gañerako alkarri egiten zizten dollorkeriak ta bidegabeak. Ub 

14. Ez deutsa [emaztiari] erakutsi biar batere dollorkeriarik. msOñ 237v. Ez diot nik ogia ematen didanari 

dollorkeria ta ixil-saltzeerik egin nai. VMg 27s. Orra zer dollorkeria, prestuezkeria eta billautasuna enbidiak 

eragin zien. Gco II 69. Ez egin dollorkeriarik, laburtasunik, billaukeriarik. Añ MisE 32. Doillorkeriak esan izan 

deustaz luzaroetan. Ag AL 117. Bere dollorkeriak, lagun urkoarentzat gordeta dauzkan gorroto gordiñak. Ag G 

211. Zure begiak negar samiñez ikusi zuten / Zara-ren dollorkeria. Jaukol Biozk 59. Dollorkeriz badabil, 

gaitzago atan be. Enb 179. Dollorkeria itxi... ta egiz / Anaiok alkar maite gaitian. Ib. 47. Edozein dollorkeri 

egindda be. Otx 111. Bertsotan azalduko zittun andre Otxandaren azpikeri ta dollorkeriak. Etxde AlosT 95. 

Beste dollorkeri beltzago bat egin duk oraindik. Etxde JJ 165. Ezin asma dezakezu, zure dollorkeri onetzaz eman 

didazun miña! Txill Let 68. Ire dollorkeriak emen amaituko dituk. NEtx Antz 27. Iñori egindako oker-kalteak 

bengatu, doillorkeriak zigortu. Berron Kijote 190. 

Tacañería, avaricia. Zer jazoko jake Jangoikuaz dollorkerietan ibilten dirianai, edo osoro jatorkona ez 

emonaz, edo deungenetik pagaubaz? CrIc 108. 

doilorki (-oill- SP (sin trad.), Urt II 414; -oll- H). "Méchamment, traîtreusement" H. Orlegi apain berua / 

Kendurik, billos narru gorrijan / Dollorki jarri darua. Enb 139. Baña zertan utsegin ziekagu Agirretarrai 

gurekin onen dollorki jokatzeko? Etxde AlosT 74. Heldu nintzen haraino, eta begiratu / nion nire bizitza hain 

doilorki hartu / zidan eskribau hari, eta nuen damu. Arti MaldanB 220. 

doilorkiro (-oll- Lar y H). "Mechánicamente, con bajeza", "ruinmente" Lar. "Méchamment, traîtreusement" H 

s.v. dollorki. 

doilorkume. Hijo de mala madre. Doillorkumeren itza Lelok esatian, / sasia mugitu zan beraren atzian, / 


mende. 

335


eta onela dio koleran norbaitek: / Zara doillorkumia? Lelo! gezurra dek. J.V. Araquistáin in Onaind MEOE 777. 

Aurrera, mutil maiteak, / etxera doillorkumiak; / il emen edo garaitu. Otag ib. 37. Erantzun eban aitak: 

dollorkumea! Or Tormes 9 (en la versión castellana, "hijo de ruin madre", pero en la ed. original "hideputa"). 

Dollorkume arraioa! NEtx Antz 141. Dollorkume ustelok! Ib. 28. 

Zaldunak esan zion: "ixi, ixi, / ama-doillorkumea". "Hija de ruin madre". Or Eus 117. Ixo, ixo, ama 

dollorkumia! Etxde AlosT 98. 

doilortasun (-oill- SP (sin trad.), Urt). "Asperitas" Urt II 420. "Dollortasun (Hb), ruse, finesse" Lh. 

doilortu (-oill- V, G, L ap. A; -oill- SP, Urt II 426, -oll- Lar, Añ, Dv), dolortu (Lar). 1. "Avillanarse" Lar y 

Añ. "Embellaquecerse" Lar. "(G), devenir fourbe, félon" Dv. "Envilecerse" A. Zer balioko deutso presona 

bati martirioa ta Purgatorio bera igarotera opa ta eskiñitea Jesusen amorez, arik laster dollorturik makurtuten 

bada edozein pasiño txikiaren azpira? Añ LoraS 65. Ez-izanak ez dik gizona dollortzen, ez loitzen. Or Mi 93. 

Hacerse avaricioso (en sentidos prop. y fig.). Bertatik Adan eban ak madarikatu; / Lurra zan dollortu, zer 

jana ukatu. AB AmaE 352. Sortu, leortu, gortu, dollortu, danak egiñik, / Ai! batek bere ez eustan egin 

kausiñorik. Ib. 170. Zagoze oraindik zutik arkaitzak? / Dollortu baga mendiak? / Samur emoten Somorrostrogaz 

/ Zeuen ondasuntegiak? Ib. 7. 

2. (VocCB Dv y A). "Hundirse a fuerza de peso, destruir(se) [...]. (Agric.) cavar, socavar, ahondar, remover 

la tierra" VocCB. "Arruinarse, desmembrarse" A. Cf. supra el ej. de Arrese Beitia (dollortu baga mendiak?), que 

Manterola (CancB III 312) traduce "¿No os hundís, montañas?". 

doilortza. Ruindad. v. doilorkeria. Etxeko ta auzoko zenbaiten ta bere humeen mukerz, dollorza ta 

gaistaginza. Mb IArg I 229. 

doilu. v. doru. 

doina. v. doña. 

doinu. Tr. Documentado por primera vez a finales del s. XVIII (en DurPl con el significado de 'canción'), es 

usado por autores meridionales, siendo sobre todo frecuente en el s. XX, y más entre los guipuzcoanos que entre 

los vizcaínos; hay tbn. algún ej. septentrional moderno. En DFrec hay 44 ejs. de doinu, 2 de doiñu y 4 de doñu, 

todos ellos meridionales. Melodía; música. "Doñu, aire, melodía de un canción, tonada (G-bet)" Zt 

(comunicación personal). Txurrut zaleari adiskide batek (Bolera-doñuan). Izt Po 65. Hurra Papito-ren 

doñuan. Bil 77. Artzaiak eta beste guztiak juten dira berriz mendiyan gora kantatzen danboliñaren lengo 

doñuan. Sor AKaik 136. Doñuba bai al dakizu? Moc Damu 26. Asten da kantari aurrari lo arrazteko amak 

kantatutzen duten doñuan. Ill Testim 17. 

(s. XX). Asten da bat-banaka jotzen bere euskal-doiñurik biotzekoenak. Mok 22. Doñua: Goiko mendian 

edurra dago... Enb 87. Gure arrebak mintzo mee ta garbiz Peironela kantatzen zuelarik, nik gogoz entzuten 

nitinan aren doñuak. Or Mi 19. Jakiña, beste neurriz edo doñuz. Inzag RIEV 1933, 415. Bitartean mintto (doiñu) 

au jotzen du txirulak. Or Eus 26. Doñu jakin bateri ekin zion, entzuleen agoa berotu arte. TAg Uzt 204. Gauemalleak 

gerora kantatuko duten guzia beti doñu ontan. SMitx Aranz 139. Ume indioak [...] Euzkadiko umeen 

doñuarekin abestutzen. JAIraz Bizia 70s. Musikak edo doñuak ala bearrez, azkeneko bi bertsoak [...] birresan, bi 

aldiz esan oi dirala. Lek SClar 126. Musikariak doñu bati eman zioten asiera. Etxde JJ 174. Mutilaren belarri 

motz oharkorrek entzun araura analizatzen zituzten doiñuaren notak. Mde Pr 167. Lelo guzien doñu gozo. 

"Melodias". Or Aitork 249. Eztitsu zitzaidan bere doñua. Txill Let 42. Abesti onen doñua, Kristau Ikasbidea 

bertsotan izeneko liburuan. NEtx Antz 85n. Bai dala gozo aspaldiko doiñu ezagunak barriro entzutea! Erkiag 

Arran 190. Arkibidean azaltzen da zein bertsori zer doñu dagokion. Basarri XI. Bazekien txilibitua ioten, eta il 

aurretxoan ere doinu berri bat ikasteko irrikan omen zegoen. Zait Plat 85. Neu bakarrik nagotzu doiñu orren 

adi. Gand Elorri 212. Jesukristoren Pasioko bertso famatuak doiñu onekintxe kantatzen ditu Grazianok. Vill in 

And AUzta 157. Liraen doñuak eztiki ta atsegiñez bete oi du gogartea. Gazt MusIx 167. v. tbn. MAtx Gazt 63. 

Ez ote zidan nere txirul-doiñuz irabazi akerra emango? Ibiñ Virgil 38. Erriko txistulariak San Juanen doñua 

joten dabe. Alzola Atalak 82. "Gernikako Arbola"-ren doiñua aidatu zuten. NEtx LBB 63. Moda berriko doñu 

bat txistu-joaz. Lab SuEm 193. Irakurriz baino hobe kantatuz, balin badakizu doinua. Larre in Xa Odol 20. Ango 

txistularien / doñu xamurrian. Uzt Sas 315. Turuta-jole ta abeslariak doiñu berean goratu ta ospatu eben Jauna. 

Ker 2 Par 5, 13 (Dv batean kantatuz). Ez kanta doiñuari, baizik burrunbari / nere bular-barruan jaioko danari. 

Berron Kijote 153. Gure doinuak maiz entzuten dira noizpaiteko arrotzen tokian. MIH 85. 

(G-azp, AN-5vill ap. Gte Erd). Entonación (en el habla); tono de cada sílaba. "Ze doñu ateratzen du orrek 

(AN-5vill), ze doñutan itzegiten duen orrek (G-azp)" Gte Erd 287 (junto a ahaide (S), erratea (AN-5vill), 

izkuntza (G-azp, AN-gip), ezanta (B)). Doñua alakotu bear dut ulertuko ba naute. Txill Let 111. Poliri polita 


mende. 

336


iruditu ondarrabitarren izkera-doñua. Anab Poli 71. Neurtitza nekagarri zaio belarri piñari, musikaz edo 

mintzoz, beti doiñu zurrunera, doiñu bakarrera erortzen baita. Or in Gazt MusIx 20. Gora eta gora doa [euskal 

esaldia] doinu-gailurreraino, handik gainbehera, arnaserik hartu gabe, amiltzeko. MIH 356. Honen aldamenean 

zegoena ere gaur izan duté irakurri zuen, doinu berdinarekin. MEIG VI 152. Bai arnas-indarrez, bai doinuz, bai 

iraupenez, ez dela alde handirik silaba batetik bestera. Ib. 101. 

Tono (sentido fig.). Doñu berean mintzatzen da Garibai edeslaria. J.B. Ayerbe EEs 1912, 35. Ama gaxuak 

erantzun ziran / añ doñu triste batian. Tx B II 169. Soiñua indartsu ta luze garaipen doiñuz. NEtx LBB 163. 

Doiñu gozo-alaikoa izan dedilla zure esaldia. Berron Kijote 22. Eta "Os Lusiadas" baten doinu jasoa destokitua 

ageri da [...] honen antzeko nobela arrunt bat itzultzean. MEIG II 85. 

Acento. Keltar hizkuntzak bi sailetan banatu ohi dira, hostagi eta doinuaren berezkuntza batzuengatik. 

Mde Pr 212. Ozen esatean, va orri gogortasuna kentzen zaio, doiñua kendu ezkero. Or in Gazt MusIx 34. 

Sonido. Neurtitzen azken-doñuari dagokionez. Gazt MusIx 8. Amar omen ziran zeruko izarrak (amarra 

zenbaki betea zalako) eta, beren ibilleran, bakoitzak doñu berezi bat sortarazten eta guziak esaneziñezko 

musikaz alkartzen omen. Ib. 69. Eta [izar] bakoitzak doñu bestelako bat sortarazten omen du, zitara-ari 

bakoitzena ere ezberdiña dan bezelatsu. Ib. 70. 

Canción. Causinok esaten dau / lelengo doñuban / alegrija dala onena / biziteko munduban. DurPl 92. 

- DOINUPEAN. Al son (de). Andregaia besotik elduz jauretxean sartu ziran eliz-abesti eztitsuen doñupean. 

Etxde AlosT 77. Karmañola zeritzan errevoluziño kantuaren doñupean dantzaldia egin. Etxde JJ 20. 

Etim. Relacionado con tonu, seguramente por influencia de soinu. 

doinubide. Modulación. v. doinukera. Tarte horietan du batez ere bere ibili-neurria; bere doinubide eta 

aldaketetan. MEIG IX 136 (en colab. con NETX). 

doinukera. Modulación. v. doinubide. Urratuek zabaldu eta estutzen duten hutsunearen maskorretik bere 

anima duen kiribilaren etenetatik, era doinukera hertsiagotara aldatuko da. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

doinukide. (Lo) que tiene la misma rima. Neurtitzen azken-doñuari dagokionez, berriz, olerki geienetan 

beintzat beraren aburura jalki natzaio, amaikakoak doñukide ta zazpikoak beren gisa utziaz. Gazt MusIx 8. 

Rima. Ots-itza, berriztea, bereixtea ta, batez ere, doñukidea, gutxitan gerta izan da gaztel-olertitzan 

Donibane Gurutzengan bezin eragikor. Gazt MusIx 168. 

doinutasun. Musicalidad. Esaneziña adierazi naiean, neurtitzak edo itzak irudikizun edo gogorakizun 

aldetik ezezik beren doñutasunaz ere izan dezaketen almen osoaren billaketa. Gazt MusIx 165. 

doinutu. Entonar. Aitak doiñutu zuan "Gernikako Arbola"-ren asiera, eta kantatu zuten, denak, txit gogoz. 

Alt LB 32. 

doiño. Dim. de doi. Sarri zuen alabak erraiten balautzue, doiño bat gorrituz, beharri xilora. HU Aurp 208. 

Doiño bat gorritu zen Giaferri Jauna. GaztAlm 1934, 125 (ap. DRA). 

doipuru (Bera, Zam Voc). (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1897 de done 'fiel' y buru 'cabeza' (AG 1407). 

Papa. "Sumo pontífice, Papa. El pueblo dice Aita Santu" Zam Voc. En EI 331, para la pregunta "Erromako aita 

santua ala Romako atta deuna?", se recogen en Galdácano las respuestas ata deuna y Doipurube. IX Pi-k 

Vittorio Emanuele, Doipurubaren errija ostu dauna, doibazkatuten dau. AG 1463 (v. tbn. 1566). Doipuruk, Aita 

Santuak, darantzuio. J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. Esteban eta II-garren Sisto doipuruak, aitasantuak. J.M. Tolosa 

EEs 1913, 179. Doipuruak (aita santuak) [...] esandako itz abetan. JBDei 1919, 161. Doipuru ta bakalgaien 

arteko liskarrak kementsu zebiltzanean. Zink Crit 71. Karlos bakalduna IVgn. Pio Doipuruaren aurka gudan 

ebillen. GMant LEItz 62. Erromako / Doipuru deunak [...]. Enb 101. Doipuruak dotriñan / Utsik ezin leike. Ib. 

84. Erromako Doipuruarengana barkazio-eske yoateko bidea erakusten dio. Goen Y 1934, 91. Origaitik ziñoan 

XIII Leon Doipuruak. Eguzk GizAuz 189. 

doiro (Lar, H). "(A) proporción", "cabalmente" Lar. v. 1 doiki. 

doistar. v. doixtar. 

doitasun (Dv). 1. "Sufficientia, suffisance" Dv. 

2. doitarzun "(R-vid), número" A (que cita el ej. de Hualde a través del msLond). Xan zeinen doitarzuna 

izan zen gizonezko borz milla, kontatu bage emazteak eta aurrak. Hual Mt 14, 21 (He nonbrea, Samper numero). 


mende. 

337


3. (A DBols). Exactitud, precisión. Mugimendu bakoitza bere garaian egin ezik, txalopa lertuko zen 

arrokatartean. Zurbeltxak altzairuzko zitun zaintxuriak eta doitasuna ikaragarrizkoa. Etxde Itxas 56. En DFrec 

hay 3 ejs. de esta acepción. 

doite. Justicia. Doitearen gosea ta egarria daukenak zoriontsu. Elizdo EEs 1929, 181. Doiteagatik sufritzen 

dutenak zoriontsu. Ib. 181. 

doitsu. Santo. Biyotz doitsu-doitsuba! [...], nere argaltasun ta aldakoikeriren sendagai [...] artzen zaitut. 

Elizondo KristPE 144. 

(Como título). Iruñako Lorenzo Doitsuko Arim-artzai argi Zelaietako Marzelo Jaunak. Elizondo KristPE 

tít. 

1 doitu (gral.; O VocPo, SP, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Dv, H, Hb y Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Lrq /dóitü/. 1. 

"Ajuster, proportionner, de doi, juste, proportionné" O VocPo. "Ajustar" Lar y Añ. "Sufficere, suffire, rendre 

d'égale mesure" Dv. "Proportionner, ajuster, mettre à la mesure (O, Lar). Soberaren doitzea, réduire le trop à la 

bonne mesure (O)" H. Esku erri et' ahurra / Hain xuri, zein elhurra, / Oina doituz bezala / Meharr' eta 

laburra. 'Comme s'il avait été fait sur mesure'. O Po 38. Hur' ene soberaren doitzen / Iarririk, ari zen noiz 

goitzen / Ene samurreg' izanaren, / Noiz ene bihotz epelaren / Gar behar zen gauzetan, gortzen. 'Elle s'était mise 

à régler ce qui était exagéré en moi'. Ib. 50. 

"Manquer ou peu s'en faut, réduire à peu. Irina doithu zauku, la farine nous est réduite à peu, presqu'à 

l'insuffisance" H. 

2. (B ap. A; VocB). "Poner una cosa a punto de caer" VocB. 

- EZIN DOITUZKO. "Qu'on ne peut porter à la mesure voulue" Dv. 

2 doitu. Santificar. Aitak egin, Semeak erosi, Espiritu Santubak berriz doitu (santificar) ninduten! Elizondo 

KristPE 26. 

doitxeldun, dotxeldun. (Neol.). Creado por AG (la primera mención es de 1902), de dotx (de deutsch), el 

'lengua' y -dun (AG 2087). Hablante del alemán. 

doitxera (Bera), dotxera (Bera). (Neol.). Creado por AG (la primera mención es de 1902), de dotx (de deutsch) y 

era 'lengua' (AG 2087). Idioma alemán. v. doixtarrera. Doitxe-n doitxeraz / egiten dabe. Enb 141. 

Schiller-en Wilhelm Tell. Goenaga-tar Iñakik S.I. Doitxeratik euskeratua. Goen Y 1934, 89. 

doitza (Lar H). "Precisión, justa puntualidad" Lar. 

doixka (S-saug ap. Lh). Dim. de doi. "Un peu juste" Lh. 

doixko (S-saug ap. Lh). Dim. de doi. "Un peu trop juste" Lh. 

doixlandar, doizlandar. Alemán. Noratu dira len arroarki / ziran Doizlandar maltzurrak, / zer egin gure 

lurretan / Berlin aldeko zakurrak? J.I. Uranga "Gerra ondorean" (1920) (ap. DRA). 

doixtar (BeraLzM), doistar. Alemán. Cf., para 'Alemania', Doitxe (Enb 141) y Doitxerri (Ldi IL 25, Eguzk 

GizAuz 77, 164). Doistarren itxaspeko / Pizti ondagarri / Orrek asko darabillez / Estu eta larri (1915). Enb 

128. Aleman bi alkarraz batzen diranian, / Itz-ein oi dabe beti doixtarren elian. Ib. 136. Jakintzari doixtarra 

bere aberritik beñere atera etzala. Zink Crit 9. George Ebers doixtar jakintsuaren liburu baten. Kk Ab II 109. 

Goethe doixtarrak ala dio. J. Artetxe Y 1933, 326. Doixtarrak (alemanak) orain bezelaxe ordun ere aundi-zaleak 

ziran. Ldi IL 162. Onetan be atzerritarrak eta doixtar edo alemanak batez be, orreik dira irakasle nagusi. Eguzk 

GizAuz 40. Lassalle doixtar abertzalea zan. Ib. 67. Doixtarrek eta Japondarrek andik kalte egingo zuten 

bildurrez. JAIraz Bizia 74. 

doixtarrera. Idioma alemán. v. doitxera. Gaiak euskal-erri-abestiak badira [...] eresantzerki guzia izango 

da euskoa, euskel-erritarra, nai doixtarreraz, nai prantzeraz, nai italieraz ereskidetu. Garit Usand 31. 

doizlandar. v. doixlandar. 


mende. 

338


dokanta, dokant. "Hymno" Lar y Añ. Erratea [...] Vexilla regis prodeunt edo ezperen bortz Gur-Aita ta 

bortz Agur Maria, gogoz ezpadakizu dokant hura. Birjin 428. Etorri ziran zeruetatik / Aingerutxoak, / 

Kantatzen dokant (himno) miragarriyak (Etxeg, 1884). JFlor. 

dokare. v. tokare. 

doke. v. toke. 

doke-dokeka. "(V-och, G), andar sobre un pie" A. 

dokteki. Doctamente. Pons eta bertze hanitz, zoiñek dokteki materia haur traktatzen baitute. Tt Arima 3. 

dokto. Docto. Zireanak doktoak eta iakinak euren lege falsoan. Cap pról. (ed. 1893). Billatu beza 

Konfesore dokto bat. OA 134. Itaundu begio Konfesoreari edo beste gizon dokto eta Jaungoikoaren bildurra 

debanari. Ib. 168. 

doktor. v. dotore. 

doktrina. v. dotrina. 

dokumentu, dokumento, dokument. Documento. Tr. Empleado por el bersolari Bordel y por autores 

meridionales del s. XX. En DFrec hay 69 ejs. de dokumentu, 4 de dokumento y 2 de dokumendu, todos ellos 

meridionales. Además, hay 17 de dokumentazio y 3 de dokumentatu, tbn. meridionales. Ek arrañatu dira / 

Dokumenten bistan. Bordel 156. Etzutela balio / orai dokumentak. Ib. 117. Norbera ibilli dan toki guztietako 

dokumentoak eskatzen ei ditu abadeak, eta nire dokumentoak etorri orduko sei illabete joango litzakez urrean. 

Ag Kr 185. An agertzen dabe zeintzuk liburuetan, zeintzuk agiri edo dokumentuetan idoro dabezan zertzelada 

areek. Kk Ab II 189. Euskeran dauzkagun zenbait itz --paperez, dokumentuz ez dakigun arren-- argi-argi 

erromatarren izkuntzetik artuak ditugu. Lek SClar 111. Billetak, dokumentoak, firmak... edozer faltzatzen zuan. 

Osk Kurl 20. Historirako dokumentuak erderaz idatzi ohi zuten aspaldiko euskaldunek. Ib. 211. Naiz Biblian 

naiz Homeron naiz aro aietako beste edozein dokumentotan ikus diteken gauza da. Vill Jaink 32. Ez du esaten 

zein dokumentutan azaldu dugun "euskal ioskera bera gainazpikatu ta itzulipurdikatzeko" borondate hori. MIH 

206. Nafarroako XI-XIIIgarren mendeetako dokumentuak. MEIG I 118. Eta, han eta hemen, baita hizkuntza 

gaietan ere, argitasunak, lekukoak, dokumentuak dira jaun eta jabe. MEIG VII 45. 

dolada. v. dolare. 

dolamen (AN, L ap. A; SP, Lar, LE Urt voc, Hb ap. Lh (-lh-), VocCB, Dv, H). 1. Lamento. "Doléance" SP. 

"Lamentación" Lar. "Ton, signes de douleur" Dv. "Lamentation, gémissement" H. Tr. Documentado en 

autores septentrionales y en D. Aguirre. En DFrec hay un ej., meridional. Neure dolamenak erran artean 

iguriki diazadazu. Harb 253. Nekhatu naiz neure dolamenean. Ib. 320. Hark [Ieremiasek] Ierusalemeko hiriaren 

gaiñean egin zituen nigarren, auhenen eta dolamenen bigarren kapituluan erakusten du. Ax 531 (V 342). Has 

detzagun has auhenak / Suiet huntaz, Debotak, / Bihotzetik dolamenak, / Gero nigar zorrotak. Arg DevB 53. Has 

betza has dolamenak / Bere zorthe tristeaz. Ib. 6. Ezin nagoke negar egin gabe, eta ene bihotz zaurthuaren 

auhenak eta dolamenak erakutsi gabe. ES 149. Egun batez zu ere egonen zarela hek bezala dolamenez eta 

hatsperapenez. He Phil 377 (SP 373 auhenez). Haiñ ekharria bazen naturalki tristeziarat eta dolhamenetarat. 

Ib. 88. Nigarrezko eta miseriazko haran huntan dolhamenetan gaudezen orduetan. Brtc 18 (v. tbn. Dh 2, MarIl 

47 y Arb Igand 192). Dolhamen eta suspira doblatuez. Ib. 19 (v. tbn. Dh 2 y MarIl 47). Dolhamen eta 

hatsbeherapenekin. Arb Igand 193. Bere barruko dolamen, errenkura edo inkesa bat legez, guztiz erraz da 

berezkoa zan alargunaren asierea. Ag AL 102. Eta orduan, sorbaldak daldaratuz, hau erran omen zuen, 

dolamen batean [...]. Barb Sup 36. Haren dolamen pullita herriko etxek'andre zabalño bat ehorzten zelarik! Ib. 

2. Zer tutzue dolamen hoik: ai eta ai? Ox 202. "Berrikitan" aipatu ditugu emazte-mindurien bertsu edo dolamen 

bitziak. Lf ELit 97. Gauaz dolamen egiten badu haizeak. Xa Odol 299. Herioari so han nindagon dolamena 

nariola. Ib. 329. 

2. (BN ap. A; Lar, VocBN, Dv). "Pesadumbre, dolor, molestia" Lar. "Grand regret, repentir, douleur vive" 

VocBN. "Deuil" Dv. "Sentimiento profundo" A. v. dolumin. Zer endelgatzen düzü diozünian hartü behar dela 

hur benedikatia dolamenezko spiritü batekin? CatLan 122 (podría ser errata por dolü-; cf., unas líneas más 

arriba, dolümenezko spiritü batekin). 

Condolencia. Riktrudiseri gizon asko ioan iakozan dolamen da errukia erakustera. Ag AL 165. 


mende. 

339


3. (Adj.). Kantatu daitzugu aire dolamenak, eta ez duzue nigar egin. 'Lamentavimus'. TB Lc 7, 32. 

dolamendun. "Lamentoso" Lar. 

dolamenka. Con lamentos. Xirula jo dautzuegu eta etzirezte jauzikatu, dolhamenka kantatu dautzuegu eta 

ez duzue nigar egin! Leon Lc 7, 32 (Lç eresiz, He auhenak). 

dolamentsu (Dv A). Plañidero. Hastapenean etsai gaixtoa mintzo da hasik hatsaz beraz, aire eta toinu 

dolhamentsuari, urrikalmenduz bezala. Etcheb MGaric 90 (ap. DRA). 

dolamentu. Arrepentimiento. Kulpadunaz urrikaltzen bada, eta gero hau okerreko bidera itzultzen, 

damuak eta dolamentuak pisatuko du judikatzalearen buruaren gainetik. Arti Tobera 273. 

dolar, dollar. Dólar. Ilean 50 dollar (ogerleko) urretan ta gainera jan-edana. A Ardi 2. Eun dollarreko 

diru-txartela nere eskuetara garaiz eldu zan. Ib. 10. Harri azpian utziko dituzu ehun mila dollar pakete batean. 

Osk Kurl 25. Dolar meta pixkorra ere bildu bide duk hik! Larz Iru 112. Zer uste duk?... Dolarrek, sasitan 

martxutxek bezala, pusatzen dutela? Ib. 28. Ordaindu behar baduk dolar paperretan. Xa Odol 202. En DFrec 

hay 47 ejs. de dolar. 

dolare (AN-gip-5vill, B, L; Lar, Añ, H; -lh- Urt IV 47, Ht VocGr, Hb ap. Lh, Dv), tolare (Lar, Añ, H), dolara 

(V-m-gip, G), dolarre (-lh- SP y H), doilara (V-ple), dolada (V-m), tolara (V, G-azp), toilara (V-arr-arrig; 

tollarea Mic), tollera (Añ), tolada. Ref.: A (dolara, dolada, doillara, tolara, toillara); Iz ArOñ (tolara), UrrAnz 

(dolaría); Caro CEEN 1969, 226; Elexp Berg (dolaria). 1. Lagar. "Tolára bat: prensa de sidra; lagar para 

sidra" Iz ArOñ. "Los lagares (dolariak) tenían un piso donde se esparcía la manzana, en capas delgadas (AN- 

5vill)" Caro CEEN 1969, 226. v. lako. Tr. La forma documentada en autores septentrionales, baztaneses y 

alto-navarros es dolare; en vizcaínos y guipuzcoanos, aunque dolare está bien documentado, las formas con t- 

van imponiéndose a partir de comienzos del s. XIX. 

Alia vinea in Tolares (1083). Arzam 198. Dolare Garatea (1321). Ib. 197. Una Pieça en Dolareaga (1290). Ib. 

198. Pero Garcia Dolarraga (1406). Ib. 198. 

Dolara bako etsatxuetan baleuke andrea diruetan. RS 309. Landatu izan zuen mahasti bat, inguratu zuen 

hesiz eta egin zuen lurrean putzu bat dolhareentzat. He Mc 12, 1 (Lç lakotako, TB lako batenzat). Eragin zuen 

sasi bat [mahatsti] haren ingurutan, dolhare bat lurpean. Lg II 231. Eztago ikusi baño zeinbat tolara topetan 

dirian etxe zaarretan. Mg PAb 95. Egin zion erdian torre bat, eta emen ipiñi zituan tolareak. AA III 356. Nork 

elorri txurian / sagarra txertatzen? / Nork sagar-tolareak / zur-olez egiten? It Fab 101. Mina perradaz atera eta 

/ erretzen da tolarean, / eta gero purifikatzen da / kupelako krisolean. Izt Po 169. Dolare oek dirala ifiniak noiz 

baiten ere, sagardoak egiteko. Izt C 138. Dolareetako ardatz liraiñ portitz. Ib. 129. Gero dolare bat eta etxea 

egiñik. Lard 431. Mahatsa dolhareetan lehertu dutenak egarriz daude. Dv Iob 24, 11. Egin zuen bertan dolarea. 

Ur Mt 21, 33 (Leon dolhare, Or tolarea; Ip zügan, SalabBN y Samper lako, Hual lago, Arriand lakua). Eta 

berak ostikatzen du Yangoiko guzizdezakenain kolerain furrindako ardoain dolarea. Echn Apoc 19, 15 (IBe 

ardo-dolarea). Lurraren dolharek egin othe dituzte bada hoin gauza zuhur eta antzezkoak? Hb Egia 12. 

Tolarean sartuta / sagardoz zikindu. JanEd I 82. Sagarrak urtutzeko toladarik ez dagoan lekuetan. Agric 94. 

(s. XX). Jokatubak ere bai omen ziran / tolareko soziyuak. EusJok 25. Tolarean sagarrak mendetu. ADonostia 

Itzald II 10. Bak agertzen denean, eta Crauko ardantzetan tolarekoan dantza-aurrelari yartzen denean; tolare 

mukurutik erraran albo-atearen erretena beteki, zugan apardunera ixurtzen denean. Or Mi 29. Esiz inguratu, 

artan dolare bat sakondu ta dorre bat goratu zuen. Ir YKBiz 385. Ez dauka âzturik oin-beso-gorri / sartu zala 

dolarean. Or Eus 383. Tolareko ardatzaren esian biraldika estutuz. TAg Uzt 280. Larraiñetik eta tolaretik 

ekarria balitz bezela. Ol Num 18, 27. Tolara-zanpalari / ardo-lorez jantzi. Gand Elorri 105. Zumezko otarreak 

eta dolare-baeak. Ibiñ Virgil 87. Negutean Sikion-eko alea (olio-arana) dolarean lertzen da. Ib. 92. Zatoz onea, 

Tolare-iainko [= 'Baco']. Ib. 82. Gure tolare zaarrek. Garm EskL I 34. Ez dau iñok dolaretan maatsik / 

zapaltzen. Ker Is 16, 10. Bildu zuen lurreko mahatsa eta bota zuen Jainkoaren haserrearen dolare haundian. 

IBk Apoc 14, 19. Zure (larrainaren) betetik eta zure (dolarearen) ixuritik eskaintza eginen duzu. Bibl Ex 22, 29. 

2. "Toillara [...] (V-arrig), pajar" A. 

- DOLARE-HAGA (dolaraga H; tolaraga Lar). "Viga de lagar" Lar. "Grosse poutre dont le poids presse le 

raisin en un pressoir" H. 

- DOLARE-HAXA (dolar-etxa Lar). "Viga de lagar" Lar. "La manzana con unas formidables y pesadas vigas 

para estrujarla, llamadas vulgarmente dolara-aichac" Itza (ed. de A. Rodríguez Herrero, Bilbao 1967), 69. 

Etim. De lat. torculare (más exactamente de *tor(c)lare), y no de doliarium como quería Rohlfs. Para la 

pérdida disimilatoria de la primera vibrante, cf. adore (de ardore). 


mende. 

340


dolaretxo, tolaretxo (Lar). Dim. de dolare. "Lagarejo" Lar. 

dolarre. v. dolare. 

dolatu. "(R), labrar la madera" A. 

dolaulki. "Dolalkhia, banc d'Église où se placent ceux qui portent le deuil en un office des morts" H. 

dolbe. v. doble. 

dolbeki. "Tripacallos (AN-araq)" A Apend. 

dolda. "(BN), temblor del alcohólico" A. 

dolda-belar. "Joubarbe des toits (Sempervirum tectorum), dolda-belharra. Murruetan eta teilatu zaharretan 

heldu den landare gizen huni begitarte egiten diote Eskualdunek beharriko minaren sendatzeko ona omen baita. 

Horra zertako dioten, dudarik gabe, beharri-belharra erraten han-hemenka" Zerb GH 1932, 230. Sg. A Apend 

"consuelda (Lcq)", pero lo que aparece en éste es zolda-belar. v. zolda. 

dolentzia (-nz- Lcc). "Dolencia" Lcc. 

dolestu. v. tolestu. 

dolez. "(V-ger), a duras penas" A. 

dolezgabe. v. tolesgabe. 

dolgaindu. "Enlutar" Lar. Dirudi dolgaindurik (enlutados) daudela gizonak eta emakumeak (Etxeg, 1883). 

JFlor. 

dolidu (V-ple-ger-m, -iu V-m), doilidu (V-ger). Ref.: A (dolidu, doillidu); Alt Eusk 1933, 154; Etxabu Ond 

(doliu). 1. "Inquietarse" A. "En algunos verbos de origen erdérico usados en Bizkaya, tales como ofendidu, 

sentidu, doillidu (afectarse, V-ger), enterradu (V arc.), kantadu (íd.), etc." Alt Eusk 1933, 154. "Mella en el 

ánimo. Siempre en negativas. Errixetan eitsat bañe ezta bape doliu, le he reñido, pero no le ha hecho mella" 

Etxabu Ond. Cf. doilor (2). 

2. doilidu. Moverse. Eta egi-egia esan ezpazidatan ez non doiliduko nagoen lekutik. EG 1956 (7-8), 31. 

dolior. v. doilor. 

dolkai. "Luto" Lar. Cf. dolgaindu. Negarra, dolkaia edo lutoa non nai. Otag EE 1882c, 413. Nere lur 

maitea... penaturikan... / Dolkaiz estaliya. Etxeg EE 1884a, 531. 

dollor. v. doilor. 

dolmen. Dolmen. v. TRIKU-HARRI. Eneolitos-aldiko euskaldunak tregoarri edo dolmenak egiteko 

zaletasun berezia zuten. JMB ELG 87. Euskalerriko toki askotan gure egunotaraiño eldu dira dolmenak edo 

triku-arriak. Vill Jaink 23. Dolmenak eta beste olako oroigarriak utzi dizkigutenen erlijioa. Ib. 21. 

dolonda. Tañido. Entzun ditake egun guzia pentzetan ardi-joaren dolonda eta haratxago aritxu gazten 

ttelentta. Gazte, Marzo 1963 (ap. DRA). 

dolor. v. doilor. 

doloragarri (Urt, Dv). Doloroso. "Aerumnabilis" Urt I 350. Guziak mundu huntan sartzen garenean 

Jinkoaren hasarreduraren biktima doloragarriak gare. Mih 4. Othe daiteke bada kristau batenzat kalte 

doloragarriyagorik? Ib. 116. Bere herbaltasunaz experientzia doloragarri bat egin dute. Brtc 222. Zure 


mende. 

341


sakrifizio doloragarria konplitu izan zen lekhu guzietara. Dv LEd 1. Orai agertzen dira / Kantore berriak, / 

Gazten hala zaharren / Doloragarriyak. Bordel 136. Erospeneko mixterio doloragarri hortan. Lap 233 (V 104). 

Pasioneko gau doloragarri hartan. Ib. 251 (V 114). 

- DOLORAGARRIZKO. "Qui appartient à ce qui est douloureux, qui cause la douleur. Doloragarrizko berria, 

nouvelle douloureuse, qui porte la douleur" Dv. 

dolorarazi. "Cruciatus ciere, [...] tromentarazi, dolorarazi" Urt V 28. 

doloratu (SP (sin trad.), Urt I 301, VocBN, Dv), duluratu. Dolerse (gralmente. referido a dolores anímicos); 

(trans.) causar dolor. "Endolorir" Dv. "Action d'un mal qui s'aggrave" VocBN. Tr. Aunque se documenta al 

Sur ya en Lazarraga, aparece generalmente en autores septentrionales; su frecuencia disminuye a partir de 

principios del s. XIX y no hay prácticamente ejs. del XX. 

Iuduek bere hobena dute ezaguturen / Eta sinhetsgor izanaz dire doloraturen. EZ Man I 72. Eta hunen 

ordain, suak doloratzen duena, / Zeruetara ganbia zazu othoi arima. EZ Man II 97. Zeren hanbat doloratu / 

baituk gure bihotza. EZ Noel 77. Neure espiritua doloratzen dut eta neure bihotza tormentatzen. Harb 350. 

Iguzkiak etzaituke / Egunaz hiratuko; / Ilhargiak hanbat guti / Gauaz doloratuko. Hm 127. Eta zenbatenaz 

ernekiago iarten baita bere buruaren miratzen, hanbatenaz tristetzen eta doloratzenago da. SP Imit I 21, 4. Ama 

doloraturikan / Bazagoen tristea. Arg DevB 224. Zergatik haur dülüratü zen Aingüriaren berri honen enzütian? 

Bp II 96. Horrek bada doloratzen nau. Ch III 20, 2. Ene arima doloratzen da, eta batzuetan nigarretaraiño. Ib. 

50, 1. Ez nuela berriz ethorri behar zuen ikusterat zuek doloratzekotan. He 2 Cor 2, 1 (TB tristeziaren emaiteko, 

Dv zuen bihotzak eri). Ez du ikhusten doloratzeko sujetik baizen. Brtc 117. Mutu, utsi, ma¸)ku, baldatu eta berze 

anitx doloratruk, edo doloraturik. Hual Mt 15, 30. Bai dülüratü nintzan. UNLilia 7. 

(Part. en función de adj.). A, gizon doloraduak eta kruelak zeuen bizioendako! Lazarraga 1154v. "O ene 

dohakabea!", dio doloratuak. EZ Man I 94. Odola gorputz guzitik zeritzula doloratua zineneko pena hek gatik. 

Harb 295s. Arren, Ama doloratua, / Ama amudiozkoa. Gç 136. Salbatzailleak urrikari izan zuen buraso doloratu 

hura. Lg II 152. Arima doloratu bat [bisitatua da] zeruko konsolatzailleaz. Mih 44. Bihotz zu ofensatuaz 

doloratu, zaurthu eta humiliatu baten sakrifizioa ofritzetik. Brtc 34 (tbn. en MarIl 59). Othoi altxa zite / Gure 

arima doloratien jabe. Etch 654. Ama Birjina doloratiari. Ip Hil 258. Bihotz eri eta doloratuetarik. Lap 49 (V 

26). Heldu zaio aita doloratu bat. Ib. 214 (V 96). Haur doloratuen bihotzean. Prop 1906, 65. Banaiz nekatua, / 

ta doloratua! Arti MaldanB 231. Aita doloratuak bere jainkoaizuna mintzatu zuela, eta hunek salatu. Ardoy 

SFran 211. 

dolore (V-gip, S, Sal, R; Lcc, SP, Urt I 300, Lar, Añ, VocBN, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H), dului (S), dullu (Foix 

ap. Lh), dulureia (det? Foix ap. Lh). Ref.: VocPir 308; Lrq /doloe/, /dulúi/; Etxba Eib (doloria). Dolor; pesar, 

arrepentimiento. "1. douleur, souffrance corporelle [...]. 2. douleur, déplaisir, chagrin [...]. 3. douleur, regret, 

repentir" H. "Cuando nos referimos al dolor moral, recurrimos a la voz romance. A zan gurasuen doloria, euren 

umiak artara ikustiakin!" Etxba Eib. v. min, oinaze; damu, dolu. Tr. Atestiguado desde Dechepare, es 

general hasta el s. XIX en que su uso disminuye y es muy escaso en el s. XX. En DFrec hay 3 ejs. de dolore, 

meridionales. 

Oborotan ukhenen du plazer bano dolore. E 133. Emazteak, ertzen denean dolore du. Lç Io 16, 21. 

Nunerebaita asko dago / enetako dolorerik. Lazarraga 1190r. Ene biotza, / erdira zatez dolorez. Ib. (B) 1203v. 

Burutik oiñetaraiño odolstatua, alde guztietarik penaz eta dolorez inguratua. Mat 214. Pasioa eta heriotzea ain 

dolore anditakoa. Ber Trat 68v. Bere bekhatuez othoi emozu dolorea. EZ Man II 94. Neure bihotzean dolore 

batek oinhazerik eta narriorik baizen eztarot emaiten. Harb 186. Asko da orduan barren ona, borondatea, 

bihotzeko damua, dolua eta dolorea. Ax 197 (V 132). Dolorea ta penea da [ene] laguna. (V, s. XVII). ConTAV 

5.1.4. Eskont nedin [sic] amorez / biziren niz dolorez. O PrASJU 207. Non da haren zauriaren / Parreko 

dolorerik? Hm 126. Dolore andi eta damu / Daukana biotzean (F. Aleson, Pamplona 1666). TAV 3.1.28. Buruko 

eta estomakaren dolore handitara bertan erorten baita. Tt Arima 67. Sentitzen dut ene erraiñetan dolore borthitz 

bat. Gç 45. Bekhatuaz dugun dolorea. CatLav 279 (V 139). Konfesio eskatzea doloreareki. El 71. Duzun bada 

orai zure bekhatuezko dolore bizi bat. Ch I 24, 4. Ezteizkü üzten senditzera arimaren doloriak. Mst I 21, 2. Zure 

dolorea bethi eta bethi erreberritzen balin bazen. Mih 101. Erdi baita dolorerik gabe. CatLan 75. Ikhusten dut 

dolorerekin bide largoan ibili naizela. Brtc 145. Bi aldetarakoa da damua edo dolorea. Ub 208. Garela 

aflisituak dolorerik minenez. Monho 56. 

(s. XIX). Jakin biar da dolore edo damu modu bi diriala. Mg CO 64. Krutze astuna lepoan, odolturik, dolorez 

inguraturik. Añ EL 1 196. Onetarako bear dirala examiña edo bekatuak gogora ekartzea, dolorea, propositua, 

konfesioa ta satisfakzioa. AA III 589. Samiñik ez dago gaur / eta dolorerik. Echag 129. Ez baduzu on aurkhitzen 

ene doloreen eztitzea. JesBih 452. Bihotzeko dolorea, ahozko kofesionea eta obrazko satifazionea. CatLuz 23. 

Ürxaphal gaxo horren phena doloria! Etch 676. Kurutziaren oñian igaro zituzan pena ta doloriakaz. Ur MarIl 

113. Hats handiz bortxarekin egortzen dolore. Hb Esk 60. Biotzeko doloria. CatR 57 y CatUlz 40(CatAe 56, 


mende. 

342


CatSal 57 dolorea). Kontrizionia da Jinkoa ofentsatüz dügün doloria. CatS 83. Zer da dolorea edo damua? 

Legaz 40. Maria txit santari bere doloreen oroipenean ofrendatzea. Arr May 133. Dolorez itzik asmatu eziñik. 

Apaol 113. Ikhusazie badenez dolorerik enia bezalakorik. Ip Hil 169. Ezta zori gaiztoa / ta ezta dolorea / asetan 

botatea / gazte-denporea? Azc PB 177. 

(s. XX). Oinutsean ta dolorez (AN-araq). A CPV 820. Jaun erretora azkar dela hartza bezala, bena badela 

doloria handi. Const 42 (en boca de un bearnés que no habla bien el vascuence). Dolorez azitako seme bat / nola 

ito zaion aisa. Tx B II 48. Hortik gertha ditake minez eta dolorez konkortzea. Lf Murtuts 37. Pozetan negarrez, 

doloretan kantari. Arti MaldanB 191. Nehori ez agertu ene dolorea. Xa Odol 207. 

v. tbn. Volt 239. Cap 118. VJ 10. SP Phil 373. Arg DevB 98. CatAnz 4. Mong 591. OA 129. Urqz 15. Iraz 38. He 

Gudu 144. Cb Eg II 140. Mercy 22. Xarlem 825. Gco I 440. fB Ic I 9. JJMg BasEsc 58. CatB 65. CatLlo 95. 

UskLiB 101. Jaur 152. Arch Fab 117. Xe 154. PE 21. JanEd I 41. Zby RIEV 1908, 288. 

- DOLOREETAKO BIRJINA (AMA BIRJINA, AMA, etc.). La Virgen de los Dolores. "Dolorietako ama, 

Madre de los Dolores" Etxba Eib. Biotz orren gañean Doloreetako Birjiña edo Angustien Imajiña beti 

Santuak berekin ekarri zuen. Cb Eg III 356. Nola bada munduan Ama Birjiñaren aiñ izen eta imajiña asko eta 

diferenteak arkitzen dira? Errosariokoa [...]; Doloretakoa; Soledadekoa, eta beste ezin kontatu ala? Gco I 465. 

Birjiña txit Santa Doloreetakoaren onran egingo da bederatziurrena. AA II 4. Ama Birjiña Doloretakoaren 

izenekoa da. Aran SIgn 196. Doloreetako Ama gurutzearen oñean. Arr May 129. 

- DOLOREZKO (S ap. Lrq; SP, Dv). Doloroso. "Douloureux" SP. "Qui est de douleur. Dolorezko oihua, le cri 

de la douleur, cri de douleur" Dv. "Douloureux. (P[eu] u[sité]). Introduit dans le langage d'église par les 

maladroits traducteurs du français douloureux" Lrq. v. doloretsu. Tr. Documentado desde Leiçarraga. No hay 

ejs. del s. XX. Azken iudiziokotzat hire hirazko thesauraz gordaillu dolorezkoa egiten dutela. Lç ABC A 7v. 

Zer merezi duen heriotze dolorezko hark. Mat 217. Dolorezko sentimenduz betherik. Ib. 236. Amorezko 

ezkonzea, dolorezko bizitzea. RIs 5. Sufritu zinduela pasio doloreskoa. Ber Trat 57r. v. tbn. Harb 313. Bizi 

gareño munduko / Haran dolorezkoan. EZ Eliç 352. Oiñaze hek, dolorezko dolore hek. Ax 591 (V 380). Herio 

eta pasione dolorezko haren gainean nigar egitea. SP Phil 475. Dolorezko lastimak. Arg DevB 4s. Galbarian 

izatu tutzu / bortz zauri dolorezkoak. Gç 188. Dolorezko deadar triste batzuek aditzen ditut. Cb Eg II 105. 

Eramaten badarotzue bizi labur eta dolorezko hori. Lg II 247. Dolorezko ezpata hartaz zilhatua izaten. Mih 96. 

Dolorezko ohe batean / Alde guziz penatuak. Monho 130. Misterio dolorezkoak. Añ EL 1 220. Pasátus ánitz 

trabáju, pásio ta eriótze doloréskoa gurútzean. LE Ong 34v. Dolorezko eta konpasionezko sendimentü 

elibatzütan sartzen zirelarik. UskLiB 32. Hiru garren dolorezko sujet bat. Jaur 360. Ikhusten baitzuten 

Erregeren dolorezko denbora edo pasione luzea akhabatzera zohala. Elsb Fram 109. Bihotza ere trenkatürik 

izanen düzü dolorezko ezpata batez. Ip Hil 118. (Referido a personas). Doliente. "Dolorezko gizona, homme 

de douleur" SP. Non hala dauden dolorezkoek eta han daudenek, ezpaitute nehondikan ere konsolamenduren 

sartzeko argirik ikhusten. Ax 597 (V 384). Jesu-Kristo dolorezko gizona izatu da. JesBih 450. Ez othe da zuzen 

dolorezko gizonaren izena ekhar dezan? Jaur 153. Ama Birjiña dolorezkoa, / itxi itzazu begiak (G-azp). Balad 

239. 

doloretasun, doloretarzun. Dolencia. Eta sontotan doloretarzun eta erigua ere. Hual Mt 9, 35 (Dv, Ur, Ol, 

Leon, Ker, IBe gaitz, Ip zoñhü, Echn oñaze, IBk min). 

doloretsu. Doloroso. v. DOLOREZKO, doloros. Hain egarri zenaz gero urre zillhar harriaz / Ase dadin 

doloretsu halako edariaz. EZ Man I 107. Eta bere Heriotze, ez gutiago laidotsuaz, nola doloretsuaz eta krudelaz. 

He Gudu 75. Bost Misterio Doloretsuok / lagundu eiguzu kantatzen. Añ EL 1 220. 

"Dolorido" Lar y Añ. 

Propenso a los dolores. Diote, doloretsuek aiher dituztela erromatismak, buruko minak, astma, larruko 

eritasunak, gibeleko eta giltxurrinetako gaitz batzu, hala nola harria. Doloretsuak frantsesez deitzen dituzte les 

arthritiques. JE Med 79 (v. tbn. 153). 

doloretxo. "Aerumnula" Urt I 351. 

dolorezki (SP (sin trad.), Urt). Dolorosamente, con dolor. "Aegerrime" Urt I 298. Bekhatoreak dolorezki 

sugarrian lurrian. E 63. Erranen du bekhatorer dolorezki orduian. Ib. 65. Ona pena gabe, eta gaixtoa dolorezki. 

EZ Man I 80. Han gauza [...] atsekabekorren begi-esteaz dolorezki penatuko baita. Ax 588 (V 377). 

dolorkeria. v. doilorkeria. 

doloros (SP (sin trad.), Lh), doloroso, dolorus (Gèze, Lh). Doloroso. v. DOLOREZKO, doloretsu. Tr. 

Después del s. XVII se documenta casi exclusivamente en algunos catecismos. Zure llantu dolorosook / 

emaiten deustae kontentua. Lazarraga 1143r. Hala Arrosario haren lehen partea deitzen da gozosoa, edo 


mende.


alegeranziazkoa, berzea dolorosoa, eta berzea gloriosoa. EZ Man II 186. Amabost misterio, bost gozosoak, bost 

dolorosoak eta bost gloriosoak. Cap 133. O Ama Dolorosoa! Arg DevB 224. Berri tristiak eta dolorosak Iob 

saindiari heldu dira. Tt Onsa 51. Pasione saindiaz eta dolorosaz. Tt Arima XII. Bihotz malenkoniosa, / Triste eta 

dolorosa / Dagaz zuen zaurthua. Gç 135. v. tbn. Bp I 148 y Urqz 8. Zure zauri saintien eta zure hiltze 

dolorusaren konsiderazionetan. Mercy 4. Sufritu zuela eriotze eta pasione dolorosoa. CatB 85. Bi berset 

dolorusik nahi dizüt khantatü. Etch 138 (tbn. en Casve SGrazi 120). Misterio dolorosoak. CatUlz 61. Doloros 

eta ümil horra be'nitzaizie, ez khexü izan. Mde Pr 131. 

dolorosa. (Forma de femenino). Ai Ama triste Dolorosia. Urqz 83. Bere Ama Dolorosiena. Ib. 15. 

doloroski, dolorosoki, doloruski. Dolorosamente, con dolor. Erioak hustegabe doloroski egotzirik 

(Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Gero "Iauna, ez naiz digne" dio dolorosoki. EZ Man II 49. "Domine non sum 

dignus" du / Erraten doloroski. EZ Eliç 58. Hanitxek tentazioner ihesi egitia txerkatzen die, eta hetara 

doloruskiago erorten dira. Mst I 13, 3 (Ch dohakabekiago, Ol gogorkiago). Phüntü hartan heiagora / Kabalek 

büria gora / Eginen die azkarki, / Aihartüren doloruski. UskLiB 216s. Neskatilen onduan doloruski mintzo, / 

Desira kunplit eta haientzat akabo. Etch 686. Goiz hartan beren martirien ehortzeta geldiki, doloroski, handizki 

haien aitzinean iragaiten zelarik. Mde Pr 292. 

doloroso. v. doloros. 

dolortu. v. doilortu. 

doloztura. v. tolestura. 

dolu (L, BN, S, R; Urt I 219, Ht VocGr 351, Lar, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq /dólü/; 

Gte Erd 254. Pesar, dolor; arrepentimiento. "Duelo, pesar, dolor", "pesadumbre, dolor, molestia" Lar. "Deuil 

(BN, S), chagrin, regret, douleur morale, repentir" Dv. "Dolu eta bozkario, mundu huntako goiti beheitiak (BNlab), 

orai oroen dolu handia beita haren hain gazterik juaitia (S)" Gte Erd 254. Leiçarraga (Decl a) 7v) lo da 

como equivalente suletino de urriki. v. damu, dolumen. Tr. Propio de la tradición septentrional, y más 

frecuente en textos bajo-navarros y suletinos. Se encuentra tbn. en Iztueta (dulo) y en algunos autores 

meridionales de la 2. a mitad del s. XX. En DFrec hay 11 ejs., septentrionales. 

Bekhatuiez ukheiteko bide dudan doluia. E 23. Eta zorrotzki gogoa beza eia egiazko dolu bat duenez bere 

bekhatuéz. Lç Ins B 3v. Ezen dolu gabe dirade Iainkoaren dohainak eta bokazionea. "Sans repentance". Lç Rom 

11, 29 (He urriki gabe, Dv urrikigabeak, Bibl damu gabeak). Hirriz eta doluz nahastatua. EZ Man I 119. Zure 

amorioaren galzeak dolu eta dolore gehiago emaiten ezpaderaut. Harb 372s. Atsegindasunaren fina eta ondorea 

atsekabea da, eta dolua. Ax 356 (V 236). Jan phorru, gero dolu. Saug 45. Emaztea hartzen duenak ezkont-sari 

hutsagati, biharamuna du dolu-eguna, gaitz darraikonagati. O Pr 136. Zer damu eta dolu, zure begitarte eztiaz 

eta emeaz sekulakoz gabetzea. SP Phil 56 (He 58 damu miñ). Bere burua largatzen zuela damura eta dolura. Ib. 

184. O egun triste, o bethi / dolutan aitekena. Arg DevB 165. Horra jadanik segitzen dik / Gloriak hire dolua. Gç 

104. v. tbn. Bp I 154. Dolua eta penitenzia publikoak. CatLav 454 (V 212). Dolüreki mengua zienian ere 

khorpitza sokhoritzen zien. Mst I 18, 3 (SP damu zuten, Ip phenagarri zeien). Hiri guzia yarri zen dolurik 

minenean. Lg I 259. Dolia eta ürrikia piztü konfesatzeko aitzinxian. CatLan 143. Dolüz ere bihotza zathizkatürik. 

Egiat 174. v. tbn. Monho 112. 

(s. XIX). Higuindu behar da bekhatu iragana, dolu minekin hartaz erregret izan. Jaur 192. Eta ene plentetzaz 

hek kasetak egin / eta nihau ezari, dolüz, libertatin. Etch 186. v. tbn. Arch Fab 175. Yauna, dio, iragan da / 

Nigarretako denbora, / Eta dolua alferra da. Gy 214. Harat eraman zaio, dolu minenean, / Gorphutz beharko 

dena egun batez piztu. Hb Esk 200. v. tbn. SalabBN Mt 9, 15. Gaitz handi, bazter guziak doluan ezarri zituen 

batek. Elzb PAd 16. Morde Desault hasi zen anhitz dolurekin, estatu hartan ikhusten zuen printzea sendatu 

nahiz. Elsb Fram 114. Ahaidetan beretan / labur da dolua. Zby RIEV 1909, 107. Eta khiristiak dolü handitan 

etxe saintia galdüz. Ip Hil 138. Dantza jende gazteen garbitasunaren hobia dela, zeruaren dolua, ifernuaren 

bozkarioa. Arb Igand 143. 

(s. XX). Hain berant hasirik zuela bere dolu guzia. Barb Sup 63. Amaren doluz hantik / ari ziren orroz. 

Etcham 232. Dena urriki ta dolu, zatozte zelai hoitarik. Iratz 100. Bai, dolu handia da, eta uharka nigarrez 

artzeko egunak ditugu. Lf Murtuts 11. Auzoak lagundu zion alargun naigabetuari bere doluan. NEtx LBB 185. 

Guziak ginen doluan jarri / hain ginenak lorietan. Mattin 80. Ez dezagun eduki horrenbertze dolu. Xa Odol 168. 

Euskal-herria dolutan dauka zure galtzeko malurrak. Ib. 144. Orduko dolu eta kejakizunak ukitu nahi nituzke 

gaingiroki. MEIG VII 37. 

(AN-erro, L, BN, S ap. A; SP, H), dulo. Luto, duelo. "Doluzkoa, de deuil. Doluzko arropa, robe de deuil" SP. 

Egun berriz dakuskigu / direla alegeratzen, / ezen dolu beltza dute / argitara mudatzen. EZ Noel 111. Zeren 

nola iadanik etxeko andre izan baitira, eta alhargun-dolua iragan baitute. SP Phil 332. Ezteietan eztei arropak 


mende. 

344


iauntzten tu, eta doluzkoak ahukhuetan. Ib. 331. Ibilli bestiturikan / Dolu gisa batetan. Arg DevB 61. Doluko 

ornamentak. CatLav 378 (V 183). Eta iragan zirenean doluko egunak, Dabitek hartu zuen bere emaztetzat. Lg I 

305. Batzuek dulo edo lutoak dituztelako. Izt D 87s. Duloz janzia irten zan. Izt C 462. Aphaiñdura laster doluak 

diduri. Gy 266. Maria Antoanetek hartu zituen doluzko arropak. Elsb Fram 112. 

- DOLUAN. Lamentándose de. (Con dativo). Aldiz nik jaten neron arthuri dolian. 'Il n'avait que regret du 

pain que je lui mangeais'. Etch 176. 

- DOLUAN SARTU. Afligirse. Begitarteak ilunik / Doluan dire sartu. Monho 66. Eliza doluan sartzen da 

urthe oroz. Jaur 364. Utziz pozkarioa, doluan sar adi! Elzb Po 189. 

- DOLU HARTU. Arrepentirse. Zeren dolu hartzen baitute bere bekhatiez. Tt Arima 27. Eskümüka erazi dian 

bekhatiaz dolü hartü, Hartzaz züzen egin edo eman berme hon bat. Bp I 116. Bekhatiaz dolü hartzeko. Bp II 128. 

(Con dolu det.). [Arimak] sentizake ifernua, / Munduan delarikan: / Hartu ondoan dolua, / Badu 

bekhaturikan. Arg DevB 5. Harzen ditugu doluak / Egiñ tugun guziez. Ib. 217. 

Apenarse; lamentarse. Elementiek eta natüra güziak dolü hartü, bere kreazalia hilzen ikhusirik. Bp I 143. 

(Con dolu det., con adj., etc.). Zure hiltzeak tristetu / zuen mundu guztia. / Argizagi berek zuten / hartu dolu 

handia. EZ Noel 111. Kreaturek hartu zuten / haren kausa dolua. Ib. 98. Harrokak arrailtzen direnean [...] 

Jesusen heriotzeaz dolhua hartu nahi balute bezala. Lap 261 (V 118). Lokartu zen nolazpeit afera. Buluziak 

zirenek dolua hartu zuten. HU Zez 47. 

Hacer duelo. Erregeren manuz Ejiptoar guziek dolua hartu zuten hiruretan hogoita hamar egunez. Zerb 

IxtS 30. Eta dolua hartu zuen berehala, zurdazko soineko batzu jauntzirik, ohi zen bezala. Ib. 26. 

- DOLU-EGILE. Compasivo. Hantik dirade arima ederrak honki egile, berzeren minari diradianak dolüegile. 

Egiat 265. 

- DOLU EGIN. a) Dar pena, apenar. Mundu hontarik partitziak eztrauzu dolu eginen. Tt Onsa 149. Treina 

bazoan orai pufaka, emeki, emeki, handik urruntzeak dolu egiten balio bezala hari ere. Barb Sup 48. Toki 

gizenaren uzteak ere dolu egiten eta. Barb Leg 124. Berrehun liberako haren emaiteak dolu egiten zioten. Lf 

Murtuts 19. Nik aiekin egon bear / -orrek dit egiten dolu. Mde Po 42. "Dolu egiten zakon adin hartan hala 

izaitea (BN-lab)" Gte Erd 254. 

b) Tener compasión, compadecer. Zuñ ekharriago beita bester dolü egitera eziez bere büriaren khexa 

erazitzera. Mst I 24, 2 (SP damu geiago baitu, Ch damuago baitu, Ip haboro ükheitez, Ol geiago atsekabetzen, 

Leon bihozmin gehiago). Kapitainak yoan ziren beren zaldiak harturik, / nigar egiten zutelarik andereari dolu 

eginik (BN-ciz). A EY IV 176. 

c) Añorar, echar de menos. Adio Ahüzki eta Nabolegi, / Dolü egiten deiziet Lakharsorhoreki. ChantP 46. 

- DOLU-EGINGARRI. (Lo) que causa pena, digno de compasión. v. dolugarri. Halaz gaizkitze hunetan / 

Nun alabain' ezarri, / Dolu-egingarri. O Po 30. Errespetuz bethea izan zen Errege eta Erregina, hain dolu 

egingarriak zirenen alderat. Elsb Fram 93. Ala baita dolu egingarri amodioetan dena, / beti penaz baiteramatza 

gauak eta egunak (L-ain). A CPV 380. 

- DOLU(A) EKARRI. Llevar luto. Ezkonduaren ganberako jendék dolurik ekhar ahal dirote, ezkondua hekin 

deno? Lç Mt 9, 15. Ezpadeza haren hilziaren dolia ekhar eta eduki bere bihotzian. Tt Onsa 112. Alharguntzako 

dolua ekharri ondoan. He Phil 334. Ahukuetan berriz, [tresna] dolukoak. He Phil 333. Ama galdu zuen hogoi eta 

hirur urthetan, eta dolua ekharri zion hirur urthez. Hb Egia 67. Ni hiltzen naizenean / ez egin nigarrikan, / ez 

ekar dolurikan. JanEd I 132. 

(Con determinantes). Ezen urratu beharko sarri duen munduak / Aitzinean ekharriren ditu bere doluak. EZ 

Man I 77. 

- DOLU-ERAGINGARRI. Lamentable, que causa pena. Bena, elas dolü eragingarri da eztezazün hobeki 

enplega thenpora. Mst I 23, 5 (Ip zer damia, Ol au miña!, Leon ondikotz). 

- DOLU IZAN (BN, S ap. Gte Erd 74 y 254; H). (Trans.). a) Lamentar; arrepentirse (de). "Dolu dut zu ioaiteaz, 

je suis chagrin de votre départ. Dolu dut eriez, j'ai compassion des malades" H. "Ez dut dolurik piaia hori eginik 

(BN-arb)" Gte Erd 74. "Irabazkunek ez dute dolu (BN-ciz), dolu dizit hori eginik (BN-ciz), dolü düt hori eginik 

(S), ez du dolurik (BN-lab), dolu duzu herria utzirik (BN-lab-arb)" Ib. 254. v. DAMU IZAN. Tr. 

Documentado desde Dechepare en textos septentrionales. 

Dolu dizit eta damu zure kontra eginaz. E 41. Eta dolu ukhen baduk bertan oro barkhatu. Ib. 33. Zazpitan 

egunean itzultzen bada hiregana, dioela, Dolu diat, barkhaturen draukak. Lç Lc 17, 4 (He, Dv, Oteiza, Ker, IBe 

e IBk damu dut (det, dot, diat), TB urrikalzen naiz, Ol garbai nauzu, Leon urriki duela). Falta eginez barrenean, 

Iainkoagatik, damu eta dolu izaitea. Ax 196 (V 132). Igarenez dolu duzula eta desplazer duzula. Tt Onsa 172s. 

Zien bekatiez dolü üken behar düzie. FPrS 6. Dolu dut ene bekhatuez. Gç 104. Bihotzetik dolü dizüt zure khexa 

eraziz. Bp I 136. Bere bekatiez dolü lükeenak zeren galaazi dakoten bere huntarzüna. CatLan 146. Mündian niz 

(diozü) jendiareki bizi, dolü düt hartan nihauren berheztia. Egiat 166. Damu dut eta dolu Zu ofensatuaz. CatLuz 

41. Ükhenen dü haien pharkamentia, orotzaz ontsa dolü badü. UskLiB 84. Bestela sarri düzie / Zihaurriek dolü 

ükhenen / Zeren beitütüzie / Biziak galdüren. Mustafa 56s (ap. DRA). Hogei eta bidenin ezkuntüz dolü nin. Etch 

180. Hortaz dolurik eztiat. Gy 245. Girixtino berriek ez dezatela dolurik ukhan beren bihotzak zuri emanik. Laph 

203. Ala dolu baitut ezin aurkhitzeaz egun fidelen bilkuian. Arb Igand 181. Dolu zuen Español begitarte beltza 


mende. 

345


joaiterat utzirik, bi musu hari eman gabe. Barb Sup 64. Bizkitartean, gisa batera, hartaz dolu ere zuen. Barb Leg 

138. Bainan dolu dut, baitakit egin dutala bekatu. Iratz 101. Dolu zuen mutikoa polizaren jauregirat eremanik. 

JEtchep 116. Bere izaiteari dohakon tokia atxikitzen duenak, ez duke dolurik. Ardoy SFran 64. Laborari gaztea, 

/ ez ukan dolurik. Mattin 86. Ütz ditzagün hüllantzera: / Badükie bai dolü... Casve SGrazi 134. 

Gero [arrangura horiek] dolu ditinat. JEtchep 71. 

b) (Con aux. tripersonal). Compadecer; sentir dolor por. Lurra xuri, gogoa belz. (Hil ehortzia mihisiaz 

estalirik xuri, eta dolu deraukanaren gogoa belz, ilhun eta triste). Saug 134. Bena ere eztüzüla dolürik zure 

khorpitzari eta arimari, bihuatz zer nahi beita thürbürarzünetara eñhe gabe Jinkuaren gloriagatik. Mst III 35, 3. 

Elhestan ari zirelarik erran zereioan larrü apaintzaliak dolü zereioala haurrik etzialakoz. Egiat 275. Eni dolü 

zeitala erakasten beitzin. Etch 178. Andere ura hirus düzü: zuri ezteizügü dolü (S). In ADonostia RIEV 1927, 

700. 

- DOLU-KAPA. Capa de luto. Dolu kapa luze bat josi omen zioten eta aitaren hil-kutxaren ondotik joan zen 

elizaraino. Othoizlari 1955, 46. 

- DOLUZ. Compadeciéndose de. (Con dativo). Kundenatzen tü eztiki, nahiz korrejierazi, / Nigarrez 

daguelarik her dolüz bihotzeti! Etch 514. "De miedo. Ore biziari dolüz ihesi behinzan juan, huiste de miedo 

de perder tu vida (Arch ms.)" DRA. 

doluarazi. "Faire repentir" Dv. 

doludun (Urt I 219, Dv, A). 1. "Qui a du repentir; qui porte deuil" Dv. "(El) arrepentido" A. Doluduna 

minean serorak segitzen. Hb Esk 203. Jende guzia beltzez bezti dabila, salbu xapelak, ezen hemengo doludunek 

xapel xuriak dabiltzate. Prop 1876-77, 451. Harekin gorritzen dituzte etxeak, bai eta ere jendeek begithartea 

doludun direnean. Prop 1883, 28 (Dv 'quand ils sont en deuil'). Erran ditake bazela iragan larunbatean 

Uztaritzeko elizan etxe bezenbat doludun. HU Aurp 169. 

2. Clemente, compasivo. Ah ontarzunduna! Ah doluduna! [='clementísima'] Ah dulze Berjin Maria! Mdg 

159. 

dolugarri (BN, S; SP (sin trad.), VocBN, Dv, H, Hb y Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq (dolü). 1. "Digne de pitié" 

VocBN. "Déplorable, regrettable" Dv. "Regrettable, digne de compassion. Ai eta zer gauza dolugarria! Ah! quel 

sujet de chagrin, de regret! Dolugarri da gabezia, la pauvreté est digne de compassion" H. "Digno de piedad. 

Dolügarri düt (Sc), le compadezco [...]. Dolügarri nükezü, ezpaniz joaten ahal (S), sería yo digno de compasión, 

si no pudiese ir" A. "Pitoyable" Lrq. Ogen gabia dolügarriago zaio eziez püxanta. Mst III 54, 6. Ikhusten 

düzie zonbat emazte hau ta haur gaxo hek diradian dolügarri. Egiat 158. Malerus den zortia / ezteia guretako, / 

eta gü dolügarri / zeren giren hebenko? Xarlem 998. Etzatekin dolügarri kuntrolür jauna, / Behar ükhena gati 

kuntrolatü papera. Etch 274. Haurño hori dolugarri da, bere ait-amak galdurik. VocBN 196. Dolügarri zira 

emazte güzien artian, eta dolügarri düzü zure sabeleko frütia Jesüs. Ip Hil 258. Gau da pousu dolugarria / 

bertze guzien gainetik. A Aezk 236. Frantses populua da / orai dolugarri. Etcham 135. Dolugarri, langile / 

federik gabia! Ib. 182. Hil hau zien dolügarria, / Haiñ beitzen maithagarria. Casve SGrazi 56. 

2. "(Sc, R-uzt), motivo de arrepentimiento" A. 

- DOLUGARRIZKO. "Qui appartient à ce qui cause du repentir, des regrets, de la peine. Dolugarrizko bizitze 

bat darama, il mène une vie déplorable" Dv. Bera jartzen da lurrean eta dolugarrizko kantu bat emaiten du. 

Ox 38. 

dolugarriki. "Regrettablement, misérablement" H. En DRA se encuentra "Doluki, miserablemente (H)", en 

realidad dolu (-garri) -ki, según la ordenación de derivados en una misma entrada adoptada por Lhande, de quien 

seguramente lo toma DRA. 

dolukor (S, R-uzt). Ref.: A; Lrq (dolü). "Propenso a arrepentimiento" A. "Qui change d'avis aisément" Lrq. 

dolumen (S; Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq (dolü). 1. "Repentir, dolümen, bihotzmin, ürriki" Gèze. 

"Componction" Dv. "Dolumen handireki, avec grand regret" H. "Penitencia" A. "Regret" Lrq. v. dolu. 

[Bekatü] igaranez dolümen haur erakats izozie. FPrS 32. Orhit zite zure bekhatietzaz dolümen eta bihotz-min 

handireki. Mst III 4, 2. Gizon pherestü batek, dolümenian sartzeko eta nigar egiteko aski beharrüne edireiten dü. 

Ib. I 21, 4. Dolümen ezinago handireki bere bekhatiez. Mercy 6. Honki ezazü bere bekhatien dolümenaz. Ib. 24. 

Hetzaz dolümen handi baten hartzera iseatü. CatLan 163. Hara zertako denbora luzez gure bekatien dolumena 

eta orhitxapena goguan atxiki behar dugun. AR 113. Bekhatiez orhitü eta haiez egiazko dolümen bat konzebitü 

onduan. UskLiB 100. Jinkua ofentsatüz dügün dolümena. CatS 84. Hil zen dolümenezko eta khiristitarzünezko 

sendimentü hobenetan. Ip Hil 152. 

Dolor. Auzoko zakurraren pleinua entzun lukeenak aise sumatuko zuen [herio beltza], hain zen dolumenez 


mende. 

346


bethea. Lf Murtuts 47. Dolümen handitan herria / behar diküzü ezari. Casve SGrazi 118. 

2. "(Sc), compasión" A. 

dolumin. Dolor, pesar. Cf. s.v. dolu ejs. de dolu min (sust. + adj.); cf. tbn. H y Hb ap. Lh: "Dolu mina, grand 

deuil". Etxe guziak doluminetan ziren. HU Aurp 86. Halere berdin falta daite / zoriona / Eta etor uste-gabeko 

/ dolumina. Etcham 94. Nevadako eskualdunen artean dolumin haundia egin dauku yakitean Batixta [...] hil 

dela. Zub 61. Bihotza doluminez dauka bekatoreak. Lf ELit 116. Aieneka an, maite-kantak kantari aruntzago, 

dolumiñ-eresiak onuntzago. "Desesperadas endechas". Berron Kijote 139. Luza dezaket nahi adina orduko 

doluminen andana. MEIG VII 39. 

Condolencia, pésame. "Doluminak igorri, biali, enviar el pésame" DRA. Gure ohorearen dolumin zinezkoa 

deremotela herritar irakurtzale guziei Eskualdun Onak. HU Aurp 146. Ene doluminak eman iezaiozu Praud-i. 

Mde Pr 303. Danak beren lagun Anbrosiori, dolu-miñak eman-ta, agur egin zioten. Berron Kijote 162. En 

DFrec hay 18 ejs., 11 de ellos septentrionales. 

dolutiar. Pesaroso. Jendea harritu-eta bere ziminokeriez Rusiaren nausia itzuli da bere sort-herrirat. New- 

Yorken ez du dolutiar hainitz utzi. Herr 20-10-1960, 1. 

dolutsu (SP, sin trad.). "Lleno de pesar, pesaroso, afligido (Arch ms.)" DRA. Esparantza hartan bada 

Zeruraño plañua / Iongoikoari altxatzen zioten dolutsua. EZ Man I 128. Neure hobenez indazu urriki dolutsua. 

EZ Man II 72. Zagoan alhaba ixil ta dolütsü. Egiat 173. Xuka zozu, fereka, matel dolutsua. Iratz 160. 

dolutu (L-ain, BN-lab-ciz, S, Sal, R; SP (sin trad.), Lecl, Arch VocGr, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq 

/dolüce/; Gte Erd 254. 1. Arrepentirse; apesadumbrarse. (Usado generalmente con aux. intrans. bipersonal: 

dolutzen zait 'me arrepiento', pero cf. las formas no personales, p. ej. dolutua, '(el) arrepentido', etc.). "Se 

repentir" Lecl, Arch VocGr y Gèze. "Avoir du regret, du repentir. Dolutuko zautzu, vous vous en repentirez" H. 

"Regretter, changer d'avis" Lrq. "Egin hori; ez zaitzue dolutuko (BN-lab-ciz)" Gte Erd 254. v. damutu. Tr. 

Documentado, ya desde Dechepare, en textos septentrionales; es más frecuente en autores bajo-navarros y 

suletinos. Iustizian enzun baninz sarri ialgi ninzaten; / Haren faltaz hasi nuzu iaugitiaz dolutzen. E 233. Aizén 

bada orhoit nola rezebitu eta enzun ukhan duán: eta begirezák, eta dolu bekik. Lç Apoc 3, 3 (He egizu 

penitentzia, TB urriki zaite, Dv penitentzia egin, IBe damu zaitez). Eta khenduren diát hire kandelera bere 

lekhutik, baldin dolu ezpadakik. Ib. 2, 5. Iuratu ukhan dik Iaunak, eta etziaiók doluturen. Lç He 7, 21. Heure 

ahalaz ardiatsak kontrizionea, / Iaun ona ofensatuaz zein baita dolutzea. EZ Man I 22. Hobenak dietzadatzu 

barkha dolutuari. EZ Man II 75. O haurtxo maitea, (andre / dolutuak zioten). EZ Noel 76. Hain dolutu eta 

atsekabeztatu zen [...]. Ax 300 (V 200). Eta geldituko dira alde guztiz dolutuak, etsituak, deskonsolatuak eta 

desesperatuak. Ib. 607 (V 390). Zeinak bere arima doluturik ikusirik, hura alxatzen baitzuen hunela. SP Phil 

240. Bekatorer dolü dakien. FPrS 19. 2. bekhatü oroz dolü, 3. Apezari oro kofesa [...]. Bp I 67. Beldürrez gero 

dolü dakizün. Mst III 11, 2 (Ip dolü dakizün; SP y Ch urriki dakizun). v. tbn. AstLas 17. Erre erazi ükhen dük / 

Bordeleko hiria, / Bena dolütüren zaik, / Jüratzen diat fedia. Xarlem 454. Dozepareki huna jitia / Behar zaik 

dolütü. Ib. 418. Ontsa goberna hadi, / ez zauk dolutuko. Balad 216. Jente hunak, otoi, / leku egizie, / edo bestelan 

bertan / doluturen zaizie. AstLas 39. Dolütürik egin zien lanaz. UskLiB 237s. Egun behar zaik dolütü / Hiria 

huntara jitia. Mustafa 42 (ap. DRA). Hurren laur laurdener dolutzen zaie ere. Gy 203. Etzitiala jin harzara 

nigana, / Bestela / Gogua / Dolütüren zaizü, amoros gaxua! ChantP 54. Ez, ez, etzitadazü dolütü zureki 

espusatzia, / Ez eta ere dolütüren bizi nizano lürrian. Ib. 190. Hetaz oroiturik / Gauden doluturik, / Umiliaturik, / 

Etsenplu arturik. Bordel 189. Hetaz etsenplu hartzeko, / Kostuma txarrak uzteko, / Ez zauntala dolutuko. Oxald 

in Ox 190. Biharamun goizekotz ene gizona dolutua dago abiaturik. Prop 1884, 35. Bekhatü eginez dolütürik. Ip 

Hil 48. Bekhatore dolütiaren bihotzian. Ib. 30. Etxea arthatzen baduzu, / Tresor handia hor duzu, / Eta doluturen 

ez zaitzu. Arb Igand 27. Hun-hartü zian gure galtua, bena bertan dolütürik, ützi güntian. Const 13. Han izaitea 

ez zait dolutu. Mde Pr 54. Dolutua erranaz. Larz Senper 84. Hunartino, Gaztanbide, / etzitak ez dolütüko / Jin 

nizalakoz horien / hirekilan ikhusteko. Casve SGrazi 164. Etzitak eni dolützen / heben herrian egoitia. Ib. 90. 

2. "(R), compadecerse" A. 

3. Dar pena, provocar compasión. "Avoir compassion. Dolutu natzaiko, il m'en a eu pitié" H. 

- EZIN DOLUTUZKO. "(BN, S), dont on ne peut se repentir" Dv. 

domadore. "Domador" Lcc. v. hezle. En DFrec hay 2 ejs. 

domagaitz. Indomable. Zeiñéki subertzen baita yago gorputzaren ásto domagaitza. LE Matr2 84. 

domaia. 1. Lástima. Domaia da ez baititut 30 urthe gutiago! Larz Iru 24. 

2. v. DAMU-DOMAIA(K) (s.v. damu). 


mende. 

347


domatu (-au V-gip; -du Lcc). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Domar. "Desbravar. Domauta eukazen 

dozenerdi bat lioi. Ez zan erreza bior aura domatzia" Etxba Eib. v. hezi. Esta potrorik ain domatuestaikeník, 

nola emastéki altiba. LE Prog 122. Kastigátzea ta domátzea [arágia] bárus. LE Matr2 84. Eureen gorputz 

atseenak ta gitxi domaubak gaiti. fB Olg 118. Domau bazenduz, ezi bazenduz txikijak zirianian. fB Ic I app. 28. 

Geure gorputz ezi gaistokuak dometako. fB Ic III 265. Deabruak baino libreago zirenak hain domatuak. Lasa 

Poem 117. 

2. Doblar(se). "Flexar. Atzeruzka domatzen da lurrerañok" Etxba Eib. Txopo gaixue domatu dabe, / ostruak 

zimeldu zaizko. Noe 75. 

domatzaile. "Domatzallia, domador, debelador. Zesar Augusto, Kantabriako lurren domatzalle izentatzen dabe" 

Etxba Eib. 

? domea (det.?). "Cada un casero y vecino de ellos con sus carros y bueyes uncidos con grandes regocijos y 

fiestas de domeas y cantares y músicas" IC II 49. 

domeka (V, G-azp-goi-nav; Lcc, Mic 10, Lar, Añ, VocCB, Dv, H), domeeka (V-m-gip; Mg Nom 67), domeika 

(G-goi). Ref.: A; EI 337; Iz ArOñ (doméeka), Als (astelená), UrrAnz (astélena, dómekia); Ond Bac 403; Etxba 

Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. Domingo. Cf. el antropónimo femenino Domeka (V arcaico sg. A), tbn. 

usual en Navarra en la Edad Media: Domeca Semeroiz (Ororbia), Domeca Navazco (Gascue), etc., (cf. tbn. 

Domicu Esparça en Guenduláin), pecheros de la Orden de San Juan, s. XIII (TAV 2.1.7). En puntos de G-azp se 

emplea exclusivamente en exprs. del tipo de San Inazio domeka, donde domeka se refiere al domingo siguiente 

al día de S. Ignacio cuando éste no cae en domingo. v. igande. Tr. Documentado ya en el alavés Lazarraga, es 

propio de la tradición vizcaína; hay tbn. algún testimonio aislado en Guerrico, en textos guipuzcoanos de Moguel 

y D. Aguirre y en N. Etxaniz. En DFrec hay 9 ejs. 

Domekaan etorriko naiz. Lazarraga 1172r. Domeketan da Eguzari guardetakoetan. Bet 11. Eguasten, zapatu 

da domeketan. Urqz 58. Domekan juaten jakaz / txalupen jabiak. DurPl 77. Zegaitik igaro eban Eleisa Ama 

Santiak jaiegun au Domekara edo Igandara [sic]? CrIc 62. Adi zaite zelan emon dozuzan Jaiak ta Domekak. Añ 

EL 1 129. Igande edo domeka egun batean. Gco I 172. Domeekan dantzan egitia. fB Olg 158. Gurean bardin dira 

egunak ta gabak, / Domekak, jaiak eta astegun diranak. AB AmaE 262. Domeka jaietako lan ori galerazteko. 

Eguzk GizAuz 159. Domeka arratsalde baketsuen bat izango zala ta nago. Alzola Atalak 93. 

v. tbn. Cap 12. VJ 13. ZBulda 13. Arz 23. Cb CatV 43. Mg CC 233. Mg CO 289. Astar II 228. CatLlo 7. CatBus 

26. Ur MarIl 4. Azc PB 78. Itz Azald 115. Ag Kr 119. Echta Jos 242. Ag G 249. Noe 74. KIkV 79n. AEF 1930, 

14. Enb 138. Kk Ab II 62. SM Zirik 73. Bilbao IpuiB 179. Akes Ipiñ 32. Erkiag BatB 116. NEtx LBB 58. 

Etim. Del lat. dominica. 

domekatar, domekar. Dominico. v. domingotar. Domekatarren soñekoa artu ebela-ta. GMant LEItz 61. 

Medinako Fray Bartoloma domekarrak Inkisiziora salatzen. Gazt MusIx 57. 

domentxa. "(V), variedad de manzana" A. Erreten sagar mueta asko, berazak, gazaminak, urtebetiak, 

domentxak, kurkubietak, gorrigarratzak, abapurubak. Mg PAb 104. 

Dome Saintu. v. Domuru Santu. 

domestiko. Miembro (familiar o criado) de una casa. Baldin Aitafamiliá bera Beelzebub deithu baduté, 

zenbatez gehiago haren domestikoak? "Ses domestiques". Lç Mt 10, 25 (He, SalabBN, Leon sehi, TB, Dv, Ur, 

Ol, Or, Ker, IBk, IBe etxeko, Ip manüzpekuak, Echn etxeko mutilak, Samper etsekoak). Dagiegun ungi guziei, 

baina prinzipalki fedeko domestikoei. Lç Gal 6, 10. Non Iainkoaren diszipulu domestiko egin baikaitezke. Lç Ins 

C 3r. Bere adeskidez eta bere domestikoez egun batez interrogatu izan zen. Tt Arima 109. 

domina (V), dominu (Lar, Lh), domino. Ref.: A Apend; Etxba Eib; Totor Arr (dómine). Medalla; cierto tipo 

de escapulario. "Nómina, reliquia en que estaban escritos los nombres de algunos Santos, domiñua" Lar. 

"Dominu (H), reliquaire" Lh (pero no lo encontramos en Harriet; tal vez errata por Hb). "Domiñia urrezko 

katiagaz bialdu detsa andrageixari" Etxba Eib. Bere domiñuz edo medallez S. Franzisko Xabier-ek egin 

dituen milagroen artean. Mb IArg II 309. Zidarrezko domiñak paparretik [...] dingilizka. A Txirrist 73. Domiño 

edo medalla bat eraman oi zuan lepotik zintzilika. Itz auek zeuzkan ezarririk domiño artan: "Christianus sum". 

Inza Azalp 11. Urrezko dominaz sariztua. Enb 121. Emonda urrezko domiña. Ib. 123. En DFrec hay 5 ejs. de 

domina y uno de domiña. 


mende. 

348


Etim. Préstamo románico; cf. esp. nómina. 

dominant, domenant. Dominante; que se impone. Zure pasione nausiena edo dominanta. He Gudu 102. 

Eta domenanta profetak üdüri. Etch 552. 

dominatu. Dominar. Ez dominatzen dugulakotz zuen fedearen gainean, baina zuen bozkarioaren aiutazale 

garelakotz. Lç 2 Cor 1, 24 (He, TB nausitzen, Dv nausitasunik erabiltzen). Superiorék domina dezaten. Lç Ins G 

8r. Etzei ignoratan nazionetako prinzipek sujetatan teila beren iriak, eta beren andienek dominatan teila 

inperiorekin. Hual Mt 20, 25. Dominatzen dü mündia. Xikito 11. En DFrec hay 8 ejs. 

dominatzaile, dominazale. Dominador, gobernante. Israelen dominazale izanen dena. Lç Adv ** 3r. En 

DFrec hay 5 ejs. 

dominazio, dominazione. 1. Dominio. Nola Legeak dominazione duen gizonaren gainean. Lç Rom 7, 1 (He 

nausi dela, Ol nagusi zaiola, Bibl dela gizonaren jaun). Hanbat hilén nola bizién gainean dominazione duenzát. 

Ib. 14, 9. Halaber duán hik gure gainean dominazionea eta gobernamendua. Lç Ins A 3r. En DFrec hay 5 ejs. 

2. + dominazione, dominazino. Nombre de los ángeles del cuarto coro. Nahiz biz Tronoak, nahiz 

Dominazioneak, nahiz Prinzipaltasunak, nahiz Puisanzák. Lç Col 1, 16 (He dominazione; TB inperioak, Dv 

nausite, Ol Yaun, Ker, IBk, IBe Jaun, Bibl Jaurgo). Trono ta Dominazioen izenean. Cb Eg III 267. Aingeru 

Dominazioen Jauna. Cb Just 156. Aingeru, Arkanjelu, Tronu eta Dominazione. Brtc 262. Aingiruéki, tróno ta 

dominazioéki. LE in BOEanm 805. Tronu eta Dominazioneen izenean. JesBih 458. Dominazionek adoratzen. 

UskLiB 45s. Dominazinoak edo Angeru menpetzalleak. Itz Azald 75. 

dominene. "Domineneak (L, BN), los salmos penitenciales que reza el pueblo en el cementerio, el día de 

Animas" A. 

domingotar. Dominico. v. dominiko, domekatar, dominikano, dominikar. Esan zion oraindik 

Domingotarrak. Aran SIgn 60. Areopagitaren eta Domingotar alemanen bidetik doa. Or QA 156. 

dominikal. 1. (Oración) dominical (i.e. la referida al Señor). Orazione dominikalak [= 'Padrenuestro'] sei 

parte. Lç Ins E 4r. Onsa konsidera eta examina badezagu Orazione dominikala. Tt Arima 18. Othoitze 

Dominikala deitzen dügüna, erran nahi beita Jaunaren Othoitzia. CatS 66. 

2. Referente al domingo. Kalendrera, Bazko noiz daten, ilhargi berriaren eta letra Dominikalaren 

ezagutzeko manerarekin. Lç Cal a 1r. 

dominikano. 1. Dominico. v. domingotar. Dominikano Fraide gaixto. Tt Onsa 121. Aphez Dominikano 

bati eman zion bere arimaren artha. Laph 92. Dominikanoen ordrian. Ip Hil 43. Elizakoak ukan zituen Etienne 

dominikano baten gandik. Lf ELit 249. Dominikanoen komentuan. Ardoy SFran 99. San Tomas Dominikanoa 

zen. Zerb IxtS 106. 

2. Dominicano, de la República Dominicana. Alan erakutsi eben / Dominikanoak, / beti beti goitu ta / baltz 

Haitianoak. Azc PB 207. 

dominikar, dominikotar. Dominico. v. domingotar. Domingogandik Dominikarrak, Frantziskogandik 

Frantziskarrak. Inza Azalp 8. Agustindarren eta Dominikarren arteko lixkarrak sumitzenago. Gazt MusIx 57. 

Dominikotar jakintsu au doatsu egiteko. Alzola Atalak 135. 

dominiko. Dominico. v. domingotar. Beste Relijioso Dominiko, Teolojiako Maisu fama andiko batek. Cb 

CatV 67. Fr. Manuel Vicente Echevarri, Dominikoa. Izt C 468. Dominiku bat bere konpesoretzat artu zuan. 

Aran SIgn 58. Bi praile dominikok. Eguzk RIEV 1927, 426. Bere adiskide Aita Rocco dominikoa zuela lagun. 

MEIG I 76. 

dominikotar. v. dominikar. 

doministiku (V-gip, AN-gip), dominixtiku (G-azp), doministikun (V-ger), dominixtekun. Ref.: Lek AEF 1924, 

8; Garate 5. 


mende. 

a Cont RIEV 1935, 349; Iz ArOñ 123. 1. (Expresión con la que se contesta al estornudo de alguien; 

del lat. Dominus tecum). "Se dice al 1.º [estornudo] Jaungoikoa lágun; al 2.º dominístiku; al 3.º Jaungoikua 

lagun ta oinak arin" Iz ArOñ. Haurrak egiten du urtzintz bat, eta, kuxean, berehala, gizon xaharrak oihu 

egiten dio: "Dominixtekun, haurra!...". Barb Leg 24. Iru aldiz arrosoin eginen dik eta neork Doministikun


erraten ezpadio, aurra il ta orren arima infernura eramanen diat (B). A EY II 121. "Doministiku!" iñork esaten 

ezpadu. NEtx LBB 179. 

2. (V-gip, G-to, AN-larr), doministikun (V-gip), doministiko (AN-gip), domixtikun, domistiku (AN-5vill), 

goministiko (V-gip). Ref.: Echaide Nav 173; Asp Leiz; Iz ArOñ (góministiko), To (doministikube); Etxba Eib 

(doministikuna); Elexp Berg. (Sust.). Estornudo. v. usin. Txanton Piperren domixtikunaren ondoan egongo 

zan beste trasterien bat be. Bilbao IpuiB 250. Domixtikun bategaitik izan zoan dan-dana. Ib. 251. 

- DOMINISTIKU EGIN (doministikun e. VocZeg 287). Estornudar. Zopari dominixtiku egin eta Andoniri 

soñekoa zipriztiñez bete zion. JAIraz Bizia 21. Egitekotan domixtikun, / eizu ortxe, kolkun! Bilbao IpuiB 254. Ba 

kontuz domixtikun egiteagaz! Ib. 254. 

doministikuka (V-gip ap. Elexp Berg), doministikoka, dominustekuka. Estornudando. Ikusten degunean 

ume bat zerbait berotasun daukana, urzinzaz edo domiñustekuka ari dala. Aran-Bago ManMed 225. Rapez 

beterik sarri / doministikoka. JanEd I 71. Ordu erdi daroiat doministikuka. Elexp Berg. 

doministikutxo, domixtikuntxu. Dim. de doministiku. Domixtikuntxu bategaitik kartzeleratu gure Txanton 

Piperri gaxoa! Bilbao IpuiB 249. 

domino. "(V-m, G-bet, AN-gip), cierto cesto grande en que caben como unas treinta cestillas de aparejos de 

besugos" A. 

domino. v. domina. 

dominu. v. domina. 

dominustekuka. v. doministikuka. 

Domisantore. v. Domuru Santu. 

domixtikun. v. doministiku. 

1 domu (V-arrig-ger ap. A). 1. "Capital de dinero. Ez korridurik, ez domurik eztabe ikusiko, molokot [= 

'bancarrota'] egingo deutse-ta" A. Seguran latiñe ikasteko irastea (pundatzioa) eta domua (kapitala) [...] 

Kanonigo zanak jarri zuan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 63. Zure domubaren etorrijak zenbatsu joten dozuz? Otx 75. 

Domu edo kapitalak, lan barik, eztakar irabazirik. Eguzk GizAuz 29. Domuari dagokion besteko irabazia emon 

bear yako. Ib. 100. Ba dut aski domu lêndanik egiña. Or Poem 529. Domu (dirutza) aren aldera lurrak erosi 

omen zituzten. Zait Plat 19. Lan errez ta domurik jarteke. Erkiag BatB 181. Domuak zer egingo leuke ba, 

langille ta emuts bulartsurik ez baldin ba lego [...]? Ib. 154. En DFrec hay 2 ejs. 

2. (V-ple-ger-m ap. A). "Coste de un objeto" A. Guztiak eztute nere maitearen begirakunetxo baten 

domurik. A Ortzuri 120. Liburu orren domua (prezioa) lau-bost pesetakoa bada. A Itzald II 80. 

- DOMU-BILTZE. Acumulación de capital. Ondasunetzazko lege aldatu ezin baten bidez domu-biltze guztia 

aberatsen alde zala. Eguzk GizAuz 27. 

- DOMU-ETEKIN. Renta del capital. Lanaren irabaziaz lez domu etekiñaz (errenteaz) bizitea. Eguzk GizAuz 

74. Domu-etekin ori gizarteari egindako mesedeen ordaña izan bedi. Ib. 74. 

- DOMU-GARAZKI. Acción o participación. Domu garazkien eta lanaren artean ainbanatuaz. Eguzk 

GizAuz 153. Beste ainbeste domu-garazki, bardiñean eta zozkeraz, sakeleratu begiz garatz-baltzuak. Ib. 154. 

- DOMU-GARAZKIDUN. Accionista. Lan garazkiok euroen jabeai domu-garazkidunen eskubideak 

bekartsoez batzar-nagusi ta beste arazo batzuetan. Eguzk GizAuz 154. 

2 domu (SP vEys, H). "Empeigne de soulier, gainsola" SP. 

domudun. Capitalista. Domukeria andiago ta domudunak gitxiago. Eguzk GizAuz 62. Domudunok lapur 

andi batzuk dira. Ib. 64. Domudun aberatsen alde egon dan estadua. Ib. 64. 

domukeria. Capitalismo (en sdo. peyorativo). Domukeria, kapitalismoa, da munduan nagusi. Eguzk 

GizAuz 61. Burrukari bi baño eztira geldituko: domukeri andia ta langille aldra izugarria. Ib. 62. Domukeriari 

zaplada ederrak emoteko beste biderik be ba-dago. Ib. 88. 


mende. 

350


Domuru Santu (V-gip), Domisantore (-th- Gèze, H), Dome Saintu (R), Dome Santore (S; Hb ap. Lh), 

Domesentore, Domia Sendore (Lander ap. DRA), Domine Saindorio (Sal), Dominisandorio, Domine Saindu 

(B), Domine Saindure (Dv (BN)), Dominusandorio (Ae), Dominu Santu (V-m, G-goi), Dominu santuk (G-to), 

Domi Sainthore, Domi Sentore (Arch VocGr), Domi Seinthore (Dv (S)), Domun Santu, Domun Santuru (V), 

Domuru Santuru (V), Domusanthore (S), Domu Santu (V-gip), Done Santore (S), Done Santuru (H (L)), 

Doniasantore (Foix ap. Lh). Ref.: A (Dome Saintu, Domine Saindorio, Domun-Santuru, Done Santore); AEF 

1924, 49; Lrq /domüs!anthoe/; Garate 6. a Cont BAP 1949, 357; AEF 1955, 164; Etxba Eib; CEEN 1970, 344; 

Izeta BHizt (Domine Saindu); Elexp Berg. Día de Todos los Santos. "A la fiesta de todos santos Done 

Santuru" Is 103v (166r Done sancturu). "Domuru Santu egunian, illdakoeri agertu bat eiten jakue, lotan diran 

lekuan" Etxba Eib. "Domine Saindu egunean hil-herrian biltzen gara" Izeta BHizt. v. Omiasaindu. Domi 

seinthoreren bi ondoko lehen igantetan. Bp I 26. Domi Sainthore bestako. Bp II 125. Domesentore. UskLi 174 

(ap. DRA). Domisanthore egünian. UskLiB 200. Doniasanthore Bestaz. CatS 110. Done Santore. Dv Lab (ed. 

1892), 132 (ap. A). Domuru-Santuru manturu, txarri andi bat il dogu. A. Abuztuko Andra Mari, Domu Santu ta 

Gabonetako aurregunak. KIkV 78n (KIkG 63n Santu guzti). Asentsio-letañetan andrak andra andi; domusanturuetan 

guztiak agiri (V-ger). A EY III 153. Biar Santa Maiña, etzi Domun Santu (V-gip). A EY IV 369. 

Domu-Santu biaramoneko / itun antze negargarri. EG 1956 (1-2), 15. Domuru santuru egunez. Erkiag BatB 40. 

Domu Santu edo Santu guztien eguna. Ker EMeza 779 (ap. DRA). Dominisandorio egunian baratu nintzala eri 

gripearekin. ZMoso 90. 

- DOMISANTORE-LILI (-th- S-saug ap. Lh), DOMESANTORE-LILI (S; -th- Foix ap. Lh, Alth Bot 3 A). 

"Artémise" Alth Bot. "Domesantore lili (S), chrysanthème de Chine, Chrysanthemum Pyrethrum" Zerb GH 

1933, 96. 

Etim. Para la presencia en su origen de un gen. pl. latino (sanctorum), v. PT 214. 

domutsu. Costoso. Lan andi domutsu onek markes jaunak diruaren diruz eragin ebazan. A EEs 1916, 111. 

Valioso, apreciable. Aihen domutsu hura, nork eman zaitzun burura / lurrean, ai! landatzea? (BN-lab). A 

CVP 133 (Azkue confiesa haber sustituido el balios del original por domutsu). 

domutza. Gran cantidad de capital. Ola ta lantegi andiak ipiñi ta erabilteko bear dan domutzea. Eguzk 

GizAuz 63. 

domuzkide. Participante en el capital, accionista. Ugazabakin batera langilleak be garatzean domuzkide 

izatea. Eguzk GizAuz 33. 

1 don (V-gip ap. Etxba Eib). Don (tratamiento antepuesto al nombre). "En tiempos de nuestros padres, las 

únicas personas a quienes en Eibar se aplicaba el don eran los sacerdotes y los médicos. Don Antonio, Arrateko 

abadia, eta Don Vicente medikua" Etxba Eib. Cf. doña. v. on, jaun. Tr. Usual en los textos meridionales (ya 

desde principios del s. XVI), tbn. se encuentra en algunos septentrionales, referido en éstos a personajes 

españoles, italianos, etc. 

Bizi baize eztok il Don Iakob (s. XVI). TAV 3.2.3. Donzelleari Lora ereitzan, / morroeorri Don Martin. 

Lazarraga 1179r. Don Leon Milango Arzipizpikua [...] Don Gazpar de Borja Kardinala. Harb 462. Agur D. Juan 

Xauna. Mic 13r (pero cf. ib. 12r (en la primera acot. del diálogo) Peru xauna y Joane xauna). Don Antonio 

Bicho bere illoba gana. SP Phil a) 2r. Don Bernardo Aldretek dioen eredura. ES 95s. Don Ferrante Gonzaga. Cb 

Just 19. Niri esaten deuste Don Juan Jauna. Mg PAb 55. Don Victor Munibe ta Arangurengori. VMg I. Gero nai 

izan degu / Don Karlos billatu. It Fab 210. Pasaia Donosti-aldekoan jaioa zan Don Blas de Lezo. Izt C 491. Don 

Alonzo de Fonseca, Toledako Arxapezpikua. Laph 91. Sazerdote bat Don Blas Pradere / Albisturko erretoria. 

Ud 144. Don Anjelen aurrean lotsatzen dalako. Apaol 48. Orduan bere doña Maria / don Iuanek eban gomuta. 

Azc PB 166. Astokillo esan ziran neri Don Pranzizko sendatzalleak. Ag G 124. Don Leon Olazarreta. --Don ta 

guzti? A Ardi 76. Don Manuel, begira zer egin didan zure mutil batek. Or SCruz 77. Don Enrike bera lenen zala. 

Bilbao IpuiB 82. Don Joxe Migel! Don Joxe Migel! NEtx LBB 172. Don Johan Jatsukoaren seme gazteenak. 

Ardoy SFran 309. Iñor izatekotan, don Galaor zala. Berron Kijote 32. Martin Lekuona zenak, don Manuelen 

anaiak. MIH 370. 

(Uso sust.). Itxirik ez jagokuzan Donok Abade, ta bene benetan Andikijak dirianai. Mg PAb 56. Ez dago 

Jaungoikuaren aurrian Donik, ez Doinarik. fB Olg 116. 

2 don (V-gip ap. Etxba Eib). Don. "Guzurrak esateko dona ekarri dau" Etxba Eib. v. dohain, doe. 

Sabiduriaren dona. El 90. Espiritu Sanduein donak dira zazpi. CatAe 66. Don xakitearna. CatSal 67. Espiritu 

saintiuaren graziez eta donez. CatR 27. 

dona (S ap. A; Lar, Dv, H). (Precediendo a un nombre propio). "Santa antepuesta al nombre" Lar. "María, 


mende.


Santa María, Dona Maria, andredena Maria" Lar. "Santa. Dona Maria, santa María" A. v. Andredena. Dona 

Madalen Pasisen bizitzean irakurtzen den bezala. Birjin 119. Haren jaiera dona Gertruderen alderat samurra 

et-amodiotsua zen. Ib. 281. 

(Uso sust.). Irakurtu ginuen [...] dona Eufraxiaren bizitzea; ta Dona hark egin zituen guziak orduan gogora 

zitzaizkidan. Birjin 212. Dona edo sainda bat ikhusirik gathoz. Ib. 543. 

donabatz (Bera). (Neol.). Iglesia. Creado por Arana Goiri en 1897, de done 'fiel' y batz (AG 1063). v. 

doibatz. Bere Donabatzaren beso inddartsubena ixateko autetsi ta bidalduba. AG 1352. 

donabera (G-to, B ap. A; SP, Lar, Hb ap. Lh, Dv, H), tonabera (SP). 1. (Pl.). "Donaberak edo tonaberak, les 

ténèbres, office de la Semaine Sainte" SP. "Tinieblas de Semana Santa" Lar. "Oficio de maitines por Semana 

Santa" A. Aste Sainduaren Donaberetan yotzen den tresna, karraka deitzen da. Izeta BHizt s.v. karraka. 

2. (Lar, VocCB, Dv, H (que cita a Cb)). "Lamentación" Lar (que parece ser la fuente, directa o indirecta, de 

todos los demás). Beti enzuten egon bear du deabru ta kondenatu guzien donaberak, adiak, negarrak. Cb Eg I 

227. 

donaberari (Lar, Hb ap. Lh). "Tenebrario, el candelero triangular de Semana Santa" Lar. 

donado (AN-ulz, B, BN-baig; VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H), donadu (L, BN, R; Aq (AN), Añ (AN)). Ref.: A 

(donadu); EI 70; Iz Ulz; Satr CEEN 1968, 189; Izeta BHizt. 1. Soltero; solterón. "Célibe" Aq 1107. "Celibato" 

Añ s.v. casandero. En Oroz Betelu, hijo soltero que se queda trabajando en la casa paterna (VocNav). "Donado 

hoiek ederki bizi dire" Izeta BHizt. Tr. Documentado en autores septentrionales desde finales del s. XIX; al 

Sur lo hallamos en Aresti. 

Behinere etzen ezkondua izan, hobea baitzen donado edo senthon bizitzeko! EGAlm 1897, 24. Donado edo 

senthon. Eskual 17-1-1908, 2. Maiz, donado zaharra, ase eta alfer. GH 1922, 165. Donado / Banago / Erran 

nahi da nexkatoetan bat ez dutala kausitzen. Ox 177. Donado bat naizela / duzue erranen. Etcham 184. 

Donadua izanki eta hi anai bakarra. Zub 62. Hirugarrenak donado hiltzearekin apur bat aberats uzten zituela 

bertze biak [aneiak]. JE Ber 33. Baldin gizona ez balinbada / Gazte delarik ezkontzen [...] / Donado zaiku 

gelditzen. Xaramela 91. Beha jaun donadoeri. Ib. 92. Eskuratuko zituela berrehun libera, ministro donadoek 

bezala. Lf ELit 108. Hura [mutxurdiña] duk donadoaren alharguntsa. Egunaria 18-4-1955 (ap. DRA). 

Amerikano donado, aberatsa, Baionako ostatu batean bizi zena. JEtchep 30. Mutxurdin bat donado batekin 

ezkontzen denean. Arti Tobera 278. Kusten duzue Mattin / donado dagola. Xa EzinB 100. En DFrec hay un ej. 

de donado, septentrional. 

donada (Aq (AN) A). (Forma de fem.). "Célibe [...] si es mujer" Aq 1107. 

2. "Laïc qui s'est donné à un couvent ou une Église, et s'est obligé à continence" H. 

donadogo. Soltería. Donadogoa hits zaio. Zub 87. 

donadotasun, donadutasun (AN ap. A Aq). "El estado de célibe (AN)" Aq 1107. 

donadotu. Quedarse soltero. Frango gazte donadotzen ari baitira ustez eta beti hogoi urtetan diren. Herr 

13-12-1956, 3. 

donadu. v. donado. 

Dona Gurutze (Dv), Dona-kurutxe (-khürü- S y Foix ap. Lh). "Fête de l'exaltation de la Sainte-Croix (Jnn)" 

Dv. 

donairu. Acento, entonación (?). Ameriketako aldean erri txiki aiek, oso besterik ziran, eta emengo erdera 

ere, oso donairu aldatua angoaren aldean. NEtx LBB 49. 

donaki. "Sagrado" Lar. Amodio donakiaren izanduretan ber asmagunen erabiltzea. Birjin 146. Bere buru 

donakia zilhatu-sistakatua ukhan du [...] elhorri zorrotzezko boilande batez. Ib. 427. Jesusen Bihotz Donakiari 

ohore bihurzapen baten egitea. Ib. 232. 

donakida. v. donekida. 


mende. 

352


donakidatu. v. donekidatu. 

donakitu. Consagrar. v. donekidatu. Elizatxo bat da Andre dena Mariari donakitua. Birjin 473. 

donamaria. "Nom donné à une espèce de châtaigne précoce, qui est sensée mûre pour la fête de l'Assomption" 

Dv. 

Donaperi-egun (G-azp ap. A). "Día de función de Animas" A. Donaperi, sin embargo, es 'San Pedro'; cf. 

Iandone Periari Bet 12, Iaundone Peri Deustuko EgiaK 86, Iaundone Periagaz San Pablori Cap 20, Iandone 

Peri VJ 15. Cf. tbn. (Do)naperi, ermita de S. Pelayo en Bermeo. 

donara. Cierto tipo de canto de jilguero. (Del cast. tonada). Txori bi auek [karnabak] orain alkarri jotzen 

ari diran kantu motx oiek, lengo txorizaleen mintzoan, "donarak" izenakin ezagutzen zetiagu. MItziar Txoriak 

163. 

donari (Lar Sup, Añ, A). Galardón. Ondo egiok landerrari, Iainkoak dikek donari. RS 265. 

donario (Lar Sup). 1. Don, gracia. "Galardón" Lar Sup. v. dohain. Irudi zait emaztia dela gauza eztia, / 

Donario guzietan guziz gauza emia. E 127. Bere edertasun eta donario paregabeen bidez. Arr May 178. 

2. (G-goi ap. Gte Erd). Tranquilidad, calma, parsimonia. "Donarioz ari du euria (G-goi), donario onean ari du 

euria (G-goi)" Gte Erd 110s. Gudariak etsaiaren alboratzean, eraen onean jartzeko martxa donariozkoa. Izt 

D 72. Mundu osoari begien aurrean ifintera, ikusi zezaten donarioz ondo. Izt C 10. Bereala batean andreak 

maneatutako jana donario andi gabe artuta. Lard 181. Guziai zegokien donario ederrean zijoazen. Ib. 86. 

Erromarrak gauza betaz eta donarioz artu zutelako. Ib. 531. Ala joan zan Brasil aldera / donarioz ta garboso. 

Iparg 361. Euskaraz gozo-gozo donariorik egokienean [diarduela]. Aran SIgn II. Esanaz gañera donarioz. Ib. 41. 

On Antoniok donario ederrean [...] esan zuen. Camp EE 1883b, 521. 

donariotu. Calmarse, tranquilizarse. Cf. donario (2). Bere onetatik aterarik ezin donariotu zan moduan. 

Izt C 289. 

donata (SP), donatia (Hb ap. Lh). (Pl.). "Présents qui se font outre le dot assigné" SP. "Les arrhes de 

fiançailles" Lh. 

donategi. "Sagrario" Lar y Añ. "(Hb), armoire aux reliques" Lh. 

donati. v. doneti. 

donatibo. Donativo. Eta deitzen diogu / guk donatiboa, / zergatik onek ez du / autsitzen fueroa. It Fab 209. 

donatista. Donatista, de la secta de Donato. Manikeoak alde batetik; Donatistak bestetik. Lar SAgust 9. 

donatu, daunatu, damnatu. Séptimo de los hijos (todos ellos varones) de una familia, al que se le atribuyen 

poderes curativos (AEF 1931, 58). v. salutadore. Ez Damnatua ez mediku, nehork deus ezin egin dio, bizkar 

hezurreko muña hautsiz geroz, deus ez bailitake egin. Eskual 20-3-1908 (ap. DRA). "Damnatuaren" alaba, 

Lothu digu zango hautsia. Ib. 10-1-1908 (ap. DRA). (En estos dos primeros ejs. parece que se trata de un apodo, 

y se ha producido una corrupción o etimología popular). Izurako Daunatuak bazuen lan, zonbait egunez, 

Lohilakaten makilak hautsi hexurren xuxentzen. Barb Sup 146. Hezur xuxentzen bazakien, geroztikako edo-zein 

Daunatuk baino hobeki. Ib. 171. Gure zaharrek izen hori [salutadore] emaiten zioten "jainko ttipi", "donatu" edo 

basa-medikueri. Herr 16-5-1963, 1. 

donatu. v. donetu. 

donauskor. Sacrílego. Eure buru-jabea erromatarren oin donauskorrak oinkatu. "Sacrílega planta". 

Arriaga Lekob 24. Zorakeri naskagarri ta donauskor litzake. Ibarg Geroko 116 (ap. DRA). 

donausle (Lar, Añ). Sacrílego. Esku donausleaz kendutzen dizkiola bere jazkaiak donzella garbiari. Otag 

EE 1882c, 579. Eta, atzapar donausleakin (Sakrilegozkoak) ari dirade kendutzen / Geldi zaiozkan sustar 


mende. 

353


gogorrak; eta ez dira lotsatzen! Ib. 281. Errelijio santua zeagi eztondarien zeremonia donausletan aldatzen 

zuala. Kortazar Serm 308. 

donauste, done-auste. Sacrilegio. v. SINESTE-HAUSTE. Donauste andi bat egiten dau. A Cat 39. Egiten 

dau donauste edo sakrilejio andi bat. Itz Azald 142. Donaustea deritxon oben ikaragarria egiten dau. KIkV 99. 

Bi gauza oiek gaizki egiñaz donauste bi egiten ditu. KIkG 62. Ortan egin duan done-austea. Ib. 76. Ez bezait 

bizia kendu, donauste aundia egingo du-ta. Berron Kijote 210. 

donautsi (Lar, Hb ap. Lh), donausi (Añ). 1. (Sust.). "Sacrilegio" Lar y Añ. Ala ikharan bainago horrelako 

kofesioentzat! ala erretx baita hemen alferretik donhautsirat iragatea! Birjin 234. 

2. (Vb.). "Cometer sacrilegio, profanar" Bera. 

donazio, donazione, donazino. Donación, dádiva. Donazione on oro, eta dohain perfekt oro garaitik da 

argién Aitaganik iausten dela. Lç Iac 1, 17 (He, IBk emaitza, TB, Dv grazia, Ol adiguri, Ker sari, IBe emari). 

Zeren orai beretik neure donazino errealaz, aktualaz eta garbiaz zurea baitnaiz eta ez neurea. Harb 409. Oroz 

kitanza egiten eta donazione, promes emaiten hari iagoiti ez deus galdatzera bere hartziaz. Tt Onsa 128. 

Donázio, errestitúzio, ta entréga Jangoikoái. LE Ong 1r. 

donba. v. tonba. 

donbero. v. tonbero. 

done (c. ap. A; SP, Lar, Aq 518, Añ, VocBN, Dv, H), doni. (Como título, precediendo a un nombre de 

persona). San. "La voz Done [...] es lo mesmo que en romance santo" Is Comp 34r. "San Sebastián, Donostia, 

San Juan, Done Joana, San Esteban, Done Estebe. En estos tres que son nombres de pueblos, todos los 

Bascongados usan el Done, y deben usarlo en todos los demás" Lar. "Santo. Hoy casi en desuso en el pueblo" A 

(v. tbn. s.v. don). Cf. Donapalayoa (1621, término de Aberásturi (Alava), LzG AEF 1963-64, 130), Donostia, 

Doneztebe (Santesteban, Navarra), Donibane Lohitzun (Saint Jean de Luz), Donapaleu (Saint-Palais, Baja- 

Navarra), etc. v. Jondone, San. 

Tr. Documentado desde Refranes y Sentencias, es muy poco empleado hasta que a partir de finales del s. XIX 

se produce una revitalización de su uso por parte de autores meridionales. Parece haberse conservado mejor en 

nombres como Doni(b)ane, Doneane 'San Juan'. En DFrec hay 16 ejs. de done, meridionales. 

Done Bizen argia, guztioenzat dakar ogia. RS 318. Done Meteri Zeledon, porru ereiaro on. Ib. 330. Done 

Joan edo San Juan gauza bat dira. Mg PAb 56. Doneane Bautistak predikadu eustan penitenzia. Añ EL 


mende. 

2 108 

(EL 1 99 San Juan Batisteak). Doni Andreu, othoi. Jundene Jakue, othoi [...]. Sen Thomas, othoi. UskLiB 139. 

Done Migel kalera. Bil 148. Done Andera-en egunan (1892). AG 107. Done Peru ta Paulo. A Cat 30. 

Euskaldun askok Done Riktrudisen izena iakiñ ez arren. Ag AL 168. Done Kepa edo Pedroren egunean. Echta 

Jos 277. Done Tomas egun batean. Ag G 82. Arlesko Done Baladiren mojategian. Or Mi 37. Gorputz ta anima 

nazan Donianek garbi. Or Eus 286. Asisko Done Franziskok ere ba-du, noski, bere nortasun agiria. Vill in Gand 

Elorri 11. Gaztelugatxeko Done Ibanera. Osk Kurl 42. Donibane Gurutzen olerkiak. Gazt MusIx 171. 

(Done pospuesto). Antonio Donearen bitartez. Ag G 185. Loiolako Inazio Donea. KIkG 47. Erriktruda 

donearen bizitza autaturik. Lh Itzald II 107. Gabriel Goiaingeruak eta Isabel doneak Andre Mariari esandako 

itzak. Inza Azalp 154. Gaurko egunez ludiratua / Ziñean, Miren Donia. Enb 108. Bere Ezkontide guztiz garbi 

Jose Donea. ArgiDL 85. Barbara-Done-egunez urka zitutena. Or Eus 249. Bildu dira Pelagi donearen 

elizatxoan. TAg Uzt 24. Monika doneak seme galdu bat zun. Etxde JJ 229. Agustin doneak ere munduko 

erakundea soñulari garai baten kantutzat jotzen du. Gazt MusIx 70. Paul donearen bitartez. MAtx Gazt 42. Jose 

doneak bere biotza erdi-bi. NEtx LBB 223. 

(Lar, Añ). (Sust.). Santo. v. deun, santu. Tr. Atestiguado ya en RS y en EgiaK, no se vuelve a encontrar 

hasta finales del s. XVIII (en autores de influencia larramendiana), aumentando su uso a finales del s. XIX y 

durante el s. XX. Se encuentra, si exceptuamos Birjin, sólo en textos meridionales. Otu doneari igarartean 

nekea. RS 545 (TAV 3.3.2.; cf. O Pr 662 Othoi sainduari deraunsano ekaitzari). Felipe Hespañako, done andia: 

/ eskubetu dozu mundu gustia. EgiaK 86. Ner-adiskideak izanen dira geroroz Zeruan diren doneak, eta bertze 

oraino lurrean direnak. Birjin 59. Done batentzat harturen zaituztelako orhoitzapena khentzeko. Ib. 483. Nork 

bere langintzako done edo santuen egunetan. Izt D 16. Lengeriol [= 'protomártir'], Done igarleak, / donzilla 

garbi ta konfesore [...]. Izt Po 50. San Inazioren Jesusen Lagundiaren eta onen Santu edo Done, Doatsuen eta 

Dianagusien berri laburtxo bat. Aran EE 1883b, 73. Done andija, Bizkai-zalle zerukua (1894). AG 328. Done 

andiari / eta bere bitartez / zeruko Iaunari. Azc PB 96 (en la versión de Ur PoBasc 423 San Juan Bautistari). 

Atzerriko agintariakaz, doneak izanda bere, ezta egundo gauza onik izan. Ag AL 15. Jaungoikoari ta Done 

askori deadarrez. Echta Jos 252. Ama Maria ta beste done batzuen irudiz naikoa poliki apainduak. Ag G 17.


Andre Mari Birjiñaren eta beste Done guztien irabazkiak. KIkG 25. Zeruan dauden santu, done, deun edo 

zorioneko doatsuaz. Inza Azalp 102. Done orren irudi ta apezen bitarte, iru itxas gizon joaten dira beren 

zomorro ta eliz-jantzi zabalekin. Eguzk RIEV 1927, 433. O Bizkaitarren zaindari zeran / Done atsegiñezkua! 

Enb 82. Doneari otoitzaldi bero bat egin zioten. Etxde JJ 260. Donea, iakituna, edo bere erriaren onerako 

lanean gorriak ikusten dituena. Zait Plat 5. 

(Adj.). Santo. Tr. Documentado, además de en Birjin, en textos meridionales desde finales del s. XIX. 

Bere aitakarazko amodioaren musu donea ematen dioena bezala. Birjin 55. Gutizia doneak. Ib. 123. Aste 

donean. Ib. 278. Urrikaltzapenazko emendiotzat Aita Doneak orduan eman zuen Barkhadohain bat Italia 

guzikotzat. Ib. 416. Egipen doniena-egillea (1894). AG 328. Hosanna Seme berak [Aitak] / gantzutu ebanari, / 

bardin Gogo Doneari. Azc PB 27 (en la versión de Ur PoBasc 468 Espiritu Santu). Biblia deritxon liburutza 

doneak darakuskuna. A Cat 16. Egin bedi beti Bere naigura donea. Ag AL 142. Gizon donea. Ib. 84. Eguen da 

Bariaku Donetan. Ag Kr 41. Jaungoikoaren izen donea. Ag G 274. Edesti Donea. EEs 1917, 137. Gure Ama 

Eliza Donea nork jarria da? KIkG 24. Atz Donea deritxon ezaugarri kendu-ezin bat ariman ezarten dabelako. 

KIkV 84. Bere esku done agurgarrietan. ArgiDL 65. Etxe done onetan. Alz Ram 53. Donoki donian. Enb 82. 

Aberrijan txadon donia. Laux BBa 8. Asmo begiragarri ta doneetarako. Ldi IL 104. Bere Soñeko Donearen 

artzearen Urrezko Eztaietan. NEtx Nola 38. Meza donean batez ere. Etxde JJ 144. Iganderoko zure meza done 

ori. MAtx Gazt 98. Artondoz iositako oian doneak itzala eman. Ibiñ Virgil 101. Senar-emazte doneak mendi 

aldera. NEtx LBB 223. 

(Con reduplicación intens.). Bizitze done-done hura boilandetzen da heriotze Jainkoaren begietan 

prezagarri batez. Birjin 110. 

(Bera). Justo (opuesto a 'pecador'). "Done, justo, fiel, oben ilgorrik eztauana" (1896). AG 1014. Eta Joseba, 

bere ezkona, donia zan eta (Mt 1, 19). "Iustus". AG 1459 (Ur, Ol, Arriand, IBe zuzena, Ip xüxena, Ker, IBk 

zintzoa). 

- DONE BEREZI (Lar Sup H). "Cátedra de San Pedro, su día, done berezia" Lar Sup. "Chaise de St. Pierre 

(berezia, choix qu'il fit de Rome pour son siège principal)" H. 

- DONE EBAKI. "Done ebaki, Done Joane burut-emana, décollation de St. Jn. Bte." H. 

- DONE GUZTI. (Pl.). (Fiesta) de Todos los Santos. v. Omiasaindu, Domuru Santu. Done guztien iaiaurreko 

egun bakoitzean. A Cat 30. 

Etim. Del lat. dom(i)ne. 

donean-ira. v. doniane-ira. 

doneatxi. San Donato jauna, / doneatxia, / erakustak neure / on eretxia. (B) Lazarraga 1173vb (Interpr? se 

trata tal vez de un part., con un sdo. próximo a 'bendito' o 'santo'). 

done-auste. v. donauste. 

donedati (Lar, Añ). Religioso. Anziña anziñako denbora aietan ere aiñ donedatiak edo relijiosoak ziraden 

Euskaldunak. Izt D 16. Ekintza donedatiak edo ofizio relijiosoak. Ib. 100. 

donede (Lar, Añ, H). "Religión, virtud moral que inclina a adorar y reverenciar a Dios" Lar. "Religiosidad" 

Ib. Horiek oro hartzatzu ontsa gogoan, ta gero zerorrek ekadoizazu zure donedeak erranen dautzun arabera. 

"Piété". Birjin 490. Ziazaltzen du probintzia guztia, erondea [...], eleizgizonak, serorak, donedea (religión) (Ag, 

1890). JFlor. Bere donedea (religiosidad) arimaren alaiera, errazkidea. Ib. 

(Lar, Añ, H). "Religión, profesión de la Ley de Dios, donedea, Erlijioa, Errelijionea" Lar. Donedeko edo 

errelijioneko eginbideak irakhasten zeraizten neskatxa moldegaitz ta jakinezei. Birjin 555. Et-ez hori bere-beronagatik, 

bainan bai berthutez, eta izairak ta donedeak bere burhasoentzat ukhan-arazten zioten begirunez. Ib. 

127. 

(Lar, H). "Religión, estado de Religiosos con votos" Lar. 

donegile (Lar, Añ). 1. "Santificador" Lar y Añ. "Gracia habitual o santificante, grazia oituarra, doain 

donegillea" Lar. Eta grazia au nola deitzen da? --Santifikatzalea edo donegillea. Legaz 36. 

2. Santuario. Gelattoa behar d-izan [...] geriz-lekhu bat [...] phausatzeko ohe bat, Jainkoa baithan biltzen 

den ta harekin xeheroki dihardukan donegile bat bezala. "Sanctuaire". Birjin 510. 

donegin (Lar, Dv, H). "Santificar" Lar. 

donekar. "Venerable" Lar. Sakramentu donekarrak dira bizitza betikoaren ur osasungarria ematen dutenak. 


mende. 

355


Kortazar Serm 263. 

donekargarri. Venerable. Zu [Ketariya 'Getaria'] gure noiz baiteko / Deserri atsegiña, / Nere aitonen 

humoi / Donekargarriya. F.M. de Egaña in CancB I 2, 70. 

1 donekarri. 1. (Vb.). "Venerar" Lar. 

2. (Sust.). "Veneración" Lar. 

2 donekarri. Venerable. Cf. donekargarri. Izkuntz donekarri eta guziz garai au (S. Sebastián, 1879). 

JFlor. 

doneki. Santamente. v. donero. Jainkoak bere graziaren gantzudura hain nasaiki sentiarazi zioen, non 

hartaz doneki horditua izan baitzen. "Saintement enivrée". Birjin 211. 

donekida (Lar), donakida. "Consagración" y "dedicación" Lar. Zure donakida --erran zioen-- ezta zuradiskidearena 

bezain dohandikoia izanen. Birjin 200. Elizaren donekida edo bedeinkazioa. Lard 212. Nor dago 

oremean donekida edo konsagrazinoe-ostean? A Cat 42. Edertasunaren donekida arteetan. M.A. Antia Ezale 

1899, 2a. Donekida edo konsagrazino ostean badago ogirik ostiyan edo ardaorik kalizan? Itz Azald 163. 

donekidatu (Lar), donakidatu (Lar). Consagrar. Jainkoari donakidatu donzeilei etzaie eman behar izen 

hori. Birjin 206. Izandu zan donekidatua edo konsagratua Apezpikutarako. Izt C 270. Aren Gorputza eta Odola 

donekidatzeko edo konsagratzeko. Lard 478. San Ignaziok bere jaiotzarekin donekidatu zuena bera [lekua]. Aran 

SIgn 196. Apezpikoak edo Obispoak donekidatu edo konsegretan dabena [Krisma Santua]. Itz Azald 131 (v. tbn. 

168 y 169). 

Dedicar. Cf. Lar: "Dedicar, consagrar". Nori, zuri ez bada, donekidatu nezaioke nere luma kamutsetik sortu 

dan lan ez-egoki au? Zab EE 1884b, 199. 

donekide (Lar, H). "Sacerdocio" Lar. 

donekiro. "Santamente" Lar. 

donekite. v. donkite. 

donekunde (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1897, de done 'santo' y -kunde (v. NeolAG). Conversión 

religiosa. "Día de la conversión a la santidad" Bera. v. dongunde. Deun-Paul-Donekundia. AG 1419. 

donekuntza. Santificación. Gure donekuntza (santifikaziño) ta zeru-bidea bera dalako. Pi Imit IV 1, 12 (SP 

saindugarria, Mst saintützen gütiana, Ol zindokuntza). 

donepila (Lar, H). Orden religiosa. Jondone Benoaten Donepilako Serora. Birjin 48. Jondone Frantsesen 

Donepilan sartzeaz. Ib. 343. Donepil hartan. Ib. 343. 

doneragin (Lar, H). "Canonizar" Lar. 

donero. "Santamente" Lar. v. doneki. 

dones, donez. (A) nones. Zesar Augusto Mundu guztiaren Agintarija umiakin donez ala parezka olgeetan 

zan. fB Olg 27s. Txitak ataraiteko arrautzak dones ipiñi biar dia, emeretzi edo ogeita bat edo, bein be ez pares 

(V-gip). Gand Eusk 1956, 212. 

Done Santore. v. Domuru Santu. 

doneskaini. "Ofrenda a Dios y a sus Santos, doneskañia" Lar. Cf. doskaini. Loiolan bertan 1624ko 

uztaillaren 22an egin zuben boto edo doneskañi otsandikoz autu zuan bere Patroi berezitzat Gipuzkoako apaizdi 

guziak. Aran EE 1885a, 73. 


mende. 

356


donestatu (Lar, Dv). Santificar. Esaten dizutet, au biurtu zala bere etxera hura baño donestatuago. Brunet 

Lc 18, 14. Orhoit hadi Sabatoaren edo larunbataren donestatzeaz edo sanktifikatzeaz. Etcheberry 72. 

donestiar. v. donostiar. 

donestu (Lar, Añ, Dv). "Santificar" Lar y Añ. v. donetu. Gizonak bear dau donestu ta santutu Jangoikoaren 

izena. Añ MisE 39. Santifika edo dones bedi zure izena. Legaz 20. Besta egunak santifikatzea edo donestea. Ib. 

27. 

donetasun. Santidad. Cf. Lar Cor 299s.: "Es pobreza y falta de espíritu y de inteligencia el no usar en todas 

ocasiones el done y dena o dona por Santo y Santa, y donetasuna por santidad en lugar de santutasuna". Bizi 

zen Palerman donetasunezko omen handi batean. Birijin 48. Jainkoak [...] donetasun osorat deitzen zaituela. Ib. 

171. Batasuna, Donetasuna, Guztientasuna ta Bialkintasuna. A Cat 15. Apezpikoaren iakituri ta donetasuna. Ag 

AL 78. Bere iakituri ta donetasun guztiagaz. Ib. 150. Geu beraren otseñak bilddur baga ixan gattezantzat, 

donetasun eta zuzendasunez (Lc 1, 75). AG 1529 (Lç, He y Dv saindutasun, Ker santutasun). Gizonak dauka 

itxaropena / Donetasun-ko izar argian (Inzag, 1903). JFlor. Opalben onetan betiko-osasunaren eta 

donetasunaren iturburua dago-ta. JBDei 1919, 164. Donetasuna, gogo indartsua, Jaunagan uste osoa ta osasun 

sendoa. Ib. 354. 

Santidad (tratamiento dado al Papa). Osatuten bada, zure Donetasunen eskutapen bat izango da. Ezale 

1897, 118b. 

doneti (Lar, Añ), donati (Lar). "Sagrado", "santo" Lar. Tr. Bastante empleado por autores de influencia 

larramendiana, sobre todo en torno a los Juegos Florales. Erregeren Persona dala Donatia, ezauskorra edo 

iraupenekoa. EConst 52. Ha zer gauza itxusia dan ori denbora ain donati edo sagradurako! Izt D 9. Nai dute 

irago ibai donetia. Otag EE 1882c, 413. Odei beltz illunak ikusi ditu festa donatian (en la fiesta sagrada). Arr ib. 

550. Iru aldiz egingo dala pesta donetia. Ib. 551. Gurutze Donetiyari gerra egitera (Etxeg, 1883). JFlor. Biotz 

donetiak Jesus eta Mariarenak. Otag EE 1885a, 29. Jente on, garbi, bidezko ta donetien biotzak. Ag Ezale 1897, 

124b. Jesusen Biotz Donetiya. Itz Azald 82. Jesukristoren gizatasun donetiyari. Ib. 82. Famili Donatia (Zumaya, 

1900). JFlor. 

(Sust.). Yustuak edo donetiak zauden Linboa. Legaz 16. 

donetidezko. Religioso. Pedrok aditu zidan donetidezko arretakin. "Con religiosa atención". Otag EE 

1881b, 109. 

donetoitz. "Letanía" Lar. Nahi izan nituen jaierez erran donen donethoitzak. Birjin 111. Ama Birjinaren 

donetoitza edo letania. Legaz 63. 

donetsi (Bera). (Neol.). Creado en 1901 por AG, de done 'santo' y etsi 'juzgar, tener por'. 1. "Debe significar 

metafóricamente 'bendecir', no en el sentido de 'decir bien, dar la bendición', sino en el de 'juzgar bendito o 

santo'" AG 1886n. Geure Atta Goikua: / zeure ixena donetsi bedi. AG 1914. Donetsija zeu emakumien artian. 

Ib. 1914. Donetsia edo santu, deun edo donetako artua, agurtua ta maittatua izatea nai degula. Inza Azalp 132. 

2. Bendecir; consagrar. Nai genduan uragaz donetsi betiko (1913). Enb 32. Ezkon-barrijen oia bai-da 

donetsija. Laux BBa 12. Agur, Legateko gallur donetsia! / Zuk yasotzen duzu Gurutz gurgarria. TP Y 1934, 172. 

Iru obispuk donetsia [eliza]. Erkiag Arran 195. 

3. Azkue interpreta erróneamente en su dicc. donhetsa (O Pr 390, 'le agrada', forma conjugada de onhetsi) 

como perteneciente a un inexistente verbo donhetsi, que traduce 'sancionar'; rectifica sin embargo en Morf 738. 

En esta acepción aparece tbn. en Bera, pero no lo hemos encontrado en los textos. 

donetsu. Santo, sagrado. v. dontsu. Kondairalari aditu ta eskribatzalla donetsu. La Abeja, Enero 1890, 1 

(ap. DRA, que traduce 'sagrado'). Prailletzako deia bezin donetsua, berau bezin begiragarria da ezkontzarakoa. 

Ldi Ezkond 52. 

donetu (Bera), donatu. Santificar(se), hacer(se) santo. "Donetu dauz bere lagunak, ha santificado, ha hecho 

santos a sus compañeros" (1901). AG 1886n. v. santutu. Zeruan diren doneak, eta bertze oraino lurrean 

direnak, zeinen solasak ta behazunek lagun bainezakete ni nerorriren donetzen. Birjin 59. Emaitzu zur-asmu 

guziak zaren bizibidean donetzen. Ib. 200. Zu ere ezin donatuko zira heien eraithorletarik bat harturik? Ib. 467. 

Jesusen Biotzak [...] sendia donetu nai du. JBDei 1919, 165. Zeruratu zan Joxe-Mariren gogo donetua. Garit 

Usand 54. Kristiñau zintzoen arimak donetu ta bere emaitz eta arnariz apaindu egiten ditu. KIkV 34. Animak 


mende. 

357


donetu. KIkG 22. Nik donetuta emen daukazu [Euskal-Kondaira]. SMitx Aranz 167. 

Canonizar. San Martin Agirre donetu ebeneko jaiak zirala-ta. Onaind MEOE 251. 

Santificar, honrar como santo. Donetua izan bei zure izena. A Cat 18. 

(Part. en función de adj.). "Sagrado [...], donetua" Lar. Mai donetuan zu ikusteko (1906). Enb 82. 

donetzaile, donetzeile. Santificante. Bozkario zerukarazko, amodio xahu, garbi, done ta donetzeilezko 

izpiritu, zeina baita, hitz batez, Jesu Kristoren izpiritua. "Sanctifiant". Birjin 155. Zelan esaten dautsagu zeruko 

ezker [sic] oni? --Donetzaillea. A Cat 34. Eskar donetzallea bearrezkoa ete-da? KIkV 85. Zer da grazia 

donetzallea? KIkG 67. Jauna, osotu egizu gugan zure lan donetzaillea. Ker EMeza 128 (ap. DRA). 

donetze. Santificación. Nol-ezpainuen uste bazitekela nere donetzearen kontra traburik jende munduko 

izpiritua dutenen aldetik. "À ma sanctification". Birjin 441. 

donetzeile. v. donetzaile. 

donez. v. dones. 

dongaestalkeria. Hipocresía. Zer da dongaestalkeria? --Norbera bere barruan donga eta txarra izanik, 

kanpotik eta azaletik ontzat agertutea. Itz Azald 111 (v. tbn. 110 y 34). 

dongagura (Lar, H). "Malevolencia", "malquerencia" Lar. 

dongakeria. v. dongekeria. 

dongari (Lar, Añ, H). "Malhechor" Lar y Añ. 

dongaro (V, ... ap. A; Ht VocGr 382, Lar, Añ, Lecl, Dv (V), H), dongero (Lar, Añ, H), 1. Mal; malvadamente. 

"Malamente", "depravadamente", "pesimamente" &c. Lar. "Peor, adverbio [...] (V) don o deungaroago" Añ. 

Tr. Documentado exclusivamente en la tradición vizcaína. Lenagoko Konfesinoiak dongaro egin dituben 

guztientzat. CrIc 179. Pekatubaren estalketa, ta buruba dongaro garbitu guria. Mg CO 177. Bizi badira dongaro 

ezkontzako egunetaraño. Ib. 242. Esan eztagijen dongaro azijak gariala. Mg PAb 136. Ostubak, dongaro 

erosijak, edo ostubak ziriala. Astar II 158. Sorgina, ordija, dongaro jaijua edo beste onelako izen dongaren bat. 

Ib. 103. Dongaro tratau dabelako bere gorputz ta odola. CatBus 46. Gizon bat añ dongaro / Zalako amaitu. AB 

AmaE 342. Sakramentu Santuren bat dongaro eta txarto artuten dabenak. Itz Azald 83. Nire alabea da dongaro 

nekatua eta mindua demonioakgaitik. Ib. 63. Dongaro egindako autorkuntzan. KIkV 99. Zuzi batekin erre nuen / 

arboladia dongero. Arti MaldanB 197. 

(Con verbos como egin, esan, entzun etc.). (Hacer, decir, etc.) mal, algo malo. Akzione ezain, zikin ta Jentil 

bati dongaro eretxiko leuskijuenak. Mg CO 76. Zegaiti dongaro esan ez zeuntsan arima lapurrari? Ib. 178. 

Dongaro enzun arren. Mg PAb 49. Ezain ta dongero dirudi. Añ LoraS 59. Bestiak dongaro egin ebalako. Astar 

II 107. Dongaro egitea eskaturik, agindurik, ederturik. Itz Azald 101. 

2. (Sust.; con esan, egin, entzun, etc.). Mala acción, mala palabra, etc. Ez dinot nik dongarorik zure 

biargintzia gaiti. Mg PAb 49. Nire etxian ez da enzuten dongarorik lagunaren bizieriaren gañian. Ib. 153. Egin 

daben onen bat dongarora ezarrijagaz. Astar II 187. Eta sekula ez dozulako negarrik bota, / Garbietako egin 

zenduan dongarua. AB AmaE 440. 

dongatasun. v. dongetasun. 

dongatsu. Malo, perverso. Dongatsu izatearen izatez, pozarrenge (descontentos) gaude. Elizdo EEs 1929, 

180. 

dongatu. v. dongetu. 

donge (G, AN; O-SPAd 882 SP, Lar, H), donga (V; Añ, Hb ap. Lh, Dv (V), H). Ref.: A (donga, donge); Iz 

ArOñ (donga). 1. Malo (referido a personas y a cosas). "(O), gaiztoa, mauvais (V). Arima dongea" SP. 

"Malicioso", &c. Lar y Añ. "Abuso, uso malo, usadio gaistoa, dongea" Lar. "(Espiritualement), méchant, 

malicieux, malfaisant" H s.v. deunga. v. txar, gaizto, deunga. 

Tr. Documentado desde los Refranes de Garibay, su uso disminuye relativamente en el s. XX. Generalmente 


mende. 

358


utilizado por autores vizcaínos (en la forma donga), fuera de éstos se encuentra en Etcheberri de Ziburu, en unos 

versos labortanos del s. XVIII, en Mendiburu, Aguirre de Asteasu, Iztueta, Legaz y algunos otros autores ya en 

el s. XX, que emplean la forma donge. Larramendi lo emplea en una frase vizcaína. 

Bilbao, an bere dongeak birao. RG A 32 (tbn. B 56). "Egia duk", diotsa bada, "o arima dongea". EZ Man I 

52. Deabruek daramate kondemnatu dongea. Ib. 96. Gauza donga bat egingo dabela iuramentu egiten dauenak. 

Cap 45 (ed. 1893). Alan bere eztakar usai dongea. Lar DT CCXVIII. Begira zazu, gizon dongea. Mb OtGai I 104. 

Nola baituk izena Uztaritz dongea / hire duk hoberena uzteko hobea. (1767). BertsZB 119. Utsa baño dongagua. 

msOñ 236r. Oneen konfesinoiak donga ta okerrak dira. CrIc 180. Itxasten jako gatx donga bat. Mg CO 59. Ta 

dongago dana, ni bere sartuko nozu okerren baten. Mg PAb 79. Bedar dongaak. Ib. 196. Aen janaria izan oi zan 

dongea, nola ziran porru, baratzuri edo beste onelako gauzak. AA I 452. Gizon eta emakume ain min 

dongakuak. Astar II 188. Kaltegin txikia eroan diteke, / ilzalla dongea ken beiteke. Zav Fab RIEV 1907, 540. 

Dongea derana [zaldia]. Izt Po 168. Ustez ustekabeko ezbear donge au gertatzean. Izt C 443. Bide dongaz 

iñoren pekatua agertuten dabenak. CatBus 26. Eta dongeen dana, beragaz zituzan [...] pekatu mueta guztijak 

bere. Ur MarIl 79. Liburu dongaak. Ib. 63. Jainkoak libra gaitzan / egite ta gura dongetatik. Legaz 2. Non egun 

onak irago eta / Bizi garean dongetan. AB AmaE 80. Musulman dongak. Ib. 445. Gizon dongeakandik egunaro 

artuten dauzan zemai ta naibageak. A BeinB 55. Arao ta birao donga ta ikaragarrizkoak. Ag AL 141. Arpegi 

ona iminten deutsenak donga eta txarrai, onekaz aserratu gura ezagaitik. Itz Azald 20. Griña gaizto, donge, 

zantar, ustel eta zikin guztiak. Eguzk LEItz 124. Norbaiti kalteren bat egiteko asmo dongeari zin-egiñaz eustea. 

KIkV 65. Autsa baño ez, / Ustel-ustela, / Axe dongiak / Narabillela. Kk Ab II 105. Erri-bako zaldun dongia. 

Laux AB 99. Gaiztakeri guztien iturburu diran griña dongak. Eguzk GizAuz 189. Adiskide donge bat baño 

minbizi gaiztoagorik ote duk? Zait Sof 179. Irañez josi niñuken donge (malvado) orrek. Etxde JJ 43. Badut 

etxean aita bat, badut ere amorde donge bat. Ibiñ Virgil 38. 

2. "(G-to), hombre flojo, tardío en sus cosas" A. 

3. Mal, maldad. Beraz guztiz gatxa da osoz ondutia dongara ekandurik daguana? Mg CO 106 (tbn. dongara 

ekandu ib. 254 y 282). Dongaro enzun arren, ez dakidana dongarik egiten. Mg PAb 49. 

- HAINBAT DONGEAGO (Añ). "Peor que peor" Añ. 

- DONGEZ (Lar, H). a) "(De) mala" Lar. b) "Dongez eztira nigana agertu, por malos no se han presentado a mí 

(V, msOñ 45)" A EY III 311. 

Etim. Forma compuesta con el suf. -ge/-ga (< bage, baga), litm. 'sin don'. 

dongede. 1. "Religión falsa", "superstición" Lar y Añ. Cf. donede. 

2. Supersticioso. Aztinanzetan sinisten duenak, edo sorginkerietan, edo beste gauza dongedeetan. CatBurg 

28. Gauza dongedeak egiten dituena. Mb IArg I 28. 

dongekeria, dongakeria (A). Maldad; mala acción. Mundu guziaren eskutik artu dituen bidegabe, 

dongekeri ta sakrilejioen gurutze pisuarekin. Mb JBDev 299. Bere arrotasunaren dongakerija gaiti. Mg PAb 

178. Dongakerijarako arnasak emoten. Ib. 214. Dantzak dira demoniñoaren ikaslekua, nun ikasten diran 

dongakeria ta txarkeria guztiak. Itz Berb I 163. Galdu eraginik dongakeriaz ondasunen bat. Itz Azald 105. Orain 

egin dozun dongakeria zuzendu daizula lenbait len. Ag AL 98s. Erriertarako, dongakerirako ta burrukarako beti 

prest egozan emakumeak. Ag Kr 173. Ez ete-dok ikusten euk egiñiko dongakerija, abere itsu andi orrek? Otx 

140. Nik esan-eziñiko dongakeriak esanaz. Zait Sof 93. 

dongeki. (Adv.). Mal. v. dongaro. Dongeki erortzen dan / gurutz bakoitzeko, / jausten bait-dira ere / 

birtuterik pranko! SMitx in Onaind MEOE 1051. 

dongerazi, dongerazo (Lar, H). "Malear" Lar. 

dongetasun (Lar, Añ, H), dongatasun (Hb ap. Lh). "Maldad", "malicia" Lar. "Iniquidad" Añ. Cf. dongekeria. 

Ezagututeko pekatubaren malizija edo dongatasuna. Mg CO 30. Falso testimonioa, guzurra, tratu txarra ta 

ganerako dongetasunak. Añ MisE 142. Neure dongatasuna gaitik. EgOn 62 (ap. DRA). Lagun ona ta ixilla zan 

bera, dongatasun bagea. Ag Kr 26. 

dongetsi (BeraLzM). (Neol.). Creado por AG (escrito hacia 1896), que lo hace derivar de donge (AG 1432). 

Condenar, maldecir. Ostari basatia ta bere ortziztigoa dongetsiaz. "Maldiciendo". Zink Crit 81. 

dongetsigarri. Que causa reprobación. Azikera polittaren jaube dala erakutsi dau, neure lotsagarri ta 

gustijon dongetsigarri. Otx 147 ("para reprobación de todos nosotros" Otx voc). 


mende. 

359


dongetu (Lar, H), dongatu (Lar). "Malear", "depravar" Lar. Zerren donga batek erraz dongatuten dau 

ondu gura dabena. Mg CO 129. Bizijo itxaskor ta naturaleza dongatuti datorrena. Ib. 107. Orra konfesino 

guztija galduta, lenenguan ondo egiña; bigarrenian dongatuba, gitxitubaz; ta irugarrenian guztija ukatuta. Ib. 

196. 

dongetzar. Aum. de donge. Sapokeri andia egieban dongetzarrak eta... Ag Kr 222. 

dongezki. Maldición. Gizonen dongezkia, maldizioa dute alde guzietan euren gañean. EgutTo 2-4-1920 

(ap. DRA). 

dongila. "Dongillak, pelota txikiak, pelotitas" Zubk Ond. 

dongunde. (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1896, de deun o done 'santo' y -kunde (v. NeolAG). Conversión 

religiosa. v. donekunde. Deun-Austinen Dongundia (1896). AG 994. 

doni. v. done. 

doniane-belar, donian-bedar. Hierba de San Juan. Donian bedarrak erre. Mg PAb 56. Kordak eta 

Doniane-belarra ta irusta-belarra onesten ditute su garbitzailean. Or Mi 96. 

doniane-ira, donean-ira (V), doninida (V-ger). Ref.: A (ira); Arzdi Plant1 (doninidie). "Doneanira (V, ...), 

helecho que por San Juan se bendice en la iglesia y se guarda seco para quemarlo cuando truena" A. "(Osmunda 

regalis), helecho real o florido" Arzdi Plant1. 

doniane-lore, doniban-lora. Flor de San Juan. Atalondoa, berriz, [apaindu oi da] ezpataz, milluz, donibanloraz 

eta beste. JMB ELG 118. 

doniane-madari (A), donian-madari. "Peras de San Juan" A s.v. madari. Ta Donian-madariak / gozoak 

baina txikiak. Azc PB 287. 

Doniasantore. v. Domuru Santu. 

doninida. v. doniane-ira. 

donkai. Sacrificio. Donkai (sacrificio) bat egitera / erabaki nintzan (RArt, 1886). JFlor. 

donkimen. Dedicatoria. Liburutxu bat guztizko donkimen bigun da maitetasun-usaiñekoakaz biraldu 

eutsan. A in Azc PB 16. 

donkite (Lar), donekite. 1. Consagración. "Dedicación" Lar. Eliza bat egiten denean haren donekitea 

hanposki giten dela. "Dédicace". Birjin 428. 

2. Dedicatoria. Elosegi-ko Jose Jaunari [...] donkitea. Moc Damu 3. 

donkiteko. "Dedicatoria" Lar. Ondarrabiko Ama Guadalupekoaren ziazaldea edo kondaira. Donkitekoa. 

Zab EE 1884b, 199. 

donkitu (Lar, Lh). "Dedicar, consagrar" Lar. "Consacré" Lh. Nola lehenbizikorik Jainkoa hasi den begi onez 

behatzen Jentilei idekitzeko hetarik yendaia bat haren izenari donkitua. TB Act 15, 14. 

Dedicar. Goitiko Konseju Justiziakoaren Ministroari donkitua. EConst 3. Donkitua izan zan Bilboko 

Euskalerriako Alkartadeari 1881an. AB AmaE 15. Donkituba Españari (RArt, 1884). JFlor. Txarra bada ere 

ona nun duben, beorri donkitzen diotana. Alz STFer 111. Daduzkan orriak / Dizkate donkitutzen / Bere... 

egilliak. Moc Damu 3. Batzarreari donkitu zion itz atsegingarriekatik. RIEV 1907, 325. Naro donkitzen dio ur 

garbia / nai duenari. Arruti in Onaind MEOE 817. Donkitzen dio egilleak. Ill Testim 2. 

dono. v. donu. 


mende. 

360


donoki. (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1897, de deun o done 'santo' y oki 'lugar' (AG 1894). Cielo, lugar 

de los bienaventurados. Donoki edo Zerura eltzeko (1897). AG 1057. Zeure gurea egin bedi donokijan lez 

ludijan be (1901). Ib. 1914. Itxaromen senduaz ta mattamen sutubaz Zeuregatik il eta aldijoro Zeurekin 

Donokijan bizi nadintzat. Eleiz GDBidea 32. Ixanik donoki ta / Lurreko bakaldun, / Aska baten billoxik / Orra 

nun daukagun. Enb 82. Yarraitzen zendulako / Donoki-bidia. Ib. 205. Donoki (zeru) egarriya, ixia, eresia, ludian 

naigabea izatetik sortzen da. Ayerb EEs 1912, 178. Donokiaren argi / zan argi eder ura. / Donokira bai zoan / 

gure neskatilla. TP EEs 1927, 32. Donokitik dakartzut gaur berri gozoa! Loram 40. Arimak urruti bezela erdiikusten 

duen "donokiraiño" iritxiko dira. Onaind in Gazt MusIx 157. 

donokiratu. Ir al cielo. Zorun osorik ez dagolako / Donokiratu artian. Enb 94. Donokiratu gaitian. Ib. 101. 

Ez euki aztuta / nekez donokiratu / -ko dala aberatsa. Kk Ab II 84s. 

donokitar. (Neol.). Creado por AG en 1897, de donoki 'cielo' y -ar. Celestial. Auxe da Orbanbako 

Sorpenaren antzezkerarik ederrena, egokijena ta donokittarrena (1897). AG 1432. 

donontzi (Lar, Hb ap. Lh). "Copón, por antonomasia el del Santísimo" Lar. 

donoso. "Donoso" Lcc. Alan [ipuiña] donoso jarri ezpaneu egingo, / Aurrez irakurlea parka eske nago. AB 

AmaE 216. Eta etzana jantzi sekula donoso. Ib. 234. 

donostiar, donostiatar, donestiar. Donostiarra, natural de San Sebastián. Andre Donostiarraren 

Erretorika. Cb EBO 41. Donostiar tristeak / zer egingo degu! Echag 25. Agustin Cardaveraz Donestiarrak. Dv 

LEd V. Amar edo amabi / Donostiyatarrek. Bil 153. Iru eiztari aietako bat zan donostiarra. Zab Gabon 67. 

Donostiarrak fede gutxi dutela ta. Sor Bar 44. Umant Donostiarraren alabantzak. AB AmaE 95. Donostiarra 

Bilbon. Ag G 329. Udan noiz-nahi baratzen direla han donostiar familiak. JE Ber 30. Esaiozu donostiarrak 

gerala ta naikoa da. Lab EEguna 82. Donostiarrak agertu dira. Or Eus 391. Donostiarrak pe, bada ez-pada, 

ikasi deixezela bertso onek. SM Zirik 95. Onelako edestiak oso gozatzen zuten donostiar mutilla. Anab Poli 47. 

D. Gregorio Beorlegi donostiar antzezlari trebe ta ospetsua. Basarri 37. Artzelus, Mendizabal, Iradi ta gañerako 

donostiar jaun agurgarriei. MEIG I 41. 

donostiartasun. Donostiarrismo. Ezerk ez zezakean donostiarren donostiartasuna geiago txospertu, abozabo 

erri guztian erabilkiten gudu arek baño. Anab Don 250. 

dontasun. 1. "Religión, virtud moral" Añ. Euskera maite maitea bere dontasun guztiyegaz Jeinkoen kontra. 

Ulib 11. 

2. "Veneración [...] (V) dontasuna" Añ. 

dontsu (V; Lar, Mg PAbVoc, Añ, Hb ap. Lh, Dv (V)). Ref.: A; Etxba Eib. 1. Dichoso, feliz. Sg. Lar y Añ 

"donoso", tal vez para justificar una conjetura etimológica. v. deuntsu; dohatsu. Tr. Documentado desde 

Refranes y Sentencias, su uso disminuye relativamente en el s. XX. Es utilizado generalmente por autores 

vizcaínos; entre los guipuzcoanos, aparte de uno en Cardaberaz, sólo se encuentran ejs. del s. XX. Dontsuaen 

etsean duztiok barrez, deungeaenean negarrez. "Venturoso". RS 96. Ah dontsua! Erretorika zer dan badakizu? 

Cb EBO 39. Iragoriko egun dontsu ta zorionbagetan. Mg PAb 202. Gaztañak ta sagarrak daukazan nekezalia 

dontsuago da andiki guztiak baño. Ib. 59. Oroitzen ninzan erle dontsuaz, zeñek lora eder ez diradenetatik ere 

atera oi duen eztia. VMg XI. Gabon gau bat izan zan beretzat ondo dontsu ta zorijonekua. Ur MarIl 98. Dontsua 

da gizona ona bada andrea. AB AmaE 420. Jaunak emon dagizuzala egun dontsuagoak eta zorionekoagoak. Itz 

Azald 23. Zera zu seme dontsua. / Aita bat degu guk biok eta / laster zerade aitortua. Ill Pill 23. Zuri, zeure 

eriotz dontsuan Jesus ta Maria begira zegozkizun orri. ArgiDL 121. Zorioneko ta dontsu da ongi bizi dana. Zait 

Plat 150. Asko ziran bete-izate aiñ dontsuari mira eiñda. Etxba Ibilt 458. 

2. (V? ap. A; Lar, Añ), dontzo, donzu. Santo. Jaungoikoen Agindu Donzuak. Ulib 9. Aingeruakaz batera 

esateko: Dontsua, dontsua, dontsua. Ur Bisit 221 (ap. A). Numanciatar Tarifa uri dontsu, santua. AB AmaE 

444. Ez iakan eldu orbanik / lora dontsuari. Azc PB 38 (se refiere a la Virgen María). An dago, lur dontsuan, 

illobi donean. Muj RIEV 1907, 208. Ia, ire esku dontsu orren ontasunean atsegindu deitela! Zam ib. 425. 

Jaungoikoari, bere Ama Dontzoari. Echta Jos 364. Alako bake dontsuba ekarri ebalako. Kk Ab I 40. Iturri eta 

osin dontsuak. JMB LEItz 93. Maiatzeko il / Dontsu onetan. Enb 78. Sukaldeko sua da, batez ere, benetan 

dontsua. Su ori Andra Mari jainkesaren irudi edo ikurra da. JMB ELG 85. Guretzat, Biedermann jauna, / 

jabetasuna dontsua da. / Guretzat santua, santu! Lab SuEm 190. 

3. (V), dontzu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. Dichoso (irónicamente). "Diru dontzu oi, ese maldito 


mende. 

361


dinero" Iz ArOñ. "Siempre tiene sentido peyorativo. Se usa cuando uno está molesto de tanto oir hablar de un 

tema. Bariante dontsuoi be etzan bela akabatzekua" Elexp Berg. Zer da Anatomija dontsu ta izen ospe andiko 

ori? Mg PAb 52. Atrapau bagendu barberu dontsuba, kenduko geuntsan bizarra. Ib. 192. Politika dontsuak! Zer 

ekarri deusku? AB AmaE 223. Nola izan lezakek ik ez jakitea, bularreko aurrak dakitenean zer igaro zitzaion 

Pepete dontsuari? Apaol 97. Ire senargei dontsu ori nire senarra baiño esangiñagoa izan dailla. A BeinB 63. 

Zer da enetzat naturaleza dontsu ori? Makina izugarri bat besterik ez. Vill Jaink 159. 

4. dontzu (V-gip), dontza (V-gip). "Dontzu bat, dontzabat, inválido, digno de compasión" Iz ArOñ. 

- DONTSUZKO. Dichoso, feliz. Nola denbora dontsuzkoak / diran pasatzen. Etxeg in Onaind MEOE 387. 

dontsugabe, dontsubage. Desdichado. Baldin San Juan Ebanjelistiak egun dontsubagetan negarrez 

baziñuan. JJMg Mayatz 106. 

dontsuketa. Consagración. Elizaren Dontsuketa. J.B. Ayerbe EEs 1912, 63. 

dontsutasun, dontsotasun. 1. Dicha, felicidad. Zorion eta dontsutasunez / Bete-beteak. AB AmaE 41. Emon 

daiguzala bere graziyak eta dontsotasunak. (Hojita editada en Durango). DRA. 

2. Santidad. Autortuten dogu zure anditasun, dontsutasun, Jauntasun ta altsutasuna. Mg CO (ed. 1884), 319 

(ap. DRA). 

dontsutu. Bendecir; consagrar. Jesusek [...] artu ebala ogija bere eskubetan, ta bedeinkatu edo dontsuturik 

[...]. Mg CO (ed. 1884), 329 (ap. DRA). Segurako Eliza dontsutu zuan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 63. Noiz jaio 

ziran eta zein urtetan apaiz-dontsutu ziran. Ayerb EEs 1916, 190. 

dontsutze. Consagración. Segurako Elizan dontsutze-jai ederra egin nai izan zuan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 

63. 

dontzeila (donzella AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 151; SP (-nzeilla), Urt I 380, Dv; donzella Lcc, Ht VocGr 

410, Lar, Mg PAbVoc, Añ, H), donzaila, donzelle (AN-olza ap. Bon-Ond 151). 1. Doncella. "Demoiselle" SP y 

Lecl. En Deen II 81 aparece danseila. Sg. H: "Vierge, des deux genres", pero los textos no lo confirman, si acaso 

algún ej. dudoso de Aguirre de Asteasu (v. infra). v. neska, neskatila; birjina. Tr. Documentado desde 

Lazarraga, es algo más usado al Sur. Apenas se encuentra en el s. XX. En DFrec hay 2 ejs., de dontzella. 

Apain ze bedi / oi ta donzella galantik. Lazarraga 1202r. Donzelleoni egin jakak / izta-ondoan anditua. Ib. 

1193v. Donzella guztiak daode belauriko (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Donzella hautatu baten / ganikan 

da sorthuko. EZ Noel 31. Donzeilla saindua. Harb 96. Eta amea beti bizi izan zan birjen eta donzella? Cap 30. 

Iudako donzeillak ere / Handiro ziren boztu. Hm 63. Sara donzeilla saindua eta garbia. SP Phil 370. Donzella 

eder batek / Belengo errian / Seña Iesu Kristo / Dauko sabelean (1691). TAV 3.1.29. Edo ote ziraden ezkonduak 

edo donzellak. OA 159s. Donzella bat ain garbia / Nola zaran zu Maria. Acto 57. Donzellek izandu dituen 

gorputzeko ta barrengo neke ta naigaberik andienak. Mb IArg I 189. Monikak donzella garbi berez izan nai 

zukean. Cb Eg III 371s. Dontzeil kristabei eskeintzen diotegun moldea. Birjin 41. Maria Donz[ei]l Donea, ner- 

Ama-ona. "Sainte Vierge Marie". Ib. 187. Maria izena zuan santutasun andiko donzella garbi bat. Ub 61. 

Donzella bat erortzen bazan, naiz alarguna, gizonen batekin. Mg CC 153. Jaio zanean Zure Semea / beti 

Donzella zu itxirik. Añ EL 1 218. Estadu [...] guzietan izan dira Santu asko, batzuek donzellak, besteak ezkonduak 

[...]. Batzuek Erregeak, besteak gerrariak. AA I 593. Nai badezue donzellak artu ezkonzako Sakramentua, gorde 

ezazue kontu ta arreta andiarekin zeren lenbiziko amorioa, lenbiziko senar edo esposoarentzat. AA III 393. 

Zeinbat donzella argalek desapijau ditubee agintarijak. fB Ic I 58. Ezin inundik bere donzella edo birjina batek 

umerik sortu eta egin leikiala. Astar II 9. Erriko umezurz ta donzailla beartuai. Izt C 452. Donzella 

beartsuentzat. Ib. 501. O Ama Dontzellen Dontzellia. Ur MarIl 1. Gelara eraman, eta donzella gaztea galdu 

zuen. Lard 194. Eta bere Ama bizi izen ete zan gero beti donzelle? CatArrig 74. Euren dontzellak katigu dagoz 

ene mendean. AB AmaE 437. Dontzella garbi arzaz baliatu zan San Franzisko. Bv AsL 89. Donzella eztitsua. 

Arr May 14. Maria Dontzella guztiz Santea. Itz Azald 31. Dontzella garbia, / ukitu-gabea. Arti MaldanB 217. v. 

tbn. Monho 34. Gy 20. 

(Fig.). Behin edo, idatzi nuen zerbait, baina gero desegin egin zen [...], alde horretatik birjina moduan, edo 

dontzeila moduan har nazakezue. MEIG IX 66. 

(Lar, H). "Doncella, criada" Lar. Esan eutsaen nola [ugazaba] emazteagaz joan zidin jardin batera eta 

beregaz eroan eben Sirena eta Silvia, bere donzellaak. Lazarraga 1143v. Egiteko batez itxera joan ziran aren 

donzell-neskame biak. Mb IArg I 383. --Eta dultzeña (dontzella) izateko? --Eztu esaten, baiña dultzeña edo 

koziñera, bietatik bat izango da. Urruz Zer 91. 

2. "Donzailla, doncella" Izt C 205 (en una lista de peces). "Dontzeilla (G), julia, pez de piel suave y lisa, de 

colores finos, de entre peñas" A. "Donzella, Donxella es en Donosti Julis Giofredi, Julis julis; en Bilbao y 


mende. 

362


Algorta Labrus dispar" Arzdi Peces. "Dontzella, julia" Elizdo EEs 1926, 32. "Dontzellak" (G-azp) AEF 1960, 

45. 

dontzeilakor. Virginal. Bere garbitasun dontzellakorraren kalte baga. Itz Azald 72. 

dontzeilatasun (Añ (-nzella-), Dv), donzeiltasun (SP, sin trad.), donzelletasun. Virginidad. Hagitz ontsa 

mintzatu zen ondoan munduan daudezelarik donzeiltasunezko preskeinia giten duten neskatxez. Birjin 200. Bere 

Amak donzellatasuna ezetan galdu baga. Añ EL 1 232. Boto kastidadezkoaz bere donzellatasuna eukan Jaunari 

konsagraturik. Añ NekeA 251. Kastidadeko botuen ta donzellatasunaren kontra. fB Ic II 291. Donzellatasun 

garbitasunekua. JJMg BasEsc 211. Donzellatasuneko bizimodu garbia lenbizi artu zuena. Lard 97. Osotasun eta 

donzellatasun guztiya. Ur BulaAl 42 (tbn. en BulaG 554). Urteiten euela Ama Birjinien sabeleti bere 

donzelletasunen [sic] kalte bagarik. CatArrig 74. Konzepzioko donzellatasun / birjindadia zeukana. Xe 339. Bere 

dontzellatasunaren kalte baga. Itz Azald 30. 

(Fig.). Horrek ere, gainerako gai guztiak bezalatsu, galdua baitu dontzeilatasuna. Hendrike Knorrek, 

besteak beste, [...] "Gamizen hizkeraz zertxobait" deritzan artikulua eman zuen argitara. MEIG V 110. 

dontzeilatu, donzeiltu. "Donzeiltzea" SP (sin trad.). 

dontzeilatxo (-nzella- Lar). Dim. de dontzeila. Donzellatxoa, orain zaoz / soberbiagaz beterik. Lazarraga 

1173v. Zure maitez hor darraitzo / Donzeillatxok elkharri. Hm 91. Donzellatxo begiratua zan. Cb Eg III 364. 

Zerdeñan amabi urteko donzellatxo bat bizi zan. Arr May 123. 

dontzeilera (-zellera Lar, H). "Doncellez" Lar. 

dontzeilezia. Virginidad. Ezta dontzelleziarik / inundik ere urratu. / Zerren alu-lore gabe / neskak diraden 

sortu. Arti MaldanB 203. 

dontzo. v. dontsu. 

donu (L ap. A; SP, Urt IV 459, Lar), dono. Don, presente; don, dotes. "Dádiva" Lar. v. dohain. Tr. 

Documentado desde Dechepare, es usado por autores septentrionales (además del navarro Lizarraga); bastante 

frecuente en el s. XVII, aunque su uso va disminuyendo en el XVIII y escasea en el XIX. La forma dono la 

emplean Dechepare, Leiçarraga, Tartas (junto con donu) y Lizarraga de Elcano. 

Mirail bat nik ahal banu hala luien donoa, / Neure gogoa nerakutson sekretuki han barna. E 143. Eneganik 

den dono guzia probetxaturen zaik. Lç Mt 15, 5 (Dv eskaintza, Ur emaitzak, Echn doaia). Ezen Sakrifikadore 

subirano guzia donoén eta sakrifizioén ofrendatzeko ordenatzen da. Lç He 8, 3. Iainkoaren donuak eta 

dohaiñak. Mat 294. Gorputzaren donuez. EZ Man I 134. Gozatu zituzten zure / graziaren donuak. EZ Noel 120. 

Indazu zure ondotik / Ibilltzeko donua. EZ Eliç 364. Kastitatearen donua eta dohaina. Harb 57. Naturalezak 

berak ere anhitz donu, dohain eta abantail suertez dotatu, hornitu eta konplitu baitzaitu. Ax 9 (V 4). Erdietsiko 

dugu orai perseberantziaren donua. Ib. 473 (V 306). Israelen donuak. Hm 129. Nigarrezko haran hunetan utzi 

derautzun hain donu noble eta konsolazione berezia gatik. SP Imit IV 2, 6 (Ch dohaiñ, Mst present, Ol y Pi 

emai). Orazione mentalaren egiteko donua baduzu. SP Phil 93 (He 95 dohaiña). Bere donuetarik ezpaitu 

deusere galdu. Tt Onsa 31. Zoinbait denboraz luzaturik bere presenta eta bere donoa. Tt Arima 40. Ezagun da 

bihotzei mintzatzeko eta hei adiarazteko zuen donua. In Ch pról. Zure antzearen eta donuaren / behar handi 

ginduke, hemen gaude eske. Rob in BertsZB 180. Donu eder bat zuen mintzatzeko. Lg II 389. Bera [Jesus] bere 

donoéki / gure baitan sartzen dá LE Kop 139. Baitaré [ematentiot] birtúte, dóno ta ón guzíak, baitire orrék 

emának. LE Ong 37v. Animale batek berak / Ez ditik dohaiñ guziak. / Eta guk inobre donu / Partitu 

dauzkitzuegu. Gy 227. Pizten dute zeruan eskolen argia, / Eta donuz hedatzen berthuten hazia. Hb Esk 176. 

"Éloquence; art de la déclamation" Dv. Cf. supra ej. de Lg. 

"Dono, vocation, disposition naturelle d'une personne pour tel état" VocBN A. 

donzeil-. v. dontzeil-. 

donzu. v. dontsu. 

doña (Lar), doina. Doña (título antepuesto al nombre). Cf. 1 don. Tr. Documentado en textos meridionales; 

tbn. se encuentra en algunos septentrionales, referido a personajes españoles. Poeta gazte, doña 

Elena, / ez nax egongo exilik. Lazarraga 1195v. Doña Catalina Iruñeko alaba. ES 118. Don Ferrante Gonzaga 


mende.


ta Doña Marta Tana. Cb Just 19. Agertu zitzaion Doña Sancha Carrillori. AA I 421. Doña Blanca Erregiña. 

JJMg BasEsc 25. Erregiña Doña Juanak itzkribatu zion karta bat. Izt C 495. Andre Español batek, doña 

Leonorak. Laph 238. Doña Incarnacionek ez izatea haurrik. Elzb PAd 58. Alper egoan doña Pepita / bere 

begiak ondo idigita. Azc PB 159. Doña Masima andigurako. Echta Jos 70. Doña Maria atheratzen da. Barb Sup 

73. Nor dago arren! doña Pocodinero! Ib. 39 (por la esposa de Migel Pocodinero). Doña Maria andre ona da. 

Lab EEguna 114. Doña Erruperta trabeneriegandik. Bilbao IpuiB 93. Doña Mariaz orhoitzeko. Ardoy SFran 

75. 

Ez dago Jaungoikuaren aurrian Donik, ez Doinarik. fB Olg 116. 

dopa. v. dupa. 

dorada (V, G). Ref.: A; Arzdi Peces; Holmer ApuntV. Dorada, pez de la famila de los espáridos. "Oblada 

melanura" Arzdi Peces. "Dorade" Lf GAlm 1957, 31. 

doradura. Doradura, dorado. Doradurak, pinturak, tapizadurak. Elsb Fram 156. 

doratu (-du Lcc), dauratu. Dorar; poner(se) de color dorado. "Dorador, doraitan dauena" Lcc. v. urreztatu. 

Hura [gorputza] Ienkotzat bezala / Bat bederak adora, / Desira duen bezala / Ahal baleza dora. Arg DevB 

52s. Munseiñür, berthüte hoiez zü doratürik zirade. Etch 604 (tal vez se trate de una errata por dotatürik). Zure 

argitarzünak / Jüstuak zitizü brillatzen / Eta Zü Zihaur bezala / klaritatez dauratzen. StJul 80. Arrimatzen da 

ophila, doratzen da arroltze gorringo batekin. ECocin 40. Hedoi hori hori, ederki doratuak zireneri. Elsb Fram 

100. 

(Part. en función de adj.). Dorado. Cupido, nola dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok / gobernaetan? 

Lazarraga 1145v. Zeiñ ezpata, doradua, plateadua ala pabonadua? Mic 12v. Mai abundanteak eta sala 

doratuak (B, s. XVIII). BOEans 872. Dizdizara klarozko / izar doratua. Bil 100. Atharratz jauregian bi zitroiñ 

doratü. ChantP 284. Erregalatu ziyoten txarro bat txino doratuakin. Iraola 136. Apiyo zuri doratuba. ArgEgut 

1922, 5. Mertxika gozoa, laranja doratua. Arti MaldanB 196. Eta florea allegatu zitzaionean, hemen ikusi den 

zitroirik doratuena zen. Arti Tobera 284. 

En DFrec hay 3 ejs. de doratu. 

1 dordo, durdu (V ap. A). Dificultad; inquietud, preocupación. "Durduba. Onek dauka durduba. Hoc opus, 

hic labor. En esto está la dificultad" Mg PAbVoc A. Egunari naikoa eguneko dordoa. Ol Mt 6, 34 (Ker 

arazoa, IBk nekea). Erio besteko (eriotza bezelakoa) dordoa (neke, lor korapilo, durdu) entzun bear baitidazu. 

Zait Sof II 22. Berriro, uskeri utsa eta biotzeko dordoa. "Sollicitudo mentis". Ol Eccl 2, 26 (Dv gogoko 

behardura). Ene Gertrude, [...], dordoak datozenean, ez datoz bakoizka. Amez Hamlet 135 (que en el voc. del 

final traduce por 'calamidad, desgracia'). 

2 dordo. Aparece en unos pasquines de Tolosa de 1619: Orañ eman dio dordo hor[r]ek izen onori (TAV 3.1.25). 

Se trata sin duda de un epíteto insultante. 

doriar, doritar. Dorio. Doritarren orso itzetik. ZA RIEV 1928, 590. Pelope-ren ugarte andi doriarrenean 

ere iñoiz erne ez dan landarea. Zait Sof 125. Ioera galgarri ori sendarazi nai zizun Platonek, doriarren ioera 

irauneraziz eta zabalduz. Zait Plat 116. Doriar gogoaren gara betea. Ib. 115. 

doriko. Dórico. Griegoan bost dialekto ziradela: Atikoa, Aelikoa, Dorikoa, Jonikoa ta komuna edo 

guziena. Cb EBO 11. 

dorla. "(V-gip), llaman así a depósitos en que se hace la sal. Dorleta (V-gip), nombre de un lugar en que existen 

los depósitos de la sal" A. 

dorna. "Piso, suelo (Arch ms.)" DRA. 

dornadura (L-ain ap. A; Dv), tornadura (H (+ th-)). "Plancher, parquetage" Dv. "Piso de tablas, entarimado" 

A (que probablemente lo toma de Dv). Dornadurako taulak mihietan sarthu behar dira eta artekak tapatu. Dv 

Lab 218. Dornadura ederrak egiten dira gaztainaz. Ib. 318. 

tornadura. "(L-ain), techo" A. 

dornagailu (Dv, A). "Bois propre au planchéiage" Dv. 


mende. 

364


dornailu (-allu G-goi). Ref.: Arin AEF 1960, 61; JMB At. "Apero que se utiliza para transporte de troncos. Es 

vara larga, cuyo extremo más delgado se articula con el yugo de la pareja de bueyes y el grueso tronco que se 

quiere arrastrar" JMB At. 

dornarazi (Dv, A). "Faire planchéier" Dv. 

dornatu (L-ain ap. A; Dv). "Planchéier, parqueter" Dv. "Entarimar, entablar el piso" A (que probablemente lo 

toma de Dv). 

dornatzaile (Dv, A). "Ouvrier fabriquant les planches et parquets" Dv. 

dorniazaile. v. torneatzaile. 

dornu. v. tornu. 

dorpe (O-SPAd 882 SP, Ht VocGr 331, Lar, Lecl, VocBN; -ph- Urt I 50, Dv y H), dorfe (Añ), torpe (th- S; 

SP, Arch VocGr, H; th- Gèze, H). Ref.: Lrq; Lh. 1. Pesado; penoso; duro, cruel. "Lourd, grossier" O-SPAd 

(tachado; no aparece en la ed. de Urq en RIEV). "Eritasun dorpea, maladie rude. Sentenzia dorpea, sentence 

rude" SP. "Torpea, fier, cruel" Ib. "Austero" Lar. "Grave, pesado" Añ. "Rude" VocBN. "Pénible, fatigant" Ib. Cf. 

torpe. v. astun, pisu; gogor. Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga. Al Sur (aparte de 

algunos ejs. modernos) sólo se encuentra en Txirrita (en la forma torpe). 

Itsasoko baga dorpeak, bere bileniéz hagun egiten dutela. "Vagues impetueuses". Lç Iudae 1, 13. Zareten 

beldur guzirekin nabusién suiet, ez solament onén eta humanoén, baina dorpén-ere. "Mais aussi aux rigoureux". 

Lç 1 Petr 2, 18 (He dorphe eta bihurri; TB haserrekorrei, Dv ekhargaitzei, Ol zakarrei, Ker okerrak, IBk 

egoskorrei, IBe zitalen). Hanbat sari ematen du edo pena dorphea. EZ Man I 52. Halakoa erortzen duk 

Eskumiku dorphean. Ib. 32. Adimendua pisu, dorphe eta gogor izanen baita. ES 121. Zeiñ dorpheak dire bada 

ustekaberik zaurtzen gaituzten kolpeak. Ch III 45, 3. Pairatu zuen Martirio dorpheaz. He Gudu 143. Giriztinoen 

kontrako bere manu dorphe eta kruelak. Lg I 226. Eman nahiko zuela bere burua lege dorphe baten azpian. Lg 

II 109. Negu dorphe baten itsoz [sic, por izotz] eta horma guziei paratua. Mih 78. Ah, Ifernua, ala hire dorphea! 

Brtc 128. Manu gogor, lege dorpea! Monho 130. Etsai dorphe haukien gudukatzeko. Dh 84. Ene bekhatuen 

karga dorphearen azpitik. MarIl 95. Pena dorpheenen saillik luzeena. Gy 261. Halaber lan dorphetan 

ihardukitzeko. Hb Esk 172. Pisuegia da gizonentzat, egin bide dorphegiak ditu. Hb Egia 152. Lo dorphe hartarik 

atzarri nauzu. Dv LEd 137. Harri bat dorpheegia denean gizon batek bakharrik anbiltzeko. Dv Lab 335. Lurra 

dorphea den tokian, buztina nausi da, eta gisukia eskas. Ib. 19. Burdina hauk balire ere dorpheago, Jesu- 

Kristorentzat bihotz onez ekhar nitzazke. Laph 96. Ez dut hain bihotz dorphia. 'Intraitable'. ChantP 342. Gurutze 

dorphe hura ikustean. Jnn SBi 30. Gehiago eta dorpheago dena, zeruaren esperantzaz gabetua [gizona]. Lap 

152 (V 68). Afrikako iguzki dorpearen jasaiten. HU Aurp 53. Aizkora, palanga eta zer nahi tresna dorpez joka. 

HU Zez 170. 

(s. XX). Alemaniako egun dorpeetan. StPierre 15. Zenbat nahi dorphea izanikan ere Jainkoak igortzen 

daukun kurutzea. Barb Sup 5. Errebolüzione handiko gizon torpenak erori ziren haatik. Const 27. Negu dorpea. 

Etcham 174. Kontrariyuak izanagatik / garratzak edo torpiak, / aiek guziyak bentzitu ditu, / Paulino, zure 

golpiak. Tx B I 169. Tenpestadi au Auzatikan / olako modu torpian. Ib. 82. Harrizko estalgi dorpea etzadin eror. 

JE Ber 22. Hau bizitze dorpea! Iratz 158. Hitz dorphe horiek Zanpagaraiek erran baitzituen. Lf Murtuts 5. 

Hemengo bizi dorpea. JEtchep 69. Heriotze dorpea eman zion. Arti Tobera 269. Jasan beharra dugu gaztigu 

dorpea. Xa Odol 208. Eta horrelakoetan sartuz gero [...], erraz da ondoriorik dorpeenetara heltzea. MEIG VII 

191. 

2. "Enflé d'orgueil, fier. Haren dorpea! qu'il est orgueilleux" SP vEys. 

dorpearazi (-ph- Urt II 425, Dv). "Faire devenir lourd, pesant, rude, dur" Dv. 

dorpe-belar. "Asperugo, dorphebelharra, dorpelharra" Urt II 427. 

dorpekeria (-ph- Urt, Dv). "Barbaries, [...] gogorkéria, dorphekéria" Urt III 264. "Immanis gestus, action 

violente, brutale, tyrannique" Dv. Cf. torpekeria. 

dorpeki (SP (sin trad.), -ph- Urt I 50, Dv y H), torpeki (th- S ap. Lrq; SP, H). Duramente, violentamente. 

"Gogorki eta torpeki" SP. Cf. torpeki. Gizon anzianoa eztezala dorpeki reprehendi, baina exhorta ezak aita 


mende. 

365


bezala. Lç 1 Tim 5, 1 (He dorpheki; TB y Bibl gogorki). Gogorki eta torpeki dagotzunari emeki egoitea. Ax 291 

(V 194). Hain torpeki haragiak itsuturik erori baziren. Ib. 353 (V 234). Bere gorphutzak dorpheki tratatzen 

dituzte. He Gudu 31. Hain dorpheki punitua izan zenaz geroz. Lg I 323. Sehi hek dorpheki izan ziren hartuak. Lg 

II 232. Ezteraie dorphekiago jazarriko. Dh 225. Jainkoak asko aldiz, baita guziz dorpheki, punitu izan ditu. Ib. 

225. 

dorpekitto, torpekitto (th- S ap. Lrq; Lh). "Un peu trop lourdement (fig.)" Lh. 

dorpelhar. v. dorpe-belar. 

dorpesko. Dim. de dorpe. Bitxia kausitzen dugu eta dorpeskoa [komentua]. JE Ber 55. 

dorpetasun (SP (sin trad.), Ht VocGr 331, Lar, Lecl; -ph- Urt III 264 y I 95, Dv, H), torpetasun (SP, sin trad.). 

Rudeza, dureza. "Austeridad" Lar. Aseak izan ziren bere erregearen dorphetasunaz, eta nahi izan ziren 

athera haren uztarri pisuaren azpitik. Lg I 217. Ordu arterainoko idoiak eta dorphetasuna aski izan ez balire 

bezala. Lg II 280. Nor da monstro hunen dorphetasun guzia konpreni dezakena? Brtc 90. Dorphetasun 

guziarekin haren thormentatzeko. Dh 136. Horra khurutzea bere dorphetasun guzian. Laph 90. 

Acción dura, cruel. v. dorpekeria. Kontzientziaren asaldarazteko baizik ez diren dorphetasun eta 

khexadura guziak. Lg II 210. Penitent bakhar batek [...] egin dituzkela bere buruaren kontrako dorphetasun 

naturaleza guzia lotsatzen duten horiek guziek [sic, por -ak]. Dh 172. 

Dureza (material). Lur buztintsua urratzen eta zathitzen du [gisuak]; bere dorphetasunetik khentzen dio. Dv 

Lab 182. 

dorpetu (SP (sin trad.), Lecl, -ph- Urt I 93, Dv), torpetu (SP, sin trad.). Endurecer(se); hacer(se) pesado. 

"S'appesantir" Lecl. Cf. torpetu. Dorphetua da Faraonen bihotza, ez du populua goatera utzi nahi. Dv Ex 7, 

14 (Urt pisatu, Ur astundu, Ol toilduta dago, Ker gogortu). Jaunaren eskua dorphetu zen Azotarren gainera. Dv 

1 Sam 5, 6 (Ol gogorra izan zan). Errana da ere tematu edo dorpetu zela Faraonen bihotza, edo oraino 

Faraonek dorpetu zuela bere bihotza lehen bost harrigarrien ondotik. Bibl Ex 4, 21n. 

dorpexko. "Austerulus" Urt III 218. 

dorpezia, torpeza. Dureza; crueldad. Cf. torpeza. Dorphezia gogorrenen buruan biziaz gabetu. Prop 1896, 

206. Naturalezaren dorphezia gaitz batzueri badiote beha egoteko. Prop 1906, 169. Pellok itzegiten du / gogor ta 

torpezan. AzpPr 47 (podría significar 'torpeza'). 

dorraxka, dorraiska (Lar), dorraixka (H), torraiska (Lar). "Torrejón, torre mal formada" Lar. 

dorre (AN, Sal; SP, Urt I 347, Ht VocGr 340 y 432, Lar, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), torre (V, G, ANolza, 

S (th-), Sal, R; Lcc, Lar, Añ, Gèze (th-), H, Foix ap. Lh (th-)), torru, dorhe. Ref.: A (dorre, torre); Bon- 

Ond 152; Lh; Etxba Eib (torria). 

Torre. "Almena de torre, torrean almenea" Lcc. v. kanpandorre. Tr. De uso general, documentado en la 

literatura desde Leiçarraga. En textos vizcaínos aparece casi exclusivamente la forma torre; en los guipuzcoanos 

alternan (a menudo en un mismo autor) d- y t-, siendo tal vez más frecuente esta última; los labortanos y bajonavarros 

emplean dorre. Los suletinos utilizan t(h)-, sin que se pueda establecer en cada caso si el tema nominal 

es en -e o en -u: además de ejs. ambiguos de thorri- más vocal, hemos encontrado thorre en Inchauspe, y por 

otro lado thorrü en Eguiateguy. Dorhe sólo lo emplea M. Elissamburu. En DFrec hay 21 ejs. de dorre y 7 de 

torre. 

Sanzo Torreundocoça (Artajona, 1158). Arzam 198. S. Dorrondoco (Artajona, 1179). Ib. Sancho Dorreco 

(1200). Ib. Edifika zezan dorre bat. Lç Mt 21, 33 (He, TB, Dv, SalabBN, Echn, Ol, Leon, Or, IBk e IBe dorre, 

Ur, Hual, Samper y Ker torre, Ip thorre; Arriand arretzia). Iausi da zerurean arria, / Aurkitu dau Lastur-en torre 

barria (Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Billarrealgo torrean. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Erregeren 

etxe dorrez bethea. EZ Man I 44. Egiten duzu zeure baithan barrena milla pensu eta gogoeta, milla dorre eta 

gaztelu. Ax 161 (V 108). Ruinatzen dutiala pobren bordak eta kabanak nola Erregen torriak eta iauregi 

gazteliak. Tt Onsa 140. Den abundanzia zure torrietan. Tt Arima 46. Dorre horiek marka onak dire Carrosatik 

sartzeko. INav 60. Egiñ zaite guretzat dorre borthitz eta ungi goarnitu bat bezala. Gç 54. Baldin erreputazino 

onaren dorrea ezartzera gutiziatzen bazarete, fintka zatzue liburuetako zimenduak. ES 188. Babelko Torrea. Cb 

EBO 7. Oiek dira aizezko torre nik nerekiko egin edo jaso nituenak. Cb Eg II 120. Hiri hark zuen dorre handi 

bat, eta dorre hartan sartu ziren hiriko yende guziak. Lg I 217. Bizitze güzia thorrü batetan igaran bazünü. Egiat 


mende. 

366


166. Erabagi eben egitia torre txito luze bat. Mg PAb 185. Egongo ziñateke eskegirik torre altu baterik firualbiñu 

mee erbal batetik? Añ LoraS 117. Sartuko dira torre eta gazteluetan. AA III 478. Birrindu legijez gaztelu 

senduak, torre andijak ta antxinetako etxiak. fB Ic III 293. Dabiten thorria. Iboerazko thorria. UskLiB 27 (tbn. 

en Ip Hil 254). Eliza nagusiko dorre berri goititu bitorea. Izt C 57. Urian arkitzen ziran Erromarrak dorre 

batzuetan sartu bearra izan zuten. Lard 539. Non dira dorre gorak eta jauregiak, baratze eder eta loretegiak? 

Dv LEd 250. Hegastegi ahantzi edo dorre zaharretan. Hb Egia 140. Areriyoak iñoz koiyu ezin izan euen 

Torrian. Ur BulaAl 31 (BulaG 530 dorrean). Bere etxeko dorre edo begiratokian. Aran SIgn 57. Ango almeneak 

eta torreak. Ib. 39. Guadalupeko elizatxoa bere dorre alaiarekin. Zab Gabon 108. Basurtoko dorrea. Otag EE 

1882c, 446. Birtute oneek zaintzen dabezan torre-muruak. AB AmaE 443. Torre hura Sant-Angelo-ren izenaz 

ezagutzen da. Arr May 157. Paganoen hobi batzu, dorre punta xorrotz batzu iduri. Jnn SBi 66 (se refiere a 

pirámides). Gaztelu handi, gora, zortzi dorhekilako bat. Elsb Fram 76. Babelgo torre leio bikoa! Azc PB 261. 

(s. XX). Balea noiz ageri zan ikusteko egintako dorre zarra. Etxeg RIEV 1908, 192. Uri andi bateko eleiztorreak 

alkarri begiratzen dioten antzera. Ag G 11. Zeinutegian (torrean) zeuden. A Ardi 62. Gaztelu zaharren 

dorreak. StPierre 38. Oraixet ixildu da dorrean izkila. Ox 185. Arlesko dorreak. Or Mi 132. Eiffel-Torre 

ospatsua. Kk Ab II 187. Yainkoak gure artean Babelgo torre bat izatea agindu dulako. Ldi IL 137. Artan dolare 

bat sakondu ta dorre bat goratu zuen. Ir YKBiz 385. Jausi yatzuz torre gottijak. Laux AB 100. Soka alimale bat 

dorrean loturik. Lf Murtuts 19. Torre illunean sartuko aut. Etxde AlosT 27. Dorre-muturretan. Munita 20. 

Bordeleko eliza-nausiko dorreak. Zerb Azk 38. Ezpedi torre hau ager / gure memori flakoan. Arti MaldanB 229. 

Goitik beraino erorten dan dorrea. Zait Plat 41. Minar oriek izaten dira mezkita-etako dorre luze lautuak. Anab 

Aprika 53. Asi ziran, ostera, kanpai astunak torre zaarrean. Erkiag BatB 10. Eri handienentzat zaukan bere 

dorreko ganbara. Ardoy SFran 154. Lau erraldoi, lau torre aiñakoak. Berron Kijote 72. Eliz-torre gisako 

garibiltoki zurien andana luzeak. MEIG I 164. XVIIIgarren mendeak, oinarri eta dorre garai dugun mende 

horrek. MEIG III 123. 

Fuerte. Dorrearen hego aldean Indies kanpadera bat ikhusten dugu. Prop 1900, 135. Silliko Dorrean 

bezala, hemen ere khausizten ditut fededun katoliko onak. Ib. 136. 

- DORRE-BIXKOTX. Pastel dispuesto en forma de torre. Dorre-bixkotxak kraskatu ziren, pastizak hala hala. 

Barb Piar II 264. 

- DORRE-HORTZ. Almena. Zuen Eliza gorriaren dorrea ta dorre-ortzak eraikitzeko. Or Mi 145. 

- DORRE-TXORI. a) "Torretxori (V-m), gorrión" A. Torretxori edo eliztxoriak. A Txirrist 211. Torretxori 

batek egaz egun erdi baten zein laburra ta edaurria dan erakutsiarren. A LEItz 131. Zerua aingeru ta kurloi edo 

torre-txorientzat izten dauala. Eguzk GizAuz 41. Ermu inguruko torratxori guztik garbitu ondorean. JAIraz 

Bizia 25. Kantari tilin-talan / torre txoriak. NEtx LBB 215. 

b) "Torretxori (V-arr), vencejo" A. 

- EZKILA-DORRE. v. ezkila. 

Etim. Las formas actuales (dorre, torre) continuadoras del lat. turris, presentan el vocalismo románico. Una 

forma más antigua, con la conservación de u latina, se encuentra en nombres como Albiztur (aluiz turre en un 

doc. de 1025), y quizá también en Lastur, barrio de Deba, o Uzturre, monte de Tolosa. 

dorredun, torredun. Provisto de torre. Etxe saindu dorredun pika-harriekin. Hb Esk 200. Ainbeste erritxo 

eleixa eta torredunez / Dirudizula ollo ama bat erdi erdian / Korro egiña txitatxo polit edo umez. AB AmaE 191. 

Harbitxizko jauregi dorredun bat. Mde HaurB 13. 

Iru torredun etxandi irmea. Gand Elorri 58. 

dorretxe, torre-etxe. Casa-torre. v. ETXE-DORRE. Torre-etxe onen jabiak arma-arri ori maite-maiterik 

dauko. Kk Ab I 87. En DFrec hay 5 ejs. de dorretxe, uno de dorreetxe y 3 de torretxe. 

dorretxo, torretxo. Dim. de dorre. Lau alde igualetakoa da gaztelua, ertze bakoitzean bere torretxoakiñ. 

Aran SIgn 2. [Arantzazuko] torretxo oni tatxa billatzen / bakar batzuek ba-dira. And AUzta 134. 

Montoncillo en forma de torre. Guzia nasten edo erabiltzen da, arik eta torretxoa egin dezaneraño. 

Cocinan 50. Arrautzak biziro batitzen dira, arik eta torretxoaren gisa jarri ditezeneraño. 51. 

dorretzar, torretzar (Lar). Aum. de dorre. "Torreón" Lar. Babelko Torretzarra asi arteraño. Cb EBO 6. 

dorreztatu (SP), torreztatu (Lar). Dotar de torres; fortificar, amurallar. "Hiri dorreztatua" SP (sin trad.). 

"Torrear" Lar. 

dortiña. v. dotrina. 

dortoilo (-th- BN ap. A; -thollo VocBN vEys, Dv, H). "Grossier, inflexible" VocBN. 


mende. 

367


dortoka (PMuj), tortoka (G-azp ap. Gketx Loiola). "Tortuga" Gketx Loiola. "(G), tortuga de mar" PMuj. v. 

apoarmatu, txaberama. Tortoketara ordea ibillia zera zu urteetan Moskito aldetan. AGoen Agurea 16. 

doru (V-ger-ple-m ap. A), doilu (V-ger ap. A). "Anillo, nudo de la azada sobre el ojo. Doru barria imiñiozu 

atxur oneri" A. v. toila. 

dosean, dosian. (Fórmula de un juego infantil). Unian, dosian, tresian, piko, Juanito, Periko, itxu-lapiko, 

esan eta ahalik lasterren, hitz bakhoitzean makhilea sartu ta athera egin behar zuan. Osk Kurl 74. 

dosel (Lar, Añ), drosel (B ap. A). Dosel. Lora guztiak inguruz dabe esitzen dana, / Dosel kerizpegarri eder 

bat egiñagaz. AB AmaE 158. 

dosian. v. dosean. 

dosis. Dosis. Txirristak zital-dosis hilgarri bat edeiten zuela. Mde Pr 136. 

doska. v. toska. 

doskaindu. "Sacrificar" Lar. Doskaindurik edo sakrifikaturik bere pozkida, segurantza bereari. Izt D 150. 

doskaini (-añi Lar), doskain. 1. Sacrificio. Cf. doneskaini. Erredentoaren [sic] sakrifizioa edo doskañia 

urbiltzean. Otag EE 1884a, 310. Ezkontzeko doskañia (sacrificio) bear bazan, ezkondu egingo zan. Ag AL 69. 

Egiten deutsazuen doskaiñi apurra. Ib. 161. Doskaiñ andia. Ib. 132 (único ej. de -aiñ en esta obra, frente a 

cuatro de -a(i)ñi). 

2. (Lar). Sacrificar. 

dostatu. v. jostatu. 

1 dotatu (SP, Hb ap. Lh, H). Dotar (de). v. dohatu. Zebedeo, dotatua, dotea. Lç Decl Mm 4v. Zegaiti 

dozun Euskel Erria / ainbat bentajaz dotadu. Lazarraga 1169r. Gizona ere zuk zinduen ezteusetik formatu, / Eta 

Zerura ailtxatzeko grazia onez dotatu. EZ Man II 6. Naturalezak berak ere anhitz donu, dohain eta abantail 

suertez dotatu, hornitu eta konplitu baitzaitu. Ax 9 (V 4). Sari huntaz dotatu / Daiteke Zeruetan / Iauna haiñak 

imitatu / Baituke Mundu huntan. Arg DevB 123. Ahal tuzken kalitate eder guztiez hain beztitua, eta dothatua. ES 

191. Aberea ere adimenduz dotatua dela erakusteko. Vill Jaink 65. 

Oi Gaztelako errege jauna, / erregiagaz ikasu / zeure kortean dama ederrik / nola bapere ez dozun, / zegaiti 

Euskel Errian dira / eder guztiok dotadu. Lazarraga 1169v. 

(Lar, Añ). Dotar, dar una dote; premiar con dinero. Berak emaztia dota dezan, aita khexiak haur ükhatzen 

baderio bere alhabari. Bp I 98. Obligatua gelditzen da kaso onetan gizona dotatzera edo emakume arekin 

ezkontzera. OA 161s. Guk emanak nun diren / Ez dira ezagun, / Zer etxeko semiak / Dotatzen ditugun! Bordel 

177. Zar-gaztiak dotatu / ginduzen Murua-k, / ixtimatutzen ditut / zure bost duruak. Tx B III 134. 

Dotar un puesto. D. Sancho de Urdanibia Jeneral itsasokoa, zeñak dotatu zituen Kapillau, Mediku, 

Barbero, Botikario eta Hospitalzaiaren plazak. Izt C 503. 

2 dotatu. "Adoptar hijo o hija, dotadu semea edo neskea" Lcc. 

dote (V-gip, -th- S; Lcc, SP, Urt I 257, Ht VocGr, Lar, Añ, Hb ap. Lh (-th-), Dv, H). Ref.: Lrq; Etxba Eib; Elexp 

Berg. Dote; donación que se hace a los hijos no primogénitos. "Dote o casamiento" Lcc. "Alabian dotia 

ordaintzeko, etxia hipotekau eban" Etxba Eib. v. ezkontsari. Tr. Usado tanto al Norte como al Sur, se 

documenta desde Leiçarraga. Con el significado de 'herencia' (además de algún ej. ambiguo) aparece en 

Capanaga y Etchahun. 

Zebedeo, dotatua, dotea. Lç Decl Mm 4v. Enzuzu eta dirakasudan / ezkonduaren dotea. Lazarraga 1196r (se 

refiere a las penalidades de la vida del casado). Egiten dio korte Lorrenako andre alhargun baten alabari, 

hamaborz urthetakoari, eta ditu ehun milla eskutu eskuan dote. (c. 1597). FLV 1993, 461. Daroeala dote andi 

bat humeendako. Cap (ed. 1893) pról. (refiriéndose al catecismo). Ordian damiaren pakhü, dote doi bat eman 

behar derio gizon perestien erraniala, eta haurrik badie hurak hazi. Bp I 98. Doterik eman bage. OA 161. Bera 

baño gutiagokoa izanagatik jaiotzez, adimentuz, dotez ta diruz aren andrea. Mb IArg I 181. Beti dote laburra 


mende. 

368


opa eutsan, gero geituteko ustez. Cb EBO 43. Lograu baliz dote andi edo ezkontzia. Mg CO 61. Ona eta askotan 

bearra da dotea. AA I 602. Gurasuak umiai dotia emotia. fB Ic III 349. Azienda edo doterik ez daukalako. JJMg 

BasEsc 214. Ene haur dotherik gabik. Etch 244. Ozta izango al da / errian neskatxik, / dotea nik adiña / izango 

duenik. It Fab 40s. Bi dote eun ta berrogei ta amarna dukatekoak donzella beartsuentzat urteoroko. Izt C 501. 

Adio dote eta ezkontzak. Gy 16. Filipe ederrari yoan zen [Xuberoa] dotean. Hb Esk 79. Ondo da dotea. AB 

AmaE 420. Lau milla duroko dotia. Moc Damu 22. Eman oiei, eman dote ona. Ag G 337. Graxiren dotia ez 

baitzen galdü sos harekin. Const 36. Etxeko seme nintzan jeiki, / Dote gaitza nuen hunki. Ox 133. Dotea segur 

zuen / ezkontzen zeneko. Etcham 220. Ori egiten gastatua da / nik bear nuen dotia. Tx B 16. Ezkon-sari edo dote 

andi ederrak. Kk Ab II 156. Zidar utsezko janzkijak / emonen dauznat dotetzat. Laux AB 50. Oge bat ekartzen 

zun mutillak dotean. Or Eus 359. Haren dotea polliki estimatua zen. Lf ELit 172. Alabaren dotearen muntatzeko. 

JEtchep 52. Arek ez deutsu bertanbeerako dotea ekarriko. Erkiag BatB 180. Oraingo mutiltxuen dote-arriua, 

erloju-kordoiakin txapela mardua. Iz ArOñ 182. Eskeiñiko dit dotean. NEtx LBB 221. Dote ederra ekarri zion. 

Ardoy SFran 38. Ez naiz ezkondu-nahi / ez baidut doterik. Mattin in Xa EzinB 97. 

Don. v. dohain. Laur dote hauk prinzipalki zeruratuenean / Señale izanen dire handira gorputzean. EZ 

Man I 134. Ikhasagun haren baithan / Nola pena dorpheak / Behar diren Mundu huntan / Gorputzaren doteak. 

Arg DevB 56. Gloriazko dote guziaz janzi ta apaindua. Cb Eg II 145. Jesusek emoniko doterik ederreena. JJMg 

BasEsc 236. Bearbearrekoak dira dote orreek Aita Santuagan eta Eleizeagan? Itz Azald 48. 

dotedun. "Que tiene dote. Dotedunan billa zan, eta alakoren baten topau eban bat bere zorigaiztorako" Etxba 

Eib. 

dotezale. "Cazador de dotes. Dotezalia demoniua, baña beti ez zetsan ondo urten ipoiñ orrek" Etxba Eib. 

dotoradutza. Doctorado. v. dotorgo. Urtebete gehiago ere eman zuen han, ikasten eta irakasten, 

Dotoradutzakoak prestatzen zituen bitartean. MEIG IV 109. 

dotore (Gèze), doktore (Lcc), doktor (Urt III 103, VocBN), dotor (Urt III 103). 1. Doctor, sabio, tratadista; 

doctor, que posee este título académico. Tr. Atestiguado desde Dechepare, se documenta tanto al Norte como 

al Sur; en el s. XX disminuye su uso. Los septentrionales (a excepción de Dechepare) usan do(k)tor, frente a 

do(k)tore de los meridionales. La -r final es considerada generalmente simple; hemos encontrado sin embargo 

unos pocos ejs. de -rr- (Jauretche, Inchauspe y Lafitte). La conservación (al menos gráfica) del grupo -kt- es más 

frecuente en los textos antiguos; a partir de comienzos del s. XIX desaparece casi completamente en los textos 

septentrionales. En DFrec hay un ej. de doktor y 3 de doktore, meridionales, y uno de dotor, septentrional. 

Iurista eta theologo, poeta eta doktoriak. E 59. Doktor kristinoetarik batek, Tertulianek. Lç Adv ** 7r. Legeko 

doktorák. Lç Lc 11, 46 (He dotor; Dv, Or y Ker irak(h)asle, Ol e IBk legelari, Leon erakasle). Elizako 

Doktoreak (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21. Doktorek erakusten dutena. Ber Trat 92r. Doktoren doktora. EZ Man 

II 194. Joanes Etxeberri Doktor Teologoak eginak. EZ Noel 17. Martirak, dotorak, Ipizpikuak. Harb 223. 

Pierres Damiano daritzan doktor batek kontatzen duena. Ax 246 (V 166). Elexako dotore. Cap 146. Angeruzko 

Dotor handiak dioen bezala. SP Phil 204. Apostolü, Martir, Doktor, Apezküpü. Bp II 63. Eta beste doktore 

askok. OA 138. Gauza bera dio Agustin Elizako dotor handiak ere. ES 381. Doktoreakaz disputetan egoala. 

Urqz 12. Eleizako Irakasle edo Doktore Santuak. Lar SAgust 3. Ixil bite dotorak oro. Mst I 3, 2. Gizon jakinsu ta 

Doktore beren artean sarturik. Mb IArg I 239. Eleizako lau Dotore Griego. Cb EBO 9. Ahalkagarri zela legeko 

doktor batentzat. Lg II 136. Eskritura Santa, ta Doktoreen esanak. Añ GGero 4. Au da egia bat Elizako 

Doktoreak aditzera ematen diguena. AA III 383. Dio doktor seindu hark. Dh 267. Santu ta Doktore guztijak. 

JJMg BasEsc 156. Ez naiz filosofoa, / ain gutxi dotorea. Izt Po 53. Dotor Sainduen arabera. MarIl 67. Elizako 

dotor bat, eta dotorretan den handienetarik bat. Jaur 407. Animaleetan dotor ospatsua, / Zelakotz batxiller 

yadan pasatua. Gy 291. Jainkozko gauzetan, Pariseko doktor guziak baino jakintsunago da Iñazio. Laph 117. 

Gure Santu Dotore Serafikuak. Bv AsL 220. Dotorren, legeko jakintsien biltzarre handi baten erdian. Ip Hil 134. 

Dotor saindu berak. Lap 38 (V 21). San Ambrosio, Elizako dotor eta argi handiak dio. Arb Igand 143. 

(s. XX). Amsterdam-en dotor bilhakatu. Lacombe LEItz 80. Martin de Azpilcueta, XVIgarren mendeko 

doktorearen bizitza. AIr in Izeta DirG 11. Euskaltzain laguntzaille ta "Doktor" maillakoak egiña. NEtx LBB 3. 

Ez ote zen Boloniatik jalia bere "dotor" tituluarekin? Ardoy SFran 135. Dotoreak, dakidanez, bonetazaleagoak 

badira ere. MEIG IV 120. 

(R-is ap. Iz R 402 y ContR 509). Doctor en medicina, médico. "Dótorià déitu desegída"; "Konke juàn zunién 

étxerà, eta erran zaiózun dòtoriák" ContR 509. Eztebala dotoreak kulparik (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 

126. Diñoe doktoreak goxati xaigitea dala ona osasunenzako. Mic 13r. Jangoikuak librau zagizala Barberu 

modako, Dotore txar, apaindu ta barritxubetati. Mg PAb 46. Perran Dotoriak sartzen duela koleraren kontrako 

txertua. Urruz Urz 51. Jaun dotorra tiroa bezain fite heldu da etxerat. Lf Murtuts 32. 

J. D'Etcheberry, Sarako Dotor-Mirikua. ES 403. Jaun Adrien Dutournier dotor miriku. Lander RIEV 1914, 


mende. 

369


159. 

2. (V, G). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Elegante (referido a personas o a cosas). v. apain, berregin. "Txori 

errea baño dotoreaua, más chulo que el pájaro quemado (V-ple)" AEF 1921, 60. Tr. Exclusivamente 

meridional, documentado desde principios del s. XIX; sólo se halla la forma dotore (y se dan casos, p. ej. en J.J. 

Moguel, en que se opone a doktore 'doctor'). Con el significado amplio de 'bueno, excelente' se encuentra en 

bersolaris y textos de carácter popular. En DFrec hay 29 ejs. de dotore, meridionales. 

Arako mutil dotore, dama pausuba ikasi ezinik dabiltzanak. JJMg BasEsc 156. An billatu genduban / etxe 

dotoria. PE 112. Palmarik dotoreenak. AB AmaE 120. Asto bat dotorea / eria batean / salduteko imini zan / 

zaldien artean. Azc PB 53. Aundia ta ederra, / oso dotoria, / esan liteke dala / Reina Victoria. Tx B II 213. 

Zaldunik be, nun gero zeu baxen dotore? Enb 176. Janzkide edo uniforme dotoriak. Kk Ab II 126. Olaingo 

zalduntxo dotorea sartzen ikusirik. TAg Uzt 205. Neska apain dotore, adimen huts eta modari jarraitzaile 

harekin. Mde HaurB 33. Azpantar dotoreak. Etxde JJ 204. Jantzi barri dotore arek. SM Zirik 85. Polit, galant 

eta dotore, gorotz artean arbia. Arti MaldanB 207. Neskatillatxu gazte dotore ta pertxenta bat. Erkiag BatB 73. 

Hotel apain eta dotore oietan. Vill Jaink 130. Landola apain batean gera... Ofizina dotore batean, alegia. NEtx 

LBB 136. Gordian ezin egon dirade, / ain dirade dotoriak. Uzt Sas 321. Dama dotoreak. Berron Kijote 125. 

Izenburu dotore horrekin. MIH 211. Atorra dotoredun pelota-txapelduna. Ib. 311. 

Presumido; vanidoso. Berbetan begiratuba ta geratuba gaiti [dino bere artian gaistuak] [...] buru eritxija ta 

dotoria dala. fB Ic II 223. 

Excelente, muy bueno. Arraistalliak ere izan dira / aurten oso dotoriak. EusJok II 73. Norbaiten lepotik 

afari dotoria ein eban. SM Zirik 37. 

(Usos pred. y adv.). "Elegantemente. Dotore agertu da, Ameriketan urte batzuk eiñda. Dotore jantzi dabe 

etxia ezkon-barrixok" Etxba Eib. Galanki eta dotore / Giro giro ipintzen [loretxoak]. AB AmaE 394. Nai-ta 

sabelerako ez euki zer-janik, / Ibilli gura dabe dotore, zutunik. Enb 162. Mantal txuria jantzitzen zuan / da 

ibiltzen zan dotore. Tx B 86. Eu be orrexetara jantziko aue, dotore baño dotoriago. Otx 113. Erregeseme bat 

bezain dotore zijoan. TAg Uzt 188. Onek "Dominus vobiscum" aita santuak baño dotoreago esan ta. ABar Goi 

17. Ate nagusia, burdiñazkoa, dotore egiña. Erkiag BatB 156. Onela esan zien dotore aski ta geldiro. Berron 

Kijote 45. Dotoreago esan, auzoko frankok l'embarras du choix deritzana. MEIG VI 129. 

Muy bien, excelentemente. Ura eranaz noski mutillak / oso dotore zabiltzan. EusJok II 59. Ari da dotore, / 

oraiñ artian dabil / beti bitore. AzpPr 105. Makiña bati dotore asko / artu diozu tamaña. EusJok II 150. 

dotoregarri. "Adorno" Iz ArOñ. 

dotorego, dotorgo. Doctorado. v. dotoradutza. Haritschelharrek berak bere dotorgorako liburu nausian 

hamabi horrialde handi bete ditu gai hortaz. Lf ELit 75. 

dotoreki. Elegantemente. Nire Miren maiteak / dirudi erregina, / Dotoreki sartu zidan / harenganako mina. 


dotoreme. Doctora. Arranegiko erreka ortan, bada, kukurruku zoliak egiten ekiezan dotoreme biak, beste 

askoren artean Timuti Belarri eta Mikela Begi ziran. Erkiag Arran 136 (unas líneas más arriba "Doctor-eme"). 

dotoreria (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ (dotoréixa). Elegancia (en sentido peyorativo). Nortzuk dira eureen 

ibili-eraan ta egon-eraan jagitasuna, arrotasuna, burueritxija, dotorerija ta besteen desprezijua erakusten 

daueenak? fB Olg 199s. 

dotoretasun. Elegancia. Ez du izango nere itzaldiyak dotoretasunik. IArt Itzald II 39. Nundik norako 

diruekin jarabik gure andriak ainbeste dotoretasun? SM Zirik 68. Lehen bakanka baizik erabiltzen ez ziren 

gaiak ere ausarki darabiltzate, dotoretasunaz gehiegi kezkatu gabe. MEIG IX 58. 

dotoretu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. (Aux. trans. e intrans.). Poner(se) elegante; 

adornar(se). Erregiña izatera / Nai zan moduren batera / Dotoreturik igo. AB Olerk 397. Soñian ongi 

dotoretuak / beren galtza ta gerriko. EusJok II 88. Orrelako olerkiak egitean beren biotz-gogo eta asmoak garbi 

garbiz dotoretzen eta apaintzen dituzte. J. Artetxe Y 1933, 82. Berez zetorkion arraitasun, eztitasun eta 

lagunkoitasuna, komentuko ezibide apurtxoarekin guztiz dotoretu zun. Etxde JJ 84. Ziaro dotoretuta itzuli zen 

jangelara. Ib. 203. Damaskiñaugiñak euren biarra dotoretzeko. SM EiTec1 157. Ongi jauntzi, edo / dotoretu 

gero. Arti MaldanB 218. Alargundu dan ezkerik, dotoretu eiñ da. Etxba Eib. Baserrietxeak, kare zuriekin 

dotoretuta. Alzola Atalak 68. Illunak ez du dotoretzerik eskatzen. NEtx LBB 52. Paradigma izenez dotoretu 

ditugun zerrendetan. MEIG VI 128. 


mende. 

370


dotoretxo. Dim. de dotore (2). Mutill dotoretxoa, burua ondo orrazturik usai gozoko urarekin. Urruz Urz 

32. Gona au beti izaten da etxean erabiltzen dana baño dotoretxoagoa. SM Zirik 28n. 

dotoretza. Doctorado. Dotoretzaren ohorea. MEIG IV 120. 

dotorezia. Elegancia; forma u objeto elegante, decorativo. v. dotoreria. Egin dezatela soldadoek, etxe 

zahar horren aurrean zuleria bat, dotorezia eta edertasuna prestatzeko. Arti Tobera 276. Naiz ta kalean 

printzesa baten / dotoreziak eduki. Basarri 139. 

dotorexi(a). "Dotorexi. Orgullo, lucimiento, postín. Gaurko neskaak erdera orrekin daukate dotorexia" Gketx 

Loiola. 

dotrina (V-gip, G, AN-mer; Urt II 413, Chaho, Gèze), doktrina (Lcc, Urt II 413), dortiña. Ref.: Bon-Ond 152; 

Elexp Berg. Doctrina; por antonomasia, la doctrina cristiana, expresada en el catecismo. v. irakaspen; 

ikasbide; katixima. Tr. Atestiguado desde Dechepare, se documenta tanto al Norte como al Sur; su uso 

disminuye relativamente desde mediados del s. XIX. Entre los meridionales se encuentra a menudo la acepción 

(que no hemos encontrado en los septentrionales) de 'catecismo', refiriéndose a una versión concreta (así, p. ej., 

Asteteren dotrina). La forma con grupo -kt- parece ir perdiendo frecuencia con el tiempo. En DFrec hay 14 ejs. 

de dotrina, 8 de dotriña y uno de doktrina, todos ellos meridionales. 

Baskoek, berzek bezala, duten bere lengoajian skribuz zerbait doktrina. E 7. Begira litezen [...] Fariseuén eta 

Saduzeuén doktrinatik. Lç Mt 16, 12 (He dotrina, TB, SalabBN y Echn doktrina; Dv irakhasmen, Ip y Leon 

erakaspen, Ur, Or erakutsi, Ol irakasbide, Ker, IBk, IBe irakaspen). Dotrina kristioarena Euskaras. Ber Doc 84r 

(tbn. dot- en el tít. de El, CatB, CatAe, CatSal y CatR; dokt- en Oe, Iraz, Arz, CatLlo, CatLuz, CatCeg, CatBus y 

CatUlz). Zeure doktriñaz zinduen / bazkatzen arthaldea. EZ Noel 150. Iainkoaren dotrina. Harb 146. Bere 

[Kristoren] legeagaz eta dotrineagaz. Cap 141. Gure baitara isurtzen den dotrina. SP Imit III 31, 2. Haur da 

Ioandone Ioane Apostoliaren doktrina. Tt Arima 93. Doktrina kristianea. CatAnz 2. Sakramenduen ongi 

errezibitzeko jakin behar den doktrina. Gç 31. Jesüs-Kristen doktrina. Bp I 21. Doktrina ondo jakitea. OA 76. 

Nork bere buruaren ezagutzea eta garaitzea dela egiazko doktrina. Ch I 3 tít. Apostoluek hitzez edo ahoz 

irakhatsi duten Doktrina. CatLav 160 (V 82). Zer dotrina erakutsi zue? El 22. Doktrinaren lenbiziko partea. 

CatBurg 13. Kristau-dotrin ta Katezismo luze bat. Mb IArg I 53. A. Asteteren Dotrina Kristiana edo Kristau 

Dotrina. Cb EBO 63. Anasek egin ziotzon zenbeit galde bere dizipuluen eta bere doktrinaren gainean. Lg II 261. 

Kristau-doktriña enzuten degula. Ub 174. Katixima ahantzirik / Glubeko doktrina berria / Ikasi du Mentaberrik. 

Monho 40. Zelan dakien Doktrinea. Añ EL 1 132. Dotrinak eta Jainkoaren itza ongi enzutea. AA III 425. Holako 

yenden doktriña / Da, bedi nor bere diña. Gy 26. Bere ikasbidea edo dotriña agertzeko. Lard 527. Emotie 

yanarije, irakatsi dotrinie, kastigau okerrerijak egiten dituezanien. CatArrig 81. Dotriña txarren kutsurik gabia. 

Bv AsL 124. Filosofo heien doktrina faltsoak. Elsb Fram XI. Gorago erakatsi dugun dotrinaren gainean. Lap 

275 (V 125). Dotrina santua. Azc PB 357. 

(s. XX). Apostoluen doktrina. CatJauf 66. Egun aietan azaldu nituen ikaspide (dotrina) guztiak. A Ardi 124. 

Eliz-dotriña. ArgiDL 127. Liburutxo orri deritzaio Kristau ikasbidea edo dotriña. Inza Azalp 19. Obeto engolekixue 

dortiñie ikasi orrelako lotsagalduzko kantak baño! Ort Oroig 107. Inditar aiei dotriña ta kantak 

erakusten. Or SCruz 135. "Dotriña" zaarra nai lukela etxean, etxeko zaarrek berria ezpaitakitela. Ldi IL 54. 

Siñiskerien gaiñetik kristauen dotriña. Or Eus 60. Ordu erdi batez [fraideak] doktrina irakasten zigularik. Mde 

Pr 295. Dotrina ematen astean hirutan zetorrena. Arti Ipuin 24. Auxe da Rousseauren dotriñatik berez jaulkitzen 

dena. Vill Jaink 187. Dotriña barriak beretzat, begi belarri gozartu nai ditu. Erkiag BatB 128. Dotrinan ikasi 

dut. Mattin 128. Otxoa de Arinen Dotrina edo Kapanagarena literatura al dira? MEIG IV 59. Harako 

stadial'nost' zelako "dotrina berri" haren zantzurik. MEIG VI 82. 

(AN-ulz ap. Iz). Lección de catecismo. "Bétti beldurrik yuatekó drotriñéra" Iz Ulz s.v. beldúrre. Irakatsi 

dogu irago dan dotrinan zer dan Proposituba. Mg CO 101. Dotriñara etorri bearrean batzuek joaten dira 

plazara pelotara. AA III 595s. Dotrina au izango da gorputzeko gatxen gainian. fB Ic III 261. Urrengo egunian 

juan zan dotriñara. SM Zirik 79. Kalean, ikastolan, dotriñan. MAtx Gazt 29. 

"Maldizioka jardun, dotriñia euki. [...] hango maldiziñua, hango hostia-soiñua. Bai, hazelaketxe dotriñia 

zeuken" Elexp Berg. 

- DOTRINA-ALDI. Lección de doctrina. Aditu ezazue bada gogotik gaurko dotriña aldian orazioa zer dan. 

Gco I 383. Aditzera eman nizuen aurreko dotriña aldian. Gco II 12. 

dotrinagarri, doktrinagarri. Fuente de doctrina. Skripturán diraden laudorio eta esker emaite guziak, 

reglatzat eta doktrinagarri eduki behar ditugu. Lç Ins E 8r. 

dotrinamendu. Adoctrinamiento. Hanbat dotrinamendu eta mirakuillu zure ganik enzunik. "Doctrinis". SP 


mende. 

371


Imit III 18, 3 (Ch instrukzione, Mst pheredikü, Echve doktrina, Ip y Leon erakaspen, Ol y Pi irakaspen). Bere 

ordenanzen dotrinamenduaren begiratzen. Ib. I 25, 5. 

dotrinante. Catequista. v. dotrinista. Dotriñante azkarra izango zera, noski. And AUzta 71. 

dotrinatu, doktrinatu. Adoctrinar. Skriptura guzia duk dibinoki inspiratua eta probetxable doktrinatzeko, 

redargitzeko, korrejitzeko eta instruitzeko iustiziatan. "Enseigner". Lç 2 Tim 3, 16. Ordenakoek [...] arimako 

deskarguak egitera [eriak] dotrinatzen dituztela. Harb 437s. Doatsu da, jauna, nor ere dotrinatzen baituzu. SP 

Imit III 3, 1 (Ch, Leon argitzen, Mst, Ip jakintsützen, Echve erakutsiya, Ol yakitun eta ikastuna egingo, Pi 

irakatsi). Zure azoteak dotrinatuko eta zuhurtuko nau. Ib. 50, 5. Bere seme alabak dotrinatuten eztituan gurasoa. 

Añ MisE 251. 

(Part. en función de adj.). Instruido en la doctrina. "Doctrinado, doktrinadua" Lcc. 

dotrinatxo. Dim. de dotrina. Ni orduantxe estuen, nere dotrinatxoa buruan sartzen. A Ardi 113. 

dotrinista, doktrinista. Catequista. v. dotrinante. Ignoránzia ta úts bakótxa doktrinan itzulibaléi berze 

ainberze mántxa aurpégian, izainginduzke doktrinista óbeak. LE Prog 116. 

dotxeldun. v. doitxeldun. 

dotzena. v. dozena. 

dous. v. deus. 

doxa. "Phoque" Lf GAlm 1957, 31. 

doxa. v. toxa. 

dozena (V, G, AN, BN-arb, S; Lar, Añ, H), dotzena (BN-lab; Ht VocGr, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Holmer 

ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 80. Docena. Tr. Documentado desde finales del s. XVI; en los autores 

labortanos y bajo-navarros es más frecuente dotzena. Cuando acompaña a un sustantivo, se coloca (seguido o no 

de bat) ante éste. Hemos encontrado pocos ejs. que contravengan esta regla, debidos tal vez a exigencias 

métricas. En DFrec hay 10 ejs. de dozena, meridionales. 

Erregeren maiestateak gastiga badeza dozena bat unzi Lapurdik bidaldu behar lukeiela. (c. 1597). FLV 1993, 

465. Adarrak emaiten dira Miraballesen, / Dozena milla florinen (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Dozena bat pare 

eskarpiña. Mic 14v. Dozena bat hatsgorapen biziz. SP Phil 119. Dotzena bat urte du / Monho zutela deitu. 

Monho 52. Lau dotzena urte. AstLas 74. Arroltze dozena zenbait. Gy 15. Aita, ama, haurridek, guziak dozena, / 

Serresen daramate bizi arraiena. Hb Esk 234. Berterretxen athorretarik / hirur dozena ümen da. ChantP 216. 

Dozena bat bertsotan. Xe 223. Uzkarrak berriz ditu / botatzen dozenak. JanEd I 71. Dotzenabat haur gazte. Arb 

Igand 84. Lau dotzena kollir furxeta eder. HU Zez 165. Bi dozena odolki. Iraola 41. Dozena bat bertso. Tx B II 

25. Beren dotzena xardina golkoan sarturik. Barb Leg 147. Hamabi dotzena arbola. Lf Murtuts 2. Dozenatik 

gora dira. Or in Gazt MusIx 30. Lau bat dozena itxapero. Uzt Sas 105. Dozena bat aski eta / ukan amahiru. Xa 

EzinB 104. Dozena pareren bat pago-lizar. Berron Kijote 139. Dozenaren bat ginen entzuleak. MIH 144. 

- DOZENAN HAMAHIRU. Abundantes, muchos. Orrelako neskatx aberatsak ez dira dozenan amairu 

izaten. Moc Damu 30. Dotzenean hamai-hiru hor izanen ditiat [emazteak]. Larz Iru 110. 

- DOZEN-ERDI (V-gip, BN-arb, S), DOZENA-ERDI (V, G, AN, B), DOTZENERDI (T-L). Ref.: Etxba Eib; 

Gte Erd 80. Media docena. Dozena erdi bokader surretakoak. Mic 15r. Dotzena erdi batek. Gy 211. Dozen 

erdi baberrun. JanEd I 63. Beste dozen erdi bat arrapatzeko ustean. Zab Gabon 71. Beste dozen erdi bat bertso. 

Urruz Zer 107. Hazteko ere badu / haur dotzen'erdi bat. Etcham 171. Dozen erdi bat urdai azpiko. Tx B 89. 

Dozenerdi bat kilo galdu nitunan. Or QA 107. Dozena erdi bat kolpez. Etxde JJ 43. Dozenerdixa bost kuarto eta 

dozenia errialian. Etxba Eib. Dozenerditik gora ez. MEIG IV 133. 

- DOZENA ETA ERDI. Docena y media. Hauzen bada laborari / Umen dozena y-et-erdi! Etch 332. Dozena 

t'erdi poto zurezko. Tx B II 145. 

dozenaka, dotzenaka. Por docenas, a docenas. Dozenaka tragatzen / zituen aleak. Bil 124. Or eztaude ba 

dozenaka, Joxepa Txepel [...] ta beste amaika milla neska zar? Urruz Zer 130. Onetarikorik egiten eban 

bakoitxik gure Martin Sugiñek! Dozenaka egunero! Bilbao IpuiB 89. Mistu kajak dozenaka. Erkiag BatB 42. 

(Acompañando a un sust.). Luis ez da irixten Donibaneren ondora, ta besterik iritxiko danik etzait iduri 


mende. 

372


aurrera ere, dozenaka ahapaldietan. Or in Gazt MusIx 32. Dotzenaka euskaldun baginen elizan. Xa Odol 242. 

dozenatxo, dozenatxu. Dim. de dozena. Dozenatxo bat ontzako. Apaol 99. Dozenatxo bat arraultza. Tx B 

II 136. Ia, andra, dozenatxu bat... Bilbao IpuiB 35. Dozenatxo bat lagunek darabiltzan hitz "jatorrak". MEIG II 

128. 

dozenaxe. 

Dim. de dozena. Nigaz ezkondu gura dabena / sosega bidi bakean; / oi onegaiti itxaden begi / dozenaxe bat 

urtean. Lazarraga 1196v. 

dozil. Dócil. Dozil eta obedient garaten. Lç ABC B 2v. 

dozilitate, dozilidade. Docilidad. Eztezaket uka zien inklinazio onak eta dozilidadeak iduki nauela kuidado 

gutirekin. SermAN 1r. Zoinetan inozenzia, dozilitatia, sinplizitatia, flakezia baitira hainberze motibo heen 

karsutarzunaren emendatzeko. CatLan 4. 

1 dra. "(V, G, L), onomat. de la caída, del ruido de un golpe, de la aparición repentina" A. 

- DRA-DRA-DRA, DRE-DRE-DRE. a) (Onomat. de un discurso monótono). Doaie leitus errelatoreak dra 

dra dra arren prozeso guzia (300). LE-Ir. Dre dre dre errezatus ibili karreraka mia (87). Ib. Ari da dra-dra-dra 

bere lanean [leyendo el catecismo]. Prop 1891, 169. 

b) (Onomat. de un ruido prolongado). "Dra-dra-dra", entzun zan zarata bakan bat etxe-barruan. Kk Ab II 87. 

2 dra (V-m). "Igarri, acertar" Zubk Ond. 

draga (V-ple-m-gip, G-goi). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 47; Etxbe EEs 1931, 38; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 

1. "Galga, barra que sirve de freno a los carros" A. "Gainberetan txirrinkari eusteko aga" (V-gip) Urkia EEs 

1930, 47. "Dragea, gurdiaren gurpillak, aldapan bera ibilli bear danean lotzeko egurra" (G-goi) Etxbe EEs 1931, 

38. "Freno" Etxba Eib. "Dragia apurtu eta errekara juan giñan bei ta guzti" Elexp Berg. 

(Fig.). "Bildurra da, okerrerako daukagun berezkuan, dragia" Etxba Eib. Batzuek ba-dakite beren goseari 

draga jartzen. Vill Jaink 142. 

2. draka. "(G-to), leños que se ponen atravesando el carro para defenderle del peso de la carga y evitar que se 

rompa" A. 

- DRAGA-EGUR. "Dragegur (V-ger-m), galga de madera" A. 

- DRAGA-SOKA. "Dragea lotzeko sokea edo lokarria" (G-goi) Etxbe EEs 1931, 38. 

- DRAGA-ZIRI. "Madero para frenar el carro" Iz ArOñ. 

draga-draga (H). 1. "À pleine gorgée. Arnoa draga draga edatea" H. v. DANGA EDAN. Eta bere ura 

draga-draga bidean edanik. GAlm 1947, 29 (ap. DRA). 

2. A paso ligero. Draga draga bazoazin beraz etxe-alde. "D'un bon pas". Barb Leg 147. 

dragaltza. v. tragaza. 

dragan. "Dragan, dragáitten, frenar el carro" Iz ArOñ. 

dragatu (-aatu V-gip). "Frenar el carro" Iz ArOñ. 

dragatu. v. tragatu. 

dragatz. "Atadura de avellano retorcido que se pone de un taketa al otro del carro de leña, antes de cargar todo" 

Iz ArOñ. 

dragatz. v. tragaza. 

dragma. v. drakma. 

drago. v. trago. 


mende. 

373


dragoi (V-gip; Lcc, Añ), dragoin (SP), dragoe (Chaho), dragon (Chaho), dragu (Chaho). Ref.: Etxba Eib; 

Elexp Berg. 1. Dragón. v. herensuge. Dragoin gorharats handi bat, zazpi buru zituenik eta hamar adar. Lç 

Apoc 12, 3 (He dragoin, Ur (G y V) dragoe, Echn dragon; TB sugulna, Dv erainsuge, Ip herensüge, Ol, Ker 

iransuge, IBk, IBe herensuge). Dragonak elefanta du / egozten asikirik. EZ Noel 72 (dragoñ- en Man I 87 y 72). 

Dragon terrible eta horrible bat. Tt Onsa 95. Tenpestak eta dragoiñak. Gç 182. Badira dragoi itsusi [...]. Mb 

IArg II 277. Dragoi odolgiro batzuen gisa. Cb Eg II 148. Sugetzar, dragoe ta beste piztija bildurgarri asko. Mg 

CO 31. Dragoi ta sierpe kulebrak. Añ MisE 141. Infernuko dragoia. AA III 463. Dn. Teodosio dragatzera atera 

zan dragona (Aralar, 1833). ETZ 201. Izugarrizko dragoi bat. Bv AsL 69. Zatitu zeuntsan dragoe gogor ari 

burua. AB AmaE 439. Egoz, puztanez ersuge (erensuge, dragoi). Or Eus 253. Amaika dragoiren itxuria. Etxba 

Eib. 

2. dragon (Lar). Dragón (soldado). 

- DRAGOI-TXIKI (V-m, G-bet; dragon-txiki FauMar 82). Ref.: Arzdi Peces; Zubk Ond 236. Araña, dragón, 

escorpión (Trachinus draco o Trachinus vulgaris). v. xabiroi. 

dragoitzar, dragoetzar. Aum. de dragoi. Dragoetzar bi diran erara. AB AmaE 452. 

draia (BN ap. A; VocBN, H). Perdigón. v. drajera. Alhatzea heldu denian [basurdea], bost-pa-sei draia 

larriño animaliari bere begien artian landatzia. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA). 

drai-drai. (Onomat. que expresa trabajo continuado). Osasuna baukogu / lan eiteko drai-drai. Enb 166. 

drain. Tubo de drenaje. Drainak dira baxerazko tutu batzuek, muthurra batak bertzearen barnean sartzen 

dutenak. Dv Lab 112. Erreka nausian ezartzen dira drain nausiak. Ib. 113. 

drainadura. Drenaje. Drainadurak kentzen du hobekienik [ur galgarria]. Dv Lab 110. Drainadurako ura 

trabatzea. Ib. 117. En DFrec hay 10 ejs. de drenaia. 

drainatu. Drenar. Oraikoan erranen darotzut zertako drainatzen diren lurrak. Dv Lab 108. Drainatzen 

dira pentzeak eta landak ere. Ib. 118. 

drainatzaile. (El) que hace un drenaje. Pagatzen ditu oraino injiñadoreak drainatzaileei irakhastekotzat 

nola egin behar duten beren lana. Dv Lab 117. 

drainatzapen. Drenaje. Ageri da horietarik Gobernamenduak zenbat prezatzen duen drainatzapena. Dv 

Lab 117. 

drajera (Lh), trajera (Gèze, Dv (S), Foix ap. Lh). Perdigón. v. draia. 

drak (V-m ap. A), draka (V-ple ap. A). "Onomatopeya de parar en seco" A. 

draka. "Pendiente muy fuerte en los caminos" Asp Leiz. 

draka. v. draga. 

draka-draka-draka. (Onomat. del trote del caballo). Iarri zan [zaldi] gaiñean [...], da draka-draka-draka 

bere morroien atzetik ostendu zan. Ag AL 156. 

drakma, dragma, drama (Urt). Dracma. "Chalcus, dramaren hogeita hamaseigarren partea" Urt IV 453. 

Ezen eriden dut galdu nuen drakmá. Lç Lc 15, 9 (Dv, Or, Ker, IBk drakma, He dragma; TB adarme). 

Ebanyelioko dragma edo diru peza. He Gudu 46. Drákma galdu zuénak inzuéna dá inbear duéna galdu duénak 

grazia. LE Urt ms. 78r. Emakume batek amar drakma baditu. Ir YKBiz 299. Drakma galdu zun emazteak. Or 

Aitork 188. Emazte bat, drama galdu ta su-argiz ari zan billa. Ib. 266. 

- BI-DRAKMAKO. (Impuesto por valor de) un didracma. Zuen maisuak ez al du bi-drakmakoa ordaintzen? 

Ir YKBiz 250s. 

drama. Drama. Drama bat azkenez / Antolatu oso / Miragarria. AB AmaE 115. Neurtitzetan egindako 

drama liturjiko batzuek. Mde Pr 251. Sentipen onetatik bizi da poesia; dramak eztu beste iturbururik. Vill Jaink 


mende. 

374


118. Poema epikoetan, draman, kontakizunetan. MIH 174. En DFrec hay 10 ejs. 

"Drama, ocasión patética [...]. Kinzenia galdu jokuan tabernan eta gaur be dramia dago ziur aren etxian" 

Etxba Eib. 

drama. v. drakma. 

dramio. "Norbait oratu, alcanzar a alguno; acertar" Zubk Ond. 

dran. v. dan. 

dranbal. "Tuerca (V-ple). Errotapean, dranbala [...] (V-ple, canc. pop.)" A Apend. 

dranbalada. v. danbalada. 

dranga. "Liñua bigundu ta leuntzeko tresna (garba)" (V-gip) Urkia EEs 1930, 25. 

dranga. v. danga. 

drangal (V-ple ap. A). Azkue remite a draul (q.v.), sin más indicaciones sobre el significado. 

drango (AN-larr ap. Asp Leiz). 1. "Onomat. que indica el balanceo del carro y ruido de sus ruedas, producidos 

al pasar por caminos con baches profundos" Asp Leiz. 

2. (G-goi). "Piedra y otro objeto que obstaculiza el paso del carro o del trineo" JMB At. 

drank. v. danga. 

drapa. (Onomat. que expresa una acción brusca o súbita). Barri-billa nabillenean gelune edo estaziño 

batera banoa ta drapa: kontrabandoa. Elizetara banoa ta drapa: kontrabandoa. A Txirrist 209. Buztanetik artu 

zuen azeria ta, drapa! zaraneratu zuen (B). A EY II 317. Ta drapa! oratu buztanetik eta otzareratu eban azeria. 


drapu. v. trapu. 

draska. (Onomat. que expresa una acción brusca o súbita). Itzaldi luze, zorrotz eta garratzori arnasa baten 

esanda gero, draska! ertsi eban leio-atetxua andra zimelak. Erkiag Arran 49. Atera nionian [gibela], / pisuari 

jarri: / draska eraman zitun / sei kilo ta erdi. And AUzta 122. 

draskada. 1. "Golpe. Draskada baten edan (V-m-gip)" A Apend. 

2. (A Apend), drauskada (A DBols). "Luxación, dislocación" A Apend. 

3. "Porrada (de dinero)" A Apend. 

drast. (Onomat. de acción súbita). Jesarteko asti barik, ankia jaso egiten dau, drast! zapatak atara ta; 

daunba! lurrera bota. Altuna Euzk I 14 (ap. DRA). 

drasta-drasta. "(V-ple), (onomat.), dar el dinero moneda por moneda" A. 

drastiko. Drástico. Herriko hizkuntzaren aldeko aburu drastiko horiek. Mde Pr 241. 

drauan. "Al trote (V-m)" A Apend. 

draul. "(V-m), 1.º (caserón) grande y destartalado. 2.º (hombre) torpe" A. Hain etxe zahar eta draulean ezin 

biziko ziran luzaro. Baraia 28. 

drauldu. Destartalarse, deteriorarse (un edificio). Etxea zerbait draulduta itxi daustala. Zam Ezale 1898, 

248b. 


mende. 

375


draun. v. dan. 

draunba. v. danba. 

drausk. "(V-ger), voz onomatópica que indica el acto de morder" A. 

drauskada. v. draskada. 

drauskil. v. trauskil. 

draust. v. drist. 

dravidiko. (Lengua) dravídica. Nik ez dakit deus hizkuntza dravidikoez, espezialista ez direnentzat esku 

liburu ezagunetan [...] irakur daitekeena baizik. MEIG I 238. Otxandioko semea ez zen, noski, dravidikoaz ari. 

Ib. 239. 

dre-dre-dre. v. DRA-DRA-DRA (s.v. 1 dra). 

dremenden. v. DEN MENDREN s.v. mendre. 

drestin (G-nav). "(Torrano), igual, lo mismo. [...]. Drestin don, es lo mismo" Satr VocP. 

dretxa. v. deretxa (3). 

dretxo. v. deretxo. 

dretxu. "(AN-5vill), pedazos de la goa (bola de hierro rusiente)" A. 

dretxu. v. deretxo. 

drezarazi, drezaarazi. Hacer preparar. Ez baitagiuei egiten berze gaizarik, ezik aparioak dreza araz, 

pu[n]tiualki ordu xakinetako. Mdg 132. 

drezatu. 1. Enderezar, corregir, arreglar. Ama eztia, nik badagit zure kontra faltarik, / zuk gaztiga eta dreza 

nazazu othoi bertarik. E 112. Iainkoaren tenpleko gauza gaizkituén drezatzen. Lç Dedic * 5v. 

Dirigir. Cf. Tillander FArag: "Endreçar las carreras, non dirigas vias tuas". Berze manamenduetan Iaunak 

nahi ukhan ditu gure afekzioneak eta borondateak reglatu eta drezatu. Lç Ins D 8r. Hik egiguk othoi, ikhasiren 

dugun guziaren egiazko finera drezatzeko grazia. Lç ABC B 2r. Lekhu orotan eta gauza guziétan drezatu eta 

altxatu ukhan ditu bere enseiñák eta armoriák. Lç Adv ** 1r. [Legeak] Krist erakusten zuelarik harengana nehor 

drezatzen eta gidatzen zuen. Ib.** 3r. 

Dirigir (la palabra). Eta tronpeta soinura eta hitzén bozera, zein enzun ukhan zutenék, rekeri baitzezaten 

gehiagorik ez lakién dreza hitza. Lç He 12, 19 (TB hitza ez zaiotentzat izan gehiago zuzendua). 

2. + derezatu (Chaho). Despachar, expulsar. "Dissiper" Chaho. Nuzpaiko süge zaharrak therritatüren eta 

khexaeraziren zütü; bena orazioniaz ihesi derezatüren düzü. Mst III 12, 5 (Ch ihesi egorri, Ip ihesi igorri). 

Dereza ezazü inbeia eta ükhenen düzü phausia. Ib. 32, 1 (Ch ukho egin, Ip ützazü). 

3. Disponer, preparar. Preparatu edo drezatu zein biar zena bazkuarako. Hual Mt 26, 19 (Lç, Dv aphain, 

TB, SalabBN preparatu, Echn prestatu). Emazu plat batian olioa, [...] dreza zazu oilaskoa gainean eta zerbitza 

zazu. ECocin 13 (v. tbn. 37). Ugaltian zu)r drezatruk zauden guziuak arrankatako saltra erribrara, erreketarik 

xuntatu zen urbultziuak eramanztion. Mdg 140. 

drezu. "Dispuesto (R-vid)" A Apend (cuya fuente es sin duda Mdg). v. prest. Noiznaiden egonen dela drezu 

eskribitako. Mdg 125. 

- DREZU EMAN. Disponer. v. drezatu. Speranza dut igorriren drauzuedala, neure egitekoei drezu eman 

draukeedan sarrienaz. Lç Phil 2, 23. Neure egitekoei drezu eman dioketedan bezain sarri. He ib. (TB egitekoen 

estatua ikhusi). 

driada. Dríada. Driada-taldeek oiuz bete zituten mendi-gaiñak. Ibiñ Virgil 116. 


mende. 

376


dri-dra. v. di-da. 

drigada. "(BN), coque du Levant" Dv. 

drin. "(Sal), zumbido de cuerdas, ramales, hondas. Zume meak drin mea" A. 

drindo. "Sonoro" A Aezk 291. 

drindots (Ae). "Resonancia. Drindots luzea, larga resonancia" A Aezk 291. Ezkilak drindots luzea edo dolua 

duenean ere norbait fite ilen da. A Aezk 210. 

1 dringa. Tintineo. Bi eskuetan hartu eta inharrosi zuelarik [untzi medailaz bethea], burdiñeriaren 

dringatik, Aitaren dirutzea zela gogoak emanik, oihanerat ihes egin zuen. Prop 1910, 148 (ap. DRA). 

2 dringa. "Dringa edan (S), dringez (Sal), beber torpemente" A. 

dringatu. v. trinkatu. 

dringilin-drangon. (Onomat. del balanceo de la cuna; en canciones). Dringilin drangon eragiozu / laster 

aziko natxatzu (V-m). A EY II 291 (cf. ib. dringilin-drangon kantetan, "cantando el dringuilin-drangon"). 

dringilin-drangala. (Sin un significado concreto, en estribillos). Pazkoetan Bergaran, / altza dringilin 

drangala dan. JanEd II 52. 

dringili-drangala. (Sust.). "Dringili-drangalak, canciones cuneras (V-ger)" A. 

dringo. v. 1 trinko. 

drisa. v. driza. 

drisaera. "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...] h) Berniel (V-m), berriel 

(V-ger), drisaera (G-bet)" A s.v. tosta. 

drisdari (V-gip). "Drisdária, la reverberación" Iz UrrAnz. 

dris-drask. (Onomat. que expresa acción súbita). Gure flor orrek bere koroia / Dris-drask kendurik. AB 

Olerk 337. 

dris-dris. v. dizdiz. 

driska. v. triska. 

drist. (Drist eta draust: onomat. que expresa el paso dificultoso). Elur marduletan drist eta draust, or 

txirrist eta emen larrapast. Ag G 203. Basa piztiak elur gañean drist eta draust. Sorarrain Lili 87. 

drist-drist. v. dizdiz. 

dristetu. v. distiratu. 

dritxo. v. 1 ditxo. 

driza (V-ger, Gc ap. A), drisa. "Driza, cuerdas con que se izan las velas" A. "Drisak, bela izatzekoak" Elizdo 

EEs 1926, 31. Drisak, boliñak, abortza, sarea. Elizdo EEs 1925, 214. 

- DRIZA-KAKO (V-ger ap. A). Azkue lo da junto a drizadera (q.v.). 

drizadera. "(V-ger), ganchos de hierro colocados junto al borde de las lanchas por la parte exterior, para poder 

izar mejor las velas" A. 


mende.


driz-driz. v. dizdiz. 

droga (S ap. Lrq; Lar). 1. Droga; medicina. Mirra da droga bat drogistek saltzen dutena. Mong 594. Liburu 

huntan diren drogen eta belharren izenak. MarLi 276. Ez botiketan drogarik. Gy 17. Osagilarik an ezta egongo / 

inor ilteko drogakaz. Azc PB 310. 

Sustancia estupefaciente. Ez dute hortarako ahanz-gailu eta zora-gailu eskasik: [...] hala nola edari eta 

drogak. Lf ELit 61. Urrengoa asko interesanta izango bide da, drogaren gain baitateke. Mde Pr 191. Amerikano 

polizak badituela itzalak tole, haren aizkora mutitsak drogaren ur-sugeari buru bat moztu orduko, beste bat 

jalgitzen baitzaio. SoEg Herr 23-12-1971, 5. Nere drogak kopak eta purua izaten ziran. Uzt Sas 22. En DFrec 

hay 38 ejs., 28 de ellos septentrionales. 

(Urt). Especia. "Aroma, espézia, espezieria, droga usañondunak" Urt II 340. Axixa bat bere dagozkon 

drogekiñ. Gy 50. 

2. (V-gip). Ref.: Iz ArOñ, To; Etxba Eib; Elexp Berg. Disputa; lío, enredo. "Droga bat, una reyerta" Iz To. 

"Enredo, cuestión o disputa" Etxba Eib. "Bere bizi guztian drogia t'abarra baño ez eban erabilli" Ib. Drogea 

gura beben amaitu etzeiten. AB AmaE 256. Geu bere bada drogarako ezkozak txarrenak. A BeinB 87. Ludijan 

drogarik ezpalego, lagikarijak gosiak illik. Kk Ab I 18. Burrukia ta drogia. EEs 1922, 135. Drogie topaten 

dabillena. Ort Oroig 98. Drogarik eta okasiñorik gure ezpo-zue ezaitxeziela iñon gauzetan sartun. Ib. 47. 

Nastea ta drogea, aserrea ta burrukea gizartera ekarteko. Eguzk GizAuz 119. 

3. Mentira, engaño; timo. Artuko du proga / au ez dala droga, / baizikan egiya. Bil 93. Tunbalero 

Andaluziako trozoetan arrantxero asita mutill nagusira eldu zala, eta erdi arra ta erdi droga kuarto apur 

batzuek egin zituela. Urruz Iru ziri 98. Neu enindukie arrapauko orretariko banko ta drogetan; ez, ez, diruba 

norberak gorde. Kk Ab I 104. 

- DROGA ATERA. "Formar enredo. Jokuan galdu biar ebala konturatzen zanian, drogia ataratzen eban" Etxba 

Eib. I moja? A nolako droga aterako ukenan! Alt LB 82. 

- DROGA EGIN. "En el juego, hacer trampa. Drogia eiñ puruan irabazi zetsazen diru guztiak" Etxba Eib. 

- DROGAN (V-gip). Riñendo; enredando. "Goiko andra-gizonak beti drogan dabitz" Elexp Berg. Eurak 

[umeak] abietean drogan ta olgetan, / Aingeruak oi diran legez zeruetan. AB AmaE 263. Drogak saldu ta orain 

bizi da / drogan izateko azkana. Azc PB 252. 

drogaki. Sustancia estupefaciente. En DFrec hay 5 ejs., septentrionales. 

drogatu (S ap. Lrq; Chaho). Drogar(se). Ni askotan ibilli nintzan piska bat drogatuta. Uzt Sas 22. En 

DFrec hay 5 ejs. "(Foix), dénaturer" Lh. 

drogeria (Chaho). Droguería. Minio edozein drogeritan billatuko dezu. Munita 41. 

drogeru. 1. Liante, enredador. Drogeru asko dagozalako. fB Ic I 216. Eskribauba dalako, drogeruba ta 

okerra dala. fB Ic II 218. 

2. Droguero; boticario. Egongo dala drogeru Iauna / Medikua anditu ezinik. Azc PB 243. Drogeruaren 

dendan. Erkiag BatB 28. 

drogista (Urt). Droguero. "Aromatarius, botikarioarena, [...] drogistarena" Urt II 340. Bitriola fazoin 

berean drogistek saltzen dutena. Mong 594. Potikariei edo hirietako drogistei. Dv Lab 49. Astelehen aratsean 

ohoin bat edo gehiago sartu dira Deliac drogista baithan. Herr 10-4-1958, 2. 

drogoso (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Enredador, tramposo, cuestionador. Drogosua zan eskolan, eta 

bardiñ izan da gero bere bizi guztian" Etxba Eib. "Follonero. Harekin ibiltziak billurra emuten juan drogoso 

hutsa zuan da" Elexp Berg. Arpegirik eztauko / nunbaist drogosoak / len legez ereiteko / berba arin zoroak. 

Azc PB 256. 

drole (S ap. Lrq), trola. Raro. v. bitxi. Ustes egia erranuen an: gure aidea troladoga [posiblemente trolago 

da]. "Nuestro pariente es raro" (s. XVI). ConTAV 5.2.4, 110. Eta horrela ukhan zuen, gerthuaren drolea! / 

Diruak berea nola, sokak bere yabea. Gy 119. Holako eskontzia aski drole beita. Xikito 5. 

(B ap. A), drola (V-ger ap. A). "Bromista" A. 

drolekeria. "Broma" A. 


mende. 

378


droletto. "/drólet'o/, un peu trop drôle" Lrq. 

droletu. "/dróletü/, devenir drôle" Lrq. 

drolexka. "/dróles#ka/, un peu bizarre, un peu niais" Lrq. 

drolezia (S). "Bizarrerie, drôlerie" Lrq. Gizonen legez bourse-ko sosa badoa ikhertzetan igaran direneer. 

Jakin ondoan zuñ diren merexi dienak. Drolezia bat ez deia, lehenik emaitia. Herr 11-10-1962, 4. 

dromedario (Lcc, Lar), dromedari, dromadari (T-L). Dromedario. Bisitatzera datoz dromedario gainean. 

Acto 377. Dromedarioei zaldalea ar-erazi. Mb OtGai I 253. Irur Errege beren dromedario ta kamelu urrez, 

mirraz ta inzensoz kargatu beteekin. Mb IArg I 159. Kameluek, Madiango eta Ephako dromedarioek, uholdeak 

bezala zaituzte estaliren. Dv Is 60, 6 (Ker dromedarioak; Ol zamari-konkorrak). Egun baten Landara-Baratzera 

Arabiako dromedario bat ekarri eben. A Ezale 1899, 326a. Bi dromedariren gaiñean zaldizko. Berron Kijote 

101. 

dronda. v. 1 dunda. 

drosel. v. dosel. 

drote. v. trote. 

druga. "Grúa" Iz ArOñ. 

druida. Druida. Beren sazerdote druida zeritzaienek. Mde Pr 225. 

drunba. v. dunba. 

drunda. v. 1 dunda. 

drunduntzi. "Tube en laiton renfermant la drunda" Dv A (s.v. drunda). 

drungada. Trago. Ardau zuri drungada itzelak edaten ditu. Erkiag BatB 140. 

drungulu. v. dungulu. 

drungun-drungun. "(V), (onomat.), ruido que se hace al beber con torpeza" A. 

dsakilahara. "Dsakila-hara (BN-mix), hacer las cosas de golpe" A. 

dsanga. v. zanga. 

dsanpez. v. TANPEZ (s.v. danba). 

dsapart. v. zapart. 

dsartada. v. zartada. 

dsast. v. sast. 

dsaunba. (Onomat. que expresa acción súbita). Orduan jiganteak dsaunba! jaurti eban aldatz bera 

erestuna. Bilbao IpuiB 177. 

dsaust. v. zaust. 


mende. 

379


dsaustada, dxaustada. Salto. Cf. zaustada. Ara non [...] askatzen dan amotik lupia, ta dxaustada bat 

eginaz, erortzen berriz uretara, ez geiago agertzeko. Ezale 1897, 46b. Nai ta naizko dsaustada, gora bera ta 

joate bildurgarrikoan. Ag Kr 198 (se refiere a un barco en una tormenta). 

dsi. "Esquivar escapando" Etxabu Ond. 

dsilipurta. v. ziliporta. 

dsinga. "Batel baten atzean erramu bakarragaz erramutan (arraunean)" Zubk Ond. 

dsingaleku. "Se dice de la parte abierta atrás en un traje o abrigo" Zubk Ond. 

dsinka. v. zinka. 

dsiota. "Azotar" Etxabu Ond. 

duaka. v. dohakabe. 

duako. v. doan. 

dualer. v. dubaler. 

duan. v. doan. 

duhan. v. dohain. 

duarik. v. doarik. 

duaxa. v. tuaxa. 

duba (H), duga (SP, H), doba (SP). Duela. "Douelle de tonneau" SP. "Doba , pièce de fonds de 

tonneau" Ib. "Douve" H. Cf. upa. v. dubel. 

dubako. v. DOAKO (s.v. doan). 

dubaler (H), dualer (Dv, H). Tonelero. Cf. Deen I 13: "Dubalela, tunnusmidur, Fassbinder, tonelero". v. 

dubeleru. 

duban. v. doan. 

dubarik. v. doarik. 

dubel (B ap. A; H), duel (S ap. A; VocBN, H). Duela, tabla abombada de tonel. "Douve" VocBN. Cf. upel. v. 

duba. 

dubeleru. "Tonelero" A. v. dubaler. 

dubelgin. "(V), tonelero" A s.v. dubeleru. 

duda (gral.; SP, Urt I 144, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dgs-Lar 11, Hb ap. Lh, Dv, H), 

dubia (det.; Dgs-Lar 11). Ref.: Lrq; Etxba Eib y Elexp Berg (dudia); Gte Erd 280, 80. Duda, vacilación, 

incertidumbre. "Doute. Duda izatea, douter" Dv. "Dudia da, bai-edo-ezian egotia" Etxba Eib. "Zalantza; duda. 

Zein ete ziñan dudia sartu jat" Elexp Berg. "Duda badu (BN-arb)" Gte Erd 280 (s.v. tartamutua da). "Ez dut 

dudarik jartzen (G-azp), orrekin ez dut dudarik jartzen (G-azp), ez düt dudarik (S)" Ib. 80. v. zalantza; ezbai. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, excepto en textos meridionales de la primera mitad del s. XX, 

donde sólo se encuentra en algunos textos de carácter popular. En DFrec hay 170 ejs., con un porcentaje de 


mende.


septentrionales algo superior a la media. 

Denbora eta lekhu orotan ezin [= ezein] duda gaberik / graziak oro zure eskuian Iangoikoak emanik. E 109. 

Iesus Krist gure Iauna egia bera denaren gainean, ezta dudarik. Lç Ins F 5r. Duda gabe ethorri izan naiz 

deithurik. Lç Act 10, 29 (He trikatu gabe, TB gibeladurarik gabe, Dv deblauki, Ker ezpai bagarik). Dama 

galantak, sinis nazazu, / oi zeukazu dudarik. Lazarraga 1177r. Ta duda baga, / puntu bat enkubridu 

baga, / kontatu dizut prosea. Ib. (B) 1201vb (cf. infra DUDA GABE). Dudarik bage ezagutuko baitute. Ber Doc 

112r. Zenbait duda sortzen bada zertan den sinhestea. EZ Man I 33. Bada duda, eta duda ere handia, [...], behar 

den urrikimendurik izanen duenz bekhatoreak. Ax 199 (V 134). Nahi duzu dudatarik iltki? Nahi duzu segurean 

iokatu? Ib. 209 (V 140). Dudeagaz iuramentu egiten dauenak. Cap 45 (ed. 1893). Dudak khendurik [...], 

munduari argitasunaren emaitea. ES 158. Zure eginbidiak egiten badütüzü, eztüzü düdarik, Jinkua leial eta 

aberats izanen dela. Mst I 25, 1. Ur biren artean bezala, duda andian arkitzen zan. Cb Eg II 208. Zergatik 

galdetu ez Konfesoreari etortzen zatzun edozein duda? Mg CC 109. Bekatu mortal ezagun edo duda osokoren 

bat. Ib. 176. Argitu gure konzienziako kezka ta dudak. Añ LoraS 69. Duda edo enura da [...] zabuan bezala 

geratzea: ote da, ez ote da. AA II 209 (v. tbn. duda edo enura en Legaz 33). Bide gabe duda gaiztoai leku 

ematea. Ib. 209. Han hil behar niala, düdarik ezpeinin. Etch 184. --Geiago kostako da, irakite bakoitzean ur 

berria bear duelako. --Ez da dudarik. It Dial 116s (Ur ez dago dudarik, Dv ez da dudarik, Ip ezta düdarik). 

Zalantza edo duda onetan luzaro egonda. Lard 365. Deseginik dudak, badezpadak eta ezbaiak. Ur BulaAl 18. 

Fedeko misterioen batean duda duenak. Legaz 24. Nahi zituen gisa hortan ezeztatu, haren phiztearen eta 

Jainkotasunaren gainean oraino izan zitezken azken dudak. Lap 133 (V 291). Ba, jauna, den gutieneko dudarik 

gabe. HU Aurp 185. 

(s. XX). Duda zirringila bat hautemaiten dut [...] neure baitan. JE Ber 62. Hogoigarren psalmo batek bereziki 

ez du dudarik uzten. Zerb IxtS 56. Bere erantzuna biribilla eta dudarik gabea izan zen: --Bai. Etxde JJ 111. Arek 

bipil aitortzen zun; onek duda antzean. Or Aitork 161. Mundua mundu dedin artean, parregarri izango dira 

maitale-bikoteak. Dudarik ez. Txill Let 57. Duda beltzeko egunetan, [...], etsipenean erortzen dira. Vill Jaink 

100. Mixel, ezarri bainauk dudazko trantzean. Xa Odol 201. Ez dugu uste, dudaren herdoiak jo gaituelako edo, 

lehengoek uste zuten adina jakin dezakegunik. MIH 265. Nere oraingo dudak, ordea, barrenago bota ditu 

erroak. Ib. 89. v. tbn. Tt Onsa 81. Gç 140. Bp I 61. OA 148. Acto 45. Mih 53. LE Ong 113v. CatLan 47. Xarlem 

345. Dh 125. fB Olg 60. Jaur 356. Gy 103. Ud 90. Azc PB 167. Mdg 132. Tx B II 141. Mde Pr 73. JEtchep 32. 

SM Zirik 63. Arti Ipuin 37. 

- DUDA EGIN. Dudar. "Nik ez dut dudik egiten (AN-gip-5vill, B), ortan dudarik ez egin (G-azp), ez dudikan ere 

egin (AN-5vill), duda egiten dut orrekin (G-azp)" Gte Erd 80. Frangoki harengana ioaitera dudarik 

eztagigunzát. Lç Ins E 4v. Eztezazuela egin / dudarik hala eztela. EZ Noel 120. Eztakit, nik duda egiten dut. Eta 

nork eztu duda eginen? Ax 180 (V 121). Ezta beraz gaizkirik lagunaz duda egiteaz? SP Phil 349 (He 351 dudan 

yartzea). Ez baita defendatua duda egitea. He Phil 351. Ikhusten dugu, ezin dudarik egin dezakegun bezala, 

Jainkoaz egorria zarela. Lg II 135. Ez dudarik egin, frogatuaz mintzo natzaizu. Dv Lab 283. v. tbn. Bil 165. 

Gaxuxa, zertan egiten duzu nitzaz duda? Etxde JJ 65. Guzia duda egiñez, eta guzien artean zalantzan. Or Aitork 

123. Ez zakela dudarik egin, sahetsetik ontsa argiturik jinen dela! Larz Iru 88. Ez det uste dudarik egingo 

dezunik ere. MAtx Gazt 69. Nork dudatuko du olakorik? [...]. --Neronek duda-egiten dut. Berron Kijote 91. Ez 

da zer duda egin. Auspoa 129, 32 (ap. ELok). Ezin duda egin daiteke biltze-lana dela gurean presakakoena. 

MEIG VIII 64. Ez da gure listan duda egin edo uki ezin daitekeen punturik. Ib. 117. Otxoa de Arinen Dotrina 

edo Kapanagarena literatura al dira? Nik aski duda egingo nuke. MEIG IV 59. 

- DUDA GABE (Urt I 400, Hb ap. Lh, H; bage Añ, H; gabetanik Hb ap. Lh; bagetanik Lar, H); DUDARIK 

GABE (L, BN, S ap. Lh; V-gip ap. Etxba Eib; Urt I 400, H; bage Lar, Añ); DUIKE (B ap. Izeta BHizt (+ 

duikebe, doike)). Sin duda, indudablemente. "Dudabage, dudabagetanik, dudabagero (V, G), dudagabe, dudarik 

gabe (L, BN, S), sans doute, indubitablement. Syn. baitezpada" H. "Dudarik gabe, iñor ez da mundu onetan oso 

kontentuz, sin lugar a duda [...]" Etxba Eib. "Duike, duikebe, doike: (dudik gabe, sin duda). Torriko zate? Bai 

duike. Duikebe torko zate, Doikebe" Izeta BHizt. "Etorri da, doike (B), naski (e)torri de, eztakit seguru (B)" Gte 

Erd 161. AxN explica gerthuki (65) por dudarik gabe. Cf. supra ejs. de duda gabe 'sin tener dudas, sin dudar'; cf. 

tbn. dudagabe. Tr. La forma más usada hasta el s. XIX es duda gabe, que se documenta sólo en textos 

septentrionales (duda baga en Barrutia). En ese período se encuentra dudarik gabe en Pouvreau, Etxeberri de 

Sara (128), Haraneder (Gudu 45), Cardaberaz (EBO 33) y el catecismo de Laneufville (30). En el s. XIX ambas 

formas se emplean aproximadamente en la misma proporción. En el s. XX es mucho más frecuente dudarik 

gabe. Apenas se documentan las demás formas. 

Dardoak bano lehen liro erdira ene bihotza; / duda gabe eror nainde han berian hilhotza. E 147. Duda gabe, 

handi duk pietatearen misterioa. Lç 1 Tim 3, 16. Dudarik gabe hobenduri naiz han hartuko ditudan tentazione 

guziez. SP Phil 446 (He 450 segurki; Imit II 12, 5 duda gaberik). Duda gabe humilia zintezke lurreraiño. Ch III 

47, 3 (SP gerthuz). Laborari ümil bat hobiago da düda gabe, eziez filosofo ürgüllütsü bat. Mst I 2, 1. Aren abegi 

ederrak / duda baga benzitzen ditu kanpoetako eperrak. Acto 310s. Jainkoak [...], duda gabe merezi du 

preferentzia edo lehenuntza debruaren gainean. Dh 187. Beste tesoru gustieen gañetikua, duda baga, arimako 

garbitasuna. JJMg BasEsc 237. Beti jiraka biraka dabiltza itsasoko urak [...]. --Dudarik gabe. It Dial 109s (Dv 


mende. 

381


dudarik gabe; Ur bai edo, Ip bai eki). Dudarik gabe aietakoa zera. Lard 447s. Zertako prentsatzen da bazka? -- 

Hobe delakotz dudarik gabe. Dv Lab 262. Ene errepostua izanen da: "Batere dudarik gabe". Elsb Fram VI. 

Aurten egin diranak / ala duda gabe / memorirako onak / izan bear due. JanEd I 83. Etsenplu ona eman nahiz, 

dudarik gabe. HU Zez 209. Hala beharra, dudarik gabe, bigarren erbi batek jauzi egiten du. Barb Sup 30. 

Dudarik gabe gizon flakuak / jaten geiago biar du. Tx B 102. Uki eziña ukibera baiñon obea, duda gabe. Or 

Aitork 153 (249 dudarik gabe). Ala zion Fichtek eta ori ala da, dudarik gabe. Vill Jaink 146. Erlojua etzabillen. 

Dudarik gabe barnean zerbait autsi zitzaion. Izeta DirG 115 (77 dudik gabe). Duda gabe zinuten elgar aunitz 

maite. Xa Odol 245 (246 dudarikan gabe). Castells jaunak, irakasle ona izan du, dudarik gabe, baina ikaslea 

bera ere ez da lotan egon. MIH 152. Borroka da, dudarik gabe, bizi denaren legea. MEIG IX 45. 

v. tbn. EZ Man I 16. Arg DevB 100. Bp II 19. Mih 94. Brtc 12. Egiat 237. Mg CC 160. Monho 56. Etch 534. Gy 

124. JanEd II 73. Etcham 105. Arti Tobera 274. D. bage: DurPl 83. fB Ic III 351. AB AmaE 212. Dudarik gabe: 

MarIl 8. Bil 78. Xe 200. Balad 119. Xikito 5. Barb Leg 135. Zerb Azk 113. Mde Pr 176. Larz Iru 106. Ardoy 

SFran 66. Berron Kijote 113. Dudarik bage: DurPl 85. AB AmaE 59. Erkiag Arran 115. SM Zirik 17. 

(En frases interrogativas). Duda gabe andragaia nola billatu egongo intzan somatzen? Bv AsL 34. Ez zira, 

dudarik gabe, berritz Ameriketarat itzuliko? Larz Iru 138 (cf. Lek: Etzera noski berriz joango). Ez dituk, dudarik 

gabe, berritz atzeman? Ib. 90 (v. tbn. págs. 50 y 128). Pertsulariak dudarik gabe gaztetik izaiten du jitea? Xa 

Odol 33. 

- DUDA GABEKO (Lecl; dudabako V-gip ap. Etxba Eib). "Que no ofrece dudas. Dudabako gauzia 

bazkaittarako orduan agertuko zana. No había lugar a duda que iba a presentarse a la hora de comer" Etxba Eib. 

v. dudagabe. Karzelatik illkhitzeko behar duzu fidantza / Bañan gehiago duda gabeko esparantza. EZ Man I 

124. Ieloskortasuna da dudagabeko seinalea halako amorioa nolazpait dela sensuetarakoa. SP Phil 397. Aitzinseinale 

segurak eta dudagabekoak garbitasuna eta ohorea laster erortera doazila. Ib. 301. Hargatik da ere 

yelosia dudagabeko seiñale bat amodio sensuezko eta grosier batena. He Phil 401. Emendik dator zuzenbide edo 

regla dudagabeko au. Mg CC 170 (CO 250 duda bagako). Au dudarik bako gauza. BEnb NereA 224. Dudarik 

gabekoa da jaiten, jo-tik erakarria. MEIG V 75. 

- DUDA IPINI. Dudar. v. DUDAN (b). Nik diotsudan berbaetan / duda efinten badozu. Lazarraga (B) 1182rb. 

- DUDA IZAN. a) (Aux. trans.). Ofrecer dudas, ser dudoso. Gauza segura da, eta bat ere dudarik eztuena. Ax 

234 (V 157). Ez du dudarik eternitateak, dio iskritura sainduak. AstLas 70. 

b) (Aux. intrans.). Dudar. Duda niz halakuek / Arimarik bauten. Bordel 52. 

- DUDAKO. v. DUDAZKO. 

- DUDA-MUDA. v. duda-muda. 

- DUDAN (V-arr, G-azp, BN-arb, S; Urt, Hb ap. Lh, Dv). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 55. a) En la 

duda, con dudas. "Addubitare, dudátzea, [...] dudan egotea" Urt I 144. "Afferre dubitationem, dudan ematea" 

Urt I 384. "Addubitare paululum de re aliqua, zerbeitez aphur bat dudan egotea" Ib. "Dudan izatea, être en 

doute" Dv. "(S; Hb), dans le doute" Lh. "Dudan egon, vb. intrans. Estar en duda, dudar. Dudan egon zan gauzia 

luzero, la cosa estuvo dudosa largo tiempo" Etxba Eib. "Esan destazen gauzekin, dudan ipiñi nau, con las cosas 

que me ha dicho, me ha puesto en duda" Ib. "Dudan nago zinera joan ala etxian geldittu" Elexp Berg. "Dudan 

[zegoen] (V-arr, G-azp, BN-arb, S)" Gte Erd 55 (s.v. "bere zalantzak bazituen"). v. DUDATAN, DUDETAN. 

Zer izanen da bada dudán othoitz egiten dutenéz dudatzen dutelarik Iainkoak enzunen dituenéz? Lç Ins E 3r. 

Desolatuak konsolatzen, dudán zeudenak seguratzen. Lç Adv ** 5v. Etzaiteztela dudán iar. "En suspens". Lç Lc 

12, 29. Dudan dagola. Ber Doc 143r. Dudan zeudezela norat / behar zuten partitu. EZ Noel 64. Iuramentua 

behar da egin egiaz, [...], eta ez dudan. Ax 254 (V 170). Ea iuramentu egin daben, [...] dudan dagoala. Cap 93. 

Ez da beraz gaizki bat lagunaz dudan yartzea? He Phil 351 (SP 349 duda egiteaz). Ditxa ori izango dedan edo 

ez, dudan nago. Cb Eg II 17. Fede gutitako gizona, zergatik dudan eman zara? Lg II 164. Noiz etare [...] düdan 

baigira egin dügünez konfesione gaisto bat. CatLan 150. Inhur etzen düdan. Egiat 272. Dudan zare ez jakinez 

zer egin? Brtc 184. Bekataria bere bekatuaz ongi damuturik ote dagoan [...], dudan badago konfesaria. Ub 211. 

Ostia hautsirik ere / Ez dudan egon batere / Hanbat dela zatittoan / Nola baida osoan. Monho 138. Dudan 

jartzen bazera: urlia ote da judua edo herejea. AA II 209. Doi doia arkituko dira ainbeste millaren artean eun 

salbatuko diranak, eta oez ere dudan nago. AA III 284. Dudan eta kordokan egotea bera. Dh 185. Munduban 

dudaan ta kezkaan bizi. fB Ic I 35. Bakotzak esan biar dau gauzia dakijan moduban, ziur dakijana ziur, dudan 

dakijana dudan. Astar II 56. Dudan geratu ezkero alan dan ala ez. Ib. 10. Fiñ nabillen edo ez / ez zaudezen 

dudan, / ara zer juramentu / egingo dizuran. Bil 99. Egin diala hulako bekhatia düdan zelarik murtal zenez. 

CatS 87. Fede santura biurtu dediñ / dudan daguen guziya. Xe 361. Ikusi arren bere dudan naz aurkitu. AB 

AmaE 357. Oraindik dudan bere buruaz Gibel-andi ote zan. Urruz Urz 23. Oraitik ez nagoke / dudan ez ikharan. 

Zby RIEV 1908, 774. Dudan egonik luzaz errege. Elsb Fram 100. Ta artuten dabe asmoa egon barik dudan / ez 

inoiz ez inogaz ezkonduteko udan. Azc PB 73. Jarri ziren dudan. Balad 117. Geren setari eutsi diyogu, / ez giñan 

dudan asiyak. Tx B I 107. Ausuntu ori erabaki zan, / ezta dudan gelditua. Ib. 243. Dudan ibilli gabe / denbora 

luzian, / illabete baño len / esposatu zian. Tx B II 103. Zergatik durduzatu (dudan egon) zera? Ir YKBiz 214. 

"Kafe bat" ihardetsi zuen berehala mutiko gazteak, itsurat, ez nahiz dudan egon. JEtchep 86. Lenago ere 

bertsuarekin / dudan jarria nenguan. Uzt Sas 139. Bainan oraintxe jartzen ari naiz ni dudan / gero ta maiteago 


mende. 

382


zergatik zaitudan. Xa Odol 342. Zeugati-ren ordez, zeugaiti ere daitekeena da. Dudan ipini dut oneri. MEIG V 

73. 

En la duda, en caso de duda. Dudan galdegin dakienari. El 53. 

"Harri hori dudan dago, cette pierre menace de tomber" Dv. 

b) (Con ipini, jarri, etc., trans.). (Poner...) en duda, dudar de. Nola bada ifernuak hanbat jende dadukan / 

Hañitzek ezarri dute espantaturik dudan. EZ Man I 96. Fedeko gauzaren bat, oartua zaudela, dudan ipintzen 

badezu. AA II 11. Imini daigun dudaan gauza au. fB Olg 97. Esan guztiak dudan ta eritxijan iminten ditubana. 

fB Ic II 173. Ez nuke dudan jarri nai, gure lurrera etortzeko, artu zuala [...] erromeri santuan etortzen ziranen 

bidia bera. Bv AsL 120. Oiek eziñ ipiñi litezke dudan. Arr May 146. Ni mintzo naiz, [...] dudan ezin emanezko 

lekukotasunez seguratuak diren gauzen gainean. Lap 36 (V 20). Iñork ere ez dezake geroztik dudan edo ezdabaidan 

egi ori jarri. Inza Azalp 118. Emen datorkigu Dámaso Alonso, dudan ipinten edo ukatzen, Luisek ez zula 

ukan ikutu mistikurik. Or in Gazt MusIx 36. Munduarentzat ain bearrezkoa danik, deus ere ez dut falta dudan 

jartzeko. Berron Kijote 145. 

- DUDARIK EZ DENA, DUDARIK EZ DAGOENA. Sin duda, indudablemente. Jainkoak hartako zerbeit 

dohain emanik, eta bere soldadogo luzean zer nahi ikasirik ere, dudarik ez dena, hezur xuxentzen bazakien. Barb 

Sup 171. Neskaren ordez, gauzek diote etsipena. / Ark ere emain lioke, dudarik ez dena. "Cosa que no admite 

duda". Or Eus 115. Ori, dudarik ez daguena, / ardiaren kontrario, / da etxe asko ustu ziraden / ori zalako merio. 

Uzt Sas 246. 

- DUDATAN. a) Dudando, en duda, con dudas. "Dudatan edo dudetan iartzea, entrer en doute" SP. "Dudatan 

dago onela eginen ote dun ala bertzaldera eginen ote dun (AN-5vill)" Gte Erd 55 (s.v. "bere zalantzak 

bazituen"). v. DUDAN. Noizdrano gure arimá dadukak dudatan? "En suspens". Lç Io 10, 24. Diszipuluék 

batak berzeaganat behatzen zutén, zeinez minzo zen dudatan izanez. Ib. 13, 22 (He, TB dudetan, LE dudaketán). 

Bethiere baikinande dudatan eta sosagu gabe. Lç Ins G 5r. Nor]k[ ere heldu baita zure edertasunaren eta 

graziaren laudatzera, hartaz behar duzu dudatan iarri. SP Phil 398. Utzi du eliza saindia dudatan, ala zen 

salbatu ala damnatu. Tt Onsa 42. Dudatan bizi izaniz. Ib. 17. Dudatan direner konseillu honik emaitia. Tt Arima 

91. Zergatik jarri ere haiz dudatan? He Mt 14, 31 (Lç dudatu duk, TB dudatu duzu, Ur zalantzatu zera, Ip 

düdatü zira, Ol asi zera zalantzan). Egin dian bekhatia murtal zenez düdatan egin badü. CatS 87. Ni neroni ere 

dudatan nago kontu horretan. MEIG IX 67. 

b) (Con ezarri, etc.). (Poner) en duda, dudar de. Nihor aditzen duzunean gaizki erraiten, ezarezazu akusua 

dudatan. SP Phil 360. 

- DUDAZKO (SP), DUDAKO (V-gip ap. Elexp Berg; Dv). Dudoso, incierto; de dudosa calidad; moralmente 

dudoso. Tr. Parece que ambas formas se han empleado más o menos por igual en todas las épocas y dialectos, 

con la salvedad de que no hemos encontrado ejs. septentrionales de dudako hasta mediados del s. XIX. Gauza 

dudazkoaren gainean. Harb 164. Kestione gaitzez eta dudazkoez bere burua argi arazteko. Arbill III 38, 2 (Ch 

dudazkoetan). Ala pekatu dudazkoak nola ziertoak. OA 70 (136 dudako). Deusere ordean dudazkoagorik nola 

heriotzeko orena. Lg II 249. Dudazko, menturazko denbora batez baliatzeko? Brtc 176s. Bekatu mortal 

dudakoak edo ezda-baidakoak Mg CC 112. Jakiñak jakiñak legez, dudazkuak dudazkuak legez. Mg CO 11s. 

Dudako gauzetan jakinsuagoai konseju artzea. Gco II 29. Irabazi pelleburuzko edo dudazkua ateratia. Astar II 

174. Nai guzurra ta nai egija, nai ziartuba ta nai dudakua. fB Ic II 227. Dudazko bide, gehienak enganatzen 

dituztenak. Dh 122. Dudazkoak dudazko bezala. CatB 67. Baldin bekatu mortal bat kofesatzen badu dudazko 

gisa. CatLuz 33. Segura dudakoan truk nihoiz utzteko eztela. Gy 47. Ez erain dudako hazirik. Dv Lab 328s 

(contrapuesto a hazi ona). Ez da hori gauza dudakoa. Ib. 337. Dudazko bide laban lañotsu illunetan. AB AmaE 

448. Erlisione guziak berdin direla egiak edo berdin dudazkoak. Elsb Fram 158. Ai, eziñ iñork konta dezake / 

dudakorikan egitzat. Noe 31. Dudako baitzen [pilota], ez jakin nora / eroriko dan auzia. Or Eus 421. Argi 

dudazko bati ohartu zen, bere aintzinean. JEtchep 116. Dudako loria da / udazkenekua, / eguzki, aize zakar / 

maiz arturikua. BEnb NereA 208. Azken esaldi honek dudazkorik baldin badu, azken partea bakarrik izan 

dezake duda-mudakoa. MIH 214. Hiztegi ortografiko labur bat, dudako hitzen idazkerarekin. Ib. 100. Dudako 

diren puntuak ez zaizkigu falta. MEIG VIII 103. Hutsik gutxi du eta dudazko pasarterik ere ez ugari. MEIG I 

235. 

- DUDETAN. a) En duda, dudando, con dudas. "Dudetan iartzea, entrer en doute" SP. "Ambigere, dudátzea, [...] 

dudetan egotea" Urt II 22. "Dudetan z(eg)on (AN-gip)" Gte Erd 55 (s.v. "bere zalantzak bazituen"). Beha 

zegozkon bada elkharri dizipuluak, dudetan izanez zeiñetaz mintzo othe zen. He Io 13, 22 (TB dudetan zaudela; 

Lç dudatan izanez). Gauza guzietan beti dabiltza duda edo ezta-baideetan. Mg CC 112. Sarzen zara dudetan 

infernurik ete daguan. Astar II 9. 

En caso de duda. Edozeñez fiatu ez dedilla, ezpada Jainkozko gizon andi jakintsu batean, dudetan aren 

konsejua aziertorako artuaz. Cb Eg III 225. 

b) (Con ezarri). (Poner) en duda. Eseia zaite erraten dena dudetan ezartzera. He Phil 363. 

 

duda aldi. v. dudaldi. 


mende. 

383


dudadu. v. dudatu. 

dudadun (Urt). (El) que duda. "Alternans, dudan dagoéna, dudatzen duéna, dudadúna" Urt I 542. Harek 

dütü gure egiteko ülhünenak argitzen, düdadünak sinetseraziten. Egiat 211. 

dudaezgarri. Indudable. "Indubitable" Lar y Añ. Iziarko eliza txit anziñakoa dalaren prueba dudaezgarria 

da Panplona edo Iruñako Eliza santan gordetzen dan paper bat. EE 1884b, 78. 

dudagabe, dudabage (Añ). Cierto, seguro, indudable. "Evidencia: (c.) begiz ikusia, ziur jakina, begerria, 

dudabagea" Añ. cf. DUDA GABE. Baldin Iainkoak benturaz galduko ezpaditu gaixtoak, segur da eta duda 

gabe da, eztituela galduko onak. Ax 74 (V 49). Gauza segura da eta duda gabia. Tt Onsa 35. Iru ogei milla 

bala, / bonba eta granada / erriyan sartu dala / duda gabea da. Echag 23. Gauza da duda gabea, / Aseak baditu 

khentzen, / Goseak tuela hartzen. Gy 188. 

(Con partitivo). Orixen da egi bat dudarik gabia. AB AmaE 403. Orra adierazi / orren informiak, / egiya 

ziertuak / dudarik gabiak. Arrantz 28. 

dudagarri (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, Lar, Añ). Dudoso. "Ambiguus, dudagárria, segurezténa, dudatzekoa" 

Urt II 23. "Iter ambiguum, bide gaitza, [...] dudatzekoa, dudagárria" Ib. "Dudable" Lar. "Dudagarrixa on eitten 

ete daben erremedixo orrek, es dudoso si esa medicina hace bien" Etxba Eib. Debozionerik izaiteko artha 

soberak eta grina dudagarri iakin batek nola konfesatu behar den trabu emaiten dute. SP Imit IV 10, 3. 

dudakari. Vacilante, escéptico (?). Zonbat begitarte ez dauzku erakusten [Platonek]: olerkari, musikari, 

geometrizale, ederzale, hitz-ikerle, dudakari, sinestedun. Lf in Zait Plat XV. 

dudakeria. Duda, escrúpulo. Egizu zuhurren konseilluaren arabera, eta egoitzazu dudakeria eta narrio 

guzia. "Anxietatem & scrupulum". SP Imit IV 10, 3. 

dudaketa. (Con ines.). En duda, dudando. Elkárri beiratzen zúte diszipuloék, dudaketán etxakínes nor ote 

zén zióna. LE Io 13, 22 (Lç dudatan izanez, He dudetan, HeH ez iakinez, TB dudetan zaudela). 

dudakizun. "Duda, materia de duda. Dudakizuna ipiñi dau jendian artian, ha sembrado una duda entre la gente" 

Etxba Eib. 

dudako. v. DUDAZKO. 

dudakor (SP (sin trad.), Foix ap. Lh). 1. "(S, Foix), sceptique" Lh. 

2. Dudoso, incierto. Ezartzen ditu egia izan bage erriak eraxten dizkion egiñak, baiñan, beti gezurra edo 

dudakorra dala jakiñeraziz. Etxde JJ 17. 

dudaldi (Lar), duda-aldi. Acceso de duda. "Perplejidad" Lar. "Perplejo, [...] dudaldian (dagoana)" Ib. 

Laster ta erraz igarten dau dan edo ez pekatu [...]; ez da baida, edo duda aldi batzubetan ebagiko dau neke andi 

baga. Mg CO 21. Basurtoko dorreko jauna, dudaldi piska baten ondoren, Gamizko nobleari minzatzen zaio gisa 

onetan. Otag EE 1882c, 583. 

duda-muda (Dv). Vacilación, duda, incertidumbre. "Hésitation, tergiversation. Duda-mudetan ibiltzea, 

hésiter, tergiverser. Duda-mudetan zabilalarik, bertzeak aintzindu zitzaizkon, pendant qu'il balançait, les autres le 

prévinrent" Dv. Cf. Mg CC 124: Etortzea gogorazio gaiztoak, duda moduak Fedeko Artikulo edo Elizak 

erabakita dauzkan doktrina kontra. Tr. Documentado en textos septentrionales desde mediados del s. XIX. En 

DFrec hay 8 ejs., 4 meridionales. 

Zerentzat hoinbertze duda muda? Laph 22. Kreaturen amodio eta adixkidetasunen duda muden erdian. Lap 

47 (V 26). Den gutieneko duda-mudarik gabe gaztigurik ikharagarriena gogoratzen zaio. Arb Igand 105. Horra 

nolako gizonei dioten "gure izenean" beren boza eman [...] duda-mudarik gabe. HU Zez 152s. Duda-mudarik 

batre gabe, seguratzen da gure Jaun Erretora, Bilbil Errienta duela salatari higuina. Barb Sup 3. Duda-muda 

guzien khentzeko. Zerb IxtS 46. Bazinute fedea eta duda-mudarik gabekoa. Leon Mt 21, 21 (Dv khordokarik ez). 

Osoki ahazturik zituen [...] sorrerazi ziozkan duda-mudak oro. Mde Pr 156. Badakizu, duda-mudarik gabe, zure 

indar-zalapartak debaldetan izan direla. SoEg Herr 9-7-1959, 1. Ez dago dudamudarik! Lab SuEm 186. Hamar 

mila jende "giristino" egin zituela zonbait egunez, gehiagoko duda mudarik gabe. "Sans plus d'hésitation que 

cela". Ardoy SFran 319. Amodioak sartu ninduen / duda mudaren erdira. Xa Odol 294. Duda-mudak eta 


mende.


zalantzak ezinbestekoak dira. MIH 372. Lau elkarketa hauetan bat bakarra da duda-mudarik gabe ezinezkoa. 

MEIG VI 175. Azentuari edo doinuari dagozten duda-mudak eta eztabaidak. MEIG VIII 101. 

- DUDA-MUDAKO, DUDA-MUDAZKO. Dudoso, incierto, inseguro. "Dudamudako egualdia (G-azp)" Gte 

Erd 85. Duda-mudazko aldi horietatik landa sekula baino samurrago eta malguago izaten zen. Mde HaurB 

59. Baditugu hogoi bat, errotik kontra, eta bertze hainbertze errotik alde... Azken hamarrak berritz 

dudamudazkoak. Larz Bozak 22 (ap. DRA). Azken esaldi honek dudazkorik baldin badu, azken partea bakarrik 

izan dezake duda-mudakoa. MIH 214. Obra baten egile duda-mudakoa nor den erabaki behar denean. Ib. 193. 

Duda-mudakoak ere badirenez gero. Ib. 112 (v. tbn. pág. 104). Duda-mudakotzat jo bazitekeen hasieran. MEIG 

VII 37. 

- DUDA-MUDAN. Dudando, con dudas. Pixka bat duda-mudan / egon eta gero, // bi golpe atiari / eman 

zizkan: da! da!. Bil 149. Beilariak etziren duda-mudan egon. Jin ziren nonbre handian. Herr 27-1-1955 (ap. 

DRA). Hasi zen duda-mudan gaizki egin ote zuenetz. Mde Pr 74. Duda mudan, alde batetik Jainkoaren deiaz 

segur eta bestetik [...]. Othoizlari 1961, 347. Duda-mudan, eskua beso gaiñean jarririk. Lab SuEm 180. 

Zalantzan dago. Duda-mudan. Ib. 213. Dudan-mudan zegoelarik eia beste godalet bat edanen zuentz. Mde 

HaurB 12. 

Duda-muda batean egon nintzen ixtant bat. Barb Leg 149. 

- DUDA-MUDATAN. Dudando, con dudas. Dera duda-mudatan aldatu dut: ederkiago legoke dozu. MEIG V 

81. Testu hau adierazkorregia iruditzen zait duda-mudatan ibiltzeko. MEIG VII 103. v. tbn. MEIG VIII 95. 

- DUDA-MUDAZKO. v. DUDA-MUDAKO. 

- DUDA-MUDETAN. Dudando, con dudas. Mintza zaite deskantsuan... Hemen erranak, hemen egonen dira. 

--(Bethi duda mudetan). Larz Senper 82. 

duda-mudaka. Dudando, con dudas. Maiz ibili ohi naiz duda-mudaka eta zalantza gorrian hitzak euskaraz 

nola idatzi behar liratekeen ezin antzemanez. MEIG VII 173. 

duda-mudati. "Qui est indécis par caractère" Dv. 

dudankara. En duda. Gelditu gara beldurrak obra gaistoes, ta dudankara obra ones (294). LE-Ir. Erdi 

kristio diren batzuk, dudankara daudela iduri dutenak fedearen artikulo gontan (309). Ib. 

dudarazi. "Ponere in dubitatione, dudaraztea, [...], duda eragitea. Afferunt nobis dubit, dudan ematen gaituzte, 

dudarazten, duda eragiten darokúte" Urt I 384. 

dudarazigarri. "Anceps çircunstantia, kasu gaitza [...], zirkunstantzia dudagarria, vel dudarazgarria, vel 

dudarazigarria" Urt V 134. 

dudatsu (SP (sin trad.), Lar). Vacilante, inseguro; dudoso, de duda. "Dudoso" Lar. v. DUDAZKO. Iarri 

zen Iainkoaren borondatearen azpian eta gogoeta dudatsua ixildu zen. SP Imit I 25, 2. Egitentu beldurtiegi eta 

dudatsu. Ib. IV 10, 2. Zergatik jaiotzen dira gogoeta dudatsuak zuen biotzen barrenen? Brunet Lc 24, 

38. 

dudatu (AN-gip, BN-lab-arb, B, S; SP, Urt I 144, Lar, Ht VocGr, Añ, Lecl, Arch VocGr; Hb ap. Lh, Gèze, Dv, 

H), dudadu (Lcc), dudau (V-gip). Ref.: Lrq (dudat); Etxba Eib y Elexp Berg (dudau); Gte Erd 80. 1. Dudar, 

vacilar. "Dudatzen eztakiena ez deus iakina, el que no duda no sabe cosa ninguna" SP. "Dudatzen dut egia denez, 

je doute que ce soit vrai" Dv. "Dudatu gabe behar da urera jauzi egin, il faut sauter à l'eau sans hésiter" Ib. 

"Dudatu da juiearen aintzinean, il a hésité devant le juge, il a tergiversé" Ib. "Bere bizi guztian dudau eban, bide 

zuzenetik aindu ete zan, toda la vida dudó, si se había encaminado por la buena senda" Etxba Eib. "Dudatzia, 

gauzak ezagutzeko bide bat dala esaten dabe filosofo batzuk" Ib. "Aukeria jarri zotsenian etzeban asko dudau" 

Elexp Berg. "Dudatu naiz (AN-gip, BN-arb), orrekin dudatu egiten naiz (AN-gip), dudatzen naiz (AN-gip, B, S), 

dudatzen niz (BN-arb), ez da dudatuko (BN-lab)" Gte Erd 80. v. DUDA EGIN. 

Tr. Documentado desde Dechepare. No lo hallamos en textos meridionales de la primera mitad del s. XX. Es 

usado sobre todo con aux. trans. aunque hay ejs. de uso con intrans. en algunos autores del Norte y en Moguel. 

En DFrec hay un ej. 

Ordu oroz behar tugu [emaztiak]; ezta heben zer duda. E 121. O fede xipitakoá, zergatik dudatu duk? Lç Mt 

15, 31 (TB dudatu duzu, Ip düdatü zira, Echn dudatu' izu, IBe dudatu duzu). Dudatzen badozu. Lazarraga 1187r. 

Zegaiti zu zara, dudadu baga, / korridu badidi ondo mundua, / beste guztietan estimadua. Ib. (B) 

1180vb. Fedezko gauzez dudatu dut ea hala zirenz. EZ Eliç 143. Halako gaixtakeria higuñaren egitera eztut 

dudatu. Harb 332. Ezta munduan, heriotzeko oreneraiño bekhatutan dagoenaren salbamenduaz dudatzen 

eztuenik. Ax 199 (V 134). Ez dut dudatzen ez den zenbait izanen zerbait erraiteko dutenik obra xume hunen 


mende.


gainean. Mong 585. Ihor honez düda daitia. Bp II 109. Mirakulu haur barurak egin ziala, ezta behar dudatu. Tt 

Arima 78. Eztut dudatzen, [...], hau izanen zela egiteko gaitz bat. ES 189s. Dudatu ote deban [...] fedeko 

misterioren batean. OA 146. Ez dezazula batere duda, bitoria ez duzula eramanen. He Gudu 101. Zertan dudatu 

eztago. Cb Eg II 108. [Fedezko Artikülüetaz] borontariozki düdatzen dütenak. CatLan 84. Hetaz bere nahitara 

dudatzen dutenek. Brtc 56. Düda elezan [...] erhaztüna [...] zereioan erakhutsi. Egiat 173. Nor düda daite? Ib. 

200. Arrazoi onakin dudatzen diranak egin ote zuten edo ez onelako edo alako bekatu. Mg CC 112 (v. tbn. 166). 

Osoro konsentitu zuan edo ez dudatzen badu. Gco II 41. Nork duda dezake den gutiena ere ama lorios hark 

maite gaituela? Dh 267. Inok dudeetan badau, ija bizitzia gordeetia gaiti, pekatu egin legijan. fB Ic I 81. Ez da 

gizonik duda dezakenik Doktrina Sainduaren erakusteak behar den bezala ez dituela bere trebesiak. CatLuz 2. 

Ez gaiten behin ere duda. Jaur 162. Boza Jakobena da, / ez det nik dudatzen. It Fab 246. Hitz dautzut, duda ez 

zaitela. Gy 3. Ez da zeren dudatu. Dv Lab 220. Duda eziñ leikean gauza da. Aran SIgn 52. Zintzarri egile nizala 

ehadila ez düda. ChantP 384. Zertako bada geiago dudatu? Sor Gabon 55. Dudatzen badezu nere dotrinaz. Bv 

AsL 217. Ontsa behatu diot, / ez zazula duda. Zby RIEV 1908, 766. Hartakoz ere legiari obeditziaz ez-zen 

düdatü. Ip Hil 112. Legiari obeditziaz ez zen düdatü. Ib. 112. Au ez det dudatzen. AzpPr 109. 

(s. XX). Zer bada, dudatzen duk, hik? Ox 52. Ibiliko ditudan? / oi, ama, ez duda! Etcham 72. Jadanik gauz 

orotaz naiz dudatzen ari. Iratz 37. Dudatu zuen harentzat othe zen holako mandatua. Zerb IxtS 46. Aisago duda 

nezaken bizi nintzala, egirik etzala baiño. Or Aitork 170. Badakinat ez dunala egundaino nitaz dudatu. JEtchep 

70. Tristea litaikela ez diat dudatzen. Xa Odol 203. Dudatzen nago hartu dukeen nehoiz ere atseginik. Ib. 345. 

Nork duda lezake, [...], idazle jakintsu ark onela ipiniko duanik? Berron Kijote 42. 

v. tbn. Hm 154. SP Phil 349. Gç 93. Brtc 111. CatLlo 38. MarIl 72. Bordel 119. Elsb Fram 125. CatJauf 15. 

Mde Pr 257. Arti Tobera 281. 

(Con un sintagma nominal en caso absoluto como compl. directo). Eztiat düdatzen / haren lagünzia. 

Xarlem 1036. Gauza nezesarioak ukatzem, dudatzen edo ignoratzen dituenak. El 50. Fede Sainduaren 

misterioak ukatzen edo dudatzen dituenak. CatB 42. Ingurina guzia / Etsaiez betia, / [...] / Ez ginuen dudatzen / 

An desegitia. Bordel 41. 

2. Sospechar, imaginar, suponer. "On emploie aussi ce mot dans le sens de se douter, de soupçonner" Dv. 

"Dudatu zen hean enganatu nahi zutenez, il se douta qu'on voulait le tromper" Ib. Emazteki hori dudatu othe 

zen ez nakiela irakurtzen? Elzb PAd 22. Dudatzen haiz naski, Pello, zer itxura egiten ahal nuken [...] lekhu gora 

hortan? Ib. 41. [Gurasoak] etzirenak dudatzen, gaixoak, heien Mixel ordu berean ukaldi tzar baten aphailatzen 

ari zela. JEtchep 114. 

3. Hacer dudar. Zure ospe haundiak estonatzen gaitu / gure izpirituan dudatzen baigitu. Balad 119. 

- DUDATZAKA (Añ). Sin duda. Dudatzaka esango dabee izanik euskeeria berez aiñ aberatsa ez dabela biar 

erbesteko berbeeta ezañaguen jantzirik. JJMg BasEsc VI. [Denporia] iragoko balebe doktrinia alkarri itanduten, 

dudatzaka ondo jakingo leukee. Astar I 20. Dudatzaka sarri eta sarri intenzinoiagaz izango dira. Astar II 119. 

Dudatzaka jaritxiko leuskijo grazija bere pekatuakaz damututeko. Ur MarIl 63. Dudatzaka Saulo iltzeko asmoa 

artuko zuten. Lard 495. 

Sin dudar. Bildur baga, dudatzaka uste biar dogu ezteuzkula Jaungoikuak ukatuko glorija. Astar II 14. 

- DUDATZEKO. a) (Ser, etc.) dudoso. Elizako Aiten ustia da, eta ezta düdatzeko. Ip Hil 27. Eta ez dugu 

dudatzeko merezimenduzko tresorik handienak biltzen direla. JesBih 394. Hura da [...] salbamenduko berme 

kasik segura, eta predestinatua izaiteko seinalerik gutien dudatzekoa dena. MarIl 80. Eztituelarikan bi 

konyugazino baizik osorik, zeinak baitira Naiz, eta Dut, eta oraino hautarik batez dudatzeko da ea defektiboa ala 

ez. ES 91. Ez da dudatzeko, / Onthasunen herdian / Naiz behin bethiko. Michel 342. Ez da dudatzeko harpetarik 

lekora etxoletan egon zirela Azkaindarrak. Zerb Azk 9. 

b) (Ser, etc.) posible pensar, sospechar. Ez, ez da dudatzeko, Artzaiñ manso hunek ez duela sentitzen bozkario 

eziñ gehiagoko bat. He Gudu 46. 

- EZIN DUDATUZKO (Dv). Indudable. Eziñ dudatuzko gauza bat da [...], Zeruko inspirazionei berehala 

obeditu behar zaiela. He Gudu 165. Seinale bat hurren ezin dudatuzkoa. Dh 69. 

dudatxo. Dim. de duda. Iñozentea barriz dudatxo bat bage, / Beste munduan, ez da infernutik libre? AB 

AmaE 252. 

dudatze. Duda, dubitación. "Addubitatio, duda, dudátzea" Urt I 144. Izan zedin dudatze ura 

Franziskorentzat gai berri bat umiltasunian are geiago sendotutzeko. Bv AsL 98s. 

dudazale. "(S), irrésolu" Lh. 

dudazka. Dudando, vacilando. Hortik heldu maiz asmuka hari behar baita irakurtzailea, eta ardura 

dudazka bezala, eta bethi uzkurtasunekin eta herabeki. MarIl VIII. 


mende. 

386


dudoso (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), dudos (SP, sin trad.). Dudoso, incierto, inseguro. "Dudosamente, 

dudosoa legez" Lcc. "Dudosua. Dudoso. Oso seguruak ez ziran perretxikuei ere esaten zitzaien. Poltsa baten 

perretxiku onak ekarri dittugu eta bestian dudosuak" Elexp Berg. v. DUDAZKO. Berdinarekin ihardukitzea 

dudos da eta perilos, handiagoarekin erhokeria, eta ttipiagoarekin itsusi eta desohore. Ax 332 (V 220). 

duduka. v. budurka. 

dudukari. "Düdükari (Sc), acorneador" A. Cf. budurka. 

dudukatu. v. budurkatu. 

dudunde. v. durundi. 

due. v. doe. 

duei. v. dohain. 

duel (VocBN), duelo. Duelo. Duel joko hori nehon den jokorik zoroena eta itsusiena da. HU Zez 24. Duela 

deitzen dute frantsesez, hiri horietako buru beroek, [...], elgarrekin buruz-buruka egiten duten borroka-aldi bat. 

Ib. 21. Hitz batetarik bertzean duelera joan dira. Ib. 23. Nahi baitzuten bere lagunek duelerat bildu. Ib. 24s. 

Denporea, lekua, ikuslak eta beste onelango gauzak izentauta danean, deituten jako [desafioari] dueloa edo 

burruka zerzeridadeakaz egina. Itz Azald 101. Duelean batek bertzea hil baitezake. CatJauf 81. Lasto baten 

goraberagatik duelora, au da, alkar iltzera dijoazela. Urruz Zer 26. Zer eragozten dausku boskarren aginduak? 

-- [...] duelo deritxon burrukea. KIkV 68 (v. tbn. KIkG 56). 

- DUELEAN ARI. Batirse en duelo. Soldadoek elgarren artean makur handixkorik dutenean, duelean artzera 

bortxatuak bezala direla. HU Zez 24. Nahi baduzue ariko naiz duelian, bainan nik hauta harmak. Ib. 25 (v. tbn. 

pág. 22). Duelean artzea bekhatu handia da? CatJauf 81. 

duel. v. dubel. 

1 duelo. v. duel. 

2 duelo. "A este luto lamaban duelua" IC II 17. v. dolu. 

duen. v. doan. 

duende (Lar, Añ). Duende (sentidos prop. y fig.). Cf. VocNav s.v. duende. v. iratxo. Gaitzen bat egitera 

zetorren duendea zela uste zuten. Mb IArg II 351. Fiñean yaunak, eziñ yasanez ya / duende haren [bere 

emaztearen] erasia, / baitzuen egorri fite [...] bere burhasoetara. "Un tel lutin". Gy 204. Izutu ziran, iratxo edo 

duenderen bat zalakoan. Lard 400. Sorgin, duende eta salutadoreaz. Arr CDoc 109 (ap. Zait EG 1958 (3-4), 

417). Zaldunaren inguruan dabiltz biraka, itxura nazkagarrizko duende igingarri [sic] eta sugulna [= 'dragón'] 

txit asko. Otag EE 1882c, 579. Duende-entzutea ei yakok gizon orrek. Bilbao IpuiB 194. v. tbn. LE Prog 120. Ur 

MarIl 42. 

duendekeria. Acción propia de duendes. Gura zindukedaz ba duendekeri batzuk egiten ikusi. [...] Ezetz 

leoi-itxura artu? Bilbao IpuiB 197. 

duendetxo. "Duendecillo" Lar. 

duerik. v. doarik. 

duga. v. duba. 

dugaan. v. doan. 

dugarik. v. doarik. 


mende. 

387


dugat. v. dukat. 

1 dui. "Destreza, duia, trebandea, trebaioa" Lar. "(V, G), habileté, dextérité. Syn. antzea, trebetasuna" H. 

2 dui (Michel LPB 144, Lh). Dos (en el habla de los gitanos). Hire dui ankhai baro, kaloek [='tus dos 

grandes ojos negros'] / pekhautzen nine kamatze-iakaz. Mde Igela 28. Txaribelean zuautu duiok [='dormimos los 

dos en la cama']. Ib. 28. 

dui. v. doi. 

duike. v. DUDA GABE. 

duikin. "Industria" Lar. Cf. 1 dui. Bizimoduaren duikiñak eta aurrerapenak. EConst 47. Bere duikina edo 

industriagatik mundu guztian ezagutua (AB, 1896). JFlor. 

duikinde (Lar), duikinda. Industria. Cf. 1 dui. Lur launza edo nekazaritza, duikinda. EConst 64. Burdiñ 

egite onetarik bereistu ziran beste duikinde batzuk. R. Murga EE 1895b, 492. Mondragoiko duikinde edo 

industriaren izate eta balioaren anditasuna (AB, 1896). JFlor. 

duin (V, G ap. A; Mg PAbVoc, Añ, H). Tr. Documentado en Lazarraga --en la acepción de 'tan (como)'--, y 

en textos vizcaínos desde finales del s. XVIII, así como en algunos guipuzcoanos posteriores. 1. (Adj.). 

(Empleado normalmente en la construcción -(r)en (o -ko) duin izan (egin...)). Digno, merecedor (de); capaz (de). 

"Duin, duina. [...]. También se dice zure duin o lain banaiz, ya puedo tanto como tú; y también, izan nadin duin, 

edo biar bestekua, para que sea capaz o digno" Mg PAbVoc. "Capable, digne. Duiña (V), diña (G), deina (L, 

BN), sont un même mot" H. Tr. Documentado en textos vizcaínos desde comienzos del s. XIX; se encuentra 

más tarde tbn. en textos guipuzcoanos. En DFrec hay 4 ejs., meridionales. 

Eltzen badira pekatu mortal izateko duin dan geira. CrIc 81. Egingo nas gizon ogija irabazteko duin. Mg PAb 

125s. San Yoan Bautista zeure lenkusuk baziñoan etzala bera duin zeure oñetako ugala askatuteko. Añ EL 2 170 

(v. tbn. EL 1 156). Erregerik andijenak [...] eztira buruko min puskatxu bat kenzeko duin. Astar II 234. Egija da 

ez nazala Jaungoikua artuteko duin; baña zergaitik ez naz duin egiten bizitza barri [...] bategaz? Ur MarIl 86. 

Aitatzeko duiñ dira ak dituan doiak. AB AmaE 218. [Eguzkiari] begiratuteko duiñ / Etziran begiak. Ib. 339. 

Zorigatx betikoen duin eta merezitzalla. Itz Azald 136 (130 duin eta eskubidedun). Itz egieutsien mutillak etziran 

bere duiñ, bada-ezpadako arlote batzuk ziran danak. Ag Kr 182. Zure itzala izateko ez naiz duiñ! Ag G 196. 

Saririk artzeko duin bata be eztala uste dogu. EEs 1915, 219. Gizadiaren epai garratzaren duiñ egiten zirala. 

GMant LEItz 63. Nire argazkiz ez baltzitzeko / "Euzko-Deya"-ren ingorri, / Enazalako duin ortarako. Enb 131. 

Elizarako duin baldin bada beste edozein gauzetarako areago. Lab EEguna 93. Elizarako bakarrik duin dan 

izkera. Ib. 93. Onenbeste ondasunen duin ezkareala. Otx 140. Uste izan arren jantziaren duin / gizona beti ez 

dala. BEnb NereA 84. 

(Determinado y en concordancia con el sujeto). Yauna, ez nas ni duiña, zu nire etsean sartuteko. Añ EL 2 

125 (173 duin; EL 1 118 diña). Bautismuak egiten gaitu beste sakramentubak artuteko duina. fB Ic III 23. Eurak 

bakarrik berariz aitatuteko duiñak. Ur BulaAl 7 (BulaV 5 aitatuteko guztiz duiñak). Ikusteko dago duiña, / 

Altaran Ama Birjiña. AB AmaE 373. Alantxe bere [gure arbolaren] orrizko dan / Aro baten zaukat duiñtzat. 

AB AmaE 147. 

(Precedido de sust., en composición). Euzko-gastedi kementsu ori gurenda duin ixan zadin. 'Digna de 

victoria'. Enb 61. 

(Uso absoluto). Digno, que merece consideración, respeto; capaz. Esango dozuna da: "Duin bazara, edo 

kapaz bazara, nik bautizetan zaitut". Astar I 131 (lo que se dice al bautizar a un feto que probablemente ha 

nacido muerto). Denpora au zan aiñ doatsua ta baliosoa gizonarentzako, nola zoriontasun au zor zaion erria, 

duin ta gogoangarri sekula guztirako. Izt C 12. Zein andi, duin eta balijotsua zarian zeure jatorri garbi eta 

goratuaren aldetik. Ur MarIl 15. Ainbat tokitan artzen ebela duiñ zan saria. AB AmaE 443. Duiñ zara Nobia. Ib. 

146. Eskerrak [...] musikalari duin, gai ta onetarako ta andiagoetarakoak zareen orrei. A LEItz 130. Euren 

ondorengo duin izateko. GMant Y 1933, 191. Ez bait-dago oraindik bear bezin aratz, bear bezin duin Arekin 

alkartzeko. Onaind in Gazt MusIx 154. Ni baino duinago direnek ikusi eta sariztatu dituzte [...], lan bikain honen 

alde onak eta mereziak. MEIG II 83. 

2. (V ap. A; Mg PAbVoc). (Como adv. o partícula). Bastante, suficiente. "Lo muy preciso" Mg PAbVoc. Ez 

eban egin salbazinoerako duin edo asko zan penitenzijarik. Mg CO 2. Bakarrik eskatuten deutsagu biziteko biar 

doguna. Onexegaz duin dauka kristinaubak. Astar II 260. Dira duin guk pekatubak gaitik daukaguzan zorrak 


mende. 

388


pagetako. Ib. 212. Nekez irabaziek ez ziren galerak kitatzeko duin. MEIG IX 151. (Uso sust.). Kontentu nas 

bizi izateko duiñagaz. JJMg BasEsc 218. 

3. (V-m-gip ap. A). (Partícula comparativa de igualdad, que expresa cualidad). Tan (como). "Arkosko bat duin 

gogorra dago umetxo ori (V-gip), ese niñito está tan fuerte como un pedrusco" A. v. bezain. Sekula jaio ez da 

amoradurik / ni duin firmerik ene lekuan. Lazarraga 1186r. Kristala bera len duiñ osorik [...] geldiketan dala. 

msOñ 31r. Bere soñekuak edurra duiñ zuriak zitubala. Ib. 31r (v. tbn. 4r). Lurraren gañian gu ibilli gindezkian 

duiñ errime. Ib. 31r. Eguzkia duiñ argia dozu arpegia. AB AmaE 136. Aisea bera duiñ ariñ doatazala eni 

egunak. Ib. 63. 

Bera duin gara dirianak baño geiagotzat ez bere buruba eukitia. 'Los que son como él'. msOñ 78v. 

Eguzkiaren duiñ garako argitasunez betiak. 'Claridad comparable a la del sol'. Ib. 30v. Para el origen de duin 

gara(ko), v. FLV 1970, 86s. 

4. (Añ). (Partícula comparativa de igualdad, que expresa cantidad). Tanto (como). Cf. A Morf 678 3.º (en el 

apartado de los adv. de cantidad): "Pertenecen a la clase de comparativos: [...]. Adina (adiña, aiña), 'tanto como' 

y sus sinónimos edu (V-m), duin (V), beste (V, G), bertze (L, BN) [...]". Cf. A EY III 255: "Zortzi ilebete duin, 

ocho meses justos y cabales". v. adina, dina. Jangoikua duin edo geiago beste gauzaren (sic) maite dabenak. 

CrIc 55. Nire duin leku badago bada gure Eleisan. Ib. 72. Biar dan duin urun eralgitia. Ib. 63. Edaten danian 

kalte egiteko duin. Ib. 73. Ezin aurkitu al badau janari bat egiteko duin. Astar II 240. Puska bat gitxijago emon 

arren badarue emoten deuskubenen duin. Ib. 166. Ak ereindako azi ederrak / orra gaur ze indar dakarren! / 

Euzkelerrija osatzeko duin / jauntzen da uste baño len. Enb 121. 

(duina). Ez dauka inok zetan pensau, kristinaubak bakijeela, salbeetako duina dotrina. fB Ic I 8. v. tbn. fB 

Olg 136. Birjinia ondasun ugaritsuba, ezkontzakia biarreko duina ozta daukana, ta ezkonduba pobria dala. fB Ic 

III 325. 

5. (Como sust.). "Eztakit korta batek ze duin daukan, no sé qué cantidad tiene un sel (V-m)" A EY III 257. 

- DUIN-DUINA. (Lo) suficiente (para). Atxurrak dakar linua, edo jaazteko duin duina. Mg PAb 149. 

- DUIN-DUINEAN. "Duin duiñean beteta gelditu da [zakua] (V-gip); [...] ontzia duiñ duiñean, ozta ozta beteta 

gelditu da (V-gip)" Gte Erd 188. 

- DUINEAN. "(V), rango, proporción. Bere duiñean (V-m), en su género, en su rango" A. Kristandadeko 

erakutsijaren lau zatijak, pulpitoti esateko edo predikeetako duinaan [...] imintia. fB Ic I VI. Gauza ona bada 

ondo pensetia, bere duinan ez da izango gitxien balijo dabena, Ezkontziaren gainian [...] ondo pensetia, 

ezkondubak ondo izateko. fB Ic III 321. Ia damutu zan edo ez, pekatuben parkazinoia jadisteko duinaan. Ib. 104. 

- DUINEKO. a) Suficiente (para). Jakiñ biar da penitenzija, edo dala salbeetako duiñekua, edo santidadian 

aurreratutekua. JJMg BasEsc 244. Ez deutseela Eleisiak [...] kenduten senidiai (oidanez) ezkondu ezina [...] 

atarako duinako preminia bagarik. fB Ic III 364. Pekatubak parkatzeko ta grazia emoteko duinako sakramentu 

bat. Ib. 8. Ez da aztutekua Marijaren eskiñi au: [...] bere serbitzari guztijak asmo santuetan sendatuteko 

duiñekua. Ur MarIl 73. 

b) Digno (de). Erantzuera eder au zan errege guztiz kristinau onaren duiñekoa. Itz Azald 114. Sarri esaten 

eutsazan, ama on baten duinekoak ziran berba oneek. Ib. 137. 

(Uso absoluto). Itxiten deutsat beriala [komuniñoeko sakramentuari] duiñeko eskerrak emon baga. Ur 

MarIl 85. 

Etim. Para su posible origen en una forma verbal relativa (verbo finito + -en), v. FLV 1970, 75-93. 

duinbakotasun. Indignidad. v. duineztasun. Alkantzetan dogu geure duinbakotasunagaitik ezin itxaron 

ginaikeana. Itz Azald 69. 

duinbeste. v. dunbeste. 

duinetsi. Considerar digno. Egizu, arren, Goiko ene Jauna, [...] gero Donokijan Zeurekin, be, bakalduna 

izateko duin-etsi nadintzat. Eleiz GDBidea 14. 

duinez (Añ, H, A (-ñez)). "Indigno: (c.) duin eza, diñaeza, ezdiña" Añ. v. duingabe. 

duineztasun. Indignidad. "Incapacité, indignité" H. v. duinbakotasun. Poderosuago izan zan liburu 

euskerazko onek ekarri al leikezan mesedien gurarija, neure duineztasunen ezaueria baño. Astar I pról. 

duingabe, duinbage. Indigno. v. duinez. Ez dauka ezeren biarrik nire zoriyonak, izaten banatxatsu leiyala 

beti, eta ez banaz egiten zure mesedeen duinbagia. Ur MarBi 151. 

duinoro. Dignamente, con dignidad. Zein da bearrekoa, duinoro artuteko? Jaungoikoaren grazian eta 

bakean egotea. Itz Azald 158. Ondo prestauta edo duinoro bera artuten dabenaren ariman. Ib. 157. 


mende. 

389


duintasun (H, A). 1. Dignidad. "Capacité, dignité" H. Gure duintasun guztija Jaungoikuagandik 

datorkigula. Astar II 256. Gure arimiaren duintasun eta anditasunaren gañeko gomutia. Ur MarIl 15. Gizonaren 

duintasunaren eta aukeratasunaren kontrako gauzea da, aragiaren griña aberekorrak azpiratu eta menderatu 

dagiela arimea, [...]; baña goratasun eta duintasun andiko gauzea da, arimea izan daitela griña guztien 

erregiña. Itz Azald 191. Gorputza dauka goitik beraiño / oso egoki egiña, / baiña badauka andra on baten / 

duintasunaren premiña. BEnb NereA 221. Dena den, egin guztia duintasunez eta ordenaz. BiblE 1 Cor 14, 40. 


2. Dignidad, categoría, rango; cargo preeminente. Lotsa eta itzal andi bat izan bear deutsegu bere duintasun 

eta Abadetasunari. Itz Azald 170. Adinean edo urtetan, duintasunean edo aginpidean eta ardurapenean 

nagusiak diranak. Ib. 95. Errege batek emoten deutsoz bere mendeko gizon bateri duintasun eregiak. Ib. 33. 

Jaso eta goratuten dau duintasun azkenbagako batera legez, egiten dabela Jaungoikoaren Ama. Ib. 72. Zure 

duintasunak merezi duan mereziaren mereziak. "Merecedora del merecimiento que merece la vuestra grandeza". 

Berron Kijote 32. Gaiari zegokion duintasunaren mailakoa izan zedin. MEIG VI 54. 

3. Capacidad. Bertso polit batzuek nai neukez atera, / Baña duintasunik ez askoren antzera. Enb 79. 

duiti. v. duti. 

duitu. "Adestrar, hacer diestro, duitu, trebatu, trebe egin" Lar. "Rendre, se rendre capable, digne. Syn. trebatzea, 

gai egitea" H. Cf. 1 dui. 

duk. v. duke. 

1 duka. "(R), tratando respetuosamente, en tercera a una segunda persona" A. (De la forma verbal du + suf. -ka). 

Cf. duketz. 

2 duka (det.). Cierta ave. Noizere hurbilzen baitzare Ternuako leihorretikan 100 lekoetarat, kausituko duzu 

[sic] xori belz handi batzuk zeina[k] ezin bola baitaitezke, eta eskaldunek deitzen tuzte dukak. INav 119. 

dukado. 1. Ducado (moneda). v. dukat. Harturik metatik, orai dukado bat, / Karraka bat, edo Luis bat 

orobat, / Geroxeago ontzako bat. Gy 217. Dukado guziak. Ib. 217. 

2. "Ducado señorío, dukadua" Lcc. 

dukat (V, G; Lcc, Mic 6v, Lar, Añ), dugat (AN; SP, Aq 1169), duket (Añ). Ref.: A (dukat, dugat); Etxba Eib y 

Elexp Berg (dukata). 1. Ducado (moneda). "Allegadores de ceniza, etc. En Navarra dicen, errealaren zur eta 

dukataren ero" Aq 63 (cf. infra el prov. de Oihenart). "Escudo que valía 2'50 pesetas. Zenbat dukateko dotia 

dauka zure alabiak?" Etxba Eib. Cf. Ardoy SFran 132: 260 urhezko ducat hetarik 60 Aita Sainduak eskainiak. 

Tr. Documentado en la tradición meridional desde los textos más antiguos. La forma duket se encuentra en 

Añibarro y Lauaxeta. Oihenart, en el único ejemplo documentado al Norte, emplea dugat. Sg. Iraizoz (LE-Ir), 

Lizarraga de Elcano emplea la forma duat, pero en otras obras de dicho autor sólo hallamos dukat. 

Milla dukat bidalduko ditugula. fJZ 99. Dukat bat [...], dukat bi. (s. XVI). FLV 2008, 299. Bosteun dukat 

kosta jakan. Lazarraga (B) 1204r. Lau dukat bidalketan dizut. Ib. (B) 1164vb. Berreun dukaten penan (Leiza, 

1626). ETZ 46. Eunda larogeimila dukat urrezko. EgiaK 88. Zuhur arditaren, erho dugataren. "Il menage le 

liard, & prodige le ducat". O Pr 534. Ezteila nonbrau eskribautzat abaderen semerik berrogeita amar dukaten 

penan bakotxak (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Kutxan bazeuden ogei ta amar milla dukat bezala. Mb IArg II 

270. Onek berrogei dukat zor zituen. Cb Just 76. Artuzué irur eún dukát. LE JMSB 89. Egiten dabe baliuaren 

[...examinia...] igoten dabela larogei dukatera. CrIc 85. Zer litzateke zugaz [...] lau milla duket urterokoen jabe 

baziña? Añ MisE 65. Ainbeste anega-gari iru dukatean anega. AA II 191. Piesta egun bakotxeko kastuba eun 

dukategaz egiten ez dabeen baseerri etxiak. fB Olg 96. Bi dote eun ta berrogei ta amarna dukatekoak. Izt C 501. 

Ez du zuk aña erralde... / zuk ainbeste dukat. Sor AKaik 115. Urtero geitzen deustaz beintzat milla dukat. AB 

AmaE 420. Antoniren amak berreun dukat ekarri zituan Artolatik, urretan. Ag Kr 73. Izango du Iñazio Marik 

milla dukatekoa, berak zortzireun eramanda ere. Ag G 37 (hablando de dotes). Zortzi dukatian erosi neban igaz. 

Otx 178. Zenbat lan egin dedan [...] eun dukatok onela biltzeko! Lek EunD 31. Berreun urre-dukat arturik. Laux 

AB 87 (26 urre-duket). Etxalde-seme badik; ua âl dik aukera, / ez aizen bezalako dukatik bagea. Or Eus 38. 

Blausta! zorro-erdi dukat gitxienez bota eutsen. Bilbao IpuiB 246. 

v. tbn. Mic 13r. Balad 45. 

"Doblón de a ocho, dobloi andia, zortzi dukatekoa" Lar. "Doblón de a cuatro, laudukatekoa" Ib. (v. tbn. Añ). 

Urrea ezpada, ez dezu artuko zortzi dukateko edo ogei ezkutokoa. Mg CC 211. Esketan deutsa [...] zortzi 


mende. 

390


dukatekoren bat, edo bi. CrIc 84. Eiztari biai eman omen zien Markesak [...] zortzi dukateko bana. Izt C 192. 

Eun dukatekoa. Izt Po 111 (tít.). 

2. Ducado (territorio del duque). v. dukerri. Burgoña Dukateko lurretan zan Jaun, Duke oso apal eta 

agintari on bat. Etxba Ibilt 475. Dukia, au entzunaz pozik jarri zan, beste Dukat bat irabazi baleu bezela. Ib. 

483s (v. tbn. 490). 

dukatxo. Dim. de dukat. Eun dukatxo banituen / bada nik / orain bi urte nere aitak / emanik. Izt Po 111. 

duke (Lcc, SP, Urt, Lar, Arch VocGr), duk. Duque. "Clarissimatus, [...], dukea vel dukearen grazia" Urt V 

186. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. La forma duk se encuentra sólo en Tartas. 

En DFrec hay 27 ejs. de duke. Non dirate egun hartan hebengo iaun erregiak, / duke, konde, markes, zaldun 

eta berze iaun nobliak. E 57. Errege Franziakuak eman duiela batailla duke de Umenaren eta espainolen kuntre. 

(1595). FLV 1993, 449. Zu kapitainek zaituzte / ekhartzen libraietan, / monarka eta dukeek / zu bere khoroetan. 

EZ Noel 104. Berthuten kapitainak eta laudorioen dukeak sokorri gaitzatzue. Harb 262. Handiago baninz ezi / 

Baroin, Kont' edo Duke. O Po 39. Zalduna, egik semea Duke, ezezaguke. O Pr 424. Orduan Candiako Duke zen 

oraino. SP Phil 132s (tbn. en He Phil 136). Duka, Kontia, Markisa, Baroiña, Aitorensemea. Tt Onsa 39 (24 

Charles duk de Burbon). Saxoniko Duke ta herejeen buru. Mb IArg I 196s. Duke andiak bere palazioan [...] artu 

zituen. Cb Just 27. Gillaume Normandiako dükia, Engleterran erregetü zena. Egiat 275. Duke, Markes, Konde, 

Kaballero, Seinora. fB Ic II 297. Maria, Rusiako Dukearen alaba. MarIl 105. Don Alonso Idiakez, Duke Ciudad 

Realkoa, Birrei Nafarroakoa. Izt C 466. Aktür hurak balira / Izan düke alhaba. 'Filles de duc'. Etch 480. Duke 

bezala ziren agertzen kargutan. Hb Esk 64. Bertze tratamendu bat / Egin nahi luke, / Ahal bagindu zenbait / 

Konde edo duke. Bordel 139. Ez ahal nuzu dukia, / Ez eta Aitorren semia! ChantP 342. Dukea eta Dukesa 

lozorro pisu batetik esnatu baziran bezela jarri ziran. Arr GB 132 (128 Duke-Dukesak). Alde onetako gudari 

guztien burua ni naz, duke iauna. Ag AL 160. Duke de Alba deituak ere bide hori hartu zuen. Zub 126. Yon 

Aiderailea, Suabiako dukea. Goen Y 1934, 92. Aitonen semetarik zen. Arbasoetan izan zituen Markes, Duke eta 

Pareak. Lf ELit 143. "Kornuolgo duke" deitzen du [...] "Duke of Cornwall" delakoa. Mde Pr 247n. Burgoña 

Dukateko lurretan zan Jaun, Duke oso apal eta agintari on bat. Etxba Ibilt 475. Kondia edo Dukia oi zan / 

basarritako nagusi. Uzt Sas 75. 

- KONDE-DUKE. v. konde. 

dukerri (-kh- T-L s.v. duc), duke-herri. Ducado (territorio). v. dukat (2). [Kornubia] Inglaterrako dukeherri 

bat bihurtu zen. Mde Pr 249 (246 dukerri). En DFrec hay 8 ejs. de dukerri y 2 de duk-erri. 

dukesa (Lcc, SP , Urt Gram 28, Lar). 1. Duquesa. Margarita Lorrenako / Alezongo Dukesak. Arg 

DevB 155. Eri zetzan Gandiko Dukesa. Mb IArg I 333. Dukesak oi zion gero [...]. Cb Just 28. Bi prima handi 

ziradian, Margaita ta Ana, bata Borgoiñako, berzia aldiz Bretainako dukesak. Egiat 272. Andre Dukesak linaia 

artzen bazuen. Arr GB 6. Nahas mahas balsatzen, yuduekin, orduko dukesak, kontesak eta barontsak. Elsb Fram 

181. Dukesia ta bere Dama guztiak dantzan ziran. Etxba Ibilt 488. 

2. "[Pyrus communis], subvariedad Duquesa de Angulema [...] vasc. dukesa, udare dukesa" Lcq 83. 

duketasun (SP), duketarzun (Chaho). "Duché" SP. 

duketu. "Duketzea, faire ou devenir duc" SP. 

duketz. Tratamiento respetuoso. Cf. A s.v. -ketz 1.º Cf. 1. duka. Badaki gore uskarak irur tratamentu 

diola. Dra: duketza, zuketza eta yiketza; duketza[z] mintzatagra zarrer, eta errespetuko jente guziuareki. Mdg 

147. Nola mintzatangren duketzian. Ib. 147. 

dulabre (V-m ap. A; Mg PAbVoc), bulabre (Dgs-Lar), dularre (Ayerb EEs). 1. "Esforzado, alentado, 

bulabria" Dgs-Lar 5. "De mucho remango" Mg PAbVoc. "Persona enérgica, activa" A. "Mutill dularre oek, estos 

chicos forzudos" Ayerb EEs 1915, 222, que señala que pocos días antes lo escuchó decir a una mujer de Gabiri- 

Antolar (G-to ?). Dulabre eukezalako euren eskuak. EgiaK 88. Dulabre ta ezertakuak dirian otseiñak, arin 

egin biar ditube gauza guztijak. Mg PAb 55. [Andrakume euskaldunak] dira sona, dulabre ta askotakuak. Ib. 

147. 

2. dulebre (G-nav). "Dulebreik bea, sin fundamento (Etxarri Aranaz y Borunda)" Inza RIEV 1928, 152. 

3. delubre. "Delubreik bee (bage) gelditu da (G-nav), se ha quedado sin fuerzas" Inza Eusk 1926 (3-4), 6. 

duldura (B ap. A; VocB). Temblor nervioso. 


mende. 

391


duldurio. v. durundi. 

dulebre. v. dulabre. 

dulikarte. "Funeral de aniversario (G-goi)" A DBols (posiblemente de Iztueta; cf. dulo 'luto' en éste). 

dullu. v. dolore. 

dulo. v. dolu. 

dultzaina, duntzaña, duntziña (G-azp). Dulzaina. "Dulzaina, dultzaiñe" (instrumento de los pastores de 

Gorbea) AEF 1928, 36. v. bolingozo. Noiz entzungo da erromerian, / Euskaldunaren tuntuna? / Dultzaiña, 

alboka, txilibitu ta / Txistuzko soñu leguna? AB AmaE 55. Laguntze guztia sar bite baselizan, dultzaiñak eta 

orkesta joka ari dirala. A Ortzuri 142. Akabo dultzaiña / ta zezen koziña. Tx B 167. Atabal ta duntzaña, txuntxun 

eta txistuaz. Enb 207. En DFrec hay 4 ejs. de dultzaina y 2 de duntzaina, todos ellos meridionales, y uno de 

dulzaina, septentrional. 

dultzainari. Dulzainero. Atabalari bat eta bi dultzaiñari aurretik dituztela, iri-erdia betor baselizarontz. A 

Ortzuri 140. 

dultzainero, duntziñero (G-azp). Dulzainero. Urrengo igandean Zumarragan Euskal Festak zirala-ta, 

duntziñero leiaketa jarria zuten. Lau probintzietatik etorriko ziran duntziñerorik onenak. NEtx ZArg n.º 60, 6. 

Estellako dultzaineruak. SM Zirik 20. Dulzaiñeroak ere baziran ederki jotzen zutenak. Salav 51. En DFrec hay 3 

ejs. 

dultzatu, dultzetu (-lz- SP (sin trad.), Lar). 1. Endulzar. Dulzatzentióte amargúrak ta legunzendióte 

matrimonioaren bustárri látza. LE Matr2 86. Samíñ ta látz diren janárik dulzatzendíre azukre-likaréki. LE Ong 

16r. 

2. "Commitigare, [...] dultzetu, dultzatu" Urt V 450. 

dultze (Urt I 482), dulze (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 154; SP, Añ (G)). 1. (Adj.). Dulce; suave, 

amable, manso. "Dulzea, doux, eztia" SP. v. ezti; gozo; eme. Tr. Documentado en textos septentrionales 

antiguos; al Sur, sobre todo en catecismos y textos populares. Ithurri batek zulho beretik emaiten du dulzea 

eta mina? Lç Iac 3, 11 (He ur eztia). Silveroren kantu dulzeaz. Lazarraga 1141r. Kontentu baga dakust ditudala / 

neure urte dulzeak kastaetan. Ib. (B) 1181vb. Nik bere, Jaun orrek ala gurarik, / probadu dot mina eta dulzea. 

Ib. (B) 1151rb. Agur erregia andre ama miserikordiaz betea, zu zerade bizitza dulzea. (Areso, c. 1591). FLV 

1991, 121. O Birjina Maria Dulzea. Bet 7. Ez musika xorienik [...], / Zeña garaitzen eztuen ene ahaire dulzeak. 

EZ Man I 16. Mana dulzez iudutarrak hazia. EZ Eliç 73. [Lur prometatuan] egoitea dulze izanen zela. SP Phil 7 

(He 7 gozoa). Ene haxia arhin da, eta ene uztarria dulze eta eme. Tt Onsa 170. Illea legunago eta dulziago eta 

emiago ethorzen baizaiyote. Mong 593. Dulze ta gozo / zugatik gauza gustiak / izten dut oso. Gamiz 203. Dulzea 

bere aoa. Acto 300 (242 apa gozo d. y 327 berba d.). O, piadosoa! O, dulze edo gozo Birjiña Maria! Gco I 470 

(CatB 12 dulze). Demonio beraa, puzoi dultzea ta bekatu goxoa da ordikeria. AA III 380. Dohatsu dira dulzeak 

(Mt 5, 5). 'Los mansos'. CatLuz 28 (Lç emeak, He eztiak, Ur malsoak). Andre ederra ezin geiago, / umilla eta 

dulzea. Xe 264. Piper dulzearekin. Cocinan 41. Orriak airez aire / ifartxo dultzea. Balad 202. Birjina dultze 

baten moduan. Arti Tobera 273. 

v. tbn. OA 41. Iraz 5. Dulze: VJ 14. Cap 7. Arz 22. Urqz 11. CatLlo 6. CatAe 6. CatUlz 5. Mdg 159. 

2. (Sust.). Dulce. [Sagarrak] dultze arrallatuz bete. Cocinan 57. 

dultzedura. Dulzura. Zu xoilki zara [...] ene dulzedura eta ontasun guzia. SP Imit IV 16, 2 (Ch atsegiña, 

Mst eztitarzüna). 

dultzeki (-lz- SP, sin trad.; Urt). Dulcemente, con suavidad. "Affabilissime" Urt I 375. Bere hitzaz hain 

emeki eta dulzeki gomitatzen gaituenaz geroz. Lç Ins B 4v. 

dultzemente. Dulcemente, delicadamente. Ain dulzemente jaiten euren istrumentuak. Lazarraga 1144r. 


mende. 

392


dultzero. Dulcemente, delicadamente, suavemente. Zeña utra dulzero jaiten asi zan. Lazarraga 1142v. 

Dulzero nituala bidalketan / zugana kexaak eta klamoreak. Ib. (B) 1193rb. Nola baki Marrukok jaiten / soñua 

txito dulzero, / zenduzan etxizaduko. BBizk 4. 

dultzetasun (Urt; -lz- SP (sin trad.), Urt). Dulzura. "Affabilitas, [...] maitarásuna, dultzetasuna" Urt I 376. 

"Amabilitas, [...] amultsutasuna, dulzetásuna" Ib. I 552. Dulzetasuna edo emetasuna. CatLav 185 (V 95). 

Ama, bizitze, dulzetasuna eta gure esperanza. El 7. 

dultzetu. v. dultzatu. 

dultzezko. Dulce, golosina. Edekiten deraukula konsolazionetako ugatza eta eztia, [...] horrela hertsirik 

gadutzala dulzezkorik gabe. SP Phil 496s. 

dultzisimo. Dulcísimo. Iesus dulzisimuek. VJ 16. 

dultzura, dulzura. Dulzura. Miserikordiazko Amea, bizitzea eta dulzura. Bet 6 (Cap 7 dulzurea). Ni aitzitu 

aitzindu natzaie neure dulzuraren benedizinoez. SP Imit III 58, 3 (Ch eztitasunaren, Mst eztitarzünaren). Bizitza, 

dultzura ta esperantza geurea. OA 8 (Iraz 5, Arz 21 dulzura, CatB 12, CatAe y CatLlo 6 dulzura, CatUlz 4 

dulzure; Gco I 467 gozo edo dulzura). 

dulubio. v. dilubio. 

dulufrai. v. julufrai. 

dului. v. dolore. 

dulun, tulun. (Onomat. del tañido de campana, cencerro, etc.). Ave-Marikoan gau-ezkillak dulun. SMitx 

Aranz 142. Kanpai astunak dorrean / dulun ta dulun hitsean. Erkiag in Onaind MEOE 710. Hürrün artino 

ezagün dia behien tzinzarriak; tulun, tulun! Picochet GAlm 1957, 57 (ap. DRA). Tuntulun tulun tuluntun / tuluntu 

tulun / joarea entzun. Iratz Othoizlari 1970, 47. 

(Sust.). Beko zokoan daude orain [ardiak]. Dulun-otsa entzuten da. Lek EunD 23. 

Txorakerin bazabiltz / parrandan gabean, [...]. / Aien erreditua / biaramonean, / kaskarreko miña ta / tulunak 

etxean. And Egun 69 (sg. el editor "tulunak = aserreak"). 

- DULUN-DULUN. Tañido, repique. Abere arranen dulun-duluna. Ag G 3. 

dulunda. v. bulunba; durunda. 

dulundari. (Lo) que repica. Arantzazuko kanpaia, zaude beti dulundari, / zure bidez gure Ama billa zagun 

dizdizari. NEtx Antz 71. 

dulundi. Tañido de cencerro, etc. Zintzarri-dulundi ederra duk, artzai! Goen Y 1934, 94. Beidulundi otsa, 

ta turuta askoren soiñua entzuten dira. Ib. 1935, 112. 

dulunia (L-ain ap. A; Dv). "Espèce de pomme" Dv. 

dulunka. Repicando. Goiza parrez! / Zarautz-miñez / yoalea ni-baitan / iri deiez, iri deiez / dulunka ai! ari 

zaitan. SMitx Arraun 203. (dulun-dulunka). Dulun-dulunka aidean berriz / betiko eskari bera: / 

"Ermitatxoa eidazu eta / nerea izango zera". SMitx Aranz 95. 

duluratu. v. doloratu. 

dulureia. v. dolore. 

dum-dum, dum-dam. (Onomat. del tañido de campana). Cf. din-dan. Eliz-kanpaiak, [...] dumm... 

dumm!... lodi sendoan, Joanesen ilberria zabaltzen asi dira. Ag G 362. Igo zan kanpantorrera ta asi zan dum... 

dam... dum... dam... ill-kanpaia indarrez jotzen. Muj PAm 65. Urrengo goizean kanpaiak dum-dum... il-otsa. 

Sorarrain Elezar 31. 


mende.


dun (G-azp, R-uzt). Rico. "Dun, derivativo de bizardun, dirudun, etc. se lo oí como sustantivo a mi 

colaboradora de Uztarrotz (R), [...]. Por 'propietario' dijo dun y 'hacerse propietario' duntu" A Morf 13 B. "Xede 

onez oro dun, obraz aldiz behardun, tout le monde est riche de bonnes résolutions, mais pauvre d'actes" Lf Gram 

295. "Duna. Hacendado, rico. Duna da; dunak dira oiek" Gketx Loiola. 

duna. Duna. Ta badituzu ere ondar-añoak edo dunak, mendi txikien itxurako ondar-pillak, aizeak ala 

jarriak. Anab Aprika 8. Lurralde ura duna txikiz jositako lekua da. Ib. 41. Duna-tartean ibilli. Ib. 41. 

dunba (V, G-goi-nav; H), dunbu (G-bet), drunba (G-to; A Apend), tunba (V-m), tunpa (BN-baig). Ref.: A 

(dunba, dunbu, tunba); Iz ArOñ, Als (dunbí), UrrAnz (dúnbiá); Satr VocP (tunpa); Elexp Berg (dunbia). 1. 

Cencerro grande. "(V, G), grosse sonnette. Syn. bulunba" H. "Cencerro del ganado, tiene boca más estrecha que 

la base" A. "Cencerro grande que va a la cabeza del rebaño" Satr VocP. "Cencerro panzudo con boca estrecha" Iz 

ArOñ. Cf. CEEN 1970, 133: "Otro tipo de cencerro, que es ventrudo y de boca circular. Este yoarea en Zubieta 

es llamado polumpa y en Guipuzcoa [...] dumba". Cf. VocNav: "Dumba o zumba. Cencerro muy grande que 

antiguamente llevaban la caballería delantera en los tiros de carro. La dumba colgaba al centro de un arco de 

madera que se asentaba en el baste de la caballería (Larraun y Leiza)". Dunba andiarekiko mando erreskada 

luze Gaztelakoak. Izt C 68. Jose Napoleon ere [...] etorri zan Españara, dunba andiari zirrin zarran ots 

izugarria eragiñaz. Ib. 414. Artalde ta beitaldeak, [...] beren arran, dunba ta zintzarriz klan-klan, bulun-bulun. 

A Ardi 23. Ardi-dunba (zintzarri) bat zillar da jasotzekoa; [...] / Iturenen eindako dunba tupizkoa. Or Eus 29. 

Horiek hola, Rusiak Spoutnik-ekin, eskuetan dunba hegaldakari izigarria. SoEg Herr 26-12-1957, 1. 

2. (Hb ap. Lh, H), tunpa. Estruendo, ruido; tiro. "1. syn. de dunbada. [...]. 3. pompe, faste, fracas" H. Cf. 

sutunpa, TXISPA-TUNPA. Olentzaroren zorroa / danborra bezalakoa; / nerean ez du dunbarik txotxak, / 

soil-soillik kosketakoa. "En vez de retumbar el cipote". Or Eus 372. Dunba sor artan nauzu barrenean kuka. "En 

aquel estruendo sordo". Or Poem 535. Aldika ta urreratuz beste tunpa (= 'tiro') batzuek aditu zituan. NEtx Antz 

138 (140 tunpa-ots). Oraintxe ordubete dunba bat, tiro bat jaurtiki det. NEtx LBB 165. 

dunbada (B ap. A; Lar, Aq 1173, H, Hb ap. Lh). Tañido (de campana); eco; estruendo. "Retumbo" Lar. 

"Traque, estallido, ruido" Ib. "Id. danbada. Bruit sourd d'un objet qui reçoit un choc ou qui tombe, 

retentissement, fracas" H. "Sonido del cencerro" A. v. dunbots. Entzuten dira soñu / Pozkarizkuak, / 

Dunbadak, oiu, zantzu, / Eta txistuak. Enb 96. Santa Cruzek kañoi-dunbada bat botatzen du. Or SCruz 104. 

Olatu dunbadaz batera tximista ta ostotsak. Goen Y 1934, 350. Zakur-zaunka, kanpai dunbadak ta bestelako oiu 

ta karraxiak. Lab SuEm 214. Erriko jaiak ziran, eta txapligo-dunbada ugari entzuten zan an. Alzola Atalak 90. 

dunbadaka. "(Hb), bruit sourd et retentissant" Lh. 

dunbadako. "Syn. de dunba, dunbada" H. v. dunbateko. 

dunba-danba. (Onomat. de acción repetida, insistente). Cf. dinbi-danba. Egun guziuan egon da elurrari 

[sic] dunba-danba. Mdg 137. 

dunbal (FSeg ap. A), tunbal (Hb ap. Lh). 1. Tambor, bombo, timbal. Cf. tunbo. Dunbalak zarata aundiya 

ateratzen du ta barrendik aizez betia dago bakarrik. EgutTo 22-11-1921 (ap. DRA). Lurra azpil azal baten 

iduriko egin zuten zarrek; Anaximander-ek, berriz, arratz edo dunbal baten iduriko. Zait Plat 58. Apaiz oiek 

dunbalak eta ioten zituten. Ibiñ Virgil 119. 

2. (AN-gip ap. A), tunbal (V-ger-gip, G-azp-nav ap. A). Cencerro grande. v. dunba. 

dunbalots. "Estrépito" A. 

dunba-hots. v. dunbots. 

dunbarran. Figura en Azkue (V-oroz), quien lo remite a dunba 'cencerro'. 

dunbasots (B ap. A; Dv). Ruido. La fuente primera es el ej. citado a continuación. Dunbasots ori Euskal- 

Erriko gerrako-kanta da (B). "Ese estruendo". Orreaga 84 (abarrots (G, V, BN-baig), harrabots (L), herots (S), 

arroitu (AN, Sal, R), etc.). 


mende. 

394


dunbateko (BeraLzM). Golpe, embestida. "Porrazo" BeraLzM. Cf. tunpa. v. dunbadako. Etxe osoa bete 

ditek marruz, iskanbillaz ta dunbateko gaitzez. Ldi IL 18. [Itsasoak] olatuekin ukabillez ontziari dunbateko 

errukarriak eman. Anab Poli 61. 

dunbatu (G, AN ap. A; Lar, Aq, Añ, H). "Retumbar" Lar y Añ. "Chocar" Aq 1123. "Retentir" H. 

dunbelari. Figura en Goen Y 1934, 92, en la presentación de los personajes de Wilhelm Tell; puede tratarse de 

un pregonero (ya que se anuncia a golpe de tambor). Cf. dunbal. 

dunbeste (Añ), duinbeste (Añ). "Tanto como" Añ. v. adina, beste (4). Eta atara arren bere eztala gitxituten, 

zerren ateraten adiña edo dun beste sortu ta jaioten dan. Añ GGero 169. Meza batek balio dau Jesu Kristoren 

Eriotzeak dun beste. Añ EL 1 84. 

(Precediendo a un sust.). Tanto (...) como. Ezta gaixotasunik eta ez edenik edo menenorik nagitasunak edo 

alperkeriak dun beste kalte egiten dabenik. Añ GGero 30. Damu, zerren ez jako iñoribere andik niri adiña edo 

dunbeste kalte etorri. Ib. 9. Bada komunki joateko dun beste denpora bear oi da biurtzeko bere. Ib. 66. 

Beste onenbeste jazo eztedin arimetan, gogoratu jaku, ta eretxi deusku, opa, ta eskiñitea zuei, adibide dun 

beste lora dituan lora-sorta bat. Añ LoraS 8. 

(Precediendo a un adj.). Tan (...) como. Gizona ezin dateke zigarra adiña txikia; ez zigarra bere gizona dun 

beste andi. Añ GGero 93. 

dunbo. "Túmulo en los funerales" BU Arano. Cf. tunbo. 

dunboska. Retumbando, haciendo ruido. Ardi galduak dunboska ibilli ta ibilli, / Ezin dira besteekana 

beingoan itzuli. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 772. 

dunboslari, dunbotslari. Estruendoso. Cf. Lar: "Estruendoso, dunbosgillea". Uramilde dunbotslariyak 

iruntsitzen du bere zurrunbilloetan. Etxeg EE 1884a, 547. Guziya dar-dar ipintzen turmoi / dunbotslariak. EA 

EEs 1913, 116. Lotu asarre dunboslaria, / neurtu jokaldi biurra. Loram 160. 

dunbots (G ap. A; Lar, Hb ap. Lh, H), dunba-hots. Ruido, estruendo. "1. retentissement, fracas. Syn. de 

dunbada. 2. bruit de grosses sonnettes (dunba). 3. au fig. appareil retentissant, faste" H. "Sonido" A. v. 

dunbada. Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XIX. Moab tronpeten dunbots 

eta otsaren erdian galduko da. Ur Am 2, 2 (ap. A). Ola-dunbotsak betiko ixildu dira Euskal-erriko mendietan. 

Camp EE 1882a, 33. Entzuten dira autzaio edo tutu eta arratzaen soñuak dunbots izugarriarekin. Otag EE 

1882c, 582. Gudaren dunbots ikaragarria. Ib. 586. Etxean ta inguruetan dunbotsa burrunbatuaz, ateren batek 

ixtean ateratakuarena zan. Zink Crit 27. Berebiziko dunbotsez dorre bat bezala erori zen zelai-erdian. 'À grand 

bruit'. Or Mi 59. Lizardiri belarrietan dunba-ots izugarria eragin bear. TAg Y 1933, 25. Sarats itzalen kulunera 

/ ta ibai-erroten dunbotsera. Loram Y 1933, 338. Errotarrijen dunbotsa! "Ruido de piedras molares". Laux AB 

77. Guda baten dunbotsak ezkontz asmoak urratu zittun. Etxde AlosT 38. Mutur artan tupust egin zun itxasontzi 

astunak bere biziko dunbotsez. Zait EG 1951 (9-10), 75. Erri-etxeko malluketaren dunbotsa. Anab Poli 53. Aditu 

bedi gaztaiñen dunba-otsa ta danboliñaren eragiña. NEtx LBB 155. Sei pila-ardatzburu ziran, aldi-urrenka jo ta 

jo alako dunbotsa sortzen zutenak. "Aquel estruendo". Berron Kijote 226. 

dunbuilo. "(AN-gip), bulto" A. Cf. bunbuilo. 

1 dunda (G, AN, L-côte, BN; H), tunda (V-arr-m-oroz, G-bet, BN), drunda (L-ain; O-SP, SP, Dv), dronda 

(SP, A), tundra (BN). Ref.: A (dunda, tunda, drunda); Lh (tunda, tundra). Mecha; eslabón; mechero. "Fusil à 

allumer du feu" O-SP 222 (no es 'fusil, arma de fuego' como lo interpreta Azkue, sino 'eslabón (para sacar 

fuego)'). "Dronda, drunda (O), mèche de fusil" SP. "Dronda erreta, fusil à tirer du feu" Ib. "(L), le petit étui où 

l'on tient l'étoffe demi-brûlé (ilhauna) et que l'on allume au briquet, ou l'étoffe brûlée, id. le briquet. Syn. Suphiztekoa" 

H. "Dunda-barril (G-bet), estuche de esta mecha" A. "Txiki-txikitatik izan da ori gizonkeria zalea: 

beti erabilliko ebazan orrek aldean tundea, arrata ta suarria (V-m)" Ib. Suarriak tundeaz io ezkero txinpartak 

ataraten dabezan legez. Ezale 1898, 203b (cf. nota: "tunda, eslabón"). Aoan pipa motza ebala [...] tunda zarra 

txapelean gordeaz. Ag Kr 21s. Kraskatua den seska ez du trenkatuko, ez eta oraino khea darion drunda ithoko. 

Leon Mt 12, 20 (Lç lihoa, He, TB mitxa, Ip mükia, Ur metxa). Gabez etzan poxpolo pixtutzerik, ezta dunda edo 

kardatza erretzerik ere. Apalategi 31. 

- DUNDA-HARRI. Pedernal. Eltzea egur batzuen gainean emanik, dunda-harria jo zuen eta suari jarri zen, 

belhauniko, buha eta buha. Herr 2-4-1959, 4. 


mende. 

395


2 dunda. Tapón. Pinpi panpa, (barrikako) dunda saltatzen da. Ori, Jauna, trago bat. Eskual 3-1-1908 (ap. 

DRA). 

3 dunda. "Zurra" Garbiz Lezo 212. 

dunda. v. durunda. 

dundara. v. durunda. 

1 dundu (R). Ref.: A; Iz R 295; EAEL 221. 1. Azul. "Odoi-adar bat erkitan denean gorri ta dundu, euria 

eragutan du, cuando sale un nubarrón rojo y azul" A. "Zéuria dundu diozu, el cielo está azul" Iz R 295. Cf. Mdg 

123: "Se dice ahí dundu por color azul? --Sí, señor" (la pregunta es de Azkue). Liñozko ari dundu, ubel ta 

gorriz. Ol Ex 26, 1. Zerualdea soiñeko panpiñez atondu zan, oso oztin, dundu oro. Erkiag Arran 155. 

Parmenideren itsaso izoztua lurmendu ta urtuta ikusi zuen, urdin, musker, dundu (índigo), ta irakiten, alegia. 

Zait Plat 51. 

2. (S ap. A; H). "Dundu duzu, locution souletine, 'il fait un temps sans soleil ni pluie, obscur, nuageux'. Syn. 

goibel, ilhun" H. "Dündü, oscuro. Denbora dündü düzü, el tiempo está oscuro" A. Cf. durunda (3). 

- DDUNDDU. "(R), azulado, azulcito. (Dim. de dundu)" A. 

2 dundu, duntu (R-uzt, S ap. A; Foix ap. Lh). Hacerse propietario, enriquecerse; apropiarse, hacerse dueño 

(de). "Ameriketara joan-aintzinean goiti zeuria ta apal lurra nitien, geroztik duntu naz (R-uzt), [...] 

posteriormente me he hecho propietario" A (cf. tbn. A Morf 13 B). "Se munir, s'approvisionner" Lh s.v. -dun. 

Alamañan, Bismark handiak, Autrixa eta Frantzia garhaitürik, paregabeko photere batez düntürik. ArmUsk 104 

(ap. DRA). Aisa bada hegal pare batez düntzia, ez da aisa hegal haiez zerbütxatzia, txoria berarenez egiten den 

bezala. Eskual 18-9-1908 (ap. DRA). Etxeko jaun bat abiatü da, belharrez dünthü behar ziala. Eskual 25-4- 

1913, 3. 

dundun. 1. "Resonancia (V-m)" A Apend. Jo ondo beea alde guztietan. Dundun egin dagian unea arduraz 

aztertu egizue. "La parte en que se produzca resonancia". A EY II 223. 

2. Campana; tañido de campana. Din dan, din dan! / jo daigun dunduna. AEmil AndreM 201. Konbentutik 

aditzen ziran artean urrutitik zetozen dun-dun otsak. Sorarrain Lili 102. Dundun zarra (onela deitzen zioten 

ortarako zuten kanpaiari), ari zan bere otsa aidean zabaltzen. NEtx IzotzK 4. 

dunduratu. "(Faire résonner le) gong, dunduratü" Casve. 

dunduri, dundurio. v. durundi. 

dunduriatu. v. durundatu. 

dundusko (R-uzt). "Azulico" Iz R 394. 

dunduzka (R ap. A Morf 322), ddundduxka (R ap. A), dunduska (R-uzt ap. Iz R). "Azulado, azulcito. (Dim. 

de dundu)" A. "Azulica" Iz R 394. 

dungulu (V-ger-ple ap. A), drungulu (V-arr-ger-ple ap. A). "Gacha, farineta de borona que se toma con leche" 

A. 

duntzaña. v. dultzaina. 

duntziña. v. dultzaina. 

duntziñero. v. dultzainero. 

dupa (L-ain, BN-baig, -ph- S ap. A; SP, -ph- VocBN, Dv, H, Hb ap. Lh), tupa (BN?, S ap. A; SP, Gèze (thüpa), 

H), tupe (-phe Sc ap. A), dopa (SP, A). Tonel. "Tonne, gupela" SP. "Tonneau, cuve à vin" H. Cf. upa. v. 

dupel. Tupa nolako, arnoa halako. "Tel qu'est le tonneau, tel est le vin, ou le cidre qui est dedans". O Pr 449. 

Halako tupati halako arnorik. Ib. 207. Dupha gaxtotik ezta arno honik ialgiten. O PrASJU 214. Ehun phizu 


mende. 

396


urhetan, eta / Berrehun dupha eztitan. (Recogido por Oihenart en su "Art Poétique"). ConTAV 5.1.3. (cf. tbn. 

dupa y kupel en otras versiones citadas en A CPV 375 y dupa en la versión de Laux AB 87). Düphan ostika 

zazüe mahatsa. Arch Gram 56. Thüpan barnen bezala. StJul 149 (ap. DRA). Bortxaz ere thüpa barnia bezain 

ülhün gaintika tütüt. Eskual 5-12-1913 (ap. DRA). Dupatik kantuz doa arno bat suharra. Iratz 76. Mendi bat 

dupa erortzen zaiote zerutik bezala. Lf Murtuts 16. Nola igan zen (Aita Bastres) bi duparen gainerat eta zer 

kharrarekin mintzatu zen. Othoizlari 1954, 13. Nola mahatsa zuban edo dupan, hartzitzen da, orobat, ziloan 

metatzen den belar pherdea. Gatxitegi Laborantza 93. Dupa-keta herri guzia kurritu zuten. Lf Murtuts 15s. 

Etim. Para su relación con upa, kupa, etc., v. FHV 260. 

dupagile. "Duphagilea [...], tonnelier" H. v. dupagin. 

dupagin (L, BN ap. A; -ph- Dv, H). Tonelero. v. dupagile. Ez zen kasik dupaz bertzerik ageri; Iduri 

zukeen dupagin handi baten etxe-aintzindeia. Lf Murtuts 16. Lantegian bagira hameka dupagin. GAlm 1959, 6 

(ap. DRA). 

dupagintza (-ph- Dv), dupagintze (A). "Métier de tonnelier; tonnellerie" Dv. 

duparatu (Hb ap. Lh, H). "Mettre le vin en cuve" H. 

dupatara, dupatra. "Duphatara, plein un tonneau, contenu d'un tonneau" Dv. Ur handira jautsi zen, etzela 

hil gogo / Bederen edan gabe duphatra bat trago. Ox 130. 

dupategi (L, BN ap. A; -ph- Dv, H). "Cellier à tonneaux" Dv. "Bodega" A. 

dupe. Burlado, engañado. Musde Xaho behar düzü, aldi huntan kargin sarthü, / Bestela Üskal-Herri hunek, 

behar dü düpe baratü. Etch 582 (cf. nota del editor: "gallicisme; se dit aussi en béarnais"). 

dupel (L-ain-côte, BN-baig ap. A; -ph- Lander ap. DRA). 1. Tonel, cuba. v. upel, dupa. Dupela bezein 

zabal dire beherez. Barb Sup 24. 

2. "Duphela, entonnoir en bois pour futailles" Dv ( A: "embudo de madera para barriles"). Cf. upel. 

dupela. "(BN), meule de secours, dans les inondations" Lh. 

dupin(a). v. tupina. 

duranzan. v. duranzau. 

duranzau (Mic), gurazau, gurazao (Lar). Durazno. "Frutales silvestres de albérchigas y duraznos [...] en 

Vizcaya [...] friskuak y también gurazauak" IC III 54. "Durazno, duranzaua" Mic (en la ed. de Fita --de donde lo 

recoge Azkue-- se transcribe erróneamente ). "Durazno, árbol, fruta" Lar. Cf. tuaxa. Gure ortuan 

madari, / gurazaurik amabi. Lazarraga 1165r. 

duraza. v. tuaxa. 

durdariatu. Turbar. Cf. durduzatu. Peligruban gaude, [...] eta onetxek durdariyatzen gattu, berdultzen 

gattu (Lesaka, 1857). ETZ 261. 

durdatu. Aturdir. Cf. durduzatu, durditu. Nasten eta durdatzen ttuztela añberzezko solasekin (Lesaka, 

1857). ETZ 254. 

durdazio. Turbación, desconcierto. Nik erranezakienak serbi lezake biar bada zenbatten durdaziyorako 

(Lesaka, 1857). ETZ 259. 

durditu, durdidu (V-arr-ger). Ref.: Totor Arr; X. Kintana Iker-10, 1997, 152. "Aturdir, atontar. Yoten bot yo 

agoan, durdidute itxiko't!" Totor Arr. "Kolpeaz durdiduta itxi eban" X. Kintana Iker-10, 1997, 152. v. turditu, 

durdatu. 


mende. 

397


1 durdo (Arzdi Peces), durdoi (V-m-ger; FauMar 78), durdu (V-m, G, L; FauMar 78). Ref.: A (durdoi, durdu); 

Lh (durdu); AEF 1960, 20. 1. "Durdo, cierto pez de mar" A. "(Vieille) labre (poiss.)" Lh. "Durdo, es Labrus 

berggylta. También llaman durdo a Crenilabrus norwegicus y a Ctenolabrus rupestris" Arzdi Peces. Cf. Echaide 

Orio: "Durdo, del vasc. durdu o durdoi, y éste del lat. turdus". Bazegoan arrantzan, [...], orain durdo bat, 

gero lasun bat, eta geroago itxaskabra kaskarren bat ateriaz. Ezale 1897, 46a. Pantxoak ekazan batek; beste 

batek itxaskabrea, durdo bi ta iru karraspio. Ag Kr 142. 

2. (Uso adj.). De labios prominentes. Arpegia ta paparra ta eskuak eta dana bal-baltzak eukazan, ezpanak 

durdo durdo, agiñak zuri zuri ta kiskur kiskur ulea. Ag Kr 82 (descripción de un individuo de raza negra). 

2 durdo. "Trochus qui baculo ejectur a pueris" SP, que cita a EZ. 

durdoi. v. 1 durdo. 

durdokume, durdoikume (V-ger ap. A). "Un pececillo" A. 

durdu. v. 1 dordo; 1 durdo. 

durdukatu, durdunkatu (Lh). Turbar(se). Beharrirat aneiari diolarik nola dagon durdukatua. GH 1921, 

526. 

durdula. v. durdura. 

durdulaxka (H), durdullaska (BN, S; Foix ap. Lh; durduilaxka S). Ref.: A (dürdüllaska); Lh (durdullaska, 

lur). Rodando, dando vueltas. "Chute le long d'une pente. Durdulaxka erortzen denean harri bat mendiari 

behera, quand une pierre tombe roulant du haut en bas d'une montagne (Jnn)). Syn. amilka, anbilka" H. Besua 

altxatü zian bonteko izerdiaren txukatzeko, eta, zist! khüia ezkapi zeion dürdüllaxka ('en roulant'). D. Béhéty GH 

1927, 434. 

durdunkatu. v. durdukatu. 

durdura (V-arr-ger-oroz-gip; Lh), durdula (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (durdulia); SM EiPaj (durduria). 

(Nombre aplicado a diversos pájaros). "Oropéndola, pájaro parecido a la malviz" A. "Tordo mayor. (Zool.) 

Turdus major" LexBi. "Zorzal charlo (Turdus viscivorus)" SM EiPáj. "Durdulia, especie ornitológica del país. 

Durdulia agertzen da keixara, umiak azten dagonian" Etxba Eib. Cf. Dass-Eliss GH 1923, 759: "Ttorrotta-ri (= 

'verderón'), han eta hemen, bardin erraten diote durdura, berdauza eta, Larramendiren arabera, xoaberdea". 

Txoriak aurkitu dau etxea, ta usapalak (durdurak) bere abia. Ker EMeza 141 (ap. DRA). 

- DURDURA-BELAR. "Durdura-bedar (V-m-ple), muérdago o argollaba (bot.)" A. 

durduratu (Lh). Dudar, vacilar. v. durduzatu. Iñazio Loiolakoa durduratzen da. Haren zainetan lehengo 

odoletik bada oraino xorta bat, eta odol hark noizetik noiz irekitzen baitio, aphur bat ixilik egon ondoan galde 

egileari erraiten dio. Laph 94. 

Aturdirse. Etxahun durduratzen da, ihesari emaiten, ahal bezala gordetzen. Lf ELit 175. 

durduri. v. urduri. 

durdurika. 1. "(BN), hésitation, trouble, étourderie. Même radical que urdurika" H. 

2. "Bruit sourd; durdurika bat aditzen dut, orzanzik ari dea? j'entends un bruit sourd, tonne-t-il?" VocBN A. 

durdurikatu (BN; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Satr VocP. (Trans.) turbar; (intrans.) vacilar, dudar. "Chanceler 

physiquement ou moralement, s'affaiblir dans ses résolutions" VocBN. "Monere, ébranler; conturbare, troubler" 

Dv. v. durduzatu. Nere pakea durdurikatzen zutenak, amorruz itsu zeuden. Or Aitork 113. 

durdurio. "(V-gip), zumbido dentro del oído" A. Cf. durundi. 

durdus. v. durduza. 


mende. 

398


durdusia (SP, O-SP Dv y A), durduzia (H). "Rudoiement" O-SP 223. "1.º amenaza; 2.º trato áspero, 

refunfuño" A. "Menace. Syn. kheina, mehatxua" H. Cf. durdusiatu. 

durdusiadura (SP, Dv). "Action de menacer" Dv. 

durdusiatu (SP, Dv, H, A). "Induriatzea; menacer, frôler. Durdusiaturik igorri nau" SP. Pouvreau da tbn., sin 

trad., durdusiaz eta mehatxuz. 

durdusiatzaile (SP, Dv). "Celui qui menace" Dv. 

durduza (Lh), durduzia, durdus (BN ap. A). Turbación, desconcierto, duda, vacilación. "Vértigo" A. "Idée 

générale d'hésitation, de trouble" Lh. Iguzkiari bekhoz-bekho eta durduzarik gabe so egiten diona. Arb Erlis 

9. Durduza batek hartzen gitu. JE Ber 75. Azpitik ezagun dituzten gapirio ozkatuek durduza bat emaiten 

daukutela. Ib. 78. Den gutieneko durduzarik gabe, [...] besagainka bota ziozkan [xardinak] hirugarren sorginari. 

"Sans hésiter". Barb Leg 147. Loaren loaz buruaustea ta durduzia uxatutearren. Erkiag BatB 112. 

durduzadura (L-ain ap. A; Dv). Estupor, turbación. Durduzadurak hartu zituen guziak. "Stupor". Dv Lc 5, 

26 (Lç izidura, He espantu, TB harritu ziran, HeH izialdurak; A lo traduce por 'pavor'). Durduzadurak non 

hartu nuen hobendun banintz bezala! Ox 30. 

durduzagarri. Desconcertante, turbador. Hiltzen ari den gizon batentzat otoitz durduzagarria. Lf ELit 131. 

durduzaldi. "Moment d'étourdissement" Dv A. 

durduzarazi (Dv A, H). Desconcertar, turbar, hacer vacilar. "Causer un étourdissement, ébranler la 

résolution de quelq'un" Dv. "Faire hésiter, ébranler. Durduzarazten nauzu, vous me faites douter, vous 

m'ébranlez en ma résolution, en ma conviction. Ce verbe et le précédent [durduzatu] sont principalement en 

usage au moral" H. Hartakotz nahi nahasi, kordokatu, durduzarazi, errebel-arazi norapeit. HU Zez 123. 

Horiek guziak aphezen "mekanikeria" batzu dira, izpiritu ahulen durduzarazteko. EskLAlm 1910, 3 (ap. DRA). 

Ez ditu-eta durduzarazi gure fededun suharrak! Zaldun GH 1931, 101. Anhitz boz emaile durduzaraziko baitute, 

zoin eskualde hauta ez jakin. Herr 5-1-1961, 2. 

durduzatu (BN-arb ap. Gte Erd; Dv, H). (Aux. intrans.) vacilar, dudar; turbarse, aturdirse; (trans.) hacer 

vacilar, desconcertar. "Chanceler au phys. et au moral, hésiter, douter, se troubler. Uste nuen, bainan zure 

erranaren gainean durduzatzen naiz, je le croyais, mais sur votre dire, je balance à le penser" H ( Lh, que 

equivocadamente da la forma durduratu). "Den gutieneko durduzatu gabe" Lacombe (ap. DRA). "Durduzatia (= 

durduzatua) niz (= 'je suis troublé')" Gte Erd 80. Cf. durdariatu, durduratu, durdatu, durdukatu, 

durdurikatu. Tr. Documentado en la tradición septentrional a partir de mediados del s. XVIII. Tbn. lo emplea 

Iraizoz. En DFrec hay 3 ejs., septentrionales. 

Ezpada bere bihotzean durduzatzen, bainan sinhesten badu. HeH Mc 11, 23 (Lç dudarik egin, TB 

khordokatu). Letra horren entzutean durduzatzen da Migel. Laph 179. Iñaziok galdeitza bat egiñik durduzatzen 

du Martin. Ib. 154. Martir saindu hek etziren durduzatu solhas horien gatik. Jnn SBi 340. Batere durduzatu 

gabe. Ib. 206. Durduzatua erori da, trunko bat bezala, zalditik. HU Aurp 73. [Jesus] ez da durduzatzen edo 

ikharatzen, ezik prest dago. DvHtoy 482n. Apur bat durduzatzen da haurra, sudurrerat emaiten zakolarik halako 

ur bat. 'Aturdir'. JE Med 15. Eriaren aitzinean bere jakitateaz odol hotzean durduzatzen den medikua. JE Bur 

124. v. tbn. Ox 58. Arras durduzatua, [...] apez lagunari dei egiten diot argi nezan. JE Ber 63. Zergatik 

durduzatu (dudan egon) zera, biotz-gutxiko ori? Ir YKBiz 214. Jendea frango durduzatua izan da gertakari 

hortaz. Herr 3-5-1962, 1. Bere egoera bereziaz durduzatua, dudamudetan dago. Lf ELit 130. Baserritar tontoak 

holako galdera! / Durduzatuko zuen abokat bat bera. Xa Odol 150. 

- DURDUZATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Durduzatuxe nintzen, ez zitzautalakotz halakorik 

gogorat ethorri. Prop 1911, 75 (ap. DRA). Noiz eta ere durduzatuxeak izanen baitire. Barb Sup 114. 

- EZIN DURDUZATUZKO. "Qui ne peut hésiter, être ébranlé, inébranlable" Dv. 

durduzia. v. durduza; durdusia 

durmienda (V ap. A). "La pieza mayor de la ferrería, sirve de apoyo a todas las demás" A. "Durmiendia" Mg 

PAb 134 (en una lista de objetos de ferrería). Inaziori, antepara, kurpilla ta durmiendan egindako bost 

eguneko lanarengatik. Garm Olag 120. Auspotegiko durmienda berria antolatzen. Ib. 


mende.


duro (V-arr, G-azp). Ref.: Gketx Loiola (eskaera-eskeinte); Gte Erd 279. Duro, moneda de cinco pesetas. 

"Eskaera-eskeintean, bi milla duroen aldea atera diagu" Gketx Loiola. "Bost duroko pastelak erosi ditu 

(bakoitzak bost duro balio) (V-arr), bosna duroko pastelak (G-azp); bost durotan pastelak erosi ditu (V-arr), bost 

duroon pastelak (G-azp)" Gte Erd 279. v. ogerleko. Amasei duroko urre fiña, / sendatu nai zazun nere miña. 

Bil 80. Medikuak ez deutsa iñori parkatzen, / Bisitak amaika ta, bost duro bakotxa. AB AmaE 238. Duroz ez, 

baizik lau kantoiko ontzako zarrez zeok ori betea. Apaol 40s. Atheratzen du gerritik zetha moltza luze bat eta 

emaiten dazko gure emazte filusiari bi duro ederrak. EGAlm 1890, 40. Xaz eltu zen zorra berrogei eta bedratzu 

milla durotra. Mdg 138 (v. tbn. 137). Ermano, bost duroko bat eman bear diak. Ag G 131. Azkenen aiek saldu 

ginduban / egun da ogei duruan. Arrantz 125. Aurten bi urte durua zan da / joan dan urtean bi pezta. Tx B 170. 

Kapitanari ogei duro zor. Anab Poli 54. Duro bi multia emen txixa eitiarren. SM Zirik 80. Sail berri bat egin 

zuten, "Sección para fomento del Vascuenze [sic]" eta 250 mila duro eman urtean lan hortarako. Othoizlari 

1960, 301. 

v. tbn. HerVal 133. Ud 76. Sor Gabon 55. AzpPr 92. PE 147. EusJok II 31. Moc Damu 22. Iraola 74. Urruz Zer 

40. Alz Burr 36. ABar Goi 32. Munita 65. Uzt Sas 236. NEtx LBB 198. Salav 34. Ugalde Iltz 59. En DFrec hay 

41 ejs. meridionales. 

- DURO-ERDI. Medio duro. Ori barkatzeko duro erdi-banako bi meza atera bearrean zera. Muj PAm 71. 

Duro erdi bana eman ziyoten, / gelditu ziraden triste. Tx B II 38. 

- DUROTA. (Precedido de numeral). Cantidad, montón de duros (indicado por el numeral precedente). 

Ameriketan, [...], nai duan beste aloger irabazten dik edozeñek, illean berrogei durota, larogeita... Ag G 251s. 

duroi (V-ger). Ref.: A; Holmer ApuntV. "Taulón pez grande" A. "(Sust.), marrajo, chiquillo de tiburón" Holmer 

ApuntV. 

durotxo. Dim. de duro. Oraindik durotxo bat zor. Urruz Urz 46. 

durrunbada. "(V-gip), ruido fragoroso" A. 

durrunda. v. durunda. 

durrundaka. "Eskila durrundaka ari da xei-aintzin egunean (R-uzt), la campana empieza a sonar la víspera de 

fiesta" A s.v. aintzin. 

durrundaldi. "Coup de trompette, sonnerie de trompette" Dv. Turutaren bigarren haitean eta molde bereko 

durrundaldian, eguerdi-aldean direnek altxatuko dituzte kanpak. Dv Num 10, 6. 

durrundarazi (Dv A). "Clangere; faire résonner" Dv. Lurraren gainean heda zazue bandera, jendaietan 

durrundaraz zazue turuta. Dv Ier 51, 27. 

durrundatu. v. durundatu. 

durrundu. Resonar, retumbar (?). Moredinek eztute entzun ene kanta, / aginetatik irten didan hortzgarraska, 

/ durrunduz erakusten duena ene kasta. Arti MaldanB 215. 

durruntu. v. turuta. 

durtika. v. urtika. 

durto. "Durtho (BN), bosque talado" A Apend. 

? duru. "Armendurua [...]. Está compuesto de armena, que es lo mismo que 'ganado menudo' y durua 'dehesa'" 

IC I 520. 

durun. (Onomat. de ruido, estruendo; ruido, estruendo). Ezkutuki odeian erne ta zai nago / zenbat durun 

(resonancia) ekaitzak, ainbat urbillago. Loram 109. An dator gainka orro ta txistu [itxasoa] / durun ta durun. 

EA OlBe 74. 


mende. 

400


durunda (S; Lecl, Arch VocGr, Gèze, H), durrunda (S; Arch VocGr, Dv), dulunda (BN-mix), dunda (S). Ref.: 

A (dunda, durrunda); Bon RIEV 1912, 415s (düründa, dülünda); Lrq /düünda/; Gte Erd 290. 1. Trueno; rayo. 

"Durrunda, uhulgia, orzanza, le tonnerre" Arch VocGr (que sin embargo s.v. orzanza, da la forma con -r- 

simple). "Bruit de l'orage, du tonnerre. Düründak hanitz lotsatzen nai, le tonnerre m'effraie fort (CantIzp). v. 

ihurtzuria" H. "Algunos distinguen entre durrunda o dürründa, 'trueno lejano' y ihurtziri 'trueno cercano'" A. Cf. 

Ip, carta a Bon (Eusk 1957, 183): "Pour le tonnerre on dit düründa et ühülgia, pour l'éclair iñhazia". "Dünda egin 

düzü (S), dündaz ari düzü (S), dündaz jauntsi düzü (S)" Gte Erd 290 (s.v. trumoiak jo du). Leiçarraga (Decl a) 7v) 

da durunda como equivalente suletino de igorziria. Tr. Documentado únicamente en textos suletinos desde 

finales del s. XVIII. 

Anastasa, lauretan hogei ta zortzigerrenian, düründak erre ziana. Egiat 190. Eta düründa erori / hanitz 

etxetara / Eta partikularki aldiz / infidelen tenplietara. StJul 15 (ap. DRA). Zazpi düründak bere mintzuak 

erantzün zütien. "Septem tonitrua". Ip Apoc 10, 3 (Dv ihurtzurik). Orai goguan hartüko düzü nula sor ditakian 

irurziriak, iñhaziak eta düründak. Ip Dial 118 (It turmoiak, Ur trumonadak, Dv ihurtzuriak). Orratzak bildü dütü 

bi elektrika harien indarrak eta emaztia izan da düründak jorik bezala. Eskual 31-1-1908 (ap. DRA). Ülhün 

beltza goizik jinik, iñhaziak harrat hunat beren argi lotsagarriarekin, dünda aldiz orruaz eta karraskaz. P. 

Chibero GH 1930, 455. 

2. (H), durrunda (R-uzt, S ap. A; Dv, Hb ap. Lh), dundara. Ruido estridente, estruendo. "Son éclatant, 

comme celui de la trompette" Dv. "Durunda. Doit au propre et généralement signifier 'bruit sourd', c'est un terme 

onomatopéique, comme dindaia, dudundea, dunduria, qui s'ils ne sont pas au fond identiques, sont analogues" 

H. "Erle-durrundak ezkila-durrunda urdu du (R-uzt), el rumor de las abejas se asemeja a la resonancia de las 

campanas" A. v. durundi, turrunta. Eta turutaren durrunda emeki-emeki handituz zihoan eta urrunago 

helduz. Dv Ex 19, 19. [Otsa] oian barrenen durunda egiten zuten egurgiñaren kaskatekoena zan. Zink Crit 27. 

"Biotz-begietan" olerki-idaztiak [...] yaso txalo-durundak. Markiegi in Ldi IL 7. Tiriki-tauki-tauki / Olaren 

durunda. "El estruendo". Or Eus 210. Zurrunbilloa ez dator urrun, / aren atzetik dundara. "El trueno". Ib. 342. 

Une artantxe, eguerdiko amabien kanpai ots astunak, iru, iru eta iru, burrundara ta durunda sakona zabaldu 

eben inguru osoan. Erkiag Arran 28. Batez bere, emakumeen oiuak ziran, aidean durunda zoli eta samingarria 

egiten ebenak. Erkiag BatB 9. Danba! durrunda bat entzun zan. Osk Kurl 49. 

Mugan itxaron; luzaro bage / malkorrak kanta-dundara. "El eco del canto". Or Eus 260. 

3. "Durrunda (S-saug), (adj.) temps orageux" Lh. Cf. 1 dundu (2). 

durundada. Estruendo. Esan leikeala ze, erleren batek umea bota ebala, ain zan durundada andia guztien 

artean ateraten ebena! Ezale 1897, 151b. 

durundaka. Con estruendo. Ostotsak durundaka pilistarren gañera aterata porrokatu zitun. Ol 1 Sam 7, 

10 (Dv harrabots ikharagarri batekin). 

durundatsu. Ruidoso, resonante. v. durunditsu. Ibai durundatsu. "Los ríos sonoros". Gazt MusIx 185. 

durundatu, durrundatu (Dv A), durundiatu (-ija- Dgs-Lar 12), dunduriatu (Lar). 1. Resonar; hacer sonar. 

"Retiñir" Lar. "Produire un bruit éclatant. Turutak durrundatzen hasi ziren, les trompettes commencèrent à 

résonner" Dv. Kobre soinu egiten duena bezala naiz, edo dunduritzen duen atabala bezala. TB 1 Cor 13, 1. 

Durrundatuz joko ditutzue turutak. Dv Num 10, 9. Durrunda zazue turutarekin hilabethearen lehenean. Dv Ps 

80, 4. Begiak erdi itxita, uzten zuen musika jainkozko hori haren baitan are durundatzera. Mde HaurB 27. 

Yaubek ortzitik ostotsa igorri, / Goikoaren mintzoa durundatuz. Ol 2 Sam 22, 14. 

2. dunduriatu (Lar H), dunduritu. "Aplaudir" Lar. Izandu zan dunduriaturik andizkatua. Izt C 494. 

Dunduritzen det (aplaudir) guda zuzena, bear danean, / Dierriaren alde izatean (Ag, 1897). JFlor. 

3. "Tonner (= 'tronar'), düründatü, ehorziritü" VocS. 

durundi (V-ger-m; Lar), durundu (V-arr-ger-ple-gip; Añ), dunduri (V-ger-ple; Lar, Hb ap. Lh, H) dundurio 

(V-m-gip), durundio (Añ), duldurio (V-gip), dudunde (Lar H). Ref.: A (dunduri, durundi); A Apend 

(durundu); Iz ArOñ (dundurixo); Etxba Eib e Iz UrrAnz (dundurixua); Elexp Berg (duldurixua). Estruendo; 

resonancia, eco. "Retintín" Lar. "Sutiro, ruido del oído cerrado con la mano, dudundea" Ib. "Aclamación, 

aplauso" Lar DVC 209. "Txiliñak durundi andia dauko ta askok il bear dabe aurten (V-m)" A. "Coro de voces" 

A Apend. "Durundu baten, cantando fuerte" Ib. "Belarrixan sartuta daukat ola artako dundurixua" Etxba Eib. 

"El zumbido (del oído)" Iz UrrAnz. "Durundua dabil, zumba fuerte el viento" DRA. "Egundoko duldurixua 

daukat ezkerreko belarrixan" Elexp Berg. v. durunda (2). 

Tr. La forma más empleada, documentada ya desde Moguel, es durundi, que se encuentra en autores no 

vizcaínos en la segunda mitad del s. XX. Durundu se halla sólo en textos vizcaínos, desde finales del s. XIX; 


mende.


durundio en Zavala y en algún texto moderno. Las demás formas apenas se utilizan. En DFrec hay 2 ejs. de 

durundia y uno de durundu. 

Asten da durundija, orma ta lur berari ikara eragiten deutsana. Mg PAb 127. Azoten durundio aserriak. Zav 

Serm I 75. Ez aldozue entzuten emen / Zelan datorren / Tronpet-otsen durundua, / Zein dan gerrako soñua? AB 

AmaE 370. Amabietako txiliñaren durundi edo iskanbillak [...] ekarriko dau a maira. A BeinB 40. 

Atsegingarrizko durundi, zunburrun, ots, alaio, deadar guztiak, danak asi ziran batera. Ag Kr 217. Asi zan eliz 

ezkillarik andiena, durundirik lodi ta illunenekoa. Ib. 15. Egun baten, lauso illunaz da aize gitxiaz joazala, 

entzueben zerbaitten durundia. Echta Jos 145. Etxeko izkuntza maitearen durundi gozorik ezta iñon sumatzen. 

Ag G 215. Jolasaren durundiak. Ib. 182. Ekaitz aizearen durundia. Ib. 2. Tuntunots orren durundia 

Madrileragino eldu ete da? A EEs 1916, 107. Txaloen durundi ta zaparrada artean. Erkiag Arran 43. Belarrizuluetan 

dundurixua (zumbido bullanguero) ebala, [...] alde ei eban Munetak, naste-borrastedun taberna 

aretatik. SM Zirik 142. Emakumeen oiuak ziran, aidean durundu zoli eta samingarria egiten ebenak. Erkiag 

BatB 9. Eta an bestelako / durundi itzaleziña / adi du. "Otro modo de no perecedera música". Gazt MusIx 83. 

Eliz kanpaiaren otsa, / durundi onek pozez zoratzen / jarten dau nere biotza. BEnb NereA 78. Aritz gurenak 

erlauntzak bezelako durundia dagi. Ibiñ Virgil 51. [Artistak] enborren durundio ixilekoak eta hauei erantzuten 

dieten sentipen-taupadak nabaritzen ditu. "Las resonancias secretas". MEIG IX 123 (al igual que el ej. siguiente, 

en colab. con NEtx). [Hutsuneak] baitira, gorputz ia egindako plastika-lanaren dundurio agiria. "La resonancia 

visible". Ib. 137. 

v. tbn. Ag AL 104. Enb 63. Durundu: Azc PB 224. Zait Plat 34. 

- DURUNDI EGIN (durundu e. Añ, A). Resonar. "Retumbar" Añ. Beste izen batek zoli an dagi durundi, / 

Jesus da izen ori, adituz du zori. A Ardi 144. Ze durundi gozoa dagikete zeruan, lurrean diarduen itz aiek. JBDei 

1919, 299. Kanta-mintzoak pago-tartean / egiten digu durundi. "Resuena". Or Eus 261. Ilkorren mintzo lurtarra, 

durundi egizu. Zait Sof 39. Artzuloak durundi dagi inkudean eman ukaldiekin. Ibiñ Virgil 111. Egin durundio, 

lurreko sakonok. Ker Is 44, 23. 

- DURUNDI ERAGIN. Hacer resonar. Zugaztiari durundi daragiot txitxarra erlatzak lagun. Ibiñ Virgil 34. 

- DURUNDI-HOTS. Ruido, estrépito. Tronpetearen durundu otsa ugar ebillan. AB AmaE 447. Durundi ots 

orreik mendiz mendi duaz. "Esas campanadas". Laux BBa 118. Zelai osoa gurdien durundi-otsez eltzagorturik 

zan. Zait Sof 30. Dan, din, dan, din, dan, durundi-otsak, / eleiz-kanpaiak deadarrez. BEnb NereA 156. 

durundika. Resonando, con estruendo. Belarrietan durundika degun Te Deum eder ori aski dala uste det 

nolako musikalaria zan jakiteko. A EEs 1916, 302. 

durundio. v. durundi. 

durunditsu. Ruidoso, resonante. Oiñ-ots durunditsua entzun eban Txiliren etxeko mailletan. A BeinB 86. 

[Itzaldirik] gomutagarriena ta durunditsuena markes de Cerralbo jaunarena edozan. A EEs 1916, 111. 

Adarrotsa geroago ta durunditsuago ari zan. Ol Ex 19, 19. "Fiat" txiker bat etorren bidean beera errirantz, eta 

oi zalako soiñu durunditsua jo eban. Erkiag BatB 87. Arkaitz eta baso durunditsuak. Ibiñ Virgil 63. 

"Errementari doinu gozodun" batek bere ametsetan jo eta jo darabilen burni-xafla durunditsua. MEIG IX 126 


durundu. v. durundi. 

durunkor. Retumbante. Aize durunkor, zatilariak / orru zegiten, jorik erriak / izoztutako arnasez. Loram 

45. 

durunlari. "Músico (neol.)" A Apend. Durunlaria (musikoa) bazera, irakurzazu geigarri orren atzeneko 

oiuki zar eztizkoa. A Ardi X. 

dusti. v. guzti. 

dusturi. v. inusturi. 

dut(a). "Duta (BN) (boh.) lumière" Lh. Latzi guztion dutik gabean [='toda la noche sin luz']. Mirande Igela 

28. Ene latzien duta haizen hi. Ib. 29. 

dute (Dv, H (L)). Té. v. te. Elgarrekin goxoki afaldurik, dutea harturik. Elsb LehE 73 (ap. DRA). Edan 

zuenaz geroz haren dute undarra eta jan harek utzi sukreriak. Prop 1876-77, 56. Bedera gathelu-esne aski 


mende. 

402


dugula dute xorta batekin. JE Ber 96. 

Duteronoma. v. Deuteronomio. 

duti (Lar, H), duiti (H). "Diestro, hábil" Lar. "Habile, adroit, ingénieux" H. Cf. 1 dui. 

dutiro (Lar, H). Diestramente. 

dutor. v. tutore. 

dutxa (G-azp, AN-gip), duxa (BN-arb). Ref.: Gte Erd 50. Ducha. "Dutxan barrene(a)n bezela (AN-gip), 

duxan barnean (BN-arb), dutxa otza artzean bezela (G-azp)" Gte Erd 50. Dutxan perrezila landatu dute eta 

eskaratzean zerri bat gizentzen dute. Arti Ipuin 82. Arpegia garbituko naiko zendutela... edo ta dutxa bat artu. 

Lab SuEm 194. 

dutxulu (L, BN-ciz, Sal, ap. A; Arch VocGr, VocBN vEys), dutxulo (Ht VocGr 400, Dv, H), dutxula, 

duxulu, dutxulli (BN (Foix) ap. Lh), tutxulo (A, que cita a Dv), tutxulu (S). Ref.: A; Lh (tütxülü). Espita, 

canilla, grifo. "Robinet, ouverture d'un vase disposé pour y faire passer le liquide qu'il renferme" VocBN. 

"Qualification générique s'applicant à toute ouverture ou petit canal destiné à faire passer le liquide renfermé 

dans le contenant auquel le dutxulu tient; ainsi la barrique en perce, l'outre, la calebasse ont des ouvertures que 

les basques appellent dutxulu. Ce mot s'applique aussi aux petits canaux ménagés au bout des pots" Ib. "Orifice, 

bec par où passe la farine à la sortie de la trémie" Lh. Azkue coincide con Dv en la definición, pero no en la 

forma de la entrada (Dv dutxulo, A dutxulu) ni en las referencias dialectales; sin embargo da prácticamente las 

dos mismas acepciones en tutxulo y cita para ambas a Dv, pero no lo hemos encontrado en el dicc. de éste 

último. Cf. tutulu. 

Hurbilduko dut halere ene ahoa zeruko uren dutxulora. Dv Imit IV 4, 4 (ap. DRA; SP ithaizur, Ch kanalerat, 

Mst kanetan). Dutxuluaren pean... sotoko ophorra. Dibarrart in Onaind MEOE 528. Harat (jujen aintzinerat) 

jin-arazia zuten (gizona), kobrezko dutxula bat hartu zuelakotz... komentu batetarik. Eskual 22-5-1908 (ap. 

DRA). Buruz barrikara / ahoz dutxulura (BN-arb). 'De boca a la espita'. A CPV 132. Artoski ukurtzen naiz 

duxulu aldera: / Dupatik kantuz doa arno bat suharra. Iratz 76. Tapa edo mulua sarturik, dutxulua nahi zuen 

ezarri. Herr 2-4-1959, 4. 

"(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zahi, 

zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot beharri sort du groupe)" Lh 

(s.v. zamuka). 

- DUTXULO-HARRI. "Pierre percée d'une ou plusieurs abées" Dv A. 

dutzulokeria. Majadería. Zonbaitek erran izan dute: "Guk ez dugu politikarik egiten, ekonomia bakarrik!" 

Zer dutzulokeria! Ez direa bada gauza horiek elgarri josiak? Herr 10-10-1968, 4. 

duhulate. v. dihulate. 

duhuru. v. diharu. 

duxeta. "Sübertiak edo melgak dira: [...] duxeta, xoxo mahatsa, basa mahatsa" Alth Bot 24. 

duxulu. v. dutxulu. 

duztarzun. "(S), bonheur, félicité (corruption de dohatsutasun)" H. Zer duztarzun da mundiari erhoki 

jarraikitia. CantIzp (ap. H: 'Quel bonheur y a-t-il à suivre follement le monde?'). 

duzti. v. guzti. 

dxanga-dxanga. v. zanga. 

dxanpalahara. v. tanpalahara. 

dxibi. v. txibi. 


mende. 

403


dxibita. "(V-arr-ple), trillo" A. 

dxibitaka. "(V-ple), trillando" A. 

dxibitalari. "(V-ple), trillador" A. 

dxibiten, dxibiztun, dxibiztur. "(V-arr-ple), lazada" A. v. begizta. 

dzabradako. v. zafladako. 

dzagada. "(V-m), balanceo, bambolada" A Apend. 

dzagadetxu. v. zangadatxo. 

dzagadura. "Trago" A Apend. Cf. zanga. 

dzanga. v. zanga. 

dzanp. "(Sc) (onomat.), detenerse cuando menos se esperaba, romper" A. Cf. zanpa. 

dzanpez. v. TANPEZ (s.v. danba). 

dzapart. v. zapart. 

dzapartaka. "(Sc), moviéndose violentamente" A. Cf. zalapartaka. 

dzapartakatu. "(S; Foix), s'égratigner, se quereller" Lh. 

dzart. v. zart. 

dzartalahara. "(BN-lab), a bortotones" A. 

dzast. v. sast. 

dzastada. v. sastada. 

dzauan. "(V-m) (onomat.), ir despacio y balanceando. Generalmente se repite la palabra" A. Cf. zabuka. 

Geldi geldi (edo Lekeitio aldean esaten daben dzauan dzauan) Bizkaiko erri txikitxu batera ioan nintzan. A 

Txirrist 201. 

dzaust. v. zaust. 

dzaustada. "(V-m), acción de engullir" A. Cf. zaust. 

dzi-dza. "Dzí-dzá akúlaatu, aguijonear (las vacas)" Iz ArOñ. Nagiak kapeleari dzi-dza batera ta bestera 

eragin eutsan (V-m). A EY II 102. 

dziko. "(Sc), dar un golpe en el pecho" A. 

dzilipurta. v. ziliporta. 

dzinka. v. zinka. 

dzinkatu (BN-lab ap. A). Calentar, quemar. "Iguzkiak dzinkatzen du egun (BN-lab), el sol pica hoy" A s.v. 


mende. 

404


dzinka. Cf. zinka. 

dzipaz. v. hipa. 

dzipo. "(S), atenuante de jinko en la fórmula de juramento. Ala dzipo! (S), Ala Jinkoa! como hay Dios, litm. así 

Dios" A. v. alajainkoa. 

dzir-dzar. (Onomat. de la acción de brillar). Begiak, sagutxuak illunetatik erakusten dabezan langoxe baltz 

txiki dzir-dzar egiten dakienak. Ezale 1898, 21b. 

dzirrin-dzarran. v. zirrin-zarran. 

dzirrist. v. zirrist. 

dzirt-dzart. v. zirt-zart. 

dzirtidzartada. "(V, S), golpe, bofetada" A. Cf. zartada. 

dzist. "(V-ger-m), (onomat.), ruido de un surtidor o agua que sale disparada" A. 

- DZIST EGIN. "Resbalar la pelota en el piso húmedo (V-m)" A Apend. 

dzistada. Destello. An idoro ei eban [arri ori], alde guztietarik eriozan dzistada biziz illunkarako argi illa 

biztu gura bai-leukean. Alt EEs 1917, 44. 

- DZISTADAKO. "Dzistadako ura, llama alguien al agua de Seltz" A. Cf. dzist. 

dzistadatsu. Brillante. Yoan ei zan [...], abadeagaiña arri astun dzistadatsuori erakusten. Alt EEs 1917, 

44. 

dzist-dzast. 1. "(Sc) (onomat.), de pinchar repetidas veces" A. 

2. "(Sc) (onomat.), trabajar sin finura" A. 

3. "Destello (G-goi)" A Apend. 

dzit. (Onomat.). Rápidamente, velozmente. Dziiit, surik garbienean, mendi zokotik itsaso barnera ximixta 

doan bezain laster, zazpi izarrak sartu ziren betan gizona sartu zen harpe bererat. Ox GH 1922, 371s. 

dzuinta. "Dzuinta egin (Sc), efecto que produce el chirrido, por ej. de un hierro contra una piedra" A. 

"Dzuintaz (S), apresuradamente" A. 

dzurgatu. v. xurgatu. 

1 e (A DBols, Etxba Eib), he. 1. ¡Eh! (Exclam. que sirve para llamar la atención, advertir de un riesgo, 

protestar, etc.). "Eh, interjección para llamar la atención" Etxba Eib. He, tenplea desegiten eta hirur egunez 

edifikatzen duaná, enpara ezak eure burua eta iautsi adi krutzetik. Lç Mc 15, 29s. Eh! Zeubeen lagunai ori 

burloori! fB Olg 185. Eh! Banaioak. Zav Fab RIEV 1909, 30. Hola he! barku ederrak, / diru ketara ethorriak? 

Gy 83. He! amatxo, jaiki zaite. Arr GB 56. --Ez diat i baño asto aundiyagorik ikusi. [...] (Guztiyak): --E, e eeee 

(ojuka). --Tira, tira, ez diau asarratu biar gabonetan. Sor Gabon 22. E! e! Eztu baliyo! Alz STFer 126. E! Asto 

lapiko! Ez nazu golpe txarra eman. Iraola 108. E! ez hain zaloin, hain laster ibil zure arrazoinamendutan. Mde 

Pr 155. E, au tontoa dek. And AUzta 57. Eee! Geldik! NEtx LBB 53. 

2. ¡Oh!, ¡ah!, ¡ay! (Exclam. de queja, indignación o admiración). He! zein guti den nik egiten dudana! 

"Heu". SP Imit IV 1, 5. He! zergatik enatzaio bide arrai eta eder hari iarraiki? SP Phil 48 (He 49 Ah!). He! 

Iauna, emoitzu guardiak ene ahoari. Ib. 363. Hik manatu nik noiz edan? He, hik! Larz Iru 90. (Athea jotzen 

dute... kexu) He... Oraino ere. Larz Senper 40. 

3. he. (Expresa ironía, burla o aprobación, a veces con sentido irónico). Tr. Documentado en autores 

septentrionales. Puttikok galdetzen dio zubi gainetik hirriz, eian nahi duen bat saldu, bere diruan? --He, he, 

he, hasten da Gaizandi. Hb Egia 131. He, he, he, Petan, khuiak han ezar, / Ezkur koxkorrak berho pean sar? Ox 

117. Lekuineko Jaun Erretorari aldiz --barkatu!-- begietarat heldu zitzaizkon, eta sudurrerat, pindar batzu; ez 

baitakit xuxen zer zuten erakusten: urgulu izpiño bat, ala othoitzeko kharra. He! he! he!... ez baitakit! JE Bur 73. 


mende. 

405


(Hirri maltzur bat eskapatzen zaio:) He, he, he! Barb Sup 58. --Zer ezarri daukuzu? [...] --Gondolier [dizka]! -- 

Eta gero? --Gondolier hiruetan! --Gostu oneko gizona, he! JEtchep 86. --Hire sosa! edo erratzen hut! --He, 

Jainko maitea! ene sosa! ez diat sosik mutikoa. Ib. 114. 

4. ¿Eh? (Expr. con entonación interrogativa; sirve para buscar la confirmación de lo expresado anteriormente). 

"Gaur goiz jeikiya, e?, se le dice a algún guasón que engaña con una broma verbal" BU Arano 216. Tr. 

Frecuente en la tradición meridional. --Ori bai izango litzakela Paraisoko subia bezela... --Bai, e? Sor Gabon 

46. Duroz betia egongo da, e? Apaol 40. Zenbat gauza, e? Alz STFer 136. Txanpañaren izenik entzun al dezute? 

Ez, e? Ag G 174. Gezurra zirudik e? Or Mi 9. Zer modu, Etxeberria? Ondo, e? Lab EEguna 85. Or ago, e, 

arraio ori? Bilbao IpuiB 131. Baiña kontuak ondo atera, e? NEtx LBB 183. Baina ez dut uste hori bakarrik 

denik e! MEIG IX 77. 

5. (Exclam. que se emplea para indicar que lo dicho por el interlocutor no se ha entendido, produce extrañeza o 

se desea precisarlo). --Garai bateko egunetan munduan lamiñak eiziran, [...]. --E? Zer ziran lamiñak? Ag AL 

63. E? Bost durokoa? Zer dala ta? Ag G 131. --Diruba lenbizi... --E! Zuaz nere begiyen aurretik! Alz Txib 104. 

--Gezur bat erraiten edo egintza gaixto zerbeit egiten delarik, bere baitharik jotzen abiaten den xilintxa bat. -- 

He? Nola? Jotzen? Gezur bat erraiten delarik? Barb Sup 154. --Poz ori emango diot ba. --E! Zer! --Beorrekin 

bazkaitara joango naiz. Muj PAm 41. Alargunarekin ezkontzen naizela? --E? Alargunarekin ezkondu? Lab 

EEguna 103. --Emen erbirik ikusi al dezu? --E, ze ordu dan? And AUzta 57. --Zuk badakizu nor dan iltzaillea. -- 

(Ikharatua) Hee?... Nik, nik?... Frogak nun ditutzu? Larz Senper 79s. 

6. (Muletilla). --Badakik? Koxme, e... --Koxmeren tratuakin al ator onera? Alz Burr 30. Oneek e... 

desiertuen bixi ixeten die-ta. Kk Ab II 152. --Ze numero? --preguntau zetsen zentraletik. --Ba... ee..., 45. SM 

Zirik 81. E... bai ba. Orixe esan nai neutsun. Erkiag BatB 32. Eta bueno, orduan beharbada bai zera bat e, 

bueno, borradore moduko zerbait edo. MEIG IX 85. 

2 e. Nombre de la letra e. A, be, zeta, xe, de e, ef. MarIl XV. 

e. v. ehe, ere. 

ea (gral.; SP, Lar, Aq 352, Añ, H (+ hea)), eia (L, S, R (h-); H (+ h-)), ean (h- A), eian, ia (V), ian. Ref.: A (ea, 

eia, ia); Lrq; Iz ArOñ (ia); Elexp Berg (ia). 

Tr. Ea (junto a ia) es de uso general en la tradición meridional y se documenta muy a menudo tbn. al Norte, 

especialmente en labortano clásico. Eia aparece en Dechepare, Leiçarraga y en otros autores septentrionales; los 

autores suletinos emplean siempre esta forma. Heia en Eguiateguy (217), Duvoisin y J. Etchepare de Jaxu. 

Además, desde el siglo XIX, se documentan al Norte las variantes hea, ean, ian, hean, eian y heian. 1. Ea. 

(Exclam. que se emplea sobre todo para dar ánimos o incitar a la acción; tbn. se encuentra empleado como 

llamada de atención. Normalmente se coloca al principio de la frase, pero no faltan ejs. en los que aparece detrás 

del imperativo o vocativo. Cf. el imperativo atozea 'vamos (litm. ven)' frecuente en Mendiburu (IArg I 187) y 

más aún en Aguirre de Asteasu (III 512)). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. 

Eia horrat apartadi, nor uste duk nizala? E 169. Eia danzugun hartan erraiten dena. Lç Ins B 8v. Ea bada 

adbogada gurea konberti itzazu zure miserikordiazko begiok gugana. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 121. Ea bada 

andra abogada geurea, biortu egizuz geugana [...]. Bet 7. Farisauak, ea, ilkhi zakizkote bidera. EZ Noel 87. Ea, 

iende penatuak, indazue albiriste. Ax 604 (V 388). Eia bada, / ordua da. O Po 6. Ea mutillak, ezker! anaiak, 

orai eskui! Lar Cor 32. Ea, bitoria, bitoria: gereaz irten gera. Cb Eg II 106. Eia arren [...], zuk ere hola hola 

egizu. AR 392. Ea, árimo óna! LE Ong 16r. Ea bada, zer diozu? Gy 204. Zenbat diren oraino, eian konda, 

haurra. Hb Esk 61. Hea, mihia, nerea etzare, bainan Jainkoarena. Dv LEd 97. Atoz ea, ori gerorako uzten dezu 

eta, badakizu, bear bada, Jaungoikoak itxeden naiko dizun? Arr May 91s. Haurrak, hea, othoitza belhauniko. 

Ox 112. Ia, ia zure abillidade ori. Muj PAm 68. Ea, esazu kredoa. KIkG 8. Hea, hea, Beñat, zoin iduri zaik 

Iruñeko gauzarik ederrena? Zub 71. Injiñeruak itandu eutson ia egiya zan arriya konpondu ebala, [...]; ia 

erakusteko nun eguan konponduta. Kk Ab II 176. Eizue probea ia! Bilbao IpuiB 76. Zoaz, arinki eta korrikan, 

hemengo agintariak ekarriak izan ditezin baino lehenago, ea. Arti Tobera 268. Hotelero! ean, hunarat wizky 

bana. Larz Iru 54. 

2. (V, G-azp-goi; SP, Lar, VocBN (hea), H (+ hea)), eia (Arch VocGr (h-), H (+ h-), A), ia (V-gip, AN-5vill). 

Ref.: Holmer ApuntV; Etxba Eib (ia); Gte Erd 81. Si, a ver, a ver si. Introduce y refuerza oraciones interrogativas 

indirectas (con o sin pronombre interrogativo). Depende de un verbo (o expr. vbal.) explícito o implícito. Su uso 

parece, en general, facultativo siempre que el verbo introductor aparece explícito. Si no es así, se hace más 

patente la necesidad de ea. Según Lafitte (Gram 101), sin embargo, ea puede omitirse incluso en estos casos: 

Ethorri zitzaikun, jan nahi ginuenetz. El verbo de la oración introducida por ea lleva: 

a) El sufijo -(e)n. Este es con mucho el más empleado al Sur: general en guipuzcoano; en vizcaíno se documenta 

al menos en el s. XVII y es casi general desde el XIX. Se encuentra este sufijo en buen número de autores 

labortanos; se diría que en general los autores del subdialecto de la costa lo emplean siempre: Gasteluçar, 


mende. 

406


Chourio, Haraneder, Goyhetche, Hiribarren, Zerbitzari; además se encuentra en Jauretche y Baratciart. Otros 

autores, casi todos más orientales (Pouvreau, Larreguy, Duhalde, Duvoisin, Oxobi, Barbier o Jean Etchepare, 

pero tbn. Etcheberri de Ziburu), lo alternan con el sufijo -(e)nz. Es además obligatorio en todos los dialectos el 

uso de -(e)n cuando ea va acompañado de un interrogativo como zer, nola, etc.; sin embargo Etcheberri de 

Ziburu (Noel 71) emplea en ocasiones frases del tipo: Ea noiz itzuliko zenz / erregeen konpañia. 

b) El sufijo -(e)nz (u otras variantes: -ntz, -nez, -nentz, etc.). Lo usa siempre Leiçarraga; también es general en 

suletino, en bajo-navarro (aunque en algunos autores junto a -(e)n: v. supra) y en autores labortanos como 

Materre, Axular o Etcheberri (todos ellos de Sara). Se documenta además en ciertos autores vizcaínos, 

alternando en general con -(e)n: Capanaga, Añibarro, Otxolua y Erkiaga. 

c) En ocasiones el prefijo condicional ba-: Begira ea zure bizierea bada gogarte onek dirautsuen modukoa (Añ 

EL 2 19). 

d) El sufijo -(e)nik (en un ej. de Mirande). 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. 

Bisita ditzagun [...] eia nola dauden. Lç Act 15, 36. Ea egin duzuen Erregeak manatu zinduztena. Ber Trat 

110v. Halaber du aditzera emanen haren fiñak / ea nolako izatu diren haren egiñak. EZ Man I 65. Ea zergatik 

[...] bekhatuari emaiten zaikan hain gaztigu handia [título del capítulo]. Ax 608 (V 391). Hasi zen enseiatzen ea 

iasan ahal zezakeienz. Ib. 85 (V 58). [Ikusi begi] ea ezkondu zan kastidadeko botoa eginik eukala, [...] ea zelo 

lar daukeenz. Cap 112s. Erorgarrizko arteak asmatzen eta hedatzen tu ea suertez bere sareetara iraitz 

dezakeienz. SP Imit III 39, 3. Examinatu gabe ea ez othe duen sobra galdeiten. Mih 97. Galdegin zioten ea 

abiatuko ziren. Lg I 241. Begira ea guzurrik esan dozunez. Añ EL 2 152. Aphur bat dudan iduki nau, ea hemen 

ezarriko nintuenetz. Dh 77. Ixterbegiak zaudelarik eia nun sarthüren nintzan. Etch 234. Saul etzebillen Dabiden 

onagatik, ezpada ea Filistintarren eskuetan erortzen ote zan. Lard 167. Begiratuz arroltzeari ezagut daiteela hea 

oilarrak jokhatua denetz. Dv Lab 289. Nere baitan gogoetan nagolarik, ea nola dirauten oraiko etxek? HU Zez 

66. Argi agiri dedin ea zuen biotz osoaz maitte dezuten edo ez. Inza Azalp 148. Izitua gelditzen da, ea zer 

erranen dion bada jaun erretorak. Lf Murtuts 10. Andimari igorri deraukiot, eia Amerikan argitaratzeko biderik 

hatzemanen duenik. Mde Pr 196. Ean zer dioten elgarri, entzun behar dugu. Larz Senper 88. Azken solasean 

aitatu zenidan ea Azkue gureak frantses ote zekian. Erkiag in MEIG I 247. 

v. tbn. (Sólo autores septentrionales no suletinos). Ea: Mat 148. Volt 221. INav 145. Gç 155. ES 108. Ch I 22, 7. 

He Gudu 94. Lg I 241. Brtc 180. Gy 201. JE Bur 166. StPierre 14. Iratz 181. Hea: Laph 225. Ox 140. Zub 42. 

JEtchep 38. Hean: Barb Sup 133. Ean: Zerb Azk 39. Eia: Jaur 388. MarIl 23. Dv Lab 227. Bordel 150. Zby RIEV 

1908, 84. Zerb IxtS 74. Heia: Dv LEd 180. JEtchep 23. Eian: Hb Egia 77. JanEd I 132. Lap 34 (V 19). HU Zez 

22. Barb Sup 158. Mattin 62. Heian: Dv LEd 51. Barb Leg 146. JEtchep 56. Ian: Jnn SBi 81. 

(Sin verbo explícito en interrogativa indirecta y con la conjunción ala). Egiazko pazienta eztago beha nork 

hura darabillan, ea superiorak, ala kideak, ala azpikoak; ea gizon prestuak ala gaixtoak. SP Imit III 19, 3. 

[Eskuarak] eztituelarikan bi konyugazino baizik osorik, zeinak baitira naiz eta dut, eta oraino hautarik batez 

dudatzeko da ea defektiboa ala ez. ES 91. 

3. ia (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. A ver si. Introduce oraciones exclamativas, con matiz desiderativo, 

de interés, expectación, mandato, etc. El uso de ea es necesario para que la frase tenga sentido. El verbo lleva el 

sufijo -(e)n o -(e)netz (v. supra (2) para el uso de los sufijos verbales). Tr. Se documenta desde la segunda 

mitad del s. XIX. 

[Arrosarioa] haitz bati amarratu yosteten orenean, zioelarik: Eian agertuko den yabea! Hb Egia 35. Ia gozua 

izango al dan, / enamoraturik dana, / ama on batek aur maitiari / ematen diyon laztana? / Alare bada beste 

gauza bat / askoz gozuago dana. Bil 67. Gure anima Jaungoikoari / ainbesteraño kostia, / ia zer pena izango 

duen / Luziferrentzat uztia! Xe 386. Gezurra? To, to, to (joka), ia au ere gezurra dan? Sor AKaik 117. 

Eskuararen bizia, osasuna [...] Jainkoaren eskuetan dire, ba eta gure eskuetan ere; [...]. Bada lan. Ea badenetz 

langile. HU Aurp 221. Ya erkiten dionez kontiua zomana saltu tein. "A ver si resuelve el cuento a cuánto los han 

vendido". Mdg 153. Zu, ia abuaz bera jartzen zeran beriala? Iraola 40. Hean, zuek ala guk, nork amor emanen 

duen lehenik? Barb Sup 115. Ea Aitaren nola egiten dezun. KIkG 4. Eia badakianez latirik? Const 16. Alkar 

amatutzia / gauza ona baita, / ia arekin ezkondutzen / dan Txirrita. Tx B II 236. Buru-sahetsak zabalak, kopeta 

nasaia... Hea badenetz eskualdun itxura egiazkorik! Zub 47. Ia norbaitek Etxarri edo Madoz aldera ioan keiñu 

egiten dun [...]. "Ortik ez" esango diozu. Or QA 141. Ia gero zeuek izan zarien lapurtxuok? Bilbao IpuiB 77. Or 

kamion bat dator. Ea au nere zorioneko kamiona al dan. Anab Aprika 66. Ea gauzak pixka bat zuzentzen 

ditugun! MEIG IX 71. v. tbn. JE Bur 94. Ox 204. Zerb IxtS 113. Larz Iru 96. 

"Que, comme, combien; exprimant exclamation (G, V). Ea eder dala! que c'est beau!" H. 

4. (BN-baig), eia (G, R; h- S), ia. Ref.: A (eia); A Apend (ea, ia). (En preguntas, a final de frase). Acaso, por 

ventura. "Nik ea? ¿acaso yo?. Dena ea? ¿acaso todo? (BN-baig)" A Apend. Nuntik arren glorifikatzen ahal 

niz, edo zeren desiratzen düt famatü izatia? Ezdeüsetarik nizalakoz eia? "Numquid de nihilo?" Mst III 40, 4. 

Bekatian eror beldurrez eia? AR 346. 

- EA ETA EA (Lar, H). "(Muy) aprisa, eia ta eia, eiaka" Lar. 


mende. 

407


ea. v. 1 ia. 

eadan. v. edaran. 

ehagin. "(Hb), tisserand" Lh. v. ehaile. 

eagotzi. v. eragotzi. 

ehai (BN-baig). Fiesta. "St-Etienne-de-Baïgorry a fourni [...] un ehai plus euskarien [que besta, p(h)esta], 

mais qui signifierait plûtot, apparemment, 'immolation', comme pour la "Fête du cochon"!" AtBou 385. 

eaikizale. v. eraikitzaile. 

ehaile (L, BN, S ap. A; SP, Urt, Lar, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), ehoile (Ht VocGr, Lecl, Hb ap. Lh, H), egaile 

(B ap. A), eheile (Hb ap. Lh, H), eraile (L-côte-ain, BN-ciz ap. EI 325). 1. Tejedor. "Barbaricarius, [...] urre 

zillhar oihal ehailea" Urt III 262. "Tisserand" EI 325. v. ehule. Ene egunak lasterrago iragan dira ehaileak 

haria ebakitzen duen baino. Dv Iob 7, 6 (Ker eule). Badakit ere non den ehaille bat zeruko izar guzien itzulikak 

gogoz dakizkiena. Atheka 133. Ehailetan ez dute sinheste phorrorik. Elzb Po 220. Hala nola ehaile trebearen 

eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin trebeskatzen baitire. Arb Igand 15. Irutea joan da... Ez da nehon ja 

ehoilerik. EGAlm 1900, 24 (ap. DRA). Ene aita ehailea zian, eta hemendik tira, handik tira, egiten zitian athorra 

batzu! Barb Leg 144. Ehule lan. Bibl Ex 39, 22. 

2. (S ap. Lrq), ehoile (SP, Hb ap. Lh). (El) que muele; molinero. "(Hb), qui rosse" Lh. 

3. "Ehaile, eheile, ehoile, animal qui marche portant ses jambes en dehors, de côté, ou d'une manière non 

ordinaire" H. 

4. Tejedor (insecto). "Genre d'insecte aptère qui marche sur la surface des eaux" H s.v. ehaile. 

ehaile. v. eraile. 

ehailtegi (H), eheiltegi (H). Taller de tejedor, lugar donde están los telares. Angelun berdin iphartarrak 

ekhar-arazi dituzte ehailtegietarat, bainan herritarrak bazterrerat utzi. Barrandaria Herr 27-1-1955 (ap. DRA). 

1 ehain. Tejer. "Ehain dut oihala (Arch)" DRA. Cf. A: "Tejer (He)", seguramente mala interpretación de 

"Ehoitea, irina iharan, eta oihala ehunean ehaitea" que aparece en HeH voc.; cf. además en Azkue ehain 

"digerir", deducido seguramente de ehaite. v. eho (I, 2). Etzaudezila zure espos arroparen oihala ehain gabe 

hura iauntsi behar duzun artean zure esposari bidera ilkhiteko. SP Gudu 104. 

2 ehain. "Asesinar (Arch)" DRA. Se trata seguramente de una deducción errónea a partir de ehaite-. Cf. 2 ero. 

ehainaska. "Navette" SP. Cf. eho I (3). v. anezka. 

ehaindu. "(Hb), 1.º moudre. 2.º tisser. 3.º digérer" Lh. Cf. ehain. 

ehaintza. v. ehaitza. 

ehaite. Digestión. Cf. eho. [Gatzak] emaiten beitü jateko mengua eta ehaitia hanitx lagüntzen beitü. Ip Dial 

69s (It txegosten, Ur dijerietan, Dv ehaiten). 

ehaite. v. eraite. 

eaitste. v. eraiste. 

ehaitu (Lar, Foix ap. Lh). 1. Moler; digerir. v. eho I (1). 

2. "Tejer, eo, eotu, eaitu, txeitu" Lar. v. eho I (2). 

ehaitza (SP H), ehaintza (Hb ap. Lh). "Texture" SP. "Tissure, tissu" H. "Art de tisser" Lh. Cf. eho I (2). 


mende. 

408


eaixle. v. eraisle. 

eakarri. v. erakarri. 

heak-erazi. v. irakinarazi. 

(h)eaki. v. eraiki; irakin. 

ehakin. v. ihakin. 

eakinde (Lar), eakinda (H). Exhortación. Kristau oso bezala ber-eakind-onez lagundu zuen ber-eritasunaz 

usantz-on bat egiten. Birjin 352. Konfesio-ondórean eakindea edo exhortázioa kontrizioráko. LE Ong 25v (v. 

tbn. 19v, 115r, etc.). Eakinde edo exortu labur bat. ErleG 1. 

eakindu. "Exhortar" Lar. Berthuterat eakintzen du. Birjin 176. 

eakintza, eakintz. Exhortación. Bainan Birjiniak, donen guraz betherik, etzuen eakintz beharketarik. Birjin 

321. 

(h)eakitu. v. 1 irakin. 

healde. "(BN-baig), harina que queda al fin de la molienda" A. Cf. eho I (1). 

ehaldi. v. ehoaldi. 

eale. v. edale. 

ehalkadura. Tejido. "Circumtextura, inguru ehalkadura" Urt V 139. 

ehalkatu. "Circumtexere" Urt V 139. 

ealki (G-goi). "El aditamento o ensanche en las casas antiguas (ealkie)" AEF 1932, 95. Cf. eralki. 

ehalko. Urdimbre, hilo. "Atrilicium, ehalkoan haritzeko lekhua, hari egiteko lekhua" Urt III 30. 

ealte-. v. eralki. 

eaman. v. eraman. 

ehamen. v. eiheramen. 

ean. v. ea; edan. 

ehan. v. 2 ero. 

ehangia. Matadero. v. ehogi. Cf. 2 ero. Pierra Udoy, berrikarietako izkiribazalia, Daniela Eyherabide, 

kabale ehangiako alhabaekilan [ezkuntü da]. Herr 22-12-1960, 3. 

ehapazter (BN-baig ap. A), ehipazter (S (Foix) ap. Lh). Orillo del lienzo. Cf. eho I (2). 

ehapuztan (S ap. Lh), ehipuztan (S-saug ap. Lh). "Ehapüztana. Irazki-harien moko, bilbatu gabe geldituak" 

Alth in Lander RIEV 1911, 597. "Mèches de lin auxquelles on attache le fil de la trame" Lh. Cf. ehun-puztan. 

ear. v. eder; 1 ihar. 


mende. 

409


earki. v. 1 ederki. 

eharrausi. "Bâillement. Eharrausiz ari, bâiller (Sc)" Lrq. v. aharrausi. 

easan. v. 1 erasan. 

easo. v. 1 eraso. 

ehatia (det.). "(S), panaris" H. Cf. edarate. 

eatsi, eatxi. v. eraitsi. 

ehatz. v. erratz. 

eatzarri. v. iratzarri. 

ehatzun. v. iratzun. 

eaulki. v. eralki. 

eaulkierazo. v. eralkiarazi; jaulkiarazi. 

eauntsi. v. erauntsi. 

eausi, ehausi. v. 1 erausi. 

ehausika. v. erausika. 

eautzi. v. erauzi. 

eazarri. v. 1 erazarri. 

ehazkide (+ -kire G-nav), ehazkiya (det.; G-nav). Según Satrustegi (Ahaid 647s) se emplea este término en 

Urdiain para designar a la persona que por matrimonio entra a formar parte de una familia distinta a la suya. Cf. 

Ib.: Ni naiz etxe hontan ehazkiya, kanpokua. Para detalles sobre su empleo v. la fuente. 

(h)eaztun, ehaztun. v. eraztun. 

Eba. v. Ebaren sagar (s.v. sagar). 

ebaea (det.). "Gusto" Lar Sup (se trata de un hapax de procedencia ignorada). 

ebagi. v. ebaki. 

ebagita. "(V-ger), hasta los bordes [?]" A. 

ebaguntza. v. ebakuntza. 

ebai. v. ebaki. 

ebaikatu (BeraLzM, T-L). Disecar. "Disséquer" T-L. Gure Goiko-Jauna aurkitzeko "luma bat ebaikatzia 

(disecar) naikua zala" iñuan Cuvier jakintsuak. I. Madariaga EEs 1930, 17. 

ebaikatze. "Dissection" T-L. 


mende. 

410


ebaiketa. v. ebaketa (2). 

ebaikuntza. v. ebakuntza. 

ebaikutz. v. egubakoitz. 

ebaile. v. ebakile. 

ebailla. v. ebakile. 

hebain (L, BN, S ap. A; O VocPo SP, Lar, HeH Voc, Hb ap. Lh, Dv, H). Baldado, impedido, paralítico; 

débil. "Impotent, perclus des membres" O VocPo. "Hebaina, alderdi galdua, ezindua, elbarria" HeH Voc. 

"Débil", "flaco", "delicado" Lar. Leiçarraga (Decl a) 7v) explica "nokhua edo hebaina" como "zenbeit menbroz 

inpotenta". v. balditu, elbarri, herbal. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga a 

Duvoisin. Al Sur sólo se encuentra en Olabide. 

Mutuak minzatzen, hebainak sendaturik, mainguak zabiltzala. Lç Mt 15, 31 (He hebainduak, TB alderdiz 

gabetuak, SalabBN estropiatiak). Gigantari ondartzea nola hebain flakoa. EZ Man II 90. Hebaiñak xuxendu eta 

/ bai argitu itsuak. EZ Noel 153. Aniamalia itsuak, mainguak, eriak eta hebaiñak. Ax 182 (V 123). Berariaz bere 

buruaren hebain, maingu, herbal eta eri egiteak. Ib. 228 (V 152). Gizon hebainak gazna nahi errerik, hautsera 

erori eta egonen gaberik. "L'homme perclus de ses membres". O Pr 196. Indar ganak itzultzeko natura 

hebaiñari. "Pour la nature défaillante". Gy 76. Hebainek etxea utzi nahi. "Gens boiteux haïssent le logis". Ib. 

255. Dakhartela ohe batean gizon hebain bat. HeH Lc 5, 18 (Lç paralitiko, Dv enblai, Oteiza baldatu, Ol 

elbarri, Leon farnesiatu, IBk perlesidun). Ni bekhatore hebaina, zure hegalaren azpian har nezazu. Dv LEd 177. 

Mintzulak mintzatzen, ebainak pizkor, errenak ibiltzen. Ol Mt 15, 31. 

hebaindu (G-to, AN-gip-5vill, L, B, BN-ciz; SP, Lar, Añ, VocBN, Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 

211. 

1. Tullir(se), baldar(se), lisiar(se); debilitar(se); cansar(se), rendir(se) de cansancio. "Estropier" SP. "Se fatiguer 

jusqu'à perdre toute énergie" VocBN. "Ibiliaren ibiliz hebaindua naiz" H. "Ebaindua etorri nauk (AN-gip), 

ebaindua nago (AN-gip)" Gte Erd 211 (s.v. lehertuta nago). v. balditu, elbarritu, ahitu (2), akitu (1). Tr. 

Documentado en textos septentrionales no suletinos (sí en Oihenart). Gehiago atsegiñak eztire higunduren / 

Ezta gozatzeaz ere puxantzak hebainduren. EZ Man I 133. Obra on guztiak [gelditzen dira] hilduak, hebainduak. 

Ax 541 (V 348). Aitzinara naiz hebainduko, / Enbaldituko et' ezdeustuko. 'Je suis destiné à devenir impotent, 

estropié et réduit à néant'. O Po 48. [Arima] hurren hebaintzen du eta indargabetzen. SP Phil 466 (He 472 

gogortzen, tontotzen). Gorphutzak [...] behar du izan matutua, flakatua eta hebaindua barurez. He Gudu 114. 

Ikhusirik yuduak nekheaz hebainduak zirela. Lg I 138. Haiñ da hebaiñdu fiñean, / Non akitua, ahitua, / Muturraz 

lurrean baidago ezindua. Gy 301. Abiatzen da mendia gora, hebaindua, hor-hemen erorikoka. Dv LEd 13. 

Gogorki unhatua niz, ebaindua kasik. JE Ber 96. 

(Part. en función de adj. o sust.). Tullido. Mutuak, itsuak, mainguak, hebainduak eta hainitz bertze eri 

suerte. He Mt 15, 30 (Lç hebain; v. tbn. He Lc 14, 13). 

2. (G ap. A). Golpear, moler a palos. "1.º golpear, p. ej. los colchones para hincharlos. [...] 3.º destrozar, hacer 

trizas" A. "Ebaindu, jo-jo eittia. Eerki ebainduittu artuak (atzoko egualdiyak)" (AN-gip). v. ebaki (I, 7). 

Morroe gixagaxuok, ebaindduta, umatuta, ziatuta, eiota. Otx 36. Piarresek, emaztea ebainduta gero, mendira 

iges egitea erabaki [...] zun. Etxde JJ 150. Erroldan sasiko-alen arek ebaindu bait nau, arte gerriaz makilka. 

"Me ha molido a palos". Berron Kijote 86. Gizon aiek zekarzten armak, gu ebaindu giñuztenak alegia. "Con que 

nos machacaron". Ib. 169. Garbi ageri da ez lukeela beste biak ebaintzeko lan astunik izango. MIH 311. 

- HEBAIN-HEBAIN EGIN. Golpear, dar una paliza; destrozar. Merezi luke ebañ-ebañ egitia! Alz STFer 134. 

Jo ta ebain-ebain egin zun emaztea espartzu pusketa bailitzan. Etxde JJ 127. Pernando gizajoa ebain-ebain 

eginda utzi zun. Etxde PerPl 55. Ebain-ebain egingo zuan [...] aren ikaraz biotz-ikutua izan ez bazuan. Anab 

Poli 115. 

hebaindura (BN-baig ap. A; SP (sin trad.), Hb ap. Lh, Dv, H). Debilidad. "État d'exténuation, d'épuisement 

par excès de travail, d'exercice" H. 

hebainduria. "Paralyse" SP. 

hebaineri. "Ebaineri, dengue (enfermedad) (R. Murga, 1894)" JFlor. Cf. Lar: "Debilidad, [...] ebaindea". 


mende. 

411


hebaingarri (Dv, H). Extenuante. 

(Uso sust.). Bere senharrari gozorik ematen ez dioen emaztea da haren eskuen herbalgarri eta belhaunen 

hebaingarri. Dv Eccli 25, 32. 

ebaingeri. Evangelio. Lau Ebaingeriak eta Bidalien Egiñak albait zabalenik barreiatzea. Ol V (v. tbn. III). 

"Ebaingeri" itza... griegotik dator, ta euskeraz Berri Ona esan nai du. Oiartzabal Yesu Kisto gure Yaun (1935), 7 

(ap. DRA). 

hebainki. "Comme un perclus, un estropié, ou une personne épuisée, exténuée" H. 

hebaintasun (SP (sin trad.), Lar, Hb ap. Lh, H). Debilidad. "État d'une personne percluse, affaiblie, 

impotente, ou état d'épuisement, d'exténuation" H. 

ebaitaldi. v. ebakialdi. 

ebaite, ebaitze. v. ebakitze. 

ebaitza. v. ebakitza. 

ebakai. v. epakai. 

ebakaitz. v. ebakigaitz. 

ebakaldi. v. ebakialdi. 

ebakarazi. v. ebakiarazi. 

ebakarte. "Intersección en la Geometría" Lar. 

ebakera (V-m ap. A Apend; Lar, H), epakera (Lar). 1. Corte, acción de cortar; forma de cortar. "Cortamiento" 

Lar. "Disecación, disección" Ib. "Ebaminean ondo beterik dago garia, baina ebakera (corte) ona dauko" A 

Apend (en EY III 266 maminean por ebaminean). v. ebaketa. 

2. Composición. Novela bezain atsegiñez irakurri ditezke: gaia yakingarri baitute, ta ebakera berriz gaingañekoa. 

Ldi Y 1933, 84. 

3. (BeraLzM). Pronunciación. Badugu, beraz, mintzoa, hotsen ebakera, alde batetik, eta izkribuzkoen 

grafia, bestetik. MEIG VII 175. Bloke trinko hori eratzen dute [aditzak eta fokutzat hautatua izan den osagaiak], 

ebakeraren aldetik ere ezin-puskatuzko dena. MEIG VI 165. Bertsoak badu zer-ikusirik, inolaz ere, esaldien 

ebakerarekin. Ib. 142. 

ebakeria, ebakikeria. (Tras sust.). Conjunto de (...) cortados. "Barba virgultorum tonsilis, ezpala, [...], zur 

ebakeria, hesi ebakikeria" Urt III 259. 

ebaketa (PMuj). 1. Corte. v. ebakera. Ankaen itxitzia ala "guraize ebaketa" [...] da geiago aurreratzen 

duena igari onetan. Anab EEs 1919, 187. Errotara zetozanen zaku-saietsetan zan-ebaketa batzuk egin ebazala. 

"Sangrías". Or Tormes 7. 

2. (PMuj), ebaiketa. Operación quirúrgica. v. ebakuntza. Joaten zaio zuzen osagillea, ta ebaiketa mingarri 

ura egiteko erabakita al zetorren galdetzen dio. NEtx Karmengo Amaren Egutegia 1956, 96 (ap. DRA). Ebaketa 

egin bear zala esan eben osagilleak, eta egin jakon operazioa. Alzola Atalak 67. 

ebaki (G, AN, L, BN, S, R; Volt 66, SP, Urt I 42, Ht VocGr 343, Lar, HeH Voc, Gèze, H), ebagi (V; Lcc, Mic, 

Añ, Dv (V)), ebai (V-ger-gip), epaki (Lar, H), baki (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 157; A (ebaki, ebagi); AEF 1921, 

47; SM EiTec1; Etxba Eib (ebagi, ebatia); Iz ArOñ (ebái), UrrAnz (ebagi), Ulz (baki); Gte Erd 81. 

Tr. La forma ebagi la emplean los autores vizcaínos (y J.I. Arana) y ebaki el resto (tbn. ebaki en Enbeita). La 

forma ebai se encuentra en la versión de Zavala de una fábula de J.A. Moguel, y ya en el s. XX, en los vizcaínos 

Enbeita, Lauaxeta, Kirikiño y los guipuzcoanos Anduaga, Lekuona, y en textos de bersolaris (Noe 112, EusJok 

139 y EusJok II 72). Epaki en Larramendi, Iztueta y J.I. Arana. En cuanto al sustantivo verbal, en casi la 

totalidad de los vizcaínos se encuentra, aparte de ebagite (y ebaite), y desde principios del s. XIX (antes sólo en 


mende. 

412


Landuchio), la forma ebate, que tbn. emplean algunos guipuzcoanos (Lizardi, Uztapide, EusJok 122, Basarri 82); 

la forma ep(h)aite- la emplean Axular (junto a ebakitze), Oihenart, Etxeberri de Sara, Larramendi (Carta a Mb 

279), Duvoisin (Lab 97), Inchauspe (junto a ebakitze), HerVal, Barbier y J.B. Etchepare. La forma del radical 

entre los septentrionales es gralmente. ebaki, aunque hallamos ebak en Chourio, Eguiateguy, Duvoisin (Lab 376) 

y Elissamburu; ephait se encuentra en Inchauspe. Unicamente en Oihenart se documenta una forma de 

conjugación sintética: debaka. En DFrec hay 61 ejs. de ebaki y 5, vizcaínos, de ebagi. 

I (Vb.). 1. Cortar, cercernar, quitar cortando. "Derrabar, cortar" Lcc. "Cortar" Mic y A. "Ebakitzea, couper, 

trancher, décoller, ébrancher" SP. "Couper" Volt, Ht VocGr, Dv. "Cercenar, quitar, cortar" Lar. "Derrabar [...] 

buztan epaki" Lar. "Cercenar" Añ. "Talar, cortar árboles" Ib. "Degollar, [...] burua kendu, ebagi" Ib. "Ebakitzea, 

moxtea, zathi edekitzea zenbait ahodun tresnaz" HeH Voc. "Ebak, ebakitze, ebaki, [...] couper" Gèze. "Au sens 

général, couper, retrancher, trancher, tailler. Hondotik zuhaitza ebakitzea" H. "Ion Done ebaki, St. Jean à la tête 

tranchée" Ib. "Buztana zakhurrari ebakitzea" Ib. "Fulanok atxurrei kirtena ebai deutse (se dice cuando alguno se 

ha trasladado del caserío a la calle) (V-ger)" AEF 1921, 47. "Epaikixa zuzen erabilli, bixkor da ondo ebateko. 

Engraniak eitxeko, moduluakin fresadorian agiñak ebagi" SM EiTec1. "Arbola ebatia, olak ataratzeko, corta de 

árboles para sacar madera" Etxba Eib. "Ebái, ebáte(r)a, cortar. Ebági" Iz ArOñ. "Baki dú eskuñéko eskúe" Iz Ulz. 

Tr. Lo hallamos en todas las épocas y dialectos. 

Idoki zezan [ezpata] hura, eta io zezan Sakrifikadore subiranoaren zerbitzaria, eta ebaki ziezón eskuineko 

beharria. Lç Io 18, 10 (He, LE, TB ebaki; Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe moztu, EvS muztü). Baldin hi naturaz 

basa zen olibatik ebaki izan bahaiz, eta natura kontra oliba onean xarthatu bahaiz. Lç Rom 11, 24. Hi ere 

[adarra] ebakiren aiz. Ib. 11, 22 (Dv moztua izanen zare). Ebagi deutso / belaarria baterik [por bateri?] / 

lanternea / eskuan eroeanari. Lazarraga (B) 1200v. Ageri da etzenduela [zuhaitza] osoki eta ondotik ebaki. Ax 

465 (V 302). Bagadek oraiño burua / Ebaki balerotate. Gç 195. Ebaki zerien büria. Bp II 122. Fruitu onik 

ekhartzen ez duken arbola guzia izanen da ebakia. He Mt 3, 10 (Samper ebakrik; Echn moztua). Ebaki zioten 

eskoieko besoa. Mb IArg II 303. Usadio txarrai berneak ebaki. Cb EBO 20. Orduan ebaki zion burua beraren 

ezpataz. Lg I 279. Martirek izatu dituzte buruak ebakiak. Mih 100. Besteai ebakitzen zizten oñak eta eskuak. Ub 

115. Zeure éskuak edo zeure bégiak ematen baizu galbide, atra, ebáki, apárta zeuregánik. LE in BOEanm 679. 

(s. XIX) Gozuago dira aza ta okela zati eskuz ebagi, [...], ta jaten dirianak. Mg PAb 54. Ebakitzen dio ezker 

belarria. Mg in VMg 98 (en la versión de Zavala RIEV 1909, 29 ebaiten). Ebagi egizu iko ori, zetako itxiko dogu 

doarik lurra jaten? Añ LoraS 13. Jesusen gorphutzetik laidotsuki ebakiak izatea. Dh 257. Aginekin ebagiko dot 

neure miina. fB Ic III 304. Ebaten deutseez bularrak. JJMg BasEsc 232. Ezpatiagaz ebagi eutsan erropiaren 

puska bat. Ib. 179. San Paulori buruba ebagi eutsan ezpatia. Astar II 51. Aunditsuak otzak badira obe da 

ebakitzea. It Dial 79 (Ip ebakitzia). Esku bat ebagiten badeustee, beste bat geldituten jat. Ur MarIl 12. Ora bati 

beharriak ebaki ziotzaten. Gy 142. Eskuiko eskuak bekatura bazaramazki, ebaki ezazu. Lard 380. Zuaitz bati 

besanga bat ebaki zion. Ib. 133. Errege-jantziaren ertza ebaki zion. Ib. 174. Hark ebaki buruetarik ixuri odola. 

Hb Egia 63. Urhats gaixtoetarik begratzeko, oinak ebaki niotzoke. Dv LEd 261. Urthe oroz adar aphalenak 

ebaki zatzu ondotik. Dv Lab 358. Auxe zan [...] bere zeloarentzat egoak ebagitzea bezela. Aran SIgn 58. [enbat 

txori] mokua ebakita mutu dedan jarri! AB AmaE 405. Oñ bat ebakitzen badidate, geratzen zat bestea. Arr May 

22. Jainkoak Adami lotarik emeki / Sahetsetik zion hexur bat ebaki. Zby RIEV 1908, 206. Burua ebak zezan 

Gobernadore dohakabeari. Elsb Fram 78. 

(s. XX) Brotoin egoxtenteinak [...] iror edo laur urtetakuan ebakitandra. Mdg 131. Astoren bati buztana 

ebaki. Ag G 61. Pedrok bere ezpataz ebakitako belarria. Inza Azalp 61. Arrosa mardul arroa, / nere beatzez 

ebaki nuan. Jaukol Biozk 80. Bularrak ebai eutsezan. Enb 90. Ler beltzen abarrak ebaki ta txikitzera yoan ziren. 

Or Mi 90. Ankak ebai biar yakozala. Kk Ab II 47. Eskubak kondo-kondotik ebagittia. Otx 176. Aurreko urtean 

argitaratutako idazkiak ebaki ta bialdu bitza Euskaltzaindira, argitara emandako eguna adiraziaz. Ldi IL 99. 

Zuaitzetatik palmadarrak ebaki. Ir YKBiz 375. Aritz guztiak ondo-ondotik ebaki. Munita 43. Azkenekotz biktima 

bihotzean joiten du eta haren burua ebakitzen. Mde Pr 78. Beste egun baten, lotsa bako bat zala-ta, auzoko 

astoari belarriak ebagiko eutsazan. Bilbao IpuiB 247. Gallegu mordoren bat piñu ebaten. SM Zirik 23. Loreok 

loretu baiño / leenago ebaten. Gand Elorri 52. "Enciclopedia Espasa"ko tomo batetik santuak ebagiten. Osk 

Kurl 40. Mingaina ebaki, burua larrutu, oin-eskuetako beatzak moztu. Zait Plat 101. Esku ta oñak ebaki, begiak 

atera... MAtx Gazt 48. Ondoren, bular bat ebakita [Agedari]. NEtx LBB 367. Dan-danak irakurtzen nebazan, 

eta etxean gorde, ebagi ta kuadernuetan ipinteko. Alzola Atalak 76. 

(G-azp; SP, Urt I 42, Lar, Añ, VocS, Dv, H), ebagi (V-ger-ple; Añ), ebai (V-m), epaki (Lar, Añ (G), Dv, H). 

Ref.: EAEL 267. Cortar, dividir con un corte. "Tailler" SP, VocS, Dv. "Trinchar" Lar y Añ. "Desmembrar [...] 

gorputza bizakaietan ebaki" Lar. "Diviser un tout en parties, séparer. Lau zathitara ebakitzea" H. "Ebagi egurra 

batu dosuena" (V-ple) EAEL 267. Haren irudi ederrori begietan ehoki, / harzaz orhit nadinian, bihotza doat 

ebaki. E 153. Bi aldetara ebakitzen duten arma zorrotzei. EZ Man I 44. Ganibet berbatek debaka ogia eta erhia. 

O Pr 179. Egurra ebakitzen / nekatu ta ondoan. Echag 29. [Ogia] ebakita, bere Apostoluai eman zien. Lard 440. 

Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza. ChantP 212. [Lugartza] erdi erditik ebaki det. Sor Bar 43. 

Telegrafuen ariyak gerri gerritik bi zeladore ebaki ditu. Iraola 116. Batek ebagiten dau ogia. Ag Kr 48. Labana 

eskuetan zuala lukainka ebakiaz. Ag G 131. Tokatu zaigu zerraz egurra / ebakitzen ikustia. EusJok 122. Maiaren 


mende. 

413


ertzera arrimatu ziren eta ogia ebaki zuten. Or Mi 6. Gero arrautza prejituk arrozarekin [...]; gaizki ebakitako 

aragia ta arekipe izeneko goxoa. JAIraz Bizia 41. Ogia ebagi ordean, ez dau ba atzamar bat ebagiten? Bilbao 

IpuiB 166. Egur-ebaten. Akes Ipiñ 50. Gaztaren gisa ebaten dezu / jartzen dizuten egurra. Basarri 82. Ogia 

ebakitzeko. And AUzta 43. Okhela aiztoz ebakiten etzekielako [adarra joten genion]. Osk Kurl 85. Ardo 

ixurkorra aizkoraz ebakitzen eta aintzirak oro izotz gogor biurtzen dira. Ibiñ Virgil 101. Liburuen orriak ebaki 

gabe, zenbat kritika ez ote dira egin eta egiten? MEIG I 214 (v. tbn. orriak ebaki EArzdi in Kk Ab II 5). 

"Degollar, (V) iduna ebagi [...] (G) lepoa ebaki" Añ. "Lepu ebai, cortar el cuello" Iz Als. Oiei lepoa ebaki. 

Cb EBO 10. Samia ebateko. JJMg BasEsc 231. Gillotinaz gorriak zuri ebagi arren samia. AB AmaE 190. Sabre 

muthitsarekin lephoaren ebakitzea. Elsb Fram 79. A ze atsegiñez ebagi bear eutson samia olloari kutxillosartada 

batez. Bilbao IpuiB 259. Eskuz, lepoa ebakitzeko kiñua egingo du. NEtx LBB 204. v. tbn. Mg in VMg 

102. fB Ic II 283. Lard 543. 

Cortar (una cuerda, etc.). Orduan jendarmesék ebaki zitzaten batelaren khordák. Lç Act 27, 32 (Dv, Ol, 

IBk, IBe ebaki, Ker ebagi; He pikatu, TB hautsi). Bear neuskio zankazanak ebagi. Acto 138. Korapillo au [...] 

nik epaki gabe askatu det. Lar SAgust 10. Ebak'eztezagün gure nabelaz, kürkürü üngüratzen gütiana. Egiat 224. 

Ebagi daizuzala nire arimeko katea gogor astunak. Añ EL 1 95. Itxeki zan soka batetik, eta arkitu zuen zinzilika 

zegoala. Bereala ebaki zioen soka, eta artean bizi zan. AA II 194. Mastaren lokarriak edo sokak ebaten. Echta 

Jos 203. Ebakirik amarrak. Ill Testim 27. Ebagi eben soka ori. Kk Ab II 43. Gaztelan ibilli arren, euren 

sendiyaren, euren erriyaren lokarriya ezeben ebagiten. Ib. 163. Zilborarren kordela ebaki ondoren. Arti Ipuin 

82. Tiroakin ebaki sokia. And AUzta 54. 

Cortar (una tela). "Cortar a resbalón con navaja o tijera; oiala ebaki" VocB. Satin ebakia. Volt 266. Joslaak 

artuten dabee / Eun ateria, / An da artazijakaz / Zuzen ebatia. Mg PAb 147. Soñekuak josi, edo ebagi biar 

diranian, ezin azertau leiz mutill batzuk. JJMg BasEsc 193. Ez ekijan ez josi, ez ebaten. Ur MarIl 102. Amak 

soñeko baten gaia eman zion. Alaba zer egiñ etzekienean geratu zan, zerren [...] soñekoa ebakitzen eta josten 

ere etzekien. Arr May 120. Neure kortako manta zarra manta orrentzat ebagi. A BeinB 53. Olako [gorantza] bat 

egin gurarik, miesa ebagi, albainddu, ta soñian aztertu edo estu-zabalian neurrijak artu guraz. Otx 124. 

Hemendik moztu, hortik ebaki, hango urratua pasaratu eta hemen adabakia ipini, ez da Berlangak gogoan 

zeukan soinekoa ezagutuko duenik. MEIG I 192. 

Arerioak laster oi dautse / guda-lerrua ebagi. Enb 40. Erritxoaren eskuialdeko soroak ebakitzen ditun bidetik. 

TAg Uzt 151. Zokotik zokorako lerro onek ez ote du ebakitzen azal bakoitza bitan? Zait Plat 69. 

Sg. A Morf 53 B) en Elantxobe se emplea eba 'corta (el mazo de cartas)' en el juego de mus. Kartak eio / ta 

ebagirik. Zav Fab RIEV 1907, 536. 

(L, BN, S, R-uzt; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), ebagi (V), ebai (V-gip), epaite- (-ph- S; SP), baki (ANulz). 

Ref.: A (ebagi); Lrq (ebaki, ebakite, ephaite); AtSac 62 y 63; Iz ArOñ (ebái), Ulz, R 296; Holmer ApuntV 

(ebagi); Elexp Berg (ebagi). Segar. "Ephaitea, couper le blé, moissonner" SP. "Ce verbe s'emploie 

exclusivement pour les corps élastiques, tels que froment et fourrages sur pied qu'on coupe: ebaki dugu ogia" 

VocBN. "Faucher, ephañ, ebak" Gèze. "Belharra, sorhoa ebakitzea" H. "Garíxak ebáteko daukou oindio" Iz 

ArOñ. "Gari ebate(r)a, ebáten, a cortar trigo" Ib. "Góizeko lauetako yéiki eta tíra, iretzebakitzéra" Iz Ulz 444. 

"Bedarra ebaitzera noia" Elexp Berg. "Uberan, infinitiboa berdina den arren, ebaten, ebatera esaten da" Ib. En 

AxN se explica arrontatzeko haiotza (574) por ebakitzeko aizkona. 

Maiatzean berarra luze da eta sendo, egitaiaren ortzak ebagi leidi ondo. RS 268. Makur izanagatik egiteia, 

xuxen epaiten du lastogeia. O Pr 306. Ogi epaiten. O Po 50. Belharra sorhoan dailliak ebakiz geroz bezala. Tt 

Onsa 100. Landa zabal hetan ephaiten haritzeko. ES 193. Zoritu horduko ebakitzen dituela jabeak garagarrak. 

Mb IArg II 178. Bero anditan ebaten dira ta egin azauak. Mg PAb 151. Neke da zalkea ebakitzen danean, ogi 

biurtzea. AA III 573. Nork garia noiz ereiñ / eta noiz ebaki. It Fab 190. Alan ereiteko zelan jorratuteko ta 

ebagiteko. "Segar". Ur Dial 62s (Dv e Ip ephaiteko). Urite denean, ebakitzen dute belharra zohitzerat utzi gabe. 

Dv Lab 125. Igor ezazu zure dallia, eta ephait ezazü, jin beita ephaiteko ordia. Ip Apoc 14, 15. Guk belar geio 

ebaki eta / bestiai eman jokua. PE 36. Belar epaiten egun bat. HerVal 20v. Bedarra ebateko. A BGuzur 154. 

Ebagi sendo bedarra. Echta Jos 194. Iratze ephaiten. Barb Sup 128. Zeñek ira geiau ebai. Enb 174. Bedar txar 

oro ebaki. Ib. 47. Gari-landa ttipi batzu, berriki ebakiak. JE Ber 17. An ageri duzu / leiardi baten, / okotzmasailletan 

/ belar-ebaten. Ldi UO 39. Semeak ebaitten utzi, eta [...] irten nauk menditik. Lek EunD 45. Segaz 

allurbea ebakitzen. TAg Uzt 152. Gari ebaiten, arbi ereiten ta belar-lanetan. And AUzta 65. Gabak izarrak 

zituan / bedar ebagi ta / ardi galduen ganean. Gand Elorri 125. Ogiak [...] zonbeit egunen buruko epaiterat 

jinak. JEtchep 46. Naiz belarra ebateko / garaia izanik. Uzt Sas 111. 

v. tbn. Sor Bar 77. Tx B I 233. NEtx LBB 22. Ebagi: DurPl 69. AB AmaE 417. Azc PB 288. Osk Kurl 92. Ebate- 

: Akes Ipiñ 55. Bilbao IpuiB 120. 

(Lar, H), ebagi (V-arr-gip; Añ (V)), epaki (Lar, Añ (G)). Rasurar; cortar (pelo). "Rapar el pelo" Lar. 

"Descañonar en la barba, illerneak, illerroak epaki" Ib. "Trasquilar [...] (V) ullea ebagi, (G) illea epaki" Añ. 

"Ilea ebakitzea" H. "Bardiñ esaten dogu ulia ebagi edo ulia moztu" Etxba Eib. "Naikua izan eban ulia ebagitzia 

(ebatia) indarrak galtzeko" Ib. "Illea ebagi (V-arr)" Gte Erd 81. Behar ditu bere gathibutasuneko arropak 

erauntsi, bere behatzak motztu eta bere buruko illeak ebaki. "Rogner ses ongles et raser ses cheveux" SP Phil 20 


mende. 

414


(He 19 moxtu [...] eta ebaki). Atheratzen badira, edo bizarra kokotzetik, edo illeak burutik, nekhez bihurtuko 

dira sekulan; baina xoilki motzten badire, bai eta nabalaz ebakiten, berriz eta sarri sortuko dira. "Si on le coupe 

seulement, voire, qu'on le rase". Ib. 225 (He 227 pikatzen [...] edo moixten). Zure buruko ille gaistoak, edo zuzen 

ez dabiltzan zure oroitzapen ta gogorazio guztiak ebakitzea. Mb OtGai III 311. Lenengo malla da buruko illea 

ebaki ta koroa egitea. Ub 218. Bizar erdi-ebakiakin. Lard 190. Illea ebaki ezkero, indarrak iges-egingo liket. Ib. 

145. Uliek "alagarson" edo ebaite. Kk Ab II 53. Arpegiko sasi antzerako bizarra ebagi ostean. Erkiag BatB 122. 

(VocBN, H), ebagi (Añ). Hender, rajar, sajar, herir (haciendo un corte). "Herir, haciendo llaga" y "sajar" Añ. 

"[S'emploie] pour les blessures qu'on se fait par mégarde dans ses membres: haur horrek ebaki du erhi bat" 

VocBN. "Blesser, se faire, faire une blessure" H. Barberak penatzen du, ebakitzen du, odol husten du [eria]. 

Ax 277 (V 185). Axetxu oz bat sarzaiten da bentanatik ebagiten dauela surrak. Mic 12r (cf. infra el ej. de 

JAIraz). Sudurra ebaki, muturra odolzu. O Pr 414. Hura sendatzea denbor luzeko ta oñaze gogorrezko lana zela 

ta bazter-etako aragia ebaki ta urratu bage, aren lokarririk ezin atera zitekela. Mb IArg II 14. Eskintzen du [...] 

korputza azotez ebakia izaiteko. Mg CC 249. Ebagi jat buruba; odola darijat arpegiti beera. Mg PAb 76. 

Adoretan dodaz zeu ebagi zaituezan aranza ta untzeak! Añ EL 1 210. Ebakitzen dio lanzetaz, ta ipintzen du senda 

ditekean eran. AA III 598. Ea iñor il, ebagi edo yo dozunez. Añ EL 2 143. Ebagi ta birrindu eutseezan 

Yesukristori aragi guztiak. Ib. 123. Ezurretaraño azotez ebaki. Lard 512. Lantzaz saiets artea ebagirik. AB 

AmaE 449. Lotutzen zuan gerriko latz batekin larrua ebakitzeraño. Bv AsL 43. Azotez ebaki. Xe 323. Lenbiziko 

zarraztakoan, nagusi, beatzek ebaki. "Je me blesse". Or Mi 112. Aizto andi bategaz ebai ein biar izan eben 

narrua. Kk Ab II 77. Etxe artan otzak ebaki bearrean. JAIraz Bizia 82s (v. tbn. hotzak ebakirik Azurm HitzB 

56). Matrailla alderik alde ebakia uzten zien. NEtx LBB 41. Arek, zuk pagatutako zapata-larrua autsi zuan bai, 

baiña zuk gorputzeko larrua ebaki diozu. Berron Kijote 58. 

"Fendre. Untziak ura ederki ebakitzen du" H. Zeruko Aingeru ederrak / Airea ebak-azue. Gç 76. Ontzixka 

ura ebakiz zoaien. Or Mi 117. Ziztualdi berriak ebaki zun aizea an urrean. TAg Uzt 165. An botatzen du burua 

uretara [...]; bai erraz, bizkor eta txairo ebakitzen zula ura! Ib. 40. Ixtu arrigarrian uiñak ebakiz doa. Zait Sof 

126. Estigi onztian zioan urak ebakiz. Ibiñ Virgil 117. Bere egoekin eguratsa ebakiz. Ib. 78. Sai zar aundi bi 

dabiltzaz jirabiraka, ixilik, zeru baketsuko aizea ebagiten. Alzola Atalak 83. 

Zidar utzezko arraun miok / ebai begije itxas zabala. "Tienen que cortar el mar inmenso". Laux AB 33. 

"Bideko elurrak ebakitzen ari dira (G-azp)" Gte Erd 81. 

Cortar (el paso, el camino). Errazago baita kolerari bidearen ebakitea. SP Phil 255. Zelan dendatuten 

dirian [azeriak] zelatetako, bidiak ebagiteko [ardijai]. Mg PAb 110. Murru gogorretan bidea epakirik sartzen 

dira urak Erri barruan. Izt C 89. Etsaiari ebakitzen zion bidia, bere biotzian sartu etzedin. Bv AsL 109. 

Errekatxo batek bidea ebagita itxi eutsanean. Ag AL 54. Atzean zoakola ea ebaki ahal zezaiokeen ihesia. Arti 

Tobera 279. 

"Bidea ebaki = abrir camino (V-gip, G-azp-goi, AN-gip, B). [...]. Errero bordaraño pista ebaki dute (V-arr, 

AN-gip), elur aundia dago eta bateonbat balego bidea ebakitzeko! (G-azp)" Gte Erd 81. Uriaren gordegarri 

dauden murru gogorretan bidea epakirik sartzen dira urak Erri barruan. Izt C 89. Orrek [duro] aitara ere / 

ebaki ditu bidiak, / modu orretan eamanak ditu / bi milla durio neriak. PE 147. Nork ebaki ote dizkie [putzu] 

auei itsasorañoko beren bideak? Inza Azalp 31. Erromatar gogolantzeak Euskalerriko landa eta lurralde 

agirietan indar aundia artu zuan, bideak ebakiaz eta egipenak ugalduaz. JMB ELG 101. 1933-garren urtean 

ebagi zan bide au. Akes Ipiñ 8. 

Roturar. Bi aldiz ebaki ondoan, lurra iraultzen da. Dv Lab 97. Errez dute ebakiko arro dagon lurra. Or Eus 

131. Lurra ebakiz ildo-bizkarrak iasotzen dituanak. Ibiñ Virgil 71. 

Dividir, repartir. Ebakitzen erreinuak, Probintziak, eta izendatzen aietan Ordenako legiaz araura buru egin 

biar zutenak. Bv AsL 164. 

Circuncidar. Cf. Lar: "Circuncidar, bollajiran epaki, inguruan ebaki". v. ingurebaki. Zortzigarren egunean 

ethorri ziren haurraren ebakitzera. HeH Lc 1, 59 (Lç zirkonziditzera, Dv ingurephaitera, Ker erdaintzera). Gure 

bihotzaren zirkonziditzia edo ebakitzia. CatS 99. 

Tajar. Lumen bat izango alda, / Ondo ebagia, / Ipinteko gaur emen / Jazo dan guztia. AB AmaE 180. Luma 

urrezko bat ondo ebagita / eskribidu eutsen burtzainai. Azc PB 360. 

Ikusten dira arkaitz batzuek goitik bera ebakiak. Bv AsL 183. 

Cortar(se), cruzar(se). Elkar-ebakitzen duten bidexkakin. Ibiñ Virgil 88. 

2. Tallar, esculpir. Eztraukak eurorri eginen imajina ebakirik, ez ezeinere figurarik. Lç Ins D 3r. 

3. Excavar. Ezar zezan bere monument berri arroka batetan ebakia zuenean. Lç Mt 27, 60 (He zilhatu, 

BiblE zulatu). Josek berak arrian ebakitako il-obia. Ir YKBiz 511. 

4. (Lar, Añ (G)), ebagi (Añ (V)), epaki (Lar). Cortar, suspender. "Atajar, cortar, suspender" Lar y Añ. Ebaki 

behar du elkharrekiko ibilte berezi edo partikular guzia. SP Phil 307. Munduko soberaniak ebaki behar ditu. Ib. 

417. Ebak orduan solas alferrak. Ch IV 12, 4. Santuaren aita jolas ori ebakitzera erten oi zan. Cb Just 87. Ebagi 

biar dira okasio donga ta ezagunak. Mg CO 242. Onek, gatxa beriala ebagiko jakala; bestiak, luzatuko jakala. 

Mg PAb 83. Ebagiten danean beingoan [...] urte askotako adiskidetasuna. Añ LoraS 27. Ebagiko dozu benturaz 

kanpora urten nai daben ekanduba. Astar II 92. Lotsa ondikozkoak niri / Loa ere daut ebakitzen. Gy 116. 


mende. 

415


Eskubide [...] ori errotik ebagi nai dabe. Eguzk GizAuz 170. Bi astetan [gaitzak] ebaki zigun koplariaren bizitza. 

NEtx LBB 291. Berehala ebakiko lukete noski eztabaida. MIH 89. 

Cortar (la palabra, el discurso, etc.), interrumpir. Juana Marik ebagi eutsan berbaldia, ta ittandu eutsan. 

Echta Jos 94. Mikallak, aria ebakiaz: --Ixo, Paula, ixo. Ag G 293. Nere errua? --ebaki zion sututa Piarresek. 

Etxde JJ 13. Atariko orma-gañera igota, kantua ebakitzen du, esanaz: "Oñatiarrok: Zertan zabiltzate alperrik 

errogatibetan?". NEtx Antz 53. Egon aphur baten, --ebagi zuan Mocotyk. Osk Kurl 29. Orixe da esateakoa, 

alkate jauna, --ebagi eutsan Peru Lustreputx zapatariak. Erkiag BatB 12. 

Acortar (fig.). En AxN se explica ephaitera (123) por ebakitzera. Deliberatu zuen Iainkoak ere hei biziaren 

laburtzera, eta hogoi urtheren denboraren gutitzera eta ephaitera. Ax 123 (V 81). 

5. (S-saug ap. Lh; Añ, H), ebagi (V ap. A; Mg Nom (s.v. erabaki), Añ). Decidir, resolver, fallar; juzgar. 

"Zelian hola ebakirik züzün (S-saug)" Lh. Cf. ebatzi. v. erabaki. Ebagiten dau, nortzuk gure artian artu biar 

dabeen eriotzia. Mg PAb 212. Basuen azterrenak ateraten ta ebaten [...] zeinbat burdi ikatz daguan arlo edo 

saill andi baten. Ib. 48. Duda aldi batzubetan ebagiko dau neke andi baga. Mg CO 21. Ikasi bear da ipui onekin 

ebakitzen auziak mugonez. VMg 5. Zeinbatek / ez yoek / gauzak ebaten alan? Zav Fab RIEV 1907, 533. Ebaki 

zuan [...] bere Aita-lena gauza guzietan iduritzia. Bv AsL 141. Neroni juez ipiñi eta / ekin zioten pleituan, / [...] / 

nik ez dakit ba oien bertsuak / nola ebakiko dituan. Tx B 145. Arek auzia ebaki die. "El ha dirimido el pleito". Or 

Eus 208. Aiek ebaki zuten lêndanik / txangoa itsas-egira. "Tenían determinado". Ib. 381. Auzi au geroak ebakiko 

du. Ldi IL 111. Eztiat auzi orrekin geiago jarraitu nai. Ebaki dezagun, beraz. Etxde JJ 71. Gizonek ez dute ongi 

ebakitzen lengo mendetako auzirik. Or Aitork 65. Berehala ebakiko lukete noski eztabaida. MIH 89. 

6. (G, Sal ap. A; H), ebagi (V ap. A). Pronunciar, articular; componer. "Composer, arranger" H. "Ebaki hitzak 

(Sal), articular palabras" A. Konfusione gabeko obrero, artezki egiaren hitza ebakiten duála. "Detaillant". Lç 

2 Tim 2, 15. Suiet batzuk presentatzen darotzkitzut humilki, / zein baititut hobe ustez hitz lothutan ebaki. EZ Man 

I 7. Lenengo utsa da aringa edo berbak ondo ebagi baga zeñatutia. CrIc 9. Ebakiko ditu itzak guk bezela. Mg 

CC 80. Berbak [...] ebagi ezin dituzana gitxika ta nekez baño. Mg CO 271. Zuk egingo dozu Bizkaiko euskera 

berba zeure erri ta aldereetan ebaten dan legez. Mg PAb 195. Beste izkelgi askotan, maite, gizon, bildur, ilak, 

itsasoa bezela (ez maitte, gixon, [...]), baina, zinez, gainera ebaki oi dalako. A Ardi VI. Gaztelera txukun, ondo 

ebagia egiten eban. "Gentil y bien cortado". Or Tormes 105. Itztxo bakar bat ebagi barik / suari begi-begira. 

Lek EuskOl 1931, 64. Itza labur-ebakia du yaun orrek, eta burua muñez ornia. Ldi IL 21. Gerta bailiteke 

neurtitz laburrak astiroago ebakiz geiago irautea. "Si productius pronuntietur". Or Aitork 331. "Madalen!", 

ebaki eben mutillen ezpaiñak. Erkiag Arran 69. Azkenengo itzok ebaki zituen. Zait Plat 109. "Ez du, ez zuen, 

etc.", ebakitzea (ahoz esatea!!) dotoreagotzat hartu du zenbaitek. MIH 104. "Oguzi" irakurria dut "(ahoz) ebaki" 

adierazteko. MEIG VII 35. 

7. (H), ebagi (Añ). Destruir, romper, destrozar. "Destruir" Añ. "Déchirer, mettre en lambeaux" H. v. hebaindu 

(2). Nire buruba miñez ebaten daukat. Mg PAb 76. Proximuaren pama ona, [...] ebagiteko, ezainduteko, ta 

ostikopetuteko. fB Ic II 205. Tximista arraie batek ebakiko al dau ostatu(b)au! Sor AuOst 89. Jota ebagi, 

aurrera, aurrera, ea mutillak! AB AmaE 443. Goitar ezpataz ebai zenduna / Luzbelen gudaroztia. Enb 113. 

Nekearen nekez ebagita egozan. Legoaldi EEs 1928, 12. [Aideplano batzuek] beren ametralladorakin ebakitzen 

zituzten [...] trintxera-zuloak. Salav 89. Goseak ebakitzen nago; baño otzak oraindik askoz geiago. PMuj Noni 

39. Nahi banauzu akabatu / --jo, ebagi, bihurritu, hestekatu, / torturatu... Azurm HitzB 49. Bena gitik lan 

gogorrak / osoki gü ebakitzen! Casve SGrazi 86. 

8. Cortarse, turbarse, aturdirse. Txorrotzegi artzen badira, lotsatu, bildurtu ta ebakiko dira. Cb EBO 62. 

9. ebagi (V-m ap. A), ebai (G-goi). Cansarse, rendirse de cansancio. "Tronzarse, rendirse de cansancio" A. 

"Ebaita nago, estoy rendido de cansancio" (G-goi). v. hebaindu. 

10. "(R-uzt), prohibir" A. 

11. (A DBols), ebai (V-gip). "Cortar la pelota, ebaki pelota" A DBols. "Cortar, rasear la pelota" Elexp Berg. 

II (Sust.). 1. (G; Dv (G), H), ebagi (V), ebai (G-goi-nav), baki (AN-ulz). Ref.: A (ebagi, ebaki); Iz Als 

(ebaiyak), To (ebakiya), Ulz (baki); Etxba Eib (ebagi); Arin AEF 1980, 66 (ebai). Herida, corte; surco, 

hendidura; cesura. "Coupure, entaille, incision, section, blessure faite par un instrument tranchant. Ebaki bat egin 

diote zuhaitz horri" H. Sg. Azkue, como sust. significa tbn. "resolución", pero no se documenta en los textos en 

esta acepción. "Ebagixa eiñ dot atzapar aundixan" Etxba Eib. "Ebaia eiten daneen oliokin ondo busti" Arin AEF 

1980, 66. v. ebakidura. Tr. Documentado en textos meridionales de los ss. XIX y XX. 

Ebakientzat, zaurientzat eta golpeentzat ez da ura baño oskai oberik. It Dial 77 (Ur epai, Dv, Ip p(h)iko). [...] 

gorputzaren zatian ganibitaz ebaki bat egitea. Lard 17. Zauriak edo ebakiak olio-ardoakin igortzi. Ib. 412. 

Zauriz, eratziz eta ebagiz odolduak. AB AmaE 452. Ebagi andi bat egin iakon buruaren erdian aitonari. Ag AL 

86. Autubari ebagi bat emonaz, bere lagunakaz batzeko gurarija agertu ebanian [...] osoro asarratu zan. Kk Ab 

I 37. Ebakitik odola ta ura atera ziran. Inza Azalp 71. Neurtitzerdiko utsartea edo ebakia ez du beti-beti 

bereizten. Or EEs 1927, 193. Ikazkin-taia deritzan egurtxoan gurutzetxo, koska, ebaki ta zulotxoak egiten dituzte. 

RIEV 1928, 588. Ebagijak osatu yakozanian. Otx 121. Azkazalez egindako ildotxo eta ebakiak. JMB ELG 60. 

Aizkora ankerraren ebaki sarri-berritua. Ldi BB 98. Errenkadak, txokolatiak izan oi dituen ebakien antzera 

dituelako. Munita 70. Ardura andiagaz osatu eutsen atzamarreko ebagia. Bilbao IpuiB 177. Eberdi batez bigur 


mende. 

416


jarri zan / egarri-ebaiz beterik. 'Partido en grietas sedientas'. Gand Elorri 143. Jo zuan buruaren erdian eta 

ebaki luze bat egin zion. Salav 12. Mintz biguñak urratuz, adabegian bertan [...] ebaki mear bat egiten da. Ibiñ 

Virgil 84. v. tbn. Berron Kijote 53. 

Pausa. Barkha ezadazu jauna minutu bateko ebagia. Osk Kurl 29. 

Trozo, pieza. Ebaki bakotxaren azta unenbertzekoa, mando batek jasan añakoa. FIr 135. 

Recorte. Ebakia igorri eztezakenak, bestela idatzirik biali beza. Ldi IL 99. 

2. (Dv A). Eunuco. Badire ezen ebakiak bere amaren sabelean danik halako sorthu direnak, eta badire 

berak ebakitzat egin izan direnak. He Mt 19, 12 (Lç xikhiratuak, TB unukoak, Samper osatuak). Badire beren 

buruak ebaki egin dituztenak zeruetako erresumaren ariaz. Dv Mt 19, 12 (TB unuko egin). 

3. + ebagi (V ap. A y A Apend). Pronunciación. "Ebagi onekoa, de buena pronunciación" A Apend. v. 

ebakidura (3). 

- EBAKI-BELAR (G-goi (ebai-), AN-5vill; ebagi-bedar V-gip (+ ebai-bedar)). Ref.: Lcq 108; Iz ArOñ 39 

(ebai-bedar); Etxba Eib (ebagi-bedarra); Arin AEF 1980, 66. "(Calendula officinalis); cast. caléndula oficinal, 

maravilla, flor de muerto [...]; en esta comarca unos le llaman balsamo-belarra y otros ebaki-belarra" Lcq 108. 

"Planta curativa que se aplica a las cortadas. Ostera juan zaitez eta ekarrirazu ebagi-bedarra, ebagixa eiñ dot 

eta" Etxba Eib. "Basoko ebai-belarra, ebaie eiten daneen, lotzeeko ona da (G-goi)" Arin AEF 1980, 66. v. 

BALTSAMU-BELAR. 

- EBAKI-EBAKI EGIN (G-azp ap. Gte Erd). "Ebaki ebaki eginda gelditu naiz (G-azp)" Gte Erd 211 (junto a 

ebaindu, de otras zonas). "Ankazaiñak ebai-ebai egingo dizkitzut!" (G-azp). Alako mutil-gizona berak ebakiebaki 

egin eta gero etxean tixiko il. Ugalde Iltz 42. 

- EBAKI ERAGIN. Hacer cortar. Buruba kokotetik ebagi eragingo neutsula. Otx 17. 

- EBAKI-EZIN. Indivisible. Tiniok gogorrak eta ebaki-ezinak balira, or genituzke kizi edo atomoak. Zait Plat 

57. 

- UR-EBAKI. v. ur. 

ebakialdi, ebakaldi (S ap. Lh; Ht VocGr 343, Lecl, Foix ap. Lh, Dv A, H), ebaitaldi (G-goi ap. Iz IzG). v. 

epaialdi. Corte. "Luzerna horrek izanen ditu bortz ebakaldi" Dv. "Coupe de bois, fauchée" H. "Ebaitaldi bat, 

un corte de hierba" Iz IzG. [Faruxak] ez du ebaki-aldi bat baizik. Dv Lab 98 (v. tbn. 375). Zergatik urtean 

ebaitaldi edo korte bat geiago ematen duan. Agric 59. 

ebakiarazi, ebakarazi (Dv), ebaki-erazo, ebakiazi. 1. Hacer cortar. Ebak-arazi ziotzon buruko illeak. Lg I 

234. Yaun doni Yauniren burua ebaki-arazterat. Lg II 161. Ebaki erazo zuen bere illea neguaren erraia bazan 

ere. VMg 4. Libango zedroak ebakierazo zitzala. Lard 211. Ebakiazteko belaunak, ezpaziran il gurutziltzatuak. 

Inza Azalp 71. Gariek, bere burua ebakiazten du (G-goi). Inza EsZarr 147 (que explica: "ogi gosea sortzen 

dulako"). 

2. Hacer decidir, dirimir. "Faire juger. Auzia ebakaraz zazu, faites juger la différence" H. 

ebakidura (SP (sin trad.), Ht VocGr 343, Lecl, Hb ap. Lh, Dv A, H). 1. Corte, herida, incisión; cesura. v. 

ebaki (II, 1). Hilen deithoratzean ez duzue zuen haragiari ebakidurarik eginen. Dv Lev 19, 28 (Ur ez dezute 

pitzatuko zuen aragirik). Hastapeneko ebakidurak erreberriaraziko ditu. Prop 1897, 281. Gazta urintsuak 

badakizue nolaz zabaltzen diren bere gisaz eta [...] ebakiduretik nola mamia darioten. FIr 158. Osagaien arteko 

etena (break) edo ebakidura (caesura) adierazi nahi du. MEIG VI 142. Ebakidura ala lotura da 

mintzagai/galdegai arteko bereizkuntzaren ezaugarria. Ib. 156. En DFrec hay 3 ejs. 

2. "Barba virgultorum tonsilis, ezpala, zur ebakidura" Urt III 259. 

3. Pronunciación. v. ebaki (II, 3). Hizkuntzaren bat izate hori [...] maila guztietan ageri denez: gramatika, 

hiztegia, ebakidura. In MEIG VI 27. 

ebakigaitz, ebakaitz. Impronunciable, difícil de pronunciar. Cf. ebaki (I, 6). Eratu eikezuez esapide luze, 

ebakaitz, ortzai kirrisk eta eztarriari ots gogorrak atera-eragitekoak. A EEs 1916, 110. Ango berebiziko izenak 

ziranez aipatzen ditu, naiz ta eladeraz ebaki-gaitzak (esan-gaitz) izan. Zait Plat 14. 

ebakigia (det.). Corte, herida. Hotz handietan mozten denean aihena, ebakigia belzturik jartzen zako. 

Eskual 10-1-1908 (ap. DRA). 

ebakikeria. v. ebakeria. 

ebakiketatxo. (Dim. de ebakiketa). Pequeña intervención quirúrgica. v. ebaketa (2). Donostira eraman 

zuten ebakiketatxoen bat egiteko. J. A. Yurre in Loram 9. 


mende. 

417


ebakiki. "Amputatio, ebakikia, ebakitzea" Urt II 69. 

ebakile (Bera), ebaile (-ille Añ), ebailla (V-gip ap. Iz ArOñ). Cortador, segador. "Degollador" Añ. v. epaile. 

Iratze-ebailleak, igitaiak eskuan. Lek EunD 11 (50 iratz-ebaile). 

ebakimendu. Corte. Munduko soberaniak ebaki behar ditu nork ere debozionez bizi nahi baitu, guzien 

gainetik ordea ebakimendu hura premiazkoa da egiazko alhargunarentzat. "Retranchement". SP Phil 417. 

ebakin (H (L)). 1. Surco, zanja. "1. tranchée, trace qui ouvre une roue de charrette sur une route, et terre molle, 

boueuse qu'elle répand sur le chemin. 2. tranchée de terre. Syn. lurrebakina, lurrepaira (V, G)" H. 

2. (R ap. A; Hb ap. Lh). "Corte. Ebakina zer xuxen eraman du! ¡qué derechamente ha llevado el corte!" A. 

"Coupe (de foin, de blé)" Lh. En DFrec hay 4 ejs. 

3. (R ap. A). "Retales cortados" A. 

ebakinde. "Chilindrón, cuchillada en la cabeza, buruko ebakindea" Lar; v. tbn. s.v. montea. "(Hb), action de 

couper, tailler" Lh. 

ebakintza. "(Hb), métier de faucheur" Lh. 

ebakintzaile. "(Hb), faucheur, coupeur, tondeur" Lh. 

ebakiondo, ebakondo (G-nav, B ap. A). 1. Cicatriz. "Cortadura" A. Bekokia kolpeka itxusitu zioten alik eta 

ebakiondoak bere aldirako izango zitun arte. Or SCruz 44. Ordudanik etzion aldegin aurpegiko ebaki-ondo 

itsusiak. Or Mi 50. Oraindik an du oroigarritzat / ango ebaki ondoa. "La cicatriz". Or Eus 317. Aurpegia ta soiñ 

guzia ebaki ondo ta seiñalerik gabe izatea. Berron Kijote 32. Ebakondoz hain beterik utzi gintuen gerraren 

azkenean. MEIG VI 76. 

2. Cf. A: "Ebakiondo (S, R), tiempo después de cortar [sic]. Nik ler andi bat egotsi nion; ta akaitu bainintzen, 

xaxeri nintzen ebakiondoan (R) [...], me senté después de cortarlo"; tal vez 'me senté en el tocón'. 

ebakite. v. ebakitze. 

ebakitu (S ap. AtSac 62; Lar, Lecl). 1. Cortar. "Sesgadura, [...], zearrera, zearka ebakitua" Lar. 

Circuncidar. Haurra ebakitu zutenean, Jesus eman zioten izena. Leon Lc 2, 21. (Part. en función de adj.). 

Dohatsutasun hori ebakituentzat ote da, ala ebakitugabeentzat ere? Bibl Rom 4, 9. 

2. ebagitu. "(V-oroz-ple), desfallecerse" A. 

ebakitugabe. Incircunciso. Dohatsutasun hori ebakituentzat ote da, ala ebakitugabeentzat ere? Bibl Rom 

4, 9. 

ebakitza (Dv A), ebagitza (Añ), ebaitza (Lar, s.v. derrabadura). Acción de cortar. "Sección" Añ. "Action 

de tailler, couper" Dv. Circuncisión. Handik zortzian, haurraren ebakitzako ethorri zirenean berriz. Leon 

Lc 1, 59. Ebakitza, giza sekso buruko larru laxoa inguruan mozturik kentzea da. Bibl Gen 17, 10 nota. 

ebakitzaile (SP (-aille, sin trad.), Urt II 78, Lar (-alle), Añ (-alle), Dv, H, A), ebagitzalle (Añ), epakitzaile (-alle 

Lar, Darric ap. DRA). 1. (Usado galmente. como segundo miembro de compuestos). Cortador. "Anatomice, 

gorphutz ebakitzaille ofizioa" Urt II 78. "Cortador" Lar, Añ, A. "Partidor" Lar. "Coupeur, qui taille, tranche, etc." 

H. v. epaile. Ongi merezitu baitzuen izengoititzat: Buru ebakitzailea (Jourdan Coupe-tête). Elsb Fram 84. 

Olerkariarentzat bide ebakitzalle gaitzak. Inza in Jaukol Biozk VII. Erabateko zuzenbagekeria egiteko gai 

lirakeanak, [...] sakel-ebakitzaileak esaten ditudala deritzazu. Zait Plat 141. Pelukeria batian ulia mozten euala, 

[...] ule-ebatzalliak. SM Zirik 116. 

Eskurik eztu betheko / Hau ebakitzailleak: / ez besoorik ere falez / haren bilzailleak. Hm 168. 

(Lecl, Dv), ebakizale (S ap. Lrq), ebatzaile (V-gip ap. Etxba Eib). Segador. "Garixak eldu eta ebatzalle 

euzkirik gogorrenian" Etxba Eib. Ebakitzaileak berriz, aingeruak dirade. Ur Mt 13, 39 (He bihi ephailleak, 

HeH uzta-ephaileak, Ip ogi-ephailiak, Leon epheileak). 

Cirujano. Eldu ziran noizpatean ebakitzalleak. TAg GaGo 100. 

2. epakitzaile. Decisorio. Batzarre epakitzalle baten aurrean (1879). JFlor. 


mende. 

418


ebakitzar, ebagitzar. Aum. de ebaki (II, 1). Alderik alde eutsalako egin / Ebagitzar bat ezpateagaz. AB 

AmaE 452. 

ebakitze (Urt, H), ebagite, ebaite (Lar), ebaitze, ebakite, ebate (V ap. A; Lcc), epakitze (Lar). 1. Corte, tala. 

"Cortadura" Lcc. "Amputatio, ebakikia, ebakitzea" Urt II 69. "Circuncisión [...] inguruko ebaitea" Lar. 

"Mutilación, epaira, epakitzea" Ib. Ezperen eskribuzkoan ebakitze mintsua. EZ Man I 127 (sg. el editor 

ebakitze mintsua = erdainketa ['circuncisión']). Ebakitze onek, eta ebakitzetik zetorren odolak oñazez betetzen 

zuen aur gaisoa. Mb OtGai I 234. Ebaitze onek bitan zatitzen du Asistar erri-barrutiaren bizi-aria. Etxde EG 

1954 (11-12), 175. En DFrec hay un ej. de ebakitze y otro de ebagite. 

(Como segundo miembro de compuestos). "Degollación [...], idunepaitea, ebaitea" Lar. "Gari ebatiak dittugu 

aste onetan" Etxba Eib. Prima esaten diogun illebakitzea edo [...] buruan egiten zaion koroa. Ub 220. Gal 

ebate ta jotiak, ira ebate ta orbel batzeiak. JJMg BasEsc 108. Itaite edo gari-ebakiteetan Sanson emaztea 

ikustera joan zan. Lard 142. Hitz darotzut, [...], ez dudala xara ebakitzetan onborrik lekhuan utziko. Dv Lab 

370. Arto ipintze edo kentzea, gari ebakitze edo jotzea. Ag G 21. Egun aundia gaur mendian. Iratze-ebaiteak. 

Lek EunD 122 (20 i.-ebaitte). Azken belar ebaitea aprotxatuz. Etxde JJ 234. Nik ez dakit orduan zein erabillan: 

etxe-jasotzeren bat, piñu-ebateren bat edo zein beste erabillan. Bilbao IpuiB 99. Asi dira ida-ebagiteak. Alzola 

Atalak 68. 

Talla, acción de esculpir. Imajina ebakite edo pintatze guzia jeneralki defendatzen dela. Lç Ins D 3r. 

Corte, hechura. Dotorea eta guziz ebate egokia dun ibil-estali au, urrezko albañuz egiña dago. J. B. Ayerbe 

EEs 1912, 61. 

2. + ebate (V ap. A). Pronunciación. Idazkeratik (beti ebakitzeari atxikia) sintasis eta perpaus barruko 

hitzen joskeraraino. In MEIG VI 41. 

3. "Ebate (V), resolución" A. 

ebakondo. v. ebakiondo. 

ebakotx. v. egubakoitz. 

ebakun. "(V-ger-m), corte. Arpegi-ebakuna, el corte de la cara" A. 

ebakuntza, ebaguntza, ebaikuntza. 1. Operación quirúrgica. Ekarri ebezan ondora ebakuntzarako tresnak. 

Kk Ab II 47. Ebaguntzaren baten bearrean, lenengoko eskubidea zeukana. TAg GaGo 100 (ib. 99 ebakuntza). 

Klinika batean nengon. Ebaikuntza sakon bat egin-berri. Lek Egan 1956 (II), 5. Ebakuntzatik ondo urten ei 

eban. Erkiag Arran 177. Urdailletikan egin zizuten / sekulako ebakuntza. Uzt Sas 138. En DFrec hay 2 ejs. 

2. Pronunciación. Iruñe-a ebakuntzaren aldeko zenbait lekuko bil ditzaket. MEIG VII 119. 

ebalari. Cirujano. Artean etziran iritxi ebalariak. TAg GaGo 100. 

ebali. v. erabili; ibili. 

ebandelio. v. ebanjelio. 

ebangelio. v. ebanjelio. 

ebanista, ebanixta. Ebanista. Baionan da zur-lantzale edo ebanixta. Herr 21-6-1956, 2. 

ebanjelari (Añ). 1. Evangelista. Tr. Documentado en la tradición meridional a partir de mediados del s. 

XVIII. En DFrec hay 2 ejs. Hau da Jangoikoak ebanjelari S. Joanen ezpañez esaten diguna. Mb IArg I 71. 

Lege berrikoak dira Apostoluak ta ebanjelariak iskribitu zituenak. Ub 109. S. Lukas ebanjelariak "Apostoluen 

Egintzaen" izeneko liburuan dakarzki. Lard 531 (cf. ebanjelista 373). Zeñaren sortzea San Lukas Ebanjelariak 

aiñ senzilloro kontatzen digun. EE 1884a, 423. Donianeren arranoa Ebangellariaren azpian etzan zen. Or Mi 99 

(v. ebangelari BM 102 y MB 84). Lau ebangelari oiek ez dizkigute beti berdin kontatzen Yesusen esan-egiñak. Ir 

YKBiz XI. Yazoak bakoitza bere aldian [...] ipintzen, ez zutela lau Ebangelariek ardura berdiña izan. Oiartzabal 

Yesu Kisto gure Yaun (1935), 10 (ap. DRA). Egizu ebanjelari-egintza, bete zure egitekoa. Ker 2 Tim 4, 5. Nola 

esan berriz hainbestek eta hainbestek --eta lau Ebanjelariek aurrenik-- lehen esana daukatena? MEIG II 59. 

v. tbn. Goñi 97. Inza Azalp 60. SMitx Aranz 171. IBk 102. IBe 4. 

2. (Añ). Diácono. "Levita" Añ. Dira sazerdoteen apaiz-urrenak, ebanjelariak edo diakonoak deriztenak. Ub 


mende.


217. Eliz-gizonak bestetik: (Gotzai, Apaiz, Ebanjelari, Epistolari, [...]). Lek SClar 134. 

3. Evangelizador. Somatzen arran-ots ebanjelaria! SMitx Aranz 55. Ebanjelari deia / adarrak aldarri: / 

"Goian dago portua / atseden ta aberri". 'La voz de los evangelizadores'. Gand Elorri 56. 

ebanjeliko. Evangélico. Protestanteak edo ebanjelikoak. Itz Azald 206. Ni deituko banintz legez [...] 

ebanjelikoa, sinistuten dodalako Ebanjelio Santuan. Ib. 212. 

ebanjelio (V-gip, S; Urt II 173, Lar, Añ, Gèze, Dv, H (V, G); ebanyelio Arch VocGr, H (L, BN, S)), ebangelio, 

ebanjeli, ebandelio. Ref.: Lrq /ebanz#elío/; Etxba Eib (ebanjelixua). Evangelio. "Evangelizar, ebanjelioa 

adierazo, enzunerazo" Lar. "Mezatan, eguneko ebanjelixua irakorten da" Etxba Eib. "Altaran, ebanjelixoko 

aldian, egoten da agirixan San Juanenan asieria" Ib. "Noiz agertu ete zan ona Ebanjelixua edo Jaungoikuan 

Barri ona?" Ib. v. BERRI ON. 

Tr. De empleo general. La forma ebanjeli se encuentra en Etcheberri de Ziburu y Mendiburu, y ebandelio en 

Hiribarren (Egia 84). La grafía la usan algunos autores meridionales del s. XX (Orixe, Iraizoz, etc.), 

representando tal vez una oclusiva. Al Norte hay vacilación entre las grafías , y hasta el s. XX, 

donde todos emplean . 

Skripturak Testamentu berri haur Ebanjelio ere deitzen du. Lç Adv ** 4r. Iesus Kristen Ebanjelio 

saindua S. Matheuen araura. Lç Mt 1, tít. ( He, Echn, Hual, Samper, Dv, Ip, Ur; TB, HeH, 

SalabBN). Lenbizitik asi eta Ebanjelioraño. Ber Trat 39r. Digneki irakurtzeko saindu Ebanjelia. EZ Man II 57 

(v. ib. ebanjelio saindua). Eskuiñak emaiten duena, Ebanjelioak dioen bezala, ezkerrak iakiten eztuela. Ax 230 

(V 153). Ebanjelioak erakusten deusku Kristoen predikaziñoa. Cap 143. Hamar birjinen Ebanjelioa ezarri dut 

euskaraz. Tt Onsa 73. Zergatik Ebanjelioa erraiten deno [...] pizten da xirioa? Bp I 144. Guztiei ebanjelio 

saindua predika zekien gatik. ES 391. Asi gogo dut egun jaietako Ebanjelioen esplikatzen. SermAN 1r. Egungo 

Ebanjelioak esaten duenean "San Agustiñ dala munduaren argia". Lar SAgust 5. Ebanjeliuaren ardüra 

entzütiagatik. Mst I 1, 2. Bi Epistol ta bi Ebanjelio ditu egungo mezak. Mb IArg I 379. Au guzia Ebanjelioa, ta 

San Pabloren Dotrina da. Cb Eg III 383. Eztéla Ebanjelio guzian leitzen. LE Ong 108v. Pratika zazu 

ebanjelioak irakhasten darotzuna. Brtc 144 (21 ). 

(s. XIX) Defendatzen gitizü / ebanjeliuak bethi. Xarlem 1370. Ebanjelioaren kontra doktrina berri bat 

erakastea. Mg CC 116. Sinistuten dodaz Ebanjelioak. Añ EL 1 100. Au da, nere kristauak, gaurko ebanjelioak 

dakarrena. AA III 566. Jesu-Kristo ta haren ebanjelioa alde bat uzten nituelarik. Dh 116 (211 ). Euskalerrira 

Ebanjelioa aurrena ekarri izan zeban. Izt C 211. Fableak direla Ebanyelioko parabola edo konparantzen 

iduriko kondaira labur batzu. Gy VI. Jaunaren legea erakusten eta ebanjelioa zabaltzen. Lard 488. Ebanjelioko 

egia zela. Dv LEd 219. Predikatzen zuela erreinuko ebanjelioa. Ur Mt 4, 23. Ebanjeliua pratikatzen dien 

persuna fideler. CatS 113. San Franziskok kantatu zuan Ebanjeliua Meza artan. Bv AsL 192. Zure ebanjelioaren 

dizipülü nizala. Ip Hil 228. Azkeneko Ebanjelioa erraitean. Arb Igand 205. Fede bagatasunaren illunpetik 

Ebanjelioko argira aterariko euskaldunak. Ag AL 133. 

(s. XX) An ari zitzaion, Ebangelioko Samaritarraren antzera. Urruz Zer 49. Evangeliyo ondoren. KIkV 119 

(KIkG 86 "evangelio"an). Haritxabaletek emaiten zütian ebanjeliuak erien osagarriaren eskatzeko. Const 29. 

Ebanjeliokoan erantzuteko. ArgiDL 145. Seme ta mutilleri Ebangelioa irakurtzen zien. Or Mi I (Aitork 204 

ebanjelio). Sineste-egiak, Ebangelio-egiak ditu. Or BM 20s. Damu zaitezte ta ebangelioari siñetsi. Ir YKBiz 76. 

Erraiten dauku Jesusek bere ebanjelioetan. Zerb IxtS 37. Ebangelioen gañean eskua ezarririk ziñ egiten zula. Or 

QA 108. Ebanjelioaren arrobitik Santu bakoitzak, [...] bere arri berezia landu balu bezala. Vill in Gand Elorri 

11. Ebanjelio Saindua San Marken liburutik. Ardoy SFran 349. Ebanjelixoko Aberats gaiztuak infarnuan 

bezela! Etxba Ibilt 488. Haranederren gaitzizenez dabiltzan Harrieten Lau Ebanjelioak. MEIG V 97. 

v. tbn. CatLan 41. Itz Azald 86. CatJauf 94. 

Zeñaren gorputza arkitzen dan lurperatua erri bereko Eliza nagusian Ebanjelioko aldean. Izt C 471. 

(Fig.). Haritxabaletek emaiten zütian ebanjeliuak erien osagarriaren eskatzeko. Bazütian bi ebanjelio eli: 

Elizako lübürietakuak eta Zaragozakuak. Const 29. 

(Empleado como representante de lo cierto, verdadero). [Iuramentu egin dut] Erran dut, hain da egia nola 

Iainkoa bera, nola ebanjelioa. EZ Eliç 144. Dinodana, ain da ziertuba, [...] zein da Ebanjelijua bera. Astar II 36 

Emen egi andiak esaten ditu. --Ebangelioa izango dek. --Obea. Ag G 224s. Burrukotzat zorro batean soineko zar 

ta oinetakoak [...], ta Ebangelioa da au! erregek ere eztu gozaroago lo egiten. A Ardi 3s. Ebanjelioa balitz 

bezala hartzen dugu lehen (liburu bezala) edizioa. MEIG IV 108. 

Creencia, religión. Pagano hark etzian legerik, federik, ebanjeliorik, ez Ienkorik. Tt Onsa 15. Dakardan 

Berri Onak Fonologia deritza [...]. Ebanjelio hau ez da hagitz berria. MEIG VI 99. 

Maniya txarrak dauzka / burura iyuak, / eman biarko zaizka / ebanjeliyuak. Xe 253. 

- EBANJELIO-ARAU(Z)KO. Evangélico. Hortan enplegatzen dira minarizko ta bortxa 

ebanlejioarauzkoaren egintz nekhagarriak. "La violence évangelique". Birjin 104. Behar zaizko berezikiago 

bermatu ebanjelioarauko berthutei. Ib. 104. 

- EBANJELIOKO. Diácono. Ordenduteko Elexeari dagokazan legezko Ministro onak, zelan direan, 


mende. 

420


Sazerdoteak, Ebanjelioko ta Epistolakoak. CatBus 32s. 

- EBANJELIOZKO. Evangélico. Zoin aintzinatua zen ebanyeliozko berthutean. Birjin 456. 

ebanjelista (Urt Gram 15, Lar, Añ, T-L; ebanyelista Chaho, H), ebandelista, ebanielist. Tr. General en textos 

antiguos. A partir de mediados del s. XVIII comienza a usarse, al Sur, ebanjelari (q.v.), de manera que no hemos 

encontrado ejs. meridionales de ebanjelista del presente siglo. Ebanjelista es la forma más usada; se encuentra 

ebanjelist en Jauretche (395), ebanielist en JesBih (458) y ebandelista en Hiribarren (Egia 111). 1. 

Evangelista. Sarthurik Philipe Ebanjelistaren etxean. Lç Act 21, 8 (He, Dv ebanje-, TB ebanye-). Iuandone 

Iuanes Ebanjelistaren Ebanjelioa. Ber Trat 112v. Apostolu eta Ebanjelista saindu guztiak. EZ Eliç 346. 

Diszipulo Iandoneanez Ebanjelisteari. Cap 152 (ed. 1893). Jondane Johane [...] bethi birjina izana, apostolu, 

ebanjelista, profeta. Bp II 118. "Dohatsu zerbitzaria" dio San Luk ebanjelistak. Ch I 19, 7 (Mst ebanjelistak). 

Dio Sn. Mateo Ebanjelistak. SermAN 2v. San Juan apostolo ta ebanjelista, Kristoren diszipulo laztan. Cb Eg III 

273. Yaun-doni Yauni ebanyelista azkenekotarik izan zen apostoluen artean. Lg II 94 (124 ebanjelista). Zein 

profeta edo ebanjelista, zein liburu edo lerrotan irakurri duzu? Brtc 178. San Juan ebanjelista bere azkeneko 

urteetan Efeson bizi zan. AA II 106. Gurari txaar guztiak iru ordenatan sartuten ditu San Juan ebanjelistiak. fB 

Ic II 267. Ziek orok apostolü eta ebanjelista saintiak, othoi egizie gügatik. UskLiB 139. Bi ikasle, Andres eta 

Juan ebanjelista alderatu zitzaiozkan. Lard 373 (cf. ebanjelari 531). San Juan ebanjelistak / au berak esana. Ud 

107. Izan baitire Ebanyelistak eta Apostoluak, bere odola hortako ixuri izan dutenak. Lap 39 (V 22). Esak lau. / 

Lau ebanjelistiek lau. Balad 158. Lau "Ebanjelista" berriak, iguzkiari buruz zoatzinak, iguzkia bihotzean! Ardoy 

SFran 207s. 

v. tbn. Harb 261. Ax 175 (V 118). Hm 97. SP Phil 297. Tt Onsa 60. Gç 96. ES 87. He Phil 298. Mg CC 206. Mg 

CO 292. Gco II 45. Dh 79. Astar II 22. Bv AsL 147. 

2. (Añ). Diácono. "Levita" Añ. Epistolako mallaren urrena da Diakono edo Ebanjelistena. AA I 551. 

3. ebanjelist. Evangelizador. O zonbat langile ebanjelist zeinek ez baitute bertze errekonpentsarik izanen. 

Jaur 398 (v. tbn. 395, etc.). 

ebanjelizatu. Predicar, anunciar. Berze hiriei ere ebanjelizatu behar drauet Iainkoaren resumá. Lç Lc 4, 

43 (He predikatu, TB adiarazi, Dv erantzun). Paubrei ebanjelizatzera igorri nau. Ib. 4, 18. Ebanjelizatzen 

drauzuet bozkario handi populu guziaren izanen dena. Ib. 2, 10. Hiri hartan ebanjelizatu zutenean. Lç Act 14, 

21. 

ebanu, ebena. Ebano (árbol). v. zurbeltz. Zur gorri au da Habanako kaoba, balz au ebanua ta zuria 

marfila. Mic 13r. Hoin beltza izaiteko, ebenazkoa du izan behar. JE Ber 64 (cf. voc. del final: "Ebena, ébène"). 

Indiak soilik ematen du ebanu beltza, Sabaitarrek soilik kedats-landarea (intzentsua). Ibiñ Virgil 85. 

ebaraki. v. erabaki. 

ebasdura. "(Hb), vol, rapine" Lh. 

ebasgarri. "(BN-ciz), arrebatador, hermoso" A Apend. 

ebasgo, ebasgu, ebasgua. v. ebasko. 

ebaska (AN-erro, L, BN, S; HeH Voc, Dv, H; Hb y Foix ap. Lh), epaiska (HeH Voc A , H), epaixka (O 

VocPo SP y Dv), ebatsika (Dv). Ref.: A; Lrq; Satr VocP. 

Tr. Documentado en autores septentrionales desde Oihenart (epaiskaz). La forma más usada es ebaska y se 

encuentra epaiska en Oihenart y epaixka en Mirande. 1. A hurtadillas, a escondidas. "(S), à la dérobée, à 

cachettes" O VocPo. "Ebaska, epaiska, ixilka, gordeka, ebatsian, ezabaki" HeH Voc. "Ebatsika ethortzen da 

batzuetan herrira, il vient quelquefois au village à la dérobée" Dv s.v. ebatsi. v. EBATSIAN. Ioan zen bera 

halaber phestara, ez agerriki, bainan ebaska bezala. HeH Io 7, 10 (Lç ixilik, He gordeka, LE estalian). 

Eskualdunen haurrek, handik edo hemendik, ebaska, bildu hitz bakarrak laster ahantziak. HU Aurp 203. Ebaska 

bederen hel-arazi behar zaukutela, Alemanen ixilik, mokanes bat bederen. StPierre 22. Badut uste kafe errhautsa 

ere baliatu zen, etxek' andreari ebaska. Barb Sup 64. Irribarre bat egin zion epaixka aita besoetakoari. Mde 

HaurB 25s. Erdi ebaska, edo bederen gordegian, eremaiten ahal zituen jateko puxkak. Ardoy SFran 154. 

Aphezak [...] emaiten ditu jauntzi xuriak, iguzkitik ebaska jalgi erreinuz iduri. SoEg Herr 2-6-1955 (ap. DRA). 

Jakite hori besterengandik ebatsia du ixil-gordean eta epaixka, lapurreta aitortu gabe. MEIG VI 99. 

2. Robando. "Ebaska bildu omen du bere diru guzia, il a, dit-on, amassé toute sa fortune en volant (à coup de 

voler)" Lf Gram 444 b). Eskolako haurrak bezala, pilota ebaska. Herr 16-1-1958, 2. 


mende. 

421


3. A la ligera. Madarikatua, Jainkoaren lana ebaska bezala, erran nahi da lazoki, egiten duena. Dih MarH 

329 (ap. DRA). Zuk ebaska irauli edo aitzurtu eremu poxi hartan, behazu nola den lurra alde orotarik idekia, 

irrikatua, mamitua. Eskual 2-12-1908, 2 (ap. DRA). 

- EPAISKAZ (-iz- A). A hurtadillas. Gauaz, epaiskaz, zur' etxen sartuz. 'À la dérobée'. O Po 16 (citado por 

A). 

ebaskari. Ladrón. Goseti zeran ebaskariya / kaltegarriya. Inzag EEs 1912, 212. 

ebaskatu. "(Hb), multiplier les vols, les rapines" Lh. 

ebaskeria (AN, S, R ap. A; Urt I 27, Añ, Bon, H). Hurto, robo. "Rapto de mujer" Añ. "Ratería, robo" A. 

ebasketa (Lar, Hb ap. Lh, H). Hurto, robo. "Robo" Lar. "Petits vols, fréquents" H. Ebasketara, edanketara, 

lizunkerira, jokora [...] oiturik bizi denak. Mb IArg I 293 (361 ebasket). Itxaslapurreta, erauzketa, ebasketa 

(lapurreta), eta gaiñerakoak aberasteko bide zerizkioten. Etxde Itxas 228. 

- EBASKETAN. "Ebasketan haritzea, bizitzea, s'adonner au vol, vivre du vol" H. 

ebaski (H). "Chose provenant du vol" H. 

ebaskin (H). Cosa robada. Aren ebaskiñak (ari ostutako gauzak) banatzen ditu. Ir YKBiz 162s. 

ebasko (L, B; Urt III 6, Dv, VocB), ebasgo (-tsgoa det. Ht VocGr 438; A), ebaskoa (SP (-tskoa det.), H), 

ebasgu, ebasgua, ebaskua, epaskoa (det. SP). Ref.: A; Izeta BHizt. Robo, hurto. "Gaur ebaskoa egin dute" 

Izeta BHIzt. "Ebasko haundia izan da" Ib. En Lar Sup (recogido tbn. por Harriet) se encuentra la forma esparko, 

debida sin duda a una mala lectura del ej. de Axular (v. infra). v. lapurreta, ohointza. 

Tr. Documentado en textos alto-navarros y septentrionales no suletinos. Las formas con -sk- (sobre todo 

ebasko(a); epaskoa en Axular y Etcheberri de Sara, ebaskua en AR) son más empleadas que las formas con -sg- 

(ebasgo en Duvoisin, Leon, Lafitte, F. Irigaray (136) y A. Irigaray, ebasgua en Arbelbide, ebasgu en Hualde). 

Poetek adulterioa deitzen zuten epaskoa, ohoinkeria. Ax 359 (V 238). Bihotzetik heldu dire [...], lohikeriak, 

ebaskoak, falso testimonioak. He Mt 15, 19 (HeH ebaskoak, Hual ebasgiuak, Leon ebasgo; Samper ebasteak, 

Echn ladronkeriak). Zenbait manduler, ebaskoz bizi zirenek, hartu izan zuten bere aitzindaritzat. Lg I 219 (II 

182 ebatsko). Nola ezpaita [...] ohoin aski atrebiturik bere Jujiak ikusten dienian, ebaskuarik egin liroienik. AR 

70. Ebaskoetan edo bidegabetan [...] parte hartzen dutenek. Brtc 65. Gure izate guziaren nausiari egiten zaizkon 

ebasko batzuentzat idukiko zaizku. Dh 140 (cf. ebaskoa hura 189, etc.). v. tbn. EgunO 109 (ebasko). Egiñ 

duelakotz ohi ebatskoa / Gasnatik edo errekitik. Gy 248. Bere eginbidea gaizki bethez, ebasgo bat egiten baitu. 

Dv Lab 83. --Ebatskorik egin duzu? --Ez dut deus ebatsi. Hb Egia 22. Zenbat injustizia eta ebasko 

gobernazaletan (Zugarramurdi, 1875). ETZ 301. Badakigu ebasgua guziak ez direla bide bazterretan egiten. Arb 

Erlis 301. Gizonaren biotzetik ateratzen dira [...], ebaskoak (lapurretak). Ir YKBiz 227. Apaiz ori dago, 

lotsagabea, ebasgotik asetutzen! Lf Murtuts 5. Ebasgo edo rapto bezalako bat gertatzen da. AIr Egan 1955 (1- 

2), 10. Zuen gain duzue eriotz bat ebaskoakin batean. Izeta DirG 81. 

- EBASKOAN (Dv). Robando. "Ebaskoan haritzea, se livrer au vol" Dv. Hango jendeak arrobazerian eta 

ephaskoan baitzebiltzan. ES 157. Etxearen ebasgoan ari zirela ikusi zuen. FIr 147. Guziek gauza bera egiten 

zuten: [...] baserriz-baserri ebasgoan ibili. Ib. 136. 

ebaskun (Lar, Añ, H). Hurto. 

ebaskun. v. ebazkun. 

ebaslari. "Arrosor, ebastzaillea, ebatslaria, ohoña" Urt I 233. 

ebasle (S; -ts- SP, Ht VocGr 378; Lar, Lecl, Dv, H), epasle (-ph- A). Ref.: A; Lrq. Tr. La forma más usada es 

ebasle y se encuentra epasle en Oihenart y Tartas . Ladrón, atracador. "Robador" Lar. "Celui qui a 

volé. Ce mot n'est pas le synonyme pouvant s'employer indifféremment avec ohoina, voleur. Ohoina embrasse 

toute la signification française de voleur, tandis que ebaslea est simplement celui qui a volé. Galdu ditutzu 

behiak, badakizu nor den ebaslea?" Dv. "Nor da ebaslea? quel est celui qui a volé?" H. "Voleur occasionnel" 

Lrq. v. ebastaile. Paillartakgatik, bugreakgatik, giza ebatsleakgatik. Lç 1 Tim 1, 10 (TB gizon ebaslen, He 

gizon arrapatzaille). Urgullu eta paillarta, bai ebatsle ohoña. EZ Man I 87 (cf. H: 'le voleur qui a dérobé'). 

Xazko epaslea, aurtengoen urkazalea. "Le larron de l'année passée". O Pr 478. Iustizia denboralak epaslia 


mende. 

422


puni liro. Tt Arima 99. Zeruko etxeratzen diranendako ez da erio lapurrik, ez eta ebasle gaistorik ere. 

Mb IArg I 239. Xikiro ebaslen plazan. Monho 40. Sartzen ez dana atetikan ardien arditegira, baizikan beste 

tokiren batetik igotzen dana, hura da lapurra eta ebaslea dala. (Io 10, 1). Ur in BOEg 2186 (He, LE, Leon 

o(h)oin). Jainko zurezko [... eta zilharrezkoak ez dire itzuriko ohoin eta ebasleei. Dv Baruch 6, 56. Bazen 

hainbertze gauza / handi eta eder. / Heien ebaslez eta / xahutzailez leher / Lehengo jabeeri / dire orai aiher. Zby 

RIEV 1908, 768. Gizon hiltzale, ala ohoin handi, [...]? Ala Panamako diru-ebasle horietarik? HU Aurp 57. 

Azkondatan dabila nor izan den ebaslia. Mdg 155. Nun dira gezurtiak, nun hil ebasleak? Ox 82. Ormazulatzaile 

ta ebasle ta ohoin. Zait Plat 136. Ez atean barrena [sartua] esi-gaiñetik baizik, lapur ta ebasle 

antzera. Berron Kijote 147. 

- BIDE-EBASLE. v. bide. 

ebaspila (Lar, Hb ap. Lh). "Botín, presa, ospilla, ebaspilla" Lar. 

ebastaile (AN-gip-5vill; -tszaille SP, -stzaille Urt I 233, -tsalle Añ), ebastale (B; VocB), ebaszale (Sal, R (+ - 

tszale)), ebatxaile (AN), ebatsitzale. Ref.: A (ebasle, ebatxaile, uztale); ContR 518; Iz R 402; Izeta BHizt 

(ebastale). Ladrón. "Dérobeur, larron" SP s.v. ebatsle. "Uztale obe da izan ebastale baino, más vale ser 

dimisionario que ladrón" (B) A (s.v. uztale). "Ebastale hoiek gazteak omen dire. Ebastaleak eroriko dire" Izeta 

BHizt. v. ebasle. Gauza ebatsiaren ariora boza eman-arazi balezote ebaszaleei. LE-Ir. Ardi-ebatsitzaleak 

beren gaiztakeria estaltzeko asmatua. Izt C 223. Nere ontasunaren laster ebatstaille / Nihaur billhaka ninteke. 

Gy 242. Egiaren etsaia izaten holako; / Bertzena ebastailek yuie ez nahiko. Hb Esk 47. Hari zaio debrua 

oldartzen ohoin eta ebastaile bat bezala. Lap 117 (V 54). 

ebaste (Urt III 6, Lar, H), ebastze (Añ). Robo, acción de robar; botín, cosa robada. "Rapto de mujer" Añ. AxN 

explica epaskoa (359) por ebastea. Erakúslari infámeak, konsejári gaistoak [...] zuén gain dá bérzeak ikasi 

duen ebástea [...] ta pikardia. LE in BOEanm 310. Urhez eta diamantez / Beso hau zen estalia; / Bainan holako 

ebastez / Ohoina ezin balia. Zby RIEV 1908, 419. Biotzetik [...] elkitzen baitra [...], ebasteak, falso testimonioak, 

blasfemiak. Samper Mt 15, 19 (He ebaskoak). 

ebaszale. v. ebastaile. 

ebatar. "Ebatarrak. Los hijos de Eva, el género humano. Erregiak eta eskekuak, euskaldunak eta erdeldunak, 

danok ebatarrak " Etxba Eib. 

ebate. v. ebaki, ebakitze. 

ebatsarazi. Hacer robar. Beretzat ez lukete sos bat ebatsiko / Mila bertzei dutenek ebatsaraziko! Hb Esk 

209. 

ebatsi (AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Volt 72, SP, Deen I 428, Urt V 103, Ht VocGr, Lar (+ -si), Aq 1310 (AN), 

VocS , Añ (+ -si), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H, VocB). Ref.: Bon-Ond 160; A; Lrq 

(ebaste); ContR 518; Echaide Nav 295; Iz Ulz; Izeta BHizt. 

Tr. General en la tradición oriental, desde Leiçarraga y Beriayn. Se encuentra tbn. en Ochoa de Arin, el 

Catecismo de Burgos, Mendiburu, Cardaberaz, Iturriaga y Otaegui. Al Sur su uso se hace más frecuente en el s. 

XX. En cuanto al sust. verbal, hay ebaiste en Leiçarraga y epaste (junto a ebaste) en Tartas. En DFrec hay 10 

ejs., 6 de ellos meridionales. 

1. Hurtar, robar, quitar, arrebatar. "Pillar" Lar. "Voler, ebatzi, ohoinkatü" VocS. "Loari ebatsiz goizetan lanari 

lotzen da [...]. Landa hori ez da iduri duen bezain ttipia, lur ebatsia da begiko, [...] cette terre est un trompel'œil. 

Zur horri behar zaio erditik gehiago ebatsi, il faut retrancher davantage à cette pièce de bois [...]" Dv. 

"Ebatsi dakute, lapurrek leihotik sartu dire" Izeta BHizt. 

Andre eder jentil batek bihotza deraut ebatsi. E 143. Eztuk ebatsiren. Lç Ins D 7r. Ebaisten zuenak eztezala 

gehiagorik ebats. Lç Eph 4, 28. Ohoinék zulhatzen eta ebaisten baitituzté [thesaurak]. Lç Mt 6, 19 (He, Dv, 

Echn, Hual, Samper, ebasten; Ur ostutzen). Ebasteko laureko bat. Ber Doc 143v. Ebatsten zuenak, eztezala 

ebats, baiña trabailla bedi. Ax 42 (V 26). Ohoinari ebastea da perdonanzen irabaztea. O Pr 354 (v. tbn. 28). 

Permis dela fraide bati epastera, paubriaren salbatzeko. Tt Arima 97 (Onsa 62 ebasten). Esposatü behar dia, 

ohoria ebatsi derionaz geroz? Bp I 98. Hitz arrotz hortik eta hemendik ebatsirik eskuarari juntatzen diotzatenak. 

ES 171. Zenbat ebatsi edo hoostu deban. OA 163 (165 ebetsi). Ezpada pagatzen ebatsi duena. El 57. Ez ebastea 

edo ez ostutzea. CatBurg 7. Uhuñ estalgünez estalgüne nuntik zer ebatsiren dian dabilan bat bezala. Mst XVI. 

Eman zien erretzeko, ilzeko ta ost-ebasteko nai zuten esku guzia. Mb IArg I 232. Bere biotz guztia Jesusen 


mende. 

423


Biotzak ebatsi ziona. Cb Just 10. Eskuratu zituen gaixtagin hek ebatsi zituzten ontasun guziak. Lg I 292. 

Besteren hunik eztük ebatsiren. CatLan 14. Gauza ebatsiaren ariora boza eman-arazi balezote ebaszaleei. LE-Ir. 

Zenbatak ere eztire herioaz joak izan, [...], ebasten hari zirela. Dh 122. Astin emazter ebatsiak igantian gero 

jokha! 'Ce qu'ils ont volé dans la semaine aux femmes'. Etch 308. Bere mokoan zeukan / gazta bat guria, / 

borda-leio batetik / ebatsi berria. It Fab 65. [Ez daukat] hortan trabaillatzean, nere estatuko eginbideer deusik 

ebatsi diotedala. Gy XI. Belharrak ebasten diote lurreko gozoa. Dv Lab 389. Ez hil, ez ebats, horra hainitzen 

lurreko eginbide guzia. Hb Egia 36. Gauz ebatsiak biurtzera. Legaz 30. Toki onetako nere egoerak ebasten 

dizkie belar oriei euren podorioa? Otag EE 1882c, 535. Bere lagunen estimua ebasten dutenak. Lap 

394 (V 179). Jinkoaren dohainez zerbütxatzia bere büriaren lorifikatzeko, Jinkoari zor zaionaren ebastia dela. 

Ip Hil 59. Ditzatela ebatsi guziak atxik. HU Zez 160. Ixiltzen naiz; bertzenaz nere lagunak samurtuko zauzkit, 

toki guzia ebasten diotedala... Ib. 83. 

(s. XX). Ebastea ohoingoa da; elizan ebasten balin bada, sakrileioa da. CatJauf 123. Ebasten duenak. CatUlz 

32. Pratiker ebastiak arima galtzen dü. Xikito 2. Apezen sosak ebatsiz / ari dire ohointzan. Etcham 50. Aldia 

ebatsiz [= 'colándose'] medikuaren aitzinerat agertzen denarentzat. JE Ber 88. Gauza hek oro ebatsi gauzak dira. 

Barb Leg 139. Bere ikasleak yoan litezke, eta gorputza ebatsi (ostu). Ir YKBiz 513. Zugatzên bezain trebe 

zaldian, / ebasten dio gogoa. "Le roba el corazón". Or Eus 179. Bizitekoa baña non ebas / da beti orren ataza. 

Atutxa Mugarra (ap. DRA). Deabruak berak asmatu zunan gurutze parragarri ua, erlijioaren izena ebatsiz. Or 

QA 75. Otsoek ardi hainitz ebasten zuten, arranoek eta azeriek bildots frango xahutzen. Zerb Azk 39. Mirenen 

gona zetazkoa eta atorra polita / Ebatsi dute, / oostu digute. Arti MaldanB 211. Bere diruak han zituen oso 

osorik. Ez dute beraz ebasteko hil. Larz Senper 58. Etzuen ebatsia alde guzietan zuen omena. "Il avait bien 

mérité la réputation". Ardoy SFran 54. Mutil batek andregaia bazuen, bañan gero karteroak ebatsi egin zion. 

Mattin 83. Sabaietan ebasten die / bildürik diren muzkinak. Casve SGrazi 132. Jakite hori besterengandik 

ebatsia du ixil-gordean eta epaixka, lapurreta aitortu gabe. MEIG VI 99. 

Osasuna bederen / ez gaitu ebatsi! Mattin 53. 

(Dv). Raptar. "Ebatsirik du bere andrea, il a sa femme, après l'avoir enlevée" Dv. Hobekiago saltzeagatik 

egiten zuen oihu, emazte ebatsiak zekazkeiela. Ax 359 (V 238). Ebats zetzaketen emazte gaiak muthilek. Hb Egia 

70 (v. tbn. 73). Txilin alabea ostu edo ebatsi. A BeinB 86. Hiru kapitainek galeriatik / ebatsirik jina nuzu. Balad 

107. Nork adierazi niri, [...] nire alaba ebastea gogoak eman ez dizutenik? Or Mi 93. Haurrak beren sehaskatik 

ebasten zituztela. Zerb Azk 93. Nola daraman Paris troyatarrak ebatsita, greziar Elene. Gazt MusIx 66. Bere 

Euridike ebatsia eta iainkoen alperreko laguntasuna deitoratuz. Ibiñ Virgil 117. 

Saquear. Bazter guziak aldika ebatsi dituzte. FIr 136. 

(Uso intrans.). Sustraerse. Nori nere bihotza emateko ebatsi natzaio nere Jainkoari? Dh 189. 

2. (Uso sust.). Robo. Ohoiñen kapitaina, ijtoen kondea, bertzeren ebatsietan ere parte duena. Ax 417 (V 

271). 

- EBATSIAN (HeH Voc, H). A hurtadillas. "Ebaska, epaiska, ixilka, gordeka, ebatsian, ezabaki" HeH Voc. "(L), 

terme de chasse. Erbia ebatsian ioan da, le lièvre est parti à la dérobée, avant que les chiens ne se soient 

approchés du gîte" H. v. ebaska. 

ebatsi. v. ebatzi. 

ebatsika. v. ebaska. 

ebatsitzale. v. ebastaile. 

ebatu. v. 1 oratu. 

ebatune, ebatuna (V-ple ap. A). "Grietas de las manos" A. 

ebatxaile. v. ebastaile. 

ebatzaile. v. ebakitzaile. 

ebatzi (V-arr-arrig-m-oroz-och-ple ap. A), ebatsi (Añ), ebatzidu (V-ple ap. A). Tr. Atestiguado sobre todo en 

la tradición vizcaína; antes del s. XX se encuentra sólo en Añibarro y Zavala. Ya en la segunda mitad de este 

siglo lo emplean tbn. unos pocos autores guipuzcoanos, sobre todo en la acepción de 'juzgar, emitir un juicio u 

opinión'. La forma más usada es ebatzi; se encuentra ebatsi en Añibarro. En DFrec hay 11 ejs., 7 de ellos 

vizcaínos. 1. Decidir, resolver, dirimir, fallar. Ebatsi egizu, orainganik ondo emotea enparetan yatzuzan 


mende. 

424


egunak. Añ EL 2 26s. (EL 1 22 erabagi). Parisko itsuak ebatziko yoek / artez, nai zear. Zav Fab RIEV 1907, 534. 

Nik auzi au ebazteko gaitasun eta betarik eztaukot. In GMant LEItz 74. Epaikariyek ebatzi eben Astokillo ta 

Mandokillo zuzen egozala. Kk Ab II 67. Eres-batzaldi baten Apoloren aurka ebatzi ebalako. Otx 120. "Egiten 

itxi, igaroten itxi", auzia berez ebatzi daiten. Eguzk GizAuz 19. Azti batek neuk baño geiago dakian ala ez 

ebaztea (xuritzea). Zait Sof 70. Batzar andi bat egin euden [...] eskolarik egingo zan ala ez ebazteko. Akes Ipiñ 

10. Korapillo ori bear bezela ebatzi gurarik. Erkiag Arran 88. 

2. Juzgar; formarse o emitir un juicio u opinión (sobre algo o alguien). Berau bakarrik eztau iñork ez 

ulertzen, ez artez ebazten. Pi Imit I 3, 2 (SP iujeatzen, Ol irizten). Senideaz gaizki esaten edo senidea ebazten 

dunak, legeaz gaizki esaten ta legea ebazten du. Ol Iac 4, 11 (Ker ebazten; He juiatzen, IBk epaitzen). 

Amurrutan dalarik iñor ez ebaztian. Bere errijagaz mattekorra ixatian. Otx 100. Artuta, ebatzi ta aztertu 

ezakezu. 'Júzgala y hazla confesar'. Zait Sof 172. Gizon zur antzo, berriok zarren bidez eztitu ebazten. Ib. 82. 

Nire egiñak ebaztea (juzgatzea) ez dagokik iri. Etxde JJ 196. Ez dezagun iñor gure begi soillez ebatzi (juzgar) 

eta gure uste utsak eraginda ez iñor begitan artu. Ib. 218. Ebaz-bear oro ebazten du; bera, berriz, ez du iñork 

ebazten. "Iudicat omnia quæ utique iudicanda sunt". Or Aitork 404. Ebazten du, [...], ta onartzen zuzen dana, ta 

oker dana gaiztesten. Ib. 406. Axaletik gauzak ebatzi oi baititu. Zait Plat 123. Ezin abia gaitezke Gazteluren lana 

ahapaldiz-ahapaldi neurtzen eta ebasten. MEIG III 106. 

Gaiztoa bikaintzat ebazten du. Zait Sof 178. 

Gorputzez mehe ta liraiña iruditu bazitzaion, jazkian eta buruko orrazketan txukun eta dotorea ebatzi zun. 

Etxde JJ 84. 

3. ebatsi (Añ (V)). Opinión. "Sentencia" Añ. Kaian egozan arrantzale zaar begikoak laster bota eben euren 

ebatzia. Erkiag Arran 162. 

ebazi. v. irabazi. 

ebazkizun (BeraLzM). Problema. Platonek aukeratu duen auzia ta ebazkizuna argia ta garbia da. Zait 

Plat 63. 

ebazkun, ebaskun. Problema. Gizakiaren ebaskun (gorapilo, problema) zorrotzenak. EG 1956 (3-4), 50. 

ebazkuntza. Juicio. Yauralki-lorioa, ebazkuntzarako, [...] azpitik sapairaño izaikiz yantzi zun. Ol 3 Reg 7, 

7 (Ker auzietarako). 

ebazle, ebazla (V-arr-oroz ap. A). Juez. "Tercero en discordia, juez elegido de común acuerdo" A. v. epaile, 

AUZI-EPAILE. Berak ebazleari, ta ebazleak amaiñari emana ta morroillopean itxia ez izateko. Ol Mt 5, 25 

(Or ebazle, Ker auzi-ebazle). Lege-betetzaile bear du ta ez ebazle. "Non iudex". Or Aitork 405. Zu zaitut ebazle, 

Iauna. Ib. 248. Bere ebazleak (juez) ondo oartu baitziran, [...] bere gogoaren aurka il zula. Etxde JJ 168. En 

DFrec hay 2 ejs. de ebazle y uno de ebazla. 

ebazpen. Juicio, capacidad de discernimiento. Euren biotzetan ezpaiaren gili-gilia asmau arren, orraitio 

ebazpen andiagaz iardetsi eutsoen Lupuri. B. Larrakoetxea EEs 1927, 93. 

ebazpide. Criterio, modo de enjuiciar. Ebatziko zenuketen ebazpidez ebatziak izango zerate. Ol Mt 7, 2 (Lç 

iujemenduz, Or iritziz, Ker, IBk epaiaz). 

Derecho de juzgar. Emon egijuela, [...], batzarretan eta agimendubetan sartzeko eskubidia, eta, era berian, 

autarpidia eta auzijetarako entzupidia ta ebazpidia. Otx 45. 

ebazte. Juicio, acción de juzgar. Ez baita aginpiderik ebazte guren ortaz. "Non enim oportet de tan sublimi 

auctoritate iudicari". Or Aitork 405. 

ebaztegun. Día del juicio. Ebaztegunean yasangarriago izango da Sodoma ta Gomorraren zoria, alako 

iriarena baño. Ol Mt 10, 15 (Ur azken juizioko egunean, Ker, IBk, IBe auzi-egunean). Ebazteguna urbil dugu. 

Amez Hamlet 67. 

hebe. v. hemen. 

ebeikutz. v. egubakoitz. 

ebek. v. hauek. 


mende. 

425


ebeldi. v. eguraldi. 

heben. v. hemen. 

ebena. v. ebanu. 

eberdi. v. eguerdi. 

eberizkera. Lengua hebrea. Bada Jerusalenen Ardi-ate ondoan, eberizkeraz Betesda deritzan urtegi bat (Io 

5, 2). Or MB 191. 

heberkera, iberkera, ibirkera (Bera app., BeraLzM). Lengua hebrea. "Ibirkera (bar.) [=neol.] [...] lengua 

hebrea" AG 1458. v. hebreera. Urten zan Calvaria ta, ibirkeraz, Golgotha deritxon lekurantz. (Mt 27, 33). 

AG 1458. Ebreo edo ibirkerazko amen-ak. Ib. 1531. Eberkerak (hebreok), gerkerak, euzkerak eta abar, esaldi 

biguiñak eta laburrak dituzte. Ayerb EEs 1914, 237. Yerusalenen bada Ardiate ondoan, eberkeraz Betesda 

deritzan urtegi bat. Ol Io 5, 2 (Arriand iberkeraz, Ker eberkeraz, IBk heberkeraz; Dv hebrearaz, IBe 

hebraieraz). Eladeraz, latiñez eta eberkeraz (Lc 23, 38). Or MB 353. Ez heberkeraz, ez grekoz, ez latiñez ez 

barbar-izkeraz. Or Aitork 307. 

hebertar, ibertar, ibirtar (BeraLzM). Hebreo. v. hebrear. Israel erroko, Benyamin leñuko, 

ebertarrengandik ebertar. Ol Phil 3, 5 (Ker ebertar, IBk hebertar). Gerkarraik marmar asi ziran ibertarretaz. 

Arriand Act 6, 1 (Dv hebrear). Fray Luisengatik "españiar Orati" dala esan oi da, baita "hebertar animadun" 

izan zala ere. Gazt MusIx 61.Hebertar, greziar ta latindar ereduak gaztelerara irauli ta egokitu. Or ib. 7. 

Hebertarrak direla? IBe 2 Cor 11, 22. 

eberte. v. eguarte. 

ebi. v. euri. 

ebiakoitz (BN-baig-arb-mix; SP, Arch VocGr, Dv, H), egiakoitz (SP A, H), egubakoitz (Lecl, Hb ap. Lh), 

ebinakoitz (BN), ibiakoitz (BN-ciz, S), ibaikoitz, ibaikotz, idiakoitz (AN-arce), idakoitz (AN-arce, BN-bard), 

igakoitz (BN, S), iakoitz (BN-arb-mix), irakoitz (AN-arce, BN-bard-ciz, S; H), irakutz (H). Ref.: A (ebiakoitz, 

ibiakoitz, irakoitz); Lh (ebiakoitz); EI 336; Gte Erd 153. Sábado. Cf. egubakoitz. v. larunbat. Hura zen 

asteko zazpigarren eta azken eguna, orain baték laranbate, berzek egiakoitz eta berzék nesken egun deitzen 

duguna. Lç Decl a) 6r. Ostiralian haragi eztezala ian, ez irakoitzian. Tt Onsa 180. Orziralian ianen eztuzu, / Ez 

ebiakoitzian haragi. FPrBN 8. --Zoin da egün hura? --Lege zaharrian hura zen Irakoitza. CatLan 88. 

Defendiatzen daukü orzilarez eta Ibaikotzez haragi jatia. Ib. 105 (unas líneas más arriba Ibaikoitzez). Ebiakoitza, 

larunbata, neskeneguna. Arch Gram 6. Ebiakoitz batez harat igorri zion Jainkoak garaitikako amets bat. Laph 

46. Ebiakoitz batez, ilhuntzean. Elsb Fram 136. Yakoitza hautatua zen ezteientzat. GH 1922, 185. 

- EBIAKOITZ SAINDU. Sábado Santo. Orzilare seindütik parte bat, irakoitz seindü güzia eta Bazko 

egünaren hatsarria. CatLan 45. 

ebidentzia. "Argumentum, [...] ebidéntzia, lekhukotásuna" Urt II 302. 

ebilarazi. v. ibilarazi. 

ebilari. v. ibiltari. 

ebildai. v. ibiltari. 

ebildari. v. ibiltari. 

ebilgia. v. ibilgu. 

ebili. v. erabili; ibili. 


mende. 

426


ebilla (Lar, Añ). Hebilla. Praka luze bategaz / txamarreta azula / ebillak biribillak / inglesen modura. 

DurPl 78. Perlak, diamanteak, belarritako eta ebilla ederrak. AA III 439. Alde batetik dagoz ebilla, ereztun eta 

arrakada diamantezkuak. Astar II 135. Neskatileak artuten dituz / emon da mutil zoroak / euritako bat, urrezko 

ebillak / ta urrezko errosarioak. Azc PB 117. 

ebinakoitz. v. ebiakoitz. 

ebiñi. v. euriñi. 

ebitatu. Evitar. v. saihestu, ekidin. Ihesi egin dezazun haier, ebita ditzazun. Tt Arima XV. Ebita 

extrémoak, moderázio segi. LE Prog 124. Eraman züten Ejiptora Herodesen krüdelitatiaren ebitatzeko. CatLan 

39. v. tbn. Mercy 3, Brtc 4. Hulako bekhatia ebitatüren dügüla. UskLiB 63. Ebitatzera haritu naiz frasa 

modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII. Nai nituke ogei milla... disgustu abek ebitatu. Sor Gabon 42. Al dan 

geiena ebita zagun / projimuaren pobreza. Tx B II 137. En DFrec hay 7 ejs., meridionales. 

(Uso intrans.). Har ezazü erresolüzione [...] bekhatütik ebitatüren zirela. UskLiB 74. Gu ebitatu nahi heien 

bekatutik. AstLas 72. 

ebite, ebitu. v. eurite, euritu. 

ebizu. v. euritsu. 

ebli. v. euli; ibili; euri. 

ebolika. Marfil. v. boli, ebur. Ebolikazko muble guziak, harri preziatuzkoak, [...] eta marbola harrizkoak. 

He Apoc 18, 12 (TB marfilezko, Dv bolizko). 

eboluzio. Evolución. v. bilakaera. Goi-mailletako izaki bizidunak evoluzioz azpikoetatik eldu direla. Vill 

Jaink 52. Gizataldeen eboluzio edo biraldakuntza, onari buruz dago abiatua. Ib. 180. En DFrec hay 33 ejs., 

meridionales, y 2 de eboluziobide. 

eboluzionismo, eboluzionismu. Evolucionismo. Evoluzionismua debekatu al diteke Bibliaren izenean? Vill 

Jaink 56. 

eboluzionista. Evolucionista. Baldinkizunak egonda ere, beste gabe, fenomenua ezta gertatzen, [...]. 

Jainkogabeko evoluzionistek ura aitortzen digute. Vill Jaink 62 (v. tbn. 102). 

hebrada. "(Sc), cantidad enorme" A. Cf. 1 hebro. 

hebraiar. Hebreo. v. hebrear. Israelgo jatorrikoa naiz, Benjaminen leinukoa, hebraiar-hebraiarra. IBe 

Phil 3, 5. 

hebraiara. v. hebraiera. 

hebraiera, hebraiara. Lengua hebrea. v. hebreera. Hebraiara ere kultur hizkuntza bat da. Mde Pr 205. 

Hebraiararen berphizkundeaz. Mde EG 1954 (9-10), 145 (en la ed. de Pr 203 (tbn. ib. 204)se transcribe 

erróneamente hebraiaren). Bada Jerusalenen, ardi-ate ondoan, uraska bat, hebraieraz Betzata deritzana. IBe Io 

5, 2. En DFrec hay 9 ejs. de hebraiera. 

hebraiko, hebraik. Hebreo; lengua hebrea. Da Ierusalemen ardi plazán ikhuzgarri bat hebraikoz Beth-seda 

deitzen denik. Lç Io 5, 2 (He hebraikoz, Dv hebrearaz). Bainaiz Israel arrazatik, Beniaminen leinutik, hebraiko 

hebraikoetarik. Lç Phil 3, 5. Populu hebraikoaren artean lengoaje komunean usanzatan zenik. Lç Decl a) 1r. 

"Hosiah-na", hebraikozko sentenzia bat da. Ib. a) 4v. Hebraikek berek haur egiteari erraiten diote "etxe egitea". 

SP Phil 402 (He 406 hebrearrek). Hebraiko minzoaren arauera. Ib. 403 (He 408 hebraiko). Hebraikoz 

Armagedon deritzan lekhurat. He Apoc 16, 16. 

hebrau. Hebreo, lengua hebrea. Bada Jerusalemen, ardien merkhatuan, mainhu toki bat hebrauaz deithua 


mende.


Bethesda. TB Io 5, 2 (Lç hebraikoz, Dv hebrearaz). 

hebrea (det.). Hebreo, lengua hebrea. Fenizioak itzegiten zuten fenizia edo hebrea orduan. Izt C 256. 

hebrear, hebreatar. Hebreo. Handik itzuri izan zen zenbeit, ethorri zen Abram hebrearra abertitzera. Urt 

Gen 14, 13 (Dv hebrearra; Ur hebreotar). Hebrearrek berek ere haur egiteari etxe-egitea erraten ohi zioten. He 

Phil 406 (SP 402 hebraikek). Israelen kastatik bainaiz, Benjaminen leiñutikakoa, hebrearra hebrearretarik 

ethorria. He Phil 3, 5 (Dv hebrearra). Hebrearren eta greziarren artean despita bat sortu zan. Lard 488. Begira, 

orduan erri esleitua zan hebreatarretatik ere zenbat dauden. Arr May 55. Elia etorriko dala hebrearrai 

predikatzera. Ir YKBiz 245. 

hebreara. v. hebreera. 

hebreera, hebreara, hebreuera. Lengua hebrea. Bada [...] Jerusalemen ardi urtegi bat, hebrearaz 

Bethsaida deitzen zena. Dv Io 5, 2 (Lç hebraikoz). Grekeraz, hebreeraz ta latinez idatzia zegon idazki ori. Ir 

YKBiz 501. "Rabbi" hebreerazko itza da ta Maisua edo Nausia esan nai du. Ib. 53. Ez dut hemen "hebreueraren 

mirarizko" berpizkundeaz hitz egin nahi. Mde Pr 246. 

hebreo (Chaho, H ap. Lh), hebreu. Hebreo. v. hebrear. Guztiak ziren hebreoak eta hitzkuntza berekoak. 

ES 135. Hitzkuntza hebreoa dela guzietarik lehenbizikoa. Ib. 387. Hebreoen edo Juduen ume lehenik sorthu 

guziak. CatLav 375 (V 181). Achaz, Achim, [...], ta Eskritura sagraduko hebreoen orrelako izenak. Cb EBO 23. 

Ur balsa bát [...], deitzen déna ebreoen izkúntzan Bethsaida. LE Io 5, 2. Hebreu-k hiruretan, urthekal, arima 

berhezien besta zien egiten. Egiat 177. Ni naiz hebreoa. Echn Ion 1, 9. Nork ekharri zioten Hebreuei Legea 

Jainkoaren ganik? CatJauf 33. Hebreo deithu populuak atxiki ditu Jainkoaren agintzak. Zerb IxtS 114. 

Lengua hebrea. v. hebreera. [...], Eskara / Ziñakien, nola Hebreu, Greka, Latin, Erdara. EZ Man I 6. 

Jaungoikoaren izketa, [...] hebreoz izandu zala. Cb EBO 6. Zego eskribiturik ebreos, griegos eta latiñes. LE Io 

19, 20. Jakintsua zan txit, [...], griego, hebreo eta latin itzkuntzetan. Izt C 468. Hebreo, Griego, ta beste onelako 

izkundeak ikastera. Aran SIgn 209. Hebreoz Armagedon deitzen den toki batera. Echn Apoc 16, 16. Zeinen izena 

da Ebreoz Abaddon. Ur Apoc (G) 9, 11 (V Ebreon). Hebreuez, grekkez eta latiz. EvS Io 19, 20. Hebreoz Bezata 

zaion urtegi bat. Or Io 5, 2. 

- HEBREOZKO. Hebraico, de la lengua hebrea. Gure Jainko egiazkoa [...], hebreozko hitzkuntzaz mintzo 

baitzitzaien. ES 387. Letra hebreozkoez, grekezkoez eta latinezkoez iskiribatuak. Ib. 387. Ezagun da haren 

mintzotik trebeago zela hebreuko erdaran ezen ez grekakoan. Lg II 85. Bi gauzak ebreozko esanerari ondo 

dagozkio. Inza Azalp 144. Biblea lehen ebreozko izkirioetarik eskuaralatzeak amets baten planta du. Othoizlari 

1957, 113. 

hebreotar (Lar), hebreoar (Lar). Hebreo. Tr. Documentado en textos meridionales a partir de comienzos 

del s. XIX, y en Leon. Iñok ez daki ziur, zer egin zan berbeeta lenengo onegaz; edo galdu zan guztiz, [...], edo 

dan hebreotarrak gorde ebeena. Mg PAb 186. [Amen] da Hebreoarren hizkunzako edo lenguajeko hitz bat. Gco 

I 451. Hebreotaarreen artian bere egiñ oi zirala eztegubak. JJMg BasEsc 260. Begira zenbat dagozan 

hebreotarrak, Jaungoikuaren erri autukuak bere. Ur MarIl 44. Ara hebreoarren Jainkoak zer dion. Lard 70 (64 

hebreotar). Zuk ekharri zenduen morroi hebreotar au. Ur Gen 39, 17. Hebreotarrak Jerusalenez ziotena esan 

dezaket nik geron Arantzazuz. A Ardi 144. Indar ta al aundia adierazteko, adarra esaten zuten hebreotarrak. Ir 

YKBiz 13. Hebreotarrak berak Arametarretarik ziren. Zelaiberri Herr 19-3-1959 (ap. DRA, s.v. arametar). 

Lengua hebrea. Jerusalemen bada, ardien ikhuzteko, ur-aska handi bat, hebreotarrez Bethsaida deitua. 

Leon Io 5, 2. 

hebreuera. v. hebreera. 

ebri. v. euri. 

ebrizu. v. euritsu. 

1 hebro (BN-baig ap. A; Dv, H). "Bada hebro, il y en a énormement (litm. il y a l'Èbre), allusion au cours 

puissant de l'Èbre. Alhor gizenetako uzta nasai aberatsak ttirita eta mamutza hebroek iretsi zituzten bezala (Vrai 

Basque, 4 Avril 1886)" Dv. Cf. H: "Èbre, fleuve. Il est employé comme ibaia 'rivière', pour exprimer une grande 

quantité, un grand nombre: gizonez hebroa bazen, id. ibaia bazen, il y avait une grande multitude d' hommes 

(comme un débordement d'hommes))". "Cantidad enorme. Del esp. "Ebro (río)"" A. Cf. hebrada, hebroi; 


mende. 

428


hebroka. Soldadoz eta hirizainez ebroa etzaikuia atheratzen zoko guzietarik! JE Ber 85. Haurrez hebroa 

etxetan, eskualde hauk menditsu, mozkinak mehe. Etcheb MGaric 40 (ap. DRA). 

"Ebro ta Garate. 1. Ganga, negocio redondo. Gaur asko irabaziko zenduten? Ah bai! Gaur Ebro ta Garate. 2. 

Un fuera de serie, el padre eterno, como no hay otro, "tu autem". Baderizkio orri badala Ebro ta Garate" Gketx 

Loiola. "Ebro ta Parix (naastu). (Revolver) Roma con Santiago, medio mundo, ser un revoltoso de marca. Orrek 

naastuko likikek Ebro ta Parix" Ib. 

2 hebro. Hebreo. Lehenbizirikan Hebroek bezala / Zerbitzatu zuen Axuri emea. Gç 124. Dioe Hebroek 

bizioek ziela halakatü. Egiat 171. 

3 hebro. "Hado" Lar Sup. 

hebroi. Numeroso, abundante. Cf. 1 hebro. Eskual-Herritik hirirat ihesi doazin eskualdun hebroiaz mintzo 

zela. Leon GH 1927, 138. Aski da Baionan sartzea, ikusteko hebroia español saldetegietan behaka, miaka, 

eroska. SoEg Herr 21-6-1962, 1. 

hebroka. En grandes cantidades. Cf. 1 hebro. Hortik jalgi zaizku pastoral eta ipuinak hebroka. Lf Elit 33. 

hebru(a). Lengua hebrea. Hebruatik Grekerat itzuliak izan ziren. Hb Egia 4. Hebrü eta Siriako mintzajian, 

Maria erran nahi da: Goratia. Ip Hil 27. Hebruz Armagedon deitzen den lekhiala. Ip Apoc 16, 16. 

ebur. Marfil. v. boli, ebolika. Ez zur usaintsurik, ez eburrik. Ol Apoc 18, 12 (He ebolikazko, Dv bolizko). 

Temolustik saprai urrintsua, Indiatik eburra (marpilla). "India mittit ebur". Ibiñ Virgil 70. Nork goraipatu ez 

[...] Hipodami eta eburrezko bizkardun Pelops zaldilaria? Ib. 94. 

eburne, eburni. v. infernu. 

edaansuge. v. herensuge. 

edabe (V-arr-arrig-ple, G-goi; Lcc), erabe (V). Ref.: A (edabe, erabe); A Apend (edabe). 1. Poción. "Bebida" 

Lcc. Cf. Ezale 1898, 16a: "Edabe ta edari bat dira". Beazunez nasturiko edabe ori arzazu ba gogoz zure 

erruen truk. Ayerb EEs 1912, 166. Etxeko yauna, txasta ezkeroz / andinaiezko edabe / aren moskorrak darabil 

ataz / galdua ta lotsagabe. Atutxa Mugarra "Urrunetik urrunera" (ap. DRA). Bere asmoen alde bizia ematearren, 

ziegan edabea edan zuenean. Zait Plat 101. Ekar dezala norbaitek edabea, eoa balego. Ib. 107. 

2. "Alimento casi líquido que se da al ganado" A. 

edabezale. Bebedor. Bazara edabezale? Moskorrik iñoiz artu dozu? Ezale 1898, 16a. 

edade (G-nav ap. Iz Als; Lcc), erare. Tr. La forma erare se encuentra en Txirrita y en EusJok II (II 19). 

Edad. "Bein edade bat ezkeo" Iz Als 80. v. 1 adin. Tr. Documentado desde Lazarraga en autores meridionales, 

generalmente de léxico poco cuidado. Poco usado en el presente siglo. En DFrec hay 6 ejs. Aparece acompañado 

de adin en Ubillos, Lardizabal, Arana y Uztapide, y de urte en Astarloa. 

Ezkonketako edadea deut, / ogei urtean elduzkero. Lazarraga 1190r. Obligaziñorik eztauenak barau izaiteko, 

zerren eztaukan edaderik. Cap 59. Zer edadetakoak resuzitaduko gara? CatAnz 6. Edade andiagotikan asi nai 

debanak. OA 134. Nagusiagoak edadean da dignidadean. Arz 43. Jakiñez, piztutzen zala / Lengo urrezko 

edadea. Lar Gram 384 (385 burni edadea). Edadearen lorean zeruak eraman zigun. Cb Just 13. Zazpi dirala 

munduaren adiñak edo edadeak. Ub 68. [Umiak] zuzenduteko, zeubeen eskubeetan egozan edadian. fB Ic I app. 

25. Zein gaztia, zein edade nausikua. fB Ic III 261. Ainbeste loikerija, [...] edade txito laburrian, sarri bost 

urtekuetan bere. JJMg BasEsc 200. Gurasuen izenian aituten dira nagusijaguak [...] urte edo edadian. Astar II 

86. Jesus edadian aurreratuaz joian legez. Ur MarIl 100. Berrogei urteko adiñera edo edadera artean, 

Faraonen etxean bizi izan zan. Lard 65. Sasoikua ta edadez, / atso zartutakoa ez. Xe 277. Edade txikiagatik 

ariñak irudi litezkean zenbat uts. Arr May 108. Laurak bardinak edadez / baina beste gauzetan ez. Azc PB 285. 

Edadian ere aurrera guaz da, [...] ezkontzeko asmua artu det. Moc Damu 12. Edade onetan besteak izaten 

dituzten txorakeririk gabe. Goñi 75. Beraz, erare ontan / olako sasoia; / ogei ta bi urtetan / etzeunden lasaia. Tx 

B II 109 (B I 199 edade). Ezkondu egin bear ebala, edadea be baeukala-ta! Bilbao IpuiB 273. Zeinbat urte 

dituzu? --Hogei, jauna. --Edaderik xarmangarriena. Arti Tobera 287. Berrogei ta iru urte banitun, / bazan 

pranko edadia; / emaztia zan ogei ta iru / artian bete gabia. Uzt Sas 204 (21 adiña edo edadea). 

v. tbn. Iraz 31. CatLlo 42. CatBus 25. Aran SIgn III (adiñ edo edade). Ud 73. Apaol 109. AzpPr 44. Balad 222. 


mende. 

429


Ag Kr 121 (en boca del Indiano). Noe 70. JanEd II 127. 

- EDADEAN JAUSI, SARTU. Entrar en años. Edadian sartu zaitianian. JJMg BasEsc 205. Edadian jausita, 

zaartuta, kansauta, sepulturara bidian daguan gurasua. fB Ic I app. 6 (v. tbn. 9). Bein bat asten danian / 

edadian sartzen, / ajola gabienak / ez du pozik artzen. Uzt Sas 193. 

- EDADEKO. De una cierta edad; anciano. Ez umiak, ez gazte buru arinak, ez bada edadekuak ta zaartubak. 

fB Ic II 230 (v. tbn. I 312). Gizon edadekua / andre gazte batekin, / aintxe gelditu dira / biak alkarrekin. JanEd II 

81. Edadekorik bada / nere kontra atera, / trinkete ta pelotaz / berari aukera. Tx B I 200. 

Adulto. Edadeko dira, ta nai dabeenian erremedijauko dira. JJMg BasEsc 248. 

- EDADEZKO. De una cierta edad; anciano. Pintatzen du profeta Danielek Ja(ungoikoa) edadesko gizonabat 

[sic] yarririk trono batean (AN-ulz, 1906). FLV 1988, 283. 

edadega (V-gip-oroz-ple), edagera (V-ple), edarega (V-m-gip), egabega (V-ger), eradega (V-ger?), erarega 

(V-gip). Ref.: A (edadega, edagera, edarega, egabega, eradega); Iz ArOñ (erárega). "Arbol bravío", "árbol 

frutal borde o sin injertar, excepto el cerezo que se llama momor" A, que en relación a la forma edarega comenta 

que "sólo se dice del castaño". "No injertado" Iz ArOñ. "Eztitu bagako zugatza (erderaz árbol bravo) euskeraz 

edadega (Orozkon da Txorierrin), edarega (Oñatin gaztaiñeagaitik), txertaka ta sestraka (Gipuzkoan)" A Ezale 

1897, 340b. Cf. edadu. 

edadetu (V-gip, AN-larr). Ref.: Asp Leiz; Elexp Berg. "Entrar en años" Asp Leiz. "Entrar en años. Beiñ 

edadetu ezkero, kuittak alde guztietatik" Elexp Berg. "(Adj.), entrado en años. Andra edadetu batekin ikusi dot" 

Ib. En DFrec hay 2 ejs. 

edadi. v. edari. 

edadon (V-oroz-ple ap. A), eradon (V ap. A), edan (V ap. A). 1. "Injertar árboles", "eradon, injertar castaños" 

A. Cf. A Ezale 1897, 340b: "Erderazko 'injertar' euskeraz gisa askotara esaten da: [...], edadon (Txorierrin)". v. 

edaen, edaendu, edadu, eraun. 

(Fig.). Ekandu txarrak idokitzen eta onak eradoten ekingo ba-lute. Ol Imit I 3, 5 (Pi ekandu txarrak 

sustarretik atara ta onoimenak eurakantzeko). 

2. "(V-oroz-ple), vacunar" A. 

edadu. "Erderazko 'injertar' euskeraz gisa askotara esaten da: [...], edadu (Baranbion)" A Ezale 1897, 340b. v. 

edadon. 

hedadura (L, BN ap. A; Lecl, VocBN, Dv, H). Tr. Propio de la tradición septentrional. Al Sur hay unos pocos 

ejs. de este siglo (Zinkunegi (Crit 31), Villasante y A. Irigaray). En DFrec hay 23 ejs., todos ellos meridionales. 

1. Extensión, magnitud; alcance. "Hedadura handiko zelhaia; arkha bazabilan uren hedaduran" Dv. "(L, BN, 

S). 1. étendue dans l'espace qu'a un objet, zeruaren, itsasoaren hedadura; étendue en superficie, etxearen, 

landaren hedadura. 2. étendue, en parlant du temps, durée. 3. étendue, développement [...]. 5. étendue, portée de 

la voix, de la vue, egizu oihu zure bozaren hedadura guziaz. 6. portée, la distance à laquelle on peut atteindre un 

objet, Iainkoaren ahalaren hedadura handia; eskuaren hedaduraren pean da" H. Cf. Lrq: "Mot artificiellement 

formé qui n'est employé, dans la région, dans aucune des acceptions indiquées par H et Lh". v. hedamen. 

Iainkoari zure afekzione, indar eta bihotzeko hedadura guziez abandonatzen zaizkola. Arbill IV 8, 2. Mende 

guztien hedadura luzean. Gç 97. Ezarri zituen zeruetako hedaduran lurraren gañean argitzeko. 'In firmamentum 

caeli'. Urt Gen 1, 17. Har zazu spirazione hori zure arimaren hedadura guziaz. Ch III 49, 1. [Testamen 

Zaharreko historioak] igurikitzen nuen baino hedadura gehiago aurkhitu dut dadukala. Lg I 377. Enperadoreak 

nahiz ezagutu bere botherearen hedadura. Mih 73. Jinko handi zure hedadüraz lekü orotan idereiten zirena. 

CatLan 163. Jainkoari egiten dioen afrontuaren hedadura. Brtc 89. Bertze erresumako Parlamenten artean othe 

den zenbeit zeinen hedadura sobratuek galde bailezakete izan ditezen partituak. Revol 101. Ez dut ezagutzen 

eskarazko libururik, gauza [sic] hedadura aphur batekin dakharzkenik. Dh 110. Hedaduraz Baigorri herri 

handiena. Hb Esk 74. Jainkoaren zazpi Izpiritu, lurraren hedadurara igorriak direnak. Dv Apoc 5, 6 (Ip lür 

güziala). Argi guziek ez dute indar eta hedadura bera. Lap 31 (V 18). Itsasoa bezain handi ere izan zen [...] 

haren boztarioaren eztitarzüna eta hedadüra. Ip Hil 179. Nola dakikegu lege batek zer hedadura duen? Arb 

Igand 122. 

(s. XX). [Landareak] koxkor gelditua egonik urteak, hartzen dautzu bet-betan hedadura bat [...] zabalduz 

doala eta azkartuz. HU Aurp 198. Baditeke eskualdun koblek ez dezaketen ukan, [...], gauzek manatzen lioketen 

hedadura edo indarra. JE Bur 159. Bere garrantziak deskan [= eskatzen duen] edaduraz arlo auek aztertzeko 

asmoa det. Zink Crit 31. Kantatzen zütian [...], bere botz nasai eta eztia erabiliz beti üngürü eta hedadüra 

berian. Const 28. Ez ditut lerro hauk luzatu nahi edadura haundiskoa emanik ene oharreri. Zub 93. Laugarren 


mende. 

430


mendeko heretikoek hedadura gehiago bazutela iduri du. Zerb IxtS 100. Gure mintzairea on zitakeela kukulu 

hortarat eta hedadura hortarat heltzeko. Lf in Zait Plat XIII. [Egia] bere zabalera ta edadura osoan. Vill Jaink 

37. Zabaldu bazaituzte hemendik mundura, / muga gabea bada zure hedadura. Xa Odol 281. Nafarroa garaiko 

"arrazio" ere bai [ken daiteke], ez baitu hedadurarik aski euskal irakurgaietan. MIH 108. Euskarak [...] ez du 

gehiegizko hedadurarik izan, ez lurrez ez hiztunez eta ez literatura obrez ere. MEIG IV 54. 

v. tbn. He Gudu 32. AR 197. Monho 124. MarIl 65. Dv LEd 96. Laph 180. Elsb Fram 152. StPierre 27. AIr in 

Izeta DirG 12. 

2. (Dv, H). Alcance, inteligencia. "Hedadura ttipiko gizona da, c'est un homme d'esprit borné. Hedadura 

laburrekoa da, il a la vue courte" Dv. "Étendue d'intelligence, de compréhension, ene adimenduaren hedadura 

ezta hortaraino heltzen" H. Izpiritu flakoa duela, hedadura gutitakoa dela. Lg I 285. San Mathieuen 

ebanyelioa dagokola hobekienik gure hedadura aphurrari. Lg II 84. Saindu ta aingeru guziek dakiten eta beren 

hedaduraz ardiesten duten guzia. Dv LEd 69. Rodrigues, berthute eta jakitate handitakoa, goizik ohartu zen 

Iñazioren izpirituko hedadurari. Laph 135. Balinbazen gizon ixilik, bere buruaz guti hartua zenik, eta 

bizkitartean hedadura eta jakitate handiko gizonik [...]. HU Aurp 95. 

3. (Urt). Expansión. "Amplificatio" Urt II 60. Guziek bilhatzen dute gorphutz guziaren ona eta hedadura. 

Hb Egia 100. Kotsuaren edadura etzezaketen garaitu edo atxiki bere zedarrietan. Zub 33s. Nola arrapatu dituk 

herria eta herrikoak, hango hedaduren ondotik? Larz Iru 122. Kalbinismoaren hedadura, eginahal huts 

bihurtua, hizkuntzaren aldekoa izan zen. In MEIG VI 32. 

hedaduradun. "Qui a de l'extension. Gizon hori hedaduraduna da, cet homme a de l'étendue d'esprit" Dv. 

hedaduragabe. "Qui manque d'étendue. Gizon hedaduragabea, homme borné" Dv. 

edaen (Lar), eraan (V-gip ap. A). "Enxerir, txertatu, eztitu, edaen, edaendu" Lar. "Injertar castaños" A. v. 

edadon. 

edaendu (Lar), eradendu (V ap. A; Añ, VocCB Dv), edaondu (Ezale 1897, 182b), eredendu (V-oroz ap. A), 

eraandu (V-ple ap. A). Injertar. "Enxerir" Lar y Añ. "(msOch), injertar castaños" A. v. edadon. 

edaenzi (VocCB (s.v. iñautsi), Dv A). Podar. 

hedaera (Lar, H (V, G)). Extensión. v. hedadura. 

heda-erazi. v. hedarazi. 

edaetxe. v. edanetxe. 

hedagaitz. Lo que no puede extenderse, llegar (a). Gizonen mintzairea ez dea usuegi labur eta murritz, 

gogoak erabili guzietarat ezinago heda-gaitz? Lf in Zait Plat XV. 

edagale (G ap. A; Lar, H, VocCB (s.v. egarri) Dv), edangale (H), edale. Sed, ganas de beber. "Sediento" 

A. v. EDAN-GURA. Ureta gaziak edalia ala egarria ematen du. Anab EEs 1919, 86. 

edagaletu, edaletu (B, L ap. A). "Hacerse sediento, tener sed." A. 

hedagarri (Lar, Dv A, H). 1. Extensible. "Menastetan hedagarriena da urrea, le plus extensible des métaux 

c'est l'or" H. 

2. "(L), commentaire. Hitz labur haukiek galdatzen dute hedagarri bat, ces courtes paroles exigent un 

commentaire" Lh. 

hedagarritasun. "Extensibilité" Dv. 

edagera. v. edadega. 

hedagia (S), hedagi (BN, Sal, S). Ref.: A (edagi); Lrq (hedagia); Satr CEEN 1969, 209. Tendedero de ropa; 

secadero de hierba. v. hedago. Galtze gutiago du belarrak "siccateurs" edo hedagien gainean idor araziz. 

Bada asko hedagi molde: xutikakoak makhila batzu trebesean emanik "perroquets" deitzen direnak, hiru 


mende. 

431


zangotakoak [...], alanbre sareak... Gatxitegi Laborantza 92. 

edagile (Lar H). "Botiller, botillero" Lar. "Fabricant de boissons spiritueuses" H. 

edagiro. "(G, AN, L), tiempo que ocasiona sed" A. 

hedagiro. "(B), sazón para extender hierbas, ropas, etc." A. 

hedago. 1. "(Sal, R), tendedero de la colada" A. v. hedagia. 

2. "Extensión" A, que cita a Dv. 

hedagune. "(BN-baig, R). 1.º tendedero de colada. 2.º (B), lugar apto para extender algo" A. v. hedagia. 

hedaguru, hedagu. "/hedagü/ [oxítona], étendoir ou séchoir (pour la lessive)" Lrq s.v. hedagia. 

edaile. v. edale. 

hedailo (-illo S; -allo S). (Estar, etc.) tendido. "Hedaillo (Sc), extendido de bruces" A. "Gizon hori edallo da 

(S)" Gte Erd 110 (junto a etzanik, etzanda, de otras zonas). Gustuki atzamaiten beren buriak, / Bide handin 

hedaillo lohin nahasiak. B. Mardo in Onaind MEOE 237. Ikhusi zütian, hedallo hilik, bere üngürünetan, 

aitzinettoan debotegiz erriz eta nausaz ari zeitzonak. MaiMarIl 114. Ohoiñak ordian harri bat har, hein 

hunekoa, eta egotx, nausi atrebitia han berian hedaillo ezarri behar diala. Eskual 3-1-1913 (ap. DRA). Harri 

hotzian hedallo heriuari soginez phentsamentükan zagon. D. Béhéty GH 1932, 406. Horra nun gure Karlosek 

ikusten duen, bide bazterrean, mozkor bat, lurrean, zabal-zabala, hedailo! GAlm 1958, 22 (ap. DRA). 

Por los suelos, arruinado. [Baumgartner ministroak] atzaman zian "hedallo" Frantziako galtzarpa eta 

arraphitxkorratü dü. Herr 25-1-1962, 3. 

hedaka (B ap. A). "Extendiendo. Iñarikan gan da besoak edaka edaka" A. Igerika ioaten asten zan besoak 

edaka edaka, geroago ta gai sakonagoetan murgildu arte. Zait Plat 89. 

edakai (Lar, Hb ap. Lh). "Cáliz" Lar. Edan dezakezute nik edango dedan edakaia edo kaliza? Lard 424. 

hedakarri. "(B), desperezándose. Edakarri dago gizon ori, ese hombre está en cachaza, desperezándose" A. 

edakera (Vc ap. A). "Sabor, gusto de los líquidos. Edakera ona dauko aurtengo txakoliñ onek" A. Izan be, 

ardaoak, ozpiñaz naastuta, edakera bardiña ez dauka. Ker ElizG 217 (ap. DRA). 

hedaketa. Acción de extender. Ona arrain talde ederra / ageri uretan! / ¡geldi emen! ¡sarea / eda emen 

bertan! / San Pedrok lagun bekit / edaketa ontan. Bera EEs 1915, 36. 

edaki (BeraLzM), edanki (Urt V 155). Bebida. On zaizkigun jaki edakiak, [...] tastamen ta usaimenari 

egoki datorzkio. Zink Crit 12. Maian jaki, edaki / Gustitaikuak, / Gabon ospatuteko / Gertaurikuak. Enb 96. 

"Edaki (V-arr-oroz, B), alimento casi líquido que se da al ganado" A. 

hedaki. "(BN, S), morceau de courroie. Hedakia bezain zaila, aussi coriace qu'un morceau de courroie" Lh. Cf. 

hede. 

hedakiro (eda- Lar, H (V, G)). "Difusamente", "extendidamente" Lar. v. hedatuki. 

edakizun. v. edankizun. 

hedakor (BeraLzM). Expansivo. Olioak berenaz hedakor delakotz. CatJauf 110. 

edala. v. edale. 

edalari (G, AN, B ap. A; Añ). Bebedor. v. edale. Hantxet, zurrustaka, (edalariak) funditzen dute beren 


mende. 

432


osagarria eta sobera maiz zangopilatzen jendemoldea. GAlm 1968, 20 (ap. DRA s.v. zurrust). 

edaldi. v. edanaldi. 

hedaldi (L, B, Sal, S). Ref.: A; Lrq. "1.º una apertura. 2.º una tendedura. Belarrak edatu dituzue? --Bai; bi 

orduko edaldi bat egin dugu (B)" A. "Une fois (considérée isolément), où on étend le linge lessivé" Lrq. 

edale (V, G, AN, BN-arb, S; SP, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), edaile (Ae; Urt I 110), erala (V-gip). Ref.: 

A; A Aezk (zale); Lrq; Iz ArOñ (erála); Gte Erd 82. 

Tr. Documentado desde Axular en autores de todas las épocas y dialectos. La forma empleada casi 

exclusivamente es edale. Se encuentra edala en Moguel, edaile en Goyhetche, erale en EEs 1925, y 

eale en JanEd II. Bebedor, que bebe. "Bebedor" Lar, Añ, A. "Celui qui boit" H. "Edale txarra da (BN-arb)" 

Gte Erd 82. Nahiago zuela emazte haur gabea [...], ezen ez hordia eta arno edalea. Ax 407 (V 265). 

Neurririk bageko ur-edalea. Mb IArg I 248. Ta ematen dio, atseginz edaleari gaitzik egiten ez diona; ta edate, 

edan-aldian edan-nai garbi berriak ematen dituena. Ib. 239. Orra zer jazo oi jaken ardao edaliai. Astar II 127. 

Agardent edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10. Yuduak dire, [...], sangratzailerik abilenak, uxaran, itxain 

edo odol edale goseenak. Elsb Fram 157. Lohilakateko arnoaren edaleri ba omen zuen zer konda gure 

gizonttoak. Barb Sup 146. Ardo, sagardo-edale bizkor / badoaz Irutxulora. Or Eus 400. Xokolet-edale 

Donibaneko,/ Moko-zikin Ziburuko. Zerb Azk 98. Ur onen edalea, egarrituko da berriz ere. Vill Jaink 143. 

Edaleei itzal egiten zien platanondoak. Ibiñ Virgil 110. 

v. tbn. TAg Uzt 208. Erkiag BatB 100. 

(S; Ht VocGr, Lar, H), edala, erale (V-gip), eale. Ref.: Lrq; Elexp Berg (erale). Bebedor habitual, aficionado 

a beber. "Biberon" Ht VocGr. "Bachanal, comedor, bebedor" Lar. "Buveur, adonné au vin" H. v. edatun. 

Edale zen, iokari zen, arnegari zen. Ax 222 (V 147). Edale ona kapela-pian. Saug 180. Gizon nagi, jokalari, 

edale edo tabernarekin amanzebatu bat baldin badu. Cb Eg III 376. Esango du dala burukina, edala ta sabel 

andikoa. Mg CC 187. Zer jazoko jake edala edo ordiei? CrIc 116. Aldegiten duela edaleen batzarre guzietatik. 

AA III 384. Nekazari edalea ez da aberastuko. Ib. 375. Ikusten dozu, praile bat dala edaalia, edo jokolarija. fB 

Ic II 220. Edaillea eta bere emaztea. "L'ivrogne". Gy 102. Jale erruzua eta edale berdiñik etzuana. Zab Gabon 

75. Emazte edalea alferketari. Léon Elissamburu in Elzb Po 218. Zenbat alfer, edale, / aise bizi nahi! Zby RIEV 

1909, 107. Iatuna ta edalea neu? edan-sarria batez bere? A BeinB 72. [Etxe ura] edalien iturri egunaz, txori 

askoren kaiola gabaz. Ag G 324. Beti egarriyak, / eale garbiyak. JanEd II 134. Erale danak, a ze lanak! EEs 

1925, 175. Erretirako balinbada gaur edale bezenbat moxkor. Ox 28. Edale on, gutxi ikasle on; ikasle on, gutxi 

edale on. Zait Plat 23. 

v. tbn. Añ GGero 323. Urruz Urz 55. Arb Igand 133. HU Zez 206. JE Bur 88. Const 42. TAg Uzt 206. Bilbao 

IpuiB 226. Osk Kurl 213. Arti MaldanB 200. NEtx LBB 40. 

edale. v. edagale. 

edaleku, edan-leku. Taberna. v. edanetxe. Zerren ondatu daruen eda lekubetan etxerako biar leukeena. 

CrIc 73. Poliki poliki urbildu ziren edan lekura. Izeta DirG 74. 

hedaleku. Figura como BN en Azkue, quien lo remite a edagune. 

edaletasun. Figura en SP, sin trad. 

edaletu (SP (sin trad.), Dv A). "S'adonner à la boisson, devenir buveur" Dv. 

edaletu. v. edagaletu. 

edalle. v. eraile. 

hedallo. v. hedailo. 

edalontzi, edaluntzi, edari-untzi. Vaso, copa. v. edontzi. "Kopá", hartzen da zer-ere formatako nahi den 

edal unziagatik. Lç Decl a) 2v. Harturik kalitza (erran nahi da edari untzia). SalabBN Mt 26, 27 (Ip edanuntzia). 

Beren edari untziak hustu zituzten kasik osoki. Jnn SBi 54. Nere aitak eman didan edal-ontzia ez al dut 

bada edango? Ir YKBiz 472. Edalontzia hartu eta, esker-otoitza egin ondoren, eman zien. IBe Mt 26, 27 (IBk 

edalontzi). En DFrec hay 5 ejs. 


mende.


edamats. "Parra, matsarea, edamatsa" Lar H. 

hedame (Lar H). "Agujeta, edamea, ualmea, larru lokarria" Lar. "Aiguillette de cuir servant à attacher, serrer 

un vêtement" H. 

edamen. "(V-ger), acetre, bacineta que sirve para sacar agua de las herradas" A. 

hedamen (L, BN ap. Lh; Lar, Dv, H, A). 1. Extensión; alcance. v. hedadura, hedapen. Lurraren hedamen 

guziaren gainean habita litezenzat. Lç Act 17, 26 (He hedamen; Dv hedadura). ¿Gipuzkoaren edamen edo 

aunditasuna zenbat da? IPrad EEs 1915, 87. 

2. (Dv). Propagación, difusión. Deitzen zuen Fedearen hedamenarentzateko obra hau bere diosesaren 

khororik distirantena. Prop 1893, 135. Hedamenaren buruzagi eta kontseilarien [...] oste handi baten 

aintzinean. Prop 1897, 189. Hedamenari dohakionaz, euskararen hedatzaile dire, kanta berri eta koblakak. 

Lander RIEV 1908, 622. San Frantses "Fedearen Hedameneko" Patroin. Ardoy SFran 273. 

edan (gral.; Lcc, Volt 31, Mic 5v, SP, Urt I 172, Ht VocGr, Aq 933, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB, 

Dv, H, VocB), eran (V-arr-och-ger-gip, G, AN-gip-larr, Ae, R; H), ean (G, AN-sept). Ref.: Bon-Ond 156; A 

(edan, eran); Lh; Asp Gehi 241; Etxba Eib (eran); Holmer ApuntV; Iz Als (ean), ArOñ (eran), R 295 y 296; Lrq 

(edate); Ond Bac (yan); EI 58 y 258; EAEL 21; Gte Erd 82, 178. 

Tr. Junto a la forma más usada edan, se encuentra eran, desde Echagaray (151) e Iztueta, en autores populares 

guipuzcoanos, y tbn. en D. Aguirre, Toribio Etxebarria (Ibilt 466) y N. Alzola (Atalak 54). En DFrec hay 88 ejs. 

de edan. I (Vb.). 1. Beber. "Beber y comer, boire & manger, edatea eta iatea" Volt 31. "Edana zen, il avait bu" 

SP. "Brindar el que va a beber, [...], iñoren osasunari edan" Lar. "Derrotian edan, beber mucho y de golpe, de 

una vez" Asp Gehi. "Andra koittauari, egunero eranda etxeratzen jakon gizona" Etxba Eib. "Txotxetik edan, 

'kupeletik edan'" ELok 116 (que cita a A EY III 29; la ref. es incorrecta). "Beti daukate zer jana eta zer edana (Gazp-goi), 

beti daukate zer jan eta zer edan (V-arr)" Gte Erd 178. Tr. General en todas las épocas y dialectos. 

Egarri izan naiz eta eman drautazue edatera. Lç Mt 25, 35. Edan egu. Lazarraga 1138r. Lar janak eta 

edanak gitxitara nenkarre. RS 438 (v. tbn. 342). Edaten ematea egarri danari. Bet 14. Genzea sobra jatea eta 

edatea. Ber Doc 171v. Eta ezkerrera berriz gu plazerak edanak. EZ Man I 82. Edan ondoan, edanaz urrikiturik. 

Ax 389 (V 254). Mutil, iguk edaten. Mic 5. Anhitz iana eta anhitz edana da hontara nakarrana. O Pr 26. Sobera 

ian eta edatiak [...] ützi behar dütügüla. Bp II 39. Festa onetan edan dezagun, / Petiri, ekar ardoa (1705). 

GavonC Egan 1956 (5-6), 28. Jan da edaten asiten garianean. Arz 27. Edan baleza pinta bat kalizetik. El 74. 

Egarduna ur gazitik edanago ta egartiago arkitzen da. Mb IArg I 305. Aste guziko trabájuak edaten dire jaibátes 

batzuetán. LE Prog 112. Bethi edaten dute ligarainokoan Jaunaren koleraren jarroa. Brtc 148. 

(s. XIX) Ardaua inun ez obia, ta edan ala. Mg PAb 75. Aldegin bear du edateera tentatuko duen gizon 

ardanzaleetatik. Mg CC 186. Edalea bere edan bearrarekin [...] zorrez betetzen da. AA III 375. [Bere] 

kondenazionea jaten eta edaten du. Dh 222. Egarrijagaz edaateari isten eutseela. fB Ic III 179. Jan dügünaz 

gerozti xahalki huneti / Eta edan ardua Juranzunekoti. Etch 268. Aspaldi zun edana / amaren titia. Izt Po 139 (C 

226 eran). Aberea berotua edo izerditua badagoetzaio eman bear edaten, batezere ura gogorra bada. It Dial 75. 

Aziendek edaten badute holako uretik, berak ere galtzen dira. Dv Lab 109. Etzare zuek odol errekak / 

Edanikuak? AB AmaE 42. Zure osasunara / noa edatera. Urruz Urz 54. Uxaranek odola edaten daukuten 

bezala, Yuduek xukatzen dute Frantziaren fortuna. Elsb Fram 179. Ene Aragia jaten diana ene Odola edaten, 

enekin dago eta ni harekin. Ip Hil 236. Maripa, guk zeinbat edanago, i ainbat obeto. A BeinB 40. Arnoaren 

izena ematen dioten pozoinkeria batzuetarik edan eta edan. HU Zez 26s. 

(s. XX) Xuntatandra [...] xan eta edatra. Mdg 136. Zorionaren edaria eran bear zuala. Ag G 276 (291 edan). 

Edatera ukan nuen cognac zafla bat ederra. StPierre 14. Baziran ogei baso / eranak gozo-gozo. JanEd II 36. 

Gure arnotik xorta baten edatera. Barb Sup 175. Nere petxuko bularretatik / amaika trago erana. Tx B II 167 (B 

I 212 edan). Arno xuri eta bixkotx ausarki yan edanik. Zub 116. Ez bezaio jaramonik egin, edan egiten du-ta. 

Lab EEguna 116. Gargailetara edan diak ardau-txorta bat (R). A EY III 324. Domukeriak langilleen odola 

edanago ta munduan txiro edo pobreak ugariago. Eguzk GizAuz 62. Su eta gar urbildu zitzaidan, oparo edan 

baitzuen. Mde Pr 106. Apaizaren etxean zer jana ta zer edana bazan. Anab Poli 88. Arek txurrut zaliak, jan 

eztakit eingo eben, baña edan bai ugari. SM Zirik 42. Hemengo edateko moldean, bakotxak bere aldian denen 

turnada pagatuz. Larz Iru 56. Tira, edan zazu muiñak pixka bat argitzeko. NEtx LBB 88. Beharko badut ere ur 

hortarik edan. Xa Odol 308. 

(Formas verbales sintéticas). Nasai-nasai dedate / bero lixunkoia. Laux BBa 50. Aren parrea dadat / irrika 

biziaz. Ldi BB 154. Gixonak dedaten unian. Laux AB 93. Badakit ederragorik ezin dala, / ta zeru ta lurrak andik 

dedatela, / gauez izanarren. "Beben". Gazt MusIx 219. 

Gure gizona eda[n] samar [...] datorrenean. Cb Eg III 370. Edan samartu ezkero, konteetan amesezko 


mende. 

434


egitada ta parrasterija guztijak. JJMg BasEsc 209. 

Ugatzean dithiarekin edan zuen hitzkuntzaz. ES 391. Argi-iturri onetan edan zituzten [...] beren liburuetan 

ikusten diraden argi ederrak. Lar SAgust 9. Biyok elkarren begiyetatik / amoriyua eranaz. Bil 52. Teokrit ta 

Menelagruren idilietan edan ditu idazleak poema oni darizkion urak. Ibiñ Virgil 34. 

(SP, Dv). (Part. en función de adj.). "Gizon edana, homme qui a bu, ivre, hordia" SP. Jaun jujea, ez nintzen 

moskorra; edana bakarrik. Egunaria 13-5-1955 (ap. DRA). Ez zirena biak pixka bat edanak, arrats hartan? Lazr 

Senper 76. Ez al gaude gu gero / geiegi eranak, / goizetikan asita / tabernan geranak? Uzt LEG II 320 (LEG I 

190 edan). 

2. Absorber. Ezen gainera ethorten zaión uria maiz edaten duen lurrak [...] rezebitzen du benedikzione 

Iainkoaganik. Lç He 6, 7 (TB, Dv, Ol, Ker edan; IBe xurgatu; He uriaz bustia izan, IBk euriz ase). Soroak edan 

ditek / gaur urikan aski. It Fab 200. Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten dute airearen gozoa. Dv Lab 

72. Ur gehiago edaten du uria denean, eta hola inguruko lurra baino hezeago eta harroago dago. Ib. 344. 

Lurrak ez dezan edan samatsaren urina edo gozoa. Ib. 149. Omeletak burra edan duenean. ECocin 28. Baita ere 

ur geiago edaten du zuaitz gazte eta indarrean dagoanak zarra ta gelditzen asitakoak baño. Munita 73. 

3. "Gariak edan dau lorea, el trigo ha cuajado" A Apend. 

4. "Creer? Edanda dago, está creído; lo tiene tragado (el enfermo que se muere), resignarse un enfermo a 

morir" A Apend. 

II (Sust.). 1. (G-azp; Añ, Dv), eran (V-gip). Ref.: Etxba Eib (eran); Gte Erd 79. Bebida; (el) beber. "Gaurko 

erromerixan ez da falta izan erana" Etxba Eib. "Edan mende dago (G-azp), edanak menderatuta dauka ziero (Gazp), 

eranak bendeatute dauko (V-gip)" Gte Erd 79. Nehork bada etzaitzatela kondena ianean edo edanean. 

Lç Col 2, 16 (Dv jan-edanen ariaz). Barurik, janik eta edanik bage. Ber Doc 155r. Ianak edekiten du gosia, eta 

edanak egarria. Tt Arima 49. Ene xana ta ene edana, urarekin ogia. Acto 320. Barutu zen Jesus jatekorik edo 

edan piskarik ere artu bage. Mb IArg I 227. Edanaren eta janarendako [...] amorio desordenatü bat. CatLan 

116. Janean, edanean, loan [...] ez duzu plazera bilhatu behar. Brtc 13. Bera eginik jan, edana. Añ EL 1 172. 

Edanian len jausten zirianak, aldegin biar dabee [...] tabernetati. Mg CO 279. Edanean igarorik erori zan bere 

bi alabakin, biak aurdun uzten zituala. AA III 383. Zekuskizaten mirariak [...], edanari egozten ziozkaten. Lard 

481. Nere edanak jartzen / bazaitu zu samiñ. Urruz Urz 56. Edanak beretuak hilen dire adin hortara gabe. HU 

Zez 206. Orduan zaio phizten, suhartzen [...] edaneko thirria. Arb Igand 130. Tira ardo txurrupat, janak edana 

on du-ta. Moc Damu 31. Edan-urritasuna, edarietan neurtua izaten irakasten dabena. Itz Azald 184. Ankaz gora 

dijoaz / etxe ta erriak, / ondatu ditulako / edan geiegiak. JanEd II 116. Kaiolan ez dago / janik ez edanik. Enb 56. 

Mutillek berek ekartzen dute / dantzari denen edana. Or Eus 167. Edanak / busti begistaz ezpanak! Laux AB 34. 

Sekula ez ziola areago uko eginen edanari. Mde HaurB 13. Medikuak ezeuan ba edana debekatu? SM Zirik 93 

(74 eran). Eztu galtzen wiskiak / da beste eranak. Uzt EBT 66 (Noiz 49 edanak). Illuntzirik geienak errikotabernan 

emoten ebazan joko-edanetan. Alzola Atalak 58. 

v. tbn. Bp I 91. Cb Eg II 120. Mg CC 203. VMg 60. Gco II 59. fB Olg 15. Astar II 159. JJMg BasEsc 88. CatLlo 

43. CatBus 35. It Fab 166. Dv LEd 217. Jnn SBi 137. Ag G 235. Kk Ab II 60. Erkiag Arran 33. Larz Iru 90. 

MAtx Gazt 77. BEnb NereA 138. NEtx LBB 383. Eran: JanEd I 54 y II 120. Etxba Ibilt 466. 

2. Trago. v. edaldi. Edan batean ustu diguk / sei arroako zagia. Or Eus 140. 

- EDANARI EMAN (G, B, S; e. emon V), E. JARRI (BN-arb). Ref.: A (e. eman, emon); Gte Erd 173. Darse a la 

bebida. "Orain edanari emanik da (S), edanari jarri da (BN-arb)" Gte Erd 173. Zertarako izan diteke erri 

batean edanari jarritako gizon bat? AA III 374. Orrek be edanari emon deutsa. Zam Man 27. Isabelak ba 

zekikeen edanari emana zela. Mde HaurB 36. 

- EDAN BEROAN. En el entusiasmo, en la excitación causada por la bebida. "Edan-beroan gizonak errez 

agirtuten dabe (V-arr)" A Apend. 

- EDANEAN. Bebiendo. Edanean ta jokoan jai egunak igarotzen dituzuna. AA III 595. Janean, edanean, / 

[...] / goiz eta arratsalde. It Fab 173. Bere penak, [...], edanean ahantzi ondoan. JEtchep 97. v. tbn. Zav Fab 

RIEV 1909, 38. Enb 56. Or Eus 539. 

- EDAN-EDAN EGIN. Emborracharse. Geienean edan-edan eginda etorri oi zen. Etxde JJ 32. 

- EDAN ERAGIN (Urt II 226). Hacer beber. v. edanarazi. Persona bati orditzeko diña ardo, [...] ematea edo 

eran eragitea. Gco II 61 (v. ib. edan e-). Ardao barria edan eragiteko. A BeinB 60. Sokrateri otzeri-belar ura 

edarateko (edan-eragin). Zait Plat 12. v. tbn. Otx 169 (edan e.). 

- EDAN GAIZTO (AN-gip ap. Gte Erd; gaixto S (Foix) ap. Lh). Mal temple producido por la borrachera. "Edan 

gaiztoa du (AN-gip)" Gte Erd 82. Cf. EDAN TXAR. 

- EDAN-GRINA. Sed, ganas de beber. Matsaren ur sorgiña: / Gizonak edan-griña, / ta andreak mitiña. NEtx 

LBB 364. 

- EDAN-GURA. v. edangura. 

- EDAN-KONTU. (El) beber, acto de beber. "Eran kontu ori du txarra (AN-gip)" Gte Erd 82. 

- EDAN-KUIA (H, Dv A). Calabaza para vino. "Edan-kuia, ardokuia, calabasse, citrouille à boire, à vin" H 

s.v. khuia. "Edan-khuia, courge propre à contenir du vin; gourde. Syn. khuiatxoa. Ces mêmes courges servent 

aux baigneurs" Dv. 


mende. 

435


- EDAN-NAHI. Sed, ganas de beber. Edate, edan-aldian edan-nai garbi berriak ematen dituena. Mb IArg I 

240. 

- EDAN-NAHIARI. "Edan-naiari naz (R), tengo ganas de beber" A. 

- EDAN-ONDO. "Edan ondo on du, il a bon vin, bon après boire" H s.v. ondoa. 

- EDAN-ONTZI. v. edontzi. 

- EDAN-SARI. "(B), precio de lo que uno ha bebido" A. 

- EDAN-SARRI (A, que cita a Mg PAb). Aficionado a la bebida, bebedor. Nekezale edan-sarri ta ardao 

zaleegijak. Mg PAb 44. Iatuna ta edalea neu? edan-sarria batez bere? A BeinB 72. Ardauaz edan-sarri izatea 

eritzat joten ez dabelako. Erkiag BatB 159. 

- EDAN TXAR (+ edantzar B ap. A). Mal temple producido por la borrachera. (Con -ko, adnom.). 

"Edantxarrekoa da ori (V-arr, G-azp-nav, AN-5vill-gip)" Gte Erd 82. Daukazu senar bat edan txarrekoa, 

ardantegi zalea, moskortuten dana. Añ NekeA 222. Edan txarragoko moskortirik eztot ikusi. Zam Man 27. 

- EDANTXE (S; Hb ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. "Gris" Lh. "S'enivrer un peu (litm. 'boire un peu'). Edan + suf. -xe. 

Edantxeren, edanxeko, devoir boire un peu; edantxerik, un peu ivre. (Sc)" Lrq. Gizun gaxua edantxerik zen. 

Eskual 25-5-1908 (ap. DRA). 

- EDATEKO (erateko V-gip). "Potable. Iturri onetako ura, eratekua da" Etxba Eib. Cf. edateko. Zaldikin 

egiten zituzten zagik edateko ura gordetzeko. JAIraz Bizia 43. 

- EZIN EDANEZKO. "Qu'on ne peut boire, qui n'est pas potable" Dv. 

- JAN-EDAN. v. jan. 

edan. v. edadon. 

hedan (BN-arb). "Tendido, echado. Hedan dago oihean, está acostado; no se dice más que de personas 

encamadas a causa de una indisposición pasajera (Isturitz)" DRA, que cita a Broussain ms. v. hedailo. 

edanaldi (Hb ap. Lh, H). Rato de beber, tiempo de beber. "Tour de boire" H. Noe [...] horditu zen egun 

batez; [...], zeren lehenbiziko edan aldia baitzuen. Ax 408 (V 265). Edate, edan-aldian edan-nai garbi berriak 

ematen dituena. Mb IArg I 240. Aginduten deutsut, oñik ez iminteko edateko tabernan, ta onez ostian, edan aldi 

bakotxian, edo gois edo arratsalde baten, ez iragoteko kuartillu bat ardaoti. Mg CO 221 (v. tbn. CC 149). 

Asteazkenian daukee edanaldi bat ola-jaunaren lepora. Mg PAb 131. Yan-edanaldi bikañak egiten zituen 

egunero. Ir YKBiz 307. Langilleai zegokien, urrengo, edanaldia. TAg Uzt 82. Azibiderik egokienekotzat baitzuen 

iatordua ta edan-aldia. Zait Plat 23. 

(Hb ap. Lh, H), edaldi (Lar, Añ, H). Trago. "Trago, de beber" Lar. "Coup que l'on boit" H. "Gorgée, lampée" 

Lh. Ardo zoragarri onen edanaldi batek bakarrik berengandik irtenik uzten baditu. Arr Orac 227. Zalapartan 

edota edaldi (trago) batean ez edan. BPrad EEs 1915, 148. [Iturrira] yoanda edanaldi galanta egingo neuke. 

Legoaldi EEs 1928, 98. Ez da gaur edaldi alairik Danemarken izango. Amez Hamlet 26. 

edanarazi (L, B, BN; Urt II 226, HeH Voc, Dv, H), edanerazi (S), edanerazo (V), edanazi (AN, BN), edanazo, 

edarazo (V), edarazi (G, L, S), eranazi. Ref.: A (edanarazi, edanerazo, edarazi, edarazo); Lrq. Hacer beber. 

"Edaratea, eradatea, edan-araztea" HeH Voc. v. EDAN ERAGIN. Tr. Las formas más frecuentes son 

edanarazi, empleada por los autores labortanos y bajo-navarros y por Orixe y Erkiaga, y edanerazi, empleada 

por por los suletinos, Mendiburu, Aguirre de Asteasu y Uriarte. 

Edanaraz hur hura idiari. Mong 590. Edanaraz diezadazu abundanki ene nigarren ura. Ch I 21, 6 (Mst edan 

erazi zadatzü). Bere lohikeriaren irakidurako arnotik edanarazi izan baidaroe nazione guziei. He Apoc 14, 8 

(TB edanarazi). Konfesioz kenzen ez den bekatuak, [...] urperatzen du bekataria ta edanerazten dio bestea. Mb 

IArg I 248. Egoisten zian odoletik berak edanik, edaneraziten zereiela. Egiat 272. Artzen du ur bedeinkatua [...] 

eta edanerazten dio. AA II 22. Norbaiti larregi edarazoten deutsanak bere porfijakaz. Astar II 124. Jendaia 

guziei edanarazi diotena bere linburkerien arno hasarretik. Dv Apoc 14, 8. Artaldeari edanerazita gero. Ur Gen 

29, 11. Ardiai edanerazotzeko putzua. Lard 36. Edanarazten zaio izer dukeiena. Hb Esk 231. Esne asko eranatzi 

bear bazaio, konbeni da eranazitzea ur fresko piska bat ere. Agric 68s. Axuri otzanei edanarazten zien. Or Mi 

99. Eurei edan-azo biutzau zaragikue beste aldetik urten arte! Kk Ab II 41. Edanarazten dute [alkoola] haurrer. 

JE Med 148. Kafesne erdi irakiña edanarazi eutsan. Erkiag Arran 158. Bost laguneri edanazi zieten mama 

ederra. Anab Poli 95. Aguerdinta xorta bat edan-arazi zioten. JEtchep 58. 

v. tbn. Brtc 79. Zerb IxtS 87. Or Aitork 216. Ol Gen 29, 7. Edanerazo: Izt C 104. Edanazi: Berron Kijote 53. 

"Abrevar, edaratu, edaran, abereak edanerazo, edanarazi, abereak edateratu" Lar. Abereak edan 

erazotzeko toki galant eroso bat [...] daukala. Izt C 106. Zaldien edanarazten eta phusken antolatzen. Laph 141. 

Gazteria ur keta baitoa edo abereen edanaraztera. JE Bur 37. Etxetik abreen edanaztera estudiante bat atra ze. 

A Aezk 206. Abereen edan-arazten. Barb Sup 50. 


mende. 

436


edanarazle. "/edaneasle/, qui fait boire" Lrq. 

edanari. 1. Bebida. v. edari. Ostia konsagratua artzen duenak artzen du Kristoren odola edanari moduan 

ezpada ere. Mg CC 203. Edanaririk eztitsubenen, jantzirik leunenen ta sengarririk labanenen billa dabilzanak. 

fB Ic II 277. 

2. "(B), bebible. Gauza au edanaria da, esto es bebible" A. 

edanetxe, edaetxe. Taberna. v. edaleku. Matxinen edaetxetik erten-ala. TAg Uzt 49. Auzune bateko 

edanetxe ezagunean batzen dira langille gazteak. Erkiag BatB 136. 

edangale. v. edagale. 

edangarri (Añ). Potable. Ez du naiko Jangoikoak ur edangarri bagez emen zuek illak ekustea. Mb IArg II 

278. 

edangio. v. edangu. 

edangiro. "Qui a envie de boire" Dv. 

edango, erango (V-gip ap. Iz ArOñ). Bebida. "Erángoik bape etxakuau, no tenemos ninguna bebida" Iz ArOñ. 

Cf. A Morf 145: "[...] el sufijo -ko [...] denota objeto en algunas pocas y lindas locuciones bizkainas. [...], egizu 

egingoa, 'haga usted lo de hacer' de Mundaka [...], en Gernika yaizu yangoa 'coma usted lo que tiene que comer' 

y en Murélaga artoa ta indirarra oraintxe dagoz izangoan 'el maíz y la alubia ahora están a punto de ser'". v. 

edateko. 

edango. v. edangu. 

edangozo. Bueno para beber. Ura anhitz garbia da berenaz eta edangozoa. Prop 1884, 77. 

edangu (R-vid, S; Chaho (sg. DRA)), edango (Sal), edangio (Ae). Ref.: A (edango); A Aezk 291; EI 166. 1. 

Abrevadero. Cf. edarangu. Etxetik abreen edanaztera estudiante bat atra ze. [...] Edangiotik itzulita etxera 

eldu zenean... A Aezk 206. 

2. Bar. Negar zotinka datorkio Montseny edangura. Erkiag BatB 178 (cf. ib. 178ss. Montseny Bar). 

edangura. 1. Sed, ganas de beber. v. edagale. Geituten jako egarri edo edan guria. Mg CO 78. v. tbn. fB Ic 

II 263. Edangura ase baino lehen ahitzen baita iturriaren emana. MIH 286. 

2. "Qui a envie de boire" Dv s.v. edangiro. 

 

edankeria. Afición a la bebida. Edankeriak Agindu guztiak zipriztintzen baditu ere, seigarren eta 

bederatzigarrenak bereziki eta erabat lausotzen eta zailtzen ditu. MAtx Gazt 78. 

edanketa. Bebida, vicio de beber. Ebasketara, edanketara, lizunkerira, [...] edo era bereko beste gauzen 

batera oiturik bizi denak. Mb IArg I 293. Edanketan, jostaket gaiztoan ta lan galduan dabillena. Ib. 164. 

- JAN-EDANKETA. v. jan. 

edanki. v. edaki. 

edankidin. Dispuesto a beber. Zeruan, dohatsuen begiak, beharriak [...] arima eta gorphutza asean bezala 

egonen dire. Asean bainan sekulan bethedurarik gabe. Beti hazkurri ausarkirekin, beti nasaitasunean igeri, 

bainan beti harkidin, beti kasik jankidin eta edankidin. Dih MarH 312. 

edankizun (H), edakizun (Lar, Añ; -kizu [sic] Hb ap. Lh). "Potable, ou, qui est encore à boire" H. 

1 edankor. Potable. Euri-ura da edari, aire bizian dadukatena, edankor izan dadiengatik. Prop 1900, 221. 

2 edankor. Acción de beber. Ez da han ikhusten banitaterik, dosteta errhorik, yankor eta edankor 

sobraniazkorik [...] baizen. He Phil 396. 


mende. 

437


edan-leku. v. edaleku. 

edanontzi. v. edontzi. 

edansko. Algo, bastante bebido. v. edanxka. Ezta ema zaharrik, ez eta edanskorik / Hari konparatzekorik. 

Gy 181. Edanskoa zen hola mintzatu zen dohakabea. Zerb Bahnar 149. 

edantegi (Hb ap. Lh), erantegi (-teixa V-gip ap. Etxba Eib), edategi (Hb ap. Lh). Taberna. "Auberge" Lh. 

"Más común tabernia. Ixa aterik ate daukazu an eranteixa" Etxba Eib. Guraso ta nagusi jokalari galduak eta 

edantegietako euli egiten diranak. Mb IArg I 140s. Bethi danik ükhen diagü / gük edantegia heben. Casve 

SGrazi 32. 

edantoki (Dv, H), edatoki (Lar, H). 1. Abrevadero. "Bebedero" Lar. Eta basauntzen edan-tokia / aitzaldetxulo 

batean. EA OlBe 87. 

2. (Hb ap. Lh, Dv), edatoki (Hb ap. Lh). Taberna. "Auberge" Lh. v. edaleku. Bataitu on bat edo beste ez 

dela orien edantoki galgarriratzen. Mb IArg I 163. Goialdeko edantokietan ibillaldia egiteko dago au. Erkiag 

BatB 134. 

3. "Bacar, thaza, edateko thaza [...] gathillua, edantókia" Urt III 236. 

edantza (Ht VocGr 336, Lecl, H, Uhl RIEV 1909, 6). Acción de beber; bebida. Zure khorpitza ene 

janharitako eta zure odola ene edantzatako. Mst IV 4, 5 (SP, Ch edaritzat). Gorputzeko hidropesiz bezala, 

animako edanz gaiztoz galzen da bekataria. Mb IArg I 248. 

edantzi. v. erantzi. 

edanuntzi. v. edontzi. 

edanxka. Algo, bastante bebido. v. edansko. Edanxkarik dela Pette, üdüri zaiko aphezari. GH 1930, 269. 

edanzale (Ae; -ntz- Urt III 326), eranzale (V-gip). Ref.: A Aezk (zale); Iz ArOñ (eránsalia); Etxba Eib 

(eranzalia). Bebedor, aficionado a la bebida. "Bebedor" A Aezk s.v. zale. "Txamarra zarra baña eranzale 

ona" Etxba Eib. Gizonak, edanzalea izanarren, ito egin bear al iok ba ardaotan? Ag AL 56. Oso eran-zale 

zan bat ixilik euan. SM Zirik 74 (103 edan zale). 

edaondu. v. edaendu. 

edaontzi. v. edontzi. 

hedapen (L ap. A; Dv). 1. Extensión. v. hedamen. Hedapen haundiko aurkikuntzak dira horiek, zeren 

gizonaren izateaz egia zerbait irakats bailiezagukete. Mde Pr 319s. Indarrez eta hedapenez garaitu nituen 

[haren karraxiak]. Ib. 115. En DFrec hay 8 ejs. de hedapen. 

2. (Dv). Propagación, difusión. 

hedapide. Vuelo del tejado. Solimako kaperak, bere hedapide ikhusgarriaz, gogoratu darozkit Alpetako 

xaleak. Prop 1900, 65. 

edar. v. eder. 

hedar. Espuma. Cf. elder. Hedarra dario, horzak kirriskaten ditu, eiharzen hari da. TB Mc 9, 18 (Lç 

haguna, HeH zarrapoa, Dv harrapoa). 

hedara. "(BN-lab), ropa tendida (Lander)" DRA. 

edaraite. v. ediren. 


mende. 

438


edarale (Hb ap. Lh, Dv A), eradale (S ap. Lrq; A DBols), eadale (S ap. Lrq). (El) que hace beber, da de 

beber. "Celui qui sert à boire, échanson, celui qui abreuve le bétail" Dv. Ejiptoko erregeren edaraleak eta ogiemaileak 

damuztatu zutela beren nausia. Dv Gen 40, 1 (Urt kopemailleak, Ur kopazaiak, Ol edarizaiak). 

edaran (BN-ciz, Sal, S, R; SP, Urt I 134, Ht VocGr, Lar, Lecl, HeH Voc, Gèze, Dv, H, A Apend), eradan (S; SP, 

Lar, VocBN, HeH Voc, Gèze, Dv, H), ederan (H (BN)), eadan (S). Ref.: A (eadan, edaran, eradan); Lrq (eadan, 

eradan). Abrevar, dar de beber, escanciar. (Empleado normalmente con aux. trans. bipersonal: X-k Y edaran 

'X abreva o da de beber a Y'; hay ejs. de autores meridionales que no se ajustan a esta construcción). "1. 

abreuver. Egarri dena edaratea, donner à boire à qui a soif. Edaran ezatzue egarriak, donnez à boire à ceux qui 

ont soif (Harb). 2. mener à boire les bestiaux, leur servir à boire. Eramazkik idiak edaratera, amène les bestiaux 

à l'abreuvoir. Edaran dituk zaldiak? as tu fait boire les chevaux?" H. Cf. edaratu. v. edanarazi. 

Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Leiçarraga a Duvoisin; en el presente siglo sólo se 

encuentra en autores meridionales. La forma más empleada en la tradición es edaran, aunque se encuentra 

ederan en Leiçarraga (además de edaran) y TB, y eradan en Voltoire y Pouvreau y, junto a edaran, en Duvoisin. 

La forma más frecuente entre los meridionales es eradan, salvo en Zaitegi, que usa edaran. Se recogen todos los 

ejemplos hallados. 

Bere paillardizaren hiratako mahatsarnoaz nazione guziak edaran ukhan baititu. Lç Apoc 14, 8 (He 

edanarazi). Guziak edaran izan gara spiritu ber batez. Lç 1 Cor 12, 13 (He edaranak, TB ederanak). Eztu 

laxatzen bere idia edo bere astoa manjederatik eta eramaiten ederatera? Lç Lc 13, 15 (He edaraterat, TB 

edaterat). Zeure odol sakratuaz [gaituzu] / halaber edaraten. EZ Noel 123. [Itsasoaz] edaraten baita arima 

titxosoa. EZ Man II 14. v. tbn. Volt 157 (eradan). Abrahamen kameluak eradaten zituela. SP Phil 188 (He 190 

edaranez). Edaratera eman dio / Plazer uholde xarmanta. Gç 193. Edara zatzue arthaldeak, eta goanaraz 

bazkatzera. Urt Gen 29, 7 (Dv emozuete [...] edatera). Izpiritu berean eradanak izan gare guziak. Dv 1 Cor 12, 

13. Putzu hartarik edaraten ziren aziendak. Dv Gen 29, 2 (Ur edanerazten zitzaien). Ardiak eradaten zituenean. 

Or Mi 43. Ez al du zuetako edozeñek bere idia [...] eradatera eramaten larunbatean? Ir YKBiz 290. Abereak 

eradatera daramazkianak. TAg Uzt 239. Sokrateri otzeri-belar ura edarateko (edan eragin) aginduak kexkok 

kendu egin zizkion. Zait Plat 12. [Bach-en] lan ezilkorretan bere gogoa eradan gabe. Ibiñ Virgil 25. Orkatz 

izutiak eta zakurrak edaska batean eradango dira. Ib. 55. 

- ERADAN-ASKA. "(S; Foix), abreuvoir" Lh. 

edaranarazi. "Faire abreuver" Lecl. "(S; Foix), abreuver" Lh. 

edarangu (Sal), eradangia (det.; S; Foix ap. Lh), eradangu (A Morf 139), edarangio (Ae, R). Ref.: A Apend 

(edarangu); A Morf 137 (edarangio); Lh (eradangia); Lrq /eadangía/. Abrevadero. 

edarantza. "Abbrevement" Ht VocGr 324. 

edarate. "(R-uzt), panadizo. Itzemina edaratea beino gaiztoago da ta axaxalpean sortan da, el uñero es peor que 

el panadizo y sale bajo la uña" A. Cf. ehatia. 

edaratoki (Hb ap. Lh), ederatoki (Lar). Abrevadero. 

edaratu, ederatu (Lar). Abrevar. Cf. edaran. Edaratu zuen Laban bere amaren anajaren arthaldea. Urt 

Gen 29, 10 (Dv edanarazi). 

hedaratzaile. Propagador. Hauk dira bi izar eta bi Aingiru Eliza Katolikaren hedaratzailleak eta 

sostengariak. ES 124. 

edarazi. v. edanarazi. 

hedarazi (Urt V 326, Dv A), heda-erazi, hederazi (S ap. Lrq). Hacer extender, propagar; extender, 

propagar. Latina [...] jendaki arrotzetara hedarazteko. ES 165. Haren merezimenduak gure gana hedaraz 

detzagun Sakramenduak maiz errezibituz. CatLav 46 (V 30). Gurutzearen izpirituak erakutsiren du Ebandelioa, 

[...], predikaraziren, hedaraziren. Hb Egia 91. Orotan heda-eraz ezak etxekandere xaharra hil zaizielako berria. 

Const 30. Gizonak [...] bere indar guztien eta gaien edaraztea du lege. Vill Jaink 194. 

hedarazle, hederazle (S ap. Lrq). "Celui qui donne l'ordre d'étendre" Lrq. 


mende. 

439


edarega. v. edadega. 

edargai. v. edarigai. 

edari (gral.; SP, Urt I 37, Lar, VocS (s.v. cidre), Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), erari (Vgip, 

G-azp), edadi (G-nav), eradi (V-gip). Ref.: A; Holmer ApuntV; Iz Als (edadi), UrrAnz (éradixa), Ulz 

(edaríe), ArOñ (eráari); Etxba Eib (erarixa). 

Tr. La forma erari se encuentra en textos populares guipuzcoanos y, junto con edari, en D. Aguirre. En DFrec 

hay 37 ejs. de edari. 1. Bebida. "Boisson, breuvage, médecine" SP. "Pócima", "bebida" Lar y Añ. "Edadi gutxi, 

poca bebida" Iz Als. "Benediktinuak eitten daben erarixa, mundu guztian ezaguna" Etxba Eib. v. edanari, 

edateko. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga (entre los suletinos 

sólo se encuentra en Archu, Inchauspe (Dial 37) y EvS); al Sur se documenta por primera vez en Mendiburu 

entre los guipuzcoanos y en Moguel entre los vizcaínos. 

Arnoa hartzen da hordi ahal dezaken edari guziagatik. Lç Decl a) 1v. Eta aspik pozoñtsuen odolez [eginik] 

edaria. EZ Man I 108. Izanen da penatua: [...] zenbait ianhari urdinduz eta edari zurminduz. Ax 589s (V 378). 

Zeruko ianhariaz eta edariaz aserik. SP Imit IV 4, 3 (Mst edateko). Zure [...] odol preziatua edaritzat. Ch IV 4, 

5 (Mst edantzatako). Edar tantarik ere bagekoa. Mb IArg I 227 (II 342 edari). Beazunezko edaria eman zioten. 

Cb Eg III 308. Edari bortitz hark berotzen zuen barnea. Lg II 279. Sáno egoník ártzea edári samiña. LE Ong 

111r. Gosea sofritzen dute, ura dute edari. Monho 68. Komulgatu artean, artu bear ez dala ez jan ez edari 

gauzarik. Mg CC 228. Gaixo dirianak edan daruez edaaririk mingotx, garratz ta iguingarrijenak. Mg CO 290. 

Etxean bonbillan badaukazu ardo edo edari onik. AA II 101. Bost milla alimali / edo zagi erari. Echag 24. 

Negar malkuakin gozatuten ebeen edaarija, zein zan ur utsa. fB Ic III 179. Zertako ene edaria / Dun thurbusten? 

Arch Fab 89 (se refiere al agua del río). Sagardo edarira jarriak dauden guztien ona. Izt C 139. Bere gorputza 

janaritzat eta bere odola edaritzat. Ur MarIl 115. Ez du ardorik, ez beste edari orditzekorik artuko. Lard 362. 

Arbolak hainitz edari behar duela. Dv Lab 311. Ene odola egiazko edari bat [da]. EvS Io 6, 55. Hire 

adinean nik edaten nuen edaririk azkarrena, gazura zuan. Elzb PAd 33. Bizio au kentzeko / zaizkigu saiatu, / 

argatik erariak / dira bataiatu. JanEd I 22. Irabazi guziak edaritan xahutu-ta. HU Zez 204. Urrutietako edaria 

da [tsanpaña]. Edari txuria, edari garbia, edari fiña. Ag G 174 (Kr 189 erari). Irakiten duten edariak, ardoa, 

garagarra, sagardoa t'abar, [...], pattar erregarriak bezin txarrak ez dira. Ayerb EEs 1916, 14. Oraingo 

edariyak indarrikan eztu. JanEd II 141. Edaririk bein bez, ur utsa beti. Kk Ab II 99. Kafe eta edari edozer 

zerbitzatzen ohi dutela. JE Ber 69. Zenbait aldiz ostatuan sartzen ziren edari bana hartzera. Mde Pr 146. 

Aupatzen nintzan aundinaiezko zora-edariz. Or Aitork 57. Kaiña-edaria. Erkiag Arran 55. [Etxea] dena 

xokoleta, dena sukrea, dena oñoña eta edari goxo. JEtchep 20. Barka-ozu... Edaria da mintzo! Larz Iru 64. 

Edari basoak elkarrekin joaz. Lab SuEm 211. Barrenak ondo berotutzeko / eran gendun eraria. Uzt Sas 271. 

Amodioa dute bideko janari, / zure grazia izan bezate edari. Xa Odol 325. Ez dituzte ontzat hartzen edari 

hordigarriak. MIH 185. Oraindik, eta barka edari izenak maizegi agertzen badira, vodka jarriko dut beti 

paperean. MEIG VII 192. 

2. "(B, BN-mix, Sc), comida del cerdo" A. 

- EDARI ALTXAGARRITU. Bebida fermentada. "Edari-altxagarrituak" (ardo-garagarardo-sagardo) zillegi 

litezke. FIr 174. 

- EDARIAN SARTU. "Boire avec excès des boissons enivrantes" Dv. 

- EDARIARI EMAN. Darse a la bebida. Erariyari ematen diyona, alpertzen da. Sor Bar 54s. Gizonak, 

edariari geiegi emanak. FIr 173. Edariari emana zen zoritxarrez. Mde Pr 136. 

- EDARI BIZI. Licor. Usanza gaiztoa da nori nai edari biziak ateratzea eta uura bezala edatea. AA I 572. 

Urlia oitu da edari bizietara, edo duana edanean irintsitzera; sandia alferkeriara, ta zuloz zulo ibiltzera. Ib. 

401. Ke eta edari biziaren sumo gaiztoa. Ill Pill 4. On baño kalte geiago egiten dizutela erariak, batez ere eraribiziak. 

EEs 1925, 175. Ardaorik, ez edari-bizirik ez dau edango. Ker Lc 1, 15 (IBk edari bizi, IBe pattar). 

Vino pasificado (de alta graduación alcohólica). Psithikoa edari-bixirako egokiagoa. "Passo Psithia utilior". 

Ibiñ Virgil 84. 

- EDARI-EMAILE. "Pincerna, edariemallea" Lar. "Échanson" H. 

- EDARI-GOZO. Atsoak zuen jaiera aundia edarigozo, balsamo arrigarri eta ugentuak egiteko. "Jaropes". 

Otag EE 1882c, 449. 

- EDARI-ONTZI. v. edalontzi. 

- EDARI-SALTZAILE. Vinatero. Langillien arteko galizitar erari saltzallea zan. Ag G 125. 

- EDARI TXURI. Aguardiente. Begira, orduaz kanpora ardoa edo edari txuria saldu dezun. AA II 121. Bada 

ere pozoin bat, [...] alkoola, arnoan izan dadien ala edari xurietan. JE Med 153. 

- JAN-EDARI. v. jan. 

hedari. "Extenseur" Dv. 


mende. 

440


edarigai, edargai. Líquido para hacer bebida. Sartzen dute [...] beren kupeletan, mats aleak zuten 

ezatasuna ta edar-gaia; egosten da an bere beroarekin edar-gai hau. Mb OtGai III 278. 

edarigailu. Botella. Jinebra edarigailu lurrezkoak ur goriz beterik. Erkiag Arran 158. 

edarigile (Urt IV 440, H). "Edarikina. Syn. edarigilea (plus usité), fabricant de boissons" H. v. edarikin. 

edarikara. "Edarikara eman zion pozoina, il lui donna le poison sous forme de liqueur" Lf Gram 391. 

edarikeria. Vicio de beber. Lenago edarikeriak bezela, orain zuzentasunak atseginduko zaitu. MAtx Gazt 

89. 

edarikin. "Botiller, botillero" Lar. "Fabricant de boissons" H. v. edarigile. 

edarikoi. Bebedor. Mozkortzen ez den edarikoia (el bebedor) da makurrena. FIr 175. 

edaritegi (Lar, Añ, H, BeraLzM), eraritegi. Taberna, bar. "Botillería", "cava en palacio" Lar. "Lieu où [l'on] 

garde, lieu où l'on sert, vend des boissons" H. Etzaitezela sagardotegira edo beste eraritegi oetakoen batera 

joan. EEs 1925, 175. Mama gozozko upeltxu bat eukan edarittegijan. Otx 155. Kale ta edaritegietan tokia aña 

sartzen zan jendea. Anab Poli 81. Edaritegi ta ardandegiak soil-soillik edegita. Erkiag BatB 126. Lendik zerbait 

ibillia zala barretan eta beraren gain jarri nai zuten edaritegia. NEtx LBB 62. 

edaritto. "Dim. de edari, breuvage, boisson" Dv. 

edari-untzi. v. edalontzi. 

edarizain, edarizai. Copero, escanciador. Edarizaiak eta okiñak, beren nagusi Aijitoko erregeri oker bat 

egin zioten. Ol Gen 40, 1 (Ker edarizaiñak; Dv edarale, Urt kopemailleak, Ur kopazaiak). Ejiptoko erregearen 

edarizaina eta ogiemailea preso gertatu ziren. Zelaiberri Herr 28-5-1959, 4. 

edarizale, erari-zale. 1. Bebedor habitual, aficionado a beber. Ni baiño iatun da edari-zaleagorik 

ezpalego... A BeinB 72. Neroni iñor bezin erari-zalia. JanEd I 59. Ango gizon malmutz, edari ta labankeri 

zaleakaz. Ag Kr 223. Emakume edari-zalea gutxitan ondo ibilliko da aurgitte-garaian. Ayerb EEs 1916, 32. Ez 

zen neskazale amorratua; ez eta edarizale, ez eta kirolzale. Mde Pr 146. 

2. Afición a la bebida. Edari-zale ta aragi griñea, jasangatx, igarian dabil emakume ta gizonezko oneen 

gorputzetan. Erkiag BatB 134. 

edarizalekeria, erari-zalekeria. Afición a la bebida. Erari-zalekeria, euskaldunen pozgarria? EEs 1925, 

177. 

edarizaletu. Aficionarse a la bebida. Politman sendagillea, 140 garren urtera iritxi zan. Eta diotenez 125 

urtetik aurrera edarizaletu egin zan. EgutTo (ap. DRA). 

edarizaletxo. Dim. de edarizale. Gazteak eta edari zaletxuak egozan oiñdiño irme iru egunak amaitu 

artean. Ag Kr 59. 

edarki. v. 1 ederki. 

edaroski. v. eradoski. 

edarra (V, G-nav; Lar, H), errada (V-gip, G; Lcc (h-), Aq ap. A, Añ, H). Ref.: A (edarra, errada); SMuj EEs 

1921, 28; Iz Als, ArOñ (edárra); Etxba Eib (edarria, erradia); EI 381 y 382; Gte Erd 111. Herrada. "1.º 

herrada. 2.º medida de diez azumbres, que se usaba no ha mucho para chacolíes" A. "Edarra. Iturritik ura ekarri 

ta gordetzeko ontzia" (V-gip) Urkia EEs 1930, 9. "(La) herrada, cubo de madera" Iz ArOñ. "Edarra gutxi; bi 

edarra-ur agan ekarri, trae dos herradas de agua" Iz Als. "Gure sukaldian zan armallia, eta armallan lau edarra, 


mende. 

441


urez beteta Portaleko itturritik" Etxba Eib. "Sorkixa eta erradia artu eta juan da itturrira" Ib. "Euria egin du 

erradaz botata bezala (G-azp)" Gte Erd 111. v. suil, ferreta. 

Zoaz ariñ sulla edo erradara, ta laster txarrotik aoa bete ur garbi arrezazu. Cb Eg III 371. Otsein barrijak 

galbaiaz ura, zaarrari edarriaz bere lekurik emon ez gura. Mg PAb 122. Edarria arturik / iturrira barre karkar. 

DurPl 49. Egozan sei edarra, judegubak oitura euken garbitasunerako. Astar I app. IX. Zer deusku guri, gura 

badabe, / [...], / Jausi edurtza andiak, / Bardin edarraz euriak? AB AmaE 368. Iturrian, buruko edarriaren 

zabunak ezin zaindurik. Ag Kr 129. Artu errada-ontzia, eta iturrira balijoa bezela. JMB LEItz 95. Agertzen da 

Antoni, [...], edarrea buru gañean dabela. Ort Oroig 73. Bertan [iturridxan] edarrie garbitxuten. Ib. 96. 

edarraga. "Edarraga bat, un palo para llevar las herradas sobre el hombro" Iz ArOñ. 

edarragin. "Artesano que hacía las herraduras [sic, por "herradas"]. Isasi kantoian zan edarragiña" Etxba Eib. 

edarrakada. Medida de una herrada. Ikusi zindudazan Patxi lau orduan, / Edarrakada urak bi oso edaten. 

AB AmaE 327. Zaragitxuren bat edo edarrakada ardaoa ardantegitik. Ag Kr 44. 

edarrakatilu (V-m-ger-gip). "Bacineta" A. "Vaso que llevaba la herrada consigo" Iz ArOñ. 

edarrapi (V-m ap. A), erradapi (V-arr-ger-oroz-m-ple, G, AN-5vill, B ap. A). Cortinilla; velo del paladar. 

"Cortinilla que cubre los huecos inferiores del catre" A. Eztarria, bere erridau edo edarrapi higikor lau 

zangoekilakoekin, [...], bere gingila eta bere xiloarekin, ama batek lehen lehenik haurrari ikertu behar duen 

gunea da. JE Med 47. 

edarrol (V). Ref.: A; Iz ArOñ. "Tablilla redonda que se pone dentro de las herradas para impedir que el agua 

salpique" A. "Tapa de la herrada. Pala para extender la torta (talo)" Iz ArOñ. 

edarrustai. "Aro de herrada" Iz ArOñ. 

edasi. v. 1 erasi. 

edaska (BeraLzM). Abrevadero. Bazan andik edaska itzaltsu bat. Amez Plat 96 (ap. DRA). Orkatz izutiak 

eta zakurrak edaska batean eradango dira. Ibiñ Virgil 55. 

edaska. v. edaski. 

edaski (Lar, Izt C 43, Hb ap. Lh), edaska (msLond ap. A). Ranúnculo. Gau 't' egun; ilargia, eguzkia; / 

batan-samurra eta edaskia. Arti Egan 1956 (3-4), 14. Irri-potoin edo edaska. Ibiñ Virgil 53. 

- EDASKI-BELAR. "Ranúnculo de hoz" Labayru Hist I 467. 

edasle. v. edesle; 1 erasle. 

hedaso. Llanura, pampa. Argentinako edaso zabal / ontako baztar batetan. JKort EG 1956 (3-4), 15. 

edataile. Bebedor. v. edale. Guztiak ziran edatalle amorratuak. SM Zirik 42. 

edatalditxo, edatalditxu. Traguito. Artukozu edatalditxu bat? --Artukotzut estimeteagaitik. Ezale 1898, 

214b. 

edataro. "Gusto, bocado de bebida (V-aran [?]). Edataro oneko ardaua, de buen sabor" A Apend. 

hedatasun, hedatarzun. Extensión, amplitud. v. hedadura. Maite zütüt, o ene Jinkua, ene arimaren 

hedatarzünaz oroz. UskLi 230 (ap. DRA). 

edate (gral.). Ref.: A; Gte Erd 82. 1. Acción de beber; bebida. "Edate kontu ori du txarra (G-azp)" Gte Erd 82. 

Cf. VocNav: "Edate. [...]. Donativo de pan, vino y queso con que el Ayuntamiento de Santesteban obsequiaba a 

los pobres el día del Corpus. [...]. Durante este acto tocaba el chistulari una melodía especial, llamada edaten 


mende. 

442


(bebiendo)". 

Hordikeriétan, gormandizétan, edatétan. 'Potationibus'. Lç 1 Petr 4, 3. Gutiziarik eztuke plazer lehenekoen / 

Iate, edate, lo egite, berze gañerakoen. EZ Man I 134. Haragiaren plazeretan ez ohi da [...], iaterik, edaterik eta 

amoriorik baizen. Ax 355 (V 236). Bere edate hartzaz eta plazeraz baizen, ezpaitu deusez ere bertzez konturik 

egiten. Ib. 343 (V 228). Iateak, edateak, bestitzeak, [...] karga lodi eta pisu emaiten diote. SP Imit III 26, 4 (Ch, 

Mst edate). Bere pasioneen egarri gaiztoak eramaten du bekataria edate gaizto ondagarri onetara. Mb IArg I 

249. Biz dibérsio dezénte, biz edáte moderátua. LE Prog 112. Erreglatzen [...] ditü gure apetitiak, güziz 

edatiaren eta jatiaren gaiñian. CatLan 65. Jatean ta edatean irabazten dogula zerurako, zergaitik loan ez? Añ 

LoraS 136. Eman edatia. AstLas 60. Jateari ta edateari behatzen zeraien [...] perilos den gauza bati bezala. Dh 

54. Etzuten ardo edate andirik egiten. Ag G 23. Ez amarretako, ez meriendarik, ez jate ta ez edate. Lab EEguna 

111. Madrilen izan zen elkarrekiko edate batean, edari gabeko edatea damurik (hots, symposion). MIH 400. 

Ez al da arrigarria nik len anixetako edate izugarriak edanda, orain ia ezin-ikusia etortzea? Anab Aprika 78. 

2. "(Sal, R), sabor de los líquidos" A. Beste [iturri] bat dago guztiz edate onekoa Elizako janzitokian. 'Muy 

sabrosa de beber'. Izt C 96. 

- EDATE(-DANTZA). Nombre de un baile. "Edate dantza, danza para beber (Santesteban)" VocNav s.v. dantzaluce. 

Edate dantza gogoangarri au egiteko [...] bear du agindu alkate jaunak eta ez bestek. Izt D 87 (v. tbn. 

ib. edate edo karrika dantza). Edateko soñu pozkidatsua asi bezain laister irteten da karrika guziak barrena ojuz 

ta irrinzika. Ib. 87. 

edateko (Mic 5v, SP, Añ, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H, VocB), erateko (V-gip ap. Etxba Eib). Bebida. "Breuvage" 

SP. "Artizu zeuregan arduria eratekua ez deiñ falta izan maixan" Etxba Eib. Cf. EDATEKO. v. edari. Iateko 

eta edateko guziak gure substanziatzeko eta hatzeko indarrekin kreatu ukhan baitituk. Lç ABC B 3v. Zu xoilki 

zara ene jatekoa eta edatekoa. SP Imit IV 16, 2 (Mst edatekua, Ch edaria). Zer dukezuen iateko / Edatekoa 

nondik. Arg DevB 121. Egizu ene nigarrez behar den edateko bat. Tt Onsa 46. Edatekorik etzuten aldian 

gezatzen zien ur gazia. Mb IArg I 270. Gose danak janarija, egarri danak edaatekua. fB Ic II 251. Botikarijuak 

konpondu leijez edateko, enplastu edo beste osasungei edo medizina. Astar II 70. Edatekuaren eta jatekuaren 

den amurio desordenatü bat. CatS 9. Ez zirela biziki kexatzen [...] zutelakotz ausarki yatekoa eta edatekoa. Elsb 

Fram 70. Jateko-edatekorik ukutu barik. Altuna 97. Badu oren-erdi bat, hemen jarri-ta edateko bat galdegin 

nuela. JE Ber 69. Behar dukan jateko edo edateko guzia. Barb Leg 64. Beien edatekoa lezateke loitu / ur-joanak 

zikiña bosatzen ezpalu. Or Eus 14. Egarritzen zirenean, heien edatekotik edatea. Zerb IxtS 50. v. tbn. Gy 42. Dv 

Lab 260. Jnn SBi 85. Ag AL 158. StPierre 14. 

edatoki. v. edantoki. 

edatots. "Edatootsa" Izt C 236 (en una lista de fenómenos atmosféricos). 

edatsi. v. 1 erasi. 

hedatsu (A), edetsu. Espacioso, extenso. Gure Erri au ezta edatsua edo zabala. A Ezale 1897, 337a. Itxaseremu 

edetsuaren (anchuroso) erdian. Ag Kr 199. Urgorenean urez beterik eta urberenean ondartza edatsuakaz 

(extenso). Echta Jos 27. Bekokia, zabal ta edatsu, gogamen andi ta asmo sakonen kabia. A Ardi 56. Uri zabal 

edatsuan sei illabete eskas besterik egin ez baldin ba ditu. Erkiag BatB 195. 

(Uso adv.). Zeruetako izar zuria, aldakorra nola baizan, bere bidean zijoan edetsu, igarri gabeko igian 

zijoan beti goi-ertz aldera. Ag EEs 1917, 212. 

En DFrec hay 2 ejs. de hedatsu. 

hedatsuki. Extensamente. Zarauzko komentuko kronikan luze ta edatsuki mintzo da gertaera auezaz. Vill 

EG 1956 (1-2), 62. En DFrec hay 3 ejs. más. 

hedatu (G, AN, L, B, BN, S, R; SP, Urt I 209, Ht VocGr, Lar, Aq 1216, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, 

VocCB, Dv). Ref.: Bon-Ond 158; A; Lrq; Iz Ulz; EI 147; Gte Erd 114, 192. Tr. General al Norte y en autores 

alto-navarros. En este siglo su empleo se extiende a autores guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 90 ejs., 77 

de ellos meridionales. 1. Extender(se), ampliar(se); desplegar, tender; esparcir, repartir; propagar, difundir. 

"Oihalaren hedatzea, mahainaren hedatzea. Nihor ezin heda burua [sic] guzietara, personne ne peut s'étendre à 

toutes choses" SP. "Desparramar", "tender", etc. Lar. "Espaciarse, dilatarse (AN)" Aq 1216. "Ura hedatu zen, 

l'eau se répandit. Heda diezadazu erran duzun hori, expliquez-moi ce que vous venez de dire. Ipar aldeti, 

Espainia Franziaraino hedatzen da" Lh. "Trapa hedatu, tendre un piège" Ib. s.v. trapa. "Edátu dé, se ha 

desperezado; eda zazie belar ori, extended esa hierba" Iz Ulz. "Giñuen orduen maye, edatzen den maye oyétaik" 

Ib. 441s. "Berri hori ez dute hedatu (BN-arb)" Gte Erd 114. "Kartak hedatu (B)" Ib. 192. v. banatu, luzatu, 


mende.


zabaldu. 

Orotara hedatzen du, behar bada, eskuia. E 91. Eskua hedaturik hunki zezan hura Iesusek. Lç Mt 8, 3 (Echn 

edatuik, Hual zabaltan edo edatan, Ur luzaturik). Mahaiña diozu mundu / guztiari hedatzen. EZ Noel 123. Usoak 

ioan, sareak heda. Ax 236 (V 158; tbn. en Saug 64, Mg PAb 123 e Inza NaEsZarr 2095). Ene sorbalden gaiñean 

[...] bere gaixtakeria hedatu, luzatu eta zabaldu zuten. Ib. 136 (V 89). [Kurutzean] egonik hedaturik / Oineskuak 

itzaturik. O Po 64 (Lfn traduce: '[Il] est resté, torturé, pieds et mains cloués'; cf. infra el ej. de Lç). 

Erhogoa da itho-nahiari hedatzea eskua. O Pr 583. Horrela hedatu itut puntu horiok. SP Phil 519. Ohe guri 

baten gainean hedatu eta lotu izan zela. Ib. 438 (He 443 etzan arazia). Heda hara beharriak, / plaiñuen 

aditzeko. Arg DevB 15. Ezin aitzina zangua heda dezakenean. Mong 589. Eritarzuna hekien azindetan hedatua 

dela. Ib. 586. Apostoliek bere peredikiez hedatü baitie [eliza] laur mündüko eretzetara. Bp I 38. Harmadako 

jende tropela baitzihoan herronkan hedatua. ES 114. Ene desirak itxekazu zeruko gauzei lothuak, dohatsutasun 

soberanoaren gozotasuna dastatu ondoan ahalka nadintzat lurrerat gogoaren hedatzeaz . Ch III 23, 9. 

Lurraren gainean hedatzen den uriak. He Gudu 135. [Izpiritua] banoki heda eta barbana dadiñ objet edo 

ikhusgune hainitzetara. Ib. 62. Badiagozü gogo hunez hetan hedatürik. Mst III 44, 2 (SP etzaten da). Ez ditugu 

hemen hedatuko prediku [...] hartako hitz zuhur guziak. Lg II 145. Edátzeko ta aumentátzeko berén linájea edo 

kásta. LE Matr2 FLV 1979, 82. Sekursik gabe kanpaiñan / hedatürik dütüzü. 'Ils sont dispersés'. Xarlem 388. Ala 

urrun baita hedatu / Merezia duzun fama! Monho 38. Yakintasun ohoragarri hunen hedatzeko gizonetarat. 

CatLuz 2. [Igela] hedatzen da, hantzen eta loditzen. "[Elle] s'étend". Arch Fab 77. Plazereki hedatü, bere 

mahainin tahailla. Etch 522. Trentxoiñ barne gabe, ta zabal batean, / Hedatzen du gero [axixa] molde 

abillenean. Gy 50. Xardina dutenean hedatu hirian. Hb Esk 229. Sennaar da zelhai bat Asian, [...], handik hasi 

dire gizonak hedatzen. Ib. 8. Holako tresnarekin hazia bardinkiago hedaturen dela beso zabaletik baino. Dv Lab 

67. Dobla zazu zure pasta [...] eta pasa ruloa gainean hedatzeko. ECocin 37. Khiristien legia orai artinokuetan 

beno zerbaitez hedatürikago da. CatS VII. Fraideak aurkhitu zuen lurraren gainean hedatua zagola luze-luzea. 

Jnn SBi 123. Ikhusi dü khürützian hedatürik. Ip Hil 169. Krask! Horra non ximixta bezala hedatzen den berria. 

HU Aurp 65. Zonbat nahi urrun Mariñelak bere begiak heda ditzan, bethi urak ditu ikhusten. Arb Igand 153. 

(s. XX). Hobeki heda lezakete horrela beren adimendua. JE Bur 49. Urrunera hedatzen zuen arbi ustel usain 

bat leher egitekoa. StPierre 28. Lur guzia barrena bere adarrak edatu ta barratu dittuan [arbola]. Inza Azalp 98. 

Haritxabalet jaun apezaren gainen ele lazü hanitx hedatü dira. Const 14. Begien aitzinean hedatzen baitzaiku 

pentze ñimiño bat. JE Ber 37. Banka eta Urepeleko bazterretxe xuriak, han hemenka edatuak. Zub 102. Zerubak 

[...] edatuten dittuzala bere doaiak esku zabalez. Otx 119. "BAI" egunkariaren ots bizia edatuko ta iragarriko 

degu. Ldi IL 117. Beste itzalditxo bat, [...] beste zenbait zertzelada ukitu ta pixkatxo bat edatuaz. Lek SClar 119. 

Bidegabe ditudala euskararat hedatzen irlandararen urkustetik atera ditudan jalgipen pesimistak. Mde Pr 207. 

Nire hegalak / hedaturikan / airean. Arti MaldanB 206. [Arantzazu] Gerizpe loretu, / zeugan edatu zan / nire 

gazte aro. Gand Elorri 217. Eskuak erien gainean hedatuko dituzte. Ardoy SFran 349. Bere itzala Baionaraino 

hedatzen zuen arbola. Xa Odol 261. Elgar-hizketa horiek hedatu ziren, luzatu, ihakinez emendatu. Lf in Casve 

SGrazi 8. Eüskal-jentia mündian / Hedaturik aspaldian. Casve SGrazi 166. Euskal aditza hedatu beharrean 

murriztearen aldekoak. MIH 388. [Nahiago ditu] gehiago erabiltzen direnak eta zabalago hedatuak daudenak. 

Ib. 106. Uste dudana zertxobait hedatuko dut, ilunbetan deus geldi ez dadin. MEIG VII 118. 

v. tbn. CatLan 3. Brtc 183. Egiat 267. Altuna 37. Or Mi 10. FIr 163. Barb Leg 64. Ir YKBiz 375. Eguzk GizAuz 

172. Zait Sof 78. Etxde JJ 135. Erkiag Arran 191. Zait Plat 69. Gazt MusIx 189. Ibiñ Virgil 78. Azurm HitzB 42. 

Hacer llegar. Hedatzen badut Akaben beharritarat zure errana. Lg I 352. Hedatzen zaio kasua [yuieari]. 

"Le cas est proposé". Gy 260. 

Torturar (extendiendo en el potro). Batzu hedatu izan dirade, [...] resurrekzione hobe bat obteni lezatenzát. 

"Les uns aussi ont été etendus". Lç He 11, 35 (He estiran tormentatuak). 

(Con aux. intrans.). Extenderse, alargarse. Ez naiz aboro hedatzen: / Horra zer dudan eskatzen. Gy 229. 

Bainan luze lukete orok kausituko, / Gehiago ni banintz hemen hedatuko. Hb Esk 157. 

2. Extenderse (hasta). "Gure bizitzea gutitan hedatzen da laur hogoi urthetaraino" H. "Monument", hitz 

hunen signifikazionea aitzinago latinaren araura hedatzen bada ere. Lç Decl a) 4v. [Ene] adimendua / Ezin heda 

baitaiteke kondatzera Zerua. EZ Man I 131. Ierusalem betheraiño / zure fama hedatu. EZ Noel 165. Othoitzez 

nagotzu, arren behin horra hedatzeko garazia eman diazadazun. Harb 221. Ezta Iainkoaren miserikordia hain 

aitzina heltzen, eta ez hedatzen. Ax 144 (V 95). Ezin heda naitekeiela euskarako minzatze molde guztietara. Ib. 

17 (V 8). [Kandela hunen argia], ezta hedatzen hirur edo lau urrats baño urrunago. Gç 30. Konsidera ezak zeiñ 

urrun den / Hedatzen hemen mundua. Ib. 139. Noraraino hedatzen zen haren iphizpikutasuneko eremua. ES 160. 

Yakin behar ginduke zenbatetaraino hedatzen zen haren amudioa Salbatzaillearen alderat. Lg II 94. Egiazko 

karitatea / Hedatzen da urrunago. Monho 132. Ene erresuma hedatzen düzü / Venisa eta Moskuara. Xarlem 

1444. 

Llegar (a). Hedatzen zarenean Laguarderat. INav 23. Nahi duzue laudorioen portura hedatu? Sar zaitezte 

autoren untzian. ES 188. [Parabisurat] hedatzeko behar ditudan grazia guziak. CatLav 189 (V 97). San Mark 

hedatu zen Egyptotik Alexandriarat. Lg II 87. Hirur errege ziren / Urrundik hedatu. CantIzp (1813), 69. Ez bedi 


mende. 

444


beraz nihor urrunegi heda, / yaio lekhua baino hoberik guti da. Hb Esk 37. Guti balin badire [...] yakin bidean 

urrunat hedatzen. Ib. 167. Horren urrun hedatu gabe, erran dezaket nolakoak diren oraiko gure hutsak. Dv Lab 

305. Inurritzatik Zarautzera edatzen dan bidezabaletik. TAg Uzt 144. Harritxabaleta yaun apezaren belarritara 

ez ote zan edatuko berri au? Etxde JJ 191. 

3. Dedicarse a. Ethorki gustuz dire hedatzen pilotan. Hb Esk 212. Semea bazitzaion harmetan hedatzen. Ib. 

44. 

4. (Lar, H). (Part. en función de adj.). Extenso, amplio; extendido. Zu [zaitugu] mundu hedatuaren / Iaun 

puxantzat aithortzen. EZ Eliç 186. Erregla hori hain hedatua dadukat guzientzat. SP Phil 207. Greka bazatekela 

zen konpliagoa eta hedatuagoa latina baino. ES 166. Ezta deus ere [...] amudioa baiño [...] hedatuagorik. Ch III 

5, 3 (Mst hedatiagorik, SP zabalagorik). Bere apostolutasuneko eginbide hedatuei. Lg II 86. Karitate hedatiena 

eta tendrena. Mercy 22. Examina oso-osoa, deklarazione klar eta hedatua. Brtc 121. [Erregek] desiratzen tuen 

podore jeneral eta hedatu guziak. "Tous les pouvoirs généraux et suffisan[t]s". Revol 115. Zer kontu hedatu, zer 

kontu hertsi, galdetzen dioen kontua! Dh 139. Eskerrik hedatuenak ematen dauzkitzut. Ib. 90. Hori heldu da 

dugun izpiritu guti hedatutik, iñorantziatik. Jaur 119. Izpiriturik ederrenaz, zorrotzenaz eta hedatuenaz dohatua. 

Gy 278. Hauxe da, dio, mundua / Ederra eta hedatua! "Que le monde, [...], est grand et spacieux!". Ib. 27. 

Nihoiz ez da izan [eliza] hobeki, ez hedatuago. Hb Egia 123. Izarra hedatuagoa eta behia esnaldun hobea. Dv 

Lab 249. Bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan. Laph 194. Aburu hedatuena da. 

Zub 55. Eremu hedatu hortan ere, jende ttipiak baizik ez ziren irlandaraz mintzatzen. Mde Pr 236. Aragorria 

baino landare hedatuagorik ba ote da? Zerb Azk 88. Bere jakitate edatua. Vill Jaink 68. Orra beste sentimendu 

bat, [...] arrunta ta edatua. Ib. 118. Inguragi aundiagoa, barruti zabalagoa, eremu edatuagoa. Erkiag BatB 84. 

Ain dira edatuak zabaldiok! Ibiñ Virgil 101. Hiztegiek gurean hartu duten gradu hedatu bezain goitarrean. 

MEIG VII 27. Gramatikak zilegitzat dauzkan eremu hedatuaren mugetarik ihesi ibili gabe. MEIG IV 104. 

(Uso pred.). Bere olerkietan eman zizkigun laburki [...], bere gogamenaren gai jatorrak, gero itz lauz ere 

edatuago jalki zitunak berak. Gazt MusIx 63. 

- HEDA-HEDA. En toda su largura o extensión. v. LUZE-LUZE. Haien begirazaliak oro nitzaz berziak 

elgian hillik kolpez eta masakraturik heda heda diaudezu. Tt Onsa 51. Han zagoela heda heda etzanik. Ib. 67. 

- HEDAGABE. Sin extenderse. Apaizak zaragarra edagabe gelditu dala [...] badakus. Ol Lev 13, 37. 

- HEDATUXE. Aprox. de hedatu. Hedatuxe ditut examen hunen pontuak. He Phil 527. Biziki erraz da 

neurtitzetan ari izan ezkeroz alfer-itzen bat jariotzea [...] ta bein edo bein edatuxego ari duzu gure Moulier. Or 

EEs 1927, 214. 

- HEDA-ZARTADA. Presión. Edan ere gitxi, [...], biotzaren auleri ta erkintasunaz gaiñera, odolaren edazartada 

ertain ordez sendoegia ebala-ta. Erkiag Arran 87. 

- EZIN HEDATUZKO. "Incommunicable; qui ne peut être étendu" Dv. 

hedatuki (Ht VocGr, Dv, H). Con extensión, con amplitud. "Amplement", "en détail" Ht VocGr 327, 348. 

Hotaz hedatüki üken behar diren ezagützak. CatLan 4. Dezagun hedatukiago esplika, nola egin daiteen. AR 80. 

edatun (V-m ap. A; Mic 5v, Añ). Bebedor. "Se dice edatun por bebedor, que bebe mucho. Por bebedor que 

bebe, simplemente, se dice edale" Zam Voc. Emakumea bada edatuna, [...] iñok asko igarri barik salduko 

dauz oeko izarak bere. Ezale 1897 143b. Egia da etzitzaiola oso kario [...] gobernuari ateratzen, oso jatun eta 

edatun txarra baitzen. Arti Ipuin 66. Ez zaitez jatun eta edatun izan. Ker Eccli 18, 33. 

hedatzaile (L; Dv, H), hedatzale (BN), hedazale (Sal, S, R; Dv), hedazaile. Ref.: A (hedatzaile, edazale); Lrq 

(hedazale). 1. (El) que extiende; (el) que difunde. Mundu guziko apostolua, bere loriaren hedatzaile 

miragarri bat. Jaur 403. Sakramenduen hedatzaile bereziak dire. Hb Egia 100. Errelijione berri horren 

hedazailetarik khartsuena. Prop 1876-77, 5. Gezurrak eta gezur hedatzalek egungo egunean duten baino kreit 

gutiago luketela. HU Aurp 113. Euskararen hedatzaile dire, kanta berri eta koblakak. Lander RIEV 1908, 622. 

Gizon horiek zitazkela deus guti balio zuen erlijione baten hedatzaile. Ardoy SFran 236. 

2. Prolijo. Estiloari gatxizkiola, berriz, ez da edatzallea, zabaltzallea, luzatzallea. Laburra, trinkoa, baizik. 

Lek SClar 121. 

edatzarri. v. iratzarri. 

hedatze (Lar). Difusión, divulgación. "Erri-lan" eta "Bai"-egunkari etorkizunaren zabalkunde ta otsedatzea. 

Ldi IL 119. 

hedaurri. Reducido, de poca extensión. Torretxori batek egaz egun erdi baten [Euskalerria] zein laburra ta 

edaurria dan erakutsiarren. A LEItz 131. 


mende. 

445


edauzki. Herradura. Peruk edauzki (perra) bat ikusi zuen bidean. EgutTo 17-5-1923 (ap. DRA). 

hedaz. "Edaz (AN), extensamente" A. Irazgai onek izate bizikor guztiai dagokez; edaz beste izate batzui bere 

bai. "Por extensión". A Gram 75. 

hedazaile. v. hedatzaile. 

hedazkunde (BeraLzM). Propaganda. Jainkogaben edazkunde gaiztoa. EEs 1930, 249. 

hedazle. Dispensador. Bera baita goi-eskar guziyen edazle. J.M. Tolosa EEs 1913, 115. 

hedaztu. "(V-gip), esparcir, extender" A. 

edaztun. v. eraztun. 

edder. v. EDDER s.v. eder. 

edderxka, eijerxka (S ap. Lh). "Assez joli" Lh. 

1 ede. "(B), pozo de curtidor" A. (Para su posible origen, v. BAP 1953, 482). 

2 ede. "Doux; suave (Astar). Syn. eztia, gozoa. Id. edendua" H. 

ede. v. ehe. 

1 hede (gral.; Saug Voc, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H), ere (V-gip, AN-gip-araq; H (V)), era (V-gip). Ref.: A; Iz 

Ulz (édia), UrrAnz (edía); ArOñ (ére); Lrq; Ibarra Dima; Satr VocP (ubel); Izeta BHizt (edia). Correa; en 

ocasiones tiene las acepciones más específicas de 'rienda', 'cincha', etc. "Hediak, kordak, uztarhediak, batz[uetan] 

ere erraiten da hor hediak gerrikoagatik" Saug Voc. "Edia edo lokaarrijak" Mg PAb 149 (en una lista de 

utensilios del labrador). "Ficelle en cuir, servant à attacher le manche et le battant du fléau" VocBN. "Ére bat, 

ería, eríak, (la) correa de sujetar el yugo" Iz ArOñ, que cita tbn. las formas éra, eráak y éra, ería, eráak. "Ería 

baiño sáillago, más duro, curtido (persona) que la correa del yugo" Ib. "Ere edo edeaz lotzen da uztarria. Ede au 

beiaren edo idiaren larruz egiña izan oi da" Garm EskL I 122. "(Para atar las vacas o bueyes al yugo). Ediakin 

ongi lotu. Edia arront ondatue dago" Izeta BHizt 572. Cf. JMB AEF 1928, 16: "[Deva-Motrico] Se preparan 

también unas tiras de cuero (= abarka ereak) y se ponen a remojo: con ellas se cosen las albarcas". v. uhal. 

Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores septentrionales y meridionales (en los vizcaínos sólo lo hemos 

encontrado en E.M. Azcue). Desde finales del s. XIX sólo hay ejemplos al Sur (pero v. HEDE-XURI). La única 

forma atestiguada en la tradición escrita es (h)ede. Se recogen todos los ejemplos hallados. 

Zeinen zapatetako hedearen laxatzeko ezpainaiz digne. Lç Lc 3, 16 (He, Oteiza, Dv, Brunet, Leon, Ker, IBk, 

IBe lok(h)arri, TB korda, Ol ugal). Hedéz estekatu zuten. Lç Act 22, 25. Larrutik edea. "Del cuero la correa". 

RIs 57. Bañan are gehiago Iaunaren podorea / Miretsiren du idukiz hari labur hedea. EZ Man I 69. Anartean 

luza zazu biziaren hedea. EZ Man II 74. Iustuki erabill detzan munduaren hedeak. Ib. 103. Autsi dezu [...] nere 

legearen uztarria, urratu dituzu nere aginteen edeak. AA I 176. Eihartxeren phasta zertaz eginik zen, / Khalamü 

hariz ala hede larrüz den. 'Cuir à faire des courroies'. Etch 274. Ede-larruz edo este berriz egindako lokarriakin 

lotutzen bazuten. Lard 144. Pakearen edea eten zan. Ib. 184. Eskutik dituzte [kalexaren] hedeak bi muthil 

Paristar buru ernenek. Hb Egia 145. Akhilo, haitzur, goldeak, / Uztarri eta hedeak. Elzb Po 196. Uztarriak ez du 

sokarik ez hederik. Prop 1880b, 19. Emakumeak dagoz / mundu zabalean / edea legez za[l]lak / maitetasunean. 

Azc PB 56 (en la ed. de Ur PoBasc 234 edia). Mutil, oiñetako orien edeak estu ditzak ongi. Or Mi 14. Utzi nai ez 

dionak bakoitzari bere, / Pagatu bearko dik "larrutikan ede". Lek EunD 51. Aren oñetako-edeak askatzeko ere 

diña ez naiz ni. Ir YKBiz 42. Edea baino zailagoa zan aren idaztankera. Zait Plat 44. Estutu itzazu ongi 

Rozinanteren edeak. Berron Kijote 217 (108 azote-ede). 

- HEDE-KOSKA. "(V), mellas que se hacen al yugo para sujetar las correas" A. "Uztarriak, beste zati auek ditu: 

lau adar zulo edo uatz, lau adar-koska edo ere-koska" Garm EskL I 124. 

- HEDE-XURI (S ap. Lh y Lrq). Policía, gendarme. "Loc. nom. (qui s'emploie surtout au plur.), gendarme" Lrq. 

Laster atxeman zuten [...] Donibaneko hede xuriek. Zerb Azk 107. Moncé Mauleko hede xurien kapitaña, 

denbora betherik Baiunat errekutitzen da. Herr 22-9-1960, 3. Arrantzalik ühaitz hegian... / Kasü hede xuriari! 

'Gare au gendarme'. Casve SGrazi 168. 

- GIDA-HEDE. v. gidatu. 


mende. 

446


2 hede (e- Lar, H (V)). "Extensión" Lar. Harriet lo da como sinónimo de hedadura. 

edegi. v. edeki; ireki. 

1 edegin. "(V-gip), carácter. Edegin oneko gizona, hombre franco, de buen carácter (FSeg)" A. 

2 edegin. Figura como G en Dv, quien remite a hedatu. 

edei. v. ireki. 

edeile. "Qui se tient tranquille (Sc)" Lrq. Cf. 2 eden (2). 

edeile. v. edireile. 

edeinsuge. v. herensuge. 

hedeka. "(S; Foix), courroie du joug" Lh. 

edekalabaza. "Calabazas de dos bultos (V)" A Apend. 

edeki (AN, BN, S, R; SP, Ht VocGr 394, Lar, Añ, VocBN, HeH Voc, Dv, H (G, L, BN)), edegi (V; Añ), ereki, 

ideki (V, BN, S; Lar, Añ, Lecl, VocBN, H, Lh), idigi (R), idiki (Sal; Lar, Lh). Ref.: A (edeki, edegi, ideki, idigi, 

idiki); Lrq (idek). 

Tr. La forma mejor documentada es edeki, que se encuentra en autores orientales, incluídos los alto-navarros, 

Zavala (tbn. ideki 'arrancar'), y probablemente tbn. en Isasti (baledeko). El primer testimonio corresponde a un 

texto alto-navarro de 1564 y hay ejs. hasta el primer tercio del s. XX (sólo J. Etchepare, Barbier y J.B. 

Constantin). Ideki se encuentra en los labortanos Etcheberri de Ziburu, Voltoire, Chourio, Jubilau e Hiribarren, 

en los suletinos Eguiateguy y Etchahun y la pastoral Charlemaigna, en textos vizcaínos (BBizk, Añibarro y 

Zavala) y en el guipuzcoano Arrue. Edegi se documenta en Lazarraga, en los refranes de Garibay y en un texto 

antiguo vizcaíno de c. 1599, y ereki en Iztueta y en textos de bersolaris (JanEd y EusJok). El sustantivo verbal es 

-kite en Leiçarraga, Pouvreau, Tartas y Belapeyre; -kitze en Axular, CatLan, Baratciart, Duvoisin y J. Etchepare; 

hay edete en Lazarraga y Axular e idete en BBizk. Se encuentran formas verbales fuertes en Dechepare (edetazu), 

Isasti (baledeko) y Oihenart (dedetezuna, dedetzak). Se recogen todos los ejs. hallados. 

Quitar; arrancar. "Edekitzea, edekitea, ôter. Kopari ahoa edeki diot, pr. j'ai defoncé ma boëtte (quand on rit 

sans y songer & qu'on ne veut pas dire pourquoi). Edekozu, ôtez-lui, edeki diozozu" SP. "Arrapoa eltzeari 

edekitea, écumer le pot" Ib. s.v. arrapo. "Ahalegarra edekitzea, ôter la pépie, despepitar" Ib. s.v. ahalegar. 

"Quitar", "desalar" Lar. "Arracher; gizon gaizo horri bere emazte gai gazteak ideki zazkon bilo xuriak eta emazte 

gai zaharrak bilo beltzak" VocBN. "Idek eta ez ezar, hatia badoa (S), quita y no pon, se acaba el montón" A. v. 

idoki, kendu. 

Honak eta honrak bertan munduak edekirik (AN, 1564). TAV 3.1.18. Iangoikoa, edetazu amoria gogotik / eta 

haren irudia ene begietarik. E 167. Eztela sori [...] hitz hari deusen eratxekitea, edekitea edo kanbiatzea. Lç Ins 

G 1v. Eure iaká edeki [nahi drauanari], utzi iezok mantoa ere. Lç Mt 5, 40. Idoki zezan bere ezpatá, eta [...] 

edeki ziezón beharria. Ib. 26, 51. Donzella batek edegi zidan / oi neure biotz koitadua. Lazarraga 1193v. Guri 

biziok edetera. Ib. 1153r. Buruak edetera. Ib. 1153v. Axeriari narrua edegi, baia azturak ez. RG B 59. Iausi da 

zerurean arria, / [...], / Edegi dio almeneari erdia. (Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Eziegiña arria baño gogorrago; 

arriari malluaz ere baledeko. RIs 26. Bere bestidurak edeki eta billosirik. Ber Trat 9r. Edeki dakiola posesioa 

abadia eliza onetakoa (Leiza, 1626). ETZ 46. Ezin itzul diotzoke ideki ohoreak. EZ Man II 76. Eztezazula sella 

ideki oraño. "N'ôtez pas encore la selle". Volt 157. Iaunak eman, iaunak edeki. "Abstulit". Ax 304 (V 203). 

Eltzeari bere irakinaren geldiarazitzeko, [erremedioa] da egurren edetea. Ib. 291 (V 194). Bizia edekitzen 

baitzioten. Ib. 31 (V 19). Zu zara Iainkoaren ama, / Gaitzen zama / Jenter dedetezuna. O Po 56 (v. Lafon 

NotesO 26). Erroia haz ezak, begiak dedetzak. "Il te crèvera les yeux". O Pr 152. Bidegabezki omen ona edekiten 

baitio bere lagunari. SP Phil 351 (He 354 eramaten). Ianak edekiten du gosia, eta edanak egarria. Tt Arima 49. 

Ez da ona Bergara, / zu obea etzara / geure erriko gizonai / ideteko oiala. BBizk 33. Gure arimari zelüko 

bizitzia edekiten deriona. Bp I 53. [Jainkoa] zurekiñ duzu, eta mundu guziak ere eziñ idek diezakezu. Ch IV 12, 4. 

Batheiak edekitzein tia bekatü orijinalaren segidak [...]? CatLan 123. Edekizió bere kostilletáik bat. LE Matr1 

357. Bizia edeki zadazu, ezi enuzu ene aitak beno hobe. AR 340. Bekhatu mortalak [...] edekitzen diote zeruko 

gloriaren merezitzeko balioa. Brtc 103. Idek dezagun loari, sabelari, mihiari. Jub (ap. H). Juduek bizia edeki 

zioten bethiko bizitzearen emaileari. Dh 221. Jaunak [zaldia] satz-lorrean / galdu zalako, apaiñak edeki / ta 


mende. 

447


agindu eban. Zav Fab RIEV 1907, 95. Ideki eta kendu egidazu munduko zorakerien zaletasun ta lera gaistoa. 

Añ EL 2 204. Gaztênak zuri guztiak / ta zarrak ulle baltzak / eurrez ideki eutsezan. Zav Fab RIEV 1907, 539. 

Edek zatzue gauza hauk hemendik. TB Io 2, 16 (Lç ken). Ene müble kabalik, aurridek edeki. Etch 182 (480 

ideki). Galdu arren bizia / sekula betiko, / amodioa ez dit / iñork erekiko. Izt Po 85. Hekiei emateko ez diot zure 

amodioari edeki behar. Dv LEd 97. Ogei ontza bentaja / nezkion ereki. EusJok II 14. Edekiko zaitzuela 

Iainkoaren erresuma. HeH Mt 21, 43 (He, TB, Echn, Dv, SalabBN, Leon k(h)endu). Sibak khendu edo ebaki zion 

[buru] bat. [...] buru ideki hura [...]. Hb Egia 58. Ardi gajoari narrua ideki, [...] eta onekin bere gorputza estali 

zuen. Arr GB 65. Basa belharrak errotik idekiz. Prop 1876-77, 41. Lau pezetagatikan / emakume bati / lepoko 

estalkiya / nai zioten ereki. JanEd I 15. Edeki ezozu eskuetan duen diru undarra. HU Zez 60. Lur zati zenbeiten 

jokotriaz edo indarrez edekitzera. JE Bur 116s. Ahari hilari baizik ez diola arranoak begirik edekitzen. Barb Sup 

VI. 

v. tbn. ChantP 90. Ideki: Harb 274. 

ideki (BN, S; Arch VocGr, VocBN), ereki. Ref.: A (idek, ideki); Lrq (idek). Sacar, extraer. "Tirer, sortir d'un 

intérieur quelconque une ou plusieurs choses; arrain hau doi doi huretik idekia da" VocBN. "Estakürü ideki, 

critiquer" Lrq. v. idoki. Scipio-ek [...] etsaien artetik ideki zian bere aita. Egiat 256. Lehenik hiria / behar 

dügü ataki // Eta hantik ideki / moro arraza oro. 'Chasser'. Xarlem 990s. Bere ezpata idekirik [...] phikatu zakon 

beharri bat. SalabBN Mt 26, 51 (He athera). Adiskide baten urrats gaxto batetarik edekiteko. Const 20. 

edekiarazi, edekierazi, idekiarazi, idekerazi (S ap. A). Hacer quitar; hacer sacar. "Hacer sacar" A. Eta igor 

zezan Ioanesi presoindegian buruaren edeki erazitera. "Décapiter". Lç Mt 14, 10 (He ebakitzerat, Dv moztera). 

Hor Ondarrabian egondu zen ingles bati, eta besteri ere askori Erregiak buruak edekierazi dituela. (c. 1597). 

FLV 1993, 464. Herodesek iakin eta / Haurtxoaren berria, / ideki arazi nahi / zioela bizia. EZ Noel 68. 

edekitzaile (Dv), idekizale (S ap. Lrq). "Celui qui ôte" Dv. 

1 eden (Lar, Añ (V), H, A (que cita a Mg y Añ)). Veneno, ponzoña. v. pozoi. Euren ao barruban daukela 

eden edo beneno sugetzarren irudikua. CrIc 96. Ezta gaixotasunik eta ez edenik edo menenorik nagitasunak edo 

alperkeriak dun beste kalte egiten dabenik. Añ GGero 30. --Edena bear nikek. --Zer dek ori? --Pozoia. Ag G 

304. Kendurik arrotz-edena, / Orra or... sendi lerdena. Enb 64. "Irugarrenean bukatzen duk burruka", esan zion 

gazteak, edena zeriola. Or Mi 59. Espan orrein lilijak ba euken edena! Laux BBa 30. Bakaldunari bazkarittan 

edena ezarri gura ixan dautsonak. Otx 34. Gazte-k M. mindu iñoiz, Odolki ta Mta.-k ixuri-edena bide. Ldi UO 

26. [Azagai-mutur] oetako batzuek edenarentzat ildotxo bat ere bazuten. JMB ELG 32. Edena (veneno) erabilli 

zezakean Usoak bizia gal zezan. Etxde AlosT 39. Gizona edenez ala burdiñez il. Or Aitork 204. Ez bedi zuenean 

eden ta ixuna lerizkioken errorik aurkitu. Ol Deut 29, 18. --Nok il ete ditu, ba? --Nok il!... Eden zitalak, 

berenuak. Erkiag BatB 100. Edena edan zuenean Sokratek. Zait Plat 104. Laztan bat / edenez betea (benenoz 

betea) eman zenidan bart. NEtx LBB 389. 

2 eden (S; Lcc, Hb ap. Lh), erden (R). Ref.: A (eden, erden); Lrq (éden); EI 355; Gte Erd 189. 1. (Aux. 

intrans.) caber; (aux. trans.) contener. "Cabal, lo que cabe, kabal, edeten deuena" Lcc. "Nula edeiten zideie 

hainbeste apez hiri txiki hontan? [...] Xahako hunek haboro eden lirok (S)" A. "Ekun duka lotsarik eztiola 

erdenen? ¿has tenido miedo de que no cabría?" Ib. "Botilla horrek zonbat edeten du (S), [...], mila bat 

ehorztaliaren heiña, elizan ezin edena (S), harat hunat dabiltza, ihunere ezin edenez (S), sabelak eden ahal 

txürga txürga hasi zen (S), [...], sabelak eden ahal baiño haboro jaten du (S)" Gte Erd 189. v. kabitu. Bere 

lürretan barnen / Ezin beita edeiten. 'Il ne peut [pas] rester tranquille dans ses terres'. Xarlem 1204. Bazen jentez 

Sentak eden ahala. Const 34. Gitxienez badira an [tupiñean] eden milla katillukada salda. "Debe tenere piú di 

cento menestre". Otx 170. [Zagiak] ardorik ezin eden (eduki, kabitu), pikez itsatsia, / sorgin igartuaren iduri 

bizia. "No puede ya contener licor". Or Eus 286 (v. tbn. BM 66). Delako liburuak zenbait glosa edeiten ditu. 

Mde Pr 232. Burdin-bidearen ondoko soro orok behi edo zezen edeiten zuen. Ib. 84. 

2. (S). Ref.: A; Lrq; EI 355. Tranquilizarse. "Eden adi, tranquilízate" A. Besalki baterat heldu ahal izan zen. 

Hartan erori, beso-zangoak hedatuz, azkenean eden. Mde Pr 159. 

3. "Vb. intrans., être contenu (pour le prétentieux, on dit: hati! bortxa edeiten dük, oh! qu'il est malaisément 

contenu (par ses habits) ['no cabe (en sus ropas)']) (Sc)" Lrq. Cf. edenehi. 

- EZIN-EDEN (S ap. A). a) Inquietud, desasosiego. "Ezin-edena du, no puede contenerse, está fuera de sí" A. b) 

(S ap. Lh). Inquieto, turbulento. Gertatzen bazen ezin eden bat, nausa eta gaxtokeriak gaintika zütiana, [...], 

emaiten zeron ilasaldi bat. Const 26. 

3 eden. "(G-bet), funerales. Edena egin diogu, le hemos hecho los funerales" A. 

4 eden. "(Sal), picar (se dice hablando de insectos)" A. 


mende. 

448


1 edendu (Añ, H, A (que cita el msLond)). Envenenar(se); corromper(se). Edendu dabenean sugeak 

[muskerra] bere izpiaz. Añ LoraS 115. Onen sendi ta ekandu / etsai zitalak edendu. Enb 64. 

(Añ). (Uso adj.). Venenoso, envenenado; corrompido. Gure arimetan bere sartuko dira bekatuen ur 

edenduak. Añ LoraS 20. Biotz edendu zitala deutse agertuten. AB AmaE 436. Sorgin nausiari orrazi edendu 

(benenodun) bat eskatu eutsan. EEs 1929, 119. 

2 edendu (G ap. A; VocCB Dv, H (V, G)), endu (H). Templado, suave. v. VocCB s.v. eradendu. "Doux, 

calme, paisible. Syn. eztia, emea. Astar confirme ce sens dans le verbe endutea, endu, auquel il fait signifier une 

idée de repos, de calme, car ailleurs edea, edia, selon le même auteur, veut dire doux, suave, tempéré" H. "(Izt), 

suavizar, templar" A. Egurastutzeko aize edendu ezetxoa. Izt C 24. 

3 edendu. "(V-arr-oroz), desollar" A. 

edendun (BeraLzM). Venenoso, envenenado. Uri aundiaren lurrin edendunak / Eusko usoantzat ez ziran 

egiñak. TP Y 1933, 89. Sustraietan [...] edendun lore arrotzak. Mde Pr 118. Mingain edendunak (venenoso). 

Etxde JJ 135. 

edenehi. "Qui est aisément contenu, aisément calmé. Pour le prétentieux on dit: mothiko hori eztük edenehi, hou! 

Ce jeune homme est bien prétentieux, tu sais (litm. ce jeune homme tient malaisément dans ses habits, tu sais!) 

(Sc)" Lrq. Cf. 2 eden (3). 

edengaitz (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq. Inquieto. "Turbulent (litm. malaisé à contenir)" Lrq. Cf. 2 eden (2). 

edensuge. v. herensuge. 

edentsu (Lar, Añ, H). Venenoso. Egonik [...] aserreturik beti suge edentsuarekin. Ur BulaG 530 (BulaAl 

29 y BulaV 19 berenotsu). Landare edentsu ta kirastuna [...] osasunkor eta atsondunaren alboan. Zink Crit 34. 

Ipiola bertsolariaren ezten edentsuak (punzadas venenosas). Etxde AlosT 80. Egin zikiñenak, iralka edentsuak 

iduri, ongi garatzen dira baitegiko aizetan. Amez EG 1954 (11-12), 172. Erio-ren itai edentsuak. Etxde JJ 232. 

Ez dagiela zuekan landara mingots eta edentsuak zustarrik artu. Ker Deut 29, 17. 

edentzaile. Envenenador. Edentzaileak [...], berriz sartu ta Erregiñaren tamalkide dalakoa egiten du. 


eder (gral.; Lcc, Volt 54, SP, Mic 7, Deen I 477, Urt Gram 44, Urt I 29, Ht VocGr, Lar, VocS, Añ, Lecl, Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H, VocB), edar (V-gip), ear (G-azp). Ref.: Bon-Ond 154; A; AtSac; Lrq; Iz R 

305 y 394; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 216; Elexp Berg (edar, eder). 

Tr. General en todas las épocas y dialectos. La forma edar sólo la encontramos, si exceptuamos un ej. de 

Arbelbide (Igand 11, seguramente una errata), en algunos bersolaris del presente siglo (EusJok II 171, JanEd II 

118); no hallamos ear en los textos. En DFrec hay 497 ejs. de eder y uno, vizcaíno, de edar. 

I (Adj.). 1. Bello, hermoso, guapo; (piedra) preciosa. "Hermosamente, ederra legez" Lcc. "Cypre, ederra" Lç 

Decl Mm 3v. "Niniua, ederra" Ib. 4v. "Ederrenaz gainerat ematea, montrer par le beau côté. Ederrenaz alde 

egiten du, il montre le beau côté. Ederrenaz bere burua kanporat agertzen du, il se montre par le beau côté" Dv. 

"Eder; galant (des personnes) (AN-egüés-ilzarb); eder (no galant) (AN-olza)" Bon-Ond 154. Tr. General en 

todas las épocas y dialectos. Sancius Begui-ederra (1080). Arzam 202. Eneco filio Garcia Ederra (1120). Ib. 

202. Don Diago de Oyanederra (1290). Ib. 202. Munduian ezta gauzarik hain eder ez plazentik / Nola 

emaztia gizonaren petik buluzkorririk. E 127. Gure obrék kanpotik aparenzia ederra badute ere. Lç Ins D 1r. 

Kantaetaz etorrela odeietati figura eder bat. Lazarraga 1153r. Zu zara eder guztioen kapitana. Ib. 1185v. Gipuz 

ondo ederrik, / Bizkaitar urduri gogorrik. (Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Andra ederra etsean 

gerra. RS 131 (v. tbn. RG B 14). Gosetez artu oi ditu andre ederrak (G, 1619). TAV 3.1.25. Ain argi eta eder eze 

argituko baitu iguzkiak bezala. Ber Doc 119r. Hañitzek miretsiren du haren mintzo ederra. EZ Man I 66. 

Presuna ederrak, [...] eztu kanpoko edergarriren beharrik, zeren bera baita bere baithan eder asko. Ax 513 (V 

331). Ederrenen bardina / (Ezpadohat' aitzina) / Da begitartez. O Po 27. Ohaidea eder-ariaz, ezkont-idea zuhurariaz. 

O Pr 350. Napoles ederra / fiestak egiten (1658). ConTAV 5.1.5, 92. O Iainkoaren zerbitzutasunaren 

ederra eta arraia. SP Imit III 10, 6. Epitafio eder hau lengoaia italianoz eskiribatu zutela. Tt Onsa 24. Mihise 

eder batez estalirik. Bp II 52. Hitz ederrak baiño [progotxosago], obra sainduak. Ch I 24, 6. Gure hizkuntza 

ederra galtzen diguten hizjario motel txar oiek. Lar, carta a Mb 279. Zenbait boz eder edo musikako aire 


mende. 

449


xarmagarri. He Gudu 133. Beztimenta xarrak eder dirateke, eta ederrak ülhün. Mst I 24, 5. Berbok eder aoan, 

orapiloa kolkoan. Acto 272. Diamante ta beste arri ederrak. Mb IArg I 161 (v. tbn. arri eder AA III 350 y arri 

eder-preziotsu Ib. 351). Kanpo ederra eta barnea gaixtatua duten fruituak. Lg II 234. Aurpégi edergúra. LE Ong 

50v. Haiñ itsusi lehen eder zen bezaiñbeste. Egiat 172. Zuaitz frutadunez beterikako berjera eder bat. Ub 8. 

Badüt zientako hanxe / lekü bat ederrik. Xarlem 1008. Ezainduten dok ederra. Mg in Zav Fab RIEV 1907, 95. 

Gizonai ederra iritzi nai au. AA III 553. Luzifer, aingeru guzietako ederrena. Dh 107. Guztijori zara ederra, 

neure laztana. Astar II 274. [Gurutzea] khoroen ornamentik ederrena bihurtu baita. Jaur 407. Ümilitatia eder 

nubleziareki. Etch 516. Zergatika ez oi da / ume itsusirik, / bere gurasoentzat / ederra ez danik. It Fab 127. 

Baztandarrak itzak eder / Malmotea kolkoan. Izt C 245. Ai au mutilaren guri mardul eder galanta! Ib. 249. Gura 

zenduke euki gorputz eder eta galanta? Ur MarIl 61. Emazte hartu zuen Urraka ederra. Hb Esk 65. Uli lerden, 

luxe, ferde ederreko bat. Dv Dial 15. Primaberan zoinen eder den xoria khantuz phaguan! ChantP 292. Itzak 

eder ta biyotza falso. Xe 189. Itzak, erdaratik artuak, euskara ederraren kalte andiarekin. Legaz III. Zer gizon 

ederra zen, [...] ihi bat bezain xut zohalarik. Elzb PAd 31. Artu ditu berriz ere lengo kolore eder aiek. Apaol 

122. Itxura eder hekien itzalean, bizitzerik itsusiena zaramala. Jnn SBi 72. Bere suñeko ederrenekin. Ip Hil 41. v. 

tbn. CatS IV. Aphirilaren azken egunetan, Igande goiz eder batekin. Arb Igand 53. Egin eban seme bat / [...] / 

Ama lez ederra. Azc PB 149. 

(s. XX). Erriko mutillik ederrenak bera gura ebala. Ag Kr 74. Arraza ederrena mündü huntan non den. Xikito 

10. Zendako [...] ez dute xoririk ederrenek kanturik ederrena? JE Bur 148. Nik erosiko dizut zuri jostallu ederra 

[...], zuri, ederrorri! Ag G 75. Gauzarik ederrenak higatzen. Ox 97. Pasionia kantatzen zien mulderik 

ederrenian. Const 40. Mendigainzaleek behar lukete pidaia eder hori egin. Zub 127. Maitasunezko biotz ederrik 

/ ederrenaren jaubia. Enb 126. Entzun genion itzaldi eder-askoa Donostian. Ldi IL 89. Ederrik badu, Arena du, 

ta / txarrik badu, neronena. "Si algo tiene [...] de bello". Or Eus 425. Agintza ederrenak egin ziozkaten; 

mehatxuak gero. Zerb IxtS 76. Zuaitzik eder-apañenetakoa auxe da [izai gorria]. Munita 83. Bere Fiat ederra 

Bilboko kaleetatik kidatzen zuen. Arti Ipuin 76. Biziki iguzki sartze ederra izan dun gaur. JEtchep 64. Etxe zuri 

aundi aiek, errenkada luzean, [...], eder baño eder egiten dute [itsasaldea]. Anab Aprika 14. Letra ederra, garbia 

eta bardiña. Alzola Atalak 63. Amaika mutil eder baziran / lur otzakin estaliak. Uzt Sas 124. Egin dezagün besta 

bat ederra. Casve SGrazi 44. Itxurak eta izen ederrek gu baino gutxiago lotsatzen dituzte. MIH 303. Vladen 

musika, dena da eder baino ederragoa. MEIG I 154. 

Ego biak osorik [...] baditu, kanta ederka igoten dau kanpantorrerik altuen ganera. Añ LoraS 56. 

2. (Referido a la bondad o calidad). Bueno, excelente, magnífico, admirable; agradable; (referido al tiempo 

atmosférico, etc.) bueno, calmo. "Elocuente, hiztun ederra" Lar y Añ. "Bazka edérra, el buen pasto" Iz Ulz. v. 

bikain. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Denbora eder eginen du, ezen gorri da zerua. Lç 

Mt 16, 2. Hain estatu ederrean ikhusteaz mundua. EZ Man I 89. Uriaren ondoan da noizbait denbora ederra. Ib. 

80. Alferrak xoil dira hitztun eder, solhasturi handi. Ax 44 (V 27; v. tbn. hiztun eder Gco II 22). Ethortzen zaitzu 

ioko eder bat, irabazten duzu. Ib. 161 (V 108). Ezta posible sartzea non ezten itsasoa eder. INav 57. Zein eder 

lasterkari / Den zuri erakuts-gogoan. 'Comme il sait bien courir'. O Po 44. Salomonen manu eta konseilu 

ederrak eta saindiak. Tt Onsa 42. Hanbat adimendu eder eta gai onak. ES 178. Ejenplo eder asko emateko. Cb 

Just 56 (v. tbn. exenplü eder en Mst III 18, 3). Zeruko usai agitz eder bat zeriola. Mb IArg II 301. Eman zioen 

kargu eder bat. Lg I 275. Zein gauza edérra apartátzea leku publikoetáik. LE Prog 124. Menturaz joan dire 

salbamenduaren egiteko nituen denborarik ederrenak. Brtc 139s. Hire majia ederrak / untsa enplegatu han. 

AstLas 23. Soñulari eder bat dozu ardaoz basa basa eginda bere. Mg PAb 61. Galdu dituzu anbeste ezkontza 

eder, [kastidadea] gordetzearren. Mg CC 134. Egingo degu alkarrekin bazkari eder bat. VMg 56. Ipui ederra, 

gaiztagiñai sinistea ez emateko. Ib. 38. Gastatzea, [...] etxea oñ eder batean ipintzeko bear litzakeana. AA I 572. 

Eun zaran sagar, berrogeta amar jenero ederrekuak eta berrogeta amar ez ain onekuak. Astar II 245. Guztia 

dator berde, / loratsu, ederra, / aziya, landarea, / osto ta belarra. Echag 136. Hainitz guti baliatu garela 

lekzione eder horietaz. Jaur 180. Eskarmentu eder au / guztioi utzirik. It Fab 122. Ordian oihanialat du 

eramaiten, / Eta hortz ederrez han jaten. Arch Fab 91. Erregeren proküradorik, egin batzarre ederra. 'Bon 

accueil'. Etch 522. Zorrotz-arri ederrak ere ugari. Izt C 58. Ai zure errukarrija era eder au galduten badozu! Ur 

MarIl 8. Lur txarrenean bihirik ederrena athera dezake. Dv Lab 166. Zizeron, Erroma zaharreko mihi ederrenak 

zion. Hb Egia 1. Zer afariya! ogiya, / botilla bat ardo eder. Bil 92. Eskoletako nausi guzien artean ethorkizunik 

ederrenekoa. Laph 122. Bertso berriyak jartzera nua / euskera eder batian. EusJok II 57. Txertubi ere asi zan / 

patxara ederrian. Ud 154. Barri eder bat dakart, / Zeruko gauzea. AB AmaE 356. Oso ederra da jateko bañan 

du azal lodiya. Sor Bar 30. Holako latin ederra aditzean, xoratua. Elzb PAd 80. Joko hortan fama ederra eta 

jornal handiak ja irabazi dituztenak. Zby RIEV 1908, 85. Gizon argitienek eta mintzazale ederrenek. Ip Hil VI. 

Eritegi eder bat, errabiatik sendatzeko behar diren laguntza guziekin. HU Aurp 78. Irakatsi guztiz eder bat. Itz 

Azald 119. 

(s. XX). Deus ez da ederrik hoientzat, urrea baizik eta ase ondoan etzanik egoitea. JE Bur 165. Medikuntza 

duk ofizioetan ederrena. Ib. 126. Joanesek etzuan orrelako lo ederrik egiñ. Ag G 286. Estakuru bat ederra 

emanik. StPierre 11. Lan ederrik egin duzue, haurrak! Barb Sup 113. Oien guziengatik / umore ederrian. Noe 

117. Orretarako artu dituez / Asmo ederrak ugari. Enb 131. Orduan ez nebillen modu ederrian, / goizian bezin 


mende. 

450


gaizki illunarrian. Tx in Imaz Auspoa 24, 131. Egun ederrak pasatzen ditu / arpoia sartu artian. Tx B II 97. 

Holako bei ederrak fite izain ditik frango erosle. Zub 41. Irakurgei ederrak gelditzen dira Barbier apezaren 

liburuak. JE Ber 100. Zer ikasi dok ederrik jauregijan? Otx 170. --Orain ere sagarrak ostu dituk ik? --Ongi 

ederrak zeudek... Lek EunD 25. Lurrin ederrez, usai zabalez / lêrtua du sukaldea. Or Eus 235. Etorri ederreko 

izlaria zan. Eguzk GizAuz 66. Langirorik ederrenetakoa gelditu zan arratsaldean. TAg Uzt 262. Fruitu eta 

uztarik ederrenak hautatu Jainkoari eskaintzeko. Zerb IxtS 11. Ai, ei, ama! Gezur eder bat nola pentsa? Lf 

Murtuts 10. Jabeari ain zuaizti eder-bikaña nola atera zuan galdetzean. Munita 63. Uitzin eskola ederra emanen 

diagu. Or QA 41. Lendabizi oso pozik egon zen, bake ederrean bizi zelakotz orain. Mde Pr 74. Predikari ederra 

bezen kofesatzaile goxo. Zerb Azk 55. Aro egokian arratsalde ederra emoteko ustez. Erkiag Arran 121. Zigarro 

eder hori ahoan dadukazularik. Arti Ipuin 65. Ondo jaztea gauz ederra da / baña sabela beteta. Basarri 140. 

Bañan erein dun azi ederrak / frutu on emango al du! Ib. 38. Nitan dago, egun eder eta txarretan. JEtchep 76. 

Oitura eder ori munduan zabal dedin. Vill Jaink 83. Lana bai eta soldatarik ez? Au ez da segira ederra! Salav 

35. Aize presko ederra an noiznai badago. Uzt Sas 357. Orai artio aukera ederrak / emen denian baitziran. 

Mattin 73. Mundu hunetan bizitzen dena / ez da leku ederrean. Xa EzinB 70. Urkixok atera zuen argitara, 

sarrera-lan eder batekin. MIH 283. Eredu ederra daukagu Orixegan itzulketarako. Ib. 261. Lagunarte ederrean 

irten naiz plazara. Ib. 89. Asmoa ederra da batetik eta ongi burutua dago bestetik. MEIG III 47. Liburua bera 

hasiera ederra dugu luzaroan iraun behar duen sail batentzat. Ib. 53. Horrelako egokiera ederraz baliatu gabe, 

nola geldi? MEIG I 123. 

3. (Referido a la cantidad o tamaño). Grande, crecido, numeroso, abundante. "Bravo agosto les espera, uzta 

ederra dagokie" Lar s.v. agosto. "(Es de valiente) pachorra, gibel andikoa da, patxorra ederrekoa" Ib. "Bare 

ederrekoa, cachazudo (Ae)" A EY III 256. v. handi, mardul, ugari. Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos. 

Eman zioen zafadarrako eder bat. Ax 467 (V 303). Autoren iskiribuak baitira landa eder eta zabalak, 

zeinetan kausitzen baitira falak eta garba ephaitekoak. ES 193. Bilduko dezu iñon [...] bildu dan uztarik 

ederrena ta ioriena. Lar, carta a Mb 280. Neke ta tentaldi guziak badute [...] irabazgai andi ederra. Mb IArg I 

230. Uste nian brexa bat ederrik / Egün eginen ziela. Xarlem 594. Idi gizen ta zezin egitekuak eruaten ditugu 

[...] aberatsen etxeetara, diru ederrak artuteko. Mg PAb 58. Uzta eder baten biltzeko bezperan. Dh 156. 

Pagauko deutsadala / diru ederrean. Zav Fab RIEV 1909, 37. Arrañ bat, han, ederra ezin heltin jaten. Etch 388. 

Txino hori hik salzen badun, / Urhe ederrik izanen dun / Erosteko behi xahaldun baten. Arch Fab 187. Urte 

osoan izango [ditugu] iori sagar eder bikain mamitsuak. Izt C 145. Garau eder gozoakin ondo janzitako Gerixa. 

Ib. 2. Botatzen duela betan orho eder bat airera. Gy 22. Arroltze eder batez oraintxe naiz erdi. "Un œuf gros 

comme quatre". Ib. 148. Ikusi zituen zazpi galburu eder mardul. Lard 53. Ogiak eta arthoak ederrak badituzu, ez 

eman igeltsurik. Dv Lab 199. Bere armada ederra [...] ez-deusetarat itzuliren zitzaioela. Dv LEd 251 (Cb Eg II 

140 ejerzitu andi). Ordurako marrubi eldu, gorri eder asko zeuden. Arr GB 57. Arte huntan eginen diek 

arranuek ase ederrik. ChantP 350. Txerri-solomo eder bat gutxinaz dozena bat libra pisatuko zituana. Zab 

Gabon 75. Sangria bat ederra zendulako artu. AB AmaE 219. Arbol ederra da, eta azpiyan egon litezke berreun 

gizon. Sor Bar 79. --Mutill ederra dago. --Ez da makal makala ez. Ib. 25. Zuk atzo ere "atxur" ederra bazenduen 

zedorrekiñ. Urruz Urz 55. Muthiko abil horri zurra-aldi ederrenaren ematen. Elzb PAd 45. Kaka galanki in det 

eder eta lodi. JanEd I 112. Haren ontasun ederra ere zorrek eraman dute. Arb Igand 134. Gezur bat ederra 

derasate bertzela mintzo direnek. HU Zez 199. Artuizu, zisku ederra! / dirua senarra, / eta kontularitzat / agura 

gangarra. Azc PB 138. 

(s. XX). Erraiten zielarik maitha ezazie / Familia ederrik haziko düzie. Xikito 7. Algara ederrak egin zituzten 

Oñatiñ. Ag G 301. Ango ostatubak irabazpide ederrak ixaten ziran. Kk Ab I 73. Eskupeko ederrak eman zituen. 

A Ardi 72. Edatera ukan nuen cognac zafla bat ederra. StPierre 14. Familia eder baten aita baitzen, Leon etxean 

gelditu zen, gerlarat joan gabe. Barb Sup 64. Buruan argia bazuen, eta nori nai ziri ederrak sartzen bazekien. 

Muj PAm 19. Denbora haietako irabazten zian sos ederra. Const 42. Txalo ederrak sarri Kalbori jo dautsoz. 

Enb 86. Itz-bire ederrak jarri dituzte / aurten da juan dan urtian. Tx B I 261. [Orhe pitta] ogi eder bat egiten 

zaio labe haren barnean. Barb Leg 140. Izerdi ederrak atera ditu. Ldi IL 25. Astiñaldi ederrak emoten daki. 

Eguzk GizAuz 25. Nigar ederrik egin zuten Israelitek. Zerb IxtS 42. Zulo guztiak ikasiak ditu, ta arrantza ederra 

egin zuan. NEtx Nola 26. Zeñek baño zeñek jateko gogo ederragoa. Ib. 22. Elerti indar eder xamar bat sortzera 

heldu dira. Mde Pr 284. Leio eder bi ta balkoi luze samarra. Erkiag Arran 58. Bulta bat ederra dudan egon da. 

JEtchep 63. Erdian, gizon mordoska ederra, erdi-erdiko gizon baten jiran. Anab Aprika 86s. Soldata ederra 

duzu ba. Izeta DirG 107. Edo arras gutaz trufatzen da, edo xoro eder bat da. Larz Senper 88. Mesede ederra 

egingo niotekek nik nere gurasoai etxean banego! Salav 72. Baziren ere bekatorosak, "boketa" eder baten 

egiteko gaia. Ardoy SFran 193. Aparitxo bat egiñez artu genduan lasaitu ederra. Uzt Sas 25. Pazientzia ederra 

bear da ostalari izateko. Ib. 233. Zer egin duzun etorriz geroz gure artera / kondatzeko, balitaike oraino sail 

ederra. Xa Odol 158. Larruzko kapusaia ta bizkar-zati ederra ere ebaki zizkion. Berron Kijote 164. Badugu [...] 

maiztasun-listen premia ederra gure hizkuntzan. MIH 193. Ez zeudela hain aurreratuak [...], aitzina bide ederra 

egin badugu ere. Ib. 399. Eskarmentu ederra izan dugu, hitzaurre hori dela bide. MEIG VIII 27. Badago noski 

alde ederra orduko eta gaurko [...] idazlanen artean. MEIG III 110. 


mende. 

451


4. (En contextos exclamativos, con sentido irónico). "Ederrak hartu ditu (fam.), il a été bien battu" Dv. 

"Ederra sakatu (Gc, B), exagerar" A. "Ederra sartu (V, G, B), engañar. Ziri ederra sartu zion, le engañó 

miserablemente, litm., le metió hermosa cuña" Ib. "Berotu ederrak artzen ditugu aurten, este año sentimos 

grandes calores" A EY III 256. "Ederrak emon, pegar buena, jugar la pieza. Peruk ederrak emon deuskuz" Zam 

Man 27. "Ederreti ezkapi hiz, tu l'as échappé belle" Lrq. "Ederra eiñ destazu atzo gabian! Ederra eiñ netsan 

mezatan zan artian!" Etxba Eib. "Ederrak artu, sufrir una derrota; recibir azotes; perder el juego. Ederrak artuta 

dago, emontzallia izan arren" Ib. "Ederrak emon, azotar, vencer, ganar en el juego. Sagar lapurretan arrapau 

eta ederrak emonda bialdu zittuen" Ib. "Ederra sakatu. Engañar, burlar. Ederra sakatu detsa emaztiari, balio ez 

daben milla pesetakuakin" Ib. "Ez dira hoiek etxean egoteko ederrak (G-azp), ...egoteko onak (V-arr, AN-gip)" 

Gte Erd 142. "Con buena nos vienes: ederrarekin zatoz! (G-azp, V-gip), ederra kontua! (G-azp), kontu ederra! 

(AN-5vill, B), gauza ederrakin eldu zera (AN-gip)" Ib. 238. "Ederrak ikusi ditu gaixo orrek (G-azp)" Ib. 277. 

"Ederrak ikusia da hori (B)" Ib. 25. "Ziri ederra sartu zion (V-gip, G-azp, AN-5vill-gip, B), ederra sakautson 

(V-gip)" Ib. 310. Tr. Documentado a partir de comienzos del s. XIX. No hemos encontrado ningún testimonio 

de la tradición suletina. 

Gura da zelanbait Jangoikua ez ofendidu, baña ez dira larga gura Jangoikuaren ofensa baga izan ezin 

leitezan gauzaak. Gogo ederra! Mg CO 87 (69 damu ederra). Oh, bokazinoe ederrak! Munduko interesak [...] 

erabagiten dabee seme alaba askoren estaduba. JJMg BasEsc 214. Orra esker ederrak! / Zitalen eskutik / ez du 

izango iñork / beñere gauz onik. It Fab 80. Auzo hunarendako / Esenplu ederra! Bordel 154. Hau ederra dugu, 

pardi! / Barur gaitzean nagola, / Hathorkit musikaz niri mintzatzera! Gy 231. Hori guzia [landareak hiltzea] 

nagikeria baten ondorio ederra da. Dv Lab 343. Pagu ederra ematen dit beorrek! Bil 173. Prenda ederra ori 

Alkizakua. Xe 189. Onek ederrak eman dizkigu! Sor AuOst 99. Nik beñepeñ oingo biajian ix-ixilik ederrak artu 

ditut. Apaol 87. Ederrak aitu zizkikan bada. Alz STFer 123. Hek naski gabe egon behar bertzeengatik? Ederra 

dugu! HU Aurp 82. Iya egin genduben ederra... Alz Bern 74. 

(s. XX). Ederrak emon deustsiez enparantzan. Ag Kr 179. Gaur ederrak artukozuez zeuen etxietan! Echta Jos 

59. Orhoit nik erranaz, [...], ederrak hartu nahi ez balin baituk. JE Bur 63. Naste ederrian sartzen guaz! Kk Ab I 

15. Lotsa ederran jabe egin zerate. Ill Testim 12. Planta ederrian iritxi ziñan / zere txapela galduta. JanEd II 87. 

Pozikan bizi bagiñan ere / tristura ederrak jo gaitu. Noe 126. Bazterrak bethe dire bai kriolinez... / Gauza 

ederrez! Barb Sup 24. Ederretarik eskapatzen dun! Ib. 68. Atzo be ederrak artunde dau a, atxen eskuetatik. Ort 

Oroig 77. Erretiratzen dira / garai ederrian. Tx B II 107 (se refiere a trasnochadores). Arrazoi ederrikan / nago 

ni entzuna. Tx in Imaz Auspoa 24, 145. Bota bear dizkietzu bada ederrak. Lab EEguna 98. Eztautsat nik ederra 

sartu areri txori trauskijari, ala? Otx 172. Mintzatu balitz ederrik ikasiko zuten Itsasuarrek. Lf Murtuts 7. Zoaz 

gako zilo hortarik edo ederrak hartuko ditutzu! Zerb Azk 95. I ere ederrak ikusia aiz, gizagaizo ori! Or QA 101. 

Len baiño mutuago geratu zan. Ederra sartu zion! Loidi 33. Ederra egin yaustiek! Bilbao IpuiB 129. Ederra 

sakatu zien! Zait Plat 23. Eure gizur ori dala-ta lotsari ederra eruan juat. SM Zirik 28 (v. tbn. 51). Portaera 

ederra, ilobaren jaio egunean. Arti Ipuin 81. Trantze ederrean gaude, laguna. Ib. 81. Ederrak erran zition. Izeta 

DirG 123. Ederra bota zion hunekin Seberiñok! Osk Kurl 215. Aspertu ederra artzen zuten eramantzalleak. 

Salav 23. Ederra dago, ba, jendea ixillik egoteko! NEtx LBB 201. 

II (Sust.). 1. Belleza, hermosura. "Bere ederrenean jauntzia da, il est vêtu de ses plus beaux habits" Dv. Tr. 

Documentado desde Lazarraga al Sur y desde mediados del s. XVII al Norte. [Neska] aren ederrak banengian 

/ konsoladu ta turbadu. Lazarraga (B) 1182rb. Ederraren eder hutsez, / Zu bazara lorios. Hm 16. Bai, 

biak ere / ederrean alkarren / antza badebe. GavS 11. [Salome] eman zen bere ederrenean. Lg II 160. Spiritiren 

ederra, ümilitatia bada. 'La beauté de l'esprit'. Etch 542. Ona bethi balitz ederraren lagun. Gy 203. Aingeru 

onen ederra eta argia ezin eramanik. Lard 466. Nihor gutik kaiolan ematen [huntzak] bere ederrez. Hb Egia 

140. Ederrez eta onez santa bat dirudi. AB AmaE 420. Belhaunak dal dal dal ikharatzen zitzauzkitan, ederraren 

ederrez. Barb Sup 14. Jakitatea, ederrerako jaidura. JE Ber 78. Begi eder-goseok, / ase zakidate. Ldi BB 56 (v. 

tbn. eder gose en Xa Odol 57). Maiatzeko elai apala / txirrika dabil zeure ederrez! "Por tu belleza". Laux AB 90. 

Emakumearen eskuak eder-tantorik egotzi ez lezakionik ez da ezer. TAg Uzt 55. [Zuen begiek] zeruko eder hura 

oraino baitute. Iratz 68. Munduko erresuma guziak beren ederrean erakusten ziozkala. Leon Mt 4, 8. Behiak [...] 

eder ziradie eta laket zait zien ederra. Mde Pr 132. Ederraren tximist labur eta sarkor auek sentittu ez dituenak. 

Txill Let 31. Ederra harrigarri, bainan ez bethi harrigarria eder. Herr 19-10-1957, 1. Beti on billa ta eder billa 

dabil. Or in Zait Plat 154. Mirets-arazten dauku gorputzen ederra. Lf ib. XIX. Saririk [...] ez izateak ematen dio 

sakrifizioari bere ederra. Vill Jaink 88. Bizitzari, bere ederra eskatzeko egarria det biotzean. NEtx LBB 205. 

Zure ederragatik maite zaitut. Berron Kijote 159. [Ez diote] inori ederrean zorrik. MIH 174. [Badakigu] 

marrazki-film bat beste edozeinen parekoa izan daitekeela asmoz eta ederrez. MEIG I 174. Begi-belarriak 

ederrez asetzeko. Ib. 154. Egituraren ederrez ez genituzke beharbada aintzakotzat hartuko bertso hoek. MEIG 

III 111. 

Adorno. Sartu zen bera ederrik eta gañeko honragarririk bage. Mb IArg I 267. 

Bondad, cualidad de bueno. Apariari usaiaren ederra artu orduko. Etxde JJ 160. 

2. (V, G ap. A). (Precedido de gen.). Aprecio, respeto (de). "Orretxen ederra euki eziñik, no pudiendo tener el 

aprecio, haciendo todo lo posible por captarse las simpatías de ése" A. "Norbaiten ederra galdu, desgraciarse; 


mende. 

452


litm., perder el favor de alguien (V-ple)" A EY III 276. Tr. Todos los testimonios antiguos son vizcaínos. 

Guztien ederra eukiteko banidadez. fB Ic II 211. Zeinbat gauz on [...] gizonen ederra eukitearren egin 

bagarik itxi dozuzan. Añ EL 2 41 (EL 1 gizonai ondo eretxitarren). [Eztabelako] iñoren irribarrerik ez ederrik 

billatzen. Otx 30. Atzerritarren ederra irabaztearren. Eguzk GizAuz 136. Ez bildur izan, Mari; Jainkoaren 

ederra daukazu. Or MB 708. Zure ederra badaukat, tori nere eskutik emari au. Ol Gen 33, 10 (Ker zure ederra). 

v. tbn. Etxde JJ 105. Beure buruaren ederra billatzen du. Or Aitork 134. Erri osoaren ederra irabazi zuen 

beingoan. Zait Plat 17. Besteren ederra bereganatzen ez duena. MIH 38. Nahiago dute nonbait mediku izandun 

eta indartsuen ederra irabazi. MEIG I 150. 

(Pl.). Ire ederren billa / ez nauk etorria. Tx B 116. 

III (Adv.). 1. (Tras adj.). "(Sal), muy. Azkar eder, muy fuerte. Eri eder, muy enfermo" A. Kláro edér 

adiaraztendigu Elizak egiagáu. LE Doc 75. Zerén erosidituén kário edér. LE Ong 77r. 

2. Bellamente. Eder mintzatzen baitzan gaiaren arira. "Solía hablar hermosamente". Or Eus 373. 

3. "Ederrago egin zukeen gordetzea ezenez plazara agertzea, il eût mieux fait de se cacher que de se montrer 

par la place" Dv. 

- EDDER (A; eijer Arch VocGr, Gèze; ejer S ap. Lh y Lrq; eider H). (Formas con palatal, empleadas en textos 

suletinos; la grafía más frecuente es eijer). "Eider (prononcer eigerra -g- français), dim. pour ederra" H. "Edder, 

lindo. (Dim. de eder). Emazteki ederra ta gazte edderra, hermosa mujer y linda joven" A. "Joli (dim. de eder)" 

Lrq. Cf. eider. Adixkide hanitxek eztizie profeitürik emanen [...], ez lekhü apart eta begien ejer direnek 

segürantzarik. Mst III 59, 3. Eztüt ikhüsi sekula / Nik hulako haurrik, / hunen larria bezain / xuri ez eijerrik. 

Normandie 27 (ap. DRA). Pierris, entzun diat / berrito bat eijerra. AstLas 62. Ziberuan bada mithil eijerrik, / 

Ene semia düzü bat heietarik. Etch 396 (676 ejer). Buztanak mutz ditzagun / [...]; / Girate arhinago / Baita 

eijerrago. Arch Fab 159s. Oro eijer, oro pollit, zü zira, ene maitia. ChantP 76. Eraiki zien harpe eijer bat eta 

harat eraman imajina. Ip Hil 201. Haiñ dü eijer erria ezpañetan ere. Xikito 12. Txori eijer bat atzaman düzü 

Paueko seroren konbentin. Canc. pop. in RIEV 1927, 699. Ejer ziren begientako, bena bühürri eta hezgaitz. Mde 

Pr 122. Bi basahüntz gizen dütük / eijerrenetarik hilik. Casve SGrazi 106. 

(En contextos exclamativos). Ah, urdi asekaitz / friant ejerra. AstLas 49. 

- EDER-AMETS. Ansia de grandeza; quimera. Ez nerabillen eder-amesik, neure indargetasuna badakit eta. 

Ag Kr 11. Eder-ametsik eziñena aragituta! Ldi BB 28. 

- EDER-BEGI (L-ain ap. A; Dv). Buen aspecto. Aita Iñaziok eder begia zuen. Laph 250. Gauzak eder-begi 

hortan zirelarik abiatu nintzan Pretoriako hiritik. Prop 1882, 153. Astean bitan ikus gintezen ote zen ederregia? 

/ Ala hau nuen higatzen nauen gaitzaren eder-begia? Xa Odol 295. 

- EDERDUN. (Precedido de sust.). Egiten deutsa larros ederdun girnaldea. AB AmaE 158. Arpegi ederdun 

berbaldunek. A BGuzur 119. Liburu azal guziz ederdun bat ageri zan. Urruz Zer 127. Eun beor zuri, gesalbelarra 

antzeko motots ederdun. Or Mi 45. Baso-bidez, azkar ua / kolore ederdun Rui-Albar. Laux AB 49. Bere 

Usoa begi urdin ederduna. Etxde AlosT 54. 

- EDER-EDER. Muy hermoso; muy bueno; muy grande. "Relindo" Lar y Añ. Eder ederrik janzten dirian 

emakume ero arrotu askok. Añ LoraS 129. Zenbait gauza eder-eder ikhusten badugu. Dh 175. Afaltoki eder-eder 

bat erakutsiko dizute. Lard 438. Beste kanta bat eder ederra / Aizkibel jakintsuari. AB AmaE 140 (118 eder 

ederrik). Pozik emango zizkioken belarrondoko eder eder bi. Ag G 226. Izparringi asteroko eder-ederrian. Kk 

Ab I 4. [Neskatxa] eder-eder bat eskojituta / txit ondo bizi zaitia. Tx B I 171. Afari eder eder bat emon eutsen. 

Bilbao IpuiB 240. [Idazti] jarraibide eder-eder diranak guziontzat. Gazt MusIx 5. Berjilioren Georgikak ezin uka 

poesi eder ederra diranik. Ibiñ Virgil 25. v. tbn. Lf Murtuts 57, SM Zirik 115, Lek SClar 114. 

- EDER EGIN (V ap. A). a) (Con aux. intrans. bipersonal). Parecer bien (a), ser decoroso; parecer bello (a). 

"Etxaku ori eder egiten, eso no nos sienta bien" A. "Eder egiten ezpaddako, kendu ta kitu, si no le cae bien, 

quítaselo y en paz" A EY III 256. "Eder egin norbaiteri, (conjugación pasiva), sentarle bien a alguien, parecerle 

bien. Manuri ez yakon au eder egiten" Zam Man 27. Etxaten eder egiten gizeisoari ogi-bidea kendutea. A 

BGuzur 127. Itxuraz itxusijak ixanda be, [...], mattagarri ta eder egitten yakuzanak. Otx 109. Baiña, gero be, 

begitu neutsun. / Eder egin zintxatazan. "Me pareciste hermosa". Gand Elorri 178. (Sin dat.). Etzala eder 

egiten zu bezelako euskalzale andiari erdal-eskutitzik bidaltzea. A Ardi 99. 

b) (Con aux. trans. tripersonal). Adular, agasajar (a). Danak alkarren leian, berari eder-egiten eutsoela [...] 

ederto bixi ixan zan Peru Makur. Kk Ab I 29. Ugazaba negarrez ikusi ixan baleue, eurak be negarrez asi, [...], 

ugazabari eder egittiarren! Otx 170. Aen gurasoei eder egin bearrez ari izan zanean. Erkiag Arran 160. Batzui 

ta besteai eder egin naiez. 'Para agradar a unos y a otros'. Ker in MEIG III 47. 

c) (Con aux. trans. bipersonal). Apreciar. Barria eder egik (V). O PrASJU 315 (cf. Urq: 'Aprecia (?) lo 

nuevo'). Eder egin lezake ofizialeak / salerositik bizi den nekhazaleak / ostalerak ez luke ez minik xumena / zeren 

bailezake poxin hoberena. Col. Chaho (ap. DRA). Aren lanak eder egin zitun eta oparo saritu zun. Or Sab [sic] 

10, 10 (ap. DRA). 

d) (Con aux. trans. bipersonal). Embellecer. Atso ezain burua eder egiten ebana. Zav Fab RIEV 1907, 95. 

Holaxet usu gauzen ikhustiak / Eder egiten tu itsusiak. Arch Fab 115. Geren buruak ustez / egiñikan edar. JanEd 

II 118. 


mende. 

453


e) (Precedido de gen.). Agradar, quedar bien (con). Cf. supra (II, 2). Sartu dan jende berri onen eder 

egitearren, ez dit [= diat] nere nortasunik saldu. Ataño TxanKan 18. Neska-mutillak alkarren ederra egin 

gurarik ibilliko dira. Erkiag BatB 117. 

- EDER EMAN. "Lucir (msLond). Eztu eder ematen, no luce" A. Zeñ eder ematen due oriek [zeruak] gau argi 

batean. AA III 350. Izarrak ta eguzkiak [...] txit eder ematen due. Ib. 580. Ill-obi oiek kanpotik eder ematen 

dute. Ir YKBiz 402. Orrela, maikideen aurrean eder emango duzu (Lc 14, 10). Or MB 574. Kanpotik eder ematen 

du, arrai, zoragarri ere esango nuke. Vill Jaink 122. (Con dat.). "Soineko orrek eder emoten dautso, ese 

vestido le sienta bien (V-m)" A EY III 335. 

- EDER-ERA. Estética. Giza-era, giza-erri bakoitzak eder-era berezia dakar ta, ondoz, erti-era berezkoa. Ldi 

IL 125. 

- EDER EZ (DEN) BEZALA (Dv A). "D'une manière honteuse, blâmable, litm., comme il n'est pas beau; 

c'est une manière modérée de blâme" Dv. "Eder ez den bezala mintzatu da, il a tenu des propos inconvenants" Ib. 

Etxetiarrek bereziki egiten dute eder ez den bezala. Dv Lab 83. "Eder ez bezalako, honteux, blâmable. Eder 

ez bezalako solasak athera ditu, il a tenu des propos honteux" Dv. 

- EDER-IKUSI. "Lucimiento. Guztiak batera kantau ezkero, iñoren eder-ikusirik ez, [...] no hay lucimiento" 

DRA. 

- EDER IRITZI. a) Agradar, gustar, parecer bien; admirar, alabar; aceptar. "Atzokoari eder-eritxita, gaur barriro 

zatoze mendira? Os gustó acaso la jornada de ayer, y de nuevo venís al monte? (V-m)" DRA. v. ederretsi. 

Alperkeriari ederritzi ta etxea galdu du. Cb Eg III 369. Zuk nai dezu, ta eder deritzatzu. Ib. II 54. Uste dezu 

humiltasunari eta pazienziari eder deritzotzulako, ya humilla eta sufritua zerala. Gco I 443. Badabill tximirrika 

argiaren inguruan [...], eder deritza. AA III 488. Amesetako gauza loiren bateri eder-eretxi badeutsazu. Añ EL 


mende. 

2 

145s. Modu onetako irabazi eroari ederiritsirik. Izt C 322. Gertaera au izandu zan uri guztiya arriturik ta ederiritzirik 

utzi zuena. Aran SIgn 62. Guk berari (erlijioari) eder-iritzi ta ondo jarraituaz, zerurako bide zuzena 

billa dezagun. Arr CDoc ed. 1889 (ap. DRA, sin pág.). Guziak ao batez, eder iritzi zioten buruzagiaren 

ateraldiari. Mok 11. Bere burubari eder eretxitta [...] bere burubaz matteminddu zan. Otx 12. Ez lioke inolaz 

ere eder iritziko besteak elkarren lehian nor goragoka aritzeari. MEIG VIII 61. (Sin dat.). Onetara esatea 

eder deritzat. Zait Plat 97. Badira ederretsi ditudan neskatxak. Baña eder-iritzitik aien baietzera, alde aundia 

dago. TAg Uzt 283. Añ argia ta ederra iritzi zion [Birjiñari]. AA III 584. Begiraturik frutiari, eretxi eutsan 

ederra itxuraan. JJMg BasEsc 33. 

b) (Uso sust.). Aprobación. Eder-eretxi ta abegi ona egin dagiozula [meza oneri]. Añ EL 2 114. Zure edereritxirik 

ez dot bear, egin dodana ondo dagoan ala ez jakiteko. DRA. 

- EDER-IRIZTE. "Afición, amor o estudio: (c.) afizioa, amorioa, eder edo ondo eretxitea" Añ. 

- EDER IRUDITU. Parecer bien. Beude burlatzera hala eder iduritzen bazaiote. Dv Lab 225. (Con -arazi). 

Gizonei eder iduriarazteagatik. Dv LEd 154s (Cb Eg II 83 ondo iristeagatik). 

- EDER-ITSUSI. v. eder-itsusi. 

- EDER IZAN. a) (Con aux. intrans. unipersonal de 3. a persona). Convenir, ser, resultar conveniente; estar bien; 

ser agradable. "Eder izan balitz, muturrak autsiko nition, si hubiera sido bien recibido, yo le habría roto los 

morros" A. Sg. DRA, para Lander eder izan balitz significa "si hubiera sido conveniente". "Badakit eztela eder, 

ya sé que no sienta bien (Mb Jesusen 241-5)" A EY III 336. Tr. Documentado en textos septentrionales; al Sur 

se encuentra en RS, Iturriaga, Lardizabal, Zaitegi y Orixe. Ze eikek maurtuti hoeanean, eder eztanik kalean. 

RS 36. Hao itsian eztoa sartu eulia, ta aldi guztietan ezta eder egia. Ib. 123. Sakrifizio odolsuak eder ziren 

orduan. EZ Man II 50. Haragia kontentatzea gatik eder eztiren akzioneak egitea. Harb 182. Aldiz dun 

maitariaren / Maite orde hig' ukena / Eder eztena / Hi bezalako ederraren. 'Qui n'est pas beau pour une belle 

comme toi'. O Po 30 (v. Lfn NotesO 17). Gertatzen bada eder ezten gauzarik gorputzak hartzen duen 

atsegintasunean. SP Phil 251. Errazue eztela eder / Bizitzea plazerean. Gç 87. Gañera nik izanik / zu adiskidea, / 

besteri ez liteke / eder eskaintzea. It Fab 16. Eder da izaitea karitate egille. Gy 162. Nihaurk erratea ezta eder. 

Ib. 73. Ez da eder esatea [...] zenbat jainko gezurrezkori belaunikatu zitzaiozkan. Lard 134. Behi baten buztanari 

itxikiz hiltzea eder da Buddaren haurrentzat. Hb Egia 66. Jakin zan gerthatuko zaonala eder eztena. Jnn SBi 

137. Eder izan dira Jinkoaren eta Aingürien aitzinian haur gazte horren urhatsak! Ip Hil 40. Ez da, ez eder, ez 

laket, gizon bat [...] hil orduko, berehala hartaz gaizki mintzatzea. HU Aurp 63. Hain da eder [...] ikhustea erdierdian 

dagola jarririk amaxo. Ib. 218. Egitea eder ez danaz, itz egitea ere ezpaita eder. Zait Sof 96. Askotan 

etorri zait barnera Iainkoaren Itza, esatea eder ez bada ere. Or QA 179 (v. tbn. Aitork 226). Egun hartan eder 

zen frantses izaitea. Xa Odol 193. (Det.). Hori ederra da, ezen hola bardinki eraiten da. Dv Lab 68. 

(Con comparativo). Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten, / [...], / ixilika egoitia ederrago lizate. E 

115s. Besta irringarri bat / Egin zuten Bankan, / Ederrago liteke / ikustia bakan. Bordel 173. 

b) (Con aux. intrans. bipersonal). Agradar, gustar, parecer bien; parecer hermoso. "Ez ahal zaio eder bere semea 

preso ikhustea" Dv. "Etzaio eder egiaren aditzea" Ib. "Etzaio eder bere alaba muthil hartaz galdatua izatea" Ib. 

"Aiñ zaio eder Jainkoari, estima Dios tanto (G)" Bon. "Jainkoari eder zaiona, cosa que a Dios le gusta 

(msLond)" A. Tr. Documentado en textos septentrionales, y en Lardizabal y autores meridionales de este siglo. 

Zineste bat dizit gogoan honela: / nik nola dadukat amore zugana, / Ieinkoari ere eder zaikala. E 201. Zuri


eder zaizkitzun obrak. Harb 240. Hain zaika eder Iainkoari urrikalmendua. Ax 222 (V 147). Bide garbia on eta 

eder zait. Volt 137. Edozein xoriri eder bere habia. O Pr 123. Iainkoari itsusi zaio munduari eder zaiona. SP 

Imit I 7, 3 (Ch eder zaiena). Besteren libertate sobera ezaikü eder. Mst I 16, 3. Jainkoa da, [...] eta egin beza 

eder zaiona. Lard 150. Etzitzaioten eder aithortzea bera bazitekela Yainkorik. Hb Egia 3. Partida handi batean 

agertzea orori eder zitzaien. Zby RIEV 1908, 87. Guti, hari bezen eder eta laket zitzaionik bakea. HU Aurp 114. 

"Jauna" baino ederrago baitzeie "Monsieur". HU Zez 175. Eder zaut egoitea haren aixkidea. Ox 168. Unelako 

esakerak zaizkit biziki eder eta atsegin. FIr 156. Len eder yatazan mendijen gallurrak. "Me atraían". Laux BBa 

2. Eder zait, batez ere [...] elkar-artu nai apurrenik sumatzea. Ldi IL 78. Ez baitzaizu eder gezurrarekin egoitea. 

Or Aitork 298. Otsoaren azkena / nori yako eder? Bilbao IpuiB 50. Eder zitzaion, segur, [...] emazte gai baten 

ukaitea. JEtchep 90. Eder zaizkigun izaki guztien inguruan, ideala [...] moldatzen dugu. Vill Jaink 148. Eder ta 

atsegin zaio [...] Maitea erakartzeko erabilli zitun [...] maltzurkeriak gomutaraztea. Onaind in Gazt MusIx 156. 

Belarrira edo begira eder bazitzaion ongi zegoen neurtitza. MEIG IV 118. (Det.). [Mintzaia hau] ederra 

zait eta eztia, bainan ez dezaket [...] konpreni! Arb Igand 10. 

v. tbn. Gç 158. ES 191. Dv LEd 104. Laph 38. EA OlBe 16. Zait Plat 33. Xa Odol 118. 

- EDER-JAKITE. Conocimiento estético. Begizta beza jakite bakarra, eder-jakitea bere baitan. Or in Zait 

Plat 155. 

- EDER-JANTZI. Vestido de gala. Gaurko baneriak, eder-janziak, apaindurak, moda kostotsuak. Añ NekeA 

246. Txirlarri edo urre orde bere eder-yauntzia salduko balu. 'Sa robe d'honneur'. Or Mi 34. 

- EDER-MINBERA. Sensible a la belleza. Atsegiñik asko demaio gogo eder-minbera orori noizean beingo 

goxoki uste-ezak. Markiegi in Ldi IL 8. 

- EDERRAGATIK. (Precedido de gen.). Por causa de; por agradar a. v. EDERREZ. Doai miragarri bat, Jaun 

berak bere ontasunez, ez zure ederra gatik egin dizuna. AA III 355. Inoren ederra edo enpeinuba gaiti egiten 

dirian ezkontzak. fB Ic III 349. Orrilaren 11-gnean emengo Eukaristi batzarra da, sukar ustela edo tifus 

dalakoaren ederragatik atzeratzen ezpadute. Ldi, carta a Or 19-4-1930 (ap. DRA). Yainkoaren ederragatik 

lorraldiak eramatea. Ol 1 Petr 2, 19 (Ker ederragaitik; Dv Jainkoaren ariaz). 

- EDERRAGAZ AURRERA. Embelleciendo, disculpando, atenuando. Eztaroe konfesau ordiak artu dabeen 

moskorrik [...] edo bai beintzat ondo gitxitrik eta ederragaz aurrera (ederkaturik). Zav Serm II 192. 

- EDERRAREN EGIN (S ap Lrq; ejerraren eg. S ap. Lrq). "Faire bonne figure, dissimuler sa rancune" Lrq. 

- EDERRE(T)AN. (Precedido de gen.). En honor a. Basiliketako ezkillak Ama Birjiñaren ederrean Agur Mari 

otsegiten asi zirenetik. Or Mi 71. Milla ta milla zizta ainbeste kanetan, / maite ez-ezagunari opak ametsetan. / 

Azken urteko aiek, baten ederretan. "En gracia a su único". Or Eus 356. 

- EDERREKO. (Precedido de gen.). Del gusto (de). Eurak deritxuenagaz edo euren ederrekuagaz, inor 

ezkontzera ekartia. fB Ic III 355. 

- EDERRERAKO. (Precedido de gen.). Para gloria (de). Egiozute elkarri ongi-etorri, Kristok egin zun bezala, 

Jainkoaren ederrerako (Rom 15, 7). Or MB 41 (He ohoretan, TB loriarentzat, Ol aintzarako). 

- EDERREZ (V, G ap. A). (Precedido de gen.). Por causa de; por agradar a. Nik neronez ere zerbait biali nai 

nuke, ugaritasunaren ederrez. "Para mayor abundancia". Ldi in Or BM 12. Esaidazu: noren edo nortzuen 

ederrez opari ori eskeñi zun? Argeitarren ederrez bide diozu. '¿Por qué causa la sacrificó?'. Zait Sof 25. Onelako 

oiek nolako legearen ederrez esaten ditut? 'En virtud de qué principio?'. Ib. 186. 

- EDERRIK. a) Con buen aspecto; hermosamente. Atsegin det berori orrelaxe ikustea: Onik dago eta ederrik. 

Lar DT LVI. Eder ederrik janzten dirian emakume ero arrotu askok. Añ LoraS 129. b) Mucho. Baratze 

berdintzea gosta da ederrik. Hb Esk 102. 

- EDERRIK EDERREN. (El, lo) más hermoso. Maitasunezko biotz ederrik / Ederrenaren jaubia. Enb 126. 

Fruta arbolak ere erruz zabaldu zituan [...], batez ere sagar-mota asko ta ederrik ederrenak. F. Labayen in 

Munita 9. 

- EDER-USTE. Arrogancia, vanidad. Andiki zaleak, beren buruai askotxo deritzoenak, eder ustean itxutuak. 

Ag G 297. Gere au aunditzat yoa barkatu: ezta eder-uste. Ldi IL 61. 

hederagin. "Collatare facere, [...] hederagitea" Urt V 326. 

eder-aldi. v. ederraldi. 

ederan. v. edaran. 

hederazi. v. hedarazi. 

ederbera. 1. Sensible a la belleza. Bere biotz ederberak maiteki zerion sentipena abesti xamur biurtu zizun. 

Etxde JJ 11. Sasi-iakitun aien aurkez aurke ageri zan Platon egizale ta ederbera. Zait Plat 125. 

2. Sensibilidad estética. Ederberak xerbeldurik, / ardoa bailuten, / luze itotako Ondaurtz-miñak / eztanda 


mende. 

455


zegien. Ldi UO 45. 

ederberatasun. Belleza. Orma-bedarrak [...] politasuna ta bizitzako ederberaatasuna ezarten eutsen esi 

gotor ta itxusi samar aei. Erkiag BatB 43. 

ederbide. Adorno, ornato. Bertze ederbide bat da pertsuen argitzea eta phiztea, itzuli berri edo iduripen 

batzueri esker. Lf ELit 95. [Elkarrizketa] irakaspide soil bihurtu zen, nahiz euskara ederrez jantzia egon, 

ederbideak utzirik. MEIG III 125. 

ederdura (H). Adorno. "Enjolivement, embellissement. Zure gela ederra da, bainan oraino ederdura batzu 

eskas ditu, [...] il manque encore de quelque embellissement" H. Zeren erresumak dira / ederdüra handiekin / 

aphaintürik nasaikilan. Casve SGrazi 52. 

ederen. v. ediren. 

edergabe, ederge (Lar), ederbage (Añ). "Desapuesto" Lar. "Tosco" Añ. 

edergai (Urt, Lar, Añ, Hb ap. Lh, VocCB (s.v. edergarri) Dv, H), ederkai (Lar), edergei. 1. Adorno, 

ornamento; cosa bella; (fig.) virtud. "Alcarmes [sic], kolore gorri bizi edergai harra" Urt I 477. Zugan 

Egilleak berak berariz jarri zituzan / Edergaien iturriko edergarritasunak. AB Olerk 371 (361 edergei). 

Basetxetar askoen artean, euzkerak dituan ederkai guziak entzuten ezpadira ere. Ayerb EEs 1914, 238. Ez uste 

izan alare beren buruak jasotzen ariko diela onelako onbidetiak: beren ederkairik ez dute agertzen, bestienak 

baizik. Ib. 37. Mokoan, edergai, basoaren abar. "Trayendo por adorno en el pico una rama de bosque". Ldi BB 

164. 

ederkai. Ilustración. "Sagi"ren azalkai ta ederkaiak. In Laux AB 103. 

2. Arte. Izkuntza berbera duten bi errik ere, ez al dute edergai berezirik beren oituretan? Or LEItz 38. Jakin 

gaietan nai ta nai ez aldegin bear da zerbait errittik, [...]; baño edergaietan, antze-gauzetan, al den guttiina. Ib. 

34. 

edergaidun. Adornado. Betiko Jaunak oparo ta erruki barik bildutako edergaidun kabi epel txairo ori. 


edergailatu. "Paver, embellir" Ht VocGr 396. "Ornamenter" Dv. 

edergailu (G, L, B, BN, S; O-SPAd 882 SP, Ht VocGr 352, 396, Lar, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H, VocB). Ref.: 

A; Izeta BHizt. 1. Adorno, aderezo, ornamento; cosa bella. "Regalo, objeto decorativo. Edergailu onak hartu 

ditut. Etxean baditugu edergailuak" Izeta BHizt. v. edergarri. Tr. Empleado con relativa frecuencia desde 

mediados del s. XVII por autores septentrionales no suletinos (con la excepción de Casenave); en el s. XX se 

encuentra tbn. en vizcaínos y guipuzcoanos, siendo incluso más usado al Sur que al Norte. En DFrec hay 6 ejs., 

3 de ellos septentrionales. Se recogen todos los ejs. hallados. 

Edergaillu geiago utzten zaie ezkongaiei. SP Phil 332 (He 334 edergaillu). Hautxek dira Oihenartok 

eskuarari iratxekitzen diotzan aitzinamenduak, edergailluak. ES 166. Ignazio Loiolakoak, Eskual-herriko 

edergaillu dohatsuak. Ib. 125. [Liburu espiritualak] lanoak izan arren eta edergaillu gabeak. Ch I 5, 1. Bizarra 

edergaillu bat da gizonaren bisaian. He Phil 227 (SP 225 edergarri). Yaunsturen edergaillu asma ahal guziak. 

Lg II 155. Eskual herrien edergailu / Parisetik etorria. 'Ornement'. Monho 46. Erraten edo eskribatzen 

dutenaren sustengu edo edergaillu bezala. Gy VII. [Maxkorrei] zor zaizkotela errege eta erreginen edergailuak! 

Dv Dial 22 (Ip aphaindürak). Mirestekoa da lur hau, bere landare, lore, frutu eta bertze edergailu guziekin. Lap 

111 (V 53). Ikus azu etxe hura eta hango edergailuak. HU Zez 66. Arri-ederrezko edergailluz yosirik burutik eta 

oñetara. Alt EEs 1912, 245. [Edestia] bearreko edergallu bezela beintzat ez luteke ezetsiko. "Como 

indispensable ornamento". Zink Crit 65. Hiriko edergailuen ikusteko. JE Ber 20. Hargintzako ala zurgintzako 

edergailuetan. Ib. 75. [Bizkaierazko aditza] bere edergallu guztiakin apainduta. Eguzk LEItz 21. Ezurrezko 

yoale-miian txori ta lore ta nai bezanbat edergailu egiten zitun. Or Mi 44. Eskiak altxatzen ditu [...], untsa ikus 

diten heien edergailu yoriak. Zub 65. Baserri-etxe eder bateko eskaratza [...]. Zernai edergallu: ontzi, mai, alki 

eserleku ta abar. Lab EEguna 62. Gerruntz-gona-txamarrak josi eutsazan, ezetariko edergallu bakuak. Otx 125. 

Marx-en irakaspen guztiak, apainduri ta edergalluak kendu ta billosik itxi ezkero. Eguzk GizAuz 66. Pertsutan 

mintzo da Hiribarren, [...] orotako ikusgarri, edergailu eta jendeak aipatzen dituela. Zerb Azk 65. Arrotz-gela 

xarmanki apaindu zuten lorez eta edergalluz. Etxde JJ 87. Izadiak [emakumeei] oparo emon dautsezan 

edergailluak. Erkiag Arran 42. Bere urretegitik edergailu zahar eta berri ateratzen duen etxeko-iauna. Zait Plat 


mende. 

456


120. Hemen ezarriko ditutzun edergailuek ere bi alderdi badituzte. Othoizlari 1962, 429. Zuendako ere ekarri 

ditut bi edergailu. Izeta DirG 112 (se refiere a un reloj y a un brazalete). Nula behar saristazi / edergailliak 

hoberenian? "La visite de nos curiosités locales?". Casve SGrazi 50. Hamalau bertsoak bi lauko eta bi hirukotan 

banatu; edergailu dotorez apaindu. MIH 256. 

v. tbn. Hb Egia 84. Arb Igand 97. StPierre 26. Ox 26. Markiegi in Ldi IL 11. Lf Murtuts 81. Vill Jaink 164. 

NEtx LBB 280. Ardoy SFran 127. 

Belleza, hermosura. Haren loria eta edergaillu (edertasun) guzia barrenetik da. SP Imit II 1, 1. 

Acicalamiento. Horlako edergailluetan eta ergelkerietan trikatzeko aski guri eta flako diren gizonak. He 

Phil 335. 

2. (Empleado por Axular, que parece ser la fuente de todas las referencias lexicográficas, con valor adverbial: 

'Por ostentación'. "Por bien parecer" A, que cita el msLond. Cf. Lar Sup: "Parecer (por bien), edergailluz", y H: 

"Edergaillua, vanité, désir de bien paraître", que cambia igualmente edergaillu (Ax 163 (V 109)) por edergailuz. 

Ez hitzez, itxurapenez, kanpotik eta edergaillu, baiña zin zinez eta gogotik, barrenetik eta bihotzetik. Ax 335 

(V 223). Eta obratu ere nola? Ez edergaillu, ez banaloriaz, eta ez munduagatik. Ib. 230 (V 153). 

3. "(V, B), paliativo, excusa" A. 

4. (Uso adj.). Gorde bedi bitxi edergaillu legez. "Como piedra preciosa". Berron Kijote 83. 

edergailukeria. Conjunto de adornos. Yauregi hetan ikhusten omen dira [...] pinturak, tapizadurak, hitz 

batez, zer nahi aberastasun eta edergailukeria. Elsb Fram 156. Etxe eta elizetan eztugu edergailukeriarik ezarri. 

Prop 1894, 244. 

edergailuxka. Dim. de edergailu (1). Herri hartako jainkoxkak khendu nituenean, erosi nuen hogoi eta 

bortz liberetan (oihal, gatz eta edergailuxkaz) herriko etxea. Prop 1896, 155. 

edergailuztatu. Adornar. Bere perpausen beztitzeko eta edergailluztatzeko. ES 147 (v. tbn. 166). 

edergainkatu. Adornar, revestir. Urre-dirdaiez, argi-izpiz ta likurt-usaiñez apaindu ta edergainkatu oi 

ditugulako. Erkiag Arran 30. 

edergaitz, edergaitx (V-ple ap. A). "Demasiado hermoso" A. 

edergarri (gral.; SP, Urt Gram 55, Lar, Añ, Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib. I (Sust.). 1. 

Adorno, aderezo, joya; cosa bella. "Eztu kanpoko edergarriren beharrik, n'a point besoin d'ornements étranges" 

SP. "Edergarrijak" Mg PAb 149 (en una lista de utensilios del labrador). v. edergailu. Tr. Documentado con 

cierta frecuencia en autores meridionales desde Mendiburu y Cardaberaz hasta nuestros días. Su uso aumenta en 

el s. XX. Al Norte se encuentra únicamente en Axular, Pouvreau y Arbelbide. En DFrec hay 9 ejs., meridionales. 

[Presuna ederrak], eztu kanpoko edergarriren beharrik. Ax 513 (V 331). Bizarra da edergarri bat gizonaren 

begitartean. SP Phil 225 (He 227 edergaillu). Zintaz eta edergarriz betea bizi zen dama ta neskatx arroa. Mb 

IArg I 205. [Erretorikak] bere edergarri edo itzaldien apaindurak, tropo ta figurak deriztenak ditu. Cb EBO 39. 

Zeinbait onelango edergarri euskeriak? Mg PAb 201. Gorputz zorionekuak euko ditube perfekzinoe edo 

edergarri asko. CrIc 48. Noren begiai atsegin eman nai ote die urlia onek onenbeste edergarrirekin? AA II 92. 

Gizonak arrian egin litzakean edergarri guztiaz gaindiroki apainduak. Izt C 51. [Marijaren irudi bat] apainduta, 

dala lora, larrosa edo beste era atako edergarrijakaz. Ur MarIl 1. Belarrietakoetan, erraztunetan eta beste 

edergarrietan artutako urrea. Lard 105. [Euskaldunen] edergarri ta gloria dan Santuaren onran. Aran SIgn I. 

Ire baltzuneak besteentzat argitasun da edergarri izango litzatekez. Ag AL 74. Len jagola ta zaintzaile genduzan 

[mendiak]; orain eztoguz edergarri ta ikuskizun baino. A EEs 1916, 109. Danok darabilgu soñian biarbiarrekua 

eztan gauzaren bat, apaingi edo edergarritzat. Kk Ab II 16. Yostaillu edo edergarri zirudien 

ezpatatxoa. Or Y 1934, 6. Eseri-aulki apañak eta beste edergarri asko. ABar Goi 14. Gaztetako edergarriak 

etzitzaizkion ziaro aienatu. Etxde JJ 97. Beren zakurren [...], itzegin ez-besteko edergarri ['habilidades'] guztiak 

aipatzen. Anab Aprika 68. [Arkaitzak ez] beste guztia edergarri da: / zelai, ardi ta pagadi. Gand Elorri 54. Oiek 

dirade aurreko zarrak / egindako edergarriak, / ez dakit nola apaindu leizken / era orretan arriak. Uzt LEG II 

229. Euskal kutsua badario, barren muinetarik dario, ez axaleko edergarrietarik. MIH 115. 

v. tbn. AB AmaE 393. Itz Azald 103. Alz Bern 49. ArgiDL 123. Aitzol in Laux BBa XIV. Ldi IL 126. TAg Uzt 

53. Alt LB 80. Zait Plat 13. Berron Kijote 160. 

Ire itzala, ire egurra, ire edergarria. "Tu ornato". Ldi BB 100. 

Ilustración (dibujo o fotografía). Edergarrijakin datorrenian euskalzale (edergarrija berba polita da 

ilustrazinoia edo grabaua esateko). A Ezale 1897, 263b. Lenengo edergarrian or daude, ezkerretik eskuira, Joxe 

Bernardo ta Pello-Errota. Muj RIEV 1908, 429. [Egunariak] edergarri, begia ondo betetekoak [euki bearko 

ditu]. Ormetse EEs 1917, 38. Leaburu-Hotel, edergarria (grabadoa) erakutsiz teilatutik atarira zeekatu zigun 


mende. 

457


Medelek. A Ardi 114. 5-garren orrialdeko edergarriak. Ib. 114. Ipui ta kontuak, edergarriz beteak. Lab Y 1933, 

255. Edergarriak, neronek egiñak dira. Azalekoa nere makinarekin suizarrak egiña. Anab Aprika 104. v. tbn. 

NEtx LBB 5, Alzola Atalak 108. Valverderen edergarriak Lizardiren poemen gogaide jator direla. MIH 177. 

"(G-d [?], B), jamba, marco de una puerta" A. 

(Tras gen., uso pred.). "Andrazkuan edergarri, urria baño obe zintzotasuna" Etxba Eib. Buruiko zuri 

politta, andren edergarri; askotan ixan oi da ezkabi estalgarri. Otx 32. An agertuko din Gurutzea, zeruen 

edergarri. Or QA 204. 

2. (V, S; Hb ap. Lh, H). Ref.: A; Lrq. Pretexto, excusa; atenuante. "Prétexte destiné à sauver les apparences, et 

à couvrir la vérité, qui est moins avouable" Lrq. [Itz zatarrak] parre eragiteko esaten dituztelako edergarriaz, 

bekatu andiak ezpalira bezela konfesatzen dituztenak. Mg CC 105 (v. tbn. CO 146). Ona zelan konfesau biar dan 

pekatuba edergarri baga. Ib. 176. Izango lukee eren zabarkeriaren edergarri egoki bat. AA I 456. Ezta an 

izango gauzeen edergarririk, ez atxakia onik. Añ EL 2 36. Ni etorri ezpanintz [...], ezlukete pekaturik; orain 

ordea eztute pekatu orren edergarririk. Ir YKBiz 456. 

(Tras gen., uso pred.). "Hori erran du bere egitate txarraren edergarri, il a dit cela pour donner une bonne 

apparence à sa vilaine action" Dv. 

3. (Tras gen., uso pred.). "(G-to), por consideración a... Amaren edergarri egiten ditu gauza oiek" A. 

II (Adj.). 1. Embellecedor, que produce belleza. "Propre à embellir" Dv. Amore au da ezteguko apaindura 

edergarria. Añ LoraS 49. Asi dira alegiñean eleiza txukuntzen, organoa zuzentzen eta beste obra edergarriak 

egiten. Ant EE 1884b, 41. Etxea bethi etxe da, zonbat den itsusgarri; / Kanpoa bethi kanpo da, zonbat den 

edergarri. Arb Igand 145. Beste izkuntza batzutan ere ez dute askok uste itzen atzenkide [...] izate ori edergarri 

denik. Or LEItz 53 (se refiere a la rima). 

Estético. Ona emen paisajeari dagozkion bi iritziak: onuragarri edo utilitarioa, eta edergarri edo estetikoa. 

Dunixi Egan 1955 (1-2), 8. 

2. "Adornable, apaingarria, edergarria, galantgarria" Lar. 

3. Paliativo. Aitzaki edergarri eta apuko estalgarriak. Izt C 357. 

- EDERGARRIZKO. Elevado, noble. Orduko ikasketa aiek, edergarrizko deritzatenak. "Quæ honesta 

vocabantur". Or Aitork 57 (v. tbn. 103). 

edergarridun. Ilustrado (provisto de ilustraciones). Bilboko albistari edergarridun edo errebista ilustrazio 

ta guztiko bat? A Txirrist 249. "Zeruko Argia", illeroko aldizkari edergarridun Aita Kaputxinoak zuzendua. J.A. 

Yurre in Loram 19. 

edergarriro. Bellamente. Olerkari bikaiñenak baizen gartsu, bertsogille aipatuenak baizen edergarriro. 


edergarritasun. Belleza. Zugan Egilleak berak berariz jarri zituzan / Edergaien iturriko edergarritasunak. 

AB Olerk 371. 

edergarritu. Adornar. Edergarritu ta aberastu zuen asko Kapilla nausiyena. EE 1883b, 71. 

ederge. v. edergabe. 

edergile, edergila. 1. Embellecedor. Betiko edertasunean iraunerazoko lituan gauza edergillaren bategaitik. 

Añ LoraS 104. 

2. "Los que [...] se hermosean: (c.) apaintzalleak, edergillak" Añ. 

3. Artista. Animako ernaltasun au poeta guziak eta edergilleak eta asmalariak ba dute. Or in Zait Plat 154. 

edergin. Obra de arte. Zure edergiñetan ez nenkusan ederraren muiña. "In arte tua". Or Aitork 94. 

edergintza. Realización artística. Edergintza mota bati poesi (egintza) izena ematen diogun bezala. Or in 

Zait Plat 154. 

edergura. Coqueto. Emakume edergura, apaiñdu ta arruak! JJMg BasEsc 281. 

eder-itsusi, eder-itxusi (G-to ap. A EY III). Amor propio, pundonor. "Zeure buruaren eder-itxusirik eztezu, no 

tiene usted pundonor (G-to)" A EY III 328. Cf. Or EG 1950 (9-10), 11: "Naparroan badugu itz eder bat "amour 

propre" esateko: eder-itxusi. Gizon orrek ez du batere bere buruaren eder-itxusirik". Diruaz bezain beren 

buruaz / zieten eder-itsusi. "Tenían amor propio, tanto como afán de dinero". Or Eus 305. Nere buruaren eder- 


mende. 

458


itxusi bizia izan diñat aspaldi artatik. Or QA 41. Nere eder-itsusiz baliatuki. "Laudis et decoris". Or Aitork 31. 

ederka. 1. Cortésmente (?). Agurtzean ederka kopeta beltzenak. Hb Esk 229. 

2. (Jugar) por diversión, sin apuestas ni competición. Noiztenka [...] bizpahiru muthiko plazaren buru 

batetik, bertze bizpahiru bertze burutik behar litezke ederka bederen arrarazi, zoinek luzekiago harat hunat 

pilota onean ibil. Zby RIEV 1908, 87. 

3. (Tras tema nominal nudo). Con hermosos (...). Egaztirik txikienak bere ego biak osorik ta ondo lumaturik 

baditu, kanta ederka igoten dau kanpantorrerik altuen ganera. Añ LoraS 56. 

ederkadura. v. ederkatura. 

ederkai. v. edergai. 

ederkari. Aficionado a la belleza (a la apariencia). Nola hemen ere begia ederkari baita, eta kanpoz 

direnaren araberako baitauzkate direla barnez ere gauzak, gu baino gehiagoko zauzkaten protestantak. Prop 

1883, 141. 

ederkatu. "Paliar (en las confesiones) (V, msLond)" A. v. zuritu. Eztaroe konfesau ordiak artu dabeen 

moskorrik [...] edo bai beintzat ondo gitxitrik eta ederragaz aurrera (ederkaturik). Zav Serm II 192. 

ederkatura (V-gip-m ap. A). 1. Excusa, paliativo. Konfesatu bear dezu [...] ederkatura gabe. AA III 525s. 

2. (V-arr-m-ple ap. A), ederkadura (V-ger ap. A). Agasajo, elogio, panegírico. 

ederkeria. Acicalamiento; ornato supefluo. Hain umu eta flako diren gizonak non ederkeria hetan denbora 

galtzen baitute, leku guzietan aiphatzen dira erdi gizon eta erdi emakume balire bezala. "Muguetteries". SP Phil 

333 (He 335 edergaillu). Gatz-gabeko itz neurtuak baño, oien ederkeri gabeko irudiak erriari gozoroago [...] 

denbora eman erazitzen diyote. Sor Gabon 18. 

ederketa. Esteticismo. Ederketa soilla, ederki itz egite utsa bezela omenda; belarriak poza artuko du itz 

eztilarien aotsaz, ez ordea biotza beteko. Ayerb EEs 1915, 263. 

1 ederki (V-gip, G, AN, L, BN, S; Volt 55, SP, Urt I 195, Lar, Aq 927, Añ, Dv, H, VocB), edarki (V-gip), earki 

(G-azp-goi, AN-ulz). Ref.: A; EI 243; Etxba Eib; Iz ArOñ (edárki, edérkixao), UrrAnz; Lrq; Egan 1956-2, 36 

(earki); Elexp Berg (edarki, ederki). Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en la tradición 

vizcaína. En DFrec hay 77 ejs. de ederki. v. ederto. 1. Hermosamente; bien, magníficamente. "Joliment, 

agréablement. [...] Ederkiago, plus proprement. Ahalik ederkiena, le plus proprement qu'on peut" SP. "Ahora sí 

que viene hermoso, orai eldu baita ederki (AN)" Aq 927. "D'une manière belle. Ironiquement, bien! bien!" Dv. 

"Ederki bizi izandako bizi ederra, aren mundu onetako erromerixia" Etxba Eib. Sujetaren eredura hitz 

dagidan ederki. EZ Man I 131. Bertzeak ez bezala, edo dagokan baiño ederkiago beztiturik ibiltzea. Ax 416 (V 

270). [Itsusia] etxean legoke ederkienik. Ib. 513 (V 331). Ederkiago preparatzen da besta egunetan, eta are 

hobeki besta buruetan. SP Phil 331 (He 333 ederkiago). Axular gure errotor famatuak ederki ukitzen du pontu 

hau. ES 93. Etzaiku galdegiñen [...] ea ederki minzatu garen. Ch I 3, 5 (Mst untsa). Isekaz ta musinka euskeraz 

ederki dakienen jolasari. Lar, carta a Mb 279. Sedaz, urrez, zillarrez ta perlaz ederki apaindu-jaunziak. Mb IArg 

I 267. Arkitu zuen Santuaren aldarea agitz ederki apaindua. Mb IArg II 303. Elokuenziaren aita edo ederki 

itzegiteko moldea atera zuena. Cb EBO 14. Zeruko inozenziaz ta birtutez ederki janziak. Cb Just 4. Haboro balia 

dikezie obra saintiek, eziez hitz ederki erranek. Mst I 24, 6. [Apostolu izena] ederki zagokoten dizipulu hei. Lg II 

143. Dakiténak eramáten edérki trabájuak. LE Ong 15v. --[...] Ondo esan dau gizon bizkaitarrak? --Ederki dio. 

Mg PAb 174. Mordo ederki elduak. VMg 64. Asitzen da auzmarrean eta ederki txikituaz len jan duana. AA III 

444. Ederki esana, nere kristauak. Ib. 364. Bere egiteko guziak ederki dohazkotenak. Dh 197. Bonapartek igorri 

dütü, egin beitere ederki. 'Il a fort bien agi'. Etch 580. Biok geundenean / ederki apaldurik / suaren aldean. It 

Fab 15. Botza beitziren erabilten / Ederki goiti behera. Arch Fab 225. Ederki egiñ zaitak, dio otso gaizoak. Gy 

74. Esku liburutxo bat [...], euskarara ederki itzulia. Lard pról. [Halako zuhamuak] ederkienik sorthu lekhuan 

heldu dira. Dv Lab 327. Ederki zabilaten / Beren ofizina. Bordel 153. Ederki etorriya / izan deriyela. Bil 119. 

Bien. Ezpañaren gañean zeukan bizar-gorriak txit ederki ematen zion. Zab Gabon 52. Apolo zure laguntasuna / 

Ederki letorkit emen. AB AmaE 103. Billera oni ederki leikioke deitu umillen billera. Bv AsL 163. Hari ziren 

biak, ezin ederkiago, Jainkoaren ezagutarazten. Jnn SBi 98. Eskual-herriak ederkienik atxiki izan duen ohikuntza 

badakikezu zoin den. Arb Igand 47. Ezartzen ahal dute gertakari horren orroitzapentzat afixa bat hiri-sartze 

guzietan, ederki apaindurik. HU Zez 89. 


mende. 

459


(s. XX). Ederki egin dezu. Alz Txib 106. Zein ederki derabilkazuen eskuara hoi, zeren den zuen mintzaira. 

Barb Sup VII. Alakoxe ederki bizi izan da [...] berrogei ta amar urte ontan. Mok 7. Eibar-en dagoz gauza 

ederrak, / Oso ederki egiñak. Enb 89. Gertatzen ohi da, eri-handi batek elizakoak ederki hartzea, eta gero, [...] 

ez dela deusetaz oroitzen. FIr 188. Karrika zabal eta nasaiak, zolak ederki zimentatuak. Zub 91. Biziki garbiki, 

ederki kasik, mintzo zaiku eskuaraz emazte gaixoa. JE Ber 30. Ederki erantzun duzu. Ir YKBIz 266. Meza nausia 

ederki joan zen. Lf Murtuts 25. Ainbeste aur eta, nola yazten induten ain ederki? Or QA 41. Ipuina gaizki hasia 

zen [...], baina ederki burutu da. Mde Pr 93. Ganix ederki ari zen eskuz... eta ahal bada, xixteraz oraino hobeki. 

Zerb Azk 114. Euskeraz be ederki eitxen eban. SM Zirik 117. Zein ederki egoten den / maitearen aldean! Arti 

MaldanB 227. Bere bizia ederki eta oneski irabaziko duela. JEtchep 114. Ederki xamar erakutsi digute zernolako 

erregetza duen errege gaiso onek. Vill Jaink 95. Mintzo-azentuak eta musika-azentuak ederki artzen 

baitute elkar. Gazt MusIx 32. Gure Kaximiro gizarajoa or baldin bada, ez dik ederki ibili bear! Salav 90. Edan 

degu biok eta jarraitzeko ederki gaude. NEtx LBB 89. Lore-illian danak ederki / da negu beltzian gaizki. Uzt Sas 

332. Jan dügüla bai axurki / [...] / adelatürik ederki. Casve SGrazi 92. "On da" eta "on litzake" [...] ederki 

bereizten ditugunez gero. MIH 113. Hemengo semea naiz eta hemengo ohiturak ederki aski dakizkidana. MEIG 

VIII 24. Bai ederki bizi ginela orduan! MEIG IX 103. Agertuz gero ederki zabaldu zen Gipuzkoan barrena 

Kondaira hau. MEIG II 94. 

(No acompañando a un verbo, gralmente. en diálogos). Muy bien. --Ori ez Jauna; parre egiten nuen, 

dibertitzen nintzan, baña esaten nion, egoteko geldi. --Ederki. Nola diozu bada zere borondatearen kontra izan 

zirala? Mg CC 110. Ederki, esaten dio txindurriak. VMg 78. Ederki, ederki, dio norbaitek. Hb Egia 35. Nahi 

badiozu barkatu, ongi; ederki. HU Zez 86. --Beraz ezkondu egiten zerala, e? --Ala diote. --Ederki, ederki. Alz 

STFer 117. Ederki, Maisua, ongi esan duzu Yainko bat bakarra dala. Ir YKBiz 396. Ederki, ederki! Zoazte ba. 

TAg Uzt 310. --Eta ez duzu bertze bekaturik? --Ez, aita! --Ederki. Lf Murtuts 21. Olerkari izan banaiz, ederki; 

ez banaiz izan, barkatu. Iratz in Alzola Atalak 121. Ederki! Egon... Auxe pixka bat zuzendu bearra dezu. NEtx 

LBB 139. 

v. tbn. Dv Lab 123. Arb Igand 60. Iraola 75. JE Bur 172. Ill Pill 5. Barb Sup VII. Ox 38. Or Mi 106. Lab EEguna 

111. Lek EunD 19. JAIraz Bizia 25. Mde Pr 110. Arti Ipuin 82. Izeta DirG 65. Zait Plat 66. 

Bere baitan kontentik eta ederki xoil kontentik daude. SP Imit III 58, 8 (Ch osoki kontent). 

(En contextos exclamativos, con sentido irónico). Ederki asten gaituk. Sor Gabon 26. 

2. (AN-larr ap. Asp Leiz2; H). Bien, mucho, abundantemente, cumplidamente; muy. "Beaucoup, en 

abondance. Ederki eman du zure baratzeak, votre jardin a produit abondamment" H. "Ederki kosta zait, baño 

adierazi diot" Asp Leiz2 s.v. adierazi. Esperatzendúzu gozátzea edérki betíkos glórian. LE Ong 64v. Iferniak 

ederki garnitürik / Ene fedia behar dü izan. Xarlem 1161. Merkatutik horrek bethi, / Eskuak dakhartza betheak 

ederki. Gy 260. Topatu zuen [...] oroldio zuri-ori-berdez ederki jantzitako egur zar bat. Arr GB 46. Eguzkiak 

ederki berotzen zuen. Ib. 57. Andre-zalia banintzan ere / orra ederki aspertu. Xe 262. Andriak ez nau erruki, / 

izurratu nau ederki. Ud 21. Gure etxeko azak jaki onekin ederki gozatuta jaten ditugu. Zab Gabon 70. Nik, lan 

askorekin ta ederki nekatuta, zerbait egin det eta irebazi. Bv AsL 140. Leunduko dira orduban ederki. Sor Bar 

78. Guan ninduan etxera, arrolaka, ederki umatua. Elzb PAd 51. Ederki irri eginen [dute] zutaz. Jnn SBi 171. 

Zenbeiti muturra ederki berotu. HU Aurp 60. Ederki liluratu / nutenean elhez / ninduten amarratu / zinez eta 

legez. Balad 232. 

(s. XX). Ederki merezitua izango du. Iraola 72. Bidaztien sakelari usai egiten ederki oitua zegoan. Ag G 325. 

Joko orretan poltsa ederki / izan biar du betia. EusJok 157. Makiña bati mutur-ezurra / ederki berotu diyo. 

EusJok II 155. Kruxpetaño horien ondotik, zintzurra ederki legundurik. Barb Sup 23. Beste [ahüñe] erdia ezaran 

saltsan, ederki jan dezagün bazkaitan. Const 25. Ni ederki asea nuk. Ox 103. Paxkal demonio harek ederki 

enganatu zaitu. Barb Sup 11. Afaltzerat eman zioten ederki bieri, eta gero, joan ziren beraz lo egitera. Barb Leg 

66. 

Nere erdiya eiten ere orri / ederki kostatzen zaio. Tx B I 230. Jin-bidetik itzultzea behartu zitzaion, ederki 

zafratua izanik. JE Ber 27. Masallak gorritzen zitzaizkigun ederki. Ldi IL 62. Xahako bat othe den nago ni, / 

hanpatua, hanpatua ederki. In Or Eus 112. Kanaandarrak ederki lotsatu ziren. Zerb IxtS 43. Ederki pagatu ere 

baitzuten: hiru mila libera uste dut. Lf Murtuts 20. Kontrabandarekin aitak ederki gizenduak baitziozkan etxeko 

lurrak! Zerb Azk 36. Biar goizean nire saiets-ezurretan osabaren makilla ederki dantzatuko duk. Etxde JJ 7. 

Mutillak ederki saiatu zaizkigu beren lanean. NEtx Antz 13. Iñor lazoan erortzen bada / pagatuko du ederki. 

Basarri 139. Afaldu nuen ederki eta edan ere egin ginuen auserki. Izeta DirG 64. Txorakeriak aztutzen dira 

ederki, tiroak asten diranean. Salav 77. Eudia galanki ari zuan eta ederki busti [...] giñan. Ib. 90. Inditar gozozaleei 

eskerrak ederki dirutuak zeuden. NEtx LBB 47. Gaztetako kontuak / ederki aztuta, / burua soildu eta / 

ortzak akastuta. Uzt Sas 197. Ederki kostatako garoa / guk ekarritzen genduna. Ib. 80. Ederki gostatzen zaut 

batzuetan [kantuak egitea]. Xa Odol 67. Jo zuan buruan Don Kijote, ta bai ederki urratua utzi ere. Berron Kijote 

187. Aitzin-solas ederra ezarri dio [...] jakingarriz ederki hornitua. MIH 165. 

- EDDERKI (S; ejerki S). Ref.: A (ederki); Lh y Lrq (ejerki). "Lindamente" A. "Joliment" Lrq. Argizariak 

zelütik / Argitzen dizü eijerki. ChantP 140. Berrogoi eta hamar zigarro espainul, untsa eijerki emanik paper 

azkar batetan. Const 33. 


mende. 

460


- EDERKI AIPATU. Alabar. Gaizkirik ez erraitea gatik, bizioa laudatzen baitute eta ederki aiphatzen. SP 

Phil 357. 

- EDERKI ASKO. Muy bien, ni poco bien. Ederki asko betia dauka / memoriko almazena. PE 29. Patxiko 

sendakiña zan, [...], ederki asko kilimatzen zituana. Ag G 167. Nere gelatik ederki asko ikusten zan azoka. Anab 

Aprika 35. Gu baitan sortzen diren sentimenduek ederki asko erakusten digute ori. Vill Jaink 57. Ederki asko 

moldatu gera orain arte. NEtx LBB 61. Ederki asko ordaindua zan / kulpak zeorrek baziñun. Uzt Sas 179. 

Mucho. Euskalerriko gari egitia / ederki asko kostia. Uzt Sas 75. 

- EDERKI ATERA. Salir bien parado. Bere buruaren lausengatzea eta ederki atheratzea gatik, [...], errazki 

iujeatzen dute bertzeak kutsatuak direla berek besarkatu duten bizioaz. SP Phil 343s. 

- EDERKI BAINO EDERKIAGO. Muy bien. Ederki baño ederkigo abestu zituan. Muj PAm 10. Lekuonatar 

Imanuel apaiz jaunak, ederki baino ederkiago burutu du bere eginkizuna. MIH 165. 

- EDERKI EMAN ERE. ¡No faltaba más! (en sdo. irónico). --Zer uste dezu zuk, emengo izenak berak ez 

direla goierrian? --Emengo izenak? Ederki eman ere. Emen deitzen dira: Anxelmita, Rupertita, Mikelita. Alz 

STFer 118. Nerau prisiondegira? Bai ederki eman ere alajaiña, euskal-errian dan gizonik onraduena izanta. 

Urruz Zer 60. Besteek ere guk bezela yokatuko lutekela uste al dezute... Ederki eman ere! Ldi IL 136. Engrazi 

damu bidera etorri? Ederki eman ere! Etxde JJ 188. v. tbn. NEtx LBB 134. 

- EDERKI ERE EDERKI. Muy bien. Aditzera eman zien ederki're ederki, zein igarokorrak diraden lurreko 

gauzak. Bv AsL 152. 

2 ederki. Magnificencia. Begoz emendik ate ire ederkiak. "Sus magnificencias". Ldi BB 124. 

ederkiro (Lar). Bien, hermosamente. "Bizarramente" Lar. v. ederki. Agustin batek añ umilkiro ta ederkiro 

au badio, besteok zer esan dezakegu? Cb EBO 61. Egaztiak baditu ederkiro jazten, / Gurekiñ nork sinistu txit 

dala aztutzen? AB AmaE 408. Botoiletan / thu margodunak dizdir ederkiro. Mde Po 91. 

ederkitasun (SP, Hb ap. Lh, H; -tarzun Arch ap. DRA). Conveniencia, decoro. "Bienséance" SP. "Condition, 

état d'une chose bien arrangée, bien disposée, bien ornée, etc. Atsegin eginen derautzu zure alabaren 

ederkitasunak, vous aurez plaisir de la belle manière dont est habillée votre fille" H. Gazteek eztutela nahiko 

ederkitasunaz kontentatu. SP Phil 334 (He 336 ez bazaie aski ongi eta behar bezanbat dena). Tresnen 

ederkitasunaz. Ib. 330 (He 332 ongikizunaz edo ederkitasunaz). Danzan eta iauzika hari izan zen, aphur bat 

geiago ohiko ederkitasunak agintzen zuen baino. Ib. 212. 

ederkitu (SP, Lar, H). "Hermosear" Lar. [Debozioneak] eztu gaixtatzen ez ofiziorik ez egitekorik bat ere; 

aitzitik ordenatzentu eta ederkitzen. SP Phil 13 (He 12 edertzen eta berregiñtzen). 

ederkitxo. Dim. de 1 ederki. v. ederkixko. Aita Ormaetxebarriak igaz ederkitxo agertu zigun bezela, 

euskeran dauzkagun zenbait itz [...] erromatarren izkuntzetik artuak ditugu. Lek SClar 111. Leioko burni-barren 

atzetik ederkitxo ikusten nituan ondoko kaletik igarotzen ziran gizon eta emakume nabariak. Anab Aprika 88s. 

ederkixko, ederkisko. Dim. de 1 ederki. v. ederkitxo. Hemen Bidarriko neskato gaztiak / Papillotak 

ederkisko eginak. Ox 206. Gordeko naiz [...], eta ttartte batetarik, ederkixko denak ikusiren ditut. Barb Sup 156. 

Ederkixko mintzatu zen phedeikaria. Ib. 5. Afaldu zuten. Irri-solas atsegiñetan igaro zuten ederkixko. Izeta DirG 

98. 

ederkizun. "Afeite, adorno, ornamento. Sin. apaiña. Ederkizuna ugari saltzen da oiñ dendan" Etxba Eib. 

ederkun (BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1897, de eder y -kun. 1. Gracia, hermosura. Geuk olan, 

Ama, / Abestukoguz / Zeure ederkunak / Bijotzez. AG Euzk 1932, 108 (sg. NeolAG, escrito en 1897). Galdu ixan 

dogu geure Jaun bakarra, [...] geure izkera politt-politta ederkunez betia (1899). Antzieta (ap. NeolAG). 

Ainbeste ederkun oartutian, / Nor ezta pozez gelduko / Eta Jaunaren aurrian auzpez / Apal-apalik jarriko? Kk 

Euzk II 369. Ura balitz zeure ederkuna / iñor, be, egarri elitzake! "Si agua fuese su hermosura". Laux AB 93 (v. 

tbn. 31). Erdera artua zuten, euskeldun izanik, / euskeraren ederkun ikusi nai barik. Monzon Urrundik 147. 

2. "Gloria; ederkunak abestu, cantar las glorias; Miren-ederkunak, las glorias de María" BeraLzM. 

ederlan (PMuj). Obra de arte. Cf. EDER-LAN s.v. edertu. Ospeak sortzen dauz eder-lanak. "La honra cría 

las artes". Or Tormes 3. Erregeen aldiko kutxa bitxiztatu, [...], zurezko ederlan, arki, mai. TAg GaGo 80. 

[Ederlariak] euren ederlanai buruz emengo ziri, ango kritika eta arako goraipamenetan diardutela. Etxde JJ 

269. "Euskaldunak" poema [...], gure artean ondu den ederlanik larriena. MIH 263. Literatura ederlana den 


mende. 

461


alde meharretik hartzen dugula. MEIG IV 88. En DFrec hay 3 ejs. más. 

ederlari, erlari. Artista. Erlari (artista) ustekoak. J. B. Ayerbe EEs 1912, 45. Ainbeste olerkariek eta era 

guzitako ederlariak beren etorri goitarrez ezetutako lur bikain ura. Etxde JJ 238. Itxura askotako gauza zan an 

[ildegian]: etxe antzekoak sarrera ta leioekin ederlariek egiñak, ill-arriak tente. Anab Aprika 15. 

edermen (Sc ap. A). 1. Belleza; adorno, gala. [Iudith] bere edermen ororekin, alegia amoroskeriaz, ioaiten 

zela Holofernesen ikhustera. Tt Arima 77. Eztiala gizona eta emaztia hanbat edermenez, graziaz eta bertatez 

bethatzen. Ib. 19. Helena zen bezalako neska zoragarri, edermenez bete batekin ezkonduaz. Mde Pr 183. 

Sekulako edermenak bete nau. Txill Let 93. 

2. Inspiración. Edermena ez degu guziok margo bereko ariez eioa. Ldi IL 113. Maitasun-edermen zitu, / aur 

begi-argirik anitz bekargu. "Fruto de amor e inspiración". Ldi BB 136. Bere adimena kantagaietako edermenez 

jazten zion erpin maitagarria. Etxde JJ 15. 

edermiliska (-ll- Lar H; Hb ap. Lh). "Remilgo" Lar. "Coquetterie" Lh. 

edermin. Ansia de belleza. "Sentimiento artístico" PMuj. Eder-min / betiko moskortu nedin. "Con ansias de 

bellezas". Laux AB 34. Zertxo apurrenak ere, erriak, oldezko ta ez-landuzko edermiñak eraginda, apaintze-ikutu 

batez edertu baititu. Ldi IL 126 (v. tbn. 125, etc.). Pintorea edo idazlea ba-da, bere ikustearen eder-miñari 

antzematen saiatuko da. Dunixi Egan 1955 (1-2), 8. v. tbn. NEtx Antz 152 y Zait Plat 154. Zerk jasotzen du 

gehiago eder-mina, atsekabeak ala atseginak? MEIG I 110. 

edernahi. Vanidoso. Berzebatzuk dire [...] árin, banidade, ongi iduri, eder naiak. LE Bail 224. 

hedero (ede- Lar, H (V, G)). "Extendidamente" Lar. "Extensivement, d'une façon étendue, explicitement" H. 

ederragotu (Lar, Añ). Embellecer, hacer más bello; mejorar. "Reilustrar", "perfeccionar" Añ. Aren bekokia 

eguzki-dirdaiak ederragotzen du. Or Mi 141. Zendako ez dute bada ondokoek arbasoen herria toki berean 

ederragotuz goititu? JE Ber 75. Erderaren bidez geren buruok, batzarretan-eta, ederragotu egiten ditugula. Ldi 

IL 90. Urrezko eguzki-gurpil bat, esmeraltez ederragotua. Mde Pr 165. Ikasi ta irakatsi berrien asimasiak 

ugariagotuz, ederragotuz eta zabalagotuz. Zait Plat 111. Juana, lanak atera zizkion kolorez ederragotuta 

zegoen. NEtx LBB 22s. En DFrec hay un ej. más. 

ederraldi (V-ple, B ap. A; Dv), eder-aldi. 1. Mejoría, momento de mejoría del tiempo (atmosférico). 

"Embellie, calme" Dv. "Mejoría en una enfermedad, en el tiempo" A. Cf. edertu (3). Itsasoa eder aldian dugu 

eta haizea guk nahi bezalakoa. Prop 1883, 47 (Dv traduce: "nous avons la mer belle"). Itxasoaren ederraldia / 

ederren, baiki. EA OlBe 73. 

2. Momento de belleza. Lore hau gure baratzean sorthu berria zen eta laster histu da, bainan ukhan du bere 

eder-aldia. Prop 1890, 114. 

3. "Rato de gallardía en que reman los pescadores al entrar al puerto" A Apend. 

ederrarazi, 1. Hacer embellecer. Ezen nola Erregeek soldaduen etxeak / Gerlatetan egin eta handi 

sendagailleak, / Hagitz ederrarazitzen baitituzte, hargiñak / Hetan enplega detzaten manaturik bur fuñak. EZ 

Man I 89. 

2. ederrerazi, ederterazi (S ap. Lrq). Embellecer. "/èderteás/, faire devenir beau" Lrq. Zeren apainket oriek 

egiten diran [...] ekusle eroen begian beren buruak eder-erazteko. Mb IArg I 74. 

ederrarazle, ederrerazle. (El, lo) que causa o produce belleza. Zer guzien zioa ta ederrerazlea adimena 

dala. Zait Plat 87. 

ederrarte. "Bonanza (BN-baig)" Satr VocP. v. ederraldi. 

ederrera. "Belleza" Lar. "Forme G, V de edertasuna, beauté" H. 

ederresgarri (Dv A). 1. (Adj.). Admirable. v. miresgarri. Eta guziz zen ederresgarri zein garbiki 

zebilan horren gainean. "Admirable". Birjin 235. Ikhusten dute [...] haren urrikalmendu guziz ederretsgarria. 

Dh 175. Miletan ederresgarriagoa, Jainkoak, haren ganat itzultzen den bekhatoreari egiten dioen ongi-ethorria. 


mende. 

462


Ib. 435. [Zazpi behien] itxura eta gizentasuna ederresgarriak baitziren. Dv Gen 41, 4. Zerutik lurrera arthiki du 

Israelgo alaba ederresgarria. Dv Lam 2, 1. Jainkoa osoki ederresgarri dela. Arb Igand 155. Barrutiak, euskeramordoikoa 

erabilia gatik, [...] obra ederresgarria egin du, Pastoraleri nausi dena. Lf ELit 48. 

2. (Sust.). Maravilla. Non da gure sinestea, holako ederresgarriez hain guti baikare orhoitzen? Arb in 

Hazparneko Kalbarioa 9. 

ederreskunde. Admiración. Oihu gin zuen Errosaliak, ederreskundez eta kharrez bere baitharik jauzirik. 

"D'admiration". Birjin 105. Bethi bere bihotzean begiratu zuela [...] ederreskhunde bat ditekeien handienetarik 

[Sofia] haren prestutasun garai-garaiarentzat. "Véneration". Ib. 291. Zer ederreskunderekin eztiogu behatu 

behar Jesusen ama benedikatuari. Dh 262. 

ederresle. "Admirateur. Ce mot diffère de miresle en ce que ce dernier marque une sorte d'admirateur qui 

s'étonne de tout" Dv. 

ederresmen. Consideración, atención. Ez othe da bada zilhegi uste izatea, bere pairamenen ohoretako 

egunetan, Jesusek bere eriari dohain berezi bat egin nahi dioela, arima haren beraren ederresmenetan? Prop 

1911, 123 (ap. DRA). 

ederresmendu. Admiración. Fraide lagunak egotu zitzaizkon begira ederresmendurekin. Jnn SBi 497. 

ederrespen. 1. Maravilla, cosa digna de verse. Mintzo nitzaiote Uropaz [...], hango ederrespenez eta 

iakinduriaz. Prop 1893, 107. 

2. "Complacencia, aprobación" A. 

ederreste. Admiración. Zer izan daiteke edifikagarriagorik eta gure ederretstea gehiago merezi duenik? 

MarIl 108s. Ixil da Gazte; / laguna, ixil; ixil-ederreste! Ldi UO 45. 

ederretsarazi, ederretsierazi. Hacer apreciar. Gure etsaien sare eta lazoetatik seguru libratzeko bide 

bakarra bezela, Sakramentuak maiz artzeari ederretsieraziaz. Arr Bearg 261 (ap. DRA). 

ederretsi (BN ap. A; SP, VocBN, Dv, H). 1. (Con aux. trans. bipersonal). Aceptar, dar por bueno; apreciar, 

admirar. "Eder etstea, trouver agréable" SP. "Gero ere ederetsi dut, enfin il m'a agréé" Ib. "Ce verbe s'emploie 

avec complément indirect en G, plus souvent avec complément direct en L" H. v. EDER IRITZI. Tr. 

Atestiguado desde Leiçarraga, en autores labortanos y bajo-navarros, hasta finales del s. XIX. En el s. XX se 

encuentra únicamente en autores meridionales. En DFrec hay 9 ejs., meridionales. 

Ez solament sufri eta eder-ets dezagun superiorék domina dezaten, baina ohora ditzagun eta reberenziatan 

eduki. Lç Ins G 8r. Hirur gauza ohi tugu / Arrosetan miretsi, / Osto arantze lorea / Hirurak ederretsi. EZ Eliç 

398. Sudurrak kirats hartzaz zenbait denboraz betheak erabiliz gero, sortzen zara, ez-ansiatzen zara, ederesten 

duzu. Ax 92 (V 62). Jainkoak bihotz humil eta borondatezko baten promesak ederretsten eta hartzen baititu. SP 

Phil 401 (He 405 onesten). Erretiramendua ederresten da ungi begiratua denean. Ch I 20, 5. San Gregorio 

handiak ederretsten du Jainkoaren bothere guzizkoa. Lg I 229. Ederrets dezagun han daraman bizi saindua. 

MarIl 115. v. tbn. Dh 170. Animalek hori haiñ dute ederretsi, / Non orok baitute printzetzat onetsi. "Aux 

animaux cela sembla si beau!". Gy 96. Aingeruek bethi hanbat ederresten [...] duten Jainko guziz ona. Dv LEd 

74 (Cb Eg II 35 estimatzen). Munduak haren baithan ederresten zuen gorputzeko eta begitarteko eginduraz. Jnn 

SBi 136. Nola den Lyongo hiri katolikoa ezin gehiago ederretsia karitatezko obra [...] loriosaz. Prop 1897, 189 

(v. tbn. 1891, 232). 

(s. XX). Izen ori ongi artua, ongi begiratua, onetsia ta oraindik geiago dana ederretsia [...] izatea nai degula. 

Inza Azalp 132. Ekarriazteko, elkarrekin gosaldu bear zutela ta. Apaizak ederretsi zun. 'Aceptó'. Or SCruz 128. 

Gizonez maite det; idazlez, ederresten. Ldi IL 114. Zoroki ederresten du mutil zimela. TAg Uzt 7. Nere Jaun 

goietsia edo ederretsia (estimado, apreciado). NEtx Nola 10. Jaungoiko Jaunak ederretsiko al zitun luzaro gabe 

[haien malkoak]! Etxde JJ 243. Nere aitaren Yainkoa! ederretsi bedi! Ol Ex 15, 2 (Urt gora altxatu, Dv goretsi, 

Ur goratu). Ene jaioterri kutuna [...] itz lauez ere, ederresteko zorra neban gogotan artua. Erkiag Arran 5. Tokia 

ta gauza goretsi ta ederretsi nituan zirudidan erarik egokienean. Anab Aprika 44. Agerrazu betarte maitea, / 

zeruak ederrets, lurrak jaurets dutena. "Que admira el cielo". Gazt MusIx 133. "Estagoni", ale biribilduna, 

guztietatik zimail ta eder-etsiena. Ibiñ Virgil 58. Eder-etsiko duzu aiek ikustera etortzea merezi izana. Berron 

Kijote 97. Aste-egunetan bellori fiñez jantzita bere burua ederresten zuan. "Se honraba". Ib. 31. 

Ederretsi bear ditudanak ederresten ditudala bazekiñat. 'Sé agradar a quienes más debo complacer'. Zait Sof 

163. 


mende. 

463


(Part. en función de adj.). Admirado, asombrado. Izpiritu lohia ilkhi zen haren ganik. Eta ederretsiak 

zauden oro. Dv Mc 1, 26s (Lç spanta, TB estonatu, Leon harritu). 

2. (G, AN-larr ap. A; Lar, Dv, H, Bon). (Con aux. trans. tripersonal). Apegarse, aficionarse; complacerse (en). 

"Aficionarse [...] cobrando amor, inclinación" Lar. "Ederretsi dio Donostiari, maiz dator-eta (G-to), le ha 

gustado San Sebastián" A. Ederretsitzen die bekatariak bere griña txarrai. AA III 567 (v. tbn. II 226). 

Abereari ederretsitzen ez dion nekazaria ez da nekazaria. "El labrador que no tiene afición al ganado". It Dial 60 

(Ur ganadu zalia, Dv aberezale). Ardoari ederretsi, eta onek azpian artzen utzi zan. Arr EE 1882a, 99. Gerran 

sartzen diran apaizak, biziera lasari ederretsitzen diote. Or SCruz 131. Itxi ditut bi begiak / loari ederretsiak. 

"Que gustan del sueño". Or Poem 554. Parke bustiaren bakardadeari biotzez betesten eta ederresten ez 

dakitenak. Txill Let 31. Ez aiñ gutxi-etsi, lendakari baiño gutxiagoko zerbaiti eder-etsiaz [= 'aceptar']. Berron 

Kijote 91. Lagunak borroka bizian ari ziren bitartean, jabearen etxeko goxoei ederretsi ziena. MEIG I 175. 

Haurtzaroko jostailuei ederretsirik bizi diren gizon-emakume hazien antzera. Ib. 158. Etxaide ez da bere buruari 

ederretsirik lo gozoan dagokeen gizona. MEIG II 127. 

3. (Con aux. intrans. bipersonal). Agradar, complacer. "Ederretsi beitzaut (BN-ciz), pues me ha parecido 

hermoso" A. Ez nadilla bildurtu zuri besteri gaitzesteaz, ez eta nai ere zuri besteri ederresteaz. "Nulli placere 

appetam". Lar STomas 1. Munduagatik, gizonei ederresteagatik eginak. Dv LEd 197. Ikusten zein ederretxiten 

jakan bere emaztetzat. Echta Jos 213 (cf. 111: "Ederretxi, gustar"). 

Zenbat aldiz gauza preziotsu bati eder-etsitzen gatzaizka [...]? Arr May 134. 

4. Embellecer. Bere hizkuntza berezien ongi erabiltzetik dohako mintzaira bati bere itxura [...] goresten eta 

ederresten duena. Lander RIEV 1910, 600. 

5. "(G-to), proseguir nevando, hablando, etc." A. 

6. Tener por, juzgar como. Aren aburu aizun eta makurrak ere txalogarri ederresten dituela. Zait Plat 69. 

7. (Uso sust.). Admiración. "Eusko-Ikaskuntza" "Kirikiño" sariarenganako ederretsia erakutsirik baita. Ldi 

IL 97. Kemen nekatuaren xuxpergarritzat, ederretsi-iztxo baten gozoa. Ib. 87. 

- EDERRETSI EZINEKO. Inestimable. Gure adimena ta gure biotza ederretsi eziñeko bikaintasunez 

aberasten atsegindu dan Urtzi. Zink Crit 40. 

ederrez. Feo. Mari Lopezko ederreza, / arren zaoza exilik, / baldin gura badozu / ez difinzuen tatxarik. 

Lazarraga 1201r. 

ederritzi. v. EDER IRITZI. 

edertaratu. Embellecer. Nahikariak edertaratzen ditu gauza itsusiak. "L'affection fait paraître belles les 

choses laides". O Pr 650. 

edertasun (V, G, AN, L; SP, Urt I 195, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB), edertarzun (BN, S; Gèze). Ref.: 

A; Lh (eder); Etxba Eib; Lrq (edertarzün). 1. Belleza, hermosura. Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos. En DFrec hay 26 ejs. de edertasun; hay tbn. uno de edertasuntxo. 

Bere leheneko edertasun Apostoluén denborán ohi zuena. Lç Dedic * 5v. Itsusten da lehengo edertasunetik. 

EZ Man I 98 (tít.). Emaztearen begiei [...], edertasunari eta ibilguneari beha egoite hark, sua pitzten du. Ax 392 

(V 256). Ezi ezta deuskai edertarzuna, / Lagun ezpadu hontarzuna. O Po 17. Edertarzuna, iraute gutitako 

onharzuna. O Pr 572. [Amoinaren] edertarzuna eta boteriak. Tt Arima 127. Bere eskuara garbiaren edertasuna. 

ES 156. Zu zerorri zare edertasuna bera, ontasun eta amudio bera. Ch III 21, 2. O! Zu andre guztien ohore ta 

edertasuna. Lar STomas 2. Graziaren edertasona [sic] (AN-olza, 1743-1753). FLV 1989, 104. Elhen 

edertarzüna. Mst I 5, 1. Emazteki baten ondasuna ez da aurpegiko prinza ta edertasuna. Mb IArg I 179. Lürrian 

[...] zer da edertarzüna? gorotz zathi bat elhürrez estalirik. Egiat 185. 

(s. XIX) O Jesus, edertasun miragarria! Añ EL 1 192. Edertasun utsean biotza ipinirik daukatenak. VMg 32. 

[Lirioak] galzen du bere edertasuna eskutartean [...] erabilze batekin. AA III 392. Zenbat edertasun, zer 

aberastasun [...] daukazun beraz zure baithan! Dh 171. [Marija] dala bere semiaren urrengo zeruko edertasunik 

andijena. Astar II 274. Xarmatzen bide zaitu / Zure edertasunak. Bordel 75. Edertarzünez praube ninzalakoz 

sorthü. Etch 172. [Aulki bat] ez edertasunean eta ez balioan parerik izan duena. Lard 213. Hire edertasunaz 

hanturik, lohitu dun hire izena. Dv Ez 16, 15. Zaletu zan bere edertasunaz eta artu zuan bere emaztetzat. Bv AsL 

73. Eskualdunen ohidura zaharren balioa eta edertasuna. Zby RIEV 1908, 89. Haren edertarzün handiena 

barnetikoa zen. Ip Hil 57. Graziaren edertasuna baga itxiten dau. Itz Azald 136. 

(s. XX) Garbitasunean [...] dago edertasunik erdia. Ag Kr 217. Euskereak eztabela zuk uste dozun aña 

edertasun. Ib. 96. [Landare] zarra gogorra izan oi da, sustraitsua, edertasun gabea. Ag G 57. Donostiaren 

edertasuna andia zala. A Ardi 58. Agertuko da Jauna bere aundittasun, edertasun, [...] eta maittagarritasun 

guztian. Inza Azalp 138. Atsegiñez ikusten eban arpegijaren edertasuna ur-ispilluban. Altuna 95. Aurkintza 

menditsu eta euritsuek berekin deramate edertasuna. Zub 117. Emaztekiaren baitan zintzotasuna eta grazia 


mende. 

464


gaient ditazkela edertasunari berari. JE Ber 94. Edertasun-zirrintan digart betirauna, / ostian baña nago, nai 

oneitan Jauna? "Por resquicios de belleza". Laux BBa 130. Bazen gizon gazte bat zuzena, zuhurra eta edertasun 

handikoa. Zerb IxtS 52. Paidophiliaren edertasuna euskal jendeari aurkheztekotz. Mde Pr 195. Gure jostetek 

bazuten holako edertasun bat. JEtchep 87. Egungo gaztelarrek ez dute sumatuko Luisen itz-urrenean 

euskaldunak aiña edertasun. Or in Gazt MusIx 24. Zer sorginkerixa Dukesa orren edertasunian! Etxba Ibilt 487. 

Edertasunez ez dakioke / begiratu bekoz-beko. Xa EzinB 76. Gaurko edertasunez jantzi nahi badu, gaurko 

lokatzetan beharko du zikindu. MIH 334. Poesia huts-soila, edertasun biluziaren ispilu izan nahi lukeena. Ib. 

286. Edertasunaren lorea joan zaio [euskarari]. MEIG VII 166. 

v. tbn. Cb EBO 38. Ub 7. LE Ong 33v. Brtc 195. Mg CO 193. It Fab 67. Tx B I 68. Erkiag Arran 88. 

(Pl.). Bellezas, cosas bellas. Edertasun kreatu guzien kausa eta ithurburua. SP Gudu 110 (He 131 

edertasun). [Iguzkiak] erakusten [tu] koloreak eta edertasunak. Gç 29. Hedatüren zitit zure aitzinian 

eskriptüraren edertarzünak. Mst III 51, 2. Ango anditasun, ondasun ta edertasunak. Cb Eg II 207. Amatzendút 

Jauna [...] yágo ezi edertásun ta ondásun guzíak. LE Ong 44r. [Gizona] apaindu zuan, Jaunak berak baizik eziñ 

asma zitzakean adiña edertasunekin. AA III 614. Lurra, dituzken edertasun eta aberastasun guziekin. Dh 104. 

Bere noblezia inguratuten eutseen ondasun ugari ta edertasun guztizkuak. JJMg BasEsc 232. v. tbn. Arch Fab 

183. Oi zorionezko begia, zeruetako edertasunak ikusi behar ditutzuna! Dv LEd 259. Jesus Jauna ikustean bizibizia 

eta edertasun guziez jauntzia! Jnn SBi 47. [Yauregiko] edertasunak nolakoak ziren erraiten dauzku [sic] 

[...] paper zahar batek. Zub 82. Bere gorputzaren edertasunak nabarmenduz. Etxde AlosT 33. Lurreko 

edertasunak nondik ote ziran ari nintzala. Or Aitork 176. Uriaren edertasunak amaibakoak dirudie. Erkiag BatB 

170. v. tbn. Izeta DirG 112. Euskalerriko mendi ta zelai, / [...] / galdu-gordian ikusten doguz / bere edertasun 

guztiak. BEnb NereA 92. Erreka, aitzik-aitz ta larrerik-larre zebillen edertasun aien artean. NEtx LBB 97. 

Persona bella. Eskuetan auts puska bat arrezazu, [...], bearbada [len] edertasun andi bat zan. Cb Eg II 142 

(Dv LEd 253 neskatxa eder bat). 

Lindeza. Au galaia! Au joia preziatua! [...] Onela beste milla edertasun gazte orri esan ziozkan. Cb EBO 

41. 

2. Hermosura, abundancia. Edertasun andi bat / goizeko amaiketan / zegoan jendezkoa / leku guztiyetan. 

Echag 49. Arratsaldean danak Bezperetara; ez aurrak bakarrik, ez, baita etxeko guztiak ere. Ura zan 

edertasuna! ArgiDL 133. Bein gogoan zeukanat Leitzan irurogei biko giñala soka-dantzan. Zer edertasuna! Or 

QA 193. Bein etorrita edertasun au / ikusi bear genduan, / [...]. / Amabost seme-alaba eder / aita-amaren 

inguruan. Basarri 117. 

- EDDERTASUN (ejertarzun S; VocS). "Agrément" VocS. "(S), joliesse" Lh. 

- EDERTASUN-ZALE. Aficionado, sensible a la belleza. v. ederzale. Edertasun zale bagara, non 

andiagorik? Añ LoraS 159. 

edertatu (SP, H). 1. Adornar, embellecer, preparar. v. ederztatu. Hala Iongoiko puxantak lur idor eta hotza 

/ Edertaturen du noizbait dohatsuen egoitza. EZ Man I 89. Elizen edertatzen eta aldareen berregintzen. SP Phil 

179 (He 181 ornatzen). 

2. (SP). Excusar, justificar, disimular. "Bere gaizki eginak edertatzea, colorer ses méfaits" SP. Zabiltza zure 

buruaren edertatzeko aitzekia billha. Ch III 46, 1. Holako mila estakuruz entseiatzen gare mundu huntan gure 

buruak edertatzera. Dh 133. 

ederterazi. v. ederrarazi. 

ederti. v. erti. 

ederto (V; Mic 7, Lar, Añ, VocCB Dv), edarto (V-gip). Ref.: A; Holmer ApuntV; EI 243; Etxba Eib; Elexp 

Berg (edarto, ederto). Tr. Documentado en textos vizcaínos. Se encuentra tbn. en Inza. En DFrec hay 7 ejs. de 

ederto. 1. Hermosamente; bien, magníficamente. "(De) perlas" Lar y Añ. "Ederto etorri zara esandako 

orduan!" Etxba Eib. "Ederto eiñdako biarra soñeku onetan!" Ib. v. ederki. Etorkizun onen errezkada luze bat 

txito ederto kontadu eutsan. Cb EBO 43.Larramendik bere ez juan edertuago esplikauko. Mg PAb 173. Zein 

ederto dinuan David Erregiak onelanguak gaiti: "Miñian guzurra darabille". Mg CO 92. Gauza guztietan da 

entero ona, ta ederto dirudijana bardintasuna. fB Ic III 334. Ur onegaz garbituten da ederto erropia. Ur Dial 

107 (It ederki). Ori, iauna, ederto esana da. Ag AL 159. Emakumeak ez añ ederto ta apañ jantzita. Ag Kr 59. 

Eztira bizi asko munduan ondo ederto, Jaungoiko barik? Ib. 122. Ederto, oso ederto esan dizkigu aurtxo onek 

[...] egirik aundienak. Inza Azalp 21. Kardantxorijaren abotsari ederto eritxi eutson. Altuna 47. Ogi au goxo 

goxoa dago, ta bei-atzazal au guztiz ederto egosia ta ondua. Or Tormes 81. Nok edertoen margotzen eban / 

Españaren ixatia. Enb 172. Sekuleko ederto deritxot! Kk Ab II 65. Ezin edertuago esan dozu. Otx 179. Ostatu 

sostorreko oeko izarak, [...], ederto asko inkauten yakaz egunaren etorreran. Erkiag BatB 153. Iru illabete 

barruan dausku / euskera ederto ikasi. BEnb NereA 136. 


mende. 

465


(No acompañando a un verbo, gralmente. en diálogos). Muy bien. --Ez eban Jesu Kristok euskerarik berba 

egin. --Ederto; ezda zure erdera mordolluan bere. Mg PAb 57. Ederto!, esan eban. Altuna 85. --Eztezake 

berdindu seme baten eskubidea arrotz batenarekin. --Ederto! Baña [...] Europako hizkuntz guztixak, euskeriek 

beste berba hartu zituzen latiñetik. Osk Kurl 116. v. tbn. Bilbao IpuiB 125. Alzola Atalak 93. Erkiag BatB 167. 

2. Bien, mucho, en abundancia. Ateraten deutsala ederto odola gaisuari. Mg PAb 45s. Ederto bete eban 

sabela ango jan-edari ugarijekaz. Kk Ab I 10. Abeltzañak edo unaiak ederto irabazten dabela. Ib. 52. Zugatzak 

orriz janzten / ziran ederto. Enb 168. Bere makilliaz ederto yokaturik, bota zituan lurrera. Kk Ab II 63. Egunez 

jaso al dagiana, gaberako zeatu daroa ederto. Erkiag BatB 182. 

- EDERTO BATEN. a) En un santiamén. Eungilleak oialen zu ta zearra ederto baten iraskiten dauan 

antzera. Erkiag BatB 184. 

b) Magníficamente, espléndidamente. Arrastiko eleizkixunok, nai domeketako errosarioa, [...], ederto baten 

egiten zirean Ipiñeko eleixan. Akes Ipiñ 14. Ederto baten bizi dirala, / diñoe, baserritarrak. BEnb NereA 243. 

edertosko. Dim. de ederto. Jaungoikuak emoniko katillu ederretik zurrust egitten dogu edertosko. Otx 112 

(v. tbn. 169). 

edertotxu. Dim. de ederto. Egoaize zorangea dabil eta bideko autsa edertotxu astinduten dau. Erkiag BatB 

110. 

edertu (gral.; SP, Urt I 82, Ht VocGr, Lar, VocS (s.v. orner), Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze, VocCB, Dv, H, 

VocB). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 9 ejs. 1. 

Adornar(se), embellecer(se). "Embellir. On dit: mina edertzen hari zaio, son mal embellit, en parlant d'une plaie 

qui prend bonne apparence" Dv. "Devenir beau" Lrq. "Edertu dau etxe guztia milla pitxia eta gauza ederregaz" 

Etxba Eib. Eder nazazu zeure dohaiñez. Mat 253. Zeure konzienzia [...] debozino onez aberats eta eder ezazu. 

Harb 155. Kopetaren edertzeko, xerloak goiti thiraturik. Ax 516 (V 332). Iaunztekoak eztiro eder ximinoa, baliz 

ere zetazkoa. O Pr 261. Iainkoaren amudioa, gure arima edertzen duen bezala konsideraturik. SP Phil 3s (He 3 

edertzen). Oliba ostoez bidiak edertü baitzeritzen. Bp I 142. Dakusagu hitzkuntza hek bethiere dohazila 

aitzinatuz, hedatuz eta edertuz. ES 398. [Sermoia] bear dan bezela edertzeko eta apaintzeko. Lar SAgust 5. 

Relijius hun baten bizitziak behar dü berthüte orotzaz edertürik izan. Mst I 19, 1 (Ch berregindu). Eman zion 

[...] urrezko sagar perlaz edertu bat. Mb IArg I 180. [Euskara] polikitu, apañdu ta edertu bearrean, [...] itsustu, 

larrutu ta desegin. Cb EBO 10. Pérla preziósoak edértzeko ángo koróna. LE Ong 16v. Etxekiren dü altharia 

xahü, propi eta edertürik. Mercy 41. Oraziñoagaz arindu, bizkortu, edertu ta osatuko balira gure gorputzak. Añ 

LoraS 104. Mardotu ta ille edertu zan gure astoa. VMg 47. Sepultura zurituak eta edertuak bezela. Gco I 444. 

Apaiz batek omen zituan bi ispillu; bata gauzak ziran eran erakusten zituana, eta bestea edertzen zituana. AA I 

134. Nik nere graziaz edertu ta phiztu nian arima hori. Dh 148. Ikusten badabee Eleisa Santan zerbait obetuago, 

osotubago ta edertuago. fB Ic III 307. Zure arima behar düzü berthütez edertü. UskLiB 95. Ari [ollarrari] begira 

ezin / nintzan ni aspertu; / ez pensatu derala / ezertan edertu. It Fab 70. Apaiñgarri ustelakin edertu nai dedala 

Gipuzkoako artzain leialen ondradutasuna. Izt C 227s. [Zuhaitzak] alhor, baratzeak / Guretzat bakharrik 

daduzka edertuak. "Il ornait". Gy 263. Urrez eta kolore askorekin edertutako janzi [...]. Lard 84. Ederra du 

arima, eta egun guziez edertuz juanen zaio. Laph 154. Azi, edertu eta gizendu egin aiz, seme. Zab Gabon 52. 

Edertu dakigun Bilboko / Plaza bat alako jantziz. AB AmaE 148. Luze ta mardotu, sendo ta edertu auan txakolin 

miragarria. A BeinB 73. Ama Birjinaren altharia eta imajina liliz eta argiz üngüratürik eta edertürik dira. Ip Hil 

2. Zenetik etzena behar zuen egin, xehetasun guziak handituz eta edertuz. HU Zez 54. 

(s. XX). Lortu ebien egundokorik ondoen uri dana edertutea. Ag Kr 216. Naikeriak edertzen ditu gauza 

itxusiak. Ag G 125. Beztuaz betilliak / ta ille urdiñak, / lanak ematen dizka / edertu eziñak. Urruz Zer 105. Oren 

erdi bat Iruñetik goiti yuanezkioz, hasten zaizkigu ikusmenak edertzen. Zub 117. Hiriño hunek, handitzera ez 

bada, edertzera egin duen jauziaz. JE Ber 74. Ogekoz edertzen da gurdiaren ertza. "Va engalanado". Or Eus 

365. Or arria, bere burua edertu-bearrez, aitzurdin (marmol) bihurtu. Ldi IL 125. Bortzgarren mendea edertzen 

dute [...] bospasei saindu jakintsunek. Zerb IxtS 100s. [Ermita] egin degu. / Ditun utsak zeuk edertu. SMitx 

Aranz 245. Gure basoak zuaiztu ta aberasteko ta edertzeko. Munita 7. Azkainen handitu eta edertu dela 

[xixtera]. Zerb Azk 108. Soiñaren izate guztiak edertzen, apaintzen eta nabarmentzen. Erkiag Arran 42. Edertzea 

ondo dago, baña ez garbitasunaren galeran. MAtx Gazt 80. "Gaucho" berri aiek emakumeen begietan oso 

edertuak agertzen ziran. NEtx LBB 42. Landare berriz edertzen bada baratze hori sekula. Xa Odol 290. Abuztua 

atsegin ez zitzaigulako, antzinako hitz galdu bat "ederturik" [...] dagonila sortu genduen. MIH 72. "Gazte" 

aldizkari trebea eraberritua eta edertua etorri zaigu aurten. MEIG III 50. 

2. (V-ger ap. A; Dv). Paliar, atenuar. "Bere buruaren edertzea, se donner du mérite, pallier son propre tort" Dv. 

[Gezurra] ezta behin ere asko edertzen eta ez estaltzen. Ax 514 (V 331). Ukatu, ta estaldu pekatubak? Edertu, 

gitxitu ta eskusau? Mg CO 209. Estaltzen, edertzen ta apaintzen edo eskusa txaarrekin konfesatzen duenak 

bekatu mortal [...] bat. Mg CC 120. Gutxitan gertatzen da bekatariak aitzakiaren batekin bere burua edertu nai 


mende. 

466


ez izatea. AA III 409. Zenbat lotsaz bekatuak edertzen edo isilik gordetzen dituenak? Ib. 285. Zeure umiaren 

paltaak ta pekatubak gitxitutia, edertutia, ezkuteetia. fB Ic I 15 app. --Zelan konfesadu bear dira pekatuak? -- 

Osoz, gitxitu ta edertu baga. CatBus 50 (CatLlo 65 edertuta). Ezagutzen zuen, lekukoak esandako guzia ezer 

etzala, egin nai zutena edertzeko. Lard 446. Bere burua edertu beharrez, erran zioen Jesusi: Eta nor da ene 

laguna? Dv Lc 10, 29 (Lç iustifikatu, TB garbitu, Ol zuritu). Gauzaren edertzeko, / gehiago dena, / Erleri zuten 

oso / ematen hobena. Zby RIEV 1908, 768. Beren buruak edertzeko ta egin zutena gainzuritzeko. Or SCruz 35. 

Geixeago esan dezadan, geren buruok edertuz. Ldi IL 105. Beren burua edertzen zuten hola, Paristarrek, ongiegile 

gisa. JEtchep 34. Geure burua edertzen saiatzen gara geure aitorkizunetan. MIH 372. 

3. Mejorar(se); (referido al tiempo) calmar(se). Cf. ederraldi. Klara ezazu denbora, eder ezazu itsasoa. Mat 

361s. Erremediatu eta edertu zenduen zuk [...] Adamen bekatuak ekarri zerauzkigun kalte handiak. Ib. 276. 

Denbora eder arteiño, koleraren tormentak diraueiño. Ax 299 (V 199). Itsasoa eder dadiñ, / Eta mansa guzia. 

Arg DevB 215. v. tbn. Harb 406. Yabaldu baitzen haizea eta edertu itsasoa. Lg II 164. 

4. Honrar; ensalzar. Izen au gure biotz-agotan / beti dezagun edertu. "Honremos siempre". Or Eus 265. 

Petiri beorzaiaren ondorengo urtume batek edertuko nindikek. '[Il] ne peut que m'honorer'. Or Mi 46. Eder ezak 

Iainkoa. "Glorifica a Dios". Or BM 70 (v. tbn. MB 41 (Rom 15, 9)). Omer eta Esioda goratzarrez ta elesariz 

edertzerik etzitukean nai. Zait Plat 30. Bergmanek ez du [...] ezkutaria beztu nahi izan zalduna areago 

edertzeko. MEIG I 198. 

5. Crecer, mejorar. (Con aux. trans. 'hacer crecer'). Goizegi xikhiratzen den bargoa ez da behinere ongi 

edertzen. Dv Lab 285. [Haritza] sorthu den tokian edertzen da; nekez ematen du tokiz aldatuz. Ib. 317. Zure 

arrangura guziek ez dute zure bihia edertuko. Ib. 202. Hurbideak eginik hauen [larre eta pentzeen] ontzeko eta 

edertzeko. Zub 87. Azal-erroak soilki ditun zugaitza eder eta mardul daiteke giro onak dirauño. Etxde JJ 162s. 

Mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. JEtchep 52. 

- EDER-LAN. Tarea de embellecimiento. Cf. ederlan. Ari dira / beren buruon eder- / lanetan. "A la tarea de 

acicalarse". Ldi BB 44. 

- EJERTU (S). "Enjoliver" Lh. "Devenir joli" Lrq. 

- EZIN EDERTUZKO. "Qu'on ne peut embellir" Dv. 

edertura. Figura en SP, sin trad. 

edertxo (Urt, Lar). Dim. de eder. "Bellatulus" Urt III 284. "Bonito, hermosito" Lar. 

edertza (H). Belleza. Egundan' ez ailiz iaio gaxtagina / Edertza, neskato onaren zegina. 'Qui fit Beauté 

servante de Richesse'. O Po 18s (cf. Lfn NotesO 145). 

edertzaile (Urt V 41, Lar, Dv), ederzale (B ap. A). 1. (El) que adorna. "Celui qui embellit, orne, rend beau; au 

fig. celui qui justifie ou excuse des torts" Dv. "Hermoseador" A. Aita Larramendi andia, euskaldunen maisua, 

gure izkuntza maitearen edertzalle mirarizkoa. Aq, carta a Lar 26. Emaztea izan bedi etxearen edertzaile, eta, 

ahal badu, etxeko edergailu. Herr 28-1-1960, 1. Hura [Azkue] biltzailea baitzen batez ere, [...]; hau [Orixe] 

berriz, edertzailea. MIH 263. 

2. Artista. Francen eta ludi osoan zer esana sortu du berri onek, edertzalle eta jakitunen artean. Dunixi 

Egan 1955 (5-6), 32. 

edertzapen (Dv A). "Embellissement, action d'embellir" Dv. Beren gezi-untziak dilindan ezarri dituzte 

inguruan hire harrasietarik; hekiek osatu dute hire edertzapena. Dv Ez 27, 11. 

ederxki. "Commodule, hala hala ungi, ondo, ederxki" Urt V 459. 

ederxko. "Blandiloquentulus, [...] hizkuntza ederxko duna" Urt III 353. 

ederxkoki. "Blandicule, [...] agradagarrixkoki, ederxkoki" Urt III 352. 

ederzale (V, G, AN; SP, Dv). Ref.: A; Etxba Eib. Amante de la belleza. "Qui aime à être propre, joli" SP. 

"Celui qui aime ou recherche les belles choses. Itxura-eder zale da, il aime les belles apparences" Dv. Neska 

senhar ederzale / soinaz egur ekarle. Saug 150. Itsusi guztiak ederzale. O PrASJU 291. Naturalezak nahi tu 

gauza kuriosak eta ederzalea da. SP Imit III 54, 3. Ederzalea banintzan ere / aspertu nintzan ederrez. Iparg 358. 

Ez ederzalea eztalako, ezpada orduan edertasunari begira eztagolako baizen. Ag Kr 43. Eder-zalia zan eta, 

lepoker, elbarri, erren eta ostantzekuai irri ta iñaka egitten eutsezan. Altuna 95. Oparitsu badator, edertzale 

ordea. Aitzol in Laux BBa XIV. Eguzkija don edertzale! Laux AB 17. Ludian zer oro bada edertzale, [...], nola ez 


mende. 

467


bide litzake gizona? Ldi IL 125. v. tbn. TAg Uzt 73s. Platon bezalako ederzale, ongizale eta metafisikazale bati. 

Lf in Zait Plat XXI (v. tbn. Plat 51). Erriko mutiko ederzaleagoak, globodun galtzak eukazala burla egiten 

eutsen. Erkiag BatB 42. v. tbn. MAtx Gazt 33. Gerta bait liteke, eder-zalea itsusia izatea. Berron Kijote 159. 

Herrikoi eta landu, ederzale eta gramatikalari. MIH 264. 

(Tras tema nominal nudo). Musika ederzale sutsuak ditugu gure arrantzaleok betidanik. Erkiag Arran 190. 

Aficionado al arte. Dibujugintzan trebetasun ona ekarren, eta gitarra joten be bai. Ederzale etorren 

benetan. Alzola Atalak 68. 

ederzale. v. edertzaile. 

ederzaletasun. Afición a la belleza; afición artística. Sorterriak bakarrik, [...], eder-zaletasuna erakarri ez 

dezake. Ayerb EEs 1915, 260. "Romantiko" olerkariak, eta oen olerkiak "klasikoen" iritziz, Edertzaletasunaren 

aldetik begiratuta, birau bat besterik ez omen dira. IArt Y 1933, 325. Eder-zaletasun onek eraginda, ioan-etorri 

aundiko egia aurkitu al izan zuen. Zait Plat 54. 

ederztadura (Dv A). "Ornementation, décoration" Dv. 

ederztatu (L ap. A; SP, Dv). 1. "Enjoliver. Irri egiteko solhasez ederztatzea" SP. "Embellir, orner, décorer" 

Dv. v. edertatu. 

2. (SP, H, A). Paliar, encubrir. "Colorear, disimular" A. v. edertu (2). Gezurtiak zenbat gezur [...] saldu 

behar du, bere gezurraren ederztatzeko, estaltzeko eta egiatzat bulkhatzeko? Ax 513 (V 331; v. tbn. 190 (V 

128)). 

ederztatzaile. "Ornemaniste, décorateur" Dv. 

edes (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896, a partir de eresi (AG 976); v. NeolAG. Narración, relato. 

Edes bati ziñespenik ez emateko ba, edeslea gezurra esateko arduradun dala ostezkitzea ez da aski. "Para dejar 

[...] de prestar crédito a una relación". Zink Crit 54 (v. tbn. 53). 

- EDES-EGIN. Narrar. Politto eles ta edes-egitten dau. "Describe y narra bonitamente". AG 910. 

edesatu (Bera), edesau. (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1896, en la forma edesau. Historiar. 

edesi. v. edestu. 

edeskari, edesakari (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 (la forma edesakari), de edesau y -ari (AG 976). 

Narrador. Figura ya, sg. NeolAG, en Euzkadi 1910, 130. Zuek, neure entzuliak, ni baño edeskari obia merezi 

zenduen. Kk Ab II 190. 

edeski (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 de edes y -ki (AG 976). Historia; relato, narración. En 

BeraLzM además de la acepción de "anécdota" (que es la que da Bera), se recogen las de "historia; leyenda; 

relato, reseña". Niri edeski (relato) au esan eustanak berari entzun ei-eutson. Kk Ab I 79. Oiturea da, 

edeskiren bat egiten dauanak, bere liburu edo bere lanaren azkenian ipintia nondik artu dituan edeskiyaren 

zertzeladak. Kk Ab II 189 (189 edeski edo historiya). Edeski (kondaira) bikain au erren-elbarri gelditua ezin 

nuan etsi (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 207 (Anab RIEV 1928, 608 edesti). 

edeslan. Crónica, historia. Arantzazuko edeslanak diotenez mirari aundiak gertatu ziran. B. Gerra EEs 

1918, 72. 

edeslari (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 de edes y -ari (AG 976). Historiador, cronista; narrador, 

relator. En BeraLzM además de la acepción de AG (que es la que da Bera), se recoge la de "historiador, 

cronista". En los ejemplos hallados (no se han encontrado más), la acepción más frecuente es la de 'historiador'; 

sólo significa 'narrador' en el ej. de T. Aguirre. v. edestilari. Etxegaray edeslari trebearen aoz zerbait esan 

gura neuskizue. GMant LEItz 58. Mantxako Don Kijoteren edestia, Cide Hamete Benengeli arabitar edeslariak 

idatzia (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609s. Edeslariak zeaztasun bai egiaren zale, ta batere aldekeri-gabea 

bear dualako. Ldi RIEV 1929, 210. Gerka eta erromatar edeslariak euskaldunen (vasconum) izena aipatzen asi 

ziran arte. JMB ELG 24. Aria ondo arildu ta albañatzea dagokio edeslari ikasiari. TAg Uzt 16. Ala --zioten 

edeslariak-- / zala orduko fedea. SMitx Aranz 97. Santuaren bizi-edeslari batek diñonez. Gazt MusIx 161. 


mende. 

468


edesle. Narrador. Edesleak egia ez esateko ardura duala iruditu arren. Zink Crit 53 (v. tbn. 54). 

edespen (BeraLzM). Narración, relato. "Cuento" BeraLzM. Bidaldi-edespenetako bi atal ideke-idekeak. 

"Relaciones de viajes". Zink Crit 60. Bere bizitzaroko gertaera guzien edespen urri ta laburtxo bat egin dizutet. 

Garit Usand 57. 

edesti (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 de edes y -di (AG 976). 1. Historia; conjunto de los sucesos 

ocurridos (a una persona, etc.). Aparece con frecuencia acompañado de kondaira o (h)istoria. v. historia. Tr. 

Empleado, a partir de Arana Goiri, por autores vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX, y por Mirande y Lafitte. Sg. 

NeolAG, "se extiende pronto a la prensa nacionalista". De uso frecuente. Se recogen todos los ejs. hallados. En 


Bizkaiaren edestija ta izkerea pizkundia. AG 982. Euzkeldun errijaren istorija edo kondaera edo edestijan. Ib. 

1561. Tolosa-uriaren edesti edo kondaira laburra. EEs 1913, 92. [Erri au] bere edestiaz aiztu zan. Enb 39. 

Asaben edestijan irakurten danez. Ib. 147. [Ertilariak] edestian (kondairan) billatu bear ditu gaiak. Ayerb EEs 

1915, 263. Bi enderriren arteko burruken edestia. Zink Crit 66. 1908-garren urtean [...] egintza onen edestian 

aldi berri bat asi zan. JBDei 1919, 162. Histori edo edestiak erakusten digu eleiza orren sortzaleen bizitza. Inza 

Azalp 96. Bere edestija (istorija) ixarrai edestuten neutsen. Altuna 31. Edestiara (Historiara) begitu ezkero [...]. 

Kk Ab II 110. Gure edestia aztertu, gure oiturak eta yolasak yaso, gure izkuntza landu. Ldi IL 164. Agerpenak, 

gaurko eguneko edestiaren egikeraz moldatzen [...] saiatu gera. JMB ELG 9. Gizadiaren edesti edo istoria. 

Eguzk GizAuz 48. Aide guztiak Alostorreko edestia (historia) argi ta garbi jakin arte. Etxde AlosT 97. 

Irlandaren edestiko eginak. Mde Pr 294. Jakintza berri bat: Psikologi gaindikoa. Sarrera eta Edestia. Ib. 308. 

Eta hori ezagutzaren ekhei guzietan, hala nola Jainkokinde (théologie), Egokinde (philosophie), Edesti 

(histoire), [...]. Herr 23-2-1956, 3. Ona emen, Abrahamen seme Ixaaken edestia. Ol Gen 25, 19 (Ker istoria). Ez 

digu egunik egun bere barne-bizitzaren edestia erasi. Onaind in Gazt MusIx 152. Edestiak ez daki / zer den 

Jerusalem. Azurm HitzB 32. Duela hamalau mende sartu zen Euskal Herriko edesti edo ixtorioan herri berezi 

hori. Lf in Casve SGrazi 15. Egiaren sortzaille bait-da edestia. Berron Kijote 112. 

v. tbn. EEs 1917, 135. Jaukol Biozk 69. Y 1933, 4. SMitx Aranz 56. Gand Elorri 100. Gazt MusIx 62. 

2. Anécdota, suceso; relato, narración. v. istorio (2). Laster jakieban igaro zan guztia: [bere nebeak] ageri 

eutsan edesti (historia) guztia. Echta Jos 46. Siñisgatxak izan dira niri gertau jatazan edestiak! Ib. 231. Orain, 

zure edestiaz, dakigu bizkaittar artean itxi zenduena. Ib. 358. Gure aita zanari ainbat bidar entzundako edesti 

edo istoria oso ederra. Kk Ab II 24. "Bertolda, Bertoldin eta Cacaseno"ren ixenaz dabiltz idazti baten batuta 

idazle bitzubon edestijak. Otx 6. Osaba: buruz ere badakit edesti ori. Milla bider entzun dizut. Lek EunD 15. 

Ogetabost urte zitun Zitok gure edesti au asten dan garaian. TAg Uzt 66. Obe zan orren bukaera txarreko 

edestia iñork ez jakitea. Anab Poli 138. Bere edestiari amaia eman zionean, [...] farre irri egin zuen. Mde Pr 

121. v. tbn. AIr RIEV 1928, 598. Anab RIEV 1928, 608. JAIraz Bizia 9. 

- EDESTI-ARAUZKO. Histórico. Cf. BeraLzM: "Edesti-arauz, históricamente". Kultura baten edesti 

arauzko ondorekoa. Gazt MusIx 62. 

- EDESTI-ARO. Edad histórica. Edesti-aro nagusiyak zeintzuk dira? Iru: Zarrena[...], Erdikua, [...] ta 

Berriya, erdikua bukatutakuan asi ta gaurdaño dirauena. EEs 1917, 136. 

- EDESTI-AURRE. Prehistoria. Urreta jaunak asi zuan bere itzaldia: Edesti-aurrea. Leize zuloak. EEs 1918, 

84s. Edesti-aurre zaleak esaten zutenetik, ezta deus ere gelditzen. Arzdi LEItz 87. Nere ustez euskaldunen edestiaurrea 

Goien-paleolitoskotik asten da. JMB ELG 26. Edesti-aurrean bere jatorria izan zuala. Ib. 25. E.- 

AURREKO. (Adnominal). Gure edesti-aurreko aztarna-tokietan berriz magurio-azalak osorik [...] daude. 

JMB ELG 44. Edestiaurreko azterren-tokietan. Ib. 40. Edesti-aurreko dolmenak. Vill Jaink 167. 

- EDESTI-AURRELARI. Arqueólogo. Erti-lan oiek zertarako ziran azaldu nairik, iritzi bat baño geiago 

agertu dizkigute edesti-aurrelariak. JMB ELG 49. 

- EDESTI-DONE. Historia sagrada. Orobat Edesti-donea (istori santua). JBDei 1919, 297. v. tbn. EEs 1917, 

137. 

- EDESTI-GAI. Resto arqueológico. Aro onetako edesti-gaiak lengo aldikoak baño ugariago arkitzen dira 

Euskalerrian. JMB ELG 23. 

- EDESTI-GARAI. Epoca histórica. Pirenee-mendietan iraun zuten. [...] Alik eta edesti-garaian lau adreritan 

urgalduak agertzen zaizkigun arte. JMB ELG 95. 

edestilari. Historiador. v. edeslari. Carmelo de Echegaray. Euskalerriko edestilaria. Eusk 1919-20 I 16 

(33 edeztilari). Edestilari aroidea obesgarrigo da. Zink Crit 69 (v. tbn. 66). 

edestitsu. (Lo) que tiene mucha historia. Ene Aberri edestitsuboi. Enb 37. 


mende. 

469


edestitxo, edestitxu. Dim. de edesti (2). Cacasenoren edestitxubak lixunkeri sundadun berein gauzatxu 

dakaz. Otx 6. 

edestizun (BeraLzM), edestixun. Novela. Edestixuna (nobelia) ezta oraingua, antziñekua baño. Altuna 76. 

Ara or bere edestizun edo "novela" Piarres. Artetx Y 1933, 324. Gizagaietan geiena irakurtzen dana, [...] 

esango nuke edestizun edo "novela" dala. JAIraz Joanixio 7. 

- EDESTIZUN-IDAZLE (BeraLzM). Novelista. [F. Soulié] Franceko edestizun-idazle edo nobelista oso 

gaizto bat zan. Inza Azalp 131. 

edestu (Bera), edesi. (Neols.). Creados por AG en 1896, edesi de eresi (AG 976), y edestu de edes y -tu (AG 

976). Narrar, contar, relatar; decir. (Aparecen frecuentemente acompañados de kontatu y, alguna vez, de 

esan). v. kontatu. Tr. Documentado, a partir de Arana Goiri, en autores vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX, y 

en Mirande. La forma más usada es edestu. Unicamente Kirikiño emplea con seguridad edesi. 

Beronek egin daun ori kontau edo edestuko dala, berau gomutetako. AG 1469. Luzetxo egingo litzaiket [...] 

ezarri ziyezten garbai-agiriyak edestutzea. J.M. Tolosa EEs 1913, 179. Emen edesiko (kontau) doguna antziña 

jazo zan. Kk Ab I 73 (52 edesten edo kontetan). Orrelako aunitz gauza edesten dizkigutenean ere asko ustegetu 

bearko degu. Zink Crit 67. Oen antzeko ipuiak edesten dizkigute Arabako Oiardon. JMB LEItz 93. Gure 

ondorengoai guk ere edestu edo kontatzeko. Etxeg in Muj PAm 20. Edestu (esan) eutson, urrutiko lurraldietan 

ikusitta eukon gustija. Altuna 22 (31 edestuten). Emen edesten dan bezelaxe (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610. 

Oianean yazo yakon eta aurkitu eban guzti-guztia edestu eban. Legoaldi EEs 1928, 67. Erabagi dot emen 

edestutia, kontetia, euren yazoera batzuk. Kk Ab II 168. [Beronek] edestu eutsen ezekiala berak be nok eta zelan 

eruan eben leku aretara. Ib. 43. Gure attak esaten ebanez --asi zan Bertolda edesten-- [...]. Otx 57 (143 edestu). 

Sagastiko seskadian gertatu zitzaiona edestu zion. TAg Uzt 142. Saindutegiak edesten digu nola santu batzu, 

[...], lurretik jasoak izan ziren. Mde Pr 334. Bere [...] komediak kontau edestu [sic] eutsazan alkateari. Bilbao 

IpuiB 157. Zoritxarreko okerra nola izan zan edestu [nion]. Anab Aprika 74 (Poli 48 edesten). Gauza 

entzungarriak benetan edesten zituan. Osk Kurl 101. 

edetsu. v. hedatsu. 

hedetxe. Tienda de campaña. Batbederak hartuko dik hartárik bere hedetxean dituenéntzat. Urt Ex 16, 16 

(Ur denda, Dv olha, Bibl karpa). 

edifikagarri. Edificante, (lo) que sirve de buen ejemplo. Heien abisu zuhurrak eta exenplu edifikagarriak. 

Lg II 155. Bere bizi edifikagarriaz eta emaiten dituzten exenplu onez. Jaur 170. Birjina sainduaren modestia 

edifikagarria. MarIl 33. v. tbn. JesBih 423. 

edifikagarriki. Edificantemente. Ikusten dire, bilkhua saindu hau establitua den lekhu guzietan, 

sakramenduak hautatuak edifikagarriki. JesBih 396. 

edifikaite. v. edifikatze. 

edifikatu (-adu Lcc). 1. Edificar, construir; erigir(se). v. eraiki. Egun hunekin Venezia edifikatzen hasi izan 

zen. Lç Cal A 4r. Fede guzizko sainduaren gainera zuen buruak edifikatzen dituzuela. Lç Iudae 20 (Dv altxatuz). 

Zuek ere harri bizi anzo edifika zaitezte, etxe spiritual. Lç 1 Petr 2, 5 (Dv altxa zaitezte). Gizon erho bere etxea 

sable gainean edifikatu duenarekin. Lç Mt 7, 26. Nik desegin dokek Jangeikuaren tenplua, eta buelta edifikatra 

iror egunez. Hual Mt 26, 61. Zeren baitzegon edifikatrik arri gañan. Samper Mt 7, 25 (Hual eginik edo 

fundatruk). 

2. Edificar (en lo moral), servir de buen ejemplo. Aplika dezan bere burua, [...] bere hurkoaren edifikatzera. 

Lç Ins B 2v. Lengoaje arrotzez mintzo denak, bere burua edifikatzen du; baina profetizatzen duenak, Elizá 

edifikatzen du. Lç 1 Cor 14, 4 (He, TB edifikatzen). Exhorta ezazue elkhar, eta edifika ezazue batak berzea. Lç 1 

Thess 5, 11. Edifika [dadin] ungi giristiñoa. EZ Man II 107. [Katiximan] ideren zezaten [...] nontik edifika bere 

büriak. CatLan 3. Edifikatuko ditu bere lagunak bere karitate amultsuaz. JesBih 419. v. tbn. Monho 98. 

Begira daudenak ditu edifikatzen gaizki. EZ Man I 3. Gaizki edifikatzen direnen burlari eta mesprezioei bere 

burua pharatzea. Jaur 128. 

edifikatzaile, edifikazale. Constructor. Edifikazalék arbuiatu duten harria kantoin buru egin izan da. Lç 

Mt 21, 42 (HeH etxe-egileek). 


mende. 

470


edifikatze, edifikaite (Lcc). "Edificación, edifikaitea" Lcc. 

edifikazio (Urt), edifikazione (Urt). 1. Edificación, acción de dar buen ejemplo. "Ille dat bonam 

aedificationem, edifikazio ona ematen du" Urt I 294. Oraindrano egin den hunetán heuskaldunak gozorik edo 

edifikazionerik hartzen badu. Lç Adv * 7v. Berzén edifikazionetan exenplu on erakusten dutela. Lç Ins B 7r. 

Sakramentuak debozio eta edifikazio guziz andiaz artu zituen, orazio guziai eranzunaz. Cb Just 56. Jadanik 

pratikatzen den bezala hainitz edifikazionerekin asko herritan. MarIl 7. 

2. edifikazione. Construcción. Eman ditu batzu, Apostolu izateko, eta berzeak, Profeta, [...] Kristen 

gorputzaren edifikazionetan. Lç Eph 4, 11-12. 

- EDIFIKAZIONEZKO. Edificante. Komeni laiteke zenbeit edifikazionezko hitz ere erran dezan. JesBih 433. 

edifizio (Lcc, Urt I 294). Edificio, construcción. "Asiento de edificio, edifizioan zimendua" Lcc. Gu 

Iainkoarekin langile gara, zuek Iainkoaren laboranzá, Iainkoaren edifizio zarete. Lç 1 Cor 3, 9. Edifizio bat 

Iainkoaganik badugula, etxe eskuz egin eztén eternal bat zeruetan. Lç 2 Cor 5, 1. Jaun Aphezpikuak 

konsekratzen baitu edifizio bat, hura izaiteko othoitzetako etxe bat. CatLav 447 (V 210). Edifizio sunptuosoak 

(B, s. XVIII). BOEans 864. En DFrec hay 14 ejs. 

edifiziogile. "Aedificator, [...] edifiziogíllea, fabrikagíllea" Urt I 294. 

ediktu, edikt, edit. Edicto. Ez iujemendurik, ez arrestik, ez ediktik, ez dekretik. Lç Ins G 1v. Zure 

maiestateak publika erazi duen ediktaren araura. Ib. F 7r. Erregeren editak othian eztakitzia? Egiat 171. Eztizü 

zure editez / Egiten kontürik. Xarlem 715. Egingo nuke aipamen hori Nantesko ediktuaren ondokoa dela. MEIG 

V 81. 

edin. "(AN-5vill, arc.), coger. Bidean gauza bat edin dut, he cogido una cosa en el camino" A. 

*edin. Volverse, convertirse. (Citamos aquí formas conjugadas de *edin no usadas como aux.; cf. dadin, 

zedin, ledi, etc.). Cf. tbn. Lç Io 8, 58: Abraham zedin baino lehen, "devant qu'Abraham fût". Asto dina, 

zordun. "El que se hace fiador, deudor". RS 249. Lotsaga nindin, / ogiz ase nindin. "Sinvergüenza me hice". Ib. 

263. Autsa zala euriaz loitza zidi. "Siendo polvo con la lluvia se hizo lodo". Ib. 358. Iru personetarik zein zidin 

gizon? VJ 5. Kristo zetarako zidin gizon? Ib. 6. 

edireile (BN, S; Dv (BN)), erideile, edeile (Hb ap. Lh). Ref.: A; Lrq /ediéile/. (El) que encuentra. 

Urgulutsu, bantari, gaitz-erideile, aitamén desobedient. "Inventeurs de maux". Lç Rom 1, 30. Agur garaziaren 

edireillea, biziaren ama. Harb 105 (198 edireilla). 

edireintza (Ht VocGr 435, Lecl, H), idereintza (H), iderentza (H). Hallazgo. 

edireite. "(S; Foix), trouvaille" Lh. 

idireite. Invención (de la Cruz). Khurutze sainduaren idireitearen ohoretan da phesta hau (Maiatzaren 

hirurekoa). Egunaria 1849 [sic] (ap. DRA). 

edireitza (Dv, A), edireitze (S ap. Lrq), eriteitze (SP), idireitze. Hallazgo; invención. Purgatorioa dela 

ezeinere Skripturatako fundamentik gabe eritheitze bat. Lç Ins G 5r. Hortan idireitze handi bat egiten diizi. AR 

281. Bertze edireitza bat ez arbuiagarria dugu zorrotz harri harrubia bat. Prop 1900, 168. Gómez Morenoren 

eriteitze edo aurkikundeari eskerrak. MEIG VIII 85. 

ediren (L, BN, S; Volt 31, SP, Urt I 241, Añ, Lecl, VocBN, HeH Voc, Gèze, VocCB, Dv, H), idoro (V; Lcc, Mic, 

Lar, Añ (V, G), HeH Voc, Dv (G), H (V, G)), eriden (BN, S; SP, Lar, Dv, H, A), ediro (V-oroz; Lar, H (L)), 

ideren (BN, S; VocBN, HeH Voc, H), iderein (H), edirein (Hb ap. Lh), idiren (BN-mix; H Lh), ederen (BNmix), 

erden (Sal, R; Aq 10 (R)), idiro (A, que cita a Mb), erido (V). Ref.: A (ediren, ediro, erden, erido, ideren, 

idoro); Lh (eriden, ideren); Lrq (edíen, ediréite); Iz R 394; AtSac 39; Gte Erd 288. 

Tr. Las formas más usadas son ediren al Norte e idoro al Sur, aunque ediren se emplea mucho más. Ediren se 

halla en un principio con profusión en autores de todos los dialectos septentrionales y en algunos textos altonavarros 

del s. XVII. Sin embargo, desde el s. XIX, parece que se encuentra únicamente en autores bajonavarros, 

suletinos y labortanos de influencia bajo-navarra. En el s. XX sólo aparece en J. Echepare, Constantin, 

Mirande y Casenave y, al Sur, en Orixe, Aresti y Villasante. Al Norte se documentan tbn. las formas eriden (en 

Dechepare, Leiçarraga, Tartas (junto a ediren) y Mirande), idiren (en Gasteluçar, el catecismo de Laneufville y 


mende. 

471


AR 90), ideren (en el catecismo de Laneufville, Eguiateguy y Etchahun --éstos dos emplean asimismo ediren--, 

Etchamendi y Xikito (sust. vbal. ideite-)) y edirein en Prop 1900. Idoro, que aparece ya en el s. XVI en fray Juan 

De Zumárraga y en Lazarraga, se encuentra principalmente en textos de autores vizcaínos (ya en 1537), y 

además en Larramendi y Cardaberaz. Su uso se intensifica en el s. XX y aunque se sigue encontrando sobre todo 

en autores vizcaínos, tbn. lo emplean con cierta frecuencia los guipuzcoanos (en ocasiones acompañado de 

sinónimos más conocidos como topatu, billatu, aurkitu, o de la traducción). También al Sur se documentan otras 

formas: ediro en Otxoa de Arin (131), en el Acto para la Nochebuena, en el Borracho Burlado, en Moguel y 

Azkue (cf. el sust. vbal. ediraite en Lazarraga); erden en autores roncaleses (Hualde y Mendigacha) y salacencos 

(Samper y un texto de 1780) y finalmente idiro en Mendiburu. En cuanto al sust. verbal, entre los vizcaínos, 

frente a los más frecuentes idorote, idorotze, son de destacar las formas edaraite e ideraite en RS, idaraite en 

Micoleta, Capanaga, Urquizu y Arzadun 38 (todos ellos emplean idoro), idarate en ConTAV 5.2.11, y eridaite en 

F.J. de Zumarraga. En Lazarraga, además del ya citado ediraite, hallamos ideraite en el texto B, que podría 

corresponder a un part. *idero. En DFrec hay 2 ejs. de ediren, 4 de eriden y 12 de idoro, todos ellos 

meridionales. 

1. Encontrar, hallar, descubrir; inventar. "Inventor, idoro deuena" Lcc (v. tbn. s.v. inventora). "Buscar y hallar, 

chercher & trouver, bilhatzea eta ediretea" Volt 31. "Edireitea, trouver, erideitea, aurkitzea, kausitzea" SP. 

"Ediren, ideren, idoro, aurkhitu, khausitu, hatzeman" HeH Voc. "Zuk galdu zinuen dirua bidean ideren dut. 

Nondik duk makhila hori? Iderena dut. Marrubiak nasaiki idereiten dira Iratiko oihanetan. Orotarik saltzeko 

idireiten duzu Baionan" H s.v. idereitea. "Erdéitan batzu borz pezéta (R-uzt)" Iz R 394. "Galdürik ziren ardiak 

ediren nitian (S)" Gte Erd 288. Cf. Dv RIEV 1931 556: "Edireitea, trouver, expression presque oubliée dans le 

Labourd. Axular n'en emploie pas d'autre et elle est seule usitée dans la Soule et la Basse-Navarre". Cf. A Ardi 

voc: "Ediro, hallar. Ediren, izkelgi geiagotakoa baita, aintzat artu bear genduke". Cf. MIH 106: "Erabil dezagun 

aurkitu, adibidez, galdu zitzaigun papera berriz hatzematen dugunean, eta eriden (edo idoro) lege ezezagunen 

bat, fisikan edo, asmatzen badugu". Harriet, además de las formas arriba recogidas, da tbn. ireden, iriden e irodo, 

que no se documentan en los textos. v. aurkitu, kausitu. 

[Bear] dozu artu errentea eridaiteko ardurea. fJZ 99. Mundu oro iraganik ez eriden berzerik, / Ieinkoaren 

ama hona grazia oroz betherik. E 89. Bilhatzen duenak, erideiten du. Lç Mt 7, 8 (Ip edireiten, Hual erdeitan, 

Samper erdeten, Ol, Arriand idorotzen; TB, SalabBN khausitzen, HeH, Dv aurkhitzen, Leon hatzemaiten). 

Galdu ze egik aldia, / ta idoro daik naia. RS 336 (v. tbn. edaraite 509, ideraiten 351 y odoro [sic] 343, 

seguramente por idoro). Igo eben bere ugazabaren aposentura, zeña idoro eben itsirik. Lazarraga 1143v. Arean 

da Sirena ta Silvia idoro artean. Ib. 1153r. Ediraiten eztau inork munduan / zu lako donzella bat ain lindarik. Ib. 

1186r. Zer irabazten dozu ni ilagaz? / Edo zer ideraiten anzituaz? Ib. (B) 1154rb. Manual hunen liburuen, [...] 

erraxki edireteko aurkhigarria. EZ Man I 138. Horrela zaudela zeure azken egunak edireiten bazaitu. Ax 71 (V 

47). Haserreturik egiten duzun guztia, edirenen duzu, ondoan, gaizki egina dela. Ib. 299s (V 199). Non 

idorokogu ona izan din bat? Mic 13v (13v idaraiten). Ezpaitzian mundia edireiten segur. Tt Onsa 92. Eztut deus 

idiren fedearen kontra. In Gç 24. Edirena bühürtü eztienek. Bp I 100. Ebaren eta Mariaren artian zer üdüri 

edireiten düzü? Bp II 98. 

(s. XVIII) Au berau ediroko deu kristabak. OA 166. Bihotzeko bakea ez da edireten gure nahi desordenatuak 

konpliturik. Ch I 6, 2. Zure esposeagan ezta posible / Inok edirotzea kulparik batere. Acto 69s. Dilijenzia asko 

eginda idoro ebenian. Urqz 12. Eztik [...] idoroko bere erriko hitzen antza deuanik. Lar DT CCIV. Bertuteak 

ardiestean edireten diren trabak. He Gudu 167. Nigar egiteko aski beharrüne edireiten dü. Mst I 21, 4. Zoaz 

lurpera, zoaz itsasora, zoaz Munduaren bazter guzietara; guzietan idiroko dezu [...] Jangoikoa. Mb OtGai I 60 

(Harriet copia erróneamente idoroko). Munduan lendabiziko letrak asmatu edo idoro zituztenak. Cb EBO 21. 

Burua jaso ezin det / lurra ediro ezin det. BorrB 1. Samsonen historioan edireten tugu abisu hainitz zuhurrak. Lg 

I 235. Jinkoaren gauzenzat gusturik batere ediren gabe. Mih 47. Edireiten edo juiatzen beitü behar dela ororen 

hunagatik. Mercy 38. Ikher bageneza hastioaren arrazoa ediren giniro, [...] gezür batetik dela sorthü. Egiat 225 

(171 ideren). Halere beti / Edireiten / Ditu gizonak / Fidatu nahi zaizkonak. Monho 138. 

(s. XIX) Eztozu emen ediroko oñetako zorrotzik. Mg PAb 94. [Zaldi batek] zijoala bidean arro arrorik, idoro 

zuen asto [bat]. VMg 45. Eztuela haren baithan edireten juie sumintu [...] bat baizen. Dh 142. Lukanotarrak 

idoroten ebenean iñork jende alperrai zerbait ordeaz prestatzen eutsela. Añ GGero 23. Musde Harixabalet jaun 

erretora / Etzünin idereiten. Etch 128. Edireiten diozu buztana llaburxka. Arch Fab 183. Oro edireiten dütüt 

batak bestiak beno laketgarriago. Ip Dial 101 (Dv aurkhitzen, Ip aurkituten). Ez dut akusatzailerik baizik 

edireiten. Elsb Fram 104. Nik han dut edireiten nere sosegua. Arb Igand 120. Erbestetarren kontra zerbait egin 

bear dan guztian idoroko dot [...] neure alde. Ag AL 40. 

(s. XX). Ezta estrañu izanen zerbait liferenzia erdentzan gunetik konat. Mdg 139. Bigarren egunean idoro 

(hallar) eben. Echta Jos 106. Gauzer, [...], eite edo berexkuntza edireiten (trouver; hallar). JE Bur 109. Bere 

burua ezezagunen artean idoroarren. Ib. 253. Gure ezagunok, koipedunagandik laster, nunbaiteko bibolin 

jotzalle itxua idorotzen dute. Ag G 185. Batek ere eztio utsunerik ediro [irakurgaitxo oni]. A Ardi 79. Bazakian 

botillaa barne hartan zela eta haatik etzian edireiten. Const 21. [Ama] idoro (topau) arte, enok geldittuko. 

Altuna 100. Auher egonez ere / deus ezin ideren... / mendian hil dezaket / erbi bat bederen! Etcham 146. Etxe 


mende. 

472


ontan arkituko dezu Deban billatuarren ezin idoro (arkitu) zendun txera. Etxde AlosT 68. Erradazie berriz 

alkhar edireiterik [...] badaitekeenez, geroan! Mde Pr 132. Hebraiararen salbamenaren baldintzak ez ditugu 

ordea Euskalerrian erideiten. Ib. 205 (v. ib. 172 idoro eta kausitu). Olerki kutsua idoro nuen guzitan. Txill Let 

93. Eztrauat edireten gainean kulparik. Arti MaldanB 205. Aterpea nunbaiten idoroko al dau. Erkiag BatB 117. 

Maite biak, alkar idoro ondoren eztitan daude. Onaind in Gazt MusIx 155. Herriak dü hor handizki / edireiten 

bizipidia. Casve SGrazi 110. Bere eskualdekoa dakien euskaldunak aurki idoroko du besteren aditzaren giltza. 

MIH 377. Nik ez dut inon "ebilgura" hitza idoro. MEIG V 84. 

v. tbn. Mat 385. Harb 398. O Po 60. SP Phil 17. Tt Onsa 24. Gç 216. ES 85. Mih 29. Brtc 224. AstLas 31. Gy 

192. SalabBN Mt 13, 44. Vill Jaink 124. Edirein: Prop 1900, 168. Ediro: A Itzald II 74. Idoro: Cap 31 

(idaraiten 61). Oe (ap. H). Ayerb EEs 1912, 34. Kk Ab I 108. Ldi RIEV 1929, 208. Laux BBa 34. Otx 84. Lek 

EunD 14. Inzag RIEV 1933, 412. Eguzk GizAuz 157. Vill Jaink 107. Osk Kurl 40. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 244. 

Encontrarse, hallarse. Bana haien lengoajiaz berze oro burlatzen, / zeren ezein eskripturan erideiten 

ezpaitzen. E 257. Hora il dagien mendian gizona idoro ez didila. RG A 52. Ungi ediren zarela / Elisabet maitea. 

EZ Noel 44. Zeretara halaber / Noiz ere igan baitzen, / Azkeneko partiadan / Hurbill ediren zinen. EZ Eliç 408. 

Anaia guziak eta arreba guziak abisatu behar dira [...] ofizio guzia akhaba dadin artean han edireitea gatik. 

Harb 438. Ametsetan, eta eldarnioetan ere edireiten zara. Ax 94 (V 64). Edireiten bazara disposizionetan. 

(Vera, 1674). FLV 2006, 264. Bear bainaiz ediren amar orenetako Etxalarren oblig[a]zione batean. Ib. 265. 

Gero hil eta munduan, / Ediren nadin zeruan. Gç 136. Atsegiñ dut ediren zaitezen nere ama eta zu kontentu (AN, 

1693). ConTAV 5.2.9, 138 (en la carta de 1699 ediratzen). Iaungoikoen grazian idaraten direanak (V, 1699). Ib. 

5.2.11, 153. Üdüri delakoz, misterio hontan haren korpitz eta odol edireiten direnak ostian, eta kalitzan bata 

bestiaganik berhezi direla. Bp I 76. Ediroko da konsolaturik. OA 131. Debozino gitxi zeinegaz idaraiten garian. 

Urqz 11 (v. tbn. idaraiten Arz 38). Bakea den lekhuan Jaiñkoa edireiten dela. He Gudu 152. Edirotzen da ene 

tripea gaur ondo. Acto 220. Hersidüra handi batetan edireiten nüzü. Mst III 20, 1. Hauk guziak hunela 

gerthaturen direnean, bethe zatzu bethetzeko izanen diren eginbide guziak; ezen Jainkoa zurekin edirenen da. Lg 

I 266. Jinko handi [...] lekü orotan idereiten zirena. CatLan 163 (117 ideraiten, 16 idireiten, 130 idereitzen). 

Erdeten denean kristio bat tentazio andi batzuekin (Sal, 1780). ETZ 163. Jauna bethi guzietan / edireten dela 

betan. Monho 148. Bazauzue idoroten zareala Jangoikoaren arerio eginik? Añ LoraS 116. Zük badüzüla bost-pa 

sei amore; / Ni edireiten nüzü batere bat gabe. Etch 436. Han edireiten zen oihan bat. Dv RIEV 1931, 556. 

Maria Birjina ontsa edireiten zen Tenploan. Ip Hil 63. Ia [artikuloak] non erdeiten dren. Mdg 139. Urrengo 

neguan guztiz aunatua idorotzen zan gure Joanes. Ag G 200 (Kr 19 idoroten). Mojaen erdian il-yantziz ni 

edirenen. Or Mi 39. Bere burua soillik sendun dala, edo berak eta bestek ez, mingaiña naiz gogoa dula uste dun 

edonor, iriki ta mami-utsik idorotzen dira. Zait Sof 181. Ikusagun Jainkoaren siñiskera nola idorotzen den 

familiaren azpian. Vill Jaink 156. 

v. tbn. Mat 51. SP Phil 98. Arg DevB 12. Tt Onsa 24. FPrBN 26. FPrS 13. ES 99. Mih 119. Mercy 7. Xarlem 86. 

UskLiB 81. Arch Fab 97. ChantP 132 (S). CatS 91. Const 21. Mde Pr 320. Idoro: CrIc 122. 

2. idoro (Mic). Buscar. Ioan zen errege Nabukodonozoren edireitera. Tt Arima 114. Idoro egizu da 

aurkituko dozu. Urqz 5. Senhar deslürratiaren edireitera abiatzeko. Egiat 218. Bada ere ximia gaizen 

txerkatzeko, / Eta astronomia izar ideiteko. Xikito 5. Etsita daudenak, bizi nai lutekenak, irabazbidea idorotzen 

dabiltzanak. Ag G 177s. Oinkadea bada-ezpadan jaurtigiaz, ate aldamena eskuz idoroaz, Manuelen besotik 

aurkeztu da. Ib. 360. 

3. (Sust.). Hallazgo. Nere edirena eskutik ez uzteagatik, etxera ekarri nuen. Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 209 

arkikari; AIr RIEV 1928, 603 aurkientza). 

- IDORO-LEKU. Yacimiento, lugar donde se encuentra algo en abundancia. Txirlarri edo perla ederren 

idoro-lekuaren barri. Erkiag Arran 26. 

- EDIREN-SARI (Sc ap. A; idoro-sari A, erdensari Sal, R ap. A). "Gratificación que se da por haber hallado un 

objeto cualquiera" A. 

edirenarazi, ediren erazi, eriden erazi. Hacer encontrar. Zure aitzinean grazia eriden erazi diezagula. Lç 

Ins F 8v (v. tbn. G 4r). Bost zentzü dira [...] zuñek zentzü komün daguenetik hartzen beitütie bere propitajiak, eta 

harenagat ützültzen bost sendimentü horien bat banaka gütan ediren erazitzeko. Mst I 3, 1n. Aldi batzuz iduri 

badu usten dituela; azkenean ediren arazten diote sosegua. Mih 107. 

edirengu, edirengia (det.; S ap. Lh), edirengi (S? ap. A). Indice (de un libro). Cf. A Ardi 149s., donde afirma 

que el tema que corresponde al edirengia de los almanaques suletinos es edirengu. Cf. A DBols s.v. índice: 

"Inchauspe creó el neol. edirengi, incorrecto por ilegal permutación de ki en gi". Edirengia. Egiat 283 (que 

parece del editor), Myst 101 (cf. Myst (ed. 1862), 167 txerkhagia) e Ip Hil 271. Edirengua. A Ardi 161s. 

ediro. v. ediren. 


mende. 

473


edit. v. ediktu. 

editorial. 1. Editorial (empresa editora). Lur Editorialak oraintsu argitara duen Euskal Literatura 72 

delakoaz mintzatu nahi nuke. MEIG VIII 27. Etor editorialak ondotxo ohiturik gauzka. In MEIG IX 57. 

2. Editorial (artículo). Egunkariak astelehenkari ekarten zuen editorial bat: "Zer gertatzen da 

Errokaltarren?". Arti Ipuin 48. 

edizio, edizione. Edición. Lehen edizionia. UskLiB 3. Edizio zahar bakanetan baizik ezin aurki daitekeen 

Etxeberri Ziburukoa. MIH 289. v. tbn. Michel ap. MIH 237 (edizione). Elsb Fram V. En DFrec hay 74 ejs. de 

edizio y uno de edizione, todos meridionales. 

- EDIZIO-APAINTZAILE. Editor. Edizio-apaintzaile izan nahi duenak batzordeari aurkeztuko dio nola egin 

nahi duen egin behar duena. MEIG IV 108. 

edo (gral.; SP, Lar, Urt I 411, Ht VocGr, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), ero (V-gip, AN-olza-ilzarb), eo (V, G). Ref.: 

A (edo, eo); Bon-Ond 171; Lrq; Etxba Eib (edo, ero); Elexp Berg (ero). 1. (Conjunción). O. Algunos 

gramáticos han insistido en restringir el uso de edo a las oraciones no disyuntivas (Gèze 246, Lf Gram 396); v. 

tbn. BeraLzM: "Ala [...], o, conjunción disyuntiva distintiva: zuriya ala beltza? ¿el blanco o el negro?, es decir, 

cuál de los dos, no indiferentemente, sino concretamente; la conjunción disyuntiva edo, en cambio, es una 

conjunción de igualdad: zuriya edo beltza, el blanco o el negro, es decir, lo mismo el uno que el otro" (en Bera 

no aparece la conj. ala). Sg. A Morf 716 tbn. Arana Goiri propugna implícitamente la restricción de su uso: "La 

conjunción edo sólo emplea Arana-Goiri para casos de igualdad: 1.º al traducir neologismos. Bizitoki edo mundu 

[...]. 2.º al presentar sinónimos: almen edo eskubidia". Sin embargo, la tradición de todos los dialectos desmiente 

estas limitaciones. Se emplea tanto para relacionar dos o más posibilidades que se excluyen, como para expresar 

la indiferencia o intercambiabilidad de los términos (para el uso en interrogativas, v. infra). Como afirma 

Villasante (Eleiz4 26) con otros términos: "Edo sirve también [al igual que ala] para expresar la idea disyuntiva, 

pero sirve asimismo para expresar el sentido de equivalencia y aun zonas intermedias indiferenciadas". Cf. 3 ala; 

cf. BAT EDO BAT, BAT EDO BESTE, BEHIN EDO BEHIN, BEHIN EDO BESTE, GAUR EDO BIHAR, 

ZER EDO ZER, etc. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Sólo en Alzaga documentamos las 

formas ero (STFer 117), y eo (Burr 17). Bataren edo berzearen hautatzeko edo arbuiatzeko bothere baitzuen. 

Lç ABC I 3v. Ala eztugu bothere iateko eta edateko? Ala [...]? Edo, nik neurorrek eta Barrabasek eztugu 

bothere lanik ez egiteko? Lç 1 Cor 9, 6. Ezin pensadu eben nogaiti edo nork emaite eben musika oa. Lazarraga 

1144r. Klaruxeago berba egizu, / edo zaoza ixilik. Ib. 1171r. Zer irabazten dozu ni ilagaz? / Edo zer ideraiten 

anzituaz? Ib. (B) 1154rb. Por los hombre rigurosos en cobrar sus deudas, dicen: Ekark idia, edo begia. RG B 26. 

Gaxtoto edo ondo jan, iru bider edan. "A mal o bien comer". RS 342. Iraunsi edo irabazi egia. "Heredólo o 

ganólo". Ib. 319. Egin ahal dezakegun nahi bezanbat edo ahal bezanbat enseiu. Ax 166 (V 112). Ongi edo 

gaizki, zuzen edo makhur, plazer zaiku hartzea. Ib. 248 (V 167). Ikhusten edo aditzen ditutzun gauzez kanpoko 

idurien arabera. Ch III 38, 2. Begirautzu halere animoa gal edo armak eskuetarik utz. He Gudu 92. Galde 

besteri, edo, nai badezue, niri. Lar Cor 152. Geienak edo beintzat anitz. Mb IArg I 80. Komunionearen 

husutasuna edo bakhantasuna zure kofesorak erregelatuko du. Brtc 14. Hitz aragitu hau, edo, orobat dana, 

Jesu-Kristo Jainko egiazkoa. Ub 129. Illean bein edo astean bein edo sarriago konfesatzen diran kristauentzat. 

Mg CC 166. Eguraldi on edo txar, ortozik edo abarka zulatubakaz dabiltzanak. Mg PAb 59. Ezin igerri dezu 

ezkonduak edo ezkongaiak diran, eta are gutxiago goi mallakoak, bitartekoak edo bekoak diran, edo ez. AA I 

580. Emoten dozu auzi edo kerellia, bestiak lapurra, ordija, edo (esan daigun artez) putia esan deutsulako. Astar 

II 29. Bekhatuen barkhatzeko edo ez barkhatzeko podorea. JesBih 463. Ez da aixkidetasun itxurazko, edo, 

hoberenean ere, flako bat baizen. Jaur 355. Hala egiñen zaituzte / Osoki beltz edo zuri bethi ere. Gy 160. Kanpo 

ala barnetan, ixilik edo agerian, nahiz hitzez, nahiz liburuz [Elizak] izan ditu bethi etsaiak. Hb Egia 139. Nur da 

edo zer da? ChantP 378. Ez ikaratu / Ill edo goitu / Bear da arerioa. AB AmaE 371. Goiz edo berandu zerbait 

arkituko dala. Zab Gabon 88s. Gurutzefika zezala Jesus, edo, Erromako enperadoreak jakinen zituela haren 

berriak. Jnn SBi 29. Erranez: "Bizia ala eskuara", edo: "eskuara ala moltsa", ihardets goraki: Bata ez bertzea. 

HU Zez 124. Amoroton edo Errigoitin, Errezillen edo Asteasun, Amezketan edo Ataunen jaio diranakiñ batera. 

Ag G 217. Biyek edo iñor ez. Ill Pill 12. Aspaldiko, edo, hobeki erraiteko, bethiko adixkideak ziren. Barb Sup 

182s. Santa Cruz edo Lizarraga: bietan bat. Or SCruz 111. Luzesko mintzatu nizalakotz edo bertzela, zintzurra 

idortua dut. JE Bur 111s. Huts edo kausi, zer nahi gertha, Ellandek errana egin zuten. Barb Leg 135 (v. tbn. huts 

edo kausi Xa EzinB 57). Holako zaldirik ez da / edo bakan biziki. Etcham 66. Atzera edo aurrera arin egin biar 

yuagu. Kk Ab II 179. Gure gaitz ori, gure axkure edo dalako zer ori. Ldi IL 28. Ari gutxinaz eman jorra bi, edo 

bestela baserritikan kalera joan adi. And AUzta 125. Hala izan edo ez izan, zer munta du? Ardoy SFran 131. 

[Amatu hitza] ez zuen garai hartako mutilak [...] neskatxa [...] gogoan edo/eta eskumenean zuenean erabiltzen. 

MEIG VII 31s. 

(Es muy frecuente su uso con sinónimos que o bien aclaran el significado del término anterior, o bien se 


mende. 

474


añaden con intención estilística). Onheriztea edo amorioa. Lç ABC I 5v. Hala biz edo hala gertha dakidala 

nola othoitz egiten baitut. Mat 86. Zer burupe, zer pribilejio edo abantail duzu zuk orai? Ax 142 (V 93). Iru 

distinte edo diferente. VJ 5. Lau Urdiriri gomendiozko karta edo guthuna. ES 379. Agur Maria edo Abe Maria, 

ta Agur Erregiña edo Salbe Erregiña. CatBurg 24. Itzuli zela gibelat edo atzera. Mb IArg I 269. Pekatu benial 

edo ariñak. Cb Eg III 248. Elizak badia bürüzagi inbisible edo agerri ezten bat? CatLan 59. Markinako uriko 

kura edo arima jaoliak. Mg CO I. Lagunaz gaizki mintzatzeko ohitura edo abituda. Dh 145. Bidali edo igorri 

ziozkaten mandatariak. Jnn SBi 87. Goititzale edo ascensor horiekin. Zub 91. Rinokeros edo adarbakarraren 

ezur batzuek. JMB ELG 18. Zeren lotsaria edo aalkeizuna, ostera? Erkiag Arran 172. Bertako caid edo alkatea. 

Anab Aprika 56. Baziran solistak edo bakarka kantatzen zutenak ere. Salav 106. Osanna, edo (hobeki 

skribatzera), Hosiah-na. Lç Decl a) 4v. Elizgizon izan nai luke, edo, euskaldun zarrak esan oi zutenez, bereter. A 

Ardi 9. (En títulos). Gabon-Sariak edo aurtengo gabonetan, Azkoitiko Eleiza Nagusian kantatuko diran 

Gabon-kantaak. GavS 1. 

(H). (En preguntas e interrogativas indirectas, de elección excluyente). Varios autores consideran que edo no 

debe utilizarse en este contexto (Dv, A Morf 486, PGoen Gram 248-252). Para Duvoisin: "Edo s'emploie quand 

ou n'est pas interrogatif: Ethorriko da edo ez da, il viendra ou il ne viendra pas. Ethorriko da ala ez da? viendrat-il, 

ou ne viendra-t-il pas?". v. 3 ala. Tr. Es muy frecuente en autores meridionales de todas las épocas; al 

Norte su uso es más limitado. Izekoa edo llobea, eztakit zein dan obea. RS 154. Izanen othe duzu astirik 

konfesatzeko, edo ez? SP Phil 47. Nai dezu ekusi orrelakoa zaran edo ez? Mb IArg I 82. Nondik nabil ni: bide 

estu edo lasaietik, ate zabal edo estutik? Cb Eg II 133. Guk zer axola dugu urriki duzun edo ez. Lg II 266. Inoren 

aurrean edo bakarrik? AA II 228. Zan benturaz asko gura zeuntsalako? Edo asko ametan dozulako? Astar II 

193. Zu zera etorri bear dana edo besteren baten zai egongo gera? Lard 396. Dudan gaude illa dan / edo dan 

biziya. Bil 33. Jakitera egia zan edo ez. Bv AsL 137. Gu bezala fededun / diren, ez edo bai. Zby RIEV 1909, 227. 

Ta zuk badakizu eroan deutsuen edo bere gurariz ioan dan? Ag AL 135. Muellia non nai du, atzian edo aurrian? 

Iraola 75. Zein izan zan lenengoa, olloa edo arraultza? Inza Azalp 36. Zerbeit on duen edo ez adiarazteko 

erraten oi da. FIr 158. Habil harat, habil hunat / mastainoaren puntalat / ageri denez untzirik edo / ageri denez 

leihorra. Balad 90. Joanen girea edo ez girea? Barb Sup 148. Pierre Favre bere adiskideak? Edo Iñaki bere 

aitak? Ardoy SFran 295. Artzain ona bezala (edo ez othe da bera artzain hura?) gu errebelatuen ondoan 

abiatzen da. Brtc 246. Kukuso eta zimitz guziak nere ohera deithuak eta bilduak zituztela...dudarik gabe nere 

erne egon erazteko, edo, behar-bada, nere irets-arazteko? Elzb PAd 68. Iriarte ixildu zenetik, Mattin izan da ene 

ardureneko laguna, edo kontrarioa? Xa Odol 49. Etzekien [...] amesetan ote edo esna zegoan. Arr GB 102. 

Baña errua bere esposa Jenobebak ote, edo bere serbitzari Golok zuen, oraindik zalantzan zegoan. Ib. 91. 

v. tbn. (Sólo autores septentrionales): Brtc 149. Dv Lab 264. Hb Egia 24. HU Zez 4. 

(Con numerales). Tr. De uso general en la tradición meridional. Al Norte es menos empleado, aunque 

también se documenta a menudo. Cf. las expresiones bizpahiru, bizpalau, hiruzpalau, lauzpabost, etc. en 

dialectos orientales. Ezen non baitirade biga edo hirur bildurik ene izenean. Lç Mt 18, 20. Urthean laur edo 

bortzetan kofesatzen dena. Ax 547 (V 351). Muilla zazu 10 edo 12 brasetan. INav 15. Bat edo biga edo hirur 

edo, nahi bazira, gehiago. Tt Onsa 160. Ogei edo ogei ta amar urtean penitenzia egin badezu ere. Cb Eg II 66. 

Sei edo zazpi milla urtian bakian. fB Ic I 42. Hogoi eta hamar edo berrogoi presuna. MarIl 16. Bost edo sei 

egunean. It Dial 88 (Ur, Ip edo sei, Dv bospasei). Frantziako hiririk tarroenak sei edo zazpi direla. JE Bur 47. 

Bordan ondoan lerrokatzen dira hamar edo amabi gizon. Zub 97. Gabian amarrak edo amaikak aldera. Etxde 

JJ 88. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Gç 30. Mong 591. Egiat 165. Arch Fab 213. Gy 209. Hb Egia 151. 

ECocin 16. Elsb Fram 102. Elzb PAd 3. Zby RIEV 1908, 767. Jnn SBi 115. Arb Igand 115. HU Aurp 59. Ox 

118. Etcham 109. Barb Leg 24. Mde Pr 78. Xa EzinB 98. 

2. (H, Dv (V)). Sin duda, seguramente, ciertamente; acaso. Tr. Documentado en textos vizcaínos. Antes del 

siglo XX se encuentra en Micoleta, Astarloa y Uriarte. Se sitúa normalmente delante del auxiliar (pero cf. Ur 

Dial 110: bai edo). Su uso es muy próximo al de la acepción 3. a ('o así, aproximadamente') y algún ejemplo 

incluido en este apartado podría acaso interpretarse con el sentido del siguiente. "En la pág. 1, leerá S. A. 

Indijetatik edo y este edo lo pongo en alguna otra parte también para denotar que es probable, siguiendo a 

Astarloa en la Apología. Y así se dice: 'Es probable, parece que, sin duda ha venido fulano, Urlija etorri edo da'" 

Ur, carta a Bon BAP 1954, 243. "Sans doute, probablement, vraissemblablement. Gexotu edo zara zu, vous êtes 

sans doute devenu malade (Astar). Il edo da, il est probablement mort (ib.). Andiak edo ziran Iaunaren mirarijak 

(ib.)" H. Azkue recoge ambos usos bajo la misma acepción: "(Vc, L), probablemente, sin duda. Gaur edo dator 

(V-oroz), parece que viene hoy. Edo daukaz, debe de tener. Edo dira, deben de ser (Mic 26). Bai edo (Vc, Gc), sí 

probablemente. An edo (V, G), allí probablemente. Baziren eien bortz milla gizon edo, [...]. Está casi en desuso 

como modal de conjugación, reemplazándole por influencia extraña el futuro (v. -ko 2.º). En rigor, en esta 

acepción, debe considerársele como sufijo, sin que obsten los ejemplos en que no le sigue ningún verbo; pues 

sucede lo mismo con ez- y ete- u ote-" A. --Xauna Flandesik etorri zirea. --Angoak edo dira pinturok edo 

erretratuok. "También deben de ser de allá los lienzos". Mic 31. Preminak estututen dabenian, askok eta askok 

esan oi dabe: ondo aasturik nauka Jaungoikuak, ez edo nau gomuta. Astar I 40s. Marija beragaz gura edo eban 


mende. 

475


gaztetatik, gero otzitu ez ekijon bera ganako zaletasun ta deboziñoia. Ur MarIl 35. --Beraz beti dabiltz itxasoko 

urak jiran burpilla legez? --Bai edo, eta beste ainbeste jazoten da eguzkijagaz. "Sin duda". Ur Dial 109s (It, Dv 

dudarik gabe, Ip bai eki). Gari pilluaren ganian egan ikusten diran eltxuen arrautzetatik urtengo edo dabe an 

arrak? "Sin duda". Ib. 32s (It noski, Dv, Ip naski). Il dadinean, lurreko arrak ezedodiote soinekorik ere zulatuko. 

Oski ta guzti joango zaigu zerura. A Ardi 135. Batak iñuan: "Zer dakar kaiku zar onek ona?". Bestiak: "Au, bere 

erri koskorreko txiñel nagosija edo-da. Kk Ab I 25. Aen usu ta ariñ egiten gendulako esan edo da: "atea itxi ta 

atea idigi". "Sin duda por éste se debió decir". Or Tormes 53. Gomutetan dot zure etxean suge bat ibili oi zala ta 

a edo da. "Esta debe ser, sin duda". Ib. 55. Bakalduna beste gixonak baño amar edo amabi oin garaiago edodala 

uste ixatiak erakarri nau. Otx 14. Gure baserritarrak Aldama nor dan bai-edo dakie: Marx nor izan zan, 

bear bada, iñoz eztabe entzun. Eguzk GizAuz 63s. Oh traidoria, ez edo da il / bioren ama maitia? Balad 58. 

Kezkatzen ez diran izakiekiko bekaitz-giro bat sentitzen dut barnena batzuetan. [...]. Zergatik? Aundia edo-da 

zoriona, bere falta ain aundia da-ta. Txill Let 24. 

3. (H). (Con valor de indeterminación). O algo (alguien, algún sitio...) así; aproximadamente. "A edo en 

vascuence quiere decir 'aquél como quien dice aquel otro'" IC 56. "(Vc, L), probablemente, sin duda" A. v. supra 

(2). Cf. Moc Damu 24: Norbaitek jo al zaitu seme, edo... --Ez, aita. Tr. No se documenta hasta finales del s. 

XIX. Es muy frecuente al Sur y mucho menos al Norte. Recogemos ejs. de todos los autores septentrionales. Cf. 

infra EDO BAIZEN. Nondik etorren? Iaungoikoak badaki. Azkaindik edo, Uzelaitik edo, Saratik edo: bide 

onek toki askotara ioten dau ta. Ag AL 58. Baiña Adalbaldogaz ezkontzeko doskañi bearrik eteukan?... Zer ekian 

berak? Bai edo, ez edo... Olango gauzetan etzan egundo ibilli ta. Ib. 69. --Europan eztaiondoa igarotzeko gogoa 

izan degu. --Emendik Parisa edo? A Ardi 57. Andik ordu-erdira edo, igaro zan osalarija etxe aurretik. Kk Ab II 

22. Tolosako kaskañoak zentzaturik edo, aitaso baten urrats zuhurrari jarri da tanpez. JE Ber 77. Arrezkero, 

Mitxel ez da gurekin etortzen "konpromisoz" ez ezik, bide erdian arkitzen bagaitu edo. Lab EEguna 74. 

Ezbearren bat izango dezu, ba, noski etxean... ardi antzuren bat eo... ernal-eziñen bat eo.... Lek EunD 29. 

Goizeko iruetan edo asten zan. Ir YKBiz 213n. Egia latza, garratza ta margatza dalako-edo, ugazaba aberatsak 

olakorik entzun be eztabe nai. Eguzk GizAuz 26. Iñoiz-edo akar egiten bazion emazteari, [...]. Etxde AlosT 58. 

Orain ordea muturra galdu ote zaion-edo, jabea bildu dala zuaitzarekin aitu det. Munita 100. 3000000 

biztanleetatik milion bat edo baizik ez da breizeraz mintzatzen. Mde Pr 282. Zenbatetan, uskeriekin datorguna 

egari oi edo dugu lenik, aul ua ez naigabetzeko. "Quasi toleramus". Or Aitork 290. Budaren kutsua edo du onek 

guziak. Txill Let 103. Txorizo mutur bat-edo etxean artuta. And AUzta 76. Eiztari au, egunero edo, bizartegi 

batera joan oi zan. Erkiag BatB 37. Fameliarik edo bozu / andratxu gaztia? Balad 125. Eta hortik, denbora pasa 

edo, halako pertsuzalea ere baitzen, ibili bide zen Gipuzko alde hortan pertsularien ondotik. Xa Odol 33. 

Umetan ba nuen nik / iraunaren ustez / betikotasun grina-edo bat. Azurm HitzB 45. Halako masoi usaina edo 

dariolako. MIH 396. 

(Como refuerzo de una oración interrogativa). v. 4 ala (3, b). Jende aundi-mandiak ez al du edaten edo? 

Lab EEguna 101. --Txo? --Zer dok? --Ondiño ez dok entzun? --Zer entzun edo? --Joxe Mariri lengo egunean 

gertaturikoa. Bilbao IpuiB 13. 

- DELA... EDO... v. dela. 

- DELA... EDO DELA... v. dela. 

- EDO BAIZEN. A no ser, como no sea. Ordea zeren ezpaitira hamar-bat hitz edo baizen, hunela diferentki 

eta bi aldetara eskiribatzen direnak. Ax 18 (V 9). Eritasun hark ezpaitu erremediorik, mirakuilluz edo baizen. 

Ib. 95 (V 65). Zeren ezterraketa elkharrez ongirik, itxurapenez edo baizen. Ib. 324 (V 215). 

- EDO DELA. O sea, es decir. Laugarren partea, zeñetan espliketan dan zer artu bear dogun, edo dala 

sakramentuak. CatBus 28. A zeñ egoki litzakean [...] Euskarak bere itz-lagunkida edo dala akademia edo ikasola 

idukitzea. Aran SIgn 209. 

- EDO DELA... EDO... (Con edo dela en cabeza del primer miembro de la disyuntiva y edo del resto). Sea..., 

sea... Berzeren onaren gureganatzeko moien gaixto guzia defendatzen drauku: edo dela bortxaz, edo 

enganioz, edo Iainkoari plazent etzaión berze moldez. Lç Ins D 7r. [Purgatorioa] fidelen ohi da xahutzeko lekhua 

/ edo dela naturazko legea aithortua / edo ezperetanikan berze eskribatua. EZ Man I 117. Baldin ioan nahi 

baduzu fundamenerat edo dela amarra gabez edo berze fazoiñez. INav 134. Baldin arima gabe diren gauza 

soinu egiten dutenek, edo dela xirolak, edo manjurak, ez badezote eman soinuei mudantzarik. ES 395. Arima 

debotak ateretan dabe onik asko euren falta txikienetatik, edo dala negarrez ustelduaz, edo damu erexegiñaz 

erreteaz. Añ LoraS 110. Nekegarri bat ezarten yakon bakotxari: edo dala zerbatten pariztak edo buru egin, edo 

olerkijak beinguan asmau ta esan, edo mattemiñezko idazkiren bat egin, edo olakoren bat. Otx 152. 

- EDO DELA... EDO DELA... (Con edo dela en cabeza de cada miembro de la disyuntiva). Sea..., sea... Nahi 

baduzu doblatu Cap de San Vicente edo dela gabaz, edo dela denbora sarrasoin batekin. INav 23. Batbederak, 

dio, ikhas detzakela hitzkuntza guztiak, edo dela Greka, edo dela Latina, edo dela zein nahi bertze. ES 168. 

Egiten dabe pekatu bestiai pekatu egiten irakasten deutsenak, edo dala bestien aurrian eurak eginagaz, edo dala 

eurai zelan egiten dan esanagaz, edo dala alkarregaz eginagaz. Astar II 150. 

- EDO... EDO... (H). (Con edo delante de cada miembro de la disyunción). O (bien)... o (bien). Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos. Mendekaturen da haien gorputzetan, edo dela goiz hil eraziz, 


mende. 

476


edo miserableki bizitzera utziz, edo zerbait berze moldez. Lç Ins D 6v. Edo nafinzu barrez sekulako, / edo zuk 

indazu bizi tristea. Lazarraga (B) 1153vb. Edo berandu edo goxago / zuk bear nauzu kuradu. Ib. (B) 1179rb. Edo 

len edo gero, kalta artu leidi. RS 510. Edo pobre edo aberats, / etzinduen antsia. EZ Noel 151. Nehor minzatzen 

zeikanean, edo disimulatzen zuen, edo zenbait hitz iokolariz [...] ederztatzen zuen. Ax 313 (V 208). Urrunera 

dohena ezkontzera, edo da enganatu, edo doha enganatzera. O Pr 675. Edo den gizona, edo den emaztia, 

bekhatoria bada, [...], bere konzienzia propiak erratzen du. Tt Onsa 141. Edo da biotzekoa, edo ez da: biotzekoa 

baldiñ bada, [...]. Lar SAgust 13. v. tbn. Mst I 19, 4. Edo behar gare behin bethiko dohatsu edo behin betiko 

dohakabe. Lg II 184. Ez deutsee askok largaten tentau baga, edo berbaz, edo eskuz edo kiñu gaistuakaz. Mg CO 

154. Edo grazija galdu, edo begija galdu? Edo pekatu egin, edo besua edo iztarra galdu? fB Ic I 80. Behar da 

egin oren baten orazionea, edo hitzez edo gogoz, bakhotxaren borondatera. JesBih 474. Iñork ezin bi nagusi 

serbitu ditzake. Edo bata maite izango du eta bestea gorrotatuko du, edo bata gordeko du eta bestea ezer gitxian 

idukiko du. Lard 384. Medikubak ikusi zubenerako esan ziyon: "Edo aiz tabernaria edo errotaria". Sor Bar 55. 

Arantzatzura egin dut promes / ero gau ero egunez / ero gau ero egunez eta / oinutsean ta dolorez. Balad 186. Ai 

zure gibela / edo dago gaixorik / edo da ustela. JanEd II 146. Edo ilgo da biyarko, edo asiko da osatzen. Kk Ab 

II 49. Handik Donibane Garazirat [...] eta gero behar bada egun bat edo Baionan edo Donostian iraganen dut. 

Mde Pr 61. Ez dakit edo nagia naizelako edo zergatik, baña beti gerorako utzi. Uzt Sas 20. 

- EDO... EDO DELA... Batbederak, dio, ikhas detzakela hitzkuntza guztiak [...] edo mintzatzen entzunez, edo 

irakurriz, edo dela eskola-nausiaganik. ES 168. 

- EDO... EDOTA... Zerura joateko bi bide bakarrak daude: edo pekaturik ez egitea, edo ta penitenzia. Arr 

May 76. Baña anima bat bakarra da, edo bakarrik salbatua, edota bakarrik kondenatua. Ib. 22. Azentuak 

okerrago banatzen baititu, edo urbillegi elkartuz, edota urrunegi bakanduz. Or in Gazt MusIx 32s. v. tbn. Bv 

AsL 160. Erkiag Arran 120. Azurm HitzB 48. 

- EDO... NAHI... Edo egiaz nai guzurraz elikatuko naiz. RS 57. Ateraten dau berak, edo bere guraso, seme, 

nai adikiskide batek meza bat. Astar II 213. 

- EDOTA... EDO... Edota utsaren urrengoa, edo utsa da. Zait Plat 41. 

- EDOTA, EDO ETA. O, o bien. Tr. Aparece escasamente documentado antes del siglo XX: en algún texto 

suletino (Mercy, Etchahun, AstLas), y en los guipuzcoanos EConst, Arrue, Beovide y Urruzuno; cf. tbn. infra 

Cardaberaz (edota... edota). En el s. XX no se documenta fuera de la tradición meridional. En DFrec hay 72 ejs. 

de edota, meridionales. Edota es casi general; se encuentra edo eta en los textos suletinos. En los ejs. más 

antiguos es frecuente su uso seguido de bestela: así aparece en los autores suletinos (excepto en AstLas 32, 

aunque con sentido condicional); tbn. emplean edota sólo seguido de bestela Beovide, D. Agirre, Azkue (sólo un 

ej. en Ardi 4), KIKG (sólo un ej. en pág. 41) y T. Agirre (cf. infra Urruz Urz 20: edo-ta [...] edo-ta bestela). A 

diferencia de edo, no se emplea edota uniendo sinónimos, ni numerales. Ezin erakutsi ükhen zitizien, zeren eta 

ezpeitzen jagoiti izan, edo eta bestela baztertü edo galdü beitziren. Mercy 10. Ekarri bear dute berekin sotarkita 

edo bizimoduren bat, edota izan bear dituzte ondasun errotuak. EConst 26. Mithila, ordrereki lanin bortxatzeko / 

edo eta bestela, ene zaflatzeko. Etch 178. Nik eremanen dit, bai / gizon hori oherat, / edo eta bestela / barruku 

zokualat. AstLas 27. Eztuzu / haboro eraikiren [haurra] / edo eta eztutuzu / ene izenian izanen. Ib. 32. Izan 

zitezte gizonen baño Jaungoikoaren beldurrago; edota naiago dezute Golo orri obeditu Jaungoikoari baño? Arr 

GB 36. Egia da, edo ez, edo ta nik ames egiñ ote det? Ib. 143. Meza bat ateratzea edo ta entzutea. Arr May 11. 

Debozioak errezatu oi dituen leku artan, edota eliz edo oratorioren batean. Ib 7. Bardin ixaten dautso edozein 

dollorkeri egindda be, edo-ta edozein ganorabakokeri. Otx 111. Aska nazazute, edo-ta bestela egingo diat nik 

ez-egitekoren bat. Lek EunD 49. Ez zuen joko, ez, edo-ta, sekula egiten bazuen, haren negar gazien eztitasuna 

[...]. Mde HaurB 29. Jeixten banaun, iregatik jeixten naun batez ere. Edo-ta eztun aski amabostean beingo 

asegarria? Etxde JJ 127. Eta nola dakit au, aldia zer dan ez dakidala? Edota, dakidana nola esan ez dakit? "An 

forte nescio". Or Aitork 329s. Etxean egongo zela esan zidan. Bazkaria antolatzen? Edo-ta, atsartzen ari da edo 

leiotik landa ikusten.... Txill Let 65. Arenganik artutako iraiña edota Zuriñek iraintzat etsitakoa, [...], parkatu 

egitea otu yakon. Erkiag Arran 172. Lapur-saillen bat edo ijitano mordoa edota bertako eziranak beintzat 

urreratuten etozala. Ib. 120. Jakintzatik, irakaskintzatik edo ta erlijiotik artutako pake-bideak. Vill Jaink 181. 

Alkimedon, izen au ez dakigu Bergilik berak asmatua danentz, edo-ta baliteke garai artako tailugille baterena 

izatea ere. Ibiñ Virgil 41. Illabete osoan jateke pasatzea, edo-ta, jatekotan, eskuera daukaten artatik jatea. 

Berron Kijote 121. Ibar illunetan, edo-ta igeska joanik / gizonik iñor gabe dauden ondartzetan; / edo-ta eguzkiak 

sekulan argitu gabekotan / edo-ta mixtu-gaixtoko abere-taldeak / bizi diran Nilo-zabaletan. Ib. 154. Karlista 

zelako idatzi ote zuen Garoa gipuzkeraz edota, alderantziz, Garoa gipuzkeraz idatzi zuelako ote zen karlista. 

MIH 383. Euskara, uste denez, irla berezia da, edota zehatzago esan, genetikaz berezia. In MEIG VI 28. 

v. tbn. Bv AsL 160. Urruz Urz 20. Ag G 118. A Ardi 4. KIkG 41. Markiegi in Ldi IL 12. SMitx Aranz 123. Anab 

Poli 25. Zait Plat 46. Lab SuEm 173. Lasa Poem 56. Azurm HitzB 48. Edo eta: Mde Pr 212. 

- EDOTA... EDOTA... Ta zerzaz geiago arritu, nik ezdakit: edo ta zure ontasun ta pazienziaz, edo ta nere 

lotsagabeko atrebimentuaz. Cb Eg II 34. Juezak adierazi zien, edo-ta paga zezatela zorra, edo-ta bestela 

eramango zituala kartzelara. Urrz Urz 20. Edota ustelkorrak ez du kalterik --ez ditekena-- edota --egi egi dana-- 

usteltzen danak zerbait on galtzen du. Or Aitork 171. v. tbn. Erkiag Arran 105. MIH 105. 


mende. 

477


- HIL EDO BIZI. v. hil. 

edoalabere. v. edola ere. 

hedoi. v. hodei. 

hedoikatu. Nublarse. Zeru hedoikatua sanjakor, begitarte tindatua zimelkor. Herr 18-1-1962, 1. 

edoitsiki. "(Sal). 1.º tener, es verbo conjugable o mal llamado irregular. 2.º guardar" A. 

edoki (Bera). Probabilidad. "Probable, probablemente, probabilidad" Bera. Cf. edotasun. Zein gabeuki zan, 

ala sua piztutzeko ta argia agertzeko edoki geigo edo gutxigo zalako, ezarki auek garrantzi-garrantzidunak 

ziran. "Más o menos probable". Zink Crit 38. 

edoki. v. eduki; 1 egoki; idoki. 

edola ere (O-SPAd 882 SP, Dv, H), edolabere (V-m ap. A; Añ, H), edoalabere, edolere (H), edolanbere (Vm 

ap. A; Añ). Al menos, por lo menos; o al menos. "Ou du moins" SP. "Siquiera" Añ. v. edolarik. Tr. 

Documentado ya en Lazarraga, se encuentra en autores vizcaínos desde Capanaga hasta finales del s. XIX; en 

autores guipuzcoanos lo encontramos en Ochoa de Arin, y al Norte en Etcheberri de Ziburu. Edolabere es la 

forma vizcaína más frecuente, que tbn. emplea el alavés Lazarraga; VJ, Mogel y D. Agirre usan edolanbere. En 

Lazarraga y Etcheberri de Ziburu es claro el valor de conjunción; en el resto, junto a varios ejs. de interpretación 

ambigua, hay una mayoría de ellos en los que se emplea de manera segura como simple adverbio (ya desde 

Capanaga). 

Edola bere, joan baño leen, / oi bear dozu ikasi. Lazarraga 1170v. Askotan egotenax berba baga; / orain, 

edola bere, ze nafinzu. Ib. 1186r. Hargatik altxatzen tuzte errenkurak zerura [purgatorioko arimek] / Zeren hain 

laxoki utzi duten hekin ardura / Edolere berek utzi eskuetan diruak / Enplegatzen eztituzten atheratzen froguak. 

EZ Man I 122. Konfesaetea edoalabere urtean bein. Cap 12 (Oe 11, Astar II 217, CatLlo 48, CatBus 26 

edolabere, VJ 13 edolanbere). Zerren pekatariak bezela itxeden daikean [...] purgatorio andi bat [...] edo beste 

motiboz [...] bear deu edolaere damu izan. OA 67s. Ez lukee ardorik aoan sartu bear, edolaere urez ondo naastu 

gabe. Mg CC 149. Gogo sendo bat ez geijago pekatu edolanbere mortalik egiteko. Mg CO 83. Baña edolabere 

auxe egizue. Añ LoraS 58. Gauza lotsagarrija da [...] edola bere bardintasunagaz ez lagundutia. JJMg BasEsc 

221. Ze gaiti ez dira alan adiskide alkarregaz, edolabere auzoerako guztiak? Edolabere senide guztiak? 

Edolabere etxe bateko guztiak? fB Ic II 208. Onan arinduko dau zer bait daukan penia. Edola bere ez dau 

astunago egingo. fB Ic III 370. Erreguakaz irabazten badozu edolabere arima bat. Ur MarIl 54. Edolabere edo 

beintzat ezin ukatu leiteke. Itz Azald 191. Edolanbere eztaukan oraiñ neketan egon bearrik. Ag AL 72 (Kr 164 

edolabere). 

edolarik (Lar, Añ (AN, G), Dv, H). 1. Por lo menos, al menos. "(A lo) menos, [...], edolarik, edolarikan" Lar. 

"Ondu beitez gaiztoak aurten edolarik. Villancico guipuzcoano del siglo XVIII que se cantaba en Abadiano, 

según la Gaceta del Norte (28-XII-1932)" A EY III 337. v. edola ere. Aldian bein edolarikan ordu bat edo 

orduerdi bat egunean. OA 131. Esan beza bada Jainkoak, argi ura dala argi eder, gozo [...]. Eta edolarik, 

ontasunez itzegiñ nai bazuen, zergatik esan etzuen zala argi bat beste guztiak baño obeagoa? Lar SAgust 12. 

Jauna, eznaiz diña or sartzeko; baña edolarik ateronz allegatzen uztazu. Cb Eg II 46. Edolarik urtean bein. Mg 

CC 206. Ai illik banengo! Edolarik bukatuko lirake nere nai gabeak. VMg 62. Edolarik emango didate ur tanto 

bat? Arr May 51. Saiatzen da edolarik, bere burua xuritzen. Zait Plat 103. 

2. "Empero, néanmoins, edolarik" Volt 10. 

edolatxa. "(BN-mix), lazo" DRA, que cita a StJayme. 

edolere. v. edola ere. 

edonai. "Dondequiera, en cualquier lado. Edonai, asko balio dau amengo diruak, en cualquier lado vale mucho 

la moneda de este país" Etxba Eib. 

edonoiz (Lcc (-nox), H), edonos, edonoz (Vc ap. A (s.v. edo-); H). En cualquier momento, cuandoquiera. 

"Edonoizardaik, desde cuandoquiera. [...]. Edonoizarte, hasta cuandoquiera" A Morf 461. v. noiznahi. Tr. 

Documentado sobre todo en textos vizcaínos. En DFrec hay un ej. de edonoiz y uno de edonoz. Edonos birau 


mende.


leiteke pekatarija. Mg CO 103. Bakarrik nai lagunakaz zagozanian, edonos eta leku guztijetan. Ur MarIl 70. 

Sustrai txarrak edonun ta edonoiz eman dezake kimu berria. Ag G 65. Ama Euzkadi aldeztuteko / edonoz gertu 

dauzanak. Enb 35. Ain mugonik edonoiz etor ez lekio. "Nunca le vendrá ocasión más oportuna". Or Eus 102. 

Gizartekeri-zaleak ori edonon eta edonoz eskiñi ta agintzen dabe. Eguzk GizAuz 40. Itsaso urdin zabalera 

edonoiz-edonoiz baretsu, nasai, nare ta lerden joan oi dan gizasemea. Erkiag BatB 118. v. tbn. Arti Ipuin 79, 

Zait Plat 17, Ker ElizG 25, XV (ap. DRA). Edonoiz edozein tokitan. MEIG II 93. 

- EDONOIZ ERE. (Con (b)ere como refuerzo). "(Alguna) vez, edonosbere" Añ. Gogora ekartzu, edonos bere 

elex onetara ekarriko zaituela illik. Añ EL 1 13. 

- EDONOIZKO. (Adnominal). Darda gainean erabili ditu edonongo ta edonoizko gizon ikasiak Protagoraren 

beste esakuntzatxo batek. Zait Plat 120. 

edonola (R ap. A (s.v. edo-); H), edonala (H). 1. De cualquier modo. "D'une façon quelconque" H. v. 

edozelan, nolanahi. Esan zion ez edonala ta bai deadarrez: Lazaro, irten kanpora. Mg CC 72 (CO 97 

edozelan). Eseriz, eziñegona; edonola, nekea. "De cualquier modo, siento fatiga". Or Poem 541. Katemeek eta 

astemeek batere gaiztasunik gabe, edonoiz eta edonola egiten dutena... Eta harek ezin! Arti Ipuin 79. En DFrec 


2. (Con sentido adversativo). "De cualquier modo, de todos modos. Edonola, gaizki urtengo zestan, ez nekixan 

ba zertan niarduan" Etxba Eib. 

- EDONOLAKO. (Adnominal). Saindu-Guzien eskola deritza. Eratxikia bazaio, 1866ean, umazurtztegi bat ez 

edo nolakoa. Prop 1906, 156. Ama ere eztu onek edonolakoa. Ag G 86. Edonolako uskeriagatik egiten zitun irri 

ta algarak. Etxde JJ 87. Edonolako atsekabe ta egarri guziak ase al balitez. Txill Let 121. Omer-ek azaltzen 

zituen iainkoak edonolako gixakeriz itsusiegi ageri baitira. Zait Plat 30. v. tbn. Ibiñ Virgil 59. Edonolako tresnak 

erabili beharko ditu. MEIG IV 115. 

edonon (Lcc, Añ, H), edonun (V-gip ap. Etxba Eib; H). En cualquier parte, dondequiera. v. nonahi. Tr. 

Documentado sobre todo en autores vizcaínos. En DFrec hay 10 ejs. de edonon y 4 de edonun, todos ellos 

meridionales. Lotsarizko maitekerijaak edonun esan ta egiten ditubeenak. fB Olg 200. Edonun agiriko da ze 

itsusi dan. Astar II 128. Autortuko dot edonun. AB AmaE 425. Edonun ezpada, lekurik geienetan. Ag G 329. 

Edonon eta edonoz. Eguzk GizAuz 40. Bertsoak kantatzean etzitzaidan zillegi edozein oin edonon ezartea. Or 

Aitork 65. Edonun, esaterako kalean bertan. Erkiag Arran 61. Bitarteko legokean edonun gorrotoa sortzea. Zait 

Plat 146. Idatzi, noski, erdaraz idazten zen edonon. MEIG VI 50. 

v. tbn. Echta Jos 78. Zait Plat 99. Erkiag BatB 190. Berron Kijote 27. Edonun: JJMg BasEsc 199. A BGuzur 

118. Itz Azald 6. Kk Ab I 90. Enb 46. Ol Gen 8, 9. Arti MaldanB 202. Osk Kurl 65. Gand Elorri 90. Ibiñ Virgil 

90. Berron Kijote 55. 

- EDONONDIK (Lcc -di). Desde cualquier parte, por cualquier parte. Ezin ekarri legijala juez aurreti, 

karzelati nai edo nundi. fB Ic III 359. Edonundik zuazala aurkituten dozunian Marijaren irudiren bat. Ur MarIl 

60. v. tbn. Ag AL 144. Arropuzkeria edonondik darioela. Eguzk GizAuz 187. Astoak bideondoan aurkitzen dun 

larreari bezela, edonundik ekiten dio zoro ta oargabe. TAg Uzt 32. Mutil eta neska / edonundik batzen dira 

egitera festa. SMitx Aranz 215. Bila dezatela edonundik Belen hori. Arti Tobera 284. 

- EDONON ERE (e. bere Añ). (Con (b)ere como refuerzo). Cf. el uso diferente de ere en Eguzk GizAuz 117: 

Gizartekeria nausituko balitz beste edonon be, orraxe jo bearko litzake. Norbaitek min dabenean atzean edo 

edononbere. Añ LoraS 79s 

- EDONONGO. De cualquier parte. Edonungo barri eidaki. A BeinB 68. --Eta nun dago Jaungoikoa? --Leku 

guztietan; bere izateagaitik, bere edonungo aurrez-aur egoteagatik eta bere altasunagaitik. Itz Azald 21. 

Edonongoa ta iñongoa ez, ijitoak bezela. Ag G 353 (246 edonungo). Itsusi ta ezain gertatu da edonongo 

izkuntzetan. Zait Plat 112. Ortodoxos edo aburu zuzenekoak deritxoen edonongo sozialistak. Eguzk GizAuz 46. 

Beste edozeiñek beste edonongo ugarterik egingo zuan bezaiñ ongi. Berron Kijote 115. Gai dela gure hizkuntza 

edonongo edozer itzultzeko. MIH 294. 

- EDONORA (V, G-azp). Ref.: A; EI 268; Etxba Eib. A cualquier parte. Ilintxaak eruatia, oleetara, nai 

edonora. JJMg BasEsc 197. Edonora joateko egoten zan beti gogo onaz. Echta Jos 85. Bazekien haurra edonora 

jarraikiko zitzaiola. Mde HaurB 86. v. tbn. Etxde JJ 64, Txill Let 60. Aurrerapenak be edonora zabaldu dira. 

Bilbao IpuiB 8. v. tbn. Arti Ipuin 58, Zait Plat 123, Ker Gen 20, 13. En DFrec hay 3 ejs. Beste aek, ostera, 

edonorako dauke sarpidea. Erkiag BatB 140. Edonorako bidea. Gand Elorri 200. Edonon eta edonorako balio 

dute. MEIG VIII 64. 

- EDONORANTZ. "Hacia do quiera, edonorutz" Lcc. Aizeak bultza egiten eutsen edonorantz, araxe yoiazan 

txirringak be. Ker Ez 1, 20. 

edonor (V; H), eronor (H), edonok (ergat. Añ). Ref.: A; Etxba Eib. Cualquiera, quienquiera. "Qualquier" Añ. 

v. nornahi, edozein. Tr. Durante el siglo XIX se documenta en unos pocos autores vizcaínos. En el s. XX su 


mende. 

479


uso es frecuente en guipuzcoano y sobre todo en vizcaíno. Edonun, edonorgaitik eta edozein modutan 

murmuretia. Astar II 195s. An ezagutu leike edonok. AB AmaE 123. Edonori ondo irudituko iakolakoan. Ag AL 

135. Gaur "onen aro" dala, edonork dakina. Or Eus 139. Bizi nai dauan edonok, nai ta ez, alkargo bat edo baten 

sartu bearko dau. Eguzk GizAuz 87. Edonor [...] ahaide bati loturik dela? Zer zeritzaion berari! Ez zen edonor... 

Mde Pr 150. Nun nai eta edonoren aurrean anai zaharrenaren jorraketan asi zen. Etxde JJ 26. Patxirentzat 

edozertan zan aita beste edonor baño gehiago. Osk Kurl 93. Bai, zeuk lez eta edonok lez. Erkiag BatB 130. 

Dantza lotua ez da edonorentzat. MAtx Gazt 65. Gauza bat da, ordea, esango dit edonork, hizkuntza jakitea eta 

bestea [...]. MEIG VI 57. 

v. tbn. A BeinB 44. Echta Jos 234. Altuna 66. Enb 197. Otx 120. Ldi IL 99. Zait Sof 181. Ol Gen 4, 14. SMitx 

Unam 19. Txill Let 134. Gand Elorri 74. 

- EDONOR ERE. Cualquiera, quienquiera. Ibili bazatxakoz gogo okerraz edonori bere aurpegira edo beste 

lekutara begira. Añ EL 2 146s. Edonorbere il, eridu, edo manatuten dabenak. CatLlo 43. Barre egin zeinkean 

edonork ere. Erkiag Arran 59. Egunsenti barriak edonori bere, poz-atximurkadea egiten deutsalako biozpean. 

Erkiag BatB 202. Neurtuten dauen edozer eta edonor be "neurkiñak" dira, nahiz litro bateko hontzi bat, nahi 

teodolito bat. Osk Kurl 117. 

edonoraro (V-ger). "Tiempo, temperatura agradable para ir dondequiera" A s.v. aro. 

edonoratu. "Llevar a cualquier parte" A Morf 588. 

edonos. v. edonoiz. 

edonoz. v. edonoiz. 

edontzi (Lar Dv, Añ, Hb ap. Lh, A; -nz- Lar), edanontzi (G-goi ap. A), edanuntzi (Gèze, H), eduntzi, 

edaontzi (Lar (-onzi), Añ, H). Vaso, copa; recipiente para beber. "Copa de beber", "vaso para beber", "taza" 

Lar. "Bebedero en las jaulas" Ib. "Edontzi (G? Ur), copa, vaso [...] (Ur Mt 10, 42)" A. v. edalontzi. Tr. Al 

Norte esta palabra se usa relativamente poco, y se encuentra únicamente eduntzi en Birjin y edanuntzi en el 

evangelio de Haraneder-Harriet y en Inchauspe. Bastante más frecuente al Sur, desde Ubillos y Añibarro que 

emplean edontzi, la forma más usada, aunque alterna con edanontzi en muchos autores (Uriarte, Zabala, Orixe, 

Mirande al menos). En DFrec hay 4 ejs. de edontzi. 

Maiteago dudalarik haren edontziaren khirestasuna munduko gozo guziak baino. Birjin 186. Edan zuten 

ithurburuko uretik, ber-esku barnak zituztelarik eduntzitzat. Ib. 91. Kaliz edo edonzi batean artu zuan ardoa. Ub 

87. Urez beterik dagoan edontzi baten aldean. Añ LoraS 39. Edan-untzia hartu eta eskerrak bihurtu zituen. HeH 

Mt 26, 27 (Ip edan-untzia). Bere ogitik eta edanontzitik jaten eta edaten emanaz. Lard 192 (325 kopa edo 

edanontzi). Edontzi bete ur otz. Ur Mt 10, 42 (Ol antuxin, Or baso, Ker txolet; v. tbn. Gen 40, 11 edanontzi). 

Txarrotzat eta edontzitzat serbitzen zioten kalabaz zatiai begira zegoan. Arr GB 108. Kuartilluko botilla bat, 

kristalezko edan-ontzi edo baso batekin. Zab Gabon 35 (81 edontzi edo kopa). Artu zuen edan-ontzia, eta 

alderatu zuen ezpañetara. Camp EE 1883b, 524. Ekazu Txomin goiko baldati / txetxu bateko edontzia. Azc PB 

92 (en la versión de Ur PoBasc 326 basua). Edanontzi edo kalizan. Itz Azald 163. Ogi errotadak aidean da 

edanontzia eskutik eskura ibilten dira. Ag Kr 48s (AL 128 edan-ontzi). Edontzi edo baso-betena ardao [...] 

emoten eutsien. Kk Ab I 117. Lau edontzi, guztien erabiltzerako. (Acot. escén.). Ort Oroig 124. Crauko ardoa 

gañezka dago edontzian. Or Mi 7 (146 edanontzi). Tori nere edontzia! Zait EuskOl 1934, 5. Txiribogin: ardua 

neuri, / edontzi au bete naparraz. Laux AB 87. An sartu zitun saskietan, bear ziran ontzi ta edontzi ta katilluak. 

TAg Uzt 76. Sukaldera joan zen, koñak bonbilla eta edontzi bat hartzera. Mde Pr 149 (134 edan-ontzi). Potoa, 

urez betea, iru lagunentzako edan-ontzia zuten. Anab Poli 93. Itxaropen apur bat emoidazu; [...], agindu niri 

zorion-edontziaren edari tintil bat. Erkiag Arran 100. Kataliñen edontzia. Osk Kurl 104. Edontzia hustu / ardo 

penaz bihotza / betetzeraino. Azurm HitzB 40. Aal bada, urrundu dakidala edontzi (kaliz) au. Ker Mt 26, 39 (Ol 

ontzi). 

v. tbn. Altuna 74. Alz Ram 63. Otx 112. JMB ELG 71. SMitx Aranz 130. Ibiñ Virgil 92. Berron Kijote 123. 

- EDONTZI XABAL. "Bernegal" Lar. "(Hb), tasse plate" Lh. 

edontziño. Dim. de edontzi. Beterik zegok, edontziño bat antzo, uda-odei baten ur garbiaz. "Cual una breve 

copa". Amez Plat 21. 

edontziratu. Verter al vaso. Erri-zañak, lurrezko bitxar zuri ederretik ardau-gozua edontziratuta, 

dantzirijari eskiñi eutsien. I. Uribitarte Euzk 1930, 460. 


mende. 

480


edontzizain (-zai Lar). Copero. Edontzizai edo koperoari iruditu zitzaion, ikusten zuela mas-mordo bat. 

Lard 52. 

edonun. v. edonon. 

edosi. v. erosi. 

edoskai (Lar, Hb ap. Lh, H). "Chupador de cristal para los niños" y "pezón" Lar. 

egoskai. "(Hb), téton" Lh. 

edoskaldi (Lar, Hb ap. Lh, Dv A, H), egoskaldi (S ap. Lrq). Mamada, succión. "Tour de tétement" Lrq. 

Lau hilabetetarat heltürik direnian, egoskaldiak hertü behar zaitze hiagüntzeko. D. Béhéty GH 1931, 453. 

edoskero, egoskero (S ap. Lrq). "Téteur insatiable" Lrq. 

edoski (V-gip, G, L, BN; SP, Urt III 324, Lar, HeH Voc, Dv, H), egoski (L, BN, S; Lecl, Arch VocGr, Dv, H), 

eroski, idoski (L, BN; Dv, H, A), igoski (S), edozki. Ref.: A (edoski, egoski); Lh (edoski); Lrq /égos!k, egos!kice/. 

1. Chupar, succionar, mamar; sorber, absorber. "Sucer, téter" SP. "Bulharra, ugatza, dithia hartu" HeH Voc. v. 

xurgatu. Tr. La forma mejor documentada es edoski, que se encuentra en la tradición labortana desde 

Leiçarraga a Haraneder (que tbn. emplea edozki e idoski), en Larramendi y en algunos autores vizcaínos y 

guipuzcoanos del s. XX. La forma empleada por los suletinos es egoski, que también se encuentra en Duvoisin. 

Hay idoski en Gasteluzar y Haraneder, y eroski en el TB. Frente a las formas habituales de sust. vbal. edoskite-, 

edoskitze-, hallamos idoste- en S. Mitxelena. En DFrec hay dos ejs. de edoski, meridionales. 

Haurrén eta edoskiten dutenén ahotik konplitu ukhan duk laudorioa. Lç Mt 21, 16. Dohatsu dituk [...] hik 

edoski dituán ugatzak. Lç Lc 11, 27 (He edozki, TB eroski, Dv egoski, Ol edoski). Edoskitzera zioen / eman bere 

haurrari. EZ Noel 51. [Zuhaitzak] lurraren gozoa eta gizentasuna, beregana, bere erroez thiratuz eta edoskiz, 

hazten [...] baitira. Ax 24 (V 14). Huntzak inguratzen du zuhaitza, edoskitzen du, eta azkenean ihartzen du. Ib. 

360 (V 238). [Ondoek] errazki edoskiten dute bere inguruneko aire gaixto eta lizun guzia. SP Phil 371s. 

Zuntzurretik loturik, odola orori edaten eta egoskiten. Tt Onsa 67. Idoskitzera emateko, / Ahoa bethez, egia. Gç 

191. Sobera edoskitzen duenak, esnea edoski behar bidean, odola edoskitzen eta iresten duela. ES 134. 

Bularrarekin batean edoski genduen ta lenbiziko ginekien hizkunzan. Lar, carta a Mb 278 (citado en Izt C VII 

edoskitu). Idoskitzearekiñ batean [...] eztirat ganbiatzen dute. He Phil 7 (375 edoski). Ene ama orano dit 

egoskitzen. "Je tète encore ma mère". Arch Fab 91. Dohatsü bulharrak zük egoski dütüzünak! Ip Hil 155. 

Ugatzaz batera edoski ta edan doguzala. Eguzk LEItz 122. Aldika aldika ari ziren [edari] bat txesta, beste bat 

txesta, hirugerren batetarik egosk, laugerrenetik hürrüpaz. D. Béhéty GH 1929, 74. Nire pitxarra edoskitzen 

niarduela. Or Tormes 21. Orain ikusiko diagu nork esne obea edoski zun. Or Mi 57. Iñork ba al daki nongo 

errapetik edoski zenuen? Ldi IL 85. Zorionekoa zu ekarri zaituen sabela ta edoski dituzun ugatzak. Ir YKBiz 168. 

Euskal-anaien santutasuna / izpiz-izpi idosten dago. SMitx Aranz 154. Ezagun zun ezi-legea nonbait edoski 

zuna. Etxde JJ 84. v. tbn. Or Aitork 76. 

2. "Eroski (R-uzt), ordeñar" A. 

3. "Eroski, amamantar. Eroski ezak (Darric ms.)" DRA. Cf. eradoski. 

4. (Sust.). Biberón. Pipa txuriya / kirten ausiya, / [...] / aur-zar batentzat, / ziñez neretzat / edoski (biberón) 

maite gozoa. EA OlBe 70. 

edoskiarazi (Darric ap. DRA), edoski erazi (H), egoski arazi, egoskerazi (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). Hacer 

mamar. Zoiñi behar betzaie tenore honez egoski arazi Jinkoren hitzen eznia. CatOlo VI (ap. DRA). 

edoskide. Hermano de leche. Manahem, laurdenburu Eroderen edoskidea. Ol Act 13, 1 (Ker Erodes 

tetrarkagaz batera azitakoa). 

edoskile. v. edosle. 

edoskinde (Lar, Hb ap. Lh). Chupadura. 

edoskipen (Dv A). "Edoskpen ou edoskipen, acte de la succion, de téter" Dv. 

edoskitza (Lar, H). Acción de mamar, succión. "Chupadura" Lar. 


mende. 

481


edoskitzaile (Urt III 326, Lar, Dv), egoskizale (S ap. Lrq). Mamón, chupón. "Mamador" Lar. 

edosle (Lar, Hb ap. Lh, Bera), edoskle (Dv), edoskile (Hb ap. Lh). "Chupadero, chupador" Lar. "Celui qui tète" 

Dv. 

edota. v. EDOTA s.v. edo. 

edotariko (V-gip ap. Etxba Eib). De cualquier clase; de toda clase. "Janarixa, edotarikua izanda be, ez zetsan 

ardura" Etxba Eib. Edotariko lorez buruntzaturik [...] aitaren illobia. Zait Sof 34s. Lurrak azkitza, edotariko 

azidun belarrak, eta edotariko zugatzak [...] sortu zitun. Ol Gen 1, 12. Apoak ere zuloetan arkitzen dira ta lurrak 

dakazkin edotariko xomorro-taldeak. Ibiñ Virgil 73. Arrizko ta zurezko ta edotariko zerez egindako giza-irudi ta 

beste abere. Zait Plat 49. En DFrec hay 4 ejs. 

edotasun (Bera). Probabilidad. Cf. edoki. Edotasun ustariak, bategitekoaren laguntzaz. Gogamen 

ezintasuna izendatu detana agirian jartzen duala. "La teoría de las probabilidades". Zink Crit 23. Gertatu baten 

edotasuna zenbatu nai degunean. Ib. 51. 

edozein (V, G, AN, L; O-SPAd 882 SP, Mic 6, Urt III 233, Lar, Añ, Dv, H), edozoin (BN, R, S; Gèze (-zuñ), 

H), erozein (V-gip, AN-ilzarb-olza), eozein (V-gip, G-bet). Ref.: A (edo-); Bon-Ond 170; Iz ArOñ (eróseiñ), Als 

(edozain); Etxba Eib y Elexp Berg (edozeiñ, erozeiñ). 

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos excepto en suletino. Al Norte, aunque su uso es frecuente, no 

es tan general como al Sur. La forma edozoin se encuentra a partir del s. XIX en textos septentrionales, donde 

desde la segunda mitad del siglo pasado es con mucho la forma más documentada. En DFrec hay 306 ejs. de 

edozein, uno de ellos septentrional, y 13 de edozoin, septentrionales. En algunos autores septentrionales como 

Leiçarraga, Oihenart, Haraneder o Monho aparece con el significado de 'algun(o), alguien'; en Refranes y 

Sentencias, Oihenart y Larramendi (Gram 384) significa 'cada (uno)', 'todo' --tanto en el uso adnominal como en 

el pronominal--. Cf. SP: "Quelqu'un, quidam, ezein, zenbait", y Lar: "Quidam, voz latina, norbait, edozein". 

Concuerda con el verbo siempre en singular, tanto como sujeto --absoluto o ergativo: edozoin estakuru aski zeie 

(JE Bur 30), edozeinek esango dau (fB Ic II 209)--, como de objeto --absoluto o dativo: beste edozein janari artu 

dezakete (Ub 204), edozeñi emango zaio (Ir YKBiz 369)--. Se puede considerar excepcional el siguiente ej. de 

Duvoisin (Lab 16): Edozein arbola hosto ez direla onak sedaren emateko. 

1. (Uso pronominal). Cualquiera, quienquiera; cada uno. (Cuando no se refiere a personas, aparece solamente 

en contextos en los que es expresado tbn. el objeto al que se refiere; v. infra ejs. de Legaz, D. Agirre o Aresti). 

Teniendo en cuenta que todos los autores se valen del uso adnominal y pronominal indistintamente, cuando la 

información lexicográfica no aclara el uso, lo hemos incluido en esta acepción. "a) Simples indéfinis, [...]. 

Edozoin igortzen ahal dautazu, vous pouvez m'envoyer n'importe lequel. b) Relatifs indéfinis, ils se construisent 

avec le conjonctif ou le complétif des verbes simples, avec le subjonctif-conjonctif ou le sujonctif-complétif des 

verbes auxiliaires. [...]. Edozein hauta dezala, quel que soit celui qu'il choisisse" Lf Gram 240. 

Edozeinek gura leuke / angoa bere suiña. Lazarraga (B) 1207r. Edozein bere ideaz. "Cada cual con su igual". 

RS 489 (recogido tbn. por Oihenart PrASJU 306). Edozein da azarri, baia gudura doa gitxi. "Cada uno es 

atrevido". Ib. 383. Gatx ze erexkeok iñori, / ta emak berea edozeini. "Da a cada uno lo suyo". Ib. 312. Leon de 

Irazoqui edo Pedro de Ezponda or izaiten badira etarik batekin edo ekin faltan berze edozeñekin. (Vera, 1674). 

FLV 2006, 264. Eztela edozeiñ siñhetsi behar. "Omnibus". Ch III 45, tít. Asto urreduna, edozeiñen jabe da. Lar 

(s.v. asno). Au edozeñek daki. Mg PAb 174. Zein beti daguan prest edozein gaitik dongaro esateko. Astar II 195. 

Judas ez beste edozeñen biotza bigunduko zuten. Lard 443. Gauz orietatik edozeiñ egiten dutenak. Legaz 30. 

Arkitzen zuan edozeini eskatzen zion Franziskok. Bv AsL 51. Edozeiñen, edozeren da edonungo barri eidaki. A 

BeinB 68. Erri au, beste edozeñ añakoa edo obea da. Ag Kr 217. Xahar ezindu, itsu, eri, [...], hots, edozoin izan 

zadien, besoak zabalduz altxatzen ziozkan, ama batek bere haurrari buruz bezala. JE Bur 66. Edozoin ala edozer 

erhauts bedi, bilhaka bedi ilhaun, khe [...]. Ib. 42. Edozeñek ez ditu / olako lagunak. EusJok 88. --Orain ere 

atean norbait da bada. --Bat baño geiago ere. --Ta ez edozein. Alkatea sekretarioarekin. Lab EEguna 76. 

Oraintxe bertan jokatuko nioke Olaetako jantziurdindun edozeñi, zeñek garo-zama aundiagoa bizkarrera jaso. 

Lek EunD 19. Komediaren denpora: edozein. Arti Tobera 263. Ez dira edozeñekin piyatzen. MAtx Gazt 76. Ene 

alaba ez duzu gero edozoinetarik.... Larz Senper 42. Gaurko edozeinek ontzat hartuko lituzkeen eskabideak. 

MIH 172. 

v. tbn. (Sólo autores septentrionales): EZ Noel 53. Hm 11. Gy 52. Hb Esk 74. Jnn SBi 60. Edozoin: Elsb Fram 

182. HU Aurp 133. Ox 176. Lf Murtuts 29. Zerb Azk 113. Mattin 65. Xa Odol 176. 

Betiko jolasak betiko lanak baño geiago nekatuten dau edozeñ, da geiago lanetik bizi bear dabena bada 

edozeñ ori. Ag Kr 60. 


mende. 

482


(En exclam.). Izan ere itz berri batzuek sortzen dituzte. Edozeñek antzematen dio! Lab EEguna 70. 

Alguien, alguno. Baina are erranén du edozeinek. "Quelqu'un dira". Lç Iac 2, 18. Baina baldin edozeinek 

uste badu ezen desohore duela. "Quelqu'un". Lç 1 Cor 7, 36. Zoazte hirira edozeingana eta errozue. "À un tel". 

Lç Mt 26, 18 (He hunelakoren ganat, TB halakoaren ganat). Hori erraiten da edozeinek bere on guzia irion 

duenean. "Quelqu'un". O Pr 603. Baldiñetarik, bada, edozeinek uste badu zerbait badakiela. He 1 Cor 8, 2. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Dv, H), edozoin (H), erozin. (Uso adnominal). Cualquier; cada, todo. En su 

uso más corriente, edozein se sitúa delante del sintagma nominal al que afecta. Para el empleo pospuesto de 

edozein v. infra. Aunque los sintagmas de genitivo (-ren o -ko) normalmente preceden al sintagma de edozein, 

no faltan los ejs. en los que se intercalan entre edozein y el sintagma nominal al que afecta: edozein mairuen edo 

jentilen ontzitan (Mb IArg II 352; cf. además infra el ej. de Lç Dedic). Se puede afirmar que, para todas las 

épocas y dialectos, el sintagma nominal al que afecta edozein aparece indeterminado: edozein kalte ta neke (Mb 

IArg I 229). Caso aparte son los ejs. de ausencia de -ta- en los casos locales; éstos, aunque no muy frecuentes, 

aparecen documentados en todos los dialectos, especialmente al Sur: edozein atseginera (SP Phil 448), edozein 

lekutik (Añ LoraS 43). Aparte de éstos, son raros los ejs. de sintagma --al menos en apariencia-- determinado; 

encontramos los siguientes: Edozein portuetan (Hb Esk 96), edozein kristauari (Legaz 49, Anab Poli 22), 

edozein gaiaz (Mde HaurB 66), edozein mendi-zaiak errez iritxiko dizu (Munita 59), edozoin hirietako 

karriketan (Ardoy SFran 317). En Oskillaso (Kurl 115) se encuentra el sintagma nominal con bat: Edozeiñ 

euskeldun bat. Cf. infra el uso de edozein con bertze bat en Axular, y edozein bat en Leiçarraga. 

Edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 1193rb. Edozein ollar bere aldapan. "Cada gallo en las espaldas 

de su casa". RS 77. Edozein sari esker gura. "Cualquier dádiva desea agradecimiento". Ib. 157. Edozein 

nezesidade dutenendako. Ber Trat 53v. Edozein ordutako othoitzak. EZ Man II 211 (cf. ib. 50: edozein orduko 

mezaren aitziñean). Mintzo da bekhatoreaz, eta ez, ez, edozein bekhatorez. Ax 585 (V 376). Edozein xoriri eder 

bere habia. "À chaque oisseau". O Pr 123. Edozeñ diru gastatuko zenduke. Cb Eg II 63. Edozeñ aitzakiarekin 

gizona asiko lizake besteren billa. AA I 562. Edozein gizon erbestekori. Izt C 227. Edozein une edo instatetan 

pekatu egin neike. Ur MarIl 24. Bertze edozeiñ defaut barkha dakioke aiseago. Gy 115. Min onek edozeñ gauza 

eragiten zion. Lard 23. Ez ditugu beraz oraidanik gure behiak edo-zein zezenera eraman behar. Dv Lab 252. 

Zuen biotzak alaitzeko, edozeñ nekeren erdian. Bv AsL 208. Oben-nekeaz gañera beste edozein egite onen 

bitartez. KIkV 101. Oek, oek, eroziñ atera-aldi egiteko beti-beti prest. EEs 1925, 184. Edozein kai aunditan 

ikusten dan antzera. JAIraz Bizia 15. Zuaitza, edozein mota dala, beti da apaña. Munita 21. Edozein egunean 

galtzea gerta liteke. Vill Jaink 161. Ardaua beraz gustauten yaka, ta ez edozein ardau, gero! Erkiag BatB 154. 

Ez noa gero nere alaba / edozoin moduz saltzera. Mattin 151. Edozein hizkuntzaren dialektuak bezala. MIH 350. 

v. tbn. (Sólo autores septentrionales): Harb 441. SP Imit IV 1, 8. Gç 140. Ch I 4, 1. He Gudu 34. CatLan 85. 

Monho 102. Dh 68. CatLuz 22. Hb Esk 164. Jnn SBi 91. Barb Sup 171. Mde HaurB 47. Edozoin: JesBih 404. 

MarIl 116. ECocin 31. Laph 198. Elsb Fram 81. Arb Igand 114. HU Aurp 145. JE Bur 50. Ox 135. Balad 233. 

Etcham 220. Iratz 72. JEtchep 113. Lf in Zait Plat XIII. Larz Iru 146. Ardoy SFran 259. Xa Odol 291. Edozein 

gauza, entre otros en: Lç Ins G 2v. Ax 310 (V 206). Hm 11. Lar, carta a Gandara 1. Mb IArg II 319. Ub 181. Mg 

PAb 45. fB Olg 142. Izt C 215. Arb Igand 12. Munita 91. MEIG VII 7. 

(Pospuesto al nombre. Recogemos ejs. de todos los autores). Sapar edozeinek du bere itzala. "Chaque 

buisson". O Pr 403. Nai zuen mendi edozeñek / Potosí bezela izan, / Ez nai burnia emanik, / Baizen Ofirko urrea. 

Lar Gram 384. Presondegi edozein presondegi da. Mb IArg I 254. Aisa admitilezakéte edozéin bekátu obéki, ezi 

ez trabáju edozéin. LE Prog 108. Au bera gertatzen da gogogabe artzen dan beste janari edozeñekin. AA I 452. 

Publikarazi zuen: / Bestia edozeiñ adarrak zakhartzana kopetan, / haren lurretarik urrun aldebat zediñ haztan. 

Gy 67. Bazter edozeinetan hainitzak bizitzen / Larrua erdiskaxe dutela estaltzen. Hb Esk 187. Ezartzu laborari 

edozoin, apezaren jaunzturaz apaindurik. JE Bur 193. Urrinari gizonki edozoin jarria zaioke zortzi egunik 

barne. JE Ber 29. 

(Edozein... beste bat 'cualquier otro'). Zeren penitenziak eta edozein bertze obra on batek ere, egiazko eta 

balios izaitekotz, behar du gogotik, [...]. Ax 203 (V 136; cf. 266 (V 178) edozein bertze faltatan, y 609 (V 391) 

edozein bertzeri). 

En Etcheberri de Sara y Arbelbide encontramos lo que parece ser un cruce entre edozein y zeinahi. Zeinetan 

manatzen baitzuten [...] etzedila egin testamentik, ez kontraturik, [....], ez eta ere edo-zein nahi iskiriburik 

batere, Erromakoaz bertze hitzkuntzetan. ES 401. Eskuara baizik ez dakienak ez du asmatzen ahal, bertze edozoin 

nahi mintzaien aldean zer esku-gaina dagokan Eskuarak. Arb Igand 32. 

Algún. Iura eztezazuela ez zeruaz, ez lurraz, ez edozein berze iuramenduz. "Ne par quelque autre 

iurement". Lç Iac 5, 12 (TB ez berze yuramentu zenbaitez). Baldin edozein fidelek edo zenbeit fidelsak baditu 

emazte alhargunak. Lç 1 Tim 5, 16 (He edozein; TB, Dv zenbaitek, Ker -ren batek, IBk, IBe, Bibl batek). 

Lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza, eta ez xoil edozein 

lekhu iakineko lengoaje bereziri. Lç Dedic * 7v. Elizaren zimenduak / Guziz saidnuak dire, / Izan arren 

baltsatuak / Edozein bekatore. Monho 78. 

- EDOZEIN BAT (H). (Empleado a modo de pronombre con el significado de 'uno', 'un cierto', 'algún, alguno'). 

Cf. Osk Kurl 115: Edozeiñ euskeldun bat. Zen bada Fariseuetarik edozeinbat Nikodemo deitzen zenik. 


mende. 

483


"Quelqu'un". Lç Io 3, 1 (He Fariseuetarik bat, TB gizon bat). Fikotze bat zuen edozein-batek landatua bere 

mahastian. "Quelqu'un". Lç Lc 13, 6. 

- EDOZEIN BATZUK. Ciertos, algunos. Erautzen dié edozein batzuén fedea. "Renversent la foi d'aucuns". 

Lç 2 Tim 2, 18 (He, TB zenbaiten). 

- EDOZEIN ERE, EDOZEINBERE (H). a) (Adnominal). Cualquier. Edozein bere lekutan dagoala. Cap 125. 

Oera noeanean, demonioak tentatzen nabenean eta edozeinbere bear egiten asitzen dodanean. CatAnz 2. O 

Jauna! Zure semeak eman zidan itza, edozeñere gauza, aren izenean eskatzen nizuna, zuk emango ziñidala. Cb 

Eg II 81. Gogoti eroateko, zuk emon gura deustazun edozeinbere neke ta ikuskizun. Añ EL 2 191. Bardin izango 

da edozeinbere beste ofizijokuakaz. Astar II 161. Beste edozeinbere janari ta edari. Ib. 260. Edozeinbere 

atxakiya edo gauzagaitik letraz edo berbaz atrebiduko balira berba egiten. Ur BulAl 20. Iges egizu edozeinbere 

pekaturen kerizatik. Ur MarIl 101. b) (Pronominal). Cualquiera. --Zer pekatu kenduten dau? --Pekatu 

orijinala, eta beste edozeinbere idaraiten dana. Cap 61. Amabost egun oneetatik edozeinberetan kunplidu leiteke 

parrokijagaz. Astar II 228. 

- EDOZEIN EREKO. Cualquier. Eznearekin egiten dan edozeinereko alimentu. OA 153. 

- EDOZEIN MODUTAN DELA. De cualquier modo. Badira esaten dutenak jaio zala Belmonte Usurbilkoan. 

Garibaik esaten du [...]. Edozein modutan dala, Ironzo izengañekoak adierazten du argi eta garbi, euskararen 

bere berekia dala. Izt C 499. 

- EDOZEIN MODUTAN ERE. De cualquier modo, sea como fuere. Edozein modutan ere, zer gera gu? Vill 

Jaink 48. Penagarria edozein modutan bere. Erkiag BatB 41. Eztakit nik geiegitxo maitemindurik ote gabiltzan 

gure Arantzazu onekin. [...]. Edozein modutan ere, bakoitza bere etxean oi da bizi, eta au izan gure etxea. Vill in 


edozeinbat. v. edozenbat. 

edozeinbeste. "(Adv. de cantidad). Gran copia, abundante. Zabaldu zittuan sariak esandako tokixan, eta 

edozeiñbeste arraiñ katiau zittuan" Etxba Eib. 

edozeintzuk. 1. (Adnominal). Cualquier. [Jontxuk] beste edozeintzuk neskatilla antxe ikusi ta agurtu zituan. 

[...]. Bat bakarra ikusi nai eta beraren gerizerik ere ezin iñun susma. Erkiag Arran 67. 

2. erozeintzuk (V-gip). (Uso pron.). "Cualesquiera. Juan zaittiez kalietan ziar, eta erozeiñtzuek ekarrizuez 

maira (Mt 22, 9)" Etxba Eib. 

edozelan (V; H), edozela (V-gip), erozela (V-gip). Ref.: A (edo-); Elexp Berg (edozela, erozela). 1. De 

cualquier modo. v. edonola, nolanahi. Tr. Documentado en autores vizcaínos. En DFrec hay 10 ejs. de 

edozelan. --Zeure mesede ori ondo dago? --Edo zelan serbietako berrori, baia gitxi bat gaixorik. "Al servicio 

de V.M. como estuviere, aunque algo achacoso". Mic 13r. Esan eutsan ez edozelan ta bai diadarragaz: Lazaro, 

urten egizu kanpora. Mg CO 97 (CC 72 edonala). Beronek jaten dau ba edozer da edozelan, zurru ta purru? A 

BGuzur 119. Edozein tokittan da edozelan, biziko naz etxe onetan baño naibage gitxiagoaz. Echta Jos 175. 

Italianuak eldutzen / zion edozela, / sujetatzeko asmua / zedukan bestela. EusJok II 169. Okerren bat egin ixan 

badautsubet, edo, edozelan dala, biar ixan dautsubedan itzalik edo lotsonik ixan ezpadautsubet, azketsi 

egidazube. Otx 182. Aberaskiok gizartean edozelan banatzea, ezta naiko. Eguzk GizAuz 151. Zure seme kutuna, 

zeure eguzkia, edozelan eta ganora bage ikusi nai al zenduke? Erkiag BatB 79. 

2. (Con sentido adversativo). "Edozela, de cualquier manera. Sin. edozertara. Ondo edo txarto, edozela galdu 

biarra genduan" Etxba Eib. 

- EDOZELAKO (V; erozelako V-gip). Ref.: A Apend; Etxabu Ond; Etxba Eib; Elexp Berg. (Adnominal). 

"Vulgar" A Apend. "Cuando el proceder de alquien nos disgusta o nos fastidia, decimos: Edo zelaku ezta bera!" 

Etxabu Ond. "De cualquier clase. Lo mismo que edotariko" Etxba Eib. Edozelako obenak, asko ta andienak 

izan arren be. KIkV 39s. Edozelako ormak izan da be, naiz arrizko, naiz zurezko. Kk Ab II 134. Edozelako 

ondasuna ekarteko gai ta bide diran gauzen jabetzea. Eguzk GizAuz 38. Eta ez gero artu edozelako gauzarik! 

Bilbao IpuiB 69. Nagusia jostuna zan, ta ez edozelakoa gero. Erkiag Arran 16. En DFrec hay 3 ejs. de 

edozelako. v. tbn. Osk Kurl 35. Alzola Atalak 91. 

- EDOZELAN ERE (edozelan be V-arr; edozela be V-gip). Ref.: Gte Erd 193; Elexp Berg (edozela). a) (Con 

sentido adversativo). De cualquier modo, sea como fuere. "Akerra saltsan ipiñi ei zeben baiña edozela be etzan 

kuriosua egongo" Elexp Berg. Ta bai bakarrik alkanzau leiz, edozelan bere, Jangoikoaganik mesederen 

batzuk. CatLlo 53. Edozelan be, abadeak egindako itz neurtuak ereztuteari obeto deritxot. Ag Kr 98. Edozelan 

be, i ezintzake iñoiz ezer ixango, ta Midaren beraren urre gustijakaz jantziko baintz be. Otx 120s. Baña edozelan 

be, gizartekeriari jakintza usaindun oñarririk igaro dan gizaldirarte iñok ez eutsan ipiñi. Eguzk GizAuz 16. 

Edozelan ere, bien amesa beteterik ez egoan. Erkiag Arran 129. v. tbn. Kk Ab I 24. 

b) De ningún modo (?). Elizeak asmetan dituz fedeko edo sinisteko egia barriak? Ez, edozelan bere: egiten 


mende. 

484


dabena da, argitu edo azaldu Jaungoikoak agerturiko egien artian aurkituten diran egia sinisturikoak. Itz Azald 

50. 

- EDOZELANGO. (Adnominal). Nundi dator barriz sinistutia, edozelango proposituba asko dala konfesio 

ona egiteko? Mg CO 96. Ezta gero edozelangoa bart arratsean zure aitak emon eustan zartadea. Ag AL 40. v. 

tbn. Otx 55. SM Zirik 105. 

edozenbat (V), edozeinbat (A DBols), erozenbat (V-gip). Ref.: A Apend; Etxba Eib y Elexp Berg (edozenbat, 

erozenbat). (Adnominal). "A discreción, cuanto se quiera. Pagadi artan, edozenbat perretxiku batu genduzen" 

Etxba Eib. Urrutietara joan ezkero edozenbat gauza ikusten ta ikasten zen. Ag G 114. Edozenbat diru / 

Irabazteko beti euki dituz erak. Enb 86. (Pronominal). "Eztagola anborrainik? Juan Uberara eta edozenbat 

ikusikoittuk" Elexp Berg. En DFrec hay 9 ejs. de edozenbat. 

edozer (V, G; H (V, G), Dv (G)). Ref.: A (edo-); Etxba Eib. Tr. Documentado en la tradición meridional a 

partir de comienzos del s. XIX. Lo emplean también los septentrionales Monho (con el sdo. de 'algo'), J. 

Etchepare y Lafitte. En DFrec hay 48 ejs., meridionales. Se emplea frecuentemente en la construcción edozer 

gauza. 1. (Uso pronominal). Cualquier cosa. "Zuk eiñ dozuna da edozer" Etxba Eib. v. zernahi. Estuak 

edozer erasotzen du. VMg 38. Beste ezbear ta kontrako edozer Jaungoikoagatik eramateko prest. Aran SIgn 68. 

Edozeiñen, edozeren da edonungo barri ei daki. A BeinB 68. Edozetariko iraiñak entzun. Ib. 90. Edozeñagaz da 

edozergaitik aserratuko dira beingoan. Ag Kr 20. Xoratzen da edozeren itxura guzier beha. JE Bur 109. Edozoin 

ala edozer erhauts bedi, bilhaka bedi ilhaun, khe [...]. Ib. 42. Edozergaittik aserratuten da. Echta Jos 39. Gere 

izkuntza aberasteko eta [...] edozertarako dala erakusteko. EEs 1917, 86. Eta karta-jokuan, eta auteskundietan, 

edozetariko jokotan aurrez-aurre beti aurkitxen ziran. Kk Ab I 30. Aginddu daistazun edozer egitteko gertu. Otx 

95. Edozer ei-da aizu edo zillegi. Eguzk GizAuz 88. Erretrato ori utzi baño beste edozer utzi naigo nuke. Or 

SCruz 76. Zuen bear gera edozertarako. Ldi IL 140s. Noznai eta edozertan izan nauk i adiñeko. TAg Uzt 45. 

Gelditu ziren edozeren ekartzetik Jondoni Murtutsen oinetarat. Lf Murtuts 6. Euskera edozertarako bear baitegu 

gai. Etxde AlosT 9. Baña, mutil ona izan adi, ta edozer emango diat. NEtx Antz 142. Lurrari, arriari, zurari edo 

olako edozeri. Or Aitork 308. Nai ardaua, nai ura edo nai petroliua, edozer biar eban egarriak itoko ezpa eban. 

SM Zirik 18. Gizonak eta beste edozerk, azkenmuga Iainkoa du. Zait Plat 156. Edozer, ezerez larri ori baiño 

leen. Vill Jaink 111. Gosez dagoanak, gozo deritxa edozeri. Erkiag BatB 121. Edozer gertaturik ere. Mde HaurB 

7. Izu geiago ematen zion beste edozerk baño. Anab Poli 114. Txarriek erosteko nai beste edozetarako. Akes 

Ipiñ 35. Edozer esaten det nik kezkarikan gabe. Uzt Noiz 119. Zaldun ibiltari guziak, edozer naiz edozeiñ zirala, 

ongi artzen zituala. Berron Kijote 50. Jaiki zen, gero eta ozenago, marmar bat, edozer baino gozoagoa. MIH 

298. Gai dela gure hizkuntza edonongo edozer itzultzeko. Ib. 294. Edozertan arrazoi dutela uste dutenetakoa. 

MEIG II 84. 

v. tbn. Enb 173. Munita 64. Zait Sof 174. Bilbao IpuiB 34. Txill Let 96. 

Algo. Hire plazer gozoetan / Bihotzerat / Heldu ohi zauk bet-betan / Edo-zer trublatzerat. 'Quelque idée 

troublante'. Monho 112. 

(En oraciones negativas). Nada. Bidearen gainean ere, ez ginuen ikusi edozer, ez nehor. JE Ber 41. 

2. (Uso adnominal). Cualquier. "Edozer jateko da arendako ona" Etxba Eib. Cf. infra EDOZER GAUZA. v. 

edozein. Edozer sinpleza gaitik luzatuten dira ezkontzaak. JJMg BasEsc 255. Edozer lan asi ta bat bakarra 

amaitu barik. Ag AL 61. Edozer premiari arpegi ematen. Ag G 246. Gaztañak edo intxaurrak eta edozer janari 

osasuna galtzekoak. Echta Jos 29. Edozer ezerezkerigaitik. Kk Ab I 32. Bai naigabe ontan, ta bai beste edozer 

premietan laguntzeko. NEtx Nola 19. Besteren agotik datorkidan edozer gorapenez. Or Aitork 294. Edozer 

oiturak zer indar dun. Ib. 237. v. tbn. Zait Sof 148. Edozer zatarkeri entzun bearrean izaten naiz. Etxde JJ 106. 

Miesa ta eunak ta beste edozer oial garbigarri eskuetan arturik. Erkiag Arran 137. Edozer deliberamendutan 

hauen aholkua hartu behar zuten. Mde Pr 228s. Ez azaldu edozer jazkeraz. MAtx Gazt 80. Edozer eskabide 

eitteko. Etxba Ibilt 478. Edozer joko, burruka ta gudaketan. Berron Kijote 188. 

(Pospuesto al sust.). Kafe eta edari edozer zerbitzatzen ohi dutela hemen. JE Ber 69. 

- EDOZER GAUZA. Cualquier cosa. "Erozer gauza biar badozu, eman naukazu serbitzeko" Etxba Eib. "Edozer 

gauza esaten da ia beti" Elexp Berg. Konfesau baga balitz, egingo neuke edozer gauza. Mg CO 191. Luisen 

iratzarritasuna edozer gauzatarako. JJMg BasEsc 225. Edozer gauza egitera zoazenean. Añ EL 


mende. 

2 81. Edozer 

gauza esan nazute / etzera piña portatu. Xe 190. Lurreko edozer gauzaren jabe izanik bizitzia. Bv AsL 64. Zerri 

ezur batzuek edo beste edozer gauza. Apaol 119. [...] jakintsua, emollea da Peru. Bestea barriz edozer gauza. 

Ag Kr 193. Edozer gauza orrek --erantzueban besteak. Ib. 105. Jolastuten txakurtxoagaz edo beste edozer 

gauzagaz. Echta Jos 25. Pazientziya ere akabatu egiten da, beste edozer gauza bezela. Iraola 20s. Zure amorru 

oiekin edozer gauza esaten dezu. Alz Burr 39. Gosaldu bitartean an ari izan ziran edozer gauzaz izketan. Or 

SCruz 128. Ez du berdiñik naiz edari naiz beste edozer gauza gordetzeko ontzitarako. Munita 101. Beste edozer 

gauzetan ere berdin. MAtx Gazt 51. Ardiak jeizteko edo beste edozer gauzetarako. Uzt Sas 353. Edozer gauza 

hobetu genezake mundu honetan, baina neri ez zait orain ezer gogoratzen. MEIG I 97. 

v. tbn. Aran SIgn 45. Ill Testim 6. Urruz Zer 90. Otx 181. Eguzk GizAuz 47. Etxde JJ 111. Ugalde Iltz 18. Erkiag


BatB 182. Alzola Atalak 129. Arti Tobera 289. 

- EDOZERTARA. "Edozetara. De cualquier forma. Edozein eratara. Nahi bozu eskuz, nahi bozu palaz, 

edozetara jokatukotsut" Elexp Berg. Lau edo bost eguneko orduak edozetara igaro leitekez. Ag AL 117. 

- EDOZERTARAKO (G-azp). "Comodín, hábil para todo; poderoso, bueno para todo" PMuj. [Neskatilla] 

gertua, ausarta, bipilla, edozertarakoa. Erkiag BatB 74. 

- EDOZERTARA ERE (edozetara be V-gip ap. Elexp Berg). De todas formas. "Eztau ematen apurtuik 

daukazunik, edozetara be obe dozu medikua(ga)na juatia" Elexp Berg. Iru edo lau, edo bost edo sei: 

edozetara bere gitxi. Ag AL 29. Alan izango da, baña, edozetara be, abadeak ikusi bearko ditu gero paper 

danak. Ag Kr 185. Bai, edozetara ere, mutilla baño ornituago joango da neskatxa. Ag G 247. Muxka-muxkaka 

be bardin jan daik, edozetara be sabeletikua egitten lagundu egingo daua-ta. Otx 165. 

edozertxo. Dim. de edozer. Asmorik onenakin esandako edozertxo, txarkeriz esandakotzat artzen zuten 

sarri. Etxde JJ 55. 

edozki. v. edoski. 

edozoin. v. edozein. 

edu (V-m; H). 1. (Partícula comparativa de igualdad, que expresa cantidad). Tanto como. "Autant que. Syn. 

bezanbat" H. "Eztakit nik Julianek edu, no sé tanto como Julián (V-m); ori edu geu be bagaituk (V-m)" A 

Apend. v. adina, bezanbat. 

(Adnom.). Ak edu pekatu edo geijago zuk egiten dozu. fB Ic II 195. 

(Tras partitivo). Ya dagoz dantza atan gizonezkorik edu emakume, edo mutilik edu neska. fB Olg 66. Erri 

bakotxian eleisarik edu zeru, ta konbentu bakotxian monjarik edu aingeru ikusteko. Ib. 290. 

2. (Partícula comparativa de igualdad). Como. v. bezala. Eurak gaiti inok esatia gurako ez lukeen edu, 

norbait gaiti esan bagarik. fB Ic II 192. Zaitezte [...] ni edu, ni zuek edu bezala (Gal 4, 12). "Estote sicut ego". 

Or Aitork 403 (Ol bezela; v. tbn. 369). 

3. (Uso pron., tras frase relativa). Tanto(s) como. Batzuk guztiz [alde egiten dabee], euren errijai ta senidiai 

itxita, Abraanek, Eliasek, Eliseok, ta areen ondorik beste kontau ezin legizan edu, praile legez. fB Ic II 278. 

Oneek eta beste kontau ezin ginaizan eduk, ezkontzako estaduban jaditxi ebeen santu izatia. fB Ic III 323. 

4. (V-ger-m ap. A; H (V)). (Sust.). Estado, situación; modo, manera. "Proportion, mesure, (abrév. de eredua)" 

H. "Norma, categoría" A. Cf. A Ezale 1898, 30a: "Eredu, edu, erderaz 'modelo, norma'". Cf. eredu. Edu 

onetan berba egin eutsan Errokeri. A BeinB 54. Amamak edu atan gora goraka ikusi ebanean. A Txirrist 48. 

Edu onetan iarraitu eban beronen salataldia. A Ezale 1897, 2a. Yaubek yuzturiak eta arri abarra suarekin lur 

gañera ta euri eduz Aijitoren gañera erorazi zitun. Ol Ex 9, 23. Platonen eduz, Aristotelek Likeion sortuko du. 

Zait Plat 20. Ba dago mundu zabalean, [...], arako liberal eta edu askotako eliza-zaleak baiño geiagorik. Erkiag 

BatB 127. Bakartadea ez da iñoiz guragarri, edu onetan egonik. Ib. 194. Edu ontakoa dugu len-lerrotik 

azkeneraiñoko guztian, [...], arima ta Kristoren arteko jardun betea. Onaind in Gazt MusIx 151. 

5. "Cómputo, cálculo, heduba" Dgs-Lar 3. 

- EDUAN. Como, a la manera de. Osagarririk emoten ez badeutsa, isten dau leengo eduban. fB Ic II 270. 

- EDUKO (V-m ap. A; H). (Adnominal). Del estilo, medida, de la índole (de); semejante, parecido (a). 

"Proportionnel, de mesure, de degré semblable, équivalent. Syn. araberakoa, eredukoa" H. "Orren edukoak, los 

de la categoría de ese; au edukoa (V-m), como éste" A. Atera biar deutsez honrak, euren edukuai atera oi 

jakezan modukuak. Astar II 82. [Penetan nau] ez eukiteak zuek eduko, zuek besteko Jaunaren amodioa. Ur Bisit 

17 (ap. A). Etxe edo txabola aren baztarrak bere, bere edukoak ziraan. Alt EEs 1917, 42. Jo-ala makillada 

artzeko eduko astotzar andija. Otx 121. Enparaduba arpegijaren eduko badozu. Ib. 75s. Uraren antzekoa, urin 

eta gantz urtuaren edukoa. Zait RIEV 1933, 64. Marra ditzagun onen eduko lau lerro berdin. Zait Plat 65. Aren 

bertsoak [...] eresti baten eduko dira. Gazt MusIx 168. 

- EDURA. De tal manera que. Ardauak ekarten badau gizona zer edan, zer egin eban, bigamonian gomutau 

ezin dan edura. fB (ap. H). 

edubio. "(V-ple), avispa" A. 

edukatu. Educar. Nere aita-amek, zioen, / Edukatu ez ninduten. Gy 274. Edukatu gabeko / buru ariñak. 

AzpPr 83. Nabarmen dago etxe onetan / dala au edukatua. Uzt Noiz 51. (Uso adj.). 30 urteko gizon 

edukatu bat. Arti Ipuin 57. 

edukazio, edukazino, edukazione. Educación. Framazonek Frantzian ezar arazi dituzten eskoletako 

edukazionearen zenbait fruitu. Elsb Fram 164. Nik uste det [...] ederkiyago egingo lutekela guri tokiyak uztia, 


mende.


baña non da edukaziyua! Iraola 21s. Zuk dezun aña edukaziyo / izango degu bestiak. Tx B I 267. Barritsusamarra 

ixan arren, azikera (edukaziño) onekua zan. Altuna 14. v. tbn. Mde Pr 74. Seme-alaberi berbaz azi-era 

(edukaziñoa) emotea bear-bearrezkoa da. Bilbao IpuiB 61. Ire semiari berbetarako edukaziño pixkat emon biar 

detsak; ze, ikan tratatzen najok eta. SM Zirik 78. Katoliko edukazio bat eman nahi diot ene erraietako seme 

maiteari. Arti Ipuin 60. Au ez duk gizalegea, Joxe; ez duk edukaziorik. Lab SuEm 184. En DFrec hay 2 ejs. de 

edukazio. 

eduki (G, AN, L, BN, S; Urt I 297, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), edoki (Sal), edugi (L-côte; A), eroki (R-vid), 

eugi (Lcc), euki (V, G, AN; Lcc, Lar, Mg Nom, Añ, Dv, H), eukin, auki (V-arrig-ger), aukin, iduki (G-to, AN, 

B, L, BN, Ae, Sal; Volt 31, SP, Urt I 88, Lar, Mg Nom, Añ, Dv), irugi (G-nav), iruki (G-bet, AN, L-ain, Ae), oki 

(V-ger), okin (V-ger), uduku (R-is-uzt). Ref.: A (eduki, edoki, eroki, euki, iduki, oki, okin, uduku); Bon-Ond 

156; EI 58; Iz Ulz (ure), R 405; Gte Erd 5, 9. En EI se dan además las variantes idugi, udigi, eukiñ, euikiñ, eurki, 

eoki, ukitia, uruku, urai, egoki, idoki, iuki y euski. 

Tr. La forma eduki se encuentra en autores septentrionales de los ss. XVI y XVII; más adelante su frecuencia 

disminuye, aunque es usada junto con iduki por Etcheberri de Sara (181) y Ochoa de Arin (67), y por Irazusta 

(31) o Guerrico (I 425); estos últimos, junto con A. Zabala (Gabon 26), son los únicos autores meridionales en 

los que se documenta, al menos hasta el s. XX en que su uso aumenta al Sur; eduki parece ser tbn. propio de la 

tradición suletina. Iduki es la forma más usual entre los autores septentrionales (desde mediados del s. XVII; 

antes sólo se encuentra en Etcheberri de Ziburu), alto-navarros y guipuzcoanos. Hay tbn. algunos ejs. de idukitu 

en Beriayn. Euki se documenta en autores vizcaínos desde Nicolás de Zubia (1699; ConTAV 5.2.11, 154), 

aunque aparece ya en el dicc. de Landucci; a partir de mediados del s. XIX tbn. se encuentra en algunos pocos 

guipuzcoanos (como p.ej. en J.I. Arana), creciendo en éstos algo su uso en el s. XX. La forma contracta de futuro 

euko (tal vez relacionada con e(d)un, q.v.) aparece en algunos autores vizcaínos, ya desde Moguel. Son variantes 

vizcaínas antiguas eugi (RS 164, EgiaK 86, VJ 12, Acto 175) y edugi (Capanaga, CatAnz 6). Tbn. el alavés 

Lazarraga emplea ambas. Encontramos además irugi, idugi y udiki en textos navarros de los ss. XVIII y XIX 

(ETZ 149, 99 y 232), edoki en CatSal 47, eroki en CatS 47, e iruki en autores guipuzcoanos (generalmente en 

bersolaris o textos de carácter popular) de finales del s. XIX y principios del XX. Eukin aparece en algunos 

pocos textos vizcaínos (DurPl 67, Alzola Atalak 97). Hay además dos ejs. aislados de edukeiten en Leiçarraga 

(Mt 26, tít e Ins C 3r), y eukaite en Landucci ("fiesta de guardar, eguçari euchayteco"). En DFrec hay 269 ejs. de 

eduki, 79 de euki y uno de iduki. En cuanto a las formas conjugadas, las del tipo daduka son las más frecuentes al 

Norte (y prácticamente las únicas que encontramos en los ss. XVI y XVII), apareciendo tbn. en algunos autores 

guipuzcoanos y alto-navarros. Dadutza, zedutzan, etc. (formas de objeto plural) son utilizadas por autores 

septentrionales de los ss. XVI y XVII, como Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular o Pouvreau. 

Las del tipo dauko son propias de la tradición vizcaína, alternando con las más generales del tipo dauka. En los 

textos más antiguos (incluido el alavés Lazarraga) sólo aparece -o en posición final; v., p.ej., en RS, dauko (69) 

frente a daukat (478) o daukanari (257). Para su origen, v. SHLV II 793s. Formas como dagoka, zagokan (para 

explicar las cuales tal vez no fuera descartable una influencia de egon) documentadas ya desde Monho, se 

encuentran sobre todo en autores labortanos y bajo-navarros de la segunda mitad del s. XIX, como Duvoisin, 

Elissamburu, Laphitz, etc. Dakat, dakazu, etc. aparecen en textos meridionales (generalmente guipuzcoanos) 

desde mediados del s. XIX. Encontramos además deuka-, deuko- y deko- en algunos autores vizcaínos del s. XX, 

generalmente en textos de carácter popular. Hallamos formas conjugadas tripersonales (diadut-, diaduk-, etc.) en 

autores septentrionales de los ss. XVI y XVII; al Sur hemos encontrado algún ej. en RS (deukot). 

I (Vb.). 1. Retener, tener sujeto; sostener; mantener, conservar, guardar; detentar un cargo; contener, tener 

dentro, llevar dentro de sí. "Avoir ou tenir, izatea edo idukitzea" Volt 31 (cf. ib. 118 idokitzea, seguramente 

errata). "Tenir, contenir, garder, observer, embrasser" Dv. Tr. De uso general desde los primeros textos; en las 

acepciones de 'conservar', 'guardar', etc. es más frecuente al Norte. Zeruia, lurra, itxasoa dadutzala eskuian. E 

33. Amore bat nahi nuke liadutanik egia. Ib. 88. Bridatan eduki ahal dezake gorputz guzia ere. Lç Iac 3, 2. Ezen 

Iainkoak hala brida herstua diadutela, non deus haren konjitarekin baizen ezin baitaidite. Lç Ins C 2r. Eroan 

dau Konfusioko Etsera, nun utra katea andiakaz daukan. Lazarraga 1153v. Gauzaxe batek oi ta nauko / andiro 

enojadurik. Ib. 1175v. Zer e[re] baita, edukikoren [sic] dut kontu jakitera. (c. 1597). FLV 1993, 464. Beotibar, 

Beotibar, hik diadutak [= 'me lo tienes'] Martin de Oibar (Cantar de Beotibar). TAV 3.1.1. Beren etxetan iduki 

[mutila]. Ber Trat 114r. Damnatu guztiak [ifernuak] dadutzala. EZ Man I 96. Hartarakotz esaiatzen da burua 

berzera / Hekien ez ikhusteko fite aldaratzera, / Bañan alferrik, Sathanek zerengatik begiak / Itsustasun guztitara 

diadukon geldiak. Ib. 104 (el ed. Altuna propone corregir en diaduçon, forma de objeto plural). Orain bada 

dastaturen hik dituk behazunak, / Hiretzat preparaturik iduki ditugunak. Ib. 94 (v. tbn. ejs. de part. + -rik eduki 

(iduki, etc.) en Cap 84, O Po 40, SP Imit III 33, 1, Tt Onsa 75, Mb IArg I 151, Mg CC 129, Dh 161, Izt C 488, 

Lard 181, AB AmaE 167, HU Aurp 117, JE Bur 10, Ag G 262, Barb Sup 6, Or Mi 83, Zait Sof 35, Etxde JJ 114, 

Mde Pr 192, Gand Elorri 77, etc.; cf. katibaturik nabe (1615) TAV 3.1.23). Zeure eskutik eduki gaitzatzu. Harb 

397. Lehenbizian hartu zuen bidea daduka eta edukiko du sekulakotzat. Ax 98 (V 67). Respetoa edugiten 

deustenak. Cap 44. Ezen zerbaitek nadukaino, ezin hegalda naite. SP Imit III 31, 1. Hitz gütitan zer dadüka 


mende. 

487


kantore miragarri honek? Bp II 101. Gorde ote deban edo iduki arma bedaturik. OA 158. Sententzia hau 

gogoan ongi idukitzeaz. ES 171. Tormentuz urratzen ta lertzen iduki nai zaituenari. Mb IArg II 331. Aoan, bota 

gabe, idukizazu. Cb Eg III 371. Ez ditu beretzat idukitzen hirur ehun baizik. Lg I 212. Ez kendu ez irugi eta ez 

deseatu berzeren gauze. CatUt 63. Anzarak nai du beti mokoa iduki bustian. AA III 375. Loria haren pharte den 

xumena ere, hari ebatsirik, neretzat iduk baneza. Dh 105. Isilik euki dozu. Astar II 193. Besartian eukala. Ur 

MarIl 98. Jainkoaren bildurrean idukitzeko. Lard 396. Eztiaren pharte bat ahoz beheiti idukiz. Dv Lab 301. 

Parrea eziñ idukirik. Urruz Urz 19. Zure sabelian edüki düzüna. Ip Hil 94. Orok ahantzia daukatela. HU Aurp 

204. Zek nauko ni onan azpian? Azc PB 350. Bertzerena zuzen kontra daukatenak. CatJauf 84. Hein batean 

daduzkano indarrak. JE Bur 189. Aspaldian gordeta iduki zuan. Ag G 70. Tinko tinkoa ahurrean zaukala bere 

aitaren makila. Barb Sup 166. Artharekin daukagu plaza bat herrian. Ox 158. Atrapata enaidxok oki berton ba? 

Ort Oroig 17. Zelan euki ziñegije ixillik. Otx 52. Gauza bat bizi daukagu oroimenean. Or QA 136. Donibane- 

Lohitzuneko erretorgoa zadukan. Zerb Azk 59. Kolkoari maitero iratsita euki eban irudia. Erkiag Arran 178. 

Fedea xuxen eta azkar zaukala. Ardoy SFran 105. Zure borondate-naiari loturik menpean eukitzea. Berron 

Kijote 62. Nork edukiko dio begiramenik. MIH 186. 

Tener. (Usado en todos los contextos en los que se usa izan (trans.)/ukan --excepto como verbo auxiliar--, sin 

las restricciones semánticas señaladas en el apartado anterior). Tr. Propio de la trad. meridional (aunque hay 

tbn. algunos ejs. al Norte), es más frecuente en los autores vizcaínos, y se encuentra ya desde los primeros textos; 

su uso va creciendo, especialmente en los últimos años, en los que tiende a desplazar a izan (trans.)/ukan en 

todos los contextos fuera de la función de auxiliar. Tal vez habría que incluir aquí algunos usos habituales en la 

literatura septentrional, como artha, kontu eduki (Ax 186 (V 126), O Po 15, Lg II 130, etc.), propos e. (Lç Lc 20, 

14), konseillu e. (Lç Mt 26, 4). Zerren ez daukae / nun paseadu kalerik. Lazarraga 1203r. Izurridunak / asko 

eukaean llanturik. Ib. 1202v. Eugi baneu astirik. Ib. 1177v. Askok dauko / biotza ondo errerik, / eugiko bere / 

sekula osatzakarik. / Eukaiteko / asko da errazoarik, / zerren egin da / oi asko kalte andirik. Ib. 1202vs. Ez 

dauko Peru Garciak bearrik (Endechas de Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Peko gaxoa deukot. "Mala sospecha le 

tengo". RS 425. Iduki dezazun miserikordia. Ber Trat 76rs. Aita batek bere semeari diadukon amorioa. Ax 354 

(V 234). Ea amesetan edugi dabenz poluziñorik. Cap 104. Ber' etxea beirez dadukanak estalirik, ezpeza aurtik 

berzerenera harririk. "Qui a". O Pr 92. Bere usteari, azturari eta nagitasunari diadukoten amorioa 

humiltasunaren aitzakiaz estali eta bernizatu. SP Phil 209. Eugiko ebela eriotza hon bat. VJ 16. Euki daben 

deskuido andia. Urqz 28. Nik zer kulpa neukan. Cb Eg II 166. Txapel eskerga berrogei urte eukiko ditubana. Mg 

PAb 45. Kolorea hagitz eder zeukatela. Gy 129. Belarrik dauzkenak entenditzeko, ai dezala (G-goi). Bon OOV 

III 242 (V daukazanak, V-och daukesanak, G duenak, B ituenak, AN-egüés, L dituenak, BN-baig ditiinak, BNciz 

tienak, S dianak). Ze atsegin andija daukadan. Ur Dial 96 (It dedan, Dv dudan, Ip düdan). Bere semearen 

antza zeukala. Aran SIgn 32. Sekula guziko infernua daukat. Arr May 88. Ames bat euki dot. A BGuzur 131. 

Iduki zituan naigabeak. Ag G 315. Orrelako seme bat euki ezkero. Kk Ab I 108. Auzi bat garbitu bearra 

daukagu. Etxde JJ 13. Auntzik auki ez eta aumeak saldu. EgutAr 15-11-1956 (ap. DRA). Zankoak onen zabal 

eukitzea. Anab Aprika 36. Ba dauka euki nogaz berba egin. Erkiag BatB 131. Egun ederra euki dogu. Alzola 

Atalak 80. Agatx lodi baten neurriko mukurra aukingo dau. Ib. 82. Iru milla teatro ta geiago eukingo dituez. Ib. 

97. Zuk hor dauzkazu bi autore: Lizardi eta Agirre Asteasukoa. MEIG VII 133. 

"Daukana (adj.), hombre de bienes" Etxba Eib. "Daukana, adinerado, rico" Gketx Loiola. "Daukatenak, ricos. 

Daukatenak dira oiek" Ib. 

2. (V-gip, G-azp-goi, AN-5vill, BN-ciz-arb-lab ap. Gte Erd 2, 59), euki (Lar, Añ), iduki (Lar, Añ, Dv, H), 

idukitu. Tener por, considerar. "Reputar, estimar, tener por algo, aintzat iduki, euki" Lar. Tr. Documentado 

desde Leiçarraga, es de uso general. Empleado sobre todo en la construcción -tzat eduki. 

Ezen guziék dadukate Ioanes Profetatan. Lç Mt 21, 26. Neure buruau erraz daidit / nik ditxosatzat edugi. 

Lazarraga 1170v. Eduki naza beti bezala bere serbitzari hunbletan. (c. 1597). FLV 1993, 457. Eikek senar 

makerra ta ak aukake andera. "Te tendrá estimada señora". RS 290. Idukiturik herotzat. Ber Trat 11r. Edugi 

dabeenz egiatzat. Cap 106. Presuna alferra edukazu galdutzat. Ax 42 (V 26). Zuk dohatsu eduki behar duzu 

egun hau. Hm 209. Bere burua angeru dadukatenak. SP Phil 188. Eduki galdutzat. Tt Onsa 88. Jinko edükiten 

eta adoratzen baitzütien. Bp I 84. Gauza segurtzat dadukate. ES 112. Geure buruak iduki behar ditugula bertze 

guziak baiño gutiago. Ch I 7, tít. Euki dozu onzat neuk errezibietea. Arz 61. Ohoretzat iduki behar da bertzeak 

zerbitzatzea. Lg II 213. Ezertan ez idukitzeko [...] ondasunak. Ub 84. Oneen artian bat txito ezaintzat neukana. 

Mg CO 186. Santatzat iduki dezeen. AA III 551. Ezta damnaturik bere burua dohatsutzat iduk ez lezakenik. Dh 

238. Frantsesek geure buruak daduzkagu net handi. Gy 124. Gañerako guziak gaiztotzat idukitzeko. Lard 422. 

Nik zirtziltzat nagokan. Dv LEd 268. Zere salbazioa askoan idukitzea. Arr May 126. Zorion anditzat euki bear 

dogu. Itz Azald 51. Guzurtzat daukagun gauzeari. KIkV 64. Elgarrekilako othoitz-lekutzat zaukaten barneño 

hau. JE Ber 62. I kokolotzat euki. Otx 174. Nere burua zuregana etortzeko gaitzat iduki. Ir YKBiz 146. Etxekotzat 

euki izan zun beti. TAg Uzt 309. Au ezin dezake iñortxok ere ontzat euki. MAtx Gazt 74. Joao Fernandez 

portuges fraidea, bere burua ez-deustzat zaukalakotz apeztu nahi izan etzuena. Ardoy SFran 207. Dotore baino 

dotoreagotzat edukiko ditu. MIH 206. 

3. (BN-ciz-lab ap. Gte Erd 297), iduki (Dv, H). Mantener una opinión, una creencia. "Ez dadukat egia dela [...] 


mende. 

488


Zer dadukazu atherako dela egiteko hortarik?" Dv. Tr. Documentado desde Leiçarraga, es usado 

generalmente por autores septentrionales. Guk dadukagu bada ezen haién legeak [...] obeditu behar diradela. 

Lç Ins G 8. Handik dadukagu ezen gure zorraren pagatzeko asko [...] ba-dela. Mat 217s. Nork dauka 

Iaungoikoa gure Iauna, dela Iaungoikoa egiaskoa? Ber Doc 140v. Iguzu eliza amak dadukan guzia guk ere 

hitzez eta obraz sinhesteko garazia. Harb 59. Munduak hala ezpadaduka ere. Ax 254 (V 170). Ez othe dadukazu 

zori ona dela zuretzat. SP Phil 507. Eliza saindiak edukiten baitu salbatu dela. Tt Onsa 42. Munduak 

aberatsenak / Dagoka direla dohatsu. Monho 144. Nik dagokat ogi ederra duenak ez duela hazia aldatu behar. 

Dv Lab 46s. Ez daukagu ere gure errana nehork gaizki hartu bear lukela. HU Zez 28. Daukat bizkitartean uste 

baino gehiago balizateken. JE Bur 71. Daukat Jainkoak Migel zuela mendi hartan zinez deithu. Ox 21. Ala 

daukat nik ere. Or QA 125. Miresgarriena dela daukat. Mde Pr 121. Parte har lezaketela daukagu. Zerb Azk 21. 

4. (SP, H). (Precedido de sociativo). Mantenerse unido a, mantenerse fiel a. Batarekin edukiren du eta 

berzea menospreziaturen. "Il se tiendra à l'un". Lç Mt 6, 24 (TB estekatuko da, Dv jasanen, Ur irozoko du, Ip 

batari etxekiko, Ol batari atxikirik, IBk leial izango zaio). Gaizki egitea utzirik, Iainkoarekin eduki. Ax 524 (V 

337). --Aurreko urtian gertatu zitzairan Ernanira jun biarra adiskide baten bidez, eta aurten Pasaira beste 

batekiñ kunplitzera. --Bai, batekin ta bestekin ondo irukitzeko txanda egin biar. Sor Bar 68. 

5. Tener cabida, tener capacidad. Itsasoko untziak, barkha handiak, anhitz daduka, karga handia iasaiten 

du. Ax 115 (V 77). 

6. (Dv, H). (Con un participio más el suf. -(r)ik reforzando una negación referida al futuro). "Ez daduka berriz 

ikhusirik, il n'est pas près de le revoir" Dv. "Eduki, tenir, renforce parfois une négation. Ez daukat segur afruntu 

hori barkaturik" Lf Gram 663. "Eztauke gexa (geiago) olako egunik atrapaurik" Etxabu Ond 108. Cf. las 

construcciones con sust. vbal. del tipo ez daukat sartzerik, frecuentes al Sur, mientras al Norte parece dominar ez 

dut sartzerik. Alaz, berdin ni galdurik / Eztadukazu baturik / Non-nahi den nik bezanbat / Berze zerbitza 

zaitzan bat. O Po 43. Kausitu dut; ez daukat ez utzirik! Arb Igand 9. Ez daukazu arturik / beste orrenbeste, / 

alperrik juango zera / berriz ara eske. AzpPr 97. Ez naukate berriz arrapaturik ez Ziprik eta ez beste iñork. 

Iraola 124. Ez daukazute ori ikusirik / aiek gastatu artian. In Uzt LEG II 82. 

7. iduki (BN-lab, AN-erro; H), iruki (L-ain). Ref.: EI 59. Fórmula de aceptación de un envite (en el juego del 

mus). "Dice el perdidoso or dago [...] y si responde iduki se acaba la partida" Lar Cor 232. Cf. edukitu. Iduki, 

jauna; eta nahiago baduzue, bardin hordago. HU Aurp 83. Erlijioari gerra eskañi zioten bein-beineko gobernu 

aiek, eta karlista zintzoak bai "eduki" ere. Or SCruz 14. "Eduki" ozena botea zion. MEIG V 104. 

8. "Ithotzeari banaukan, je me préparais à le noyer" Lf Gram 473. 

II (Adj.). 1. Rico, pudiente. v. edukitsu. Beste batzuk, ondo eukijak izan arren, eukijago ta maitiago 

dabeelako. JJMg BasEsc 251. Batzuk ondo eukijak, bestiak eskaalaak. JJMg Mayatz 17. Bardin atrapaten dau / 

pobre nai eukia. Azc PB 277. Kristiñau zintzua ta mutil ondo eukia balitz, elitzake ori ire atzean ibilliko. A 

BeinB 65. 

2. "Tenace, serré, qui n'est pas généreux" Dv. "Gizon iduki bat, un hombre tacaño" A. 

III (Sust.). 1. Posesión. "Poder, valimiento, hacienda. Euki andikoa, pudiente" A. Euki andiai baño geiago 

begiratuko leuskie. msOñ 228v. Zeintzuk egiten dabe pekatu bidebagako eukiaz edo geratubaz? CrIc 82. 

Dirubak ta eukija gaiti ezkondu. fB Ic III 350. Beste euki guztia neure andriak artu daiala. Bilbao IpuiB 29. Bere 

eukietan txiroa. BEnb NereA 146. 

2. Contenido. Filologiaren izena eta edukia zertxobait mugatzeko. MEIG IV 114. 

- EDUKI-EDUKITARA. "Euki-eukera, euki-eukitara, en caso de tenerlo (msOch)" A. 

- EDUKI ERAGIN. a) Hacer tener. v. edukiarazi. Euki eragingo deutsut arrastegi edo egubarte ez 

txaarragua. Mg PAb 137. Zoriontasun betikoaren asierea euki eragiten deutsenak. Itz Azald 196. 

b) Hacer tener (por). Luzifer Jaungoikotzat guztiai euki eragin. Itz Azald 213. 

- EDUKI-SARI. "Euki-sari (Vc), derechos de depósito" A. 

- EDUKITEKO (...) EDUKI. "Indica 'mucho' en frases como ésta: Aretxek eukan eukiteko moskorra" Etxabu 

Ond 108. "Aretxek eukan eukiteku" Ib. 

- ESKU EDUKI. v. esku. 

- EZIN EDUKIZKO. Insostenible. Zure Liburueri egozten ditienak eziñ-edukizko neduzkan. Or Aitork 119. 

- ON EDUKI. v. on. 

edukialdi, idukialdi (Dv), idukaldi (Lar). "Tenuta, posesión de algo hasta la decisión del pleito" Lar. "Tenue, 

action de tenir un certain temps" Dv. 

edukiarazi, idukiarazi (Urt II 349), idukarazi (Urt II 349, Dv), eukierazi. Hacer tener, hacer guardar. 

"Arrigere [...] hagóan [...] idukarazitzea, idukiarazitzea" Urt II 349. Barrukiaren erdian iduk arazten duzuela 

khe hura. Mong 594. Gogoan euki-erazteko. Izt C 215. Presondegian eukierazi zuen. Aran SIgn 57. 

idukiarazi, idukiazi. Conservar, mantener. Eroria berritzen eta berritua idukiazten duzun Jainko indartsua. 

"Conservas". Or MB 475. Munduko lilluramenen artean Kasimiro santua gotor idukiarazi duzun Jainkoa. Ib. 

878. 


mende.


edukidun, eukidun. Rico. v. edukitsu. Euki dunak edo euki ustekuak badira. msOñ 103r. Eukiduna zan, 

lugintza anditxuaren jabia. Kk Ab I 84. Eukidun sendikua. Kk Ab II 98. 

edukiez, eukiez. 1. Pobreza, indigencia. Geure biar ordu ta eukiezetan. CrIc 51. Nere urteai eta nere eukiezari 

begiratuta. Ldi Egan 1953, 36. 

2. Pobre. Lagun txiruak (euki-ezak) ikusi al ixateko moduban. Altuna 13s. 

edukigura. Codicia. v. edukinahi. Gorde guria, euki guria, inor gaiti ez kansau guria. fB Ic I 95. 

edukiki, eukiki (AN-ulz), eukeke (AN-ulz), eukio (AN-larr). (Forma enfática del part. eduki). "Altzineko 

aldean eukiki ta ez duk (i)kusten?" (AN-ulz) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 282 (v. tbn. ib. 286, 

290). 

edukile. (El) que mantiene, conserva, sostiene. v. edukitzaile. [Ipizpikuak behar dik izan] instrukzionearen 

araura den hitz fidelaren edukile. Lç Tit 1, 9 (Ker jagole). 

edukimin, eukimin. Codicia. v. edukinahi. Eukimiñez saiestu ziran, emariak artzen ta zuzenbidea 

okertzen zituztelarik. Ol 1 Sam 8, 3 (Dv jaramankeriaz, Ker irabaziari begira). 

edukinahi, eukinai. 1. Codicia. Andi ustiari, euki naijari, alperrerijari ta pekatubari bardin begiratuten 

deutseenak. fB Ic III 334. Zaletasun artean, eukinaia zan sakonena. Erkiag BatB 34. Krekopsko erleak, eukinaiak 

zirikatuta bakoitza bere arloan ari da. Ibiñ Virgil 111. 

2. Codicioso. Eukinai guzien bideak, olakoxeak dira, / irabazkeria yabetzen da iritsi dutenaz. Ol Prov 1, 19 

(Ker arrapakin). 

edukipen, idukipen (Dv). Posesión; acción de tener. "Tenue, action de tenir en général" Dv. Eukipena [...] 

edo bardin dana [...] Jaungoikoa eukitea. Itz Azald 42. 

edukitegi, idukitegi (Lar, H). "Repostería, donde se guarda la plata, &c." Lar. Errege Fededunen Ganbarako 

idukitegiaren zaintzalle nagusi (Repostero mayor de la Cámara de los Reyes Católicos). Izt C 455. 

edukitsu, eukitsu (V ap. A). Rico. "Poderoso, acaudalado" A. v. edukidun, eduki II (1). Danok gura 

izanik eukitsuak izan. AB Olerk 427. Pobre ta eukitsuak. Azc PB 336. Beartsuak eta eukitsuak. Or Mi 81. Gizon 

ondo eukitsuaren eta batez-be aren on-entzutia eukonaren ama. Kk Ab II 73. Gizon eukitsu, burutsu, urtetsu 

batek. A EY II 182. Ugazabak eta eukitsuak, zelan eratu dabe ainbeste diru ta ondasun? Erkiag BatB 166. 

Eukitsuen eztenkadaz, / arroen destaiñez. Ker Ps 123, 4 (Ol y Or eukitsuen; Dv aberatsen). 

edukitu, idukitu (Lar). "Topar, en el juego" Lar. Cf. eduki I (6). 

edukitzaile (iduk- Lar, Dv, H), eukitzale (Lar, Añ), idukitzaile (Urt I 44, Lar). (El) que mantiene, conserva, 

tiene, sostiene, etc. "Absconsor [...] sekretu idukitzáillea" Urt I 44. 

"Tenedor" Lar y Añ. "Idukitzaile, celui qui tient, détient" Dv. v. edukile. Hagoan idukitzaillea. EZ Man II 

191. Lurrean Iainkoaren lekuaren edukitzaillea eta haren egiazko Bikarioa. Mat 68. Hitz emanen edükile. Bp I 

49. Ba-dezu nonbait zuk zere Jangoiko idukitzalle, erne, onari adiña zor diozunik? Mb OtGai I 115. Eleizea 

dalako euren [Sakramentuen] eukitzallea. Itz Azald 123. 

Jainkoa orobat da gure egilea, gure bizirik idukitzalea. Dh 309. 

"Topador en el juego, idukitzallea" Lar. Cf. eduki I (6). 

edukitze, eukite. Hacienda, posesiones. Lazaro zoriontsu bizi da bere eukiteaz. "Hacienda". Or Tormes 

123. Zer zala uste dozue bere eukite guztia? Etxetxo bat, bei bat, iru lau ollo. Bilbao IpuiB 115. Alde-eukite 

asiriko bat legez. Itz Azald 64. 

- EDUKITZE-SARI. Pago por el mantenimiento, la tenencia. Eramango du bere ardi erratua, eukitze ta kontu 

egite saririk eman bage. Izt C 227. 

(Con menor grado de nominalización). Jainkoak hanbat benedikatu bazituen Obededon eta haren ahaideak 

idukitze sari, hirur ilhabetez, bere etxean Jaunaren arka. Lg II 102s. 


mende. 

490


edun, eun. (Forma de participio a la que corresponden las formas conjugadas dut, du, etc.). "Maravillarse, 

mirakuru eun" Lcc. "Menester, bear eun" Ib. "Misericordia haber, pidade eun" Ib. "Euzu damu, aie regret (Ax 

230)" SP. "Ten, tómalo, euzu" Lar Sup. "Auzue (L), tened" A. Harriet incluye euzu, auk, biu y aun s.v. eukitzea. 

Cf. eduki. v. izan, ukan. 

Tr. Documentado, además de en Haramburu, en textos vizcaínos de los ss. XVI y XVII; se encuentra edu- en 

la inscripción del cuadro de Mendieta (1607), en Haramburu y en los versos vizcaínos de 1688; en los demás 

textos, eu-; cf. las formas de imperativo euk, euzu, euzue (p.ej. en RS 501, Mat 305, Ax 230 (V 153), Hm 231, Tt 

Onsa 54, Ir YKBiz 381); en Leiçarraga auzu, aun, auk (p.ej. en Mt 9, 2); bu (O Po 59...), uk (O Pr 669), bute (SP 

Imit III 12, 2...). No es descartable que la forma de sust. vbal. itute- que aparece en RS corresponda a una var. de 

eduki (cf. ebaki, -gi / epaiten, etc), aunque por el sdo. es más probable edun. Para la posible relación de e(g)on en 

Torrano (G-nav) con edun, v. SHLV 780. 

Garrastu adi ikasterren ta neka adi euterren. RS 553 (TAV 3.3.2). Dakianak bildur ituten dakike gizon 

izaiten. "Quien sabe tener miedo". Ib. 375. Kristiñau fiel gustia dago asko obligadurik euten debozinoea. Bet 3. 

Eurak bera jaunzat edutea . (Inscripción del cuadro de Mendieta, 1609). ConTAV 5.2.7. Atsein andia 

da amore eutea. (Canción vizcaína citada por Oihenart). ConTAV 5.1.3. Amorio garbi bat guk eduitea gatik. 

Harb 56 (v. tbn. eduitea ib. 51). Bengaien deseorik ez eutea. Cap 74 (cf. en la misma pág. edugitea). Gizonik ez 

edutea. BBizk 38. 

eduntzi. v. edontzi. 

edur. v. elur. 

edutezko, eutezko. Posesivo. Genitibo edutezkoaren gainean eraikirikako destinatiboa. A. Irigoyen Eusk 

1978, 758. Eutezko delakoak [...] badu, hitz oinarri berriak sortzeko ahalmenaz gainera, bere burua hurrenez 

hurren errepikatzekoa ere. MEIG VI 175. 

ehe (BN, S; O-SPAd 882, SP, VocBN, Gèze, Dv, H), eihe (BN-baig), ede (B), e (R-uzt). Ref.: A (ehe, ede, e); 

Lrq /ehe/; Echaide Nav 193. Colada; lejía; agua de colada. "Ehea, lessive; bokataren ehea, eau de lessive" SP. 

"Lessive, ehe, bükhata" Gèze. "Eau de lessive, avant que la lessive ne soit lavée" Lrq. "E kau zer zikin dago! 

¡Qué sucia está esta lejía!" A. Ioanetak zaia oihal mehez, iakia ekosariz, salda ehez. "L'eau de lessive". O Pr 

268. Eztaite batheia arrosa hurez, saldaz, ehez, ez eta belharretarik elkhiten direnez. Bp I 61. Errauts guzien 

ahal bezain xeheki kentzea [...] ehearekin eta "crésylarekin" bustiz. JE Med 101. 

ehe. v. 2 ehi. 

ehei. v. 1 ehi. 

eheile. v. ehaile. 

eheinatu. v. geinatu. 

eheite. v. eho. 

ehelegagarri (H). Irritante, fastidioso. "Propre à irriter, qui est fâcheux" H. Musde igel / Bethi ergel, / Ari 

zen hürrün entzün azi beharrez / Bere kharraka ehelegagarria. GH 1936, 395. 

ehelegakor. "Irritable, rageux" H. 

ehelegarazi, ehelega erazi (S ap. A; H). "Ehelega erazi zatzik, irritez-les, faites qu'ils se fachent" H. "Ehelega 

erazten hai, te crispa los nervios" A. 

ehelegatu (S; Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq /ehelegace/. Enfadar(se), irritar(se); excitar(se). "Enrager, vexer" 

Gèze. "(S), dépiter, se dépiter" Dv. "Gosez ehelegatzia, enrager de faim" H. "1.º excitarse, estar nervioso. 2.º 

rabiar. Otso ehelegatü batzu (S), unos lobos rabiosos. Konsidera ditzagün burreü odol-gosez ehelegatü hurak" 

A. "Agacer" Lrq. v. amorratu. Igaran igantian prosesionia plazan igaraiten zelarik ostatutik gizon handi bat, 

arauz debriak harturik, hasi da oihüka ehelegatü bat bezala. Eskual 10-7-1908 (ap. DRA). Bena emazte 

ehelegatia hasi zait oihuz gibeletik. Ib. 31-7-1908 (ap. DRA). 


mende. 

491


(Fig.). Asteharte goizan, izkiribatzeko mahañari saiheska, zigarreta ehelegatü bat ezpañetan, so egon niz, 

Abozeko zübialat. Eskual 3-7-1908 (p. DRA). 

ehelegatzaile (-tzale H), ehelegazale (S ap. Lrq). "Qui irrite, fâche, vexe" H. "Qui agace" Lrq. 

ehelegu. "Rabia, cólera (S; Arch ms.)" DRA. 

eheñatu. v. geinatu. 

eheondo, eondo (Sal ap. A), eiatondo (AN-egüés, R ap. A). Lejía. Cf. ehe. 

eepizio. "Eepixio, eepizio. Aficiones particulares, entretenimientos favoritos, pasatiempos. Bearrezko lanetan 

baño ordu geio sartzen ditu orrek bere eépixiotan. Lana egin gogotik, ez eépiziotan ibili" Gketx Loiola. v. afizio. 

ehetz. v. ezetz. 

heexa. v. herexa. 

ef. v. efe. 

efadatu. v. enfadatu. 

efazatu (VocBN), efasatu. Borrar. Nahi nitikezü ahal banütü ene odolaz efasatü eta arraparatü haiez egin 

düdan damia. UskLiB 101. 

efe, ef. Nombre de la letra f. Oiek aoz esaten dira: efe, ele, eme, ene, erre, ese, ekix, zeta. Cb EBO 22. 

Eskuara alfabet naturala. Letren izenarekin: a, be, zeta, xe, de, e, ef, ga, [...], o, pe, er, es, te, tte, ou, ets. MarIl 

XV. 

efektu, efetu (VocBN, Gèze), efekto, efekt. 1. Efecto, resultado; consecuencia. Tr. Más frecuente al Norte, 

donde la forma empleada a partir del s. XVIII es efetu. Evitado en general por autores de léxico cuidado. En 

DFrec hay 6 ejs. de efektu, 2 de efekto y uno de efetu. 

Baptismoan Iainkoak realki eta konplituki emaiten draukula efektez eta eginez hetan figuratzen eta 

representatzen zaikun guzia. Lç Ins G 7v. (v. misma pág. efekto). Eztugula ardiasten gure demandaren [...] 

efektoa. Tt Arima 16 (90 efeto). Idien gainian xarmen kontra erakusten duen efetua. Mong 588. Jainkoaren 

amudioaren efetu miragarriez. Ch III 5 (SP obra). Haukien borondate onak gehienean baitire efetu gabeak edo 

obretan ez emanak. He Gudu 164. Atsegiñekin pairatzen badituzte pobreziaren efetuak. Mih 81. Zoin dira 

lohikeriaren efektü malürosak? CatLan 94 (116 efekto, 162 efeto; y en det. efeithia y efetia 121, y efektua 145). 

Izen diferenteak ematen diozkagula, eragiten dituan efekto diferenteaz batera. Gco II 83. Zer dan Mezia eta ze 

miragarrijak bere eginza edo efektuak. Astar II 207. Bizioaren markarik edo efetu tristerik / Nihork ez ahal du 

horrek bezen handirik. AstLas 69. Izpiritu Sainduak efetu horiek oro obratu zituen Apostoluen baithan. Jaur 198. 

Horla espantu hainitz duenak ahoan, / Efetu guti du agertzen ondoan. Gy 45. Hekien efetuak eta obrak ikusten 

ditutzulakotz. Lap 64 (V 33). Ez duila urguluak efetu onik. Ox 205. Edozein lanegiñek, sorkarik edo efektuk, 

badu kausa bat. Vill Jaink 52. 

v. tbn. Mih 2. Efetu: ES 177. Lg II 155. Brtc 35. JesBih 392. MarIl 4. 

2. Obra, acción. Espiritu dibinoak ta espiritu gaixtoak gizonetán iteunten eféktoen diferénzia. LE Urt ms. 

75r. Nainúke onétsi afékto, efékto ta perfektoaréki. LE Ong 30r (v. tbn. 44r). 

- EFETUZ. De obra, con actos. v. efetuzki. Ekharria izatu dela gu maitatzera eta ohoratzera, eta hori efetuz 

agertu duela. He Gudu 74s. Ez hitzez bainan obraz eta efetuz. Brtc 213. 

- EFETUZKO. Efectivo. Gure deliberazione on guziak eziñ daitezke efetuzkoak, non ez dire fermuak. He 

Gudu 166. Hura da moien efetuzkoenetarik bat, hanitz grazia eta fagore [...] ardietsteko. Mih 70. Amodio 

efetuzko batez, ez hitzez edo mihiz, bainan obraz eta egiaz. Brtc 208. Haren nigarrak efetuzkoak izan dire. Jaur 

146. v. tbn. Lg II 158 (efetuzko). 

efektuatu, efektuadu. Realizar, efectuar. Parte unetan diren berriak oiek dira eta mana naza zertan serbi 

al dezakeda[n] zure señoria, ezin borondete [sic] osoarekin aurkituko nau efektuatzera. (c. 1597). FLV 1993, 

459. Ondo kontrahidu ta efektuadu ezkero. OA 79. 


mende. 

492


efetuzki. De obra. Pena handienak, [...], efetuzki eta bere baitan pairatzen dituztenekin. He Gudu 170. 

Egizu hemendik harat egiazki eta efetuzki maita dezadan ene lagun-proximoa. Brtc 209. 

efikaz. Eficaz. v. eraginkor. Emandezadála auxilio efikáza, ez erorzekó [...] bekatuetán sékulan. LE Ong 

31v (v. tbn. Prog 98). En DFrec hay 10 ejs., meridionales. 

efikazio, efikazia. Eficacia. Spiritu saindua, [Aitaren] berthutea, potenziá eta efikazioa. Lç Ins G 1v. 

Anhitz balio du iustoaren efikaziorekin den orazioneak. 'La prière du juste avec efficace'. Lç Iac 5, 16. Birtutea 

eta efikazia edo indarra. OA 74. En DFrec hay 9 ejs. de efikazia, meridionales. 

- EFIKAZIOZ. Por obra (de). Iesus Kristen [...] Spirituaren efikazioz egiten zaikun barneko ikhutzea. Lç Ins 

G 7v. 

efini. v. ipini. 

efort, eforta, enfort. Esfuerzo. Egun egin behar ditutzu azken efortak garaitzeko etsai hori. He Gudu 100. 

Hekien kontra efort handiak enplegatu gabe. Ib. 117. Graziak benedikatuko ditu [...] kongregazioneko anaiaarreben 

efortak. JesBih 395. Zer efort egin dugu korreitzeko gure hutsetarik? Jaur 146. Lehenik tradizionez / 

Jauki ükhen zitit / Bena ene enfortak / Inutil ükhen zitit. Mustafa 103 (ap. DRA). Karatera aski alegera dudala, 

eta eforta guti egin izatu dudala ere hortarik korreyitzeko. Gy VIII. 

efortaka. Haciendo esfuerzos, esforzándose. Errabian, yalgi nahiz hari zen efortaka. Gy 52. 

efraindar, efraintar. Efrainita. Efraintarrak Jose Patriarkaren jatorrikoak ziran. Lard 137. Efraimtarra 

zen. Dv 1 Sam 1, 1 (Ker efraindarra). 

hega, egaa. 1. Volando. v. hegan. Gabillaia da osoz ega-billaia, dabillelako egaa, billatu, aratu ta aztertuten 

zozo, birigarro ta beste txorijak. Mg PAb 180. Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa. VMg 34. Ta 

txakurrak lau-oinka / basauntzak ega. Zav Fab RIEV 1909, 28. Ega-baldar baitabil txoria. "Torpe volar". Ldi 

BB 80 (podría interpretarse tbn. 'con alas torpes'). 

2. (V-gip ap. Etxba Eib), egaa. Vuelo. "Egia (con acento prosódico en la e), vuelo. Gaurko egunian, gau baten 

eiten da Europatik Ameriketarañoko egia" Etxba Eib. Aukeratzen du kantatutzeko / arbol ostotsu eder tantaia, 

/ andik jaizteko egaa biziyan / nabaitutzian bian jankaia. Iraola EEs 1913, 313. Saguzar itxusi baldarrak, enaizbanaizko 

ega txepeletan. Ag G 282. Egaluzerik egiteko gai ez diran batzu. Zait Sof 57. Ega bizkor ariñean. EA 

OlBe 36. Ega berritu du. "Ha renovado el vuelo". Or Poem 521. Ordu beteko ega pasia zanean. Anab Aprika 87. 

- HEGA BATEAN (e. baten V-gip). "En un momento, en un instante. Ega baten juan zaittez Ermuarretarañok, 

ez daukagu ba ogirik eguardirako" Etxba Eib. 

- HEGA-HEGA EGIN. "Volar (G-azp)" A Apend. 

- HEGA EGIN (V-gip). "Volar. Txorikumak ega eiñ dabe abixatik" Etxba Eib. v. hegatu, HEGAN EGIN. 

Bereala egiten badu egaa. Mg CC 231. Ega egiñ nuan bere oñetara. Urruz Zer 16. Eguzkiraño ega-eiteko. 

Jaukol Biozk 74. Zerura ega egiten. Or Mi 131. Ega dagiten egaztiak. Or Aitork 399. 

- HEGA ETA HEGA. Volando continuamente. Mitxirrika bat ega ta ega / argi baten inguruan. EA OlBe 45. 

- HEGA-IRAULKA. Revoloteando. Ega-iraulka pozaren / pozean. Ldi BB 44. Ametsen egoz ega-iraulka. EA 

OlBe 46. 

- HEGA-LILI. Flor voladora, flor alada. Irabioka or dabiltz beste / ega-lili dantxariak. EA OlBe 25. 

- HEGAKO. De vuelo, de volar. Egako lezioak / ekaizkitzu niri. It Fab 148. 

- HEGARAKO. Para volar. Artzen ditu egarako bideak. Inza in Jaukol Biozk XII. 

- HEGARI EMAN. Volar. Ezin geiagoan emango dio egari [eltxoak]. Anab Poli 8. 

- HEGA-ZALE. Aficionado al vuelo. Ega zalegi samar ziruditen. Bera EEs 1911, 164. 

hega-. v. HEGA- s.v. 1 hego. 

egaa. v. hega; 1 hego. 

egaas-. v. hegaz-. 

hegabanatu (V-ger (+ -du); Añ, Dv (que cita a AB)). Ref.: A; A Apend. 1. Desparramar(se), dispersar(se), 

extender(se). Neure Erria, gaur dirudie / Israeltar gisaixuak / Zure semeak, dabiltzalako / Asko egabanatuak. 


mende.


AB AmaE 70. Bereala neuskioz [txakurrak] egabanatuko. Ib. 261. Bonbay-ko izurria Europan zear zabaldu edo 

egabanatuko ete dan bildur dira asko. Ezale 1897, 23b. 

2. (V-ple-och-gip, G, AN-olza ap. A). Volar. 

3. "Egabanatua (V-m), el pájaro de ala herida" A. 

egabe. v. hegape. 

egabega. v. edadega. 

hegabeltx. Egabeltxa aparece en Izt C 198, en una lista de pájaros y sin trad.; sg. H s.v. hegal "oiseau aux ailes 

noires". 

1 hegabera (V, G, AN-araq; Lar, Hb ap. Lh, H). Ref: A; Arzdi Aves 165; Etxba Eib; Iz ArOñ; Satr CEEN 1969, 

75; SM EiPáj. Avefría. Zer esan gura dau eperrak? [...] Zer egaberiak? Mg PAb 178. Okil, basoillar, kurloi 

ta egaberak. Erkiag BatB 38. Edur andixegaz, egaberak galduta agertzen dira eiztarixen aukerarako. Etxba Eib. 

(V-gip, AN-gip), egabela (V-arr). Ref.: A; A Apend; Totor Arr. Golondrina. v. enara, elai. Egabela txikiak 

egaz lurren kontran dabilzanean. Ezale 1897, 198a. v. tbn. A EY IV 204. 

(Aplicado a personas). Ire amorruak ez niotek batere kezkatzen. Ez al zekiau ba, i egabera aizela? Alz Burr 

30. 

2 hegabera (V-ger). 1. "Abandono. Egaberan itxi, dejar abandonada una cosa" A. "Inoren egaberan itxi, dejar 

al cuidado de otro (V-ger)" A EY III 271. 

2. "Iñoren egabera itxi, al cuidado de otro" A Apend. 

3. Alai ta arin, aurrera, / geituz, egabera... "Confiado". Gand Elorri 207. 

hegaberatu (V-ger ap. A). "Dispersar" A. v. hegabanatu. Onek egatu edo egaberatuko dauz laster 

daukazan ondasunak. A s.v. egatu. 

egabilara. "Gavilán" Elexp Berg. 

hegada (V, G, AN ap. A), hegara. 1. Vuelo (sentidos prop. y fig.). Gerok baiño lenago nabaitu zuten, 

noski, gure gaiñean maitasunaren egada biguña. Ldi Ezkond 36. Vedni-ren saguzar-egada. TAg GaGo 87. 

Sorgin-egada / guzion gañez. Loram Y 1933, 251. Erabil gaitu biotz-egadak. EA OlBe 55. Kanpai-ots-egara. 

SMitx Aranz 174. Egazti beltzen egada. Etxde JJ 103. Ibilkeran egada burrundaratsua egiten ebanak 

[ingumak]. Erkiag BatB 36. Ain era arrigarriz eun egada / igaro nitun batean. Gazt MusIx 237. Hegazti gris 

haundien hegada. Lasa Poem 99. Aren adimenaren egada. Berron Kijote 184. En DFrec hay 4 ejs. 

2. egaada (Lar), egoada (Lar). "Alazo, golpe de ala" Lar. 

- HEGADA EGIN. "Egára eiñ, volar" Iz ArOñ. "Arin eta ondo, usoak egara (V-m)" DRA. 

- HEGADAN (-ran V-m ap. A). "Egaran. 1. volando. 2. Egaran eiñ, volar" Elexp Berg. 

- HEGADAZ. Volando. v. hegaz. Gizona egaraz eta txoririk ez. And AUzta 55. 

- HEGADAZ EGIN (-raz G ap. A; -raz Añ (G)). Volar. 

hegadaka (-raka V-gip ap. Iz ArOñ). Volando. Ara onaka asi ziran inguru osoan egadaka. Erkiag Arran 

169. 

hegadatu. "Egaratu, echar a volar. También, empezar a volar los pajaritos del nido" Elexp Berg. 

hegadun. v. hegodun. 

hegaera (e- Lar, Añ, H). "Vuelo" Lar y Añ. 

hegagarri (e- H), egaagarri (Lar H). "Voladero, que puede volar" Lar. 

hegagorri (e- Lar, Izt C 198, H (s.v. hegal)). "Cardenal, pájaro" Lar. "Kardinalea, kardintxa eta egagorria 

deitzen dute txori hau [kardamirua] tokika" Dass-Eliss GH 1923, 760. 

hegagurdi. Carro volador. Odeimordo lodixagoa ageri zinan, gorrixta, egagurdi antzera. Elias gizartetik 


mende. 

494


eraman zuna zekarrenan gogora. Or QA 63. Avión. Artu bainezaken egagurdia Limatik Guayaquil-a. Or 

QA 52s. 

egaile. v. ehaile. 

egaite-. v. eho. 

egaitz. v. ekaitz. 

hegaixti. v. hegazti. 

egaiz. v. hegaz. 

egaize. v. HEGO-HAIZE s.v. 1, 2 hego. 

hegaka (G-goi, AN-5vill-araq ap. A; e- Dv, H), egaaka (Dv (V)), egoka (V-m ap. A). 1. Volando (sentidos 

prop. y fig.). v. hegan. Tr. Exclusivamente meridional, documentado desde mediados del s. XVIII. Ez dela 

beti onen aisa ibilzen egaan edo egaka Mirua ere. Mb JBDev 8. Ignaziok bere Seme santuak ikusten zituen 

munduaren lau parte ta urrutietan egaka. Cb SIgn 143. Egaka zerura igo. Cb Just 135. Zeruain erdian barna 

egaka. Echn Apoc 14, 6 (Ol, IBe, IBk (h)egaka; Ur (V) y (G) egan). Txoriyai egaka beira egonda. Sor Bar 98. 

Adarrik-adar, egaka. Ag AL 54. Indar berri batek egaka bezela eraman zuen. Goñi 32. Egaka ikasten. Ag G 43. 

Itxon: txori bat, zear, egaka / dabil, kabigai-lorrez, esaka. Ldi BB 112. Bebiltza egaka egaztiak. Ol Gen 1, 20 

(Urt y Bibl hegalda(tu), Ker egaz; v. tbn. Imit III 5, 4). Kurloea egaka eta elaea egaz lez. Ker Prov 26, 2. 

Maizago topatzen dugula behe-aldeetan narrazka gaindegietan hegaka baino. MEIG IV 124. 

2. (Sust.). "Arranoaren aire ganeko egoa edo egaka, le vol de l'aigle en haut des airs, dans l'air (Mg)" H. 

- HEGA-HEGAKA. (Intens. de hegaka). Bere zoro-aldiaren irudipenetan ega-egaka. Berron Kijote 199. 

- HEGAKA EGIN. "Volar, egaka ein" VocZeg 288. Egin bearko du egaka. Urruz Zer 138. 

hegakada, hegokada. 1. Aleteo. Euliak [...] 600 egokada egin ei daikeez. A Ezale 1897, 179a. Segundu 

batean [erleak] ogei egakada ematen dituzte. EgutAr 27-11-1956 (ap. DRA). 

2. "Egokada (V-m), vuelo" A. 

hegaketa. 1. "Aleteo" BeraLzM. Biotz pilpirak entzuten dire, eganagi baten egaketa bezala. 'Comme quand 

bat de l'aile un outardeau'. Or Mi 59. 

2. Vuelo. Bego tximirriten egaketa. Ldi BB 114. En DFrec hay 2 ejs. 

hegaki (Bera). (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1897. 1. Pluma. Egakijak (lumak) lettuta eukezan. Altuna 

90. Ez dezu beintzat egakirik, lumarik ere izango. Alz Burr 12. Arroturik egakiak. Ldi BB 38. 

2. Ala. Klaustroko ibilgo zaarrak, / egakiz ain bete! 'Llenas de alas'. Gand Elorri 78. 

hegakidun. Plumado, plumífero. Egakidun gustijen aragija (1897). AG 1444. 

hegakoi (Lar, H). "Volátil" Lar. 

hegakor (V-gip ap. Etxba Eib; Hb ap. Lh). Volador. 

hegal (AN, B, L, BN, Ae, S, R; Volt 46, SP, Ht VocGr 326, Lar, Urt Gram 21, VocS (s.v. aile), Añ, Lecl, Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H (+ e-)). Ref.: A; Bon-Ond 141; VocPir 340; Lrq; Iz Ulz; Izeta BHizt. 1. Ala; (fig.) 

protección, amparo (cf. hegalpe). v. 1 hego. Tr. Documentado desde Leiçarraga, se emplea más al Norte. Al 

Sur se encuentra en el s. XVIII en Larramendi y Mendiburu, aumentando algo su uso durante el XIX y sobre 

todo en el XX. 

Oilloak bere xitoak hegalen azpira biltzen dituen bezala. Lç Mt 23, 37 (He, TB, SalabBN hegal-, Dv, Ip, 

Echn, Leon, IBk, IBe hegalpe-, Ur ego-, Ol, Arriand, Ker egape-, Hual, Samper magal-). Lumatxatzat lastoa du, 

/ bururditzat belharra, / eta gañean estalki / bere Amaren hegala. EZ Noel 52. Hegaztinak iasaiteintu lurrean 

bere hegalak, eta airean hegalek iasaiten dute hegaztina. Ax 495 (V 320). Bere zori gaitzean inhurriari hegalak 

sortu zitzaizkan. O Pr 278. Zu gloriarat altxatzeko / [Amoinak] baitu urrezko hegalak. Gç 207. Emaiten 

baitiotzka hegalak airatzeko. ES 184. Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala. Ch III 31, 1. Zure egalen 


mende. 

495


kereizean. Lar Fueros 9. Ez bere hegaletzaz hegaltatzen. Mst III 7, 2. Agil egariaren erako ego-egalak. Mb IArg 

I 297. Hura han belüke, ai zer hegala! 'Protecteur'. Etch 552. Denboraren hegaletan / Xangriña badoa airetan. 

Gy 264. Xinhaurriek ez dute hegalik. Dv Dial 31 (Ip hegalik; It y Ur egorik). [Aingeruak] astiñdurikan egalak. 

Aran SIgn 211. [Egaztiak] urak egalez joaz. AB AmaE 377. Hegaztin hoien hegal eta izter osoak iretsi zituztela. 

Elzb PAd 83. Hala xoriak hesten tu / Lokhartzean hegalak. Arb Igand 158. Zangoak xoriek beren hegalak bezala 

harat-hunat elgarri joz inharrosten dituztelarik. JE Bur 142. Egalak batu. Eguzk LEItz 14. Gaizkiari zangohegalak 

behar zaizko moztu. Barb Sup 113. Bi hegalak zabaldurik. Ox 174. Egalak dituen orduko [erlekumeak]. 

Or Mi 111. Bestiak entzuten eztaben egal-otsa. Laux AB 13. Elizaren kabian lumatuz egalak egiten bazitzazkien. 

Or Aitork 99. Eulien hegalak. Arti MaldanB 191. Hegal batzu lotarik iratzartzen ari balire bezala. JEtchep 115. 

Bere [Jondoni Mikaelen] hegal handiekin. Ardoy SFran 16. Hegalak bildu ditut Frantzia iparreko lur aldetan. 

Xa Odol 294. Egalak zerbait astindu. Uzt Sas 331. Hizkuntza ez da hor goien bi hegalez airean dabilen izpiritu 

mehea. MIH 392. 

"Egalak autse ta papoa oso (R-uzt), hegalak autsiak eta papia oso (BN-baig), las alas rotas y el pecho entero; 

es decir, no querer trabajar y querer vivir bien" A. 

(V-gip, AN-5vill, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Etxba Eib. "Aleta de peces" A. v. hegaltzar. Hegalak eta ezkatak 

dituzten guziak. Dv Lev 11, 9 (Bibl hegalak; Ur egatzak, Ol egatx, Ker egodun guztiak). Arrainen hegalak. Arti 

MaldanB 192. Bi egal indartsugaz ibilltzen da ur barruan. Etxba Eib. 

"Aile, volant d'un moulin à vent" H. Aize pixkat arrotu zan une artantxe, eta egal aundi aiek bira-naiean 

asi ziran. Berron Kijote 94. 

2. Falda de una montaña; pendiente. Mendi Pirinioetan, Alduideko hegaletan. Ax 6 (V 3). Iriyoarazi zioten 

mendia behera haren hegalean den haran batetara. ES 114. Mendi egalera jaitsirik. Mb IArg I 251. Mendi oien 

egaletako lur gozo eta frututsuak. Arr EE 1885b, 472. Mendi gaillurretan beorrak; egaletan, artaldeak eta bei 

batzuek. Ag AL 54. Beren egaletatik tontorretara. Ag G 189. Mendiaren hegaletan. Ox 138. Mendi-egaletan / 

urtu da elurra. Jaukol Biozk 93. Larrungo hegal batean. Zerb Azk 78. Mendiaren beeko egal aldetik. Salav 82. 

"Mendi hegal, crête, montant de montagne, partie qui se détache de la montagne" Dv. 

"Petite hauteur laterale d'une montagne" H. 

3. (V, G-nav, B, L, BN, S; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Satr CEEN 1969, 209; Ond Bac. En general, parte que 

sobresale de un cuerpo, rodeándolo: alero de tejado, borde de la mesa, ala del sombrero, carel de un barco, etc. 

Granaz gorritu ederrak ontz egal-belak. Mb IArg 65. Kapela kerizgarrijak ta egal biribil ta luzedunak. Mg 

PAb 94. Sonbraillu egal-zabal andi bat. Aran SIgn 60. Kapela zabalak / Egalik egalera kana bat ziranak. AB 

AmaE 418. Tellatuen egaletako arriak. Ag Kr 12. Kanaterdi inguru uretatik karel edo egalera eukana. Echta Jos 

114. Etxietako egaletatik, dingillizka, ormakizki luziak. Altuna 24. Zapel hegal labur bat. Zub 25. Leiho-hegalak 

elgarri hurranduak. JE Ber 53. Bekokian beera ginbail-egala eratxirik. Ldi IL 41. Tellatu-egaleko gapirioetan. 

TAg Uzt 11. Lau egaletan bereizitako konkor bizidun arbeltegia goi estalkitzat. Etxde JJ 8. Egal aundikoak eta 

balkoi luzedunak. Garm EskL I 92. 

4. (AN, B, L-côte, BN, S, Sal; SP, Añ, Dv, H). Ref.: A; EI 281; Gte Erd 49. "Orillo en el paño" Añ. "Ruedo de 

la ropa" A. Sotana hegalean edo eskuetan musu emanez. Laph 212. Batek gerrira jasoa zuen / bere gonaren 

egala. PE 44. Hedatu zuen kapa hegal bat harren gainerat. Jnn SBi 74. Sotena hegalak herrestan. Const 24. 

Eskalleratik jetxikeran, gabardiñeak egal bat artuta. Bilbao IpuiB 17. Galtzen hegaletan. Larz Senper 58. 

5. (L, BN ap. Lh). Extremo, borde. "Points cardinaux. Lurraren lau hegaletarat heldu zen berria" Lh. v. 

bazter. Itxas egalean. Gco I 118. Baigorriko hegalian, / Ez urrun Donibanetik. Bordel 93. Pekatu illgilla, 

eralla ta andijaren ertz eta egal egalian. Ur MarIl 91. Luzeki gozatzeko Askaingo hegala [el río Nivelle]. Hb Esk 

94. Ibai egalean. AB AmaE 271. Gaztaiari egaletik kenduriko azala. A BGuzur 154. Iagolak ipiñiko balebez 

errian egaletan. Ezale 1897, 143b. Alberta eta Columbiako hegal hau. JE Bur 113. Baserriko lur landuen ertz, 

egal ta inguru danetan. Ag G 129. Leabururen lau egaletako sukalde guztietan. A Ardi 101. Zerk gaitu egun 

eliza huntara bilduak osteka, Eskual Herriko hegal guzietarik? StPierre GH 1925, 617. Urruñako hegal bat dugu 

hau. JE Ber 96. Munduko lau hegaletarik jinik ziren. Mde Pr 204. Solo-egal baten. Bilbao IpuiB 134. Berezi 

sarratu baten egal batean. Erkiag BatB 19. Zidor-egaletan. Onaind in Gazt MusIx 152. Eskual-Herriaren hegal 

urrunetaraino. Larz Senper 108. Eraman zuten [...] Greziko lur-egaletaraiño. Ibiñ Virgil 58. Indietako hegal 

batetik besterat. Ardoy SFran 317. Zein lenago iritxi / beste egalean. Uzt Sas 97. 

(V-gip, G-nav). Ref.: Iz ArOñ, Als. Lado; costado. "Suegaleako, para el costado del fuego" Iz Als. "(El) 

costado de un animal, terreno, etc. Egála fiña dauko: se dice de una chica de buena fama"; "egálak: son los dos 

costados desde la mitad de las costillas para abajo en el cerdo y los dos costados bajo la cintura (caderas y 

muslos) en las personas" Iz ArOñ. Inguru guzian paretak adarailuz, salbu hegal bat taulaz egina. Arb Igand 

76. Ogi andi bat egal batean. Ag Kr 48. Egal gustiai begira. Enb 174. Aurrez eta egaletik. JMB ELG 17 

(descripción de un dibujo). Egin dabe atzerantz edo egalerantz. Bilbao IpuiB 239. Aurreko ta egaleko etxe ta 

teillatuetatik. Erkiag BatB 184. Kantabriako egal danetan. BEnb NereA 40. 

6. (S ap. Lrq; H). Ala de un edificio. Etxean ere hegal bat oraiño egitekoa. Gy 169. Badituela komentuaitzinalde 

hunek gibelerat bi hegal luze, eta hok harateko buruan lotuak direla trebes eraikia den laugarren etxe 


mende. 

496


bati. JE Ber 54. 

7. (H). Aleta de la nariz. Ur zerbeitez zimurtzen daizkoia hegalak? berehala aurdik dezagun manatzen 

derauku sudurrak. JE Med 11. 

8. (V, G-azp). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ. Ijada. "Egálak, son los dos costados desde la mitad de las costillas 

para abajo en el cerdo y los dos costados bajo la cintura (caderas y muslos) en las personas" Iz ArOñ. 

Legatzan egalak idarrekin. Etxba Eib. Ukabillekin gerri-egalak estutu bear izan zituan leertuko ez bazan. 

"Ijadas". Berron Kijote 226. 

9. "(L, BN), page (de journal, par. ext.)" Lh. 

- ARDI-HEGAL. "(Sc), rebaño pequeñito de ovejas" A. 

- HEGALA HAUTSI. "(BN, Sc), perder la castidad" A. 

(Fig.). Violar. Maluruski, ikusi dugu nola legeari hegala hautsi dioten. Herr 18-9-1958, 1. 

HEGAL-HAUTSI. (Usado como adj.). Neskatilla egalausi onek sarritan argi ta garbi esana. Erkiag BatB 

190. 

- HEGAL-HAIZE. Viento producido por las alas. Zure egal-aizetan / zauriz oreña, t'atsartuz dagoa. "Al aire 

de tu vuelo, y fresco toma". Gazt MusIx 185 (Onaind egaizez). 

- HEGAL-ALDE. "Bord d'une meule de moulin" H. 

- HEGAL-BIHURRI. Aspa de hélice. Gorakako helize baten egal-bihurriak. MEIG IX 127 (en colab. con 

NEtx). 

- HEGAL-HERRI. "Egalerriak, pueblos limítrofes (V-ger)" A Apend. 

- HEGALETAN. Volando. Urzo-aphalak hegaletan / elgar ganik hurrun zoatzan. Arch Fab 203. 

- HEGALEZ. Volando. Geroztik nabilazü hegalez airian. ChantP 24. Bi arrano gothor[r]ik, hegalez. SGrat 

13. Xoritto bat heldu da beti / Nere herritik hegalez. Elzb Po 181. Beliak hegalez bazabiltzan zelian. Mde Pr 

130. Bihotzez bihotz mundu guzia kurri dezala [amodioak] hegalez. Xa Odol 322. 

- HEGALEZ ZAFLAKA. Aleteando. Kukurukuka eta hegalez zaflaka eman zen. Barb Leg 25 (Barb GH 1926, 

132 tbn. hegalez zaflaka). 

- HEGAL-KOLPE. Batida de alas. "Vol d'oiseau" Lecl. Xori baten hegal-kolpeak [...] abisatzen zaituztela 

behiñtzat zure bizia are lausterrago dohala. He Gudu 140 (SP 120 xoriak airean hegaldatzen). Ez dela indarrik 

gabe, hegal kolpe batez bezala, igan den heinerat altxatu. Ardoy SFran 282. 

- HEGAL-UKALDI. Batida de alas. Hegal-ukhaldi batez da haren gaiñeratua. Gy 66. Lehen egal-ukaldiz. 

HU Aurp 207. [Gei] biziki arruntak, aditzaleen gogo-bihotzak herrestan daramaztenak, sekulan hegal-ukaldi 

batez goititu gabe. Lf Elit 88. Ohartu ote zen [...] heien hegal ukaldi urdinari? "Leur bleu coup d'aile". Ardoy 

SFran 83. 

- HEGAL-ZABAL. De amplias alas. Lehengo othoitz-leku horiek etxeez inguratuak dira, xitoekilako oilo 

hegal-zabalak iduri. Othoizlari 1954, 3. 

hegalabur (V-m; FauMar 89). Ref.: A; Arzdi Peces; AEF 1960, 20. Cimarrón, atún de aletas cortas (Thunnus 

thynnus). "Atún primerizo de aletas cortas" A. Cf. hegaluze. Atunetan asi ginean, edo obeto esateko 

egalaburretan. A BGuzur 130. 

(Como adj.). "Atun egalabur (AN-gip)" A. 

hegalada (Lar, Hb ap. Lh). "Alazo" Lar. 

hegalari. Volador. v. hegaldari, hegari. Zotz-egalariak [= 'cohetes']. Ag Kr 46. Laster mitxeleta egalari 

polita izateko. Ag G 141. Negua atzerriyan igaro duten enara egalariyak. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Irudi 

pollit egalariya. EA Txindor 153. Txori egalariak bezin aguro. Inzag RIEV 1933, 413. Bat edo baten idurimen 

egalaria. Or Aitork 316. Berak asmatutako zurezko uso egalaria. Zait Plat 15. Arrano egalariarena. NEtx LBB 

92. Hitz hegalaria paperean lotzen eta gelditzen delako. MEIG IV 61. 

(Uso pred.). Guzien gelatara / dabil egalari. SMitx Aranz 205. Bere oldozmena ezkondu zaneko urte 

zoriontsura joan zitzaion egalari. Etxde AlosT 96. Berak esanen du zergatik, hegalari, / ihes egin genuen gaztelu 

hontara. Arti MaldanB 210. Zabaldietan barrena egalari. Ibiñ Virgil 98. 

(Sust.). Aviador, piloto de avión. Paristik Donostiraño etorri dira iru egalari: Vedrines, Garros eta Gibert. 

Etxeg EEs 1911, 136. Ega-ontziko egalariak. Anab Aprika 100. En DFrec hay 3 ejs. 

egalatea (Lcc Lar Sup, Hb ap. Lh, H). "Mestruo de mujer, egalateakoak" Lcc. "Menstruo de mujer, egalatea" 

Lar Sup. 

hegalda (Ht VocGr 438, H (+ e-)), hegalta. Vuelo. "Volée. Ainharek hegalda batez itsasoa iragaiten dute" H. 

Txoriak hegaltatik dü bere indarra erakhusten. Egiat 243. Zein ederra dan gallurrenean / arranoaren egalda! 

SMitx Aranz 105. 


mende. 

497


hegaldaka (B ap. Izeta BHizt; SP, Urt I 281, VocBN, Dv A, H), egaltaka (S ap. A; Foix ap. Lh). 1. 

Volando; rápidamente. v. hegan. Aingeruak hegaldaka gero dire erdutzen. EZ Man I 124. Amudioduna 

hegaldaka, lasterka eta allegeraki dabilla. SP Imit III 5, 4 (Leon hegaldaka; Ch airetan, Mst hegaltaz, Ol egaka, 

Pi egaz). Aingeru bat hegaldaka zihoana. He Apoc 14, 6. Hegaldaka bezala. Monho 84. Ogi meten gainean 

hegaldaka ikhusten diren eltzoen arroltzetarik. Dv Dial 33 (It y Ur egan, Ip hegaltaz). Arima hegaldaka ibiltzeko 

direnak. Dv Ez 13, 20. Untzitxoa haizeak hegaldaka zeramalarik. Arb Igand 146. Jainkoaren Ama heien ondora 

hegaldaka jausten. Barb Sup 135. Mirakuluz-mirakulu hegaldaka baitabil emazteen irudimena. JE Ber 16. 

Ernaitik dilingan, eman lezake argiak pinpirin-xintxitoil pollita, hegaldaka eliza-erdian. SoEg Herr 7-6-1956, 4. 

Laburzki, goratik eta hegaldaka bezala. Lf in Zait Plat XXIII. v. tbn. Xa Odol 246. Hegaldaka mugitzen ez 

dakigun kultur burokratek. MEIG VIII 33. 

2. "À coups d'ailes. Oiloak mokoka, aztaparka, hegaldaka txitoak zaintzen ohi ditu" H. 

hegaldakari (SP (sin trad.) A). Volador. Horiek hola, Rusiak Spoutnik-ekin, eskuetan dunba 

hegaldakari izigarria. SoEg Herr 26-12-1957, 1. 

hegaldakatu (BN-arb ap. Gte Erd 129; SP (sin trad.), Urt I 468, H), hegaltakatu (-tha- H). Volar. v. 

hegaldatu. Haren arima saindua hegaldakatu zen Jesus Jaunaren besoetarat. Jnn SBi 162. 

hegaldaketa. Vuelo. Eulien hegaldaketa bera ere ezta entzuten. Arti Tobera 268. 

hegaldaldi, hegaltaldi (L-ain, e- S). Ref.: A; Lh. Vuelo. v. hegalda. Egaldaldi labur batez iragan genuen 

erreka, Lydd irian lurra artuz. AIr Egan 1956 (3-4), 77. 

hegaldan (B ap. Izeta BHizt; Lar, H), hegaltan. Volando; por el aire. "(Al) vuelo", "volandas, en volandas" 

Lar. "Egaldan doazi usoak" Izeta BHizt. Hegaltan laister doa amaren hegalpetara. Egiat 223. 

hegaldarazi, hegalterazi. Hacer volar. Arimalak hegalteraziten. Egiat 256. v. tbn. Gy 217 (hegaldaraziko). 

Hartu zuten seska bat, emeki kirtzikatuz hegaldarazteko. Hb Egia 17. Jainkoaren ganat hegaldarazten dute nere 

gogoa. Arb Igand 55. 

hegaldari (Lar, Hb ap. Lh, H (+ e-)), hegaltari (S (e-) ap. A; Gèze, H). "Volador" Lar. "Volatile" Gèze. v. 

hegalari. Pasa dezadan heldu den oren hegaldaria / Iragana nola nuken enplegatu nahia. EZ Man II 33. 

Beren biztanle egaldariyak (alados) aldendu ziran ezkerostik (Etxeg, 1883). JFlor. Hegaztin edo xoria, [...] 

kantari alai eta hegaldari xarmanta. Lf ELit 76. 

(Sust.). Nozpaieko hegaltariaren pare Ekhiak hegaleko ezkoa hürtürik da sekülakoz eroriren. Egiat 244 (se 

refiere a Ícaro). Hitz hoiek diotzu hegaltariari: / Egun hon, agur, gure jaun beliari! Arch Fab 75. 

hegaldatu (B, BN; SP, Urt I 280, Ht VocGr, Lar, Lecl, VocBN, Dv, H), hegaltatu (S; VocS, Gèze, Foix ap. Lh). 

Ref.: A (egaldatu); Lrq (hegaltatü); Izeta BHizt (egaldatu); Gte Erd 129. 1. (Aux. intrans.). Volar. "Voler en 

l'air" VocS. v. hegatu, HEGAN EGIN. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga; a partir 

del primer tercio de este siglo tbn. se encuentra en algunos autores meridionales. En DFrec hay 4 ejs., 3 de ellos 

meridionales. 

Gero ikhus nezan berze Aingeru bat zeruaren arteaz hegaldatzen zela. Lç Apoc 14, 6 (Ip hegaltatzen; He y 

Dv hegaldaka, TB airian, Ur (V y G) egan, Echn, Ol, IBk e IBe (h)egaka, Ker egaz). Patriarkak hegaldatu ziren 

Zeru gañera. EZ Man I 129. Zeren airatzen eta hegaldatzen zena lurrean geldi bailliteke. Ax 495 (V 320). Nola 

xoriek nora ere hegaldatzen baitira. SP Phil 96. Airearen errejione goretan hegaldatzen diren hegastinak. ES 

142. Eta hegastinak hegalda beitez. Urt Gen 1, 20. Oilloak hegaldatzen dire, ordean nekez, pisuki. He Phil 4. 

Egiazko libertatiaren hegalak, zureganat hegaltatzeko. Mst III 21, 3. Ülhünpetik hegalta eta oraiko lekhü berian, 

hegaltaz, ükhüratü zinen. Chaho AztB 5. Erlumea goregi hegaldatzen bada. Dv Lab 296 (v. tbn. Prov 26, 9). 

Hegaldatu nahi luke. Lap 412 (V 188). Hegalta leite haren arima. Ip Hil 184. Nere arrangura gaxto guziak 

norapait hegaldatzen dire. Arb Igand 118. Teilak airez-aire hegaldatu. Barb Sup 142. Egalda zaitezte nire 

yauregira. Or Mi 33. Egalda zaio [erle] bat. Loram Y 1933, 252. Papo gorria hegaldatzen. JEtchep 25. 

Hegaldatzera abiatzea. Arti Tobera 285. Ez da bere baitarik biziki gora hegaldatuko. Ardoy SFran 31. Gazterik 

hegaldatu zen mundu huntarik. Xa Odol 127. Ezinezko baitirudi gizakume soila horrela hegaldatzea. MEIG IV 

117s. 

2. egaaldatu. "Alear, mover las alas" Lar. 


mende. 

498


hegaldaz (H), hegaltaz (S ap. A; Dv, H). Volando (sentidos prop. y fig.). v. hegan. Hegaldaz dabilan 

arranoa bezalako zen. Lç Apoc 4, 7. Hegaltaz igaraiten diren elhetzaz. Mst III 28, 1. v. tbn. Egiat 207. Hegaltaz 

joaiten. Arch Fab 107. Egün lürrian herrestaka dabilan har baten bihar hegaltaz [...] ikhustia. Ip Dial 8 (It y Ur 

egan, Dv hegaldaka). 

hegalde. Figura en Lhande; se trata de una errata o error de transmisión de hegalda de Harriet. 

hegaldi (Lar). Vuelo (sentidos prop. y fig.); revoloteo. "Calada", "revuelo" Lar. Tr. Documentado en 

autores meridionales del presente siglo. En DFrec hay 3 ejs. Biziro ta alai egiten zituen euren egaldi errez da 

ondo neurtuak. Ag Kr 37. Basa-usoaren egaldiak bezala. Or Mi 130. Uso-aldra zuriak egaldia jaso zula zirudin. 

TAg Uzt 227. Zer egaldia egiñerazi zidan amandre arek lenbizikoa! Or QA 51. Shelley-ren laino arteko 

hegaldiak. MIH 286. 

(Lar, H). "Vuelo, espacio que se vuela de una vez" Lar. 

hegaldika. Batiendo las alas. Egaldika ta aztalka asi zen. Or Mi 23. 

hegalditxo, ega-alditxo. Dim. de hegaldi. Basotik ateko ega-alditxo baten abagunea. Ldi IL 41. 

hegaldun (S ap. Lrq; Urt I 471, Lar, Gèze, A, Dv, H (+ e-)). Alado, que tiene alas. "Tarse, hegal edo lumaduna" 

Lç Decl Mm 4v. v. hegodun. Inhurria sarri hiltzekotan hegaldun egin zedin. O Pr 278. Halako 

animale batzu / hegaldun, ta burrunbatsu. Gy 189. Hegaldun eta hegats gabeko marmutzak. Dv Dial 30 (Ip 

abereska hegaldünak, Ur egodunak, It egoak dituzten). Sugeak eta hegastin hegaldunak. Dv Psal 148, 10. Uso 

egalduna, mendiko usoa dabilte. T. Arburu EEs 1916, 317. Aingeruak, gazte egaldunen itxurak arturik. Inza 

Azalp 59. Gogo-bihotzak hegaldun airetan. Ox 27. Egaldun poesi mamitu ziranak. Gazt MusIx 61. 

Xapel egalduna. Zub 87. 

hegalduneria. Conjunto de aves. Jainkoak kreatu zituen itsas-suge handiak eta uretan purpur dabiltzan 

zoin bere motako bizidun guziak, eta zoin bere motako hegalduneria guzia. "Volatile". Bibl Gen 1, 21 (Dv 

hegastin). 

hega-lehoi. Grifo. Gripho edo ega-leoiok, arrano-egatsak eta leoi-soiña zeukaten. Ibiñ Virgil 58. 

egaletsu. v. hegaltsu. 

hegalgai, egargei (R-uzt ap. A). "Latas del tejado" A. 

egali. v. igali. 

hegalka. Volando. Haugi hegalka. Ox 120. 

Aleteando. Olloak karakaka asi ziran, eta xaguxar eta belatxingak egalka. Eston Iz 89. 

- HEGALKA EGIN. Batir las alas. Oillo gaiso oek egalka / egiñez bildur-karaka. Or Eus 177. 

hegalkada. Vuelo. Ames-egalkaden aize soiñu-isilduna. Erkiag Arran 31. Edergailutzat zonbait iduripen 

eta hegalkada barne. Lf in Zait Plat XV. 

hegalño. Dim. de hegal. Hegalño hau ezpaliz izan hoinen xarra. Barb Sup 187. Hegalñoak azkartzen. Ox 

144. Hegalño bat, hegalño bi. Iratz 107. 

hegalontzi. Aeroplano. v. hegaontzi. "Egal-ontzia" esaten zionan [gure etxeari]; iduri baitu egan astera 

doala. Or QA 43. Egal-ontziaren zai. Ib. 52. Egalontziz inoren erria kixkaldu ta menperatu egiten duena. Zait 

Plat 5. 

hegalorkaitz. "Cervus volans, arkanbélea, hegalorkaitza" Urt IV 442. 

hegalpe (B, S). Ref.: A; Izeta BHizt. (Usado en casos locales de declinación). Lugar bajo las alas; (fig.) 

amparo, protección. v. hegape. Bethi hazi haren [Birjina saintaren] hegalpetan. Bp II 110. Hegaltan laister 

doa amaren hegalpetara. Egiat 223. Berórren egalpéan gordetzen náiz. LE Ong 93r. Oiloak hegalpera txitoak 


mende. 

499


biltzen dituen bezala. Dv Mt 23, 37 (Ip, Echn, Leon, IBk e IBe (h)egalpera; Ol, Arriand y Ker egape-; Lç, He y 

TB hegalen azpira(t), SalabBN hegalen perat, Ur egoen azpian). Bere egalpeko beroarekin. Zub 122. Txitoak 

egalpean biltzen dituen bezala. Ir YKBiz 403. Belokeko Amaren hegalpe beroan. Iratz 121. Olla-lokaren 

egalpeko txitoak. Etxde JJ 238. Zure egalpean. Or Aitork 248. Cf. JEtchep 41: [Abionaren] bi hegal petan. 

Lugar bajo el vuelo de la ropa. Zer hegalpean dute gordetzen? Elzb Po 206. 

+ egarbe (Ae, Sal). Lugar bajo el alero. "Refugio bajo el alero" A Aezk 291 (sin embargo, en el dic.: "(Sal), 

alero del tejado"). Cf. VocNav s.v. egarde. Beren etxe egalpean, ituzupean alegia. JMB LEG 90. 

Lugar bajo la falda (del monte). Mendi-egal-pean. Jaukol Biozk 96. 

(En exprs. figuradas, con ref. a la pérdida de la castidad). Anderiak galduik baitu / Bi lumaño hegalpetik. 

Bordel 93. Hegal petik lumaño bat falta ezpalinbalu. ChantP 246. 

hegalper. Avestruz. Egalperra, ontza, antxieta, sai mota guziak. Ol Lev 11, 16 (Ker egalper; Dv, Bibl 

ostruka). Afrikako alimale zaluena, frantsesezko "autruche" edo hegalperra da. GAlm 1954, 75 (ap. DRA). 

hegalta. v. hegalda. 

hegaltatu. v. hegaldatu. 

hegaltots. "Egaltotsez (S; Foix), en s'envolant avec bruit" Lh. 

hegaltsu. 1. "Alado" Lar. 

2. egaletsu (V-m). "Rubio, volador [pez]" Zubk Ond. 

hegaltto. Dim. de hegal. Hegalttoak oraino ditut laburregi. Elzb Po 216. Emanik ere [Jatsu herriari] 

aspaldian Elizak emanak diozkan bi hegalttoak --Buztintze'ta Iriberri-- ez da bere baitarik biziki gora 

hegaldatuko. Ardoy SFran 31. 

hegaltxo (Lar, Hb ap. Lh). Dim. de hegal. "Aleta" Lar. Eztiztatuak direnean [erleak] buru aitzinetik eta 

bere hegalxoetarik. SP Phil 408. 

hegaltzar. Aumen. de hegal. Aguro saldu ziran / bere [balearen] egaltzarrak. Arrantz 110. 

hegalun (Bera app.). (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1897, de egal 'borde' y un (AG 1062). Bordura 

(heráldica); festón. Ikurdiko egalunan ikusten dozan Deun-Ander-en zortzi Gurutzak. AG 1060. Artu bei 

Julitxuk zapi zuri bat bere eskuan eta bere egaleko ariak kentzen asi beite, egalun bat egiteko asmuaz. Ort Oroig 

72. Oe bi egozan oazeru ta gustikuak, urrezko egaluna ta berebixiko tunturdunak. Otx 124. 

hegalundu. "Festonear" BeraLzM. Bordar. Ezeguan estalduta urrezko eunagaz eginddako jantzabal 

bategaz, ixar asko egalunduta (bordata) eukozanaz? Altuna 97. 

hegaluze (V-m, G, AN-gip), egaluxe (FauMar 90). Ref.: A; Arzdi Peces; AEF 1960, 20. Bonito. "Atún 

tardío" (V-m) AEF 1960 20. Egalaburra ta egaluzia zertzuk dirian ez yakitteko. A BGuzur 130. Ega-luxearen 

atxiketan asitzerako. Elizdo EEs 1925, 248. Ondo baiño obeto asi ei zan egaluzetan. Erkiag Arran 140. 

hegaluzeta. Campaña del bonito. Atuneta-sasoia, egaluzetea asi oi dabe. Erkiag Arran 77. 

hegalxuri. "(S-saug), traquet, motteux (ois.)" Lh. 

hegamin. Ansia de volar. Egamiñak erretzen. Ldi UO 15. Egamin ta geldimin / naiz, aldi berean. Ldi 

UO 13. 

hegan (V, G; e- Dv, H), egaan (Lar, H). Ref.: A y Etxba Eib (egan). Volando; (fig.) muy deprisa. "(Al) vuelo, 

a vuelo" Lar. "En volant" Dv s.v. ego. v. hega, hegaz, hegaldaka, hegaka. Tr. Usado por autores 

meridionales desde mediados del s. XVIII. La forma con a geminada se da más en los textos más antiguos, tanto 

vizcaínos como guipuzcoanos: así, es la única que encontramos en Mendiburu, Moguel y fray Bartolomé; es 

menos frecuente en el s. XIX y no se encuentra en el XX. En DFrec hay 5 ejs. de hegan. Ez dela beti onen 

aisa ibilzen egaan edo egaka Mirua ere. Mb JBDev 8. Gora igon ta egaan dabillela. Mg PAb 180. Egaan 


mende. 

500


dabiltzan txori jenero guztiak. fB Ic I 11. Zigoña bat gañetik / zan egan pasatzen. It Fab 86. Egaan juan zan 

bertara. Ur MarIl 36. Aingeru bat egan ebillela. Ur Apoc (V) 14, 6 ((G) egan; Lç hegaldatzen, He y Dv 

hegaldaka, TB airian, Ip hegaltatzen, Echn, Ol, IBk e IBe (h)egaka, Ker egaz). Jaunaren ondotikan / egan 

etorriya. Bil 46. Egan bezela guazen. Aran SIgn 218. Zoaz egaan. Zab Gabon 81. Batetik bestera egan jiraka. 

AB AmaE 364. Leio erdika bat goitik bera egan etorrela. Ag Kr 13. Bat-batez eldu zaik egan [gezi zorrotza]. Ldi 

BB 38. Egan doala pilota. Or Eus 423. Beldurrez eta asmo kontsolagarria hegan joan lekion. Mde HaurB 83s. 

Etenbageko txoripiloa buruan egan bailukean. Zait Plat 116. Erroien bat egan. Gand Elorri 156. Esplandian 

gizajoa an joan zan egan istegira. Berron Kijote 76. 

- HEGAN EGIN. Volar. Egaan egiten dabeela egunak. Ur MarIl 23. Nire arimak egan daiala. AB AmaE 177. 

Egan egin nai. Jaukol Biozk 28. Idahora txin-billa / nai dau egan egin. Enb 194. Egan egin al zun egizko 

egalekin? Or Aitork 33. Arima, egaztia omen da, eta egan egiteko sortua. Vill Jaink 125. Ez zuen hark [Soroak] 

inongo mugaz gaindi hegan egin nahi izan. MEIG III 54. 

- HEGAN ERAGIN. "Faire envoler" Dv s.v. ego. 

- HEGAN IZAN. (Aux. trans.). Volar. Araxe egan ebala nire alabeak. AB AmaE 135. Zelan ez dot nik egan. 

Ib. 176. (Podría tratarse de egan egin, con el vb. elidido). 

heganagi (Lar DVC 216; -gisa det. Lar, Hb ap. Lh). Avutarda. La -s- que aparece en Lar (y a partir de éste en 

Hb e Izt C 198) se debe sin duda a una errata. Eganagi baten egaketa bezala. Or Mi 59. 

heganatu (L-ain ap. A). 1. "Dispersarse" A. v. hegabanatu. 

2. Volar. Hartaratu itxas-usoak / begira bat eman ondoren / heganatzen ziran urruti. Mde Po 88s. 

egansuge. v. herensuge. 

egantxa. "Gran sed (Ae)" A Apend. 

hegaontzi. Aeroplano. v. hegalontzi. Trenak eta ega-ontziak. Anab Aprika 26. Eraman ninduten egaontzietako 

tokira. Ib. 87. 

hegape (V ap. A; Añ), hegope, egabe (V-ple ap. A). (Usado en casos locales de declinación). Lugar bajo el 

ala; (fig.) amparo, protección. "Asilo", "protección" Añ. v. hegalpe. Tr. Exclusivamente meridional, 

documentado desde mediados del s. XVIII. Olloak bere egope beroan bere txitak bezala. Mb IArg I 115. Zure 

mendean ta egapean. GavS 3. Ama Birjiniaren egapera. CrIc 75. Estalpetu gaizuz zeure egapean. Añ EL 1 98s. 

Gordetzen ditu [txitak] egopean. AA II 74. v. tbn. Astar II 279. Bederatzi korutako Aingerubak bere egopian 

dauzkana (Aralar, 1833). ETZ 196. Nafarroaren egopean arkitzen zan Gipuzkoa. Izt C 282. Bere egape gozuan / 

Jarri ezkero gu. Ur MarIl 127. Egape artan. AB AmaE 60. Oilo amaloka baten egapean. A Ardi VII. Txitatxoak 

egopean. Echta Jos 9. Aingeru-zaindariak bere egopean estaltzen zaitu. ArgiDL 39. v. tbn. Ir YKBiz 293. 

Amaren egopean. SMitx Aranz 205. Aren egopean gordeko zara. Ker Ps 91, 4 (Dv hegalpean, Ol bere egaz 

estaliko, Or bere egalez gerizatuko). 

hegapetu (Añ A). "Proteger" Añ. Erleak, bizkor eta arin erletegira egapetuten ikusten badozuz. 

Karmengo Egutegia 1952, 111 (ap. DRA). 

hegapiztia. Alimaña voladora. Sapelaitza egatu zan pagoburutik. Kabia zeukan egapiztiak adaburuan. 

TAg Uzt 35. 

egara (BN-bard ap. A; Dv). "(BN-ad), parage. Zein egaretan da zure etxea?" Dv. 

hegara. v. hegada. 

egarharo, egarhau. v. EGAR-HARO (s.v. egarri). 

hegaraztu (G ap. A). Volar. v. hegatu. 

egarbe. v. hegalpe. 

egarbera (V; Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. Sediento. "(Tener) sed, [...] egarbera egon" Añ. 


mende. 

501


"Propenso a tener sed" Elexp Berg. v. egarri. Egarbera zeudenak alde egitean. Ag G 181. "Klasikoak" barren 

egarbera ori izaten baitu. J. Artetxe Y 1933, 326. Onen ixuriz maizki ase zan / nere biotz egarbera. EA OlBe 

108. Maitasunaren erro egarberai etzitzaien ur bizigarririk iritxi. Etxde JJ 107. Aren jarraitzalle odolegarberaak. 


(Lar Sup (-aa), H). Aficionado a la bebida. "Amigo [...] de beber" Lar Sup. Ez naiz egarbera bañan txarro 

bat sagardo ekartzen badezu, gogoz erango degu. Eizg 173 (ap. DRA). 

egarberatasun. "Disposition à être altéré" H. 

egardukitu. "Disputar (Darric)" DRA. Cf. egarkitu. 

egardun. Sediento. Egarduna ur gazitik edanago ta egartiago arkitzen da. Mb IArg I 305. Egardunago 

arkitzea. Ib. 248. Beren pasione egardunak. Ib. 249. 

egargailu. Atormentador (?). Khanderaillu, khanderaillu, / Zure hitzak oro gargaillu / Etxe hortako 

xaharto hori / Mundu ororen egargaillu. Igela 1963 (Marzo), 16 (ap. DRA). 

egargarri (Dv, H). "Qui donne soif, altére" H. 

egargei. v. hegalgai. 

egari (S, Sal, R; Gèze, Dv, H), egarri (L; Dv), egartu (Ht VocGr 429, 277, Lar). Ref.: A (egar, egari, 

egartzekotan); Lrq; Gte Erd 6. 1. Soportar, llevar una carga; soportar, aguantar, padecer. "Llevar" Lar. v. 

jasan, pairatu, eraman. Tr. Documentado en Dechepare, Leiçarraga y autores suletinos; tbn. lo utilizan 

Duvoisin y algunos escritores meridionales modernos, como Orixe, Zaitegi e Ibiñagabeitia. La forma egarri se 

encuentra en Dechepare, Duvoisin y (junto con egari, más frecuente) en Orixe. 

Batbederak egarriko orduian bere haxia. E 35. Dohatsu dituk hi egari auen sabela, eta hik edoski dituán 

ugatzak. "Qui t'a porté". Lç Lc 11, 27 (v. tbn. Io 16, 12, Rom 11, 18, Gal 6, 2 y 1 Petr 2, tít). Hirur perfekzione 

handi hek iduri baita [...] elgar ezin egarten dutela. Tt Onsa 118. Gaizkien emeki egartia. Bp I 51. Egarten dü 

phezü dena. Mst III 5, 3 (SP karga darama, Ch iasaten tu penak, Leon jasaiten ditu nekeak). Lan egar 

elirokiena. Egiat 226. Ene zaiñek ez nahi khorpitza egari. Etch 182. Nola jasan eta egarri nauzun. Dv LEd 73. 

Dohatsu jazarpenak zuzenaren gatik egartzen dituztenak. Dv Mt 5, 10 (He jasaten). Gük halere [gaztigia] jüstoki 

egarten diagü. Ip Hil 130. Gaitz hartu eta egarian ikhasgarri. ArmUs 1906, 70 (ap. DRA). Ekaitzak egari bear 

badire ere. Or Mi 11. Birritan ezpaitizkizut [buruausteak] egari nai. Zait Sof 115. Gaitz au ere, ama maitasunak 

egarri oi du. "Sustinetur". Or Aitork 108. Bi gerla alabedereko egaririk. Herr 10-12-1959, 3. Lenengoz 

Lukineren naigabeak egaria. Ibiñ Virgil 114. Gurekilan ez tie ahal / egarten min txankeiarik. Casve SGrazi 98. 

(S ap. A; Gèze). Apoyar una afirmación, garantizar. "Préserver, garantir" Gèze. "Confirmar" A. Eta bere 

erranak nola egartzen zütien? Bp II 77. Goraki egarteko Jesüs-Krist arrapiztürik ikhusi, enzün eta honki ziela. 

Ib. 77. 

2. (S, R; SP Dv, Arch VocGr), egai (S-saug), egartu (Hb ap. Lh). Ref.: A; Lh (egai); Lrq. Utilizar; gastar 

con el uso. "User, higatzea. Egari dut arropa" SP. Egarizak daillu hori. A. Egari ditut nik aitaren oskiak. Ib. 

Adixkidea behar da gaiza txipietan borogatu, handietan egari. ArmUs (ap. DRA; en O Pr 3 enplegatu). 

3. "Emprunter" Dv. 

Etim. Para su posible relación con ekarri, v. FHV 232 (y nota 13). 

egari. v. igari. 

hegari (e- H), egaari (Lar). "Volador", "volandero" Lar. v. hegalari. Artuko dituzte agil egariaren erako egoegalak. 

Mb IArg I 297. Orretarako zatoze baña, / Zerutar egari taldak. AB Olerk 635. Egari mozkorra. "Ebrio 

volador". Ldi BB 32. Or, an et'emen, egari baldan, / ainbat inguma dabiltza. Gand Elorri 61. 

(Uso pred.). Egari dagoan / par-irri zaar eder bat. Gand Elorri 132. 

egariarazi. Hacer sufrir. Maisuek aurreri egariarazten zitiguteen oiñazeengatik. Or Aitork 21. 

hegarin, hego-arin. Ligero, de vuelo ligero. Lilien aizpa sorgiñak / une bat ere gelditzerik ez / beren jolas 

egariñak. EA OlBe 26. Egazti egarin iduri. Zait Sof 62. Gurari ego-ariñen iruzurra. Ib. 178. Egazti ego-arin. 

Onaind in Gazt MusIx 207 (Gazt y Or ariñ). 

(Uso pred.). Zergatik doa / orren egarin / zure gogoa. Lek EEs 1920, 38. Kaioak egarin datoz. Ibiñ Virgil 


mende. 

502


77. 

hegario. "Paguso-egarioa, picacureba" Izt C 199 (en una lista de aves). 

hegarira (Lar, H). "(Tirar al) vuelo, egarira tiratu" Lar. 

hegariz (Lar, H). "(Al) vuelo, a vuelo" Lar. 

egarki (Lar H). "Disputa, disputación" Lar. Ikusi oi zan eskoletako egarkietan (disputas) arrazoi sendoakiñ 

estutzen (Ag, 1890). JFlor. Berritu ziraden lenagoko egarkiak (Zumaya, 1900, que dice tomarlo de 

Novia Salcedo). Ib. 

egarkitu (Lar H). "Disputar" Lar. 

egarle (S ap. Lrq; Dv), egartzaile (Dv). 1. (El) que soporta; (el) que carga. "Qui tient un enfant sur les fonts 

baptismaux" Lrq. Eginbidia gatik gaitz egarliak. Bp I 51. Maite dütianak bere kürütxiaren egarle lagün nahi 

dütü. Ib. II 33. 

2. (S ap. Lrq). Usuario, (el) que utiliza. 

3. "Emprunteur" Dv. 

egarmin. "(V), sed abrasadora" A. 

egarmindu. "(V), abrasarse de sed" A. 

hegarrain (V-m ap. Zubk Ond), ega-arrain (FauMar 46). Pez volador. 

egarri (gral.; SP, Urt I 147, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; Iz UrrAnz, Ulz; 

Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 24. 1. (Sust.). Sed; (fig.) ansia, deseo. "Eztarria egarriak erreta" Gketx 

Loiola 34. Azkue califica de barbarismo las expresiones del tipo egarri andia daukat (det), y propone su 

sustitución por egarri egarri naiz o guztiz egarri naiz; está sin embargo profusamente documentada en los textos 

la construcción rechazada (v. tbn. Gte Erd 24), mientras que apenas encontramos ejs. de las propuestas por 

Azkue (v. infra EGARRI IZAN). v. 1 egartsu. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos (aunque en 

esta acepción no se encuentra en Dechepare ni en Leiçarraga). 

Gosea eta egarria (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 121. Egarriak hila, ur eske. Mat 249. Eztu beñere izanen 

goserik eta ez egarririk. Ber Doc 119v. Egarria zerotzuten / khelder minez hezatu. EZ Noel 100. Egarriaren 

pizteko. Ax 553 (V 354). Justiziaren egarria. Cap 19. Ez zarete asko hilzeko / Ene egarri handia. Gç 63. Jesüs- 

Kristen egarriak zer zeñharatzen zian? Bp II 49. Egarriaren trabajuan arkitzen danari. OA 100. Egarriaren 

asesiatzeko. ES 381. Goseaz eta egarriaz kruelki tormentatuak. Ch I 24, 3. Pasione galgarri gaistoen 

egarriarekin. Mb IArg I 248. Egarriak itotzen zegoela. Cb Eg III 364. Yustiziaren gosea eta egarria dutenak. Lg 

II 145s. Lujurijako ardao ordigarrija edateko egarrija. Mg CO 78. Rakeli aurra izateko egarria kosta zitzaion 

bizia. AA I 596. Egárri dút. LE Kop 173. Hotz, gose, egarri guti bat sentitzean. Dh 70. Nere egarrian ozpiña 

eman zidaten. Lard 462. Odolean hiltzen zuen egarria. Hb Egia 80. Liburu on baten egarri andia oi zuen. Arr 

GB 49. Egunak deutsalako / Emoten egarria. AB AmaE 383. Zenbat neke, izerdi, gose eta egarri. HU Aurp 96. 

Adorerik bage, goseak eta egarriak amaitu bearrean. Ag Kr 17. Gose eta egarri onik jasan zuten. Barb Sup 164. 

Gosetzen zan eta egarria izaten zuan. Inza Azalp 52. Arakatzak ematen duen ozkamiñak egarria kentzen din. Or 

Mi 11. Barne-egarri bat diat. Ldi UO 41. Urre-egarri gaiztoak. Eguzk GizAuz 31. Etziren egarriarekin itho. 

Zerb IxtS 37. Bere jakin egarria asetzeko. Mde Pr 41. Egarri bizia daukat bihotzean. Arti MaldanB 190. 

Zuzentasun-egarria. Erkiag BatB 127. Betiereko bizitza baten egarri au. Vill Jaink 112. Goseak baiño neke 

larriagoa bait-du egarriak. Berron Kijote 215. Bere jakin-egarria berdintzeko. MEIG III 71. 

"(Fig.), envie contre quelqu'un, désir de lui faire du mal" Dv. Auzo bategaz edo bestegaz egarrija, gorrotua, 

enbidija ta ikusi ezina. fB Olg 204. 

"(L-ain), escrúpulo" A [?]. 

2. (SP, Lecl, Gèze, H). (Adj.). Sediento. "Gose-egarriak dira (Mb)" H. Tr. Mucho menos utilizado que 

como sust.; se encuentra desde Dechepare. Ikhusirik anhitzetan beharrian pobria, / eri, gose, egarria eta 

buluzkorria. E 67. Presuna egarriak ur hotza bezala edaten dituzte bekhatuak. Ax 104 (V 70). Izanen da zure 

odola / Gure itsaso gorria; / Han barrena dut hondatuko / Ene bihotz egarria. Gç 108. Egarriak, goseak, 

buluziak / Mundu huntan ibili direnak. Monho 120. Alor egarrîk txir egiten du / kare bizien erara. Or Eus 264. 

Begi egarriok. Gand Elorri 131. 


mende. 

503


(Uso pred.; en algunos casos se podría suponer una elipsis del aux. de egarri izan). Cf. EGARRI IZAN, 

EGARRI EGON. Noiz ikhusi augu gose edo egarri. Lç Mt 25, 44 (He, Dv, SalabBN, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, 

IBe egarri; Ip egarritürik, Echn, Ur egarritua, Hual egarriz). Noiz ediren zinitugun guk zu gose edo egarri? Ax 

227 (V 151). Bethi Jainkoaz egarri, eta bethi Jainkoaz hordituak. Dh 178. Haren odol goriaz iduri egarri. Hb 

Esk 29. Hura arimen egarri bezain, arimak haren hitzaren egarri. Laph 221. Egarri gertatu. Or Mi 101. 

Eriotzaren egarri. Ldi BB 150. Galdegiten dio neskak jakin-egarri. Etxde JJ 35. Zure atsegiñen egarri dabillan 

anima. Or Aitork 32. Iainko bizkor biziaz egarri dut gogoa. Zait Plat 101. Ausardiaren gose-egarri omen 

zebilen. MEIG IX 45. 

- EGAR-HARO. a) "(S), tiempo de sed" A. b) "Egarhau, température altérante (Sc)" Lrq. 

- EGARRIAK EGON (V-gip, G-azp, AN, B). Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ; Gte Erd 141; Elexp Berg. Tener sed. 

Egarriak dagoanari edaten ematea. Iraz 34. Egarriak zegoan edan nai zuana. AA III 619. v. tbn. CatB 91. 

Egarriak dagonari edatra ematea. CatAe 50. Egarriak egon eta urik ez gogoratzea. Apaol 43. Egarriek dagonai. 

CatUlz 36. Eztago egarriyak. Noe 129. Egarrixak nago. Etxba Eib. 

Noiz ikusi zintzagun goseak edo egarriak. Samper Mt 25, 44. Obeko degu len bezela jarraitzea, egarriyak bizi 

gabe. And Auzta 40. 

- EGARRIAK IZAN. (Intrans.). Tener sed. Onenean egarriak zerate, ta esateko bidurrez. Alz Ram 119. 

- EGARRIAK HURREN IZAN. "Egarriak hurren nau, la soif me tue" SP. 

- EGARRIAN EGON. Tener sed; tener ansia. "Ansía eso, orretxen egarrian dago [...] (V-ple-ger-m)" A EY III 

245. Bethi bere khorpitzari algartü nahiz egarrian baitago. Egiat 184. Beti ago i ardao edo sagardaoegarrian. 

Ag AL 57. 

- EGARRIAREN EGARRIZ. "Egarrien egarriaz, de pura sed (V, Alt)" A EY III 329. Egarriaren-egarriz 

iturriak ez-eze errekak be agortu biarrian. SM Zirik 18. Diruen egarrien egarriaz. Akes Ipiñ 35. 

- EGARRI EGON (AN-mer ap. Bon-Ond 158). Tener sed. Egarri daudenak inguratzen dituzte urzalien 

maiak. Ag G 181. Egarri zauden laborariek hor dute beren lurren ihintztadura. Zub 123. Egarri dagonarentzat, 

ez da pegar zikhinik. Zerb Prov 263 (ap. DRA). Egarri dagon nere biotza. NEtx LBB 327. 

- EGARRI IZAN (V-gip, G, AN-mer, BN-arb, S; SP, Deen I 486, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A (egarritu); Bon-Ond 

158; Etxba Eib; Gte Erd 141. Tener sed. En Dv los ejs. de egarri izan aparecen bajo "egarri (adj.)". Cf. 

egarritu. Tr. Documentado desde Leiçarraga, y gral. en todas las épocas y dialectos. El complemento aparece 

en caso instrumental en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y TB, en textos de los dialectos más orientales de 

Navarra y en algunos autores meridionales modernos; al Sur la forma usual es -(r)en egarri, que tbn. se 

encuentra en algunos septentrionales como Inchauspe y Jauretche; la construcción de egarri precedido de 

nombre (o part.) en composición se encuentra en el presente siglo (cf. Mat 24 y 158 iustizia gose eta egarri 

direnak). 

Iustiziaz gose eta egarri diradenak. Lç Mt 5, 6 (-z egarri TB, Hual, -ren egarri Ip, Or, Ker, IBk; Ol zuzengose 

eta egarri, Leon zuzentasun gose eta egarri). Edaten ematea egarri danari. Bet 14. Edarateko arima 

graziaz zena egarri. EZ Man I 19. Tantalo on-behar hura gose eta egarri zen. Ax 385 (V 252). Egarri nintzen, 

eta eman derautazue edatera. SP Phil 275. Egarri direner edatera [emaitia]. Bp I 51. Egarri izanagatik. Cb Eg 

III 392. Egundaino bezala egarri izanen da. Lg II 137. Deklaratü zien egarri zela. CatLan 44. Hola gose eta 

egarri / Izan nahiko dut bethi. Monho 144. Justiziaren gose ta egarri diranak. AA I 624. Egarri bada. fB Ic I 89. 

Esan zuen: egarri naiz. Lard 462. Beti dabil artega, beti da egarri. AB AmaE 328. Fraideak etziren gose, bainan 

bai egarri. Jnn SBi 54. Sarri izaten da / oean egarri. Azc PB 108. Nago [...] egarri ginen baino ardurago ez 

ginuenez hurrupatzen. JE Bur 77. Iñor egarri bada, betor neregana. Ir YKBiz 316. Ura balitz zeure ederkuna / 

iñor, be, egarri elitzake! Laux AB 93. Ni zertaz nizen egarri. Or Poem 514. Baso-jabeak diru-egarri dira. Munita 

22. Jakin-egarri nor ote zan? Etxde JJ 136. Iainko biziaz egarri zan. Zait Plat 101. Oso naiz zure egarri. NEtx 

LBB 343. Etimologiaren gose-egarri denak. MEIG VII 185. 

v. tbn. Ber Doc 165v. Cap 14 (ed. 1893). El 93. CatBurg 32. Or Aitork 374. Erkiag Arran 19. Vill Jaink 71. 

"Zure kontra egarri da, il vous veut du mal" Dv. 

- EGARRI IZAN. (Trans., con compl. directo). Desear, estar ansioso (de). Argi lênenkia / egarri baitute. Ldi 

BB 108. 

- EGARRIRIK. (Estar, etc.) sediento. Noiz ikhusi augu [...] egarririk. Lç Mt 25, 37. Hurbilltzen aiz, Herioa, 

odolez egarririk. EZ Man I 44. 

- EGARRITAN. (Estar, etc.) sediento. Gosetan eta egarritan. Lç 2 Cor 11, 27. Gose eta egarritan. Arg DevB 

124. Mingaña aterarik / gose egarritan. Echag 236. Aita onaren ontasunaz egarritan hagoena. Dv LEd 70. Ene 

animaren pake-egarritan San Jakara joan nintzan. Etxde JJ 245. 

- EGARRI XURI. "(BNc), sed abrasadora" A. 

- EGARRIZ (egarriz egon Sal, R ap. A; Dv). (Estar, etc.) sediento. Gosez eta egarriz, hotzez eta billusiz. SP 

Imit I 18, 1. Gosez eta egarriz [...] ibiliko da. Ax 591 (V 380). Nihor badago egarriz. Jaur 142. Zuzenbidearen 

gosez eta egarriz daudezenak. Dv Mt 5, 6. Egarriz ethorria Gy 56. Egarriz dago gurutzean. Inza Azalp 61. Emen 

nabil deus ez-ta Jaungoiko egarriz. Laux BBa 126. Noiz ikusi zaitugu gosez edo egarriz. Ir YKBiz 423. Albisten 

egarriz bizi. Erkiag BatB 49. Zure egarriz. NEtx LBB 358. Dagokion bizimoduaren bila lehiatu da, jakite 


mende. 

504


egarriz. MEIG VIII 60. 

- EGARRIZKO. De sed. Egarrizko dolorean. Arg DevB 226. 

egarri. v. egari. 

egarrialdi. Tiempo de sed. Jaunaren argitasunaz izan zuen gose edo egarrialdia anima justu aren asealdi 

edo bete aldia izan zan. Cb Josefa 9s. 

egarriarazi (Urt, Dv A). Provocar sed. "Adducere sitim" Urt I 147. 

egarridura (R-vid ap. A). Sed. (BN ap. A; VocBN, Dv, H). "Sentiment caché de haine" VocBN. 

egarrite (Hb ap. Lh, Dv A). "Sitis publica, soif générale par manque d'eau" Dv. 

egarritu (gral.; SP, Urt Gram 363, Ht VocGr 425, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Etxba 

Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 24. Tener sed, venirle a uno la sed. "Egárrittu-ketan, ponerse sediento" Iz 

ArOñ. "Biziki egarritia niz (BN-arb)" Gte Erd 24. Cf. EGARRI IZAN. Tr. Documentado desde Leiçarraga, se 

emplea tanto al Norte como al Sur. Ur hunetarik edaten duen guzia egarrituren dun berriz. Lç Io 4, 13 (He, 

LE, Dv, EvS, Leon, Or, IBk egarritu; TB, Ol, Arriand, Ker, IBe egarri izan). Nola hordiak anhitz edanez 

egarritzenago baitira. Ax 292 (V 194). Nik emanen dudan uretik edanen duena ez da behin-ere egarrituren. Lg 

II 137. Egarritu zan Mika bat. VMg 84. Berriz egarritu ez nadin. Lard 376. Nuiz ikhusi zütügü gosetürik edo 

egarritürik. Ip Mt 25, 44 (Ur, Echn egarritua). Egazti triste egarritua. AB AmaE 177. Engoitik egarrituak dire. 

HU Zez 71. Egarritzen zanak. Ag G 24. Euren eztarri egarritubak ardao zuriz bustitzen. Kk Ab I 34. Gosetzen 

edo egarritzen haizen aldi guziez. Barb Leg 64. Eusko-gogoz egarriturik degun Erri eder onetxi. Etxde AlosT 7. 

Nola egarritu iturburua bere barrenean daukana? Or QA 147. Piska bat egarrituak giñan. Uzt Sas 353. 

v. tbn. It Fab 32. Zub 105. Ir YKBiz 68. TAg Uzt 258. Zerb IxtS 50. And AUzta 40. 

(Lar, Añ, H), egartu (Añ). Dar sed. v. egarriarazi. 

egarrizale (S). "Soiffard, qui boit volontiers" Lh. "Qui a souvent soif" Lrq. 

egarsari (SP A y Dv). "Usure, intérêt" SP. 

hegarte. Espacio entre las alas. Atsekabean billa baitzinun / aren [Aingeruaren] egarte zabala. Or Eus 414. 

egarti (B ap. A; H). Sediento. Ur gazitik edanago ta egartiago. Mb IArg I 305. Malko-tantak iztatu dituzte 

nere ezpain egartiak. Txill Let 69. 

1 egartsu (L ap. A; Urt I 178, Lar Sup, Dv, H), egarsu (B, L, BN, S ap. A; SP, VocBN, Gèze, Foix ap. Lh), 

egartxu (Ae ap. A Aezk 291). Sed abrasadora; (fig.) deseo vehemente. v. egarri. Tr. Usado por autores 

septentrionales desde principios del s. XVII; su uso va disminuyendo en el s. XIX, y apenas se encuentra en el 

XX. La forma egartsu es algo más frecuente. Ene egartsu handiaren sua. Mat 250. Hunen handi da egartsua. 

EZ Man I 53 (64 egarsu). Israeleko iendeak hain zuen egartsu idorra. Ax 511 (V 329). Gure bihotzak bere 

pasioneen egarsutik libratzen dituena. SP Phil 90. Enegatik hill zarela / Gurutzean egarsuz. Arg DevB 124. 

Egartsu ezin asesiatuzkoa. ES 200. Zeruko uriaren egarsuz hurrendua. He Phil 494 (92 egartsu). Su bat eta 

egarsu bat eternitate guzian iraunen dutenak. CatLav 176 (V 91). Egartsuak hiltzerat naramala. Lg I 228. Berze 

bizian, sü eta egarsü eternal bat. CatLan 116. O justuen egartsua, / Zeruan iraungitzen dena. Monho 144. 

Ikhustearekin paganoen gutizia, paganoen egarsua, egiaren ikhasteko. Laph 205. Gure bizitze güziaren 

hobetzeko egarsüiaz. Ip Imit I 25, tít. Egar-sutan zen. Mde Pr 162. Egar-su zuen. Mde HaurB 38. Erraiak 

erretzen zizkion egartsua. MIH 266. 

"(Fig.), haine" Dv. 

2 egartsu (Añ), egarritsu (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Sediento; (fig.) ansioso. "Egarritsua, barrua beti berua 

baleu leztxe" Etxba Eib. Erne egizu gure biotzean egarri ta gurari egartsu bat. Añ NekeA 238. Bidari 

egartsuak. Ibiñ Virgil 109. Lur egartsuan. Ib. 71. 

2. "Chose qui donne soif, altère. Bakallaua egarritsu da" H. Sukar egartsu batek. Ibiñ Virgil 104. 

egartu. v. egari; egarritu. 


mende. 

505


egartura. "(S), secours, subvention, aide" Lh. 

egartzaile. v. egarle. 

egarzola (S ap. A; Gèze, Foix ap. Lh, H (-rtz-)). Fundamento, base. Cf. egari. Eta hiriko mürriak bazian 

hamabi egarzola. Ip Apoc 21, 14 (He, TB, Ur (G) y Echn zimendu, IBk e IBe oinarri). Gure salbamentiaren 

fundamena edo egarzola. CatS IV. 

hegastegi (HeH Voc, A), hegaztegi (L ap. A; Dv, H), hegasti (A), hegaztei. Tejado. v. teilatu. Tr. 

Documentado en Etcheberri de Ziburu, en otros autores septentrionales desde mediados del s. XIX y en algunos 

meridionales del presente siglo. La forma hegasti, que aparece en HeH Lc 12, 3 y recoge Azkue, podría tal vez 

ser una errata (cf. infra Mc 2, 4; cf. tbn. hegastegi en HeH Voc). Monasterium Santa Maria de Egaztegia. 

(Becerro Antiguo de Leire, 1057). FLV 1977, 137. Karraio bakharrak nola / Hegatztegi gorean. EZ Eliç 334. 

Barraiatu zuten hegastegia. HeH Mc 2, 4 (He estalkia). Hegastegi ahantzi edo dorre zaharretan egiten dituzte 

bere lo, ohatze eta umeak. Hb Egia 140. Arkhako hegaztegia idekirik. Dv Gen 8, 13 (Urt estalkia, Ur tapa, Ol 

sapaia, Ker sabaia, Bibl estalgia). Hegastegiko zur-arteak usteltzen ditu. Arb Igand 46. Hegastegiari zagon 

zurubiaren gain gainerat igana. JE Bur 16. Hegaztei gorri. Ox 108. Egastijan (tellatuban) eguan zulotik. Altuna 

20. Egaztegi (tellatu) puska bat kendu zuten. Ir YKBiz 89. Hegaztegi-gainean dena. Leon Mt 24, 17. 

(L-sar-ain). Ref.: Bon; A. "Alero de la casa" A. 

"(L-ain), hueco que queda entre los cabrios bajo el tejado" A. 

"Hegaztegi [...] (B), cornisa bajo el alero del tejado" A. 

hegastin. v. hegazti. 

egata. v. ereta. 

hegata. "Ijada. Aleta abdominal" Zubk Ond. 

hegatan. Volando. v. hegan. Orra non ager egatan Ama. SMitx Aranz 224. 

hegati (e- Dv (V)), egaati (Añ). "Volátil" Añ. Baña au [eperra] egatija / Ta ariña izanik. Ur CancB III 84. 

hegats (L, BN, S ap. A; Urt I 468, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv (+ e-), H (+ e-)), hegatz 

(S, R ap. A; SP, Deen II 120, H (+ e-)). 1. Pluma. v. luma, hegaki. Tr. Documentado en autores 

septentrionales ya desde Leiçarraga; al Sur se encuentra en Araquistain y en Ibiñagabeitia. Es frecuente (sobre 

todo en los textos más antiguos) con el significado de 'pluma de escribir'. La única forma documentada es 

(h)egats. Hegaldun eta hegats gabeko marmutzak. Dv Dial 30 (It, Ur e Ip luma). Buruko apaindura dena 

hegats. JE Bur 141. Antzar hegatsa edo luma bezain xuri. Lf GH 1924, 396. Egatsak (lumak) iolasean igari urazalean. 


(G ap. A; Ht VocGr, Lar, Añ, H). Pluma de escribir. "Plume à écrire" Ht VocGr 404. Eztrauát tintaz eta 

hegatsez skribatu nahi. Lç 3 Io 13 (He plumaz, TB, Ker, IBk, IBe lumaz, Dv lumez). Iauna hagoan iduki zazu 

ene hegatsa / Egin ohi tutzun legez uso eta belatxa. EZ Man I 106. Ene hegatsak konta ahal litzakeien baino 

gauza goragoak. Harb 419. Zorrotz bitza, gere Maisu andia, egatsak. Aq, carta a Lar. Bere hezurrez egin 

hegatsekin izkiribatzerat. Hb Egia 63. 

2. (S), hegatz (BN, S; Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), egatx. Ref.: A (egats, egatz); Giese CasaS 8; 

Gte Erd 180. Tejado. v. hegastegi. Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII; al Sur lo emplea 

Orixe. La forma que predomina es hegatz. Zu ene geriza, hegatza eta teillatua uriaren kontra. SP Phil 122 

(He 125 estalgia). Auherkeriatik jiten dela hegatza zabaltzera. AR 40. Hegatzak edo teilatuak. Prop 1902, 246. 

Egatx-gaiñean. Or Mi 143. Landetxeetako egatzak. Ib. 78. Bazterretxe xuriak [...], bere hegats gorriekin. Zub 

102. Etxe-arbel hegatzak. Mde Pr 144. 

3. (AN, L, S; Dv, H), hegatz (V-m, G-goi, BN), egatx (AN-gip). Ref.: A (egats, egatxa, egatz); Lh. Ala; aleta 

de pez. "Aleta de peces" A. "Egatxa (AN-gip), aletas abdominales" Ib. "Hegatsa, antzara hegal sukhaldeko 

mahain-gain eta alkhi-gainen farrastatzekoa" Alth in Lander RIEV 1911, 599. "Aile d'oie servant à épousseter le 

pain au sortir du four" Lh. v. hegal. Har ezazu arrain hori hegatsetarik. Lg II 44. Egatzak eta eskamak dituen 

guzia. Ur Lev 11, 9 (Dv y Bibl hegalak, Ker egodun guztiak). Al bezin laister egatzak jaso t'arrano abilla / 

zearka dator basorik-baso aterpe billa. EA Nere bidean 19 (ap. ELok 303). Hegatsetan dakar maitetasun bero. 

"En sus alas". Or BM 124. Uretan egatx ta ezkatarik gabe bizi dan guzia. Ol Lev 11, 12. 


mende. 

506


4. (BN-baig; H), hegatz (G-to, AN, B, BN; VocB), egatx (Sal). Ref.: Bon; A (egats, egatz); A Apend (egatz); 

Iz IzG (egatz). "Vuelo de un tejado" A. v. hegal (3). Ithaxurak hegatsetarik zurrustan erortzen. JE Bur 76. 

Teilatua hegatzik gabe. JE Ber 53. 

"Egatz, rafe, conclusión de la pared y principio del alero" VocB. 

"Egátza, la viga (sic) saliente del alero" Iz Ulz. 

5. hegatz (G ap. A). "Ladera de montaña" A. v. hegal (2). Mendi andi baten egatsean. Arr GB 63. 

6. "Hegatz (B, L-ain, R), ruedo de un vestido" A. v. hegal (4). 

7. "Fanon ou barbe de baleine, servant à fabriquer des parapluies" H. 

- HEGATSA EGIN. Echar plumas. Premia da [xitoei] hurbildanik jarraikitzea hegatsa egin dezaten arteo. 

Dv Lab 290. 

- HEGATS-BIZKAR. "La viga que forma la cumbre del tejado" Giese CasaS 8. 

- HEGATS-IRTEN. Alero del tejado. Arri-oin orrek etxe batzuen egats-urtenak artzen ebazan. "Saledizos". 

Or Tormes 33. 

hegatseztatu (Dv A). Emplumar. 

hegatsu, egaatsu (Lar). 1. Alado. 

2. "Plumado, lumatsua, egatsua" Lar. 

hegatu (G-azp, AN-ulz; Hb ap. Lh, H (e-)), egaatu (V, G; Lar, Añ). Ref.: A (egaatu); Iz Ulz; Gte Erd 129. 1. 

Volar; darse al vuelo. v. hegaldatu, HEGAN EGIN. Tr. Aunque documentado en Etcheberri de Ziburu, todos 

los restantes testimonios son meridionales, posteriores a 1750 (pero cf. Lcc egotzea, "buelo"). Gamiz, Arrese 

Beitia y C. Otaegui lo emplean con aux. trans. La forma egaatu sólo se encuentra en Juan Antonio y Vicenta 

Moguel, y en Otaegui. En DFrec hay 2 ejs. de hegatu. 

Eta airean eztire hegaturen xoriak. EZ Man I 88. Untziaren hegatzeko hegalak. EZ Man II 138. Ego bi, 

zeñakin Zeruetako Erreinura egatzen dan. Cb Josefa 158s. Aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ub 16. 

Ikusi zitue espiritu zerúkoak átomo-adiña zebilzála egátzen eliza bárna. LE in BOEanm 805. Egátzen leku 

sandúra. LE Kop 147. Bertan asebete eginda gelditzen badira egaatu gabe [euliak]. Mg CC 231. Egatuko zan 

zeruronz Franziskoren espiritua. Bv AsL 123. Zelako toki zoragarrira egatu eban! AB AmaE 111. Donostiaren 

gañean egatzen. Etxeg EEs 1911, 136. Sapelaitza egatzen den tokian. Or Mi 70. Txoria, beldur, / ega da 

maiteagana. Ldi BB 32. Berriz egatu da. Loram Y 1933, 252. Oialak betean elkarrekin egatu gaitezen itsaso 

zabalean barrena. Ibiñ Virgil 83. 

v. tbn. Gamiz 203. VMg XVI. Arr GB 59. Aran SIgn 214. Otag EE 1881b, 108. Iraola 121. Zink Crit 12s. Inza 

Azalp 122. TAg Uzt 35. EA OlBe 76. SMitx Aranz 50. Gand Elorri 179. MAtx Gazt 15. Gazt MusIx 169. Egaatu 

Otag EE 1881b, 111. 

Hacer volar, lanzar. Errusitarrak egatutako trepeta bat illargiaren salletan sartua da. Basarri 189. 

2. egaatu. "Alear, mover las alas" Lar. 

3. "(V-ger), disipar bienes. Onek egatu edo egaberatuko dauz laster daukazan ondasunak" A. 

4. "(V-ger?), envanecerse" A. 

egatx. v. hegats. 

hegatxabal (G-azp ap. A), hegazabal (V-gip ap. SM EiPáj). Cf. HEGO-ZABAL. 1. Alondra común. 

2. Langosta (insecto). Matsanduan egatxabala bezain zailu. 'Locustelle'. Or Mi 21. 

hegatxibi (V-ple-m; Lar H, Hb ap. Lh, Dv ), egatxubi (FauMar 125). Ref.: A; AEF 1960, 20. 

"Calamar, pescado como jibia" Lar. "Jibia" (V-m) AEF 1960, 20. 

egatxo. v. 1 hegotxo. 

hegatxuri (Izt C 198, Arzdi Aves 166). Gaviota común. v. tbn. Dass-Eliss GH 1925, 238. v. antxeta. 

hegatz. v. hegats. 

hegatzalde. Alero del tejado. Hegatzaldera begira nengoela. MEIG I 61. 

hegatzdun. v. hegazdun. 


mende. 

507


hegatze, egotze (Lcc). Vuelo. "Buelo" Lcc. Wright asi zan emen Euskalerriko inguruetan gizonen egatzea 

zer zan erakusten. Etxeg EEs 1911, 136. 

egaxi (Michel LPB 144, Lh). Mujer (en el habla de los gitanos vascos). "Femme" Michel LPB. "(Boh[émien]), 

femme, maîtresse" Lh. 

egaxka. v. hegazka. 

egaxo (Michel LPB 145, Lh), ogaxo (Michel LPB 145, VocBoh, A). 1. Hombre (en el habla de los gitanos 

vascos). "Homme, maître, ogaxo, egaxo. Le maître est à la maison, egaxo kerien da" Michel LPB 145. "Homme" 

VocBoh105. "(Git.), hombre" A. "(Boh.), chef, maître, homme" Lh. 

2. egaxu. "Nom par lequel les bohémiens désignent tous ceux qui ne sont pas des leurs" Lh. 

hegaxti. v. hegazti. 

egaxu. v. egaxo. 

hegaz (V-arr-ger, AN), egaiz. Ref.: A; Gte Erd 129. Volando. v. hegan, hegaldaka. Tr. Atestiguado ya 

desde Refranes y Sentencias en autores vizcaínos (además del alavés Gamiz); desde aprox. 1920 tbn. se 

encuentra en algunos guipuzcoanos. La forma egaiz sólo la emplean escritores vizcaínos de la primera mitad de 

este siglo. En DFrec hay 12 ejs., 9 de ellos dialectales vizcaínos. Egaz maneki ora nekikeo txoriari. "Si volar 

supiese". RS 230. Iges doaz gure egunak: ez, egaz doaz. Añ LoraS 193s. Zerutik yatzirik egaz. Zav Fab RIEV 

1907, 94. Gaztelar txoriak egaz. AB AmaE 147. Egaz asi zirean. Azc PB 49. Joan zan egaz. Echta Jos 111. 

Egaiz dabillan saia. Kk Ab I 16. Egun guztijan egaiz ta egaiz. Altuna 12. Egaz bidaltzeko. Enb 192 (61 egaiz). 

Txoritxubak iges egin dautso egaz. Otx 51. Otoitz-mendira laister / egaz alda nadi. Or BM 44. Egaz dabil 

arranua. Laux AB 78. Ingumak ganean, / egaz, balan-balan. Gand Elorri 83. Aljer-eraño 1350 kilometro egaz. 

Anab Aprika 100. Beste aingeru bat ikusi neban zeru-erdian egaz. Ker Apoc 14, 6 (Lç hegaldatzen, Ur egan, 

Echn, Ol, IBk e IBe (h)egaka). Egaz zabizen txoriok. Ker Ps 148, 10. Idazten ez dena, dakigunez, maizegi doa 

hegaz. MEIG IV 117. 

v. tbn. Gamiz 204. ArgiDL 163. BEnb NereA 258. Osk Kurl 76. Onaind in Gazt MusIx 209. 

- HEGAZ EGIN (V-arr ap. Gte Erd 129; Lcc, Mic 5v, Añ; egaaz e. V-gip ap. Iz ArOñ). Volar. Txoritxoak 

bere ezin egaz egin dabe jaioparriak dirianian. Añ LoraS 89. Aeroplanuen daruenak eztau egaiz-eiten. Kk Ab II 

67. Lokatz artian egaz dagit azkar. Laux BBa 46. Egaz egin gurarik. Otx 158. Gure gizon ôk otoitzarekin / egaz 

ein dute zerura. Or Eus 424. Hegaz eginik. Arti MaldanB 216. 

v. tbn. ArgiDL 163. Altuna 33. Enb 202. Eguzk GizAuz 107. Zait Sof 164. BEnb NereA 66. Osk Kurl 204. 

(En oraciones negativas). Txoriak ezpadabe / egazik egiten. Azc PB 48. Eztautsat [...] esku-artetik egazik 

egiten lagako. Erkiag Arran 91. 

- HEGAZ ERAGIN. "Egas eragin, faire envoler" Dv s.v. ego. 

- HEGAZKO. "Egáaskuak dia, son volátiles" Iz ArOñ. 

hegazabal. v. hegatxabal. 

hegazdun (H), hegatzdun (H). "1. qui a des plumes. 2. qui a des nageoires [...]. 3. parapluie qui a des baleines. 

4. toiture à bords avancés, saillants. 5. ailé. 6. plumigère, qui tient une plume" H. Iauna, zuk eman ziñoen 

Adami iauntasuna, / Lar abrea manatzeko bai arraiñ hegatz duna. EZ Man II 153. 

hegazegikor. Volante. v. hegazkor. Orri egazegikorra (1893). AG 162. 

hegazi. Volando. Nire haizkora, nire arbuioa, / doazkizue hegazi. Arti MaldanB 224. Eta guretzako / 

airean ibiltea hegazi da naiko. Ib. 228. 

hegazka (Bera app.), egaaska (V-gip ap. Iz ArOñ), egaizka, egaxka. 1. Volando. [Arranoak bakarrik] abiak 

egiteko egazka gaurrarte igon diran gane-gallurretan. Arriaga Lekob 7. Egaizka asi zan. Altuna 16. Esango 

dautse idiak egaxka dabizala. Kk Ab II 115. Egazka Anbotoko andere ziztriña. Laux BBa 6. An dator mirua 

egazka. Otx 171. Ixtu arrigarrian uiñak ebakiz doa, egazka. Zait Sof 126. v. tbn. Erkiag Arran 177, BEnb NereA 

256, Onaind in Gazt MusIx 205. En DFrec hay 2 ejs. 

2. "Vuelo" Bera app. Ordurako, lenengoko egazkia eginda egozan beste elaikumak. Alzola Egan 1961, 66. 


mende. 

508


hegazkada (V-ger-och ap. A), egaizkada. Vuelo. Vigo-rañoko egazkadia (1920). Enb 202. Egaizkada 

baten Bakaldungai Zorijondunaren oñetara eldu zan. Altuna 12. Idiyen egaizkadea. Kk Ab II 65. Urten bear 

ebala [mozoluak] egazkada batzuk egitera. Bilbao IpuiB 42. En DFrec hay 2 ejs. 

hegazkadatxo, egazkadatxu. Dim. de hegazkada. Zeure bijotzoi betor goirantza / egazkadatxu batian. Enb 

204. 

hegazkaldi. "Vuelo" Bera app. Azkeneko egazkaldiyan. Bera EEs 1911, 164. Egazkaldi askotan. Echta ib. 

221. Ene! bat, bi... lau gotzon izketan; / Bestetzu, ego zabal, egazkaldian. B. Manterola in Onaind MEOE 698. 

hegazkari (Bera app.). 1. Aviador. v. hegazkindari. Iru egazkari ortzeratu ziren egazka. Bera EEs 1911, 

164; v. tbn. Echta ib. 221. Baneukaz milloi bat egazkari / Eta sei milloi gudari. Enb 135. 

2. Avión. Urrengo goizean egazkaria artu. JAIraz Bizia 96. 

hegazkera (V-arr ap. A). Vuelo; modo de volar. Egazkera izugarriya izan baizitzaioten. Bera EEs 1911, 

164. Zelako egazkerea yaukak ire egazkiak? Echta ib. 221. Enadaren egazkera bañon ariñago igaroaz. Garit 

Usand 54. 

hegazketa. "Vuelo" Añ. Egazketa aunitz eginta. Bera EEs 1911, 164; v. tbn. Echta ib. 221. Enadak edo 

"Las golondrinas"-en egazketa arin, zabal ta luzeak. Garit Usand 62. 

hegazki (Hb ap. Lh), hegazkin (H), erazki (AN-egüés ap. Bon-Ond 143). 1. Ave. v. hegazti. Zeruko erazki 

guziak (AN-egüés). CantTP 24. Pizti ta adargil, narrazti ta egazki. "Volatilia pinnata". Or Aitork 173. 

2. "Egazkiya, trozo de ave (AN-araq)" EI 212. v. hegaztiki. 

hegazkigintza. Fabricación de aviones. Egazkia. Egazkigintza. Egazkiaren ibilkuntza zergatiak. EEs 1930, 

136. 

hegazkin, egazki (Bera app., Zam Voc), egaizkin. Aeroplano. Egazkiyak baño obiaguak dira noski egalak. 

Bera EEs 1911, 164; v. tbn. Echta ib. 221. Egaizkiñez ta belbillez ta abar. Enb 94. Egaizkin edo aeroplanuen 

eroan dituez. Kk Ab II 66. Egazkiñean erri gañetik jira-biraka ibillita. GMant Y 1933, 190. Egazkiña --izar loka- 

- otsez zurrunbillo. Zait Gold 26. Skandinaviarat hegazkinez. Mde Pr 37. Franco-tarren egazkiñak. Alt LB 41. 

Nere egazkiña, egak ausita, / gogo-leizean zait amil. NEtx LBB 245. En DFrec hay 29 ejs. de hegazkin, todos 


- OIHAL-HEGAZKIN. Globo aerostático. Aste batez oial-egazkinean. TAg GaGo 69. 

- TXORI-HEGAZKIN. Aeroplano. Gaur-eguneko txori egazkiñak. TAg GaGo 69. 

hegazkindari, egaizkindari. Aviador. v. hegazkari. Urtzik egin zaizala Goi-egaizkindari. Enb 152. 

hegazkor, egaaskor (V-gip). "Se dice de la gallina que vuela a menudo" Iz ArOñ. 

hegazkunde (Bera app.). Vuelo. Egazkunde artan ego-aldeko iru egazkari ortzeratu ziren egazka. Bera 

EEs 1911, 164. 

hegazlari (V-gip ap. Etxba Eib), egaaslari (V-gip ap. Iz ArOñ). Volador. v. hegalari. Arranuak, egazlari 

altsuak, zeruak neurtzen egaztada baten. Etxba Eib. 

hegazpe (G-to, Sal ap. A). Porche. "Tejadillo" A. Cf. Mde Pr 144: Arbel-hegatz peko zoriontxoak. v. aterbe. 

Lea ondoko etxeño baten / egazperagiño oa. A in Onaind MEOE 315. Beholako guardak Xilarreneko 

hegazpean emanak ziren. Barb Piar I 21. Borda hütstto bat, hegazpe xar bat edo zühaintze pe bat zütian ükhen 

lehen atherbetako. GH 1931, 43. Aiten etxe hegazpean gaur ilunik nintzen jarri. Iratz 35. Bat gure hegatzperat 

sartu zunan, ather beha. JEtchep 44. 

hegazpen. Vuelo, facultad de volar. Egazpena, nere ustez, egaztiyena da. Bera EEs 1911, 164. 

hegazpi. "(V, G, AN), axila, sobaco (de las aves)" A. 

- HEGAZPI-ZURI (V-och ap. A; e.-txuri V-och ap. A Apend). Golondrina. 


mende. 

509


hegaztada (V-m-gip), egaztara (V-ple-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (egaztara). 1. Vuelo. "Espacio 

que se vuela de una sola vez, generalmente, vuelo rápido o ruidoso" Elexp Berg. Cf. hegaldi. Elai-egaztada 

luzeak. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 767. Aguro bialdu eben, egaztada batian. SM Zirik 83. Egaztada 

baten, itxasuen gañetik igarotzen dira. Etxba Eib. 

2. "Burpillak a ze egaztadia (velocidad) eruan daben aldaz bera" SM EiTec1 s.v. burpil 

hegaztatu. "Egaztau, volar las aves del nido. Txorikumak egaztauta dagoz, las crías de pájaro han abandonado el 

nido" DRA. 

1 hegaztegi. v. hegastegi. 

2 hegaztegi (G-to ap. A; Bera). "Lugar donde se tienen aves" A. Figura en SP, sin trad., junto a hegaztindegia. 

hegaztehiza. "Cetrería" Lar. Egazteizako maite-leloen aideko dezu. Gazt MusIx 161. 

hegazterren (e- Lar, Hb ap. Lh y H). "Pavón, pavo real" Lar. "Egazterren gisa arro arro ibilli" Lar s.v. 

pavonear. Egazterrena edo paboak lumak arrotuta kur kur egiten duenian. Echve Dev 344. 

hegazti (V, G, AN-olza, Ae; Lar, Añ, Gèze, VocCB, Dv (e-), H (+ e-)), hegaztin (B, L, BN; SP, Lar, Añ, H (+ e- 

)), hegaztina (hegatztiña VocBN), hegastin (L, BN; Urt III 185, Dv, H), hegasti (V-gip; Dv, H), hegaxti (S), 

hegaixti (S), egaste. Ref.: A (hegaixti, hegaxti, egazti); Bon-Ond 143; VocPir 433; Lrq (hegaxti); Etxba Eib; Iz 

ArOñ (egásti), Ulz; Izeta BHizt (egaztin); EAEL 92. 1. Ave. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. 

Los labortanos y bajo-navarros emplean hegaztin (-tina en Leiçarraga y Etcheberri de Sara) y hegastin, dándose 

ambas formas a menudo en un mismo autor; en los suletinos, vizcaínos y guipuzcoanos sólo se encuentra -ti. 

Lizarraga de Elcano emplea egaste y los baztaneses egaztin. Para otros testimonios en textos dialectales, v. 

CantTP 30, 31, 54, 55, 78, 79, 88, 89, 100, 101. En DFrec hay 21 ejs. de hegazti. 

Hegaztina satsu eta exekrable ororen retiragune. Lç Apoc 18, 2 (He, Echn (h)egaztin, Dv hegastin, Ip, Ur (V 

y G), Ker, IBk, IBe (h)egazti). Egaztirik ezta arinago andreen gogoa baño. RS 458. O hegatztin, Pelikano. EZ 

Man II 80 (138 hegastin; Noel 141 egaztiñ). Gizona sortzen da trabailluko, eta hegaztina aireko. Ax 34 (V 20). 

Inhurria sarri hiltzekotan hegaldun egin zedin, eta ez hegasti gertatzekotan. O Pr 278. Hegaztina guziak. ES 86 

(142 -st-). Aireko hegastinei. Lg I 279. Aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ub 16. Begira dezagun 

aizearen regione edo lekura, eta ikusiko dugu kontaala egaztin, guziak diferenteak. (B, 1797). BOEans 353. 

Gizona izaki jaioa trabajatzeko, nola egastea egatzeko. (118) LE-Ir s.v. izan. Mozolua baño nun dago egazti 

edertuago janzirik? Mg PAb 45. Meza entzutera ollo, ollasko edo beste egaztiak otarran dituela. AA I 530. 

Aireko egazti eta lurreko pistien janari. Lard 165. Artzeko ustez egazti andia, / Ez itxi galtzen eskuko txoria. AB 

AmaE 276. Atxeman zuen hegastin bat. Jnn SBi 88. Egazti arraparien kabia. Ag G 2. Itsas-egaztiek taldeka 

ateratzen zaizkie agur egitera. Or Mi 147. Hegaztinak berak ixil daude beren ohantzetan. JE Ber 99. Egazti 

ankaluze batzuek. JAIraz Bizia 42. Hegaztina baten hegalak. Arti Tobera 282. Hegaztin inozenter bizia kentzea. 

Xa Odol 136. Fenix Egaztiarena. Berron Kijote 212. Egunoroko hegazti jateak okitzen omen gaitu azkenean. 

MIH 320. 

2. Animal volador en general. Hegaztiñ antsiatua. Gy 179 (refiriéndose a una mosca). Zertako duk urrundu 

[apexa] maitearen ganik! / Hegaztin gaxo horrek ez zian hobenik. Elzb Po (ed. 1991), 16. 

3. hegaztin. Avión. v. hegazkin. Lehenago oinez egiten zuten, orain hegaztin edo airekoa hartuz ez da hain 

nekea. Herr 8-8-2002, 6. Ikusi ditugu hegaztinetik ateratzen bi biak. Herr 30-12-2004, 6. 

4. egaazti (Añ). (Adj.). Volátil. 

- HEGAZTI HOTZ (Lar). Avefría. v. 1 hegabera. 

- HEGAZTI URDIN. Garza. Egazti-urdin begi-illuna. 'Bihoreau'. Or Mi 118. 

- HEGAZTI-ZEZEN. "(Botaurus stellaris), avetoro común" MItziar Txoriak 17. 

- HEGAZTI-ZEZENTXO. "(Ixobrichus minutus), avetorillo común" MItziar Txoriak 18. 

Etim. Es posible que la palabra estuviera formada con el suf. -ki (cf. la forma hegazki(n)), cambiado por 

disimilación en -ti(n). 

hegaztiki. 1. Carne de ave. Gure zineetan egunoro mahaieratzen diguten jakia ez da, egia esan, hegaztikia. 

MIH 320. En DFrec hay 2 ejs. 

2. "Avitium, [...] txorikia, hegastinkia" Urt III 185. 

hegaztikuntza. Condición de ave. [Jupiter] zezen izatetik egazti izatera eldu zanean, egaztikuntzatik 


mende. 

510


urrezko euri aldatu zan arte. A Latsibi 142. 

hegaztina. v. hegazti. 

hegaztindegi (SP, sin trad.). Lugar donde se tienen aves. v. 2 hegaztegi. 

hegaztiño (-no SP), hegastiño (BN ap. A; Dv). Dim. de hegazti. v. hegaztitxo. Egaztiño jaioberrietako 

bat. TAg Uzt 117. 

hegaztitxo, egaztitxu. Dim. de hegazti. Zegaiti imini jakon izen au egaztitxu biargin oni. Mg PAb 180. 

Egaztitxo garbi politak. Arr GB 56. Egaztitxoa datorren legez. AB AmaE 135. Auxe egaztitxo polita! TAg Uzt 

117. Beste zenbait egaztitxoren alaitasunik [...]. Munita 22. 

hegaztitzar. Aumen. de hegazti. Arranoa, saizuria eta sapelaitza dira [...] aitzetan ibilli oi diran egaztitzar 

batzuek. AA II 355. A txitta-lerro luzia arek egaztitzarrak ozta-ozta eruaten ikustian. Otx 172. 

hegaztu. Volar; darse al vuelo, despegar. v. hegatu. Izan ditzan begiyak ekusteko eta egalak egazteko 

(Muruzabal, 1761). ETZ 118. Bat-batera egaztu ziran egazki biak. Echta EEs 1911, 222. Aurrera gura egaztu. 

Atutxa Mugarra (ap. DRA). Biotzaren intziriak aiseki zabaldu ta egaztu daitezan. Erkiag Arran 183. 

egaztun. v. eraztun. 

egeta. v. ereta. 

egetots. v. ERETA-HOTS (s.v. ereta). 

egetze. v. ihetxe. 

egi (A). Excesivo. (Se trata del suf. -egi, utilizado como palabra independiente por Oihenart; v. Lfn Notes O 

19). Oi, zerik du sudurra! / Ez egi', ez apurra. O Po 36. 

hegi (gral.; SP, VocBN, Gèze, Dv, H (+ e-)), hei (A s.v. ehi (sin indicación dialectal)). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 103, 

104, 106, 225. 1. Borde, orilla; extremo, límite. "Línea de los montes" A. Cf. IC II 242: "Egia cosa que se 

descubre desde lejos, como costa, villa". v. bazter, ertz. Tr. Documentado al Norte desde principios del s. 

XVII; al Sur sólo se encuentra en Vicenta Moguel y algunos autores del presente siglo. En DFrec hay 14 ejs., 7 

de ellos meridionales. 

Hegiraz (S. Millán, 1025). TAV 2.1.5, 26. Don Orti de Eguiuarren (Aralar, 1100). Arzam. Beheretik 

hurbilltzen da [Linboa] munduaren hegira. EZ Man I 127. [Xirripa] haren hegian belhaunikaturik. SP Phil 134. 

Itsasoaren hegian. Gç 205. Hiriko murruen hegitik. Lg I 376. Babiloniako ur-hegi / Ederretan. Monho 88. Ibai 

bateko egi edo ondora. VMg 31. Konfrarioko aldarearen hegian. JesBih 465. Españako hegilat. Etch 616. 

Estaltzen zituztela plazako hegiak. Hb Esk 100. Nere arima ezpain hegira ethorririk. Dv LEd 277. Furnego 

hegian. ECocin 31. Franzizkoren bozkarioa Xinako hegiak ikhustean! Laph 228. Lezearen hegian. Lap 108 (V 

51). Erraten zuten Angleterra zela lurraren azken hegia. HU Aurp 50. Lur haren hegiraino ereman zituen 

Moisek. CatJauf 27. Betespal hegiak gorri zituen. JE Bur 131. Buru batean dago errebota [...], burdin sarea 

hegian. 'En el borde superior'. Ib. 25. Bide hegian jarri nintzan. StPierre 28. Ohe-hegian zagona. Barb Leg 60. 

Pareta-gainetako hegiak mailka antze handirekin ozkatuak. JE Ber 55. Gúe Larrája hegíko mintzáje zaharín. 

"Du haut-Larraja". Lrq Larraja RIEV 1931, 233 (de interpr. no segura). Ganibeta mahain-hegian pausa. Lf 

Murtuts 9. Ur-egi orlegiak. Zait Sof 193. Hazparneko hegiraino. Ardoy SFran 36. Baratze baten hegira. Xa 

Odol 320. Ühaitz hegian. Casve SGrazi 168. 

v. tbn. Hm 72. Mih 110. Gy 54. Elzb PAd 33. Zby RIEV 1908, 291. Elsb Fram 132. Arb Igand 156. Ox 126. Or 

Eus 202. Iratz 116. Zerb IxtS 33. Mde Pr 207. Larz Iru 130. Ibiñ Virgil 116. MEIG II 143. 

"(L, BN-baig), pequeña planicie sobre un precipicio" A. 

(V-gip). "Epaitza, la línea saliente de un terreno, egixa (?)" Iz UrrAnz. "Cima alargada con dos vertientes" Iz 

ArOñ. 

2. (c. ap. A; Lar, H). Ladera; cuesta, pendiente. "Egia, cosa q(ue) se descubre desde lejos como costanilla" IC 

447r. La acepción fig. "ce qui est pénible, fatigant comme une montée" que trae Harriet, citando a EZ Eliç 310s 

(zergatik egin nauzu neure hegi, eta neure buruaren unhagarri), se debe sin duda a una errata (hegi por begi). v. 

hegal (2). Tr. Menos usado que en la acepción anterior; documentado desde Oihenart, es algo más frecuente al 


mende.


Sur. 

Iokariaren lasterra, gora behera: goratzea hegi erdirano, beheratzea ondarrerano. "Au milieu de la 

montagne". O Pr 269 (Mg PAb 172 egi). Oriek ez beste guziak itoak utzi zituen, egi, aldapa, mendi ta mundu 

guziarekin batean. Mb OtGai I 196. v. tbn. Ub 15. Aldapa, egi, muno ta malkorrak. Izt C 25. Zuen hegimuthurrak 

/ Mihise batek hila gisa / Gorde ditik elhurrak. Elzb Po 199. Eztauz artuko mendi eskerga / Eregiaren 

egiak? AB Olerk 365. Mendi bat [...] bizkarra ta egi edo egalak baiño eztabezana. A Txirrist 243. Sartaldeko 

egi gañean. Ag G 154. Gallur, aldapa, egi ta ibarrak. Ag EEs 1917, 170. Zelaia edo malda den [...], egi edo 

buru. FIr 166. Dena hegi diren harrizko mendoitz hits batzu. JE Ber 41. Gure mendi egietan. Y 1933, 6. Malta 

deritzan ibarreko egi leun eta zabal batean. Etxde JJ 8. Peña Pobre-ko egi zabalean. Berron Kijote 26. Mendihegietan 

barrena bezala dabiltza, gailurrak bazterrean utziaz. Izenak, Xurio, Maister, Haraneder [...]. MEIG VI 

59. 

3. (AN-ulz ap. A Apend; SP, Lecl; Dv y H (+ e-)). "Montagne" SP. "Egi (Ast Apol 102), colline" Dv. Cf. supra 

"montagne" en la trad. del proverbio de Oihenart. Muño ta egi askotan ikusi ditut baseliza edo ermitak. A Y 

1934, 8. 

4. (V-gip, G-to, S; Dv). Ref.: Lrq; Etxba Eib; Iz To. Cima. "Egi [...], pointe de rocher" Dv. Anbuluteko egira 

(gaiñera). Or Eus 89. Soin hegitik oinetaraino. Mde Pr 119. 

5. (G-azp, S; Lar, H). Ref.: A; Lrq; Gketx Loiola. Esquina, ángulo. "Canto, ángulo, punta, extremidad", 

"cantón" Lar. "Egia, arista, perfil. Egiak txorroztu arri orri, saca o perfila las aristas a esa piedra. (Era en trabajo 

de mampostería)" Gketx Loiola. Hegi batean estoka, erdi estoka, erdi ungide. JE Bur 59. Zortzi egiko oial 

(zortzi puntako mantoia) andi loretua. Ag G 70. Bere ezkila-dorre lau hegiekilako apalskoekin. JE Ber 22. 

Kartak ditu lau egi. Or Eus 162. (G-goi). "Curva" JMB At. 

6. (En casos locales de declinación). "Su hegian da, il est près du feu" H. Hurbildu zirenean Ierusalemera, 

eta ethorri Bethphaieko aldera, Olibetako mendi hegira. "Ad montem Oliveti". HeH Mt 21, 1 (Lç y Dv mendi 

aldera). Ioan izan zen mortu hegirat, Ephren zaritzon herri batetarat. "In regionem iuxta desertum". HeH Io 11, 

54 (He desertuaren aldeko parterat). Baiona hegian, Hiriburun. Dv Lab 67. Bortü hegiala. EvS Io 11, 54. 

7. (A DBols). Lugar, zona. "Egijortakua, de esa zona, comarca" Lek (comunicación personal). "Egi artan bizi 

da, vive por allí, en aquel paraje (G-bet)" SHLV I 450. v. bazter (2). 

8. (S ap. A), hei (A s.v. ehi (sin indicación dialectal)). Alero del tejado. 

9. hei (S ap. A y Lh; Foix ap. Lh). "Soportal, tejavana" A s.v. ehi. "Hangar" Lh. 

- HEGIAZ, EGIEZ. "(Estar de) canto, kantalez, egiyez, kantalaz, egiyaz" Lar. 

- HEGITARA (V-gip; egietara V-gip; egiera V-gip). "De canto" Iz ArOñ. "Egiera jarri, ponerse de costado en 

la cama" Ib. 

- HEGIZ HEGI (Dv, H, Foix ap. Lh, A; egiz egiz V-gip). a) Siguiendo el borde. "Hegiz hegi zamariak dabiltza, 

las acémilas andan de línea en línea de los montes" A. "Siguiendo el perfil de los montes. Egiz egiz eldu giñan 

Ondarruara" Etxba Eib. Arrokaz-arroka, leze-hegiz-hegi, / Net artexki badabiltza [ahuntzak]. Gy 183. Beti 

hegiz-egi dabilana errexki erortzen da. Dih MarH 43 (ap. DRA). Mazelaren gaineko hegiz hegi. JE Ber 50. 

"Urak hegiz hegi dohaz, les eaux coulent à pleins bords" H. 

b) "Bi adarailu hegiz hegi iartzea, poser deux briques champ contre champ" H. 

egia (gral. (-i V-gip, G, AN); Volt 5, Mic 9v, SP, Urt Gram 41 y 46, Lar, Aq 248, Añ, Arch VocGr, VocBN, 

Gèze, Dv), aigie. Ref.: A; Bon-Ond 151; EI 64; Etxba Eib; Iz ArOñ, Als 78, R 288, To, Ulz; Holmer ApuntV. 1. 

Verdad. "Verdad", "realidad, ingenuidad, verdad" Lar. "A fe que, (c.) ala egia" Añ (cf. alegia). "Egia du, il dit 

vrai" Lf Gram 584. "Egia ukatu ziezun, negó la verdad (R-uzt)" Iz R 288. En SP, Arch VocGr, Lecl, Dv y H 

aparece además con el significado de 'verdadero', refiriéndose sin duda a la construcción egia izan. 

Tr. General en todas las épocas y dialectos. La forma meridional sin -a constitutiva es escasa hasta mediados 

del s. XIX: además de en Mendiburu, sólo encontramos ejs. aislados de Beriayn (Doc 143r), Arzadun, Añibarro, 

J.B. Aguirre e Iturriaga; a partir de esa época va haciéndose más frecuente, y ya desde principios del s. XX es la 

más usual en textos de estos dialectos, sin que llegue a desaparecer totalmente egia. Egiija se encuentra en fray 

Bartolomé y J.J. Moguel, egiia en los "funerales de don Jacob de Guevara" (s. XV); aigie se encuentra en CatUt 

61 y en un sermón de Ororbia de 1758 (ETZ 94), en éste último alternando con egie. 

Egiia al diok, Eneko. TAV 3.2.3. Othoitze bat banegion larradala egia. E 215 (cf. ib. 189 egiara 'la verdad'). 

Eta egián eztu perseberatu. Lç Io 8, 44. Ez al deustak / bardin egia kontaetan. Lazarraga 1197r. Egia da latz ta 

garratz, ta mergatz. RS 518. Zeruetarik etorri da Moisen / Egia esatera Errazkinen (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. 

v. tbn. Ber Trat 57v. Saindu guztiek egia duk dutela podorea. EZ Man I 27. Erran ditugun gauza hauk guztiok 

egiak badira. Ax 125 (V 83). v. tbn. Cap 44 (ed. 1893). Erranen duta? ahal dezaket, / Egia dena bezala. O Po 1. 

Egiaren kontra minzatzea. SP Phil 361. Baldin sensuek ukitzen / Ezpadute egia. Gç 123. Egia dakianaren 

ükhatzia. Bp I 57. Egia bilhatu behar da. ES 199. v. tbn. OA 51. Gauzei egiaren arabera behatzen badiozute. 

"In veritate aspicis". Ch III 30, 6 (SP y Leon diren bezala, Mst egian, Ol y Pi egiaren arauz). Platonen 

iduripenak, egiarik bagekoak. Lar SAgust 4. Ni nüzü bide ezinago xüxena, egia gehiena. Mst III 56, 1. Fedeko 

egia andi au. Cb Eg II 26. Bai ala egia / ongi etorri dela / berorren Señoria. BorrB RIEV 1909, 259. Bekhatorea 


mende. 

512


naiz, egia da. Lg II 219s. Ez dagigula juramenturik, egiaren gañean, behar danean ta gauz onen gañean baizik. 

Ub 173. Egija estaldu dozulako. Mg CO 271. Ala da egia, ezin ukatu dezakegu. Gco II 25. Ain égia dá au, nola 

fedea. LE Ong 43r. Ongi egiten dezu egia aitortzea. AA III 553. Ezen bethi kasik egia gerthatzen da erran 

komun hau. Dh 123 (cf. infra EGIATAN (b)). Yuramentua egiten duenak egia gabe. CatB 42. Sobera baizen ez 

da egia, ez dudala merezi zure errezibitzea. MarIl 58. Ez da ordea ori egia, ez egiaren antzekoa ere. Izt C 143. 

Erran ohi da egia handirekin. Dv Dial 61 (Ip egia handireki; It egiaz, Ur egijaz). Ez duela sos berriek zilhar 

baino egia gehiago. Hb Egia 142. San Franziskoren zaurien egia da ezin uka ditekiana. Bv AsL 411. Hala da 

hori, egia da, egia handia. HU Zez 82. Egia anditzat daukat. Ag AL 29. Egia den bezala erranen dut. JE Bur 

111. Baño, egia, ezkera gauza guztietan berdiñak. Ag G 213. Egia zuten zaharrek. Etcham 165. Asabaen ipuiñak 

egi ba ditugu. Or Mi 100. Ori egi biribilla da. Eguzk GizAuz 89. Mutillak diona egi ateratzen bada. NEtx Antz 

52. Uste nuen egiaren jabe ziñala. Etxde JJ 132. Baiña egia egi, ta esan bearrean aurkituten naz. Bilbao IpuiB 

87. Oraindik oroiterazten eztitugun egiak arkitzera. Zait Plat 70. Hainbertzetaraino egia da. Xa Odol 35. 

(Con el suf. -ago). "La pura verdad, egia baño egiago" Lar. Eziñ neure buruaz deus pensa eta erran 

dezaket egiagorik hauxe baiño. Ch III 40, 1. Populuaz baino are egiago da hau buruzagiez. HU Zez 194. Aren 

kontaketa nik gura baiño egiago yazo zan. Or Tormes 47. Egiñak salatzen dutena beti egiago. Vill Jaink 141. Ez 

aatik Maomaren mirariak baiño egiagoa. Berron Kijote 67. 

(Con el suf. -en). Egiyena da [...] bere gurasoak ipiñiazi zutela. 'Lo más cierto'. Aran SIgn 5. Al danik 

egiena izan dedin. Ldi IL 78. 

(Con reduplicación expresiva). "Egi egia da, es la pura verdad (Vc)" A EY III 347. Egia egiia al diok, 

Eneko. TAV 3.2.3. Ta egi egia, / ondo kostarik / baldara batua. Zav Fab RIEV 1907, 539. Egi egia da. Arr GB 

131. Esan egidazu niri egi egia. Ag AL 80. Eure bixiko egi-egirik andijena. Otx 136. Yende berria ere nai 

genduke, egi-egia. Ldi IL 152. Egi-egia ei da. SM Zirik 81. Egia dea Ameriketarat joaiten zirela? --Egi egia! 

Larz Iru 42. Egi-egitzat zeukan. Berron Kijote 176. Au egiegi-egia dek. A Ardi 39. 

(Como primer miembro de compuestos). Bidexurretatik jo arren ere, beti egi-bide bakarrera datorkigu. 

Aitzol in Laux BBa VIII. Ez izan noski egi-beldur. Markiegi in Ldi IL 10. Entzu itzazute zenbait egi-itz. Or Eus 

121. Egi-arnasaz mintzo. Or Aitork 360. Biziagoa da zorion-egarria egia-miña baño. Txill Let 131. Adimendua 

gainditzen duten egia-eremuetan. Lf in Zait Plat XV. Egi-garbitzeak. "Los desengaños". Berron Kijote 161. 

[Filmeari] darion egi-usain hori. MIH 326. 

(egi V-ple). "Égi / égi éz!, Leioa-Erandioko Goiherriko eskualdeko esaera: 'noski, jakina' / 'bai zera! Ez da 

egia izango' esangurarekin. Ez zara konturatu giltzak mahai ganean itxi dozuzala? Égi! Nik bai burua!" X. 

Kintana Iker-10, 1997, 152. "Anton hil? Egi ez! Atzo tabernan ondo ederto ikusi nauen eta" Ib. 152. 

2. (Uso adj.; sólo lo hemos encontrado en los ejs. que siguen; cf. supra ejs. con los sufijos -ago y -en, o del tipo 

hain egia da, etc.). --Espiritü saintiak Eliza nola urgazten dü orano? --Xahüki hitz egien eta saintütarzünaren 

espiritiaren hartan bethi irain eraziz. Bp II 79. 

Argitara dituzte / aitormen egiak. Echag 214. Mutil zarraren bentaja egi eta garbiak. Xe 241. Xehetasun egiegiak 

emanen dazkotet. Larz Iru 142. 

- ARIMAZ EGIA. v. arima. 

- EGIA BENETAN (egi b. V-gip). "En verdad. Egi benetan esaten deutsut alargun koittau onek, beste guztiak 

baño geixago emon dabela (Lc 21, 3)" Etxba Eib. 

- EGIA-BETEKO. Totalmente cierto. Itz auek esaten dizkigu gaur Eliz Ama Santak, Apaiz Jaunak gure 

buruen gain errautsa ixurtzen duanean! Zein egi-betekoak! EgutAr 5-3-1957 (ap. DRA). 

- EGIA EDUKI. (Con aux. trans. tripersonal). Guardar fidelidad (a). Amore bat nahi nuke liadutanik egia 

['que me fuera fiel']. E 89. 

- EGIA-ERDI. Media verdad. Fiñegi zen gezur borobilik esaten ibiltzeko: gezur edo egia-erdiak zituen 

esaten. Mde Pr 178. 

- EGIA ESAN (V, AN ap. A EY III 347). A decir verdad. Tr. Documentado, tanto al Norte como al Sur, desde 

principios del s. XX. Egia erran, banuke gogoa [...] sail ttipi bati lotzeko. StPierre 11. Egia esan, ni, orren 

urteak nituenean, enintzan gai. A Ardi 88s. Sainduaren bizar handiak poxi bat min egiten zautan, egia erran. 

Barb Sup 15. Egia erran, aditurik nago ez dela, Europan, nihun ikusi gaztelarren sorjesekorik oheen xehatzeko. 

JE Ber 29. Eu azan-azana baño ez, egija esan. Otx 121. Belarriak, egia esan, eztu ain gaizki artzen. Ldi IL 36. 

Egia erran, orduko idazkiek ez dute balio handirik literaturaren eretzean. Mde Pr 231. Egia esan, bai. Etxde JJ 

121. Herabez eta, egia erran, lanak iziturik, ezetz ihardesterat nindagon. Lf in Zait Plat XIII. Ez zan bakarra, 

egia esan, orretan. Erkiag BatB 34. Beharra ere bazegoen, egia esan. MIH 376. 

v. tbn. Ox 191. Or Mi 113. Zub 122. Lab EEguna 83. Eguzk GizAuz 16. TAg Uzt 228. Zerb IxtS 69. Zait Sof 64. 

NEtx Antz 44. SM Zirik 54. Anab Poli 19. Txill Let 28. Bilbao IpuiB 10. Ugalde Iltz 15. JEtchep 70. Vill Jaink 

17. Larz Iru 142. Salav 84. Ibiñ Virgil 23. Alzola Atalak 46. Ardoy SFran 49. Xa Odol 53. Uzt Sas 206. Berron 

Kijote 79. 

- EGIA ESATEKO (H (+ e. errateko). A decir verdad. v. EGIA ESAN. Tr. Documentado tanto al Norte como 

al Sur ya desde mediados del s. XVII. Egiaren e. sólo se encuentra en J. Etchepare y Mendigacha. Egia 

esateko, geiago eiten dot elduteko neure zereginai. Mic 13r. Bertze alde egia errateko ezta deus berririk [...] 


mende. 

513


lurraren gaiñean. Ch III 54, 17. Ala, egia esateko, zure eriotzaren baño zure bizitzaren bildur geiago bear dezu. 

Cb Eg III 318. Egija esateko obia da [...] txatxarrakaz egiña baño. Mg PAb 112. Egiija esateko, ene alizatia 

baino lan andijagua da. fB Ic I VI. Ikaraz laborrian / beti egotea, / egia esateko, / ez da bizitzea. It Fab 145. 

Ezen egia errateko yelosiak narama. Gy 6. Egia erraiteko komesarioak berriak dira oraino. Dv Lab 309. Ez 

ginuen ere, zinez egia errateko, bertzerik igurikitzen. HU Aurp 107. Sarri errezetan eutsen / il zan aideari / edo 

egia esateko / bere diruari. Azc PB 150. Eta egia esateko, ondo erakusten dabie urtero. Ag Kr 47. Egiaren 

erraiteko, lantu du bertze orduz bersu hoberik. JE Bur 144. Egia esateko, etzan elurte trinko ta iraunkorra izan. 

Etxde JJ 25. Egia esateko, eztago Errokaltarrik. Arti Ipuin 45. Egia esateko, eztaukagu zertan kezkatu. Vill 

Jaink 68. 

v. tbn. Gco I 449. Añ EL 2 61. Hb Esk 93. Elzb PAd 66. A BeinB 51. Mdg 141. Xikito 12. Iraola 92. Urruz Zer 74. 

Barb Sup 87. Altuna 79. Lab EEguna 111. Eguzk GizAuz 17. TAg Uzt 175. JAIraz Bizia 95. Zerb Azk 87. Bilbao 

IpuiB 63. Ugalde Iltz 58. Zait Plat 103. Osk Kurl 123. Erkiag BatB 61. NEtx LBB 92. Larre in Xa Odol 16. 


"Egia garbia esateko, a decir verdad. Egia garbia esateko, au ezta a baizen ona" Zam Man 27. 

- EGIA ESATERA. A decir verdad. v. EGIA ESAN. Eta egia erraitera premia handitako gauza da haur. Mat 

325s. Zeren serbitzatzen dira, egia erraitera, munduaz eta munduko gauzez. SP Phil 10. Eta egiaren erraitera, 

ahalkez lehenago bethatzen dü. Mst III 50, 8. Ta egia esatera, deskansuzko bizi gozoagorik munduan iñork eztu. 

Cb Eg III 216. Eranzun leike egija esatera, umetati asi ziriala eskola donga atan. Mg CO 115. Egiaren erratera, 

Jainkoak nahi ziozkala hartu bere ganat hainitz fraide, bainan hartzen ziozkala onduak zirelakotz zerukotzat. 

Jnn SBi 112. 

- EGIA ETA FEDE. Verdad de fe. Dudan paratu egietafedea (34). LE-Ir. Egietafedes dakigu (84). Ib. 

Egietafedearén ezaumentuas. LE Ong 35r. 

(Usado como juramento). "Egietafedea, especie de juramento empleado por los niños para afirmar o prometer 

algo" Asp Leiz. Gradu andian jarririk nago, / ene egitafedea. Lazarraga 1196v. Egia ta Fedea: gala duk (Ae). 

A EY II 124. 

- EGIA-IRUDI (egirudi V ap. A; Lar). a) Verosimilitud. v. egiantz. b) (Lar, H). "Verisímil" Lar. "Egirudia, id. 

egia iduria, vraisemblable" H. 

- EGIA-ITXURA. (Lo) verosímil. v. egiantz. Egi-itxurak liokenez, Kijana zeritzan. "Por conjeturas 

verosímiles". Berron Kijote 31 (cf. ez ote dira auek egi-itxurakin sartu nai dizkiguten gezur borobillak? Vill 

Jaink 148, ustegabeko egi-itxuradun koxka batzuek bide dirala NEtx LBB 117). 

- EGIA-JARIO. (El) que dice verdades. Bertso berriak egijariok jarriak (1869). DRA. 

- EGIAKO. Verdadero, auténtico. v. EGIAZKO. Konfesino egiako batek bear dituz euki iru gauza. Arz 50. 

Jesus Mesiaz egiakoa zala. Lard 515. Dozuen lez egiko / Maitasun sutsue. Enb 198. 

- EGIAN. Ciertamente, verdaderamente, realmente. v. EGIATAN. Gizon, zuñen ere bihotza egian Jinkuaren 

manü pian beitago. Mst III 14, 4. Eztezake erran egian Jainkoa maite duela. Dh 247. Gure bizi-modua eta 

orrena egian ez al dira bat? Bv AsL 153. 

- EGIAN IZAN. Estar en lo cierto, tener razón. Beldurrez etzadin [Eliza] egian izan. Hb Egia 121. Bazitakek, 

bazitakek egian hizan. JE Bur 98. 

- EGIAPEAN JAUSI. Reconocer la verdad. Eztabai aundien ondotik, yausi gaituzu guziok noizbait egipean. 

Ldi IL 62. 

- EGIARI ZIMIKO EGIN. Falsear la verdad. Egiari zimiko ez egitekotz, aitortu behar dut, agradatua nintzela 

mutiko hartaz. Herr "Jainkoa Sotoetan" (ap. DRA). Badut uste biek, beren baitan, egiari zimiko-egiten zioten, 

Batitak hazlea ohoratzeko eta hazleak bere ohorea ez berduratzeko. Larz GH 1964, 87. 

- EGIATAKO. Verdadero, auténtico. v. EGIAZKO. Ene erran horiek egietako egiak dire. Darthayet Manuel 

462 (ap. DRA). Oi! Salcedo egiyetakua! Alz STFer 125. Berak nik baño aundiyagua du [korkoxa] ta... Gañera, 

egiyetakua. Alz Txib 103. Orduan itxaso usaia, egitakoa. JAIraz Bizia 109. 

Sincero. Euskalduna [...] bereztik egitako ta burudun da. EgutAr 2-2-1958 (ap. DRA). 

- EGIATAN (G-azp; egitan G, AN-gip-5vill, B). Ref.: A; Gte Erd 148, 273, 307. a) De verdad; en realidad. v. 

EGIAZ. Tr. Además de en Belapeyre (egiatan) y Xalbador, sólo se documenta en autores meridionales, a 

partir de mediados del s. XIX. Al Sur egietan va perdiendo terreno en favor de egitan desde aprox. 1920. 

Gaizkiak berak egiatan egiten balütü bezalakoak [bekhatiak]. Bp I 105. Egiyetan eta txit asko maite zaitutala. 

Bil 156. Itxuretan norbaitzuen etsaia, baño egietan askoren maitalea. Ag G 91. Egietan Maritxotzaz aztu al aiz? 

Alz Ram 78. Burua onik eta egitan yauki al didate ogen ori? Zait Sof 71. Egietan dasaizut Madalen. Etxde JJ 

105. Ez zegoen ongi, benetan, egiatan. Mde Pr 149. Ikusten dut egitan esan zitekela oietan edozer. Or Aitork 

365. Uste dute eztutela siñisten, baiñan egitan beren sistemak dira xoilki fede-gabeak. Vill Jaink 133. Diot 

egietan. Xa Odol 21. Esaten dizut egitan. Uzt Sas 69. 

(Con reduplicación expresiva). Egi-egittan, andrea. Otx 111. Egitan, aita? [...]. --Egi-egitan. Etxde JJ 262. 

Egi egietan! Lab SuEm 174. Etsaien aurka ariko balitz bezela egi-egitan. Berron Kijote 200s. 

b) (H), EGIETAN (Dv, H). (Con verbos como atera, frogatu, gertatu, eman, etc.). Demostrar(se) (ver, 


mende. 

514


comprender, etc.) la verdad de algo. Arimak ditu orduan egietan frogatzen / Gorputzean zegoela zer entzun 

baitzituen. EZ Man I 58. Hola zure errana da / egietan gerthatu. EZ Noel 113. Hunelatan athera dadin egiatan 

Salomonek dioena. Ax 356 (V 236). Eta bide hartaz esperantza nuke egietan athera nentzaketela ['que (los 

jóvenes) mostraran que yo tenía razón']. ES 185. Hipokratesen errana egietan atheratzen da. Ib. 190. Zure 

baitan egietan kausitzen da orakle hau. Mih 34. Egunoro atratzen da egiatan Kristoren erran gura (76). LE-Ir. 

- EGIATANGO. "Egitango (G-goi), verdadero" A Apend. 

- EGIATIK. De verdad. Onezkero neure zaitez, egitik. "De vero". Onaind in Gazt MusIx 204 (Or egitan). 

- EGIAZ (V, G, AN, BN, S; SP, Urt I 67, Lar, Añ, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H; egiz B; BeraLzM). Ref.: A; Gte Erd 

273. Ciertamente, verdaderamente, de verdad; en realidad. "En vérité" SP. v. EGIATAN, 1 egiazki, benetan. 

Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur ya desde Dechepare; su frecuencia parece disminuir relativamente 

en el s. XX. La forma egiz es utilizada por autores meridionales de este siglo. 

Demandantak erran dezan bere kausa egiaz. E 55. Egiaz egiaz erraiten drauzuet. Lç Io 1, 51 (He y Leon 

egiaz; LE sin sinés, TB, Dv y EvS egiazki egiazki, Or egi egitan, Ker benetan, IBe bene-benetan). Hartarakotz 

San Mathiu egiaz zen mintzatu. EZ Man I 95. Zinez eta egiaz elkhar maite dutenen arteko haserredurak. Ax 554 

(V 355). Eta, nure / Bezain, zure / Nola nizan egiaz. O Po 5. Egiaz pobre bazare. SP Phil 278. Haur egiaz 

Jinkoaren semia zen! Bp II 50. Egiaz eztut uste. ES 102. Egiaz eta finjimentu bage. OA 143. Ezer gauza onik 

nigan bada, egiaz, Jauna, zurea da. Cb Eg II 59. Auxen bai dala egiaz / denbora urrezkoa. GavS 35. Eta, egiaz, 

zer dire munduko itzuli, ohore eta ontasunak? Lg II 184. Egiaz zin eginez. CatLan 86. Jauna, egiaz adoratu / Zu 

bakarrik. Monho 80. Egijaz ta benetan. Mg PAb 214. Eztakit egiaz Jangoikoak parkatu badeust. Añ EL 1 53. 

Egiáz ta sinés. LE Ong 139r (con -z siempre en esta obra). Egiaz eta biotzetik damutzen zerala. AA III 448. 

Egijaz maite nozu? Ur MarIl 98. Egiaz esaten dizutet. Lard 382. Uste nuke egiaz mintzo zaren. Dv Lab 283. 

Gauza egiyaz mirari-agiri bat bage gerta-eziñ zeikeana. Aran SIgn 27. Egiaz erraiten deiat. Ip Hil 130. Egiaz 

hunkituak ditazkenei min egin beldurrez. HU Aurp 128. Bere gorputza eta odola egiaz eta benetan dagozan 

Sakramentu au. Itz Azald 157. 

(s. XX). Eta egiaz ez dakit zer gertatuko zen. Goñi 41. Egiaz derratzut. JE Bur 164. Egiaz; olan ez gabilz 

ondo. Zam Man 28. Alegiaz Jaungoikuari baña egiaz Judio gaistoeri. Lh EEs 1915, 233. Siñetsi bearko diat egiz 

ari aizela. Or Mi 40. Egiz neure bijotza / iratu yatan oro! Laux BBa 30. Egiaz ez da zuzen, nere ustez, euskaldun 

kulturaz mintzatzea. Mde Pr 42. Zuen otoitzok eta erreguok / egiaz dira debalde. Arti MaldanB 223. Egiz ta 

benetan aldatu dau bere bizikerea. Erkiag BatB 182. Nere aragia egiz da janari. MAtx Gazt 97. Egiaz ari naiz. 

MEIG IX 94. 

(Con reduplicación expresiva; cf. supra ejs. de egiaz egiaz). Egi-egiaz esaten dizutet. Lard 435. Egi-egiaz 

dago esana. AB AmaE 370. Egi egiaz ezagutu zuen. Goñi 94. Egi-egiz agintzen dizugu. ArgiDL 134. Egi egiz 

eta ziur ziur obesten baitzaio. Or Aitork 158. Derizkiozuna egi-egiaz esaten. Zait Plat 142. Zuk egi-egiz ez 

bazendun nai. MAtx Gazt 51. 

- EGIAZ ERE. "En effet" Dv. Erraiten dü berak medezi karitatus bat bezala dela, zoin ebilten beita, ez 

osagarri dünen, bena bai erien ikhusten. Egiaz ere, bi eritarzün gaitzez hartürik zen gizuna. CatS IV. 

- EGIAZ ETA BEGIAZ. Verdaderamente; ciertamente, con certeza. Egiaz eta begiaz Satanasen adiskide 

izatea. Arr May 87 (v. tbn. 69, 158 y 173). Onuragarri ote luke bere gaia egiaz eta begiaz ezagutzea? Zait Plat 

152. 

- EGIAZKO (V, AN-mer, L; SP, Urt I 49, Lar, VocS, Añ, Lecl, Gèze, Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H; egizko V, G). 

Ref.: A (egiazko, egizko); Bon-Ond 155; Etxba Eib (egizkua); Holmer ApuntV (egizko). Verdadero, auténtico. 

"Naïf" VocS. v. BENETAKO. Tr. General en todas las épocas y dialectos. La forma meridional egizko, que 

aparece a finales del s. XIX, va aumentando su frecuencia en el XX, sin llegar a desplazar a egiazko (con la que 

alterna en muchos autores). Se encuentra además egitazko en textos gipuzcoanos posteriores a 1950. En DFrec 

hay 181 ejs. de egiazko y 2 de egizko. 

Iangoikua, zu zirade egiazko iujia. E 235. Eta badakit ezen egiazko dela nizaz testifikatzen duen 

testimoniajea. Lç Io 5, 32. Fede egiaskoa eta berdaderoa. Ber Trat 76v. Obra onen non baitatza kontu egiazkoa. 

EZ Man I 56. Egiazko errespetua. Harb 66. Ezten orduko obra on hura eta penitenzia behar bezain fin eta 

egiazko izanen. Ax 210 (V 141). Premia egiazkoagaz. Cap 57. Egiazko eta banaloriazko adiskidetasunen arteko 

diferenziaz. SP Phil 299. Jesukristo neure Jauna, Jaungoikoa eta gizon egiazkoa. CatAnz 1. Egiazko 

aberastasun / Eta plazeren desira. Gç 203. Egiazko saintütarzüna. Bp II 37. Erhokeria handia eta egiazko 

erreberia. ES 194. Propositu egiazkoa. OA 130. Egiazko handia da bere burua xume dadukana. Ch I 3, 6. 

Pobreza egiazkoa. Urqz 11. Haren Diszipulu egiazko direnek. He Gudu 63. Borondate ona ta egiazko gogoa 

badezu. Cb Eg III 391. Han [zeruan] ediren behar du oraidanik bere egiazko egoitza. Lg I 212. Erlijio edo Lege 

egiazkoari darraizkanak. Ub 145. Zerren biar dan ur egijazkua, ta ez begitanduba, batiua ona izango bada. Mg 

CO 261. Jangoiko eta gizón egiáskoa. LE Ong 29r. Gusto egiazko guzien iturria. AA I 401. Jainkoaren egiazko 

adiskide izan nahi dena. Dh 65. Jaungoikua da emonzaile egiijazkua. fB Ic I 62. Zure bekhatiez egiazko dolore 

baten konzebitzera. UskLiB 86. Izan al leikean gauzarik egiazkoena. Izt C 235. Edertasun egijazko bat. Ur 

MarIl 20. Nere aragia da egiazko janaria. Lard 402. Adar egiazko batzu dakhartzala kopetan. Gy 68. Egizko 

damutasunarekin. Zab Gabon 77. Gerthaldi hori izan zen egiazko borogatürik. Ip Hil 203. Non eta nor ziren 


mende. 

515


egiazko bakezko gizonak. HU Aurp 121. Egizkoa bada ezintasuna. Itz Azald 146. Eztu egiazko malkorik ixuri. 

Ag G 213. Erranez gu ginela egiazko etsaiak. StPierre 34. Biotz damu egizkoa. ArgiDL 105. Egizko geure Ama / 

Dalako Euzkadi. Enb 196. Gizon egiazko guti. JE Ber 71. Orra egiazko separatismoa. Ldi IL 171. Ez dituzte 

[gogo-lekoreko gertariak] egiazkotzat hartu nahi. Mde Pr 329. Manestarren ager-naieko biziera latza maite artu 

zun, egizko ta iator zalakoan. Or Aitork 138. Egiazko Sokrate, Xenopontak dakarrena ote zan zin-zinez? Zait 

Plat 82. Abereak ezpaitu egiazko bizirik. Vill Jaink 113. Igarri egingo ete deutsa, agiri ori egiazko ez dana? 

Erkiag BatB 162. Egiazko aitoren-seme zela. Ardoy SFran 287. Orain-arte ez dugu [bentura] egitazkorik bat-ere 

arkitu. Berron Kijote 175. Eta hori, egia delarik, ez da inorentzat guretzat baino egiazkoago. MEIG VI 63. 

(egizko B ap. A). (Referido a personas). Veraz, sincero. v. egiati. Nagusia, badakigu egiazkoa zarela. TB 

Mt 22, 16 (Echn egiazkoa). 

(Con reduplicación expresiva). Egi-egiazkotzat ondo ezagutuak. Etxeg in Ag AL 7. Egi-egizko baietzaz. EA 

OlBe 40. Egi-egitazkoa omen zan-ta. Berron Kijote 222. 

egiaamon. v. egitamu. 

egiabide, egibide. Razonamiento (?). Egibiderik bage, egi-antzez eta berezko egokitasunez etorri omen 

zitzaion egia ori Sokrateri. Zait Plat 105. Gezur zuriz eta egibide makurrez zerbait irakatsi nai lukean 

gizakumea. Ib. 125. Arloaren egiabideak ezarten dituena. Ib. 123. 

egiagabe, egigabe, egige. Falso. Ulerteziñak dira alegia; baña egigeak eztira. Zink Crit 18. Onelako bizitz 

egigabe ta jomugabagea bizitzea baiño, nere bizia bukatzea obe deritzat. EgutAr 21-9-1958 (ap. DRA). 

egiagarri, egigarri. Comprobante. Baña zer siñale tratu onen egigarri bixon artian? Etxba Ibilt 460. 

egiakari, egikari (B ap. A). Veraz, sincero. 

egiaki (SP, Lar, Añ, H), egieki (H). Ciertamente, verdaderamente. "(A buen) seguro [...] bai egiaki" Lar. 

"(Por) cierto que", "(sí de) verdad", "apuradamente, ciertamente" Ib. Cf. eiki. v. 1 egiazki. Bai egiaki guk jan 

[= joan 'llevar'] ginduzen irur ardiak eta urdea (Sumbilla, 1597). ConTAV 5.2.5. Esan dit sekretu eduki dezadala 

eta esanen didala. Baietz egieki ofrezitu diot. (c. 1597). FLV 1993, 463. Ene ditxa gaitz' egieki / Ardura dut 

borogatzen. O Po 21. Egiaki Iainkoa hemen da, eta eneakien. SP Phil 97 (He 99 egiazki). Gertuz fidelki, egiaki, 

garbiki eta klarki minzatzeak. Ib. 363. Alere, asko egieki, Euskera galdu da. Cb EBO 10. Bazenduen nere 

bearrik? Ez egieki. Cb Eg II 74. 

egiakide. Verdadero. Zer ere baidire egiakide, zer ere honest [...], hek beitez zuek gogoan 

darabilketzuenak. He Phil 4, 8. 

egiakoitz. v. ebiakoitz. 

egiakor, egikor (V-ple ap. A). Veraz. Barri onek eskuratu dauskuzan albistari ingelesa sinizgarri edo 

egikorra da. A Ezale 1898, 82a. 

egial. v. eginahal. 

egiala. v. egiara. 

hegialde. Lugar, paraje (G-bet; v. SHLV I 450). v. hegi (7). 

egiantz. "(V?, G?, FSeg), verosimilitud" A. Cf. Lar: "Inverisimilitud, egiantzeza", "paradoxa, egianzkabea". 

Guzurrak artuta egiantza. AB AmaE 346. Edozein ipuñek egiantza euki dagiantzat. Eguzk LEItz 26. Nere 

antzerkia "egi antzean" antolatuta dagola. Lab Y 1933, 194. Egi-antzak zenbait aldiz gaiztakeria ere agertzea 

eskatzen du. Or Y 1934, 85. Egiantz bat erakarten zuela izebaren haur ipuinetan aurkitzen ez zena. Mde Pr 88. 

Egi-antz aundiagoz beste au adierazten du. Zait Plat 61. Arrazoiek egiantza duten bitartean. Vill Jaink 28. 

Bizidunen bizia baino biziagoa gertatu ohi den egi-antzik baduten [giza-sorkariek]. MIH 336. En DFrec hay 2 

ejs. 

Apariencia. Egiantz ororen araura, "errege" hori Kornubiako kelta bat zen. Mde Pr 248. 

Probabilidad. Estatistikak, egiantz-kalkuloa lagun zutela. MIH 193. 

- EGIANTX. (Con palatalización expresiva). Badu haatik [filmak] halako bizitz-itxura edo egi-antxa. MEIG I 

149. 


mende.


- EGIANTZEKO (V?, G? ap. A). Verosímil; probable. Atsegingarrizko asmariyuak egi antzekuak izan bear 

dute. Sor Gabon 18. Zuk or esan dozuna egi antzekoa bai-da izan. Kk Ab II 108. "Egiantzeko" antzerkiaren 

ezaugarri. Lab Y 1933, 194. Egizko edo, behinepehin, egiantzeko zirela. Mde Pr 314. Ez da hori noski jakite 

ziurra eta egiazkoa, egiantzekoa baizik. MIH 82. Zer zen egia, zer egi-antzekoa, zer uste hutsa. MEIG VIII 70. 

egiaño. Dim. de egia. Haur tzar batzuri, onez onean, bi egiaño erranik bezen trankil. HU Zez 131. 

Badakiket pitta bat ahantzia nuen egiaño hau. Barb Sup 28. Nik ere nahi nuke egiaño bat erran. JE Bur 72. 

egiara (H (BN)), egiala (H (S)). Ciertamente, verdaderamente. 

hegiara. "(BN-mix), estar de esquina" A. v. hegika (2). Berze guziekin hegiara ethorriko banaiz ere zurekin 

adiskide nahi naiz. Harb 276s. 

egiari. "(V-ple-ger-m-gip), 1º. mejora introducida en una casa. 2.º dinero que el inquilino descuenta del importe 

de la renta, para abonar los gastos de las mejoras" A. 

egiatar, egiatiar, egitar (V-gip ap. Etxba Eib). "Partidario de la verdad. Gauza guztien gañetik, egittarra; baña, 

zer da egixa?" Etxba Eib. v. egiazale. "Felaga" buruzagietan eta heiekilakoetan badira gizon egiatiarrak. 

Herr 29-8-1957, 4. 

egiatasun, egitasun (BeraLzM), egiatarzun. Veracidad. Bedoikintzan gotirisle bezala sarthu zen bezain 

sarri, eman zituen bere deiaren egiatasunaren phorogantzak. "Vérité". Birjin 298. Ezagutu eban gure lege 

santuaren egiatasuna. Añ MisE 155. Ezeztatu bedi San Lukas Ebanjelariaren egiatasuna. Ant EE 1884a, 425. 

Jaungoikoaren egitasuna. Itz Azald 14. Baipen auen egitasuna. Zink Crit 35. Oneri [edestiari] bere egitasunaz 

akatzik jarri balezaioteke (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610. Kondairaren egitasunari ezer ez dagiotenak. 


Realidad. Aunke zomaitek ekun zeila beren dudak korpizaren realidadiaren edo egiatarzunaren gainian. 

Hual Mt 28, 17. Beren ametsak egitasuntzat artzen dituztenak. Zink Crit 31. Baiña munduko egiatasunak euren 

lenengo ames-aro samurretik erruki bage, barriren barri munduko bizi nastaura eratorri zituan. Erkiag BatB 55. 

egiatatu, egitatu (H). Comprobar, verificar. Cf. Lar egitatzea "verificación". v. egiaztatu. 

egiati (L, S ap. A; SP, Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), egiti (V, G, AN ap. A; Dv). Veraz, sincero (tbn. aplicado 

en sentido fig. a cosas). v. egiazale. Cf. EGIAZKO. Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga; su uso va 

disminuyendo durante los siglos XVIII y XIX, y apenas se encuentra en el XX. Al Sur se encuentra por primera 

vez en Añibarro, aunque es algo más frecuente en textos guipuzcoanos; la forma egiti domina en el siglo XIX 

(aunque Uriarte usa egia-), pero en el s. XX se va extendiendo el uso de egiati. 

Bazeakiagu egiati aizela. Lç Mt 22, 16 (He, Ur, Ip, Samper egiati, Arriand egittija; Ol, Or, Ker, IBk, IBe 

egizale). Iainko egiati zarena. Mat 353. Iainko guztiz egiazkoa, egidazu grazia egiati izateko. EZ Man II 167. 

Historia egiatiak aithorra duen bezala. Harb 402. Lehen hitz onetako eta egiati zirenak. Ax 351 (V 233). Zein 

ahal den egiati / Zuk bezi ehork etziakizu. O Po 22. Eliza bethi egiati eta sainta izanen deia? Bp II 80. Hitzak 

batzuetan dira egiatiak, eta bertze batzuetan gezurtiak. ES 382. Amudioak eztu luzamendurik, egiatia da. Ch III 

5, 7. Egiatiareki laketago da eziez inganazaliareki. Mst III 54, 6. Konzienzia zuzen egiatia. Añ MisE 146. Ala 

dio Esopok; / gizon egitia / ote zan, ez dakit nik. It Fab 17. Maria Magdalena emakume men eta egititzat 

bazeukaten ere. Lard 467. Erranez geroz egiten du, ezen egiati da. HeH Io 6, 63 nota. Herioaren mirail egiatian. 

Dv LEd 172. Egitienak palta oi diote Moisesen zortzigarrengo agintzari. Otag EE 1881b, 86. Ülhainaren errana 

egiati zela. Ip Hil 193. Egiatia edo sinhestekoa da Jainkoak bere buruari bihurtzen dioen lekhukotasuna. 

DvHtoy Io 8, 14 nota. Bera [...] dala izatez egitiya. Itz Azald 81. Edesti batek aski baitu egiatia izatea. AIr RIEV 

1928, 604. Zintzoak, egitiak eta iñoren aldekotasunik gabe bear dute izan. Anab ib. 611. Egiati ta lerragabe. Or 

RIEV 1929, 8. Euskeltzalea baita euskozale guzietarik egiazkoena ta egiatiena. Ldi IL 67. Ni bidali nauen Aita 

egiatia da. Ir YKBiz 322. Saiatu zen zindo eta egiati izatera. Mde HaurB 93. Iainko egiati. Or Aitork 204. Mintzo 

zoli ta egiatia. Zait Plat 51. Elurra baino egiatiagoa. Arti Tobera 283. 

egiatiar. v. egiatar. 

egiatitasun, egititasun. Sinceridad, veracidad. Zetan dauko bere utsik-egin-ezintasuna? --Jesukristoren 

egititasunean. Itz Azald 63. Egititasunak eta onusteak ere ez gaitu aurreratzen baldin oiek dituana atzipetu-ta 

ba-dago. Zink Crit 48. Zintzotasun ta egititasunaren bidez. Garit Usand 57. 


mende. 

517


egiatsu (Arch VocGr, Hb ap. Lh), egitsu (V-gip ap. Etxba Eib). Veraz, sincero. v. egiati. Kristo Jaun 

Jangoiko-gizon egitsuak esana daukan bezala. Mb IArg I 343. Aiñ klaru ta egitsuak ziraden agerkera oiek 

guztiyak. Aran SIgn 28. Bere kondairatzaille egitsuen. Ib. 5. Abestu zun bere il-kanta, egitsu, ozenki ta garbi. 

Etxde AlosT 95. Erantzupen egitsua. Etxde JJ 135. 

egiatu (V, G, L ap. A; Lar, Añ, H). "Autenticar", "averar" Lar. "Autenticar", "comprobar", "verificar" Añ. v. 

egiaztatu. Jangoikoak Eskritura santean egi au egiatu, baieztu ta erakutsiko ezpaleu bere. Añ MisE 76. 

Cumplirse, hacerse realidad. Semia, ikhusten dit sobera baizik egiatü dela ene ametsaren lehen phartia. Ip 

Hil 55. 

Asegurar. Pillotu izateak, irabazbidea egiatuteak. Echta Jos 190. 

egitu. Realizar, llevar a cabo. Egittu eben eskintzaria. Echta Jos 135. Josetxo ebillen itxasketan bere 

itxasgoa egittuten. Ib. 186. Ikusten dok orain, zelan egittu direan nire pekuak? Ib. 162. 

egiatzaile. Certificado, certificación. Erliki guzi aben egiatzalleak Iziar-en gordetzen dira. Ag EE 1895b, 

170. 

egiatzari, egitzari (B ap. A). Veraz. 

egiazale (Lar, Añ), egizale (V-gip, G-to, AN-gip). Ref.: A (egizale); Etxba Eib (egizalia). Sincero. "Verídico" 

Lar y Añ. v. egiati. Tr. Propio de la tradición meridional; se encuentra desde principios del s. XIX. En los ejs. 

antiguos hay egiazale, y a partir de finales del s. XIX egizale. 

Bata zan egia zalea, ta bestea gezurti utsa. VMg 72. Ai txibia / egia-zale ta berbakoa. Mg in Zav Fab RIEV 

1909, 35. Zu ziñan egi zalea. AB AmaE 189. Egi zaleak bagara esan daigun egia. Ag Kr 202. Aitona 

egizalearen agindua. Ag G 244. Nere Jaun eta Jaungoiko guztiz Egi-zalea zerana! ArgiDL 43. Irakasle, badakigu 

egizale zerala. Ol Mt 22, 16 (Or, Ker, IBk e IBe egizale; Lç, He, Ur, Ip y Samper egiati, Arriand egittija, 

TB egiazkoa, Dv zina, Hual egi-errailia). Besteren batez ari danean, egizale da. Or BM 18. Aski egiazale izan 

ziren ikusi zuten guzia mundu jakintsuari aldarrikatzeko. Mde Pr 315. Izlari txoragarria, baiñan ez egizalea. Or 

Aitork 103. Egizale izan bear da besterik ez gizonaren flakiak aitortzeko. Txill Let 40. Platon egizale ta 

ederbera. Zait Plat 125. Kondairatzailleek alakoxeak izan bear bait-dute: zeatzak, egizale ta ez odol-bero. 


- EGIAZALEKO. Veraz. Ta egia izango da, apezpiko iaun egizalekoak esan dabenean. Ag AL 22. 

1 egiazki (AN, L, BN, S; Volt 9, SP, Urt I 67, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Hb ap. Lh, Gèze, VocCB, Dv, H, VocB), 

egiezki, egizki, egiaski. Ref.: A; Gte Erd 178, 273, 307. Ciertamente, realmente, verdaderamente; 

sinceramente. "Por cierto, véritablement" Volt 9. "(A buen) seguro", "(sí de) verdad", &c. Lar. v. EGIAZ, 

egiazkiro, benetan. Tr. De uso general al Norte, ya desde Dechepare; al Sur --aparte de en textos baztaneses y 

de los dialectos pirenaicos navarros-- se encuentra en autores guipuzcoanos: Larramendi, CatBurg (37), 

Mendiburu y Ubillos en el s. XVIII; Iztueta e Iturriaga en el XIX, y en el XX en bastantes más autores, ninguno 

de ellos de estilo popular. La forma egiezki aparece en Argaignarats, y egizki sólo en Mendiburu. En DFrec hay 

22 ejs. (9 sept.) de egiazki. 

Egiazki egiteko neure konfesionia. E 43. Balinetan egiazki gu bagaude hargana. Ib. 95. Egiazki Iainkoaren 

Seme aiz. Lç Mt 14, 33 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Echn, Hual, Samper, Leon e IBe egiazki; Ur e IBk egiaz, Ker 

benetan). Hain egiazki eta errealki nola baitago zeruan. Mat 131. Profeziak orain dire / egiazki konplitu. EZ 

Noel 36. Haren baithan fidanza guzia egiazki dutenek. Harb 269s. Baiña egiak, eta egiazki [...] iragan beharko 

ditugunak direla. Ax 600 (V 385). Egiazki alhargun diren emazte alhargunak. SP Phil 413. Egiezki eta errealki. 

Arg DevB 244. Segur egiazki darotzut, / Ene Jauna, deklaratzen. Gç 106. Jinkoatan diren hirur personak egiazki 

algar ganik berhezi direia? Bp I 31. Eta deitzen baita Iruñea, zeina egiazki baita Eskuarazko izena. ES 118. 

Egiazki beraz miseria handia da lurrean bizitzea. Ch I 22, 2. Zuk nai dituzun gauza guziak [...] egiazki 

ezagutzea. Lar STomas 1. Zunbatenaz osokiago eta egiazkiago, hanbatenaz eni plazer haboro. Mst III 37, 1. Bai 

egizki, orra gure gisako galduak oriek ere. Mb IArg I 164. Ez dut egiazki hunen bertze fede aurkhitu Israel 

guzian. Lg II 151. Hastio dügünian egiazki bekatia. CatLan 145. Ene odola da egiazki edari. Brtc 229. Gorputz 

bat eta anima bat Maria Birjinaren sabel garbian egiazki artzen zituala. Ub 62. Egiazki urusak. Monho 144. 

Andre dena Maria egiazki da Jainkoaren ama. Dh 261. Aldareko Sakramentu Sainduan egiazki dagona. CatB 

59s (CatR y CatSal 59 egiazki, CatAe 58 egiaski). Maite ditu egiazki. Jaur 169. Egiazki il dala / zaie iduritzen. It 

Fab 77. Esaten duten bezala egiazki. Izt C 122. Othe zinduen nere beharrik? Ez egiazki. Dv LEd 138. Egiazki 

ustekeria hortan zen. Jnn SBi 82. Segürtatzera egiazki Maria Birjinaren etxia dela. Ip Hil 139. Bai egiazki, 

bazuen zerbeit irabazirik! HU Aurp 76. 

(s. XX). Etxetik urrun du egiazki ikasten gizonak, nehon egitekotz. JE Bur 206. Maite autala egiazki. Zub 63. 


mende. 

518


Aolku egiazki bikaña! Ldi IL 68. Bai, besta egin zuen egiazki gure Murtuts berriak. Lf Murtuts 26. Egiazki 

izanak dituzu. SMitx Aranz 143. Eta egiazki kantari ederra zen. Zerb Azk 76. Baina egiazki ez da gogamen 

bidaltzerik. Mde Pr 322. Egiazki beti lengo Bera ziñala. Or Aitork 179. Baña nork esan dezake egiazki ezertaz 

ere damurik ez duela? Txill Let 40. Egiazki ari ote hintzan ordukotz? JEtchep 67. Onak, ordea, zuzenak dira, ta 

zuzenbagekeririk egiteko eztira gai: ez ote? --Egiazki. Zait Plat 96. Egiazki Andes bada Bergiliren sorterrixka. 

Ibiñ Virgil 33n. Eman ditu Parisen ikasi guziak: zonbat, horietarik, ditu egiazki baliatu? Ardoy SFran 310. Bai 

egiazki ageri dela / gaur Xalbadorren eskasa! Mattin 81. Besterik diona, ez da egiazki mintzatzen. MIH 218. 

v. tbn. CatLav 239 (V 121). KIkG 9. Barb Sup 116. Const 20. Arti MaldanB 207. Anab Aprika 96. 

2 egiazki. "(L-ain, R), veraz" A. 

egiazkiro. Realmente, ciertamente. v. 1 egiazki. Gizon onen emazteari ukitutzen diona, egiazkiro illko da. 

Ur Gen 26, 11. Orain ikusiko degu egiazkiro birtutiaren ispillu garbi au [...] guziyak bereganatzen. Bv AsL 58. 

egiazkor, egizkor. Sincero, auténtico. Maite al nazu maitasun egizkorrez? ABar Goi 25. 

egiazkotasun, egizkotasun. Veracidad; autenticidad. En el msOñ 235v 'validez (del matrimonio)'. Liburu 

sagraduen egiazkotasunaren, argitasun jaungoikozkoaren eta esangura benetakoaren ezauperara. Itz Azald 18. 

Gizaldien arenganako zaletasunak, egizkotasuna ta beneragarritasuna emon eutsazan. Gand Elorri 120. 

egiazkotu. Hacerse realidad. Nere burutasun hura egiazkotuko ote zan erabez. A Ardi 124. 

egiazta, egizta (Lar, H). "Relación, narración" Lar. 

egiaztabide, egiztabide. 1. Autoridad, credibilidad. Giza-egiztabidea notiñentzat eta gizbatzarentzat bearbearreko 

baldintza da. "La autoridad humana". Zink Crit 55. Orrelakoetan urena zanaren egiztabidea gutxitako 

da. "La autoridad de un ilustre difunto". Ib. 72. 

2. Prueba; medio de probar. Egiztabideok argi ta garbi ikusi arte. Zait Sof 70. Bere benetako bururakizuna 

[...] sasi-egiztabide gezurtiz adierazi nai izan baleza. Zait Plat 152. Egiaren egiaztabidea zuelako. Ib. 102. 

egiaztagarri (Hb ap. Lh), egiztagarri (Lar, H). 1. (Adj.). "Verificativo" Lar. 

(Sust.). Prueba. Ukigaiketak, idurizkoak ez baina egiazko direlako egiztagarri bikaina. Mde Pr 332. 

egiaztakor, egiztakor. Realizable. Ames guztiak egiztakorrak balira. TAg Uzt 214. 

egiaztamen, egiztamen. Confirmación. Anziña-anziña esanai egiztamena eman bear zitzaien. Lard 463. 

Esan izan zien guziari egiztamena emanda. Ib. 479. En DFrec hay 24 ejs. de egiaztapen. 

egiaztaratu, egiztaratu. Realizar, hacer realidad. Ebanjelio santuaren esana egiztaratzia. Bv AsL 57 

('cumplir los preceptos'). Jaungoikoak biraldutako gizon bat izan zan, Juan zeritzona. Argi au egiztaratzeko 

etorri zan. Elizondo KristPE 76s (ap. DRA). 

egiaztarazi, egiztarazi. Comprobar. Sokratek berak egiten duena, adimenak eraginda egiten duela 

egiztarazi nai izan ezkero. Zait Plat 87. Dalako ori iardunean atinez egiztarazi bear dugu. Ib. 120. 

egiaztatu (Lar, Hb ap. Lh), egiztatu (G ap. A; Lar, Añ, Dv, H). 1. Comprobar, verificar, confirmar. Cf. ES 

102: "Ezen zilhegi bada erraitea gezurtatzea, zergatik ezta erranen egiztatzea? eta handiztatzea?". v. egiaztu, 

egiatu, baieztu. Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX (aunque no 

encontramos ejs. vizcaínos hasta aprox. 1930); tbn. lo utilizan Mirande y Xalbador. En cuanto a la distribución 

de variantes, egiztatu es claramente mayoritaria; egiaztatu sólo se encuentra en autores posteriores a 1950, 

alternando generalmente con egizt-. En DFrec hay 24 ejs. de egiaztatu, 12 de egiztatu, y uno de egiztau, todos 


Bañan egiztatzeko / lendanik esana. Echag 38. Non arkituko dituen bat banaka egiztatuak garbiroki, nola ta 

zeren bidez diraden Euskararen bere berekiak. Izt C 14. Albista au [...] egiztatu zan. Lard 98. Erregeak ondo 

daki, eta egiztatu nazake. Ib. 527. Bertan arlandu galantean letreruak egiztatzen duen bezela. Aran SIgn 85. 

Etziran egun asko igaro gauza egiztatzera. Bv AsL 223. Baiezten duana egiztatzeko bideak urriak diralako. Zink 

Crit 49. Kartetako esan askoz egiztatu giñezake egi au bera. Inza Azalp 38. Elkar-antz aundia dutela egiztatu nai 


mende. 

519


du. ZA RIEV 1928, 590. Olakoa pranko asmatu diote Santa Cruzi, baño ezin egiztatu. Or SCruz 83. Sartu yakon 

susmua edo egiztau edo guzurtauteko ustez. Otx 88. Bere lurraldeen yabetza egiztatu dezaken bezela. Goen Y 

1934, 99. Esamesok bere begiz egiztatu. Etxde JJ 216. Ustekizun horiek ez dira egiaztatuak izan. Mde Pr 248 

(319 egizt-). Iritzi on ori egiztatzeko ejenpluak. Alt LB 50. Atsekabez beterik egiztatu dut, ordea, etzegoela 

orrelakorik. Txill Let 106. Au egiztetako, ona yazokun bet. Akes Ipiñ 33. Nik diodana egiaztatzeko. Arti Tobera 

283. Protagorak egiztatu ez, baizik-eta gezurtatu egiten zituen. Zait Plat 121. Geroxeago egiztatu aal izan 

nuanez. Anab Aprika 82. Filologiak berak egiaztatzen digunez. Vill Jaink 25 (181 egizt-). Egiztatzekotz erran 

zahar horren hitzak. Xa Odol 241. Garbi-garbi egiztatua da. Berron Kijote 147. Nekerik gabe egizta daiteke. 

MIH 84. Ezin egizta ez gezurta daitekeen esaldi batek ez du ezer adierazten. Ib. 89. 

Testificar, proclamar la verdad de algo. Sinisten det [...], ta ori egiztatzearren, milla ta millaka aldiz nere 

bizia emango nuke. ArgiDL 44. 

2. egiztatu (Lar, Añ, H). "Contar, referir" Lar. "Relatar" Lar y Añ. Cf. egiazta. 

3. Realizar(se), hacer(se) realidad. v. egiazkotu. Urte asko baino len ikusi izan ziran egiztatuak euren asmo 

zuzen bide onekoak. Izt C 3. Ez dedilla egiztatu eskontza. "Verifique". Otag EE 1881b, 87. Gaur dator asmo ori 

egiztatzea. EEs 1916, 54. Udalditarraren agindua egiztatzea. TAg Uzt 209. Ames ta gurari ori, ostera, azkenez, 

Madalen-gan egiztau zan. Erkiag Arran 176. Egiztatu zaukuneko amentsik ederrena / [...] / herioak iretsi du 

gure itxaropena. Xa Odol 183. 

egiaztatzaile, egiztatzaile. Ratificador; testigo. Egiztatzaille gezurtijak auzitara eraman dituzu? Elizondo 

KristPE 110 (ap. DRA). 12 Apaiz, 12 Apostolu bezela, 2 Praille, Apaiz oien santutasunaren egiztatzaille bezela. 

Alt LB 118. 

egiazti (V ap. A), egizti (V-m ap. A). Sincero, veraz. v. egiati. Gizon zinzo, egijazti, on ta kristinau garbi 

bat. Mg PAb 168. 

egiaztu (V, G, L ap. A; Añ), egiztu (V ap. A; Añ). 1. Comprobar, verificar. "Comprobar, cerciorarse de" A. v. 

egiaztatu. Tr. Documentado en autores meridionales (en mayor medida en los vizcaínos) desde principios del 

s. XIX; su frecuencia parece disminuir ligeramente en el XX. La forma egiztu, que no aparece hasta finales del s. 

XIX (en Arana Goiri), casi desplaza a egiaztu desde esta misma época. Egiaztuko da Jaunaren esana. Mg CC 

254. Ezta au ez ipuin / Guzurrez asmauba, / Bai egijaztuba. Mg PAb 102. Egiaztuko dabe nik diñodan gauza au. 

Añ EL 2 3. Ondo egijazturik ikusi eban au gizon batek berberagan Alemanijan. Ur MarIl 58. Egiazturik 

gaiztakeria, illa izan bedi. Ur Ex 21, 16 (Dv frogatu-eta). v. tbn. BulaAl 8. Ikusiko da egiaztuten / Aren berbea. 

AB AmaE 131. Egiaztu eta ziurtetan dau erri guztien eta gizaldi guztietako eretxi guztienak. Itz Azald 39. 

Arinkeri geiegiz emandako baiezpena egiztu-nai biziz. Zink Crit 29. Idatzi ebazan idazkiak au egiztuten dabe. 

GMant LEItz 58. Oien esana egiztua dago Katenbusch eta Casparik egin dituzten ikasketaz. Inza Azalp 27. Nik 

diñodan au egiztutzen dau / Gaur emen ein dan Batzarrak. Enb 139. Nerau gaiztotzat ezetz egiztu. Zait Sof 134. 

Batzuk nai dabe guzur egiztu. BEnb NereA 132. Guzti ori da egiaztu doguna. Ker Iob 5, 27 (Ol auteman). 

2. egiztu (Lar, Añ, H). "Referir, contar" Lar y Añ. Urte artan maiatzaren ogei ta seian zan Espiritu 

Santuaren etorrera egiaztutzen zana. Bv AsL 192 (de interpr. no segura, quizá 'cumplirse'). 3. Cumplir(se), 

hacer(se) realidad. Erabaki ospatsu gogoangarri au ondo egiaztua eta zuzenkiro gordea izan zan urte askoan 

txit. Izt C 123. Sorgin iturri bitako urak egiyaztu milagro au. Bil 164. Zelan eskribidu diranak edo irazpenak 

egiztuko dira, olantxe, ba, jazo boiar ba-da? (1897). AG 1471. Egiztu zen botu hori. Xa Odol 294. 

egidamu. v. egitamu. 

egidi (Añ (AN)). Mover. v. higitu. 

egieki. v. egiaki. 

egiera. "(G-goi), guiñada en el juego de bolos, efecto que se da a la bola que lanza el jugador" A. 

egiera. v. agiera; egikera. 

egieramon. v. egitamu. 

egiesale (Lar), egierraile. "Verídico" Lar. v. egiati. Bear bauzu bat edo konsorte edo aiskide edo nirabetako, 

auta zazu egierrallea (225). LE-Ir. Gizon txuxen egierralle (223). Ib. v. tbn. LE Urt ms. 137r. Maixtrua, 

badakiguzu zrela egi-errailia. Hual Mt 22, 16 (Lç, He, Ur, Ip, Samper egiati, Ol, Or, Ker, IBk, IBe egizale). 


mende. 

520


Baña naiz gezur-zulo izan, / naiz bentsu, egi esale. EA OlBe 102. 

egietsi, egitetsi. 1. Juzgar cierto. Garai bateko nere / musu biribilla / nork egitetsi orain? EA OlBe 95. 

Aitortuko dugu zure partetik eskatzen zaigun egi-etsia. "La verdad". Berron Kijote 63. 

2. Confirmar, ratificar. Bere esanak egitetsi ta indartu nairik bezela. Garit Usand 20. 

egiez. Mentira. Asmatzen dituztela errazbageak, sortzen naspillak, isurtzen egiezak. Lar Fueros 225. 

egiezki. v. 1 egiazki. 

egigai. Documento (?). Batean-bestean izan diran egigai, idazti edo paperak sakabanatuta galdu diralako. 

Eguzk LEItz 14. 

hegigarra (S ap. A; Foix ap. Lh; la -a final no es segura). Carpe. "Charme et une autre espèce" Alth Bot 6 

A. 

egige. v. egiagabe. 

hegigo (L, BN ap. A; Lar, Dv; -oa det. O-SP, SP, H). Enemistad. "Haine et malice enracinées" O-SP 229. 

"Renitencia, repugnancia", "repugnancia" Lar, que tbn. trae (y H recoge) los derivados egigotu "repugnar" y 

egigolea "renitente". Hegiko, que Lhande atribuye a Harriet, se debe sin duda a una mala lectura de una g en 

éste. Cf. hegiara, hegika (2). Haserretasunak, mendekatu nahiak, barreneko hegigoak [...] arimari eta 

gorputzari egiten deraue kalte. Ax 279s (V 187). Nehori herrarik, hegigoarik, gorroturik edo borondate 

gaixtorik badiadukozu. Ib. 336 (V 223). 

hegigora, heigora (Foix ap. Lh). "Terrasse" Lh. 

egika (V-ger ap. A). "Sin hacerse, no hecho aún. Okelea daukat or kazuelan, baia ondiño egika dago ta itxaron 

bearko dozu" A. "Incompleto (V-ger)" A Apend. 

hegika (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq. 1. "En oposición" A. "Bord contre bord (litt.), par conséquent en 

opposition, de façon que les bords apposés se frottent" Lrq. Sg. Lander (ap. DRA): "Par les bords, par tangente". 

Zohiak bazagoden gero xutik hegika ['de canto'], uda guztian, iguzkiak idortzen zituela. JE Bur 9. 

2. (S ap. A y Lrq). "Estar de esquina" A. "Fâchés, brouillés" Lrq. Cf. 1 heinka. 

egikai (Añ). 1. "Acto" Añ. Cf. Lar: "Pecado actual, pekatu egikaia, egiten dan ordukoa". v. egintza. Zelan 

egiten da onen gañeko egikai edo akto bat? CrIc 12. Damuzko egikaiak. Añ EL 1 79. Ama Birjiña Santeak 

emoeban asierea Egikai Santu oni. Ib. 177. Fede, Esperanza ta Karitateko Akto edo Egikaiak. Añ CatAN 71. 

Auxe berau sakramentuaren egikai danez, zerurako osasungarri be izan dakigula. Ker EMeza 101 (ap. DRA, que 

lo interpreta como "elemento de que consta o se hace algo; causa agente"). 

2. einkei. "Einkeixak, quehaceres, obligaciones" Iz ArOñ. 

3. "Einkeixak, etórpide ónekuak ("cosas que tienen buen futuro o buen porvenir")" Iz ArOñ. inkai. "(B), 

lozano (se dice de árboles y plantas), robusto (hablando de niños)" A. 

egikara. v. eginkara. 

hegikara. "Egikara (V, G), qui se présente à peu-près de côté, de coin" H. 

1 egikari (H, A), eginkari (AN-larr ap. Asp Leiz; Hb ap. Lh, Dv, A), einkari, inkari (AN-larr ap. Asp Leiz). 

Tr. La tradición septentrional emplea eginkari y la meridional sobre todo egikari. 1. "Hecho, acción bien o 

mal ejecutada" Lar. "Hecho extraordinario" Asp Leiz. v. egintza. Konfesatzerat eta erraterat bere eginkariak. 

He Act 19, 18 (Dv eginkariak; Lç, Arriand y Ker eginak, TB egintzak, IBe iharduerak). Apostoluen Egikarietan. 

Mg CC 206. Oroi bidi nere gaztetasuneko egikariakin. VMg 29. Egikari kaltarkitsu guztiak. Jauregui 236. 

Egikari au gertatutako baserri-etxea. Izt C 181. Eginkari hunen otsak bethe zituen Iudea guzia, eta inguruko 

herriak oro. HeH Lc 7, 17. Sehiak bizkitartean Isaaki erran ziozkan bere eginkari guziak. Dv Gen 24, 66 (Urt 

egiñ izan zituen gauza guziak, Ur egin zuen guztia). Pausu hartu zuen bere eginkari guzietarik. Arb Igand 59. 

Aldiaren leikide, eginkarien ontzi [...] dan Edestia (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 210 (Or ib. 8 egiteen, AIr RIEV 

1928, 605 eginkizunen, Anab ib. 611 egintzaen). Erdi-bearrean dago egin zun einkari. "Una hazaña". Or Eus 47. 


mende. 

521


"Diligencia, negocio" Lar y Añ. Gure arimen salbazioari dagozten egikarietan. Lar, carta a Mb 279. 

2. (Lar H). "Influencia, influjo" Lar. Beraren izarkida aiñ da egikari onakikoa. Izt C 24 (Azkue traduce 

"de buenas acciones"). Morfeoren egikari biguñari baza emateko bildurrez. "Suave influjo". Otag EE 1882c, 

537. Etzeritzala debozio aren egikaria (Interpr?). Arr May 194. 

3. eginkari (V-gip ap. Iz ArOñ), eginkai, einkari, inkari. "Bere egín-kaarixa eitten daó, está haciendo sus 

necesidades" Iz ArOñ. "Olloaren eginka(r)ia oso fuertia da (G-azp). D. Irigoyen" DRA. Etxegurenek eginkai 

txiki bat egiteko bai omen bide-ertzari begira... Ldi IL 43. Sabela ustutakoan, einkariak estal itzazu. Ol Deut 23, 

13 (Dv ongarria, Ker kaka). v. tbn. Ol Iud 3, 22 (inkariak). Idi eta bei einkaria sua egiteko legortzen eguzkitan. 

EG 1956 (9-10), 75. 

"Inkari (L-sar), abono" A. 

- EGINKARIAN. "Zazpi-zortzi apotx einkarian: de una tirada" Iz ArOñ. 

2 egikari (Lar, Añ, H), eginkari (B ap. A; Hb ap. Lh). "Cumplidor, ejecutor" Lar. "Factor, hacedor" Añ. 

"Agente" A. v. egile. 

- ONGI-EGINKARI. "Aita ongi eginkari (jarrakiten zau), seme berartrakari, (a) padre bienhechor (le 

corresponde), hijo de igual condición [R]" A s.v. berartrakari. 

egikaritu (G? ap. A; Lar H). 1. "Cumplir, ejecutar" Lar. "Observar, guardar" Ib. "Cumplir la palabra, hitza 

kunplitu, egikaritu" Ib. Gaur egikaritu da / zoriyon gurean / Guzi-al-dubenaren / naigiña lurrean. Echag 38. 

Beren Batzar guztiakiko andientsua egikaritzera. Izt C 285. Egikaritzen edo kunplitzen dituzte mandamentu hok? 

Legaz 32. Agindua egikariturik. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. Literaturak, adibidez, beregaintasunik batere ez du, 

teoria sozial honetan ez, eta ezta teoria hau egikaritu nahi duen Aginpidearen praksian ere. Azurm Kultura 

proletarioaz (Oñate, 1973) 30s. 

2. (G? ap. A; Lar H, Añ). Influir. 

egikaritza. Cumplimiento, observancia. Segurutik etzeukatelako beren [erregela prinzipalen] guarda edo 

egikaritza. EConst 10. 

egikarri. v. egingarri. 

hegikatu. 1. (Con aux. trans. bipersonal). Pasar al lado. [Otomobil handiak] ondo-ondorat [...] hurbildu 

zaizkigunean edo hegikatzen gaituztenean baizik. JE Ber 92. 

2. "(c., A), être brouillés" Lh (no aparece en A; puede tratarse de hegika (2): "(Sc), estar de esquina"). 

egikera (V, G, AN-araq, Sal, R ap. A; Añ, Dv, H), egiera (c. sg. A; Lar, Añ, H), eginera. 1. Acto, acción. 

"Operación" Lar y Añ. "Acto" Añ. "Acto, acción" A. v. egintza. Tr. Documentado en autores meridionales, en 

mayor medida en los vizcaínos, desde principios del s. XIX (cf. infra EGIKERAN, ya en Cb CatV). La forma 

egiera sólo la emplean Moguel y Orixe, y eginera Lardizabal e Iturzaeta. En DFrec hay 5 ejs. de egikera. 

Zeintzuk lagunaren egite onetan bere atxakia ta egiera txarrak asmau daruezan. CrIc 92. Arteztu egizuz nire 

egikerak. Añ EL 


mende. 

1 8. Egin deutsu kalte, edo egikera txatxarren bat. Astar II 25. Bere gudako egikera 

gogoangarrien bidez. Izt C 505. Egikera miragarri, Filistintarren bazter guzietara izu-ikara zabaldu zuena! 

Lard 147 (27 egiñera). Beste milla egikera on egiñaz. Arr GB 30. Kontrizinozko egikera bat. EgOn 74 (ap. 

DRA). Nire egikera ori bidezkotzat edo beinik bein egokitzat ez artu izatea. A in Azc PB 3. Errukizko egikerak. 

Itz Azald 119 (202 eginera). Bere egikereagaz damuturik. Ag Kr 206. v. tbn. Ag G 233, A Ardi 128. Joxe- 

Mariren egikera au. Garit Usand 44. Bere esaera ta ateraldiak, egikera ta gertaerak. Muj PAm 7. Errukizko 

egikera. Enb 204. Gizon zarra bere egikeraekin erantzi ezazute. Ol Col 3, 9 (Lç, He egitate). Egikera oneri 

zuzen eretxirik. Otx 6. Iratxoek ez dute emaiten ezagumenari edo nahimenari jarraitzen diotenik beren egikeran. 

Mde Pr 339. Gorputz-egieraz --au baita iende guzien iatorrizko izkuntza. "Ex motu corporis". Or Aitork 20. 

Arpegia bai ona: baiña... egikerak! Erkiag Arran 141. Izketan bildots otxana dogu / baiña egikeraz otso. BEnb 

NereA 262. Egikera batzuen aldera sentitzen dudan onginaia eta beste batzuenganako daukadan iguiña. Vill 

Jaink 84s. Bere izakera, egikera ta idazki-lanak gaitzat artuta. Alzola Atalak 112 ('modo de obrar' ?). Lapurreta 

baten prestamenak, egiera, ondoreak. MEIG I 185. 

2. (V, G, AN-araq, Sal, R ap. A; Añ, H), egiera (Lar, Añ), eikera. Modo de hacer. "Acción, aquel modo de 

ejecutar, hacer o hacerse algo" Lar. "Acción, modo de hacer algo" Añ. "Modo de obrar, conducta" A. 

Arauaren onduan aipidea, araua ta bere eikera. "La regla y el modo de practicarla". Zink Crit 5. Ori da 

tximinoen egikera: gizonak egiten duana, berak ere egin bear. And AUzta 87. Jaungoikoaren ederragaitik 

bidebagekeriz egindako nekeak eroatea, egikera ederra da. 'Haec est enim gratia'. Ker 1 Petr 2, 19. 

Estilo, modo. Iaungoikoak badaki iauregi au zer egikeratakoa (estilo) zan. Ag AL 10. Godotarren 

egikerarik onenetakoa dala. Ag Kr 16. Ojival deritzaion egikera garaiko lana da. J.B. Ayerbe EEs 1912, 45.


Begiratu bear zaio nundik atera diran eresi-gaiak: egikerak ez du zer ikusi. Garit Usand 31. Gezi-muturren 

egikera batzuek. JMB ELG 65. Gaurko eguneko edestiaren egikeraz moldatzen ere zerbait saiatu gera. Ib. 9s. 

Ondo ezagutzen zun neskatxak ziztu-egikera ua. TAg Uzt 165. Mintzo garbiz ta egiera egokiz emanik. 

"Modulatione". Or Aitork 285. Bere egikeraz auxen da munduko libururik oberena. "Por su estilo". Berron 

Kijote 81. 

Estructura, forma. [Iturri onek] berezko egikera eta griña guztiz miraritsuak dituelako. 'Forma natural'. Izt 

C 87. 

3. "Actividad" Lar y Añ. 

- EGIKERAN. (Usado como sust. vbal. con ines., no como sust. pleno). Semea egin baño len, seme egikeran, 

eta semea egin ezkero. Cb CatV 68. Arrausi egikeran. A BeinB 86. Itxi biarra ixan eben alde-egieran. Kk Ab II 

46. Traturako lenengo berbak egikeran. Erkiag BatB 32. 

- EGIKERAZKO. De obra. Zer da egikerazko ordaindutea? --Pekatuakgaitik zor diran kastigu denporazkoak 

Jaungoikoari ordaindutea. Itz Azald 147. 

egiketa. Acción, acto. Aren egiketa zerbait goratu arren, asmoa itxusikatzen zuten. TAg GaGo 62. A. 

Bonipagiren irakatsi ta egiketai esker. Gazt MusIx 164. 

egikidatu (Lar H). "Confeccionar", "cooperar" Lar. 

egikidin. v. eginkidin. 

egikin. Artefacto. Urrutikuskiz, txikikuskiz eta gañerako egikiñen laguntzaz. Zink Crit 31. 

egikintxa. v. eginkintza. 

egikiratu. Cumplirse. Baleki gizarajuak orain esan duen ori egikiratu bear zaiola! Ill Pill 20 (podría 

tratarse de egikaritu). 

egikizun. v. eginkizun. 

egiko. "Tâche à remplir. Arkanjeloei eman oi dieztetzun egikoak eman zeniotzun san Franzizko Jabierri (Mb)" 

Dv. v. egiteko. 

egikoi. "Gracia actual, grazia, doai, doain, egikoia" Lar. Cf. Egiat 256: Estüdioak dü [...] mihia zorroizten, 

elhestan egikoia emaiten (el autor interpreta como 'gracia' lo que en Larramendi corresponde a 'actual'). 

egikor. v. eginkor. 

egikunde (G ap. A), eginkunde (Hb ap. Lh). 1. Acción, acto; operación. v. egikune, egintza. Hekien 

barneko sentimenduak ta eginkunde guziak. Birjn 515. Erien alderat egiteko agertzen diren onhesgunezko 

eginkundeak. Ib. 541. Eginkunde edo akzione guziak. Dh 111. Gure arimaren santifikatzeko bide egiazkoa da 

gure akzione edo eginkunde komunak ungi egitea. EgunO I (ap. DRA). Apostoluen denborako eginkundez mintzo 

den liburu zahar batean. Arb Igand 123. Ohitura eta eginkunde arrotzak. Ib. 48. [Arimiaren itxutasunaren] 

lenbiziko egikundea da egobia edo oztasuna Jaungoikoagaz. Kortazar Serm 170. Egikunde batzuk onetsi eta 

beste batzuk gaitzestera. Vill Jaink 79. 

2. (Lar H, Añ), eginkunde (Ht VocGr 351, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, A). Efecto, consecuencia. "(Darthayet 

Manuel 33), effet" Dv. v. ondorio. Eta ondoan bere maithagunearen eginkunde handienak senti-arazi nahi 

dauzkigunaz gero. "Les effets de son amour". Birjin 521. Amoreagatik zuen fedea ez dadin izan gizonen 

zuhurtasunaren eginkundea, bainan bai Jainkoaren botherearena. TB 1 Cor 2, 5 (IBe ondore; las demás 

versiones se aproximan más a 'fides vestra non sit in sapientia hominum' de la Vulgata). Zeñaren [iturriaren] 

egikunde onak ikusten diran sarriro miñantza mueta askorekin oi daudenetan. Izt C 96. 

3. inkunde. "(B), trato [...]. Inkunde onak in ditut, he hecho buenos tratos, relaciones de amistad" A. 

- EGIKUNDEZ (Lar, Añ). "Efectivamente" Lar. 

egikune (V-arr ap. A; H), egikuna (V-arr ap. A), egikun, eikun. 1. Acción, acto; operación. v. egikunde, 

egintza. Egikune santu oneri ekin ta ekin. Añ EL 2 186. Bere sabelian, Goteunaren egikunez, sortutako 

gorputz ederra. Eleiz GDBidea 29. Txit irabazkintsua dan egikunetik zintzilik daude. "Operación". Zink Crit 43. 


mende. 

523


Egikun zeatztasunak. "Pormenores de la ejecución". Ib. 3s. Zure egikunen yabe ta yaurlea izan. Ol Imit III 38, 1 

(SP, Leon obra, Ch akzione, Mst egitate). Bere zuurtasuna norañokua zan erakusteko, bere egikun bat da 

naikua. Kk Ab II 81. Sinismen eta egikun oetako batzuek gaurdaño ere iritxi zaizkigu. JMB ELG 89. Etzazute 

Atenai iriaren izen ederra egikun gaiztoz itsusitu. Zait Sof 113. Eikun oiek beinola euskaldunek bi izar oiei 

begirune aundia zietela darakuskigute. EG 1956 (5-6), 78. 

2. egikuna "Acción, modo de hacer algo" Añ. Cf. berbaegikune. 

3. "Egikuna (V-ple-ger), traza, forma, señas del individuo" A. 

egikuntza, eginkuntza. Acto. v. egintza. Aren eginkunz hau ongi ekustea da oraingo gure bigarren 

egitekoa. Mb IArg I 153. Maiatzeko loreetako eresiak eta berari iagokazan egikuntza guztiak. Ezale 1897, 212. 

egilamu. v. egitamu. 

egilari. "Actor" Urt I 118. 

egile (gral.; SP, Urt I 118, Lar, Añ, VocBN, VocCB, Dv, H), egila (V), igile (BN-ciz), ile (BN-ciz), eile. Ref.: A; 

Lrq; EI 68; Iz ArOñ (egílla). 1. Autor; creador. "Actor", "agente", "factor", "hacedor", "obrador" Lar. "Criador, 

atributo de Dios, bagetik, utsetik egillea" Ib. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 

189 ejs. de egile y 31 de egille. 

Zeinen [hiriaren] egilea eta fundazalea baita Iainkoa. Lç He 11, 10 (He egillea, Dv egilea; TB ekidaria). 

Egiok egilleari, (eta) emaiok emalleari. RIs 29 (Aq pág. 64 egiok egilleari). v. tbn. O PrASJU 288. Irakurtzaille 

debotari egilleak liburu hunen maneraz abisua. EZ Man I 4. Bere egilleari berari, iduria eman dioenari, behar 

dio behatu. Ax 172 (V 116). Zeinetan aragiaren / Egileak gaitz igaren. O Po 64. Iainkoa da egille nausia eta 

ezin ikusizko obratzaillea. SP Imit IV 5, 1 (Ch, Ol y Pi egille, Mst egile; Leon obratzale). Bekhatü gisa elibaten 

egiliak. Bp I 114. Zeruaren ta lurraren egillea. CatBurg 5. Libru baten egilleak. Cb Eg III 235. Hanbat 

mirakuilluen egillea. Lg II 152. Emaitze handi zonbaiten egilen [...] ehortzetala. Mercy 35. Liburu horren eile 

jinkotiarra. AR 3. Gauza guzien Egilea. Brtc 35. Bere egille Jainkoaren kontra. Ub 10. Gauz oek añ onak eta 

ederrak badira, zer izango da oen Egillea? AA II 12. Nere egile bakharrari. Dh 188. Guztijok daukagula egilla 

ta jaube bakar bat. JJMg BasEsc 29. Aza onen egilleak. 'Los cultivadores'. Izt C 158. Zuek il zenduten biziaren 

Egille au. Lard 483. Ebandelioaren egilek ez dute altxatzen bere bururik. Hb Egia 84. Kastigatzeko egilleak, 

baldin gaiztakeriz egin bazan. Zab Gabon 100. Libürü sabant baten egilia. Ip Hil 194. Holako gizonak, merezi 

zituen ehortz egunean ohorea eta otoitzak. Izan du egile. HU Aurp 169. Euren Egilleagaitik juramentu egiten 

dalako. Itz Azald 88. Ura [deabrua] dalako gaitz guzien egille ta sorpurua. Inza Azalp 151. Kalapita guziaren 

egileak. Barb Sup 114. Ahaldunak zituzken [karrikak] egileak. JE Ber 78. Beronen egilliak, Giulio Cesare della 

Croce ittalittarrak. Otx 5. Amaika izneurtu ederren egille baita. Ldi IL 27. Egillea du jabe. EA OlBe 4. 

Portretaren egilea. Mde HaurB 68. Mirakuilu aien egille. Or Aitork 223. Soiñu bigunon egille. Erkiag Arran 

190. Persona dela, bizia dela, pentsalari, egille, maitale. Vill Jaink 151. Krimaren egilea. Larz Senper 12. 

(Con complementos que corresponden al verbo subyacente; cf. ONGI-EGILE, GAIZKI-EGILE). Seroreki 

aragizko bekatiaren egiliak. FPrS 25. Hillei eta biziei graziaren egille egiazkoa. Gç 126. Ezdeüsetik gaiza 

ororen egilia. Bp I 29. Mundu hunek ez du nihor / [...] / Ez hastetik egilerik, / ez iraunarazlerik. Zby RIEV 1908, 

203. Asieragillea, edo asieratik guztien Egillea. Inza Azalp 34. 

Productor (de un filme). Egilea Stanley Kramer da [...] eta zuzentzailea Edward Dmytryk. MEIG I 159. 

Cumplidor, que cumple algún mandato. Eta zareten hitzaren egile eta ez solament enzule. Lç Iac 1, 22 (TB 

egile; He begiratzaille, Dv obratzaile, IBe betetzaile). Jinkoak zer emaiten derie bere manien egiler? Bp I 154. 

2. (V, L; Lar, Añ, VocCB (V) Dv). Ref.: A; EI 69. (Adj.). "Activo", "eficiente" Lar. "Gracia eficaz, grazia 

egillea" Ib. "Trabajador" A. Jaun hark betetzen baditu bere bildurrez, bere amodioz, bere grazia egillez ta 

ugariz. Lar, carta a Mb 281. Oh, Santiaren bijotz andija, ta egilia! fB Ic II 296. Egillea izatea etxeak bear dituan 

gauzetan. AA I 573. Zan bada guztiz kirmena, / begiratua ta mena: / berba baten egillea. Zav Fab RIEV 1907, 

96. Erle egille aituaren antzera. Añ EL 2 5. Ez dala osasun-galgarria, baizikan egillea eta sendagarria. Izt C 76 

(podría interpretarse tbn. como "osasun-egile"). Begiak erasolari eta egille bategan Juezetako ipiñi bear zituzten. 

Lard 147. Etxandre aundia zala, egilea ta eragilea. A Ardi 20. 

3. (Como segundo miembro de compuestos). Con el tiempo, -egile va transformándose en un suf. (-gile) 

aplicado a sustantivos. v. HITZ-EGILE, SO-EGILE, behargile, langile, etc. 

(Sust. + adj. + egile). Bekhatu mortal egile dela. Harb 172. Ezkonze ixil egiliak. FPrS 26. Juramentu 

guzurrezko egillak. CrIc 175. Libürü famus egile. Etch 522. Frasa eder egille hori. Gy 262. Gazeta tzar egileak. 

HU Zez 46. 

4. (H), ile. "Egile izaitea (terme populaire et bas), avoir besoin, envie de faire" H (se refiere seguramente a 

'hacer sus necesidades' cf. kakeile, kakile izan). Hainbertzenarekin, ganibet-ukaldi bat bezala senditu zuen 

Karlosek sabelean, eta... "ile" zela, gero! Lf Murtuts 27. 


mende. 

524


egileor (V-gip, G-to, AN-gip, B), egillor (V-gip, G-goi), eileor (G-to), eillor (V-gip), ellor (G-goi), illor (V-gip, 

G), eilegor. Ref.: A (egileor, egillor, eileor, illor); Ref.: Arin AEF 1927, 8; AEF 1955, 136; Arin ib. 99; EJ 

1957, 13n (illoor); Iz ArOñ (éillor). Choza para el ganado; redil. Azkue trae tbn. "(V-m-gip, G), ladera 

estéril"; v. hegi (2). v. tegi. De villa Egirilor (1024). Arzam 205. De illa villa que vocitan Hegilior in Eguilaz 

(1076). Ib. Azeari de Eguiror (1180). Ib. Ardiak goiztxoago ellorrera sartuta. Ag G 153. Ellor barruan 

ainbeste garo ta iñaurkiñ [gordetzen ditu]. Ib. 365 (v. tbn. 159, 155). Eilegorrean etzanik nengola. Or QA 102. 

Arkaitz, eillor, zelai. "Rocas, rediles, praderas". Gand Elorri 64. Egileor aretan gorderik. Erkiag BatB 20. 

egiletxo. "Blandiloquentulus, [...] konplimendu egillétxoa" Urt III 353. 

egilili. "Calamento, hierba" Lar. Tbn. en Izt C 43 (en una lista de plantas). Egilili bat ikusirik bera artzera 

jatxi naiz. Elizdo EEs 1913, 106. 

egilimu. v. egitamu. 

egilitxa. "Calamento, hierba" Lar. Tbn. en Izt C 43, en una lista de plantas. 

hegilla (SP Dv). "Colline" SP. v. hegi (3). Astue hori hegillan / Lohi frango karrikan. Egunaria (ap. 

DRA). Haintiko hegilla / Hunaintiko nabailla. Igela 170. 

egilor. "Egillor (V-oroz-arr-ple), activo" A. 

egiluma. v. egitamu. 

egimen. v. egipen. 

egimodu. v. EGIN-MODU (b). 

egin (gral.; SP, Mic 7, Urt I 1, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), ein (V-gip), in (V-arr-ger, AN, 

B, BN-mix), egindu (Añ s.v. aligerar), egintu. Ref.: A (egin, in); Bon-Ond 157; Lrq; Etxba Eib; Iz Ulz (in); 

Holmer ApuntV; Gte Erd 309. 

Tr. Aunque encontramos ejs. de ein ya desde Betolaza y Micoleta, esta forma es frecuente sobre todo al Sur 

(más en textos vizcaínos), en el s. XX, y en bersolaris o diálogos populares. Al Norte aparece generalmente en 

autores bajo-navarros. Para ein con una función diferente a la de egin, v. infra (7). In, aparte de algún ej. aislado 

en VJ (12), aparece en textos alto-navarros y bajo-navarros, y en bersolaris del s. XX; es usado, p.ej., por 

Elizalde (52) y Lizarraga de Elcano (v. LE-Ir, LE Ong voc.), en ambos con menor frecuencia que egin, pero no 

por Beriayn. Egindu, siempre como participio, lo encontramos en Zavala (Fab RIEV 1907, 534), Beovide (AsL 

193) y algunos bersolaris guipuzcoanos; hay además un ej. de egintu en UNLilia 17. En DFrec hay 9.907 ejs. de 

egin y uno de ein. 

Las formas sintéticas de conjugación están restringidas, en la tradición de todos los dialectos, a usos no 

indicativos --subjuntivo, imperativo, potencial, condicional--; p.ej.: zerere baitagizue, gogotik egizue (Lç Col 3, 

23), dagiogun othoitz (EZ Eliç 213), laster dagienean (SP Phil 525), nik zer dagiket (Gç 163), agintzen digu 

Jainkoak ez dagigula juramenturik (Ub 173), penitenziya geiyago balegi bere (CatLlo 65), etc. Las escasas 

excepciones se dan en textos antiguos, p.ej.: othoitze bat banegion larradala egia (E 215), ez egian besterik 

(Lazarraga), egian Jaunak baroa 'el Señor que lo hizo se lo lleva' (endecha de don Diego López de Haro, TAV 

3.1.14), zerren bai negian pekatu (Cap 20), o en autores del s. XX, generalmente meridionales: así, p.ej., an dagi 

durundi (A Ardi 144), lan-dagije (Laux BBa 12), askotan dagit au (Or Aitork 297). Para formas de potencial y 

futuro del tipo dai, nai, o daidi(ke), v. Lfn Syst I 100ss. 

Cf. el uso de egin como auxiliar de modos no indicativos en autores occidentales (en Lazarraga, vizcaínos y 

algunos guipuzcoanos): zegaiti zuek eta aek atseginik artu ez zegian (Lazarraga 115v), arren, emon degidala 

(Ib. (B) 1204v), utra borondate onez egin daidit (Ib. 1151v), nai izandu ez zeban aitarik izan zegian lurrean [...] 

baizikan Ama babarrik (OA 26), Jaungoikua serbidu ezin legi (fB Ic I 4), etc. 

I (Vb.). 1. Hacer, construir, fabricar; hacer (un objeto no material); realizar (una acción, un acto); causar, 

producir; actuar, estar activo; preparar (una comida). Sg. VocCB (de donde lo toma Dv), egindu significa "hacer 

hacer [...]; verbo sinónimo de agindu". Cf. Etxabu Ond: "...Ein dau. Este ein dau equivale a '¡Vaya lo que ha 

hecho!'. Erropi ein dau berak. Aretxek ein dau biarleku". Tr. General en todas las épocas y dialectos. 

Egin behar duzu ene nahia. E 207. Ezen hark egin zuen plagá guzizko handiá izan da. Lç Apoc 16, 21. Saldu 


mende. 

525


neike gorgerea, / aregaz ezer al banegi. Lazarraga 1190r. Ez dagiala / bide ez daben gauzarik. Ib. 1203r. Aitaamaak 

likeoela / berebiziko afrontua. Ib. 1193v. Jandone Periak / ez egian besterik: / sartu egian / gabineta 

exilik. Ib. (B) 1200v. Zaran bat dagianak bi dai. "Quien hiciere un cesto hará dos". RS 34. Egin bidi ala [= 

'amén']. (Fórmula guipuzcoana del Ave María, 1607). TAV 3.2.10. Imajina hek zurez edo harriz eginak direla. 

Mat 104. Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea. RIs 30. Egin zituen pausu guziak. Ber Trat 73r. 

Soiñu handi bat egin zen / supituki airean. EZ Noel 118. Alferrari erran behar zaika, dagiela, eta nagiari, higi 

dadilla. Ax 49 (V 32). Ezin gehiago daidizunean. Ib. 210 (V 141). Egin begi Kurutze Santearen señalea. Cap 

126. Egin zaion herdoillaren khentzeko. SP Phil 502. Eta hori egin zian Andre dana Mariaren hitzak. Bp II 94. 

Egin daikeana berak nai deban guzia. OA 22s. Jainkoak mundua ez deusetarik egin zuenetik. ES 383. Amatxok 

gero egingo deutsa / Aia semetxoari. Acto 469. Ürgaitz ezazü eginen dütian gaiza orotan. Mst 196. Ezin dagike 

biziaren lan txikienik ere. Mb IArg I 171. Egin zuen sarraski handi bat. Lg I 228. Egizu beraz guziak maita 

detzadan. Brtc 207. Milagro asko eginaz. Ub 31. Oen konfesioak izan dira gaizki egiñak. Mg CC 171. Aisa 

inendúgu langáu. LE Ong 25r. Badaidiket nik ere bertze hanbatek egin izan dutena. Dh 85. Mesederen bat 

egiten badeusku. Astar II 13. Bazkari bakar bat egiten dala. CatLlo 50. Gasturik ezin eginen du. JesBih 422. 

Gorputza egin zuen / lur puska batekin. It Fab 215. Aita eternoarekin bere itzaldia egiteko. Lard 441. Nere 

bizian nik zer egin dut? haragia zerbitzatu! Dv LEd 159. Bardin egin biar leuke ganaduen jaubiak. Ur Dial 66. 

Urtian ume bat egiten du. Sor Bar 105. Betroiaren tratua / genduen egiñ. Xe 295. Etsaiak gerra gogorra egin 

zion. Bv AsL 182. Maria Birjinaren laidorioak goraki egin zütian. Ip Hil 94. Erlisioneari Frantzian kalterik 

handiena egiten diotenak. HU Zez 196. Egizue eri horren ohea. Arb Igand 186. Bere baiemonagaz eginiko lege 

txarren [...] errudun. Itz Azald 54. Zinu bat eginez. A Ardi 97. Bainan oihalik ez loturen egiteko. StPierre 23. 

Gauza onik egin ba-dautzut be. Altuna 106. Aian egindakoaren txeetasunak. Or SCruz 66. Bakarrik bizitzeko / 

amak egin niñun. Tx B II 235. Ez gero holakorik egin niri! Barb Leg 129. Igitaiaz egina izan dela lana, ez segaz. 

JE Ber 18. Oparijen bat egingo dautsana. Otx 173. Bertze liburu frangoren egiteko. Zerb Azk 70. Edergarriak, 

neronek egiñak dira. Anab Aprika 104. Kontua da, egin bear dana egitea, eta ez barriketan jardutea. Erkiag 

BatB 15. Nik erabili gogoeta berak eginen dituk. Larz Iru 56. Saint-Cyranen irudia egin baleu Lezoko pintoreak. 

Alzola Atalak 85. Elizakoa eginda gero, Aiuntamentukoa egin bear izan genduan. NEtx LBB 46. Baionan egin 

zen biltzarraren erabakiak. MIH 97. 

(Lar, Añ, H). (Impersonal, refiriéndose a fenómenos atmosféricos). "Granizar, txingorra, abazuza egin" Lar. 

Cf. 1 ari, erauntsi. Tr. Documentado desde Leiçarraga, hallamos ejs. prácticamente en todas las épocas y 

dialectos. Los sustantivos que tbn. pueden ser usados como adjetivos (como bero, hotz, etc.), aparecen sin 

determinantes, excepto cuando van acompañados de adjetivos; con euri, elur, etc., la tendencia general es al uso 

con determinante, aunque en los textos más antiguos (q.v.) tbn. encontramos ejs. sin éste. Suz eta sufrez uri 

egin zezan zerutik. Lç Lc 17, 29 (He, Oteiza erori, TB uritu, Dv y Leon jautsi, Or jetxi). Erraiten duzue ezen 

bero eginen duela. Ib. 12, 55 (He, TB, Oteiza bero egin, HeH y Leon berotu, Dv y Ol bero izan). Goiz gorri, 

euri daidi. RIs 41 (RG B 48 gox gorrik euri daidi, Aq p. 62 euri dagi). Uria egiten du. Volt 167. Euria badagi 

bere. Mic 12v. Bero andi bat egiten zuen egun batez. Mb IArg I 383. Otz egiten badu. AA II 74. Elhurra egin 

izan balu bezala. Dv Dial 113 (Ip elhur egin, It elurra egin, Ur edurra egin). Euria egindakoan. Izt C 88. Euria 

egin zuen. Lard 385. Bero egiten baitzuen. Hb Egia 31. Hotz handirik eta bero handirik egiten eztian ber. Ip Dial 

41 (tbn. egiten It, Ur y Dv). Otzik egiten etzuen egunetan. Arr GB 51. Otz gogorra egiten zuelarik. Goñi 52. Otz 

egiten dionaz. Mdg 148. Epel egiten du tenor hartan. JE Bur 37. Ezpaitzun aski otz egiten. Etxde JJ 25. Gaitzeko 

euriak egiten ditu bultaka. JEtchep 86. Elurre eginen du. Izeta DirG 59. Bart euria egin dau. Erkiag BatB 115. 

Bero aundiak egingo dituenean. Ibiñ Virgil 73. Sargori egingo du. IBk Lc 12, 55. Sua eta sufrea egin zuen 

zerutik. IBe Lc 17, 29. 

(Con inesivo o, menos frec., -ka). Jugar (a), practicar un juego o deporte. "(Jugar al) bocho, potxiluan, 

potxiluka, txintxilan egin" Añ. "Auzoko etxeko-andrak kartetan eitteko jartzen ziran ataiko atian, beiñ arrasa 

ezkero" Etxba Eib s.v. kartetan. "Bittarte guztietan, pelotan eitten eban" Ib. s.v. pelotan eiñ. "Pelotan egin degu 

(G-azp)" Gte Erd 183. "Jokoan egin nahi al duzue (= kartetan) (V-gip, G-goi-azp, B, BN-arb)" Ib. 183. Gura 

badozu, musean egingo dogu. Zam Man 57. Futbolean egingo diagu. Arti Ipuin 28. 

(Con dativo, en oraciones interrogativas). Qué le voy a hacer, qué le vamos a hacer. Euskaldun 

basetxetarra ezkondu zan Gaztelerrian ta gaztelarren taiuan. Zer egingo zaio! Ag G 126s. Zer egingo yako!... 

Txarragorik be ikusi leike ta! Kk Ab I 66. Zer egingo dautsok ba? Gibelak euki biar ixaten dozak errimiak 

basterrera urteteko. Ib. 17. Zer egingo zaio, bada. Lab SuEm 203. 

(Part. en función de adj.). "Persona egin bat, une personne d'âge" H. Gizon eginak ikusteaz khexatzen eta 

bere gogoaren sartzen hain guti merezi duten fitsetan. SP Phil 86 (He 87 gizon egiñak). Gizon egiña edo andia 

bada bekatari moldakaitz zuzendu beharra. Mb IArg I 119. Gizon egin bat, lau errengloi Euskeraz ezin 

irakurririk. Cb EBO 16. Etxeguren, gizon egiña da. Ldi IL 40. Gizon egiñakin asitzia beldurtzen nintzan. ABar 

Goi 28. Gizon egiñari zegokionez. TAg Uzt 187. Gizonezkoak, umeak eta andra egiñak. Erkiag BatB 16. 

Zegaiti gauza eginik ezta / munduan sekretokorik. Lazarraga 1195r. Gauz-eginen lothguneak ta bihotz-eskasak 

zer gal-arazten diotenhanbat arimari. Birjin 110. 

2. (gral.). Ref.: A; Etxba Eib (eiñ). (En exprs. verbales del tipo alde egin, hitz egin, gogor egin, ongi egin, on 


mende. 

526


egin, dar-dar egin, korrika egin, atzera egin, gora egin, arimak egin, gutxik egin, etc., v. s.v. alde, hitz, gogor, 

ongi, on, dar-dar, etc.). 

3. (V-gip, G-goi-azp, AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 30; Ht VocGr, Lar, Añ). Hacerse, convertirse en; 

hacer, convertir en. "Devenir, egitea. Il devient, egiten da" Ht VocGr 348s. "Acobardar, desanimar, hacer a uno 

cobarde, desalaitu, desalai egin" Lar. "Cegar [...] itsu egin" Añ. "Alkate egin dute (V-gip, G-goi-azp, AN-gip- 

5vill, BN-arb)" Gte Erd 30. v. 1 bilakatu, bihurtu. Tr. De uso parece que general, se encuentra desde 

Dechepare. Empleado normalmente con sust. o adj. en caso absoluto indet., aunque hay tbn. ejs. en forma 

determinada. Bere buruia egin dizi iuie iustiziaren. E 101. Adopta eta Iainkoaren haur egin genzanzat. Lç Adv 

*** 2v. [Arpea] utra pedazu asko egin zan. Lazarraga 1142r. Egin dau andra Marina Arrazolako. TAV 3.1.5. 

Egin gaitzatzu, othoi, zeure / merezietan partale. EZ Noel 171. Ni tenplu bizi eginik. Harb 283. Deabruen 

paretsu egiten da. Ax 98 (V 67). Beraz, Jainko Jauna egin zait / anaia miragarria! / Bañan egin zait gehiago, / 

egiñ baitzait janharia. Gç 114. Jinko semia gizon egin da. Bp I 133. Oetatik zein egin zan gizon? OA 25. Hain 

komun eta ardurako egin direnen artean. ES 93. Gizon eginas geros. El 22. Ezin egin gaitzakee zori oneko 

hume. Mb IArg I 331. Sazerdote egin. Cb Just 71. Egin zen elhurra baino xuriago. Lg II 168. Zergatik Jinkoaren 

Semia egin da gizon? CatLan 8. Berriz Satanen gathibo egin dela. Brtc 215. Egin nas bere arerio. Añ EL 1 141. 

Aren mendeko billauak egin gera. Gco I 397. Onek gizona egiten du Aingeruen anzeko. AA II 134. Zein 

mesprezagarri egin naizen. Dh 106. Demoniuagaz pautua eginik sorgin egin diriala. Astar II 40. Elizaren 

menbro egin. JesBih 459. Jaun aundi egin dire / gerlaren medioz. Bordel 181. Geldituko zara beriala zorijoneko 

eginik. Ur MarIl 61. Ur hura, Jesusen esanera, ardo egin zala. Lard 374. Bere seme egin nau. Dv LEd 60. Ez 

bazuten Mahometano egin nahi. Hb Egia 82. Gizon egin da. Ip Hil 89. Errelijinoaren kontrakoen errudun egiten 

dira. Itz Azald 54. Bathaioak Jesu-Kristoren dizipulu egin duena. CatJauf 35. Arrek egingo digu gizon gure 

mutilla. Ag G 58. Orain oso emakume egin dira, ta neskatxa ederrak daude. Alz Ram 78. I ur garbi egiñen?; ni 

odei aundi egiñen. Or Mi 38. Sandu egin dira. Ir YKBIz 351n. Lurra zeru egin nai dabe. Eguzk GizAuz 188. 

Sendagile egin diat. ABar Goi 23. Gizonago egin nadiñean. NEtx Antz 142. Pertzegile egin zen. Mde Pr 139. 

Erriak eta giza-endak beuren menpeko egin ditzakeanak. Zait Plat 141. Liberal egin da. Erkiag BatB 149. Egin 

izan zira baigorriarren apez. Xa Odol 157. Batzordearen buru egina izan zen. MEIG IX 52. 

(En oraciones interrogativas). (Qué) hacerse (de); (qué) hacer (con). "Zer egin da? qu'est-il devenu?" Dv. v. 

infra (6). Gudu handia zen jendarmesén artean eia Pierris zer egin zen. Lç Act 12, 18 (tbn. una construcción 

similar en He, TB, Dv; Ol Keparena zer ote liteken, Arriand Kepagaz zer jazo, Ker Pedrori buruz jazo, IBk 

Pedrorekin zer gertatu, IBe non ote zen). Zer egin dira urre eta perleria preziatu hek. SP Phil 44. Zer eginen 

dira Birjina Seindiarendako debot izan eztiratekeenak? CatLan 78. Zer egin da [...] tabako hostoa? Barb Sup 65. 

Zer egin duzu ene tabakoa? Ib. 66. 

(Con adj., generalmente indet., y aux. intrans. bipersonal). Hacérsele a uno, parecerle, sentir como. Tr. 

Propio de la trad. meridional, documentado desde principios del s. XIX. --Zelan erraz egingo jakuz 

penitenzijak? --Gomutaubaz zelan kastigetan zirian pekatubak Moisesen Legian. Mg CO 225. Ze laburrak egiten 

jakuzan igaroko urteak. Añ LoraS 194. Astun egiten jatzu eskari au? Astar II 42. Sararen eskaera au Abrahami 

gogor egin zitzaion. Lard 23. Izate ergel oni aldatzena ta gogorrena egiten zaion hura guzia. Aran SIgn 22. 

Adiskideari gaitz egiten zitzaion. Arr May 190. Karlosi urrun egiten jako Bermeo-gane. Echta Jos 42. 

Mattagarri ta eder egitten yakuzanak. Otx 109. Baitegiko egonaldia Etxahuniakua baiño atsegiñago egin 

zitzaion. Etxde JJ 182s. Besteen presentzia higuingarriegi egiten zitzaionean. Mde HaurB 75. Ezaguna egiten 

yakon asto aixe. Bilbao IpuiB 25. Emengo izkera arrotz egiten zait. Zait Plat 86. Gaba, berriz, motz egin 

zitzaioten. Ugalde Iltz 49. Lurbirako gauza ta zer guztiak ere lurrin usaitsu ta begi-betegarri egin zaizkio. 

Onaind in Gazt MusIx 154. Gogoko egiten iakon euskeraz berba egitea. Alzola Atalak 142. Eta eguna egin / 

zaigu oso labur. Uzt EBT 88. Sinbolismoa bera zeharo arrotz egiten zaiolako. MIH 196. Hotsek badute [...] 

beren nortasuna, askori dirudienez maldagora egiten zaiona. MEIG VIII 108. Udagoienaren irudia dala 

egiten jata neri. Alzola Atalak 69. 

"Urrunera handiago egiten du, à distance il paraît plus grand" Dv. Zein eder egiten duten, ala gizon, ala 

emaste birjina hek! SP Phil 67. 

(Dv). Reputar, considerar. Jainkoaren semetzat egiten du bere burua, galdu behar du bizia. Lg II 275. 

Jakitate handiko gizona egiten dute. Laph 114. 

4. (H). (Reemplazando a un verbo anteriormente expresado; con aux. intrans. parece empleado sólo al Norte). 

Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien. E 27 (PAlt: 'a donde le es posible'; tal vez podría traducirse 'a donde 

puede dirigirse'; cf. infra (11)). Hala dabillanari gerthatzen oi zaikana egin zait niri ere. Ax 4 (V 1). Haren 

maiestate saindua ofensa liteke, egin zen bezala Israeltarren kontra. SP Phil 150. Joanesen eta farisauen 

dizipuluak, bada, barurtiarrak baitziren, ethorri zitzaizkon eta erran zioten: "Zergatik barurtzen dire Joanesen 

eta farisauen dizipuluak eta zureak ez dire egiten?" He Mc 2, 18 (Dv ez dute barur egiten). Manatu zioen bere 

eskutariari arren akhaba zezan lehen-bai-lehen. Hala ere egin zitzaion. Lg I 218. Nehon kokatzekotz, Elizaldeko 

haitzean eginen dire. HU Zez 118. Hitz hori frantsesari kendua diotela, hunek latinari beihala egin zion bezala. 

JE Bur 155. Nihor jabetzekotz, zuek eginen zaretela. Barb Leg 130. --[...] nok erantzungo dautso nire ordez? -- 

Neuk egingo yeutsaat. Otx 142. Ez gu egiten geran bezela / alkarrekin konpontzia. Uzt Sas 206. 


mende. 

527


5. (Dv, H). Pasar (un tiempo). Tr. Documentado desde Leiçarraga, a partir de mediados del s. XVII apenas 

se encuentra al Norte. Eta han zerbait denbora egin zutenean. Lç Act 15, 33 (He egin, TB egon, Dv egotu, Ol 

y Ker egonaldi bat eginda, IBe denboraldi bat egin). Preparatzen zenbat denbora egin behar duzun. EZ Eliç 

137. Bekhatu benialak gure konszienzian hainitz egun egiten duenean. SP Phil 82s (He 84 zenbait egoitza [...] 

egiten). Egun guzia arranzan egin. Mb IArg I 328. Ordu erdi bat ozta egin nuen. Cb Eg III 348. Nik egin ditut 

[ospitalean] urte bi. Mg PAb 52. Ninfa biren erdian / egiten denbora. Echag 255. Lanbide onetan berrogei egun 

egin zituzten. Lard 90. Berrogei urte egiñ arren beian gaizki. AB AmaE 321. Elkarrekiñ denbora asko egiteko 

asmoan. Urruz Urz 36. Ordu bi egin ebezan alkarregaz. Echta Jos 362. Geren lanean ordu batzuek egin 

genituenean. Ill Testim 3. Iru urte osoak / Izagarren egin. EusJok II 119. Amerikan zazpi urte eginda. Kk Ab II 

130. Ogean ez zun egun bat egin, / erditzekotan besterik. Or Eus 410. Lan bakotxean zenbat ordu egin leikezan. 

Eguzk GizAuz 165. Uretan ordu bat edo bi egin ezkero. Erkiag Arran 117. Basoetan urteak eginda gero. Akes 

Ipiñ 8. Zarautzen egin ditu sei illabete. Basarri 27. Tugurten bi egun egin bear omen zituan. Anab Aprika 28. 

Hamabost urte egin zituela Parisen. Ardoy SFran 213. Sei ordu egin ditut gutxinaz / Anatxabandik onera. Uzt 

LEG I 175. Sei urte egin nituen berarekin. MEIG I 65. 

Acabar, terminar. "Egin dut harekilakoa, j'en ai fini, j'ai rompu avec lui" H. "Egin du bere aldia [...] il a fait 

son tour, il est mort" Ib. Cf. (NEREAK, etc.) EGIN DU. Baina zaldundeak eztiola Erregeri permetitu nai 

miserikordiaz usatzera eta sarri orien usteaz angoa egingo dela. (c. 1597). FLV 1993, 453. Mundu hunetako 

aldia dagidanean. Mat 292. Hemengo aldia egin hurran baitut. Ax 11 (V 5). Mundu hunetako aldia eginik. ES 

116. Emengo aldia egin, ta Zeruan betiko bizitza. Ub 60. Nik noizbait gaitzen bat egin badizuet, il nazazute; 

gaiztakeriren bat egin badet, nerekikoa egizute. Arr GB (ed. 1960), 34. Erromako aldia eginik. Jnn SBi 156. 

Pilotak hekientzat aspaldian egin du bere aldia. Arb Igand 144. Bertze guziek bezala, bere aldia egin du. HU 

Zez 143. Harekilakoak eginak zituzten, ordutik [...] tabako guziek. Barb Sup 36. Emakume likits orrekikoa egiten 

ezpaduk. Etxde JJ 166. Gurasoekikoa egin zun. Or Aitork 230. (Con instrumental). "Mundu hunetakoaz eginik 

zagoelarik (ES), après qu'il avait terminé ses affaires d'ici-bas" Dv. Cf. BEREAZ EGIN s.v. 1 bere. Nik hautsi 

dut munduarekin, egin dut harekikoaz. Ax 53 (V 34). Mundu hunetakoaz eginik zeruetara igaiteko zegoelarikan. 

ES 392. 

(Lar). Cumplir (años). v. bete (2). Ordotsak bost urte egin ezkero. It Dial 97 (Ur eldu ezkero, Dv e Ip 

bethez geroz). Hil behar dira lau edo bortz urthe egin izan dituztenean. Dv Dial 100. Hiru urtheak egin 

zitueneko. Jnn SBi 35. Haurrak zazpi urthe eginak zituen. Barb Leg 129. Hamaika urteak eginik zituen neskato 

batek. Mde HaurB 10. Gaur berrogei urte eginda dago. Basarri 27. Amalau urte egiñak izango zituan, antza. 


6. (En oraciones interrogativas, precedido de sociativo o instrumental). (Qué) hacer (con algo, con alguien). 

Tr. Documentado desde Leiçarraga, es algo más frecuente al Sur. Los autores septentrionales y alto-navarros lo 

emplean con instrumental, y los occidentales generalmente con sociativo. Zer eginen dut beraz Iesusez, Krist 

deitzen denaz? Lç Mt 27, 22 (He, TB, Dv, Ip, Echn, Samper, Hual y Leon egin [...] -z, Ur, Arriand, Or, IBk e 

IBe egin [...] -kin (-gaz)). Zer egin du zurekin Santuak, gizona? Mb IArg II 270. Yakitekotzat zer eginen duten 

Salbatzailleaz. Lg II 206. Zer egin zan bildotsaren odolarekin? Ub 24. Zer egin zan haren gorputzaz? Ib. 95. Zer 

egin duen nerekin Jangoikoaren Justiziak. Mg CC 129. Zer egin daikezu zeubeen ume deungaakin. fB Ic I app. 

26. Aur jaiotzekoarekin zer egin bear zuten. Lard 139. Zer egingo zenduke zeuk olango gazte on bigaz? Ag AL 

136. Ezeban jakiten bere ankakaz zer egiñ. Ag Kr 57. Gaiztoekin zer egingo duan. Inza Azalp 83. Zer egiten 

duzue bada Jainko legeaz? Barb Sup 113. Zer egingo dut bada Yuduen erregeaz. Ir YKBiz 491. Nere buruarekin 

zer egingo deten. JAIraz Bizia 23. Zer egikean katuagaz? Bilbao IpuiB 194. Zer egin intzaur ondoaz. JEtchep 47. 

Zer eiñ dozu nere elastunagaz? Etxba Ibilt 458. Eztaki gonadun gauza arekin zer egin. NEtx LBB 108. Zer egiñ 

or gelditzen diran liburu ttiki oiekin? Berron Kijote 81. Zer egin horrelako amesgile batekin? MIH 315. 

7. (V-arr-ger-m, G-azp; H, A). Ref.: Holmer ApuntV; Gte Erd 129. (Usado como intensivo del verbo 

precedente, o para marcar su carácter focal). Tr. Utilizado por autores vizcaínos ya desde finales del s. XVI, 

aunque no lo encontramos, p.ej., en Capanaga ni en Micoleta (a no ser que en eskuetan emon eiten deutsat (14r) 

emon no esté por mun); en los guipuzcoanos se documenta desde comienzos del s. XIX y parece ser poco 

utilizado hasta finales del mismo. Su frecuencia aumenta en el s. XX, extendiéndose incluso a algunos autores 

alto-navarros y septentrionales que no escriben en sus dialectos, como Iraizoz y Mirande. Aunque parece que en 

la lengua hablada su uso está más restringido (se emplea solamente para marcar el carácter focal del verbo 

precedente), en los textos aparece tbn. como simple intensivo. En lo que respecta a la forma, en los textos más 

antiguos (Betolaza, VJ, EgiaK) es la forma eite- (no encontramos ejs. de ein) la que es utilizada en y sólo en esta 

acepción, apareciendo egin, egite en las demás (apenas hallamos alguna excepción, como konfesiñoe deungea 

eiteko en VJ 10). 

Luxuriazko pekatuetan jausi ez eitea. Bet 10. Sinistu eiten dot Iangoiko [...] Kriedoreagan. VJ 7s. Franzesai 

pagea egin eiteko. EgiaK 88. Osatu egin naizu / Jaungoikoagaitik. DurPl 99. Pagua edo luzatu edo ukatu egiten 

die. Gco II 33. Sabela bete eta berotu ezkero, arrazoia illundu eta griña gaiztoa piztu, azi eta nagusitu egiten da. 

Ib. 40. Dantzaak ain deungaak balira, kendu egingo litzaatekez. fB Olg 133. Irabazi biarrian galdu egiten 

dozula. Astar II 167. Emen esan edo kantadu egiten dira Aita gurea ta Abe Mariak. Añ EL 2 231 (EL 1 218 


mende. 

528


kantetan dira). Zeña atera ta landu egiten dan. Izt C 59. Negar egiten badek, amak ezagutu egingo dik. Sor 

Gabon 49. Atxak solo biurtu egin dituana. AB AmaE 415. Seme orrek txoratu egingo zaitu zu. Apaol 108. 

Eztakigu. Galdu egingo zan edo... Ag Kr 133. --Eta zaldijari zer egin yako? --Emon egin dautsot. Kk Ab I 9. 

Zorigaitzez asmatu egin det. Alz Ram 87. Geiegikeri bakar oriek euskerari ongi ez datozkiola-ta [...] soildu egin 

ditut. Or Mi VI. Beriala deitu egin didazu. Lab EEguna 88. Zuk txarto esan eta txarrago egin egitten dozu. Otx 

54. Gizonei zeruko yaurgoa itxi egiten diezue. Ir YKBiz 400. Gero gauzak aldatu egin dira ta. Eguzk GizAuz 5. 

Basoak kentzeak aldatu egin die bizitza guztia. Munita 22. Euskera nolabait landu ta sakondu egin du. Etxde 

AlosT 8. Mediumak ezukigaitu egin duela. Mde Pr 336. Zarrakatu egin dira nere orekaren oñarriak. Txill Let 

84. Aztu egin dozu, aztu, antza, zure zaldi-izatea. Bilbao IpuiB 22. Ezkutatu egiten da begitartea. Arti Tobera 

268. Lehenbiziko eguna urrundu egiten da gugandik. Vill Jaink 43. Kontu orregaz! Ostu egin dau-ta! Erkiag 

BatB 29. Zuk, berriz, bein berenik, proatu egin nai zenduke sagar-lizunetik. MAtx Gazt 44. Zu ere lotsatu egiten 

al zera nere jaiotzaz, Rosa? NEtx LBB 45. [Piñudia] bota ta zuritu egiteko kargua zuten artua. Uzt Sas 337. 

Berrogeizaro higuingarri honetan, mehartu egin dira euskararen mugak. MEIG VIII 44. 

8. (Dv). Decir. "Zu lapur bat zara, egin deust berak, tú eres un ladrón, me ha dicho él" Zam Man 115. Eta 

nola (egin zion) / ahal duket semea. EZ Noel 162. Bainan hor erran daukuzuna egia garbia da, zuen oraino egin. 

Prop 1882, 157. Gizona, Auch-tarra? --egin nion. Anab Aprika 79. "Nire buruari egin nion (B)" Gte Erd 43. 

9. (H). Atravesar. Zelhai eta mendi gorak egin zitien unherik. EZ Man I 26. 

(Lh). Pasar una enfermedad. 

10. (Dv, H). (Precedido de genitivo det.). Hacerse el, fingir ser; portarse, actuar como. Tr. Documentado 

desde mediados del s. XVII en autores septentrionales y, en el s. XX, tbn. en algunos meridionales. Eritu zela 

eta zahartu, edo aumens egiñ ziala eriarena. Tt Onsa 67. Erranak ez aditu iduri gorrarena eginez, eta eginak ez 

ikhusi iduri eginez. ES 180. Iakintsuarena egitea. He Phil (ap. H). Begiratu zuen bere burua errhoarena eginik. 

Lg I 285. Hauk guziei gorraena egin diozute. Brtc 248s. Bethi gorrarena egin dautak. Dh 158. Egiten du 

hillarena. Gy 308. Erran izan diotet, eta buru-gogorrarena egin dute. Dv Lab 159. Badire gogorrarena egiten 

dutenak azken oreneraino. Hb Egia 14. Borthitzarena egiten du. Laph 136. Alegia gaitzituarena egin. HU Aurp 

122. Handiarena egin. JE Bur 177. Eriarena egiten. Ox 200. Lokartuarena egiten du. Barb Leg 141. Gorrarena 

egingo dutenak. Ldi IL 74. Gaitzituarena egin zuten guziek. Lf Murtuts 45. Astoarena egin bear al dek? Loidi 

177. Alperrik saiatzen da gizona Jainkoarena egiten. Txill Let 127. Hilarena eginen dik. JEtchep 32. 

Eztakianarena egiten dugularik. Vill Jaink 143. Segur, bazakien bortitzarenaren egiten. "Faire le rude". Ardoy 

SFran 297. Bardemen garraxiei gorrarena egin diete. MEIG I 145. 

"-renak egin, imitar, remedar, representar el papel. Prijide Mariarenak egiten asten danean, parrez lertzekoa 

izaten da" Gketx Loiola. Ibilli naiz egun batzuetan zoroarenak egiten. NEtx LBB 80. 

11. (En casos de declinación que expresan dirección). Dirigirse a, tender a. "Ezkerrerat egin du, il a tourné à 

gauche. Norat egin du? [...]. Egizu hemendik" Dv. Beste alderutz eginik. Lazarraga 1159r. Etxerat egin zian 

ixilik. AstLas 21. Bazterrerat egin nuen. MarIl 72. Norat eginen dut, Jauna, ez bada zugana? Dv LEd 105. Etxealdera 

egingo zuen. NEtx Antz 112. Zuriñeganantz egin eban. Erkiag Arran 97. Trantsittuko ateruntz egiten du. 

NEtx LBB 105. "Leiho horrek karrikalat egiten du, cette fenêtre donne sur la rue" Lh. 

(Dv, H). (Con sust. vbal.). Intentar; disponerse a; comenzar a. "Egin zuen xutitzera, il tâcha de se lever" Dv. 

"Horien xuxentzera egin behar bidean, gehiago nahasten dituzu" Ib. Egizu nekheen ongi iasaitera. Ch (ap. 

H). Besteak igeska ibilli izan dira Elizaren Mandamentuak estutzera egin duanean. AA III 523. Gure baithan 

zinez sartzerat egiten badugu. Dh 242. Jotera egiten badeutsa umiari, umiak egiten deutsa gurasuari atzera. fB 

Ic I app 9. Jotera eginagaz. Astar II 85. Illunabartzera egin zuenean. Lard 160. Ene hestutzera eginen dute, 

ezagutzaren galaraztera eta berekin hondaraztera. Dv LEd 176. Eta, bidearen gainean gelditzerat egiten du... 

Barb Sup 173. 

12. (Con alativo). Hacerse a. "Acostumbrarse [...] atara egin" Añ. "Lanera azkenean egin zare" H. "Eginda 

gagoz (Vc), estamos hechos, acostumbrados" A. Ardoa edatera nola egin zan. Cb Eg III 364. Atara egiña 

bazagoz. Mg PAb 137. Artara egiña ezpazegoen ere. Arr May 192. Oso egiña zegoan Joanes mendi-oiarzun 

guztietara. Ag G 2. Pako etzan aide artara egiten. NEtx LBB 41. 

13. (Precedido de un radical verbal reduplicado). Tr. Empleado por autores meridionales, se documenta 

desde principios del s. XIX --a no ser que Jangoiko maitagarriarekin bat-bat egiñak (Mb IArg I 238) sea otra 

cosa que una reduplicación expresiva de bat egin--. Es poco usado con las formas conjugadas del verbo. 

Soñulari eder bat dozu ardaoz basa basa eginda bere. Mg PAb 61. Gizen gizen eginda. VMg 10. Euriaz ase ase 

eginda. AB AmaE 466. Eun gezi ta geiagok iosi-iosi eginda itxi eben. Ag AL 164. Begiak zabal-zabal egiñik. 

Urruz Zer 22. Biotzak bero-bero egiñik. ArgiDL 132. Bizkarra bero bero eginda bialdu zun. Or SCruz 77. Zapalzapal 

eginda itxi eben. Kk Ab II 9. Sumin-sumin eginda. Otx 71. Gorri-gorri eginda. Ldi IL 85. Azaleko lur 

gozoa, ze-ze eginda. Munita 41. Zurbil-zurbil eginda. Etxde JJ 114. Arpegiko koloreak gorri gorri egin 

yakozanean. Erkiag Arran 172. Maieri pega-pega eginda. Anab Poli 81. Bizkarra bero-bero egin eutsan 

gaixuari. Bilbao IpuiB 204. Belarriak apal-apal eginda gelditzen ziran. Zait Plat 90. Asper-asper eginda. Ib. 76. 

Oker-oker eginda. Salav 90. Neka-neka egiña zegon mandoa. Berron Kijote 106. 

14. Hablar (en una lengua determinada). "Zer euskera egiten dozue emen? (V-ger)" Holmer ApuntV. Tr. 


mende. 

529


Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Euskera egiten dezu. VMg VII. Danak 

ederki euskeraz egiñ dezakete. Aran SIgn 202. Bai zera; euskeraz egitea zioztik. Alz STFer 124. Bakizu 

urrengoan etxe onetan euskera egin bearko dozuna. Echta Jos 348. Lotsaria bezela / euskera egitea. JanEd II 19. 

Añanan ez omen diteke Udal-etxean euskeraz egin. Ldi IL 57. Irekin ez nauk, nere euskera mordolloz egiten, 

lotsatzen. NEtx Nola 23. Elendarra ote? Eladeraz egiten al du? Zait Plat 63. Bizkaieraz egiten badozu. Osk Kurl 

24. Eta euskeraz egiten degu / aitona batzuk bakarrak. Uzt Sas 292. Gaur gutxik egin dezaketen bezalako 

euskara eder eta ugarian. MEIG III 72. 

15. (Vc ap. A; H). (Usado en primera persona del plural, en modo imperativo). Suponer. Para ejs. de egin 

dezagun kontu, v. kontu. Tr. Usado por autores meridionales (más por los vizcaínos) desde principios del s. 

XIX. Daigun ezaguera osuaz zagozala. Mg CO 201. Daigun bada, bi aurkituten dirala eriotzako tandaan. 

JJMg BasEsc 159. Egin zagun ill dutela labanaz mutil prestu bat. LE Urt 142 (ms. 50r emágun). Egin daigun 

[...] egiak dirala. Ag AL 97. Egin zagun eztala ezer irixten. Ldi IL 59. Egin daigun langille bik lan bardiña egin 

dabela. Eguzk GizAuz 118. Dagigun soiñu bat asi dala ta ari dala. Or Aitork 331. Egin deigun, esate baterako, 

baso orreik oin mille urte zatitu zireala. Akes Ipiñ 26. Egin dezagun euskaldunen batek asmatzen edo aurkitzen 

duela [...] pareko zerbait. MIH 205. 

(Dv). (Con bere (gure, etc.) artean, baitan, buruan, etc.). Pensar, decirse. "Bere baithan egin zuen, il pensa en 

lui-même. Gure artean egin ginuen etzinela naski ethorriko, nous présumâmes entre nous que sans doute vous 

ne viendriez pas" Dv. "Egin nuen ene baitan (BN) [...] egin nuen ene buruan (BN-arb) [...] bere buruarekin egin 

zuen (BN-arb), nere burutik egin nun (AN-5vill) [...] nire buruarekin egin nuen (B)" Gte Erd 43. Egizu zeure 

artean ea zetan emon izan dozun bizitzea. Añ EL 2 38. Egin zuen bere baithan hobe zuela gordetzea. Jnn SBi 

113s. Bere baithan egin duke ja [...] nekez zitakela loth ardier. JE Bur 19. Nere buruarekin egin dut zure ganat 

behar nintzela ethorri. Barb Sup 54. Ederrak emon yeustazak arexek! --egiten eban bere artian ostatari zurrak. 

Kk Ab I 76. Egiñ eban bere artean txistu a sugearena zala. Or Tormes 57. Hirugarrenak bere baithan egiten du 

ikusi behar duela. Barb Leg 127. Ene baitan egin nuen ni gizona nintzala. JEtchep 37. Bere baitan egin zuen ez 

ote zuen huts egin. Ardoy SFran 243. 

(Dv, H). Decidir, acordar, pensar (entre varios). "Egin zuten biharamunean abiatzeko, ils convinrent de partir 

le lendemain" Dv. "Egin dugu bihar bilduko garela" H. Israeldarrek egin zuten beraz, bere artean, gaztiatu 

behar ziotela Jephteri. Lg I 219. Egin zuten bere artean Pharisauek behar zutela Iesus bere hitzetan hatzeman. 

HeH Mt 22, 15 (Lç konseillu har zezaten, He hartu zuten xedea, TB elhatu ziren). 

16. (Vc, Gc, L-ain ap. A; Añ). Apostar. (Se usa sobre todo egingo nuke 'apostaría que, estoy seguro de que'). 

"Apostaría un real, el bat egingo neuke" Añ. "Lepoa egin nezake (G, L) [...] belarria egingo neuke (V)" A. 

"Peseta bat egin diat" (G-goi) EEs 1914, 174. "Ezetz egingo diat" Ib. 174. v. APUSTU EGIN. Tr. 

Documentado en textos meridionales a partir de finales del siglo XIX. Egingo neuke [...] zugazti intxaur 

urtetsu orren azpian dagozanak dirala. Ag AL 24. Egingo nuke, gure amak eta ezkontzeko ipuiak daramazkitela. 

Ag G 239. Belarria egingo nuke. A Ardi 33. Ebaki ezetz egingo dizut / ordu bete ta erdiyen. EusJok 97. Egingo 

neukek, garauak irunaka yan dokazala. Or Tormes 25. Egingo neuke zeu baño asmatiyagorik ezetz aurkitu bat 

bera be. Kk Ab II 141. Buruba egingo naieukek. Otx 128. Ta egingo nuke [...] berrogei-ta-amar idazti atera 

baietz. Ldi IL 76. Egingo neuke, ta samea egin bere [...] antxe dagozala oindiño. Erkiag Arran 26. Naikotu 

egiten zala egingo nuke. Anab Poli 18. Egingo neuke ez dagoala nire irakurlien artean bat bera be. Bilbao IpuiB 

261. Egingo nuke sukaldean argia itzaltzeke egon baietz! NEtx LBB 90. Orren estua ez dala egingo nuke. Berron 

Kijote 145. Egingo nuke baietz. MEIG I 144. Egingo luke [...] hots hori ez dela leherkaria. MEIG VI 127. 

17. (V-gip; Lar, Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Poner (huevos). "Está poniendo el huevo, erruten dago, 

arraultza egiten" Lar y Añ s.v. aovar. "(Poner el huevo) la gallina" Añ. "Arrautzia eiñ, poner el huevo. Arrautzia 

eiten daben bakotxian, kantuan urtentzen dau gure pintxanuak" Etxba Eib. v. 1 errun. Aetan egiten ditu 

[galeperrak] bere arrautzak ta atera bere umiak. Mg PAb 179. Emon yeutxâdanean / aldi batez artoa, / arrautza 

egunekoa / beti yeustak egiten. Zav Fab RIEV 1907, 97. Zer da ori, maitea? / Kioa al dezu? / Edo arraultz 

egiten / zaude orrela zu? It Fab 19. Inguma berri oiek egiten dituzte arraultzak eta bereala iltzen dira. It Dial 8 

(Dv arroltzeak egin, Ur arrautzak egin; Ip arraültziak errün). Tenthredek adarretan, zynipsek ostotan, / 

Arroltzeak egiten bere ohatzetan. Hb Esk 236. Ongi hazten diren antzarek, urthe bakharrean egin dezakete hiru 

erron-aldiz ehun arroltzetaraino bakhotxak. Dv Lab 291s. Kukubak arrautz bat bakarrik egiten du, eta ura 

besteren kabiyan. Sor Bar 17. Aiñtxiña bein ollo bat ei zan aurkituten / Urrezko arrautzea ebana egiten. AB 

AmaE 202. Oiloak arreutzek egiten azteko. A BGuzur 131. Illebetetxo batean etzutela arrautzik egingo. Urruz 

Zer 28. "Jonasek gorde dagiala" esaten da oiloak arrautzaa egiten dabenean (V-m). A EY I 98. Txuringak ez du, 

lênen-arraultza / egitean dun esturik. Or Eus 314. 

18. "Zer egiten du bihiak? quel prix fait le grain? id. noraino iotzen du" H. "Aurten gariak egingo dau irurogei, 

este año el trigo ya se cotizará a sesenta" Zam Man 115. Oek bataz beste seina erreal egiten dutela. Izt C 170. 

Asto-buru batek seieunda ogeita amar erreal egiten zituela. Lard 243. Diru andiak egiten ditu ta [tretzak]. Ag Kr 

38. Esneak diru egiten du ta / zerutan dago okela. Basarri 142. Diru asko egiten dabe orain Regoyosen 

kuadruak. Alzola Atalak 139. 

"Zenbat egingo duzu zure zaldiaz? combien voulez-vous faire de ce cheval?" H. 


mende. 

530


"Con una cantidad como sujeto de la oración, vale tanto como 'costar'. Larogei ogerlekok egin eustan, me 

costó (la broma) ochenta duros. Si al verbo egin empleado así le acompaña ez, el tal ez se traduce por 'más de'. 

Larogei ogerlekok ezeustan egin, me costó más de ochenta duros" Zam Man 115s. 

19. Sembrar, plantar. "Patata egiten ari da (G-azp, AN-5vill, B), pumaterra egin (S) [...] bainak egin (G-goi)" 

Gte Erd 99. Trefla eginen dugu bertze urthean faruxaren ordain. Dv Lab 95. 

20. "En conjugación pronominal neutra y sin sujeto, y empleado por motivos de extrañeza ante un hecho o 

dicho, vale tanto como 'no estar bueno' en el sentido de 'tener perdido el juicio'. Ori esango zenduan, ba? Zuri 

egin yatzu!, ¿eso habías de decir, (pues)? ¡Tú no estás bueno!" Zam Man 116. 

21. "Eginek, en punto. Sortzirek eginek dire. Egine, exacto. Eginean, exactamente" Totor Arr. Cf. infra EGIN- 

EGIN. 

II (Sust.). (SP, Añ, H, Lh). Acción; obra, realización. "Obras, hechos" Añ. v. egintza. Tr. Documentado 

desde Dechepare; aparece en autores tanto meridionales como septentrionales, aunque en estos últimos apenas se 

encuentra a partir de mediados del s. XIX. Gogo honez nahi dizit zure egina laudatu. E 237. Konfesatzen eta 

deklaratzen zituztela bere eginak. Lç Act 19, 18. Asko da eginetik begiratzea, ala borondatea hemen ere aditzen 

da? Lç Ins D 7r. Esanak gugan, eginok Iaungoikoagan. RS 529. Ea nolako izatu diren haren egiñak. EZ Man I 

65. Neure eginak gatik kontu eman beharko dudan hartan. Harb 77. Erranak eder, eginak lander. Saug 173. 

Erran gaitzak egin gaitza dakarke. O PrASJU 289. Egin baten gatik erraitea nork ere hura egin baitu gaizki 

erraitekoa dela. SP Phil 350. Neure obrak oro, erranak, eginak eta pensamendiak. Tt Onsa 177. Erranak ez 

aditu iduri gorrarena eginez, eta eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 180. Egin eder orrez. "Acción brillante". Lar 

Gram 393. Behingo egiña gatik burupe hartzea. He Phil 352. Zerbait hunik badela hen erranetan edo eginetan. 

Mst III 54, 1 (Ol, Pi egiñetan; Ch obren, Leon obretan). Pentsatu [= 'pensamiento] eta eginak, / Hitzak ere 

pisatzen. Monho 100. Obra edo eginetatik agiri dala amodiua. CrIc 54. Zein sortu zan Espiritu Santubaren 

egiñez ta grazijaz. Mg PAb 162. Pensamentu, berba ta egin guztien kontu zuzena. fB Ic I 7s. Zure eginek 

lorifikatuko dute Jainkoa. MarIl 27. Bere izaiteaz, bere presentziaz, bere eginez. Jaur 352. Eztutela egiñek 

deusere balio. Gy 96. Bere egiña garbitu zuen. Lard 392. Gorde bear ditugu gure maisu onaren egiñak. PArt in 

Bil 171. Au guzia berak bere egiñakin eziñ obeto agertu zielarik. Arr GB 81. 

(s. XX). Agertu zan nire egiña. Or Tormes 29. Bidalien egiñak. Ol Act tít (Ker egiñak, IBk e IBe eginak; Lç 

akteak, He eginkariak, TB y Dv egintzak; Bp II 119 Apostoliez eginak, Arriand beldubaik egiña). Neri siñetsi nai 

ezpadidazue, nere egiñai siñetsi zaiezue. Ir YKBiz 345. Egiñetan erakutsi bear dik gizondasuna. TAg Uzt 48. 

Egia izan bage erriak eraxten dizkion egiñak. Etxde JJ 17. Cú Chulainn hospetsuaren eginak. Mde Pr 233. 

Ametsen azpian geratu oi dira egiñak. Txill Let 117. Aita Martiñek artu dau bere / egiñen irabazia. BEnb NereA 

129. Nere egin batzuk gaitzesteko. Vill Jaink 84. Gizuren andi onen aipamenak eta egiñak abesteko. Ibiñ Virgil 

42. Beitira hunen eginak / Besterentako hunbidiak. Casve SGrazi 56. Gure eginek erakutsiko dute gure hitzek 

baino garbiroago. MIH 138. 

v. tbn. Apaol 26. Inza Azalp 50. Zait Sof 27. Basarri 44. NEtx LBB 26. Berron Kijote 153. 

Hecho, acontecimiento. Egiña berezko eziña dala, noiz baieztu al genezake? "Un hecho". Zink Crit 19. Ez 

dazaiegun egiñei gibel-eman. Ldi IL 57. Egiñak, gertaerak, jakintsuaren alorra dira. Vill Jaink 78. 

- EGINA EGIN (V-gip; Arch ap. DRA). "Loc. que se usa para significar que lo hecho está hecho 

irreversiblemente. Eiña eiñ, eta ez da ori itxuliko dabenik" Etxba Eib. Beldur ere banaiz batzuek kausi 

dezaten fabletako nere mintzoa sinplegia edo komunegia. Baiña zer egiñ? Egiña egiñ. Gy XII. Egina egin. "Rien 

a changer". Hb GH 1929, 88. Dena dela beti egina egin. HU Aurp 214. Egiña egin, esango leuke, ta egiñikua 

ontzat artu. Otx 77. 

- EGINA EGINDA. Lo hecho, hecho. Egiña egin-da, ta kitu! Bilbao IpuiB 166. 

- EGINAK EGIN (V, AN, L, B ap. A; SP). "Baste lo hecho" A. "Egiñak egin, lo hecho bien hecho está, se da por 

bien hecho" Zam Man 28. Cf. Etxde AlosT 38: Asmoak asmo, egiñak egin. Eginak egin, ez gehiago. Aitzinerat 

hobeki nahi dut gobernatu. 'Lo hecho, hecho'. Ax 69 (V 46). Baiña eginak egiñ, gibela ez zoazken. Gy 61. Esan 

dau esan leikeanak: egiñak egin. Zam Man 28. Egiñak egin eta or konpon / garai bateko bizitza. BEnb NereA 

258. Egiñak egin eta / etxera pakean. Azpillaga Auspoa 10, 127. 

- EGIN BERRI (c. ap. A; Urt II 74; e.-barri Vc ap. A), EGIPARRI (V ap. A). "Recién hecho" A. Aunque no 

incluimos aquí ejs. del tipo (zerbait) egin berri dut, en muchos de los que citamos parece conservar parte de su 

carácter verbal. v. berri I (2). Cf. emakume aurregin berriak (AA II 49), bi bei hume-egin-berri (Lard 153). 

Hau othe da Jesusentzat / Szeptro egiñ berria? Gç 83. Pekatuba zaarra edo egin barrija dan. Mg CO 16. Egin 

barrija, ta inok lenago imini bagia [alkandoria]. Mg PAb 117. Kristau ez diranai ez ezik, egin-berriai ere. Izt C 

211. Zauri eginbarriz beterik. Ur MarIl 108. Zakizkien arneguak / aspalditik yakinduak, / eta orai egiñ berriak / 

erran ondoan guziak. Gy 132. Lepo biribil diruriyena / egin berriya tornuan. Bil 37. Salsa eztela egin berria. 

ChantP 238. Nahiz ezagutzak egin berriak ditugun biek. Elzb PAd 35. Elhur egin berria / Ez zait aski xuri. Zby 

RIEV 1908, 288. Hunek duela ithurri, / Harek ophil egin berri. Ox 131. Ardao eginberriaren antzera. TAg Uzt 

109. Goizean [gela] eginberri utzi zun bezelaxe. Etxde JJ 250. Bizkai Gipuzkoetan obispoak egin barriak 

ziralako. SM Zirik 99n. Abogadutzako estudioak egin-berriak zeuzkana. Arti Ipuin 47. Antzerki ondu-berria 

(egin-berri). Zait Plat 10. Zauri egin barria. Erkiag BatB 97. Montmartren egin berriak zituen orduan bere botu 


mende. 

531


sainduak. Ardoy SFran 289. EGIN BERRIAN. Cf. Ax 544 (V 350): bekhatorea, bekhatu egin berrian, 

beldurrago, sentikorrago eta antsiatuago da. Egin berrian olio hau da hobena. Ip Dial 104 (It berritan, Ur 

barritan, Dv berri berrian). 

- EGIN DA (SP, Lar, Añ). Se acabó, es el fin (de). "Egin da zutaz, c'est fait de vous" SP. "Acabóse, no hay más 

que hacer" Lar. Egin da gure iende gazteaz, eztute hemendik aitzina ihardukitzeko paradarik izanen. Ax 29 

(V 17). Heriotzeak ukituz gero, egin da, mirakuillu izanen da salbatzea. Ib. 217 (V 145). Akhabo da, Jauna, egin 

da. Brtc 97. "Eneaz egina da, mon sort est décidé, fixé" Dv. 

- EGINEAN EGINEAN. "Andando poco a poco (V-ger)" A Apend. "Eginean eginean doa, va mejorando poco a 

poco (V-m)" A EY III 312. 

- EGIN-EGIN (Vc, G ap. A; Añ (V)). a) Justo, exacto. "Cabal" A. Cf. supra (20). Gramatika justu edo egiñ 

egiñaren orazio edo itzaldiaren zortzi parteak. Cb EBO 48. Zure ta eriotzaren imajiña edo representazio bizia, 

egiñegiña. Cb Eg III 239s. Peru, egin egiña: zuk esan zeunstana, ta ikusi dodana. Mg PAb 133. Ta zer egiten 

dau miin gaiski esaliak? Sugiarena berarena egin egina. fB Ic II 190. 

Perfecto. Cf. infra EGIN-EGINEKO. Artu egizu gogo egin-egina urrengo ila obeto emoteko. Añ EL 2 79 

(EL 1 69 sendo). Zer da Gloriya? --Da estadu edo bizimodu bat alde guztiyetati egin egina. CatLlo 88. Ta antze 

bakoitzentzat ba ote da beste onik, ditekean egin-egina izatea baino? Zait Plat 133. Egituraz eta aapaldien 

albañuz ertilan egiñ-egiña. Gazt MusIx 66. Olerkari egiñ-egiña danez. Ib. 59. 

Exacto, justo (referido a una cantidad). "Egin-eginak (Vc, R), los justos y cabales, ni más ni menos" A. Sei 

ilebete ta iru egun: egin eginek. A Txirrist 263. Zeinbat diru daukazu? --Ogei ogerleko egin-egiñak. Zam Man 

28. Berrogei urte egin eginak zituen. Zait Plat 20. 

b) (Intens. de egin; participio). Ez al-zenduan garbi ikusi gau artan, alkarrentzako egin-egiñak gaudenik? 

NEtx LBB 84. Baina egin-beharrik ez, aspaldidanik egin-egina baitago. MEIG II 69. 

- EGIN-EGINA. A buen seguro. Egin-egina, han etzela eriez, zahar-zaharrez eta haurrez bertzerik nihor-ere 

izaiten ahal. Prop 1894, 111. 

- EGIN-EGINEAN (V-ple). Precisamente; exactamente (seguido frecuentemente de ere, bere). "Egin egiñean, 

justa y cabalmente. Zuk bear dozun beste egin-egiñean daukat" Zam Man 28. Egin-egiñian be, orixe baño 

eztot biar nire aletegiko sabaia atonduteko. Altuna 60. Egin-egiñian be orra nun duan Izardoiko Pepianton. Kk 

Ab II 131. Egin-egiñian eztau ori esan gura ixan, besterik baño. Otx 112. Aintza orrek, egin-egiñean ondatu 

zaitu. Zait Sof 69. v. tbn. Akes Ipiñ 35, Zait Plat 9, 63, 90, 101 y 126. Aundikirik bat bere ez, egin egiñean. 


- EGIN-EGINEKO. "(V-ger-och-gip), lo perfecto, sin tacha" A. Bixibide ta irabazpide egin-egiñekua iretzat. 

Kk Ab I 53. Osoa, egin-egiñekoa, betikoa ta bazterrik gabea nai dugu. Neurtua ta mugatua den gauzarik eztugu 

nai. Vill Jaink 133. Exacto, justo. Ogerleko egin-egiñeko bat bakarrik aurrestuten daula egunero. Kk Ab II 

131. 

- EGIN EGITE ALDERA. "Eiñ eitte aldera, loc. vbal. para denotar las cosas que se hacen sin fe y entusiasmo. 

Eiñ eitte aldera jardun eban egun guztian, ezer zuzen atara barik" Etxba Eib. 

- EGIN-EHI. "(S), fácil a hacer" A. 

- EGIN ERAGIN. Hacer hacer. v. eginarazi. Guzurraz juramentu egiñaz edo egin eragiñaz. Añ EL 1 129. 

Gaztaiak egin eragin. Echta Jos 307. 

- EGIN-ERDI. Medio hecho. "Dixon" berri egiñerdiari "antta" samurtu. Ldi IL 18. 

- EGIN-ERRAZ (Añ). "Hacedero, factible" Añ. Cf. huts egin errexak (JE Bur 83). Penitenziak dira guziz 

laburrak ta egin errazak bekatua zer dan zerbait ezagutzen dutenentzat. Mg CC 147. Egin errazak ziran / 

nunbait gure lanak. Uzt Sas 49. Onelako gauza uts eta egiñ-erraxek zure buru ori orrenbesteraiño austea. 


- EGIN-EZ. (El) no hacer (algo). Egin ezaz beste gabe eskomulgatuak. Mg CC 210. Penitenzija egin ezagaiti. 

Mg CO 212. Gorputzeko gatxai kasurik egin ezagaz. fB Ic II 295. Gaur ondo pagauko dau Purgatoriuan / 

Medikuen esanak ein eza munduan. AB AmaE 249. Egin bear dana egin ezagaitik. Itz Azald 135. Agurrik egin 

eza. Ag G 330. Damutuko ete yakan [...] azkenengo barria jakiteko urratsik egiñ eza? Erkiag BatB 59. Emen 

egin-ezakin / ez balitz okerrik. Uzt Sas 84. Zer egin ezean geratu zan. Bilbao IpuiB 130. Lan ori Urri-illak / 

dakar geienian, / alperrik da orduan / egin ez-enian. Uzt Sas 84. 

- EGIN-EZEKO. De omisión. Zer da bekatu omisiokoa edo eginezekoa? Mg CC 19. 

- EGIN-EZIN (H). a) Imposible de hacer, irrealizable. b) "Impossibilité, impuissance. Egin ezina dut, je ne puis 

(j'ai l'impuissance de faire)" H. 

- EGIN-EZINEKO. Imposible de hacerse. v. EZIN EGINEZKO. Gidariak esaten ziarduana, ez zan egin 

eziñeko autu edo barriketea. Erkiag BatB 44. 

- EGINEZKO. De comisión. Zeri esaten jako eginezko edo komisinoezko pekatuba? CrIc 109. (Cf. supra 

EGIN-EZEKO). Baña zeinbatek esaminau ta ezaututen ditube onelango ez egiñezko pekatubak? Mg CO 25. 

- EGIN-GOGO. Deseo, intención de hacer. Para la construcción egin gogo dut, etc., v. gogo. Zer igarri 

genezake haren asmoetakorik, haren egitekorik, haren egin-gogo sakonetik. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). 

- EGIN-GURA. Deseo de hacer. Zoli ta bizkor ebillen Josetxo, ta sarri egin-gurien-egingureaz, jauzten zan 


mende. 

532


txalupan zein edonon. Echta Jos 78. 

- EGINKE. Sin hacer (en compuestos verbales). v. EGITEKE. Neure aurka itz-eginke. Laux BBa 142. 

- EGIN-MODU. a) Modo de obrar. "Acción, aquel modo de ejecutar, hacer o hacerse algo" Lar. Bigarren 

kalte Jangoikoaren gauzen egin-modu epel nagi beretik datorrena. Mb IArg I 83. Egin-modu bera iduki izan du 

Aizpa Segondinaren alderat. "Elle en a fait de même". Birjin 531. Ea baden deus gure egin-moduan hari damu 

dakiokenik. "Conduite". Ib. 578. Haren gizonen alderako egin-modua. Dh 258. 

b) EGIMODU. Intención. Edolabere alde onera bota bere egi modu edo intenzinoia. CrIc 92. 

- EGIN-MOLDE (Lar, Hb ap. Lh). Modo de obrar. "Acción, aquel modo de ejecutar, hacer o hacerse algo" Lar. 

"Manière de faire" Lh. Haren baithan bazekusan hanbat zentzu on ta hain egin molde eder bat. "Conduite". 

Birjin 161. Hori dakikegu gutaz aitzineko mende eta gizonen eginmoldetik. Arb Igand 122. 

- EGIN-NAHI (Dv). a) "Désir de faire" Dv. Cf. Cb EBO 27: "Itz edo dikzioren batzuetan nola diran esannai, 

eginnai, jannai, joannai". Para ejs. del tipo kalte egin nahi, etc., v. KALTE EGIN, etc. Egin nahiaren ezin 

egina. Ax 176 (V 119). Nola alabaña ez da debekatua izango gauza baten gura, edo egiñ-naia, egitea gaiztoa 

bada? AA II 133. Ikus dezaten / gure egin naia / berontzat dala aundia. Echag 247. Bere egin nai guziya da 

lukainka moduku oiek argitara ateratzia. Iraola 110. Bai arren, badiagü herrian / egün egin-nai franko. 'Asmo'. 

Casve SGrazi 50. 

b) (S; Dv). "Désireux de bien faire" Lrq. 

- EGIN-NAHI-EZ. "Eginaieza (V, G) [...] refus, répugnance, paresse de faire" H. 

- EGIN-SAMAR. "In-samar, recién hecho" A Apend (s.v. samar). 

- EGIN-SAMARTU, EGIN-XAMARTU. Hacer más o menos (con valor aprox.). Egin-xamartu ditu 

Balendinek bazkalondoan gaurko eginbearrak. TAg Uzt 33. 

- EGIN-TOKI. Lugar donde hacer. Badut orai beretik eremu gisako bat erosia. Hamar bat etxeren egingia 

edo egin-tokia baluke. Prop 1906, 226s. 

- EGINTXE (BN-ciz-arb, S ap. Gte Erd 229). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Lana egintxe duenean. 

Laph 242. Meditazionea egintxe nuelarik. Prop 1911, 228 (ap. DRA). Oilaskoa egintxe zelarik. Barb Sup 104. 

Eginxea zutela basurek aldia. Ox 19. Alabarena egintxea du. Or Eus 78. Engoitik apairuak eginxeak zituzten. Lf 

Murtuts 20. v. tbn. JEtchep 48 y Larz Senper 102. Planak eginxeak dituzte. Herr 19-4-1962, 3. 

- EGINTZAGA. "Sin hacer" A. v. EGITEKE. Igaro iakan urtebete [testamentua] eginzaga. Cap 114. 

Sakrifizijo ezigarriren batzuk egintzaka. Mg CO 218. Promesen bat bein agindu ezkero egintzagarik, edo 

luzaro atzeraturik badarabiltzu. Añ EL 2 135. 

- EGITEARRIK. Para hacer. Juez gaiztoak Judego deungen / Esana egitiarrik / Erabagi dau sentensija bat / 

Ez iñok okerragorik. Canala Jesucristo 133 (ap. DRA). 

- EGITEKE. Sin hacer. Jaramon-egitteka. Laux AB 48. Nai nuna egiteke geldituko naiz. Ol Gen 18, 29. 

Esanok oro iñori esateke ta egiteke eutsiko ditut. Zait Sof 37. Zenbat gauza ez ote genittuke utziko egiteke? Etxde 

AlosT 18. Hotsik egiteke. Mde HaurB 38. Geiago zirkiñik egiteke. Erkiag BatB 56. Iñorekin itzik egiteke naukate. 

NEtx LBB 116. Jaramonik egiteke. Lab SuEm 202. Ez zuan farrik egiteke utzi Don Kijotek bere ezkutariaren 

malizi-gabea. Berron Kijote 97. Euskal sintaxis osoa, edo ia osoa, egiteke daukagu. MEIG VIII 104. 

- EZIN EGINEZKO (Dv). Imposible de hacer. Gizonentzat ezin eginezko gauzak. Dv Lc 18, 27 (Lç y He 

inposible, Ker e IBk ezinezkoa). Martir guzien aiphatzea ezin eginezko lana laiteke. Elsb Fram 115. Bere 

salbamendua ezin eginezkoa daukatenak. CatJauf 75. (Con complemento). Ez gare gehiago bekhaturik ezin 

eginezko estatuan. Jaur 133 (cf. ib. 204 ezin huts eginezko onthasun bati). - (NEREAK, HIREAK, HARENAK, - 

RENAK, etc.) EGIN DU (ZUEN, etc.) (V-gip; Dv, H, A Apend). Es (era, etc.) mi (tu, su, etc.) fin, se acabó, 

estoy (estás, etc.) perdido. "Neriak eiñ dau, loc. equivalente a 'me muero'. "Agur, neriak eiñ dau" esanaz, gastau 

zan" Etxba Eib. Cf. supra (I, 5). Tr. Usado por autores tanto meridionales como septentrionales, ya desde 

mediados del s. XVII. 

Bertzela egin luke gureak. Ax 424 (V 274). Konsidera ezazu bekhatu mortalian herioak eman badizazu bere 

kolpu mortala zuriak egin diala. Tt Onsa 176. Zuenak egin du. Cb Eg II 42. Heldu bada gauza hunen yakiterat, 

eneak egin du, gal-araziren darot bizia. Lg I 273. Orai ta sekula guzikotz nereak egin du. Dh 155. Eta betiko 

eneak egin eban, zuek ene bitarteko urten ezik. Añ EL 2 156. Barrungoak etsi zutenean aienak egin zuela. Lard 

547. Laster eneak eginen du. Hb Egia 95. Iya guriak egin du. Xe 410. Nekatu naiz iya ta nereak egin du. AB 

AmaE 406. Katolikoenak egin du? HU Zez 156. Nereak egin du, lagun zarra. A Ardi 90. Judasenak egin du. Ox 

76. Ta Iesuk ozpiña artu zunean, esan zun: "Nereak egin du". 'Consummatum est'. Ol Io 19, 30 (Lç guzia 

konplitu da, He y Dv akhabo da, LE bukátua dá, TB guzia kunplitua da, EvS gaizak oro konplitürik dira, Leon 

oro eginik daude, Or au bukatu da, Ker guztia bete da, IBk e IBe bete da dena; v. sobre esta traducción MEIG I 

208s.). Enderritartekoarenak egin ebala. Eguzk GizAuz 70. Iriak egin dik! ABar Goi 57. Arengan genun 

ustearenak egin du. Zait Sof 35. Usoarenak egingo zula uste baitzuten. Etxde AlosT 39. Nireak egin dau, 

dirudianez. Erkiag BatB 198. Gureak egin du, Peillo! NEtx LBB 177. v. tbn. Dv LEd 261. Laph 176. Arr GB 99. 

Urruz Zer 25. Alz Ram 97. Or Mi 139. Lab SuEm 192. Berron Kijote 157. 

Moxten badute ene buruko illea, neure indarrak egin du. Lg I 233. Horiek ganez geroz, egin du gure Eskualherri 

alde huntakoaren ohoreak. Zby RIEV 1908, 86. Orrekikoak egin du. Ez dauka berriz burua jasorik! Loidi 


mende. 

533


198. 

eginahal (L, BN, S, -nal Sal, R; Urt I 67, Lar (-ñal), Añ (-nal), Dv), einahal, inal. Ref.: A (egin-ahala); Iz R 

402. 1. (Lo) posible; empeño, esfuerzo. (Empleado frecuentemente en la expresión eginahala(k) egin). "(Todo 

lo) possible [...], egiñal guzia" Lar. "Esmero" Añ. "Procurar, hacer diligencia, (c.) eginala, alegiña egin" Ib. 

"Eginála éginen diár (R-is), haré lo posible" Iz R 402. La trad. "faculté, pouvoir de faire" que da Duvoisin y 

recoge Azkue, no parece referirse a otra acepción, a tenor de los ejs. que aduce. v. ahalegin. Para los ejs. del tipo 

nik egin ahal guztia v. ahal (IV). Tr. Documentado ya a finales del s. XVI, se emplea tanto al Norte como al 

Sur. En DFrec hay 16 ejs. de eginahal, 3 de eginal, 2 de egiñal y uno de egiñaal. 

Asegura bedi, Jauna, eginalik estalzen eztuela karta bidaldu duenak. (c. 1597). FLV 1993, 

455. Eta zuk ene aingeru / Begiraille leiala, / Ziñez enplega ezazu / Zeure egin ahala. 'Poder'. EZ Eliç 76. 

Iainkoaren benediziñoa ezten lekhuan nihoren egin ahalak ezpaititezke suma. Harb 136. Ezin daidienak nahi 

bezala, begi egin ahala. "Ce qu'il pourra". O Pr 588. Egin ahala eginen dut debozioneari itxekitzeko. SP Imit IV 

4, 4. Egin dut egin ahala haren beldurraren zure bihotzaren barnian sar-eraziteko. Tt Onsa 158. Egizu eginala, 

eta egor bereala (Bilbao, 1683). ConTAV 5.2.9, 131. Nahi dut egin dezaten egin ahala, bitartean ordea berandu 

zaie. ES 181. Zure egiñ ahal guziak egitzu zeruko erresuman lekhu baten izateko. Ch III 58, 7. Uhuren 

jardiesteko egin ahalaren egitia. Mst I 1, 4. Nekaldi guzietan egin-ala egiten dutenak. Mb IArg I 209. Aien 

guzien egiñala baño geiago beti merezi duela. Cb Eg II 34. Ez dutela zeren kondatu bere egin-ahal flakoen 

gainean. Lg I 214. Ein ahalak oro eiten tizi. AR 28. Egin behar due egiñ-ala eren aldetik dotriña ikasteko. Ub 

197. In bada inala (248). LE-Ir s.v. in. Egiñ alak eginda bere. Mg CO 293. Egiñ al guzia egin bazuan ere. AA II 

215. Horien egin ahal guziak asko aldiz alferretan doazi. Dh 200. Egin ahalak egiten baditugu ihes egiteko. Jaur 

123. Ikusi dira ondo beren egiñ-alak. Izt C 242. Egin alak egin zituzan sartuteko. Ur MarIl 69. Ez esan oiekin, ez 

lengo egin-alakin iritsi zuen Jesusi pakean uztea. Lard 452s. Azken egin-ahalak egitea. Dv LEd 237. Garziak 

bere egin ahalak egin zituen lan hortarik Iñazioren gibelatzeko. Laph 17. Egin dualarikan / egiñalik aski. Xe 

183. Alperrak izan dira egiñ alak danak. AB AmaE 273. Enperadoreak egin ziozkan egin-ahalak bere jainkoen 

adorarazteko. Jnn SBi 175. 

(s. XX). Zuzenki eta gizonki egin-ahalak oro egin ditu beti. HU Aurp 168. Atzeneko egiñalaz igo eban zerbait 

gorago. Echta Jos 339s. Iru aldiz etxeratzeko eginalak egin. A Ardi 141. Egiñalak egin-arren. Kk Ab I 80. 

Egiñala baño lan geiago eragiteko. GMant LEItz 62. Zazpi egin ahalak egiten zituen bada. Barb Sup 34. Santa 

Cruzen izena nola belztu egiñalak egiñ arren. Or SCruz 107. Egiñal latz askoen bidez. Ldi IL 62. Egin bear du 

bai egiñala [...] bear dituen gauzak biltzeko. Ir YKBiz 132. Bere egin ahalak eginen zituela Juduen alde. Zerb 

IxtS 73. Bere zazpi egin-ahalak egiten ditu barnerat utz dezatentzat. Mde Pr 103. Egiñalak eginda ere naiko 

lana baziok. Anab Poli 42. Ontan saiatu zan ahal guzizaz, eginalik bizkorrenez. Zait Plat 89. Gizon xoilaren 

egiñalak uste den baiño gutxiago dezake. Vill Jaink 171. Gure egin ahalak egin ditugu Gizonaren agerian 

ezartzeko. Ardoy SFran 281. Inon makurrik ikusten baldin badut, orain hizkuntza egungo premietarako 

egokitzeko darabiltzagun eginahaletan ikusten dut. MEIG VIII 103. 

v. tbn. Hm 168. Gç 193. He Gudu 83. AstLas 36. CrIc 111. Xarlem 663. Monho 66. VMg 54. Añ CatAN 72. Gco 

II 88. Astar II 134. Zav Fab RIEV 1907, 533. CatB 46. Echag 52. CatLuz 41. MarIl 120. UskLiB 68. Hb Egia 

17. Arr GB 17. CatS IX. ChantP 392. JanEd I 14. Bv AsL 144. Elzb PAd 48. Zby RIEV 1908, 88. Elsb Fram 72. 

Ip Hil 210. Ag AL 86. Mdg 136. EusJok II 153. Inza Azalp 90. Muj PAm 76. Ox 52. Altuna 24. FIr 184. Zub 34. 

Etcham 36. Tx B II 81. Eguzk GizAuz 187. JEtchep 60. Arti Tobera 279. Izeta DirG 48. Osk Kurl 199. Larz 

Senper 82. Salav 102. NEtx LBB 121. Mattin 80. Uzt Sas 57. Berron Kijote 176. 

Baña, egiñalak-ein ez eben billatzen durorik. SM Zirik 54. 

eginahala. Egiñala guziya / egingo dizut nik. Tx B II 103. Elizgintzaren alde egiñala guzia egin bear zala. 


2. + egial. Potencia, facultad de hacer. Ematen ditu [penitenziak] bekatuaren anditasunari eta bekatariaren 

egin-ahalari begiratzen diola. Ub 209. Nundik jatorke indar, edo egial au? CrIc 169. Konfesore jakintsubak 

begiratuko deutse bakotxaren biotz ta eginalai. Ib. 103. Arima onek daukaz iru egial, zenzun, edo potenzija. 

Astar I 28. Animen salbazioagatik sakrifikatu zituen [Jesu-Kristok] bere indar, egiñal, pensamentu, obra eta 

bere izatea. Ant JesBi 113. 

- EGINAHALA. (Adv.). Todo lo posible; con todas las fuerzas. Cf. Lar: "Batalla campal, batalla egiñala, 

diandez diande"; cf. tbn. Etxba Eib: "Eiñ-ala (modo adv.), tanto como pueda hacerse, a discreción. Matio Eiñala 

esaten zetsen bati, eiñ-ala biar beti eukitzia zalako bere arrokerixia". Para laister egiñala (Or Mi 120), alde 

egin-ala (Etxde JJ 151), galde egin-ala (Zait Plat 128), kontuak egin-ala (Erkiag BatB 71), etc., v. AHALA (s.v. 

2 ahal). Tr. Documentado desde mediados del s. XIX, generalmente en autores de la tradición septentrional. 

Bihotzez egin ahala / Madarikatzen nuela. Gy 219. Egin ahala lanean hari gare etxeko guziak. Hb Egia 20s. 

Mentu onak billatzen / saia egiñala. PE 130. Egin-ahala lagundu zuen. Jnn SBi 39. Egin ahala klarki. In Lap 

pról. Beti seta txarra, / ari da egiñala. AzpPr 72. Bethi arizan behar haatik ephe hortan, erran nahi deat egin 

ahala eta ixilik. JE Bur 114. Pirka pirka zoazin, inahala azantza guti eginez. Leon GH 1924, 301. Egin ahala 

pipa eta pipa. Barb Sup 35. Ein-ahala kontsolatu. Etcham 227. Inhala, bururik altxatu gabe. Zub 98 (91 egin 


mende. 

534


ahala). Bethi begiratu zituzten egin-ahala herriko intresak. Lf Murtuts 23. Begiak egin ahala zabaldurik. 

JEtchep 25. Egin ahala bilatuz beti / familiako bakia. Mattin 77. Bertso auek egin ala gipuzkoeraz jarrita 

daudela. Xa EzinB 60. 

- EGINAHALAKO. (Adnom.). Egunaro geunkazan egiñalako lanak. Echta Jos 96. Nekez, arriskuz beterik, / 

Egiñalako egiñalakaz. Ib. 101. Eiñalako euriak artuta. SM Zirik 47. Goizean meza kantatua, inhalako guziek 

parte hartzen ahalko duten gisan emana. Herr 10-3-1966 (ap. DRA). Egiñ aaleko guzian. Berron Kijote 63. 

- EGINAHALAZ. Todo lo posible; en la medida de lo posible. Edozein gudutarik egin ahalaz aparta beitea. 

Harb 441. Bertzek-ere ohora zezaten egin ahalaz entseiatzen ziren. ES 165. Bethi egin ahalaz gure beithan 

pensamendü hunak erabiliz. CatLan 67. Ein-ahalaz guziek / Detzagun ohora. Monho 90. Egin alaz bekatuek 

gogora ekartea. Añ CatAN 47. Egin ahalaz egün oroz Meza enzün ezazü. UskLiB 74s. Egin-ahalaz bermatu 

behar da atheka txarretik ilkhitzera. Dv Lab 158. Saiatzen da egiñalez. Xe 238. Munduan egin ahalez / emotzue 

graziak. In SMitx Aranz 198. 

"Ene eginahalaz lagunduko zaitut, je vous aiderai de mon mieux" Dv. Bera bakarrik Gorputz ta Arimeko 

egin alaz adoratzea. Añ CatAN 36. 

- EGINAHAL BIZIAN. Con todas las fuerzas. Egiñal bizian, beraren jarraian ekiten zioten. Elizdo EEs 

1925, 213. 

- EGINAHALEAN (V, G-bet, AN-5vill). Ref.: A EY III 325; Gte Erd 2. "Eginalean da euria (V)" A EY III 325. 

"Egiñalian ari da (G-bet), está haciendo todo lo que puede" Zt (comunicación personal). "Egiñalean darame 

(AN-5vill)" Gte Erd 2 (junto a oso bizkor, azkar, aguro de otras zonas). Cf. EGINAHALETAN, EGINAHAL 

GUZTIAN. Tr. Documentado en autores de la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. Bildu 

bear du, egin alean, bere bihotza. Mb JBDev 107. Ontzi erdi-autsiari egin-alean lagunduaz. Lard 528. Ekiñ zion 

[...] animen onera ere egiñ-alean begiratzeari. Aran SIgn 89. Sartu zan egiñalean ondarrera. Ag Kr 64. Begira 

nola dijuan egiñ-alan, zezena atzetik duala. Urruz Zer 143. Egiñalean aritu arren, uts eta putz-askoa atera 

zitzaidan. Ldi IL 32. Orok egiten dute lan egiñâlean. "Según su capacidad". Or Eus 275. Arnas batean zijoan 

egiñalan eskalea. TAg Uzt 255. Jatorrizko auleria ori egiñalean erremediatzeko. Vill Jaink 132. Bularka dagi 

egiñ / alean. "Esfuerza, opone el pecho". Gazt MusIx 121. Danak ixil-ixilik / ta egiñalean. Uzt Sas 97. 

Bereizkuntzak gehi ez daitezen eginahalean saiatuz. MIH 141. Biotz osotik otoitz / gure egiñalean. Echag 267. 

Orduan, nork bere egin-alean, igesegin genduen. Lard 470. 

v. tbn. Muj PAm 22. EA OlBe 97. SMitx Aranz 95. Etxde AlosT 48. Anab Poli 102. NEtx LBB 66. Berron Kijote 

146. 

- EGINAHALETAN (AN-gip ap. Gte Erd). Con todas las fuerzas; a toda velocidad. "Egiñaletan dioa (AN-gip)" 

Gte Erd 2. Cf. EGINAHALEAN. Aterpekoak baziarduen egiñaletan Berrio-Otxoaren bizitzea ereztuten. Ag 

Kr 98. Ekaitza indarrean eta egiñaletan gañera badatorkio. Ag G 152. Eta egiñaletan an joan zan Pernandoren 

billa. Muj PAm 59. Egiñaletan saia gaitezen. SMitx Aranz 96. Berengana noa egiñaletan. Txill Let 139. 

Arraitxoak arri-azpitik atera ta egiñaletan biurtzen ziran. Anab Poli 14. Ofizinan egiñaletan ari ziren gauzak 

antolatzen. Izeta DirG 103. 

- EGINAHAL GUZTIAN (eginala guztian G-goi-azp; eginal guzietan AN-gip). Ref.: Gte Erd 2. Con todas las 

fuerzas, lo máximo posible; a toda velocidad. Cf. EGINAHALEAN. [Bekatu] oriek egin al guzian bere 

baitatik edo beregandik kenzen ez dituena. Mb IArg I 215. Gozarotuko du egin-al guztian, adiskiderik amatuena 

balu bezalaixen. Izt C 227. Egin-al guzian arreba alaitu nai izan zuen. Lard 194. Goazen bada egiñal guzian 

bertara. Arr GB 126. Alabatzera nua / egiñal guziyan. Xe 174. Abiatu naiz egiñal guztian beregana. Ill Testim 

27. Lotu ziren nekazariak beren lurrari egin aal guzian. Izeta DirG 111. An asi zan ezkutari gizajoa bi bideetatik 

ustutzen egiñ-aal guzian. Berron Kijote 189. Gure egiñ al guztian burua kendu bear genioke. AA III 628. Nere 

egin-ahal guzian bilhatu dudala [...] guzien ona. Jnn SBi 132. 

- EGINAHAL GUZTIAZ. Con todas las fuerzas, todo lo posible. Egiñal guziaz saiatzen zan. Arr GB 16. 

Ogen-ematen zioten egiñal guziaz. Ir YKBiz 488. Alde orotarik eta bere egin-ahal guziaz zu damuztatu zaituen 

jendeaz. Dv LEd 93. Bere egiñal guziaz ere ezin aurrera eraman zezakean. Arr EE 1882a, 100. 

eginahalka (Dv), eginalaka, inahalka, inalka. "Eginahalka hari da, il s'efforce" Dv. v. EGINAHALEAN. 

Iñalka zijoazten iru treñeroak. EEs 1916, 64. Lenen irixteko intziriakin, estropadaran bezela, egiñalaka etortzen 

ziran! Elizdo EEs 1925, 214. Denak inahalka ariko baitira biktoria pare bat segurtatu nahiz. Herr 1-3-1957, 3. 

eginaldi. 1. Momento de hacer. Zere gauzen eginaldian trabaren bat arkitzen badezu. Mb IArg I 294. 

Irabanz Jangoikoaren esanen egin aldi orokoak. Ib. 161. Egin aldiaren begira egondu zen irur egunez. Ib. 374 

(cf. ib. 293 hau egin aldian). Zeruetako gure Erregeiña toki onetan agertu zanetik irugarren edo laugarren 

egiñaldikua izan bear du [gaurko eleizak]. Ag EE 1895b, 74. 

2. inaaldi. Esfuerzo. Zer indarkak ta inaaldiak bota-naiak bereganik etsai gura, ta ezin libra! (311). LE-Ir 

s.v. in. 

3. Tirada; edición. Liburu baten eginaldia txikiagoa danean, liburu bakoitza garestiago irteten da andia 

danean baño. Arr CDoc (ap. Zait EG 1958, 387). Egiñaldi batean moldaeratu eta argitaratu ditu zortzi milla 


mende.


liburu. Ant EE 1884b, 40. Egiñaldi merkea: 5 laurleko iru illabetean. In JMB ELG 123. 

4. Acto. v. egintza. Amorio garbi eta irazekizko egiñ-aldiakiñ. Ant JesBi 32. Sinismen, itxaropen eta 

maitetasuneko eginaldietan jardun. Itz Azald 158. 

5. (eiñ- V-gip). "Tarea. Atzoko eiñ-aldixa, gogorra izan genduan" Etxba Eib. 

6. (Como segundo miembro de compuestos). Urrengo ume egiñaldia baño lenago. EgutAr 3-5-1956 (ap. 

DRA). 

eginandi. Hazaña, proeza. v. egitandi. Egundo ikusi ez bezelako egiñandien idaztea (Quijote IX). Ldi RIEV 

1929, 207 (Or ib. 6 egite arrigarri, AIr RIEV 1928, 599 gertakari, Anab ib. 608 egiteko). 

eginantze. "(BN), conducta, manera de hacer" A. 

eginarazi (Urt I 166, Arch VocGr, Dv, H), eginerazi, eginarazo, eginerazo, eginazi, eginazo, inarazi, inazi (B 

ap. A). v. eragin. 1. Hacer hacer. Tr. Más frecuente al Norte, documentado ya en Leiçarraga; al Sur aparece 

desde mediados del s. XIX, y su uso aumenta a partir de principios del XX. En cuanto a la distribución de 

variantes, eginarazi (eginazi en algunos autores meridionales del s. XX) es la más usada; eginerazi se encuentra 

en Leiçarraga, algunos autores suletinos y meridionales (siendo en estos últimos tan frecuente como eginarazi). 

Las formas en -azo aparecen generalmente en autores vizcaínos: eginerazo en Otxolua y Erkiaga, eginarazo en 

Kerexeta, y eginazo en Eguzkitza y el guipuzcoano Beovide. En DFrec hay 3 ejs. (uno septentrional) de 

eginarazi, 2 de eginerazi y 1 de egiñazi. 

Adulterio egin eraziten draukala. Lç Mt 5, 32 (He egiñarazitzen; Arriand eragitten, Or eragiten). Egin edo 

egin arazi ziala kontrapozoa admirable bat. Tt Onsa 36. Egiñaraziko diat nazione haundi bat. Urt Gen 17, 20. 

Hark egiñaraz dietzatzuken hutsen kontra. Mih 66. Manatuzué ark, inarazirik estatua urrésko aundi bát. LE Urt 

ms. 132r. Egin araziko daukute heriotze bat dohatsua. Jaur 394. Eginerazi zeitan funtsen partajatzia. Etch 140. 

Baldin [lanak] bortxaz eginarazten ez balira. Dv Dial 67 (It, Ur e Ip eragin). Arrira bota zazu ta / soñua eginarazi. 

Bil 91. Etserzizioak eginarazi ziotzan. Laph 135. Su aundi bat eginazo zuan. Bv AsL 207. Egin-arazi zuela 

yauregi eder hori. Elzb PAd 58. Milaka elizak erreberritu edo berri-berritarik egiarazi. Elsb LehE 83 (ap. DRA; 

se trata sin duda de una errata por eginarazi). Juramentu hori eginarazi beharrez. Jnn SBi 159. Eliza hura 

eginerazi zian Maria Birjinak. Ip Hil 100. 

(s. XX). Atherbe gaitza eginarazi. JE Bur 47. Oinetako ta buruko bitzuk egineraztea. A Ardi 31. Paper bat 

egin arazi zuen. StPierre 35. Bi bil-saski egiñarazi. Or Mi 5 (SCruz 138 egiñerazi). Hirri bat eginarazi beharrez. 

Barb Leg 136. Zuk egin erazo dozun bigurrikerijak. Otx 29. Orretxek geienbat erantzupen au egiñarazten dit. 

Ldi IL 114. Lan gogorregia egiñazotea. Eguzk GizAuz 174. Eliza-miatzeak eginarazi zituelarik. Zerb Azk 16. 

Guk al dakigu zenbat irabiaketa geiago egiñerazoaz. Erkiag Arran 137. Herriko mahasturu hoberenari eginarazi 

ganbara eder bat. JEtchep 50. Lapurreta bat egiñ arazten dizute. MAtx Gazt 51. Euria on eta gaiztoen 

gaiñera egiñarazoten. Ker Mt 5, 45. Ezkon-bidai luzea eginarazi zion. MIH 164 (MEIG I 79 egin-erazi). 

v. tbn. Brtc 269. AstLas 73. JesBih 464. MarIl 38. Hb Egia 144. ECocin 4. Elsb Fram 89. Arb Igand 96. HU 

Aurp 123. JBDei 1919, 169. Ox 201. FIr 134. Ir YKBiz 20. Osk Kurl 158. Lab SuEm 201. Ardoy SFran 197. Xa 

Odol 89. Eginerazi: Aran SIgn 66. Const 25. Muj PAm 11. Ol Gen 19, 3. Mde HaurB 33. Anab Poli 113. Berron 

Kijote 46. Eginazi: Inza Azalp 146. Jaukol Biozk 48. Tx B I 266. FIr 135, JKort EuskOl 1931, 26. JAIraz Bizia 

74. 

2. (Como segundo miembro de compuestos del tipo hitz eginarazi, kalte eginarazi, etc.; v. s.v. hitz, kalte, etc.). 

eginarazle, eginerazle (BeraLzM), eginaraztaile. 1. "Ejecutivo" BeraLzM. Nola ez ikus adimendu 

hautuago bat zeruko itzulien eginaraztailean eta aroen sorraraztailean? Hb Egia 2. Pairarazi 

darozkiguten gaizkien eginaraztailetarik zenbeit kondenatuak izatu dire. Prop 1892, 90. Bizia, herioa, / egunak, 

urtheak, / Dire zure nahien / egin-arazleak. Zby RIEV 1908, 204. 

2. (Como segundo miembro de compuestos). Gure Jaun Erretora othoitz eginaraztaile eta kantarien 

gidatzaile. Herr 27-4-1961, 3. 

+ eginaraztale. (Con complementos referidos al vb. subyacente). Aizen haur txipienek, / Urari irri 

eginerazlek. Arch Fab 91. Igandez lan eginaraztaleak beharrik gabe. Hb Egia 36. 

eginarindu. "Medio hacer" A (que no cita fuente). 

eginarte. "Eginartea, -artaria, -arteduna, -artekoa, -artero, -artetzea, art, artiste ou artisan, [...] mots faits par 

Lar, et sans usage" H. En realidad, lo que se encuentra en Lar es ekiñarte-. 

- EGINARTEKO. Artificial. Cf. Lar: "Artificial, ekiñartekoa". Bertze sorho batzu eginartekoak deitzen 

direnak, edo bertzenaz artifizialak. Dv Lab 91. Holakoak dira eginarteko sorhoen ondorioak. Ib. 93. 


mende. 

536


egin-asmo. v. egitasmo. 

eginbehar (V, G, B, L-côte-sar, BN-ad; Añ, Dv, H (s.v. beharra)). Ref.: A; EI 282. Deber, obligación. "Eginbeharrak 

(subst.), devoirs" Dv. Cf. tbn. Dv ( A): "(Adj.), urgent, qui doit être fait. Lan hori egin-beharra 

dugu, ce travail nous presse. Badugu egin-beharragorik, nous en avons de plus urgent". v. eginbide. Tr. 

Documentado, además de en Pouvreau, en autores meridionales desde mediados del s. XVIII; tbn. lo hallamos en 

Xalbador. Egibear en Ldi IL 95 (frente a diez ejs. de eginbear) debe tratarse de una errata. En DFrec hay 25 ejs., 

meridionales. 

Egin beharrak eta manatuak osoki eta fidelki egin ondoan. SP Imit I 19, 5 (Ch eginbideak). Geren lan hau 

guri eragiteko bere eremutik atera zuen Jangoikoak S. Joan Baptista, Espiritu Santuz adirazten ziola artako egin 

beharra. Mb IArg I 91. Zeintzuk dira ezkonduben eginbiar edo obligazinoiak? CrIc 172. Dignidade onen goiak 

[...] berekin ekarriko ditu bere egin bear andiak. AA III 272. Eureen gurasuak maitetuteko ta ondreetako egin 

biar estuba. fB Ic I app. 30 (v. tbn. 4, 10, 28, 77, etc.). Ondo ondo bete bakotxaren lan ta eginbiarrak. Ur MarIl 

5. Israel guziaren onerako ziran aginte eta eginbearrak. Lard 121. Semea izateak eskubideren baten ondoren, 

eginbearra dakar. A in Azc PB 17. Eskonduen zereginak eta eginbearrak ondo betetako. Itz Azald 175. 

Eleizearen esanak eta aginduak betetako eginbear andi eta astuna. Ib. 113. Gure Zabaleta orretan eginbear 

estuak badaude. Ag G 7. Nire eginbearra bete diat. Or Mi II. Irabazirik, atsegiñik ala puztubiderik eztakartzen 

egiñbearretan. Ldi IL 106. Eginbear ori estaduarena baño lenago gurasoena da-ta. Eguzk GizAuz 94. 

Jaungoikoa aintzat artu ta goresteko eginbearra dauke. Ib. 83. Abeslari-taldearen egin-bearra aintzaz beteko 

litzake. Zait Sof 164. Bere aitarekiko eginbearra. Etxde AlosT 62. Eleiza ta sakristiko alkarren egin-bearrak. 

Bilbao IpuiB 137. Antolatu zituzten eginbear zenbaitzuk. Izeta DirG 73. Erlijioek ezlukete beste eginbearrik 

bizitza au osatzekoa baizik. Vill Jaink 118. Bertze egin beharrez arta hartzeko denbora edo askatasuna. Xa Odol 

60. Akademia orok berezko duen eginbeharrari uko egingo baldin balio. MEIG VII 77. 

v. tbn. JJMg BasEsc 2 5. KIkV 56. ArgiDL 59. Enb 92. Lab EEguna 102. Otx 52. Ir YKBiz 310. ABar Goi 41. TAg 

Uzt 302. Erkiag Arran 139. Ugalde Iltz 63. Basarri 60. Anab Aprika 18. Gazt MusIx 8. Alzola Atalak 138. NEtx 

LBB 26. 

Tarea. Itzul-lanak ainbat etsai dituken eginbearrik eztut uste arki ditekenik. Ibiñ Virgil 22. 

"Egin-beharrak [...], besoins naturels" Dv. Cf. Berron Kijote 121: Gorputzeko beste egin-bear guziak. 

- EGINBEHARREAN. En la obligación (de). Geldituten dirala [...] oitura onetako gauzetan argituteko 

eginbearrean. Itz Azald 130. Nortzuk ez dagoz barau egiteko eginbearrean? Ib. 115. 

eginbehartu. "Egin beartu, obligarse (Ormaetxe Ipuintxuak voc.)" DRA. 

eginbetsu. v. eginbidetsu. 

eginbide (gral.; Volt 70, SP, Urt I 143, Ht VocGr 391, Lar, Aq 449, Añ, Lecl, Gèze, Hb y Foix ap. Lh, Dv, H), 

egipide (V; Lar Sup, Añ, Hb ap. Lh, H), einbide (H), inbide (BN; VocBN, H), eginpide. Ref.: A (eginbide, 

egipide, inbide); Lrq. Tr. Aunque es frecuente sobre todo en la primera acepción, los autores meridionales van 

dándole nuevos significados, especialmente desde finales del s. XIX. En cuanto a la distribución de variantes, la 

más usual es eginbide; egipide se encuentra en RS y en algunos autores vizcaínos del s. XX; eginpide en Iztueta, 

Legaz y C. Etxegarai. En DFrec hay 39 ejs. (12 septentrionales) de eginbide, 2 de egipide y 1 de eginpide. 1. 

Obligación, deber; tarea, cometido. "Negocio en general", "obligación" Lar y Añ. AxN explica ahal (68) 

[naturalezak berak bere ahala egin arteiño] por egin-bide. v. eginbehar, egiteko, eginen, betebehar. Tr. Al 

Norte se emplea más y se documenta siempre con el significado de 'obligación, deber'. Zeren haren 

borondatea baita zuzen eta eginbide ororen regla subiranoa. Lç Ins G 2r. Badagik egipidea ona dokek eriotzea. 

"Lo que eres obligado". RS 215. Bortxa gaiten egitera geure eginbidea. EZ Man I 21. Bere ohorea eta eginbidea 

gibelat utzirik, emazte bati darraikala. Ax 514 (V 331). Bere lagunari ezkontzako eginbidea pagatzen dioena. 

SP Phil 166. Baldiñ ungi egiten badugu gure egiñbidea. Gç 31. Bere erretorietako eginbidek lekhü derieno. Bp I 

23. Ni enaizela gai hain eginbide handieri ekhiteko. ES 123. Bere egiñ bidetarik batere konplitzen ez dutenak. 

Ch I 25, 5. Leialki eta süreki zure eginbidiak egiten badütüzü. Mst I 25, 1. Pilatus etzen eman eginbide hartan. 

Lg II 283 (cf. EGINBIDETAN EMAN). Neure einbidiaren arranguroski egiteko. AR 363. Egin bide hau 

betetzeko. Ub 185. Zein diran gure egin bideak irauteko artu degun bide onean. Mg CC 188s (v. tbn. CO 283). 

Bere estadu ta karguari dagozkan egin-bideak. AA III 404. Etxeko buruzagi bezala dituen eginbide guziak. Dh 

196. Deboziño askotarako oraziño, eskaari eta egin-bideak. Añ EL 2 6. Gure estatuko eginbideak leialki bethez. 

JesBih 433. Bere eginbide hertsier batere bidegabe egin gabe. Gy X. Eginbideei lothu gabe. Dv LEd 161. 

Juramentu egin zion eginbide onen gañean. Ur Gen 24, 9 (Urt gauza, Dv solas, Ol, Ker arazo). Ordenak jartzen 

ziozkan egin-bidiak. Bv AsL 197. Bere karguak ematen zion eginbide baten gatik. Jnn SBi 53. Atxikiko dute 

zuzenez eta eginbidez doakoten lerroa. HU Aurp 219. Zure egipidea izango da gauza guztien ardurea artutea. 

Echta Jos 307. Erlisioneko eginbideer ditu behar jarraiki bere urhatsak. JE Bur 55. Buru-yabetza apurrik gabe 


mende. 

537


[...] zenbait eginbide utzi bear omen zaizka. Ldi IL 25. Egipide bearrezkoa etzala argi dago. Eguzk GizAuz 15. 

Aski zaiotek jakitea zer eginbide duten, hari berehala jartzeko. Lf Murtuts 4. Zer eginbide ta bizibide zenun? 

Zait Sof 89. Eginbide estutik ibiliko zen handik aurrera. Mde HaurB 12. Ez nendukala an egoteko eginbiderik. 

Or Aitork 123. Nun billatuko duzu eginbide orren oiñarria? Vill Jaink 165. Bere eginbide latzenaren egitetik 

gibelatu. Ardoy SFran 297. Ederki egiten du beti bere eginbidea argitaratzaileak. MEIG III 84. 

v. tbn. Mat 47. Harb 370s. O Po 50. Tt Arima 73. FPrS 2. CatLav 59 (V 38). He Gudu 111. Mih 84. CatLan 4. 

Egiat 256. Brtc 193. CrIc 16. Xarlem 1235. AstLas 51. CatLuz 2. UskLiB 86. MarIl 30. Jaur 136. Lard 80. Hb 

Egia 87. Laph 49. CatS 58. Otag EE 1882c, 448. Lap 8 (V 6). Arb Igand 79. CatJauf 87. Barb Sup 166. Etxeg 

Itzald II 161. Inza Azalp 124. Const 25. Etcham 137. Ir YKBiz 208. Iratz 54. Zerb IxtS 98. Erkiag BatB 29. Larz 

Senper 22. Gazt MusIx 143. Xa Odol 271. 

(Referido a cosas). Función. Zeren [gisua] mariatzen baita lurrari bere eginbidea egin gabe. Dv Lab 182. 

Baita margazki eta idurikizun beren eginbide doietik aratago eramanez. "His usum necessarium". Or Aitork 287. 

2. (Lar, Añ). "Acción, aquel modo de ejecutar, hacer o hacerse algo" Lar. "Acción, modo de hacer algo" Añ. 

Egin behar diran bidez ta denboran gauzak ez egitea da gauz anima nagien agitz galgarria. Gure gauzen eginbidea 

da Jangoikoak bere Lege zuzenez egin diguna. Mb IArg I 217. 

3. (Lar), eginpide. Acto, acción; hecho. "Acción, algún hecho, hazaña" Lar. Tr. Documentado 

exclusivamente en autores meridionales no vizcaínos. Esaitzu miserikordiazko eginbideak. CatBurg 31. 

Buruzari-nagusi onen eginpide ondraduak. Izt C 500. Eginbide onetatik ezagun da argiroki. Ib. 177. Eginbide 

onegatik merezi zuen kastigua. Lard 40. Egin-bide edo azaña guzizkoak. Arr GB 5. Eleizan egitten diran 

eginbide on guzien zittu edo frutua. Inza Azalp 103. Gaitzetsi ere egiten det Lizardiren eginbidea. Ldi IL 92. v. 

tbn. Or Eus 117. Alere gutxiago zan / zure eginpidia (errua, kulpa; lit. acción). Etxde AlosT 98s. Ez niken nai 

Goikoak esestea olako eginbide makur bat dala-ta. Etxde JJ 83. 

4. + eginpide. Ejemplo. v. jarraibide. Yatera ematea, azitzea, zentzatzea, eginpide ona ematea. Legaz 28. 

Oraiuntako oarmen ta eginbide. "Ejemplo y aviso de lo presente" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 605. 

5. (R ap. A Apend; Bera), egipide. Medio. "Diligencia, trabajo, medida (R)" A Apend. v. bide (2). 

Auziepalleak daukan eginbide bakarra, ondo jakiteko zer egin bear daben. Itz Azald 134 (v. tbn. 202, 145, 153). 

Egipidiaz baiño naikunde obiaz gura dogu. Eusk 1919-1920 (I), 40. Ikustazue ortatik, erri aundiak zein eginbide 

arrigarri sumatu ta artzen dituzten aberri txikiak menderatzeko. Ldi IL 167. Bibliarekiko jakite guzia [...], ezta 

ainbateko aren egintzan, lanerako gai ta eginbide baizik. Gazt MusIx 61. Nungo iainkoak [...] sortu zigun 

eginbide au? Ibiñ Virgil 113. 

6. Práctica, uso. Eginbidea erakusteko erarik onena zelakua dan. "Enseñar a practicarlas". Zink Crit 5n. 

Oietako batzuek zerbaiten eginbidea izan dutena ezagun dute: erabilliaz meaturik daude-ta. JMB ELG 35. 

Ausardikeri ori eginbidean jarritako mutiko biurri ta urtena. Erkiag BatB 21. 

7. Plan; programa. v. egitasmo, egitarau. Nere eginbidia bete artean. Etxde JJ 117. Lengo ariketa berberak 

ez egitearren, aldatu zuten eginbidea. Anab Poli 112. 

- EGINBIDETAN EMAN (Dv). Tomarse el trabajo de; disponerse a. Ez dugu hura konplitzeko eginbidetan 

eman behar. He Gudu 153. Norenak diren jakiteko eginbidetan ematen ez direnek. Brtc 65. Aphez-handi hura 

eman zen eginbidetan yasateko sumisione humil batekin [...] zorigaitz ikharagarriak. Lg I 253s. Eman zen 

ageriki Jesus gal-arazteko eginbidetan. Lg II 120. 

- EGINBIDETAN JARRI. Prepararse, disponerse. Nor ongi hiltzeko eginbidetan jar ez laiteke? Dv LEd 175. 

- EGINBIDEZKO. a) "Qui est de devoir, obligé" Dv. Iustiziazko eta eginbidezko Resumá. Lç Ins B 1r. Berzei 

karitatezko eta eginbidezko exenplu erakusten drauelarik [Ministreak]. Ib. 7v. b) (Verbo) activo. Eta bertze 

izen hura zeinaren akhabantza da k zerbitzatzen da erran diren berbo sustantibo naiz, nago, nabila, eta haukin 

komuntztaturikakoez kanpoko guztiekin, zeinak baitira berbo eginbidezkoak edo akzionezkoak. ES 227. 

eginbideratu. Llevar a cumplir con su obligación. [Ume] haren oneratzeko eta eginbideratzeko. SP Phil 

238 (He 240 bere egin-biderat erakhartzeko). 

eginbidetsu (H), eginbetsu (S ap. Lh), inbidezu (BN ap. A; VocBN). 1. "Honorable, disposé à remplir ses 

devoirs" VocBN. "Qui se porte avec zèle, activité à remplir ses obligations et devoirs" H. "Serviable, zélé" Lh. 

Adixkide hainitz utzi ditu mundu huntan, hain zen gixakoa eta eginbidetsua. Herr 2-10-1958, 3. Domingo, izan 

zira eginbidetsua, / lanean jarraikia, fedean kartsua. Xa Odol 245. 

2. (H). Atareado, ocupado. 

egindari. v. egintari. 

egindazko. "Actual, egindazkoa, egintzazkoa" Lar. Harriet lo da tbn. como equivalente de egindako: 

"Demoñioak egindazko gauza!", pero no lo encontramos en los textos. 


mende. 

538


eginde (Lar, Añ). "Acción, algún hecho, hazaña", "hecho, acción bien o mal ejecutada" Lar. Zer nai du 

adiaraztu onlako egindearekin? (Goñi, s. XVIII). FLV 1992, 304. Guztiz asarraturik ingelesa eginde onekin (S. 

Sebastián, 1879). JFlor. Baizik esan nai ditut Besnes-en / eginde eder guziyak (Iraola, 1883). Ib. Donostiako 

uriak gogoratu naian Mari-ren eginde ura, bere Biltoki nagusian eman zuan diakinde bat. I. Belaustegi EE 

1900b, 463. 

- EGINDEKO. "(Pecado de) comisión, (c.) pekatu egindeko" Añ. 

egindu. "Mover" VocB. v. higitu, egidi. 

egindu. v. egin. 

egindura. v. egitura. 

eginen (V; Añ, H). Ref.: A; EI 283. 1. "Diligencia, negocio", "faena", "ocupación, labor", "trabajo, labor" Añ. 

"Affaire, devoir" H. "Quehacer" A. v. eginbide; egiteko. Tr. Propio de la tradición vizcaína, se documenta 

desde comienzos del s. XIX. Nire eginenik bearreena da neure salbaziñoa. Añ EL 2 24 (EL 1 20 egitekorik). 

Salla edo arlo onetako egiñenak. Ib. 6. Uste ez neban eginen oneri eutsi. Zav Fab RIEV 1907, 91. Alde batera 

itxirik zeuen / Arazo edo egiñen. Enb 193. Asetutea txerrien egiñena dok, eta neurriz yatea gizon prestuena. Or 

Tormes 69. Egiñen batzuetarako besteetarako baño antzetsu ta trebeagoak izaten gara-ta. Eguzk GizAuz 104. 

Egiñenak Arek bezala egiten ikasteko. Or QA 163. 

2. "Obras, hechos" Añ. Ezpanen irribarrean da miiñeko berbetan, egiñenetan baizen argi ikusten dira 

[biotzak]. A BGuzur 151. Errukizko egiñenak. KIkV 10 (KIkG 6 egintzak). Egiñen on batek beste egiñen on bat 

ekarri darua. Altuna 60. Ikusiko dozu gaur nik zugaz egin dodan egiñena. "Opera". Otx 80. Egiñen lotsagarriak 

egitera beronek lerrarazten ditu. Zait Sof 169. Gure egiñen oro, aundi ta txiki, begien itxi-ideki batean aztertuko 

zetunate. Or QA 204. Herri-agintarien egiñenak goraipatzea baitzuten ofizioa. Mde Pr 258. Egiñen 

txalogarriak. Bilbao IpuiB 125. Geure bizitzen egiñen asko. BEnb NereA 77. Aitamen irakatsiak baiño 

ejenploak (egiñenak) izan, ziur, indartsuago. Bilbao IpuiB 61. 

eginera. v. egikera. 

egineratu (Izt C voc). Hacer, formar(se). Eta beretatik ixurten diraden urak egiñeratzen dituzte bost 

erreka. Izt C 91. Egiñeratzen da ibai txikitxo pizkor bat. Ib. 96. Erregezko agindeak baturik egiñeratu izan zeban 

itsasorako bear zan lege zuzena. 'Codificó'. Ib. 465. Egiñeratu zeban Erri bereko Eliza andia. 'Hizo levantar a 

sus costas'. Ib. 506. Utsetik asita egiñeratu zituen iru batalloi. Ib. 505. 

eginez (Lar, Añ, H). "Increado" Lar y Añ. 

egingabetu, eginbagetu (Añ), egingatu (V? ap. A, que cita el msOch), egingetu. "Deshacer", "derribar, 

arruinar", "irritar, anular" Añ. v. desegin. Bere ames eder apaindua egingetzea, laiñoak mendian egingetzen 

diran gisara. Ag EEs 1925, 201. 

egingai (V, G ap. A), egingei (S ap. A; Gèze, Dv). 1. "Projet" Gèze. "Qui est à faire, qu'on a intention de faire" 

Dv. Aur-ametsak! Ez, Ama, gizonaren egin-gai ondo asmatuak baizik [...]. Ta gure egin gaia ondo zuzendu 

degu. Alz Ram 130. Hiriart arkitektak asmatu egingai (projet) bat. JE GH 1929, 180. Berak zuzendutako 

egingaiak (proyectos). Etxde Egan 1961, 76. Egingaia bera bilakatzen da geroko egitekoaren ispilu. MEIG IX 

135 (en colab. con NEtx). 

2. egingei. Acción. Berriz, Haitxandi, herrian / handi tiagü nahigabiak, / Bena dütük agertüko / hobekin 

hire egingeiak. 'Ton action'. Casve SGrazi 146. 

egingailu. Material de construcción. Elizaren egingailu guziak bilduak gintuen. Prop 1899, 229. 

egingaitz, egingatx. (Empleado con suf. -ko). Imposible de hacer. Monja pobre bat da Teresa, pensamentu 

egingatxeko oneek asmetan ditubanian. fB Ic II 291. 

egingale. Deseoso de hacer. Neska bera da, bere lana egingale. Or Eus 102. 

egingarri. 1. (Usado como segundo miembro de compuestos). (Lo) que hace, que provoca (referido a estados 


mende. 

539


de ánimo). Tr. Casi exclusivamente septentrional; al Sur sólo se encuentra algún testimonio moderno. 

Halaz gaizkitze hunetan / Nun alabain ezarri, / Dolu-egin-garri. O Po 30. Zer atsegin egingarriagorik 

beharritan! Lg II 111. Bizkitartean ez dira heiek nigar egingarri. Prop 1884, 194. Piaiant handi eta pietate 

egingarria. Elsb Fram 91. Zoin den nigar egingarri ikustea. Lap 15 (V 9). Oroen irri-egingarri bilakatzen ari 

zira. HU Zez 62. Ala baita dolu egingarria amodioetan dena (L-ain). A CPV 475. Oraino ikusi ez den gauza bat, 

nigar-egingarria. Barb Sup V. v. tbn. Ox 40, Etcham 137. Eskualdun guzien irri-egingarri gintazke. Lf Murtuts 

24. Irri-egingarria benetan. Mde HaurB 83. Bere alderdi bitxi eta irri-egingarritik. Vill Jaink 132. "Errege" irri 

edo nigar egingarria. Ardoy SFran 235. 

Koloniako urak eukan doaia ala emakumearen berezko usaiña, bata nai bestea edota biak batean, usain 

egingarri ta sentigarri zirala uste eban Nikanor-ek. Erkiag BatB 87. 

2. (B ap. A; Urt I 425, Ht VocGr, Hb ap. Lh), egikarri (A DBols). "Factible" A. "Praticable" Lh. Egingarri 

eta bere arerioa baño obeagoa dan [gauza] baten eskintsari borondatezkoa. Itz Azald 86. Sorkari eitedun oro ta 

egingarri oro. "Formabilem". Or Aitork 353. Mesedea? Egingarria balitz, zegaitik egingo ez deuat ba? Erkiag 

BatB 47. 

3. egikarri. (Sust.). Estímulo. Oiloak arreutzek egiten asteko, zein izaten da egikarririk egokiena? A 

BGuzur 131s. 

- EGINGARRIZKO. (Como segundo miembro de compuestos). Que provoca (...). Nigar egingarrizko eskasia 

batean. Prop 1900, 112. Nigar egingarrizko plantan. Ox 202. 

egingetu. v. egingabetu. 

egingia. v. egingu. 

egingizun. v. eginkizun. 

1 egingo (V-ger ap. A). Tarea, quehacer. "Cosas que están por hacerse. Egizu egingoa, Jaungoikoaren alabea 

(V-ger)" A. v. egiteko. Zelan egin zenduban bakandereagazko egingua? Otx 37. Buru-oneko bazera, egingoa 

egikezu. Zait Sof 24. Gizartean ere gizon bakoitzak bere egingoa du. Zait Plat 126. Bere egingoa egiten. Vill 

Jaink 57. An jakingo ditu egingoaren zeaztasunak. Erkiag BatB 186. (Lo) que se va a hacer. Egingoak 

alako urre-dirdaiez, argi-izpiz ta likurt-usaiñez apaindu ta edergainkatu oi ditugulako. Erkiag Arran 30. 

2 egingo (V-ger ap. A Apend), eingo. "Adulto, persona madura" A Apend (tbn. trae eingo, sin citar procedencia). 

egingu, egingia (S ap. Lh), egingo (R-uzt ap. A). "Taller" A. "(Foix), manufacture" Lh. Hor egingia berri 

bat laster ikhusiko dü, nun, gazte andana bat, zaka-zaka, ari beitira lanian, beren bürier pharkatü gabe. Herr 

14-6-1956, 3. 

(Como segundo miembro de compuestos). Lugar donde se hace (...). Xapela edo othoitze egin güia. Mercy 

7. Lehen lehenik, plantatü behar düke gazna egingiak. Eskual 27-11-1908 (ap. DRA s.v. xirikot). Bizar eginguan. 

Mde Pr 68. 

egingura. "Actuosus, [...] egingúra, harigura" Urt I 119. 

eginka. (Como segundo miembro de compuestos). Haciendo. Ni zuri bethi damu eginka. Dv LEd 56. Leku 

eginka asi ziren. Or Mi 123. 

eginkai. v. 1 egikari. 

eginkara (L, B ap. A; Ht VocGr 359, Lar, Dv, H), egikara (H). 1. "Fácil" Lar. "Facile à faire" Dv. inkara. 

"(B), factible" A. 

2. "Facilidad" Lar. Orduan ditu jende xeheak errextasunik handienak, ephea, jaunztura, bertzeen etsenplu 

edo ikhusbidea, hitz batez eginkara lañoenak. Arb Igand 115 (de interpr. no segura). 

eginkari. v. 1, 2 egikari. 

eginkatu. 1. "Stipuler" Ht VocGr 427. "Estipular" Lar Sup. 

2. "Faire en partie (S)" Lrq. Harriet da el significado de "faire, essayer de faire, à plusieurs reprises, et ne 

réussir pas entièrement", llevado tal vez por el valor frecuentativo habitual de -ka- (cf. infra). 

3. (AN-5vill ap. Gte Erd), eginketu (AN-5vill ap. A Apend). "Soler hacer" A Apend s.v. erranketu. "Eginkatu 


mende.


dut (AN-5vill) [...] amaika aldiz arikatu naiz (AN-5vill), [...] eginkatu (AN-5vill)" Gte Erd 193. 

4. "Eginak eztu eginkatzerik, lo hecho no necesita ponerse a hacerlo de nuevo (Arch ms)" DRA. 

eginkeria. Mala acción. Erori zen superstizionetan eta eginkeria tzarrenetan. Etcheberry 127. 

eginkidin (H, Hb ap. Lh), egikidin (H), inkiden. Factible. "Eginkidin den gauza, chose qui est à faire, que l'on 

doit, qui peut se faire" H. v. eginkizun. Gizonentzat hori ezin egina da; ordean Jainkoarentzat guziak 

eginkidin dire. He Mt 19, 26 (Lç posible, Dv eginkizun). Ogia hasia jankiden, lan hasia inkiden. Zerb Prov 753. 

(Sust.). Quehacer, tarea. [Errientsek] hainitz dute amekin segur eginkidin; / Bakharka ez dukete egin ahal 

bardin. Hb Esk 176. 

eginkin. "(L), ingénieur" Lh. 

eginkintza. 1. Acción. v. egintza. Egin zuan azi-ereilliaren eginkintza bera. Bv AsL 134. 

2. egikintxa. Obra, producción. Neure egikintxa guztija (1892). AG 107. 

eginkizun (V-ger-m-gip, G, AN; O-SP 227 SP, Dv, H), egikizun (V-oroz-arrig-ger-m; H), egingizun (G-tobet), 

eginkixun. Ref.: A (egikizun); EI 282; Iz ArOñ; JMB At. 1. Quehacer, tarea; obligación. "Ce qui est 

encore à faire" O-SP 227. v. egiteko; eginbide. Tr. Propio de la tradición meridional, aunque se encuentra por 

primera vez en un refrán de Oihenart. Tbn. lo usan algunos septentrionales a partir de mediados del s. XX. La 

forma egikizun es utilizada (alternando a menudo con egin-) por autores vizcaínos y, desde la segunda década del 

s. XX, tbn. por algunos guipuzcoanos. En DFrec hay 112 ejs. de eginkizun y 14 (8 dialectales vizcaínos) de 

egikizun, todos ellos meridionales. 

Eginak eztu eginkizunik. "Ce qui est fait, n'a plus besoin d'être fait". O Pr 125 (cf. infra Moc). Eginkizunerako 

bear duen eskua ta indarza. Mb IArg I 293. Testamentuaren eginkizun ori geroko bereala egizu. Cb Eg III 227. 

Behar ditu [Elizak] bere eginkizunetarako gizon ordenduak. Ub 217. Ez lurreko esakizun ta egikizun gaiti. Mg 

CO 88. Egikizun bakarra da, egikizun nagusija da illteko ondo prestetia. fB Ic III 268 (284 eginkizuna). 

Osterontzeko eginkizun gizonari dagozkion guztietan. Izt C 461. Ama samur onen gogoko egikizun eta lanetan. 

Ur MarIl 1. Eskuartian darabilt lan ta egikizun bat. Ib. 77. Bete nai izan zituen bi agindu edo eginkizun, 

aspaldian utzita zeudenak. Lard 110. Iru lagunen eginkizunak zuzendu. 'Negocios'. Aran SIgn 75. Kantetea oi 

dalako txori / Guztien egikizuna. AB AmaE 464. Erlijioan sartzeko egiñkizun guziak berealatik egiñ zituen. Arr 

May 186. Euskal-sendogarrian egikizuna itzak ondo oguzi eragitea da. A Gram 25. Damuba... garaiz, ama! -- 

Ondo diyozu: egiñak eginkizunik ez. Moc Damu 36. Gariak ematen duan eginkizuna. Ag G 26. Landako 

bizitzaren eginkizun aundigarriak. Or Mi I. Edozein eginkixun eta biar-ixanetarako. Otx 64. Eginkizun aundi ari 

bizkarra erasteko. Ldi IL 74. Geratzen zitzaizkien eginkizunetan, zailena eta premiazkoena. Mde HaurB 95. 

Etxeko-andreak badu aski eginkizun aparia danontzako prestatzen. Etxde JJ 92. Egikizun ortarako gai. Erkiag 

Arran 80 (BatB 14 eginkizunera). Ertzañak goan ziren beren eginkizunetara. Izeta DirG 118. Unibersidadeak, 

ordea, egikizun aundi bat du betebearrekoa. Vill Jaink 8. Eginkizunen kudeatzeko. Lf in Casve SGrazi 12. 

Eginkizun asi-berria utzierazi. Berron Kijote 41. Gure hizkuntza aldi eta eginkizun berrietarako egokitzen. 

MEIG VI 98. 

v. tbn. Ud 36. AJauregi EE 1885b, 216. Bv AsL 97. Ag AL 16. Itz Azald 211. KIkG 38. ArgiDL 127. Inza Azalp 

46. Mok 6. JMB ELG 81. Ir YKBiz 153n. TAg Uzt 305. Zait Sof 163. JAIraz Bizia 8. SM Zirik 58. Txill Let 121. 

Basarri 68. And AUzta 154. Osk Kurl 174. Gazt MusIx 7. MAtx Gazt 30. NEtx LBB 157. Uzt Sas 106. Xa Odol 

220. Egikizun: CrIc 157, JJMg Mayatz 17 (ei-), Ag AL 29, Itz Azald 170, JBDei 1919, 170, Garit Usand 59, 

KIkV 66, Eguzk GizAuz 80, EA OlBe 5, Zait Sof 186, SMitx Aranz 37, NEtx Antz 20. 

Necesidad(es) fisiológica(s). v. egikari (3). An eginkizunak zutik egin bear izaten giñuzen, ankak 

zabalduta. BasoM 91. 

(Usado como predicativo). "(Falta el rabo por) desollar, gaitzena eginkizun" Lar. Diogun arratseraño 

eginkizun arkitzen zen Sakrament onen ainzur-figura. Mb IArg I 389. Euskal literaturaren kondairan eginkizun 

ditugun zenbait egiteko. MEIG IV 92. 

2. (B ap. A; SP, Lar, Añ, Dv), egikizun (Lar, Añ, Hb ap. Lh). (Usado como predicativo, generalmente en forma 

indet. --pero cf. algunos ejs. de Lar--). "Ce qui peut se faire" SP. "Posible, cosa posible, izakizuna, egikizuna" 

Lar. "Factible", "hacedero", "posibilitar [...], egikizun egin" Ib. "Faisable, possible" Dv. Eginkizun balitz zu 

Agustin izatea. Lar SAgust 15. Ez da ori eginkizuna, ezinkizuna baizik. Ib. 4. Gizonentzat ezin eginezko gauzak, 

eginkizun dire Jainkoarentzat. Dv Lc 18, 27 (Ol eginkizun; Lç, He, posible, Ker eginkor). Eziñik ez da zuretzat, 

eta guztiak egikizun. Or Tormes 111. Gizonentzat ezinkizun dana, Yainkoarentzat eginkizun da. Ir YKBiz 351. 

Egikizun danaren gaiztakeria aintzat artzen. Zait Sof 169. Ezinkizun da hori, ez eginkizun. MIH 385. 

(Como sust.). (Lo) posible. Aren santidadeko eginkizuna aruntzago aurreratu zan. Lar SAgust 15. 

3. + egikizun (B ap. A). Acto, acción; hecho. Or Eus 47 explica einkari "hazaña" por eginkizun. v. egintza. 

Santa Katalinako ugartean gertatutako eginkizun andietan. Izt C 489s. San Ignazioren eginkizun eta bertute 


mende. 

541


lenendariyenak. 'Hechos'. Aran SIgn 17. Gertatu izan diran eginkizun miragarriak. Zab Gabon 98. Kristau talde 

batek agirian bildurik egitten duan edozein eginkizun on. Inza Azalp 103. Lagunen egikizunak entzun ebazanean. 

Bilbao IpuiB 162 (167 eginkizun). 

4. Acción futura. Egikizun okerrak asmatzen diardun biotza. Zait Sof 174. Beste ta beste geroko eginkizun, 

gertakizun eta itxarokizun. Or Aitork 254. 

eginkizunde, egikizunde (Lar, Hb ap. Lh). "Posibilidad" Lar. 

eginkizundu, egikizundu (Lar, Hb ap. Lh, H). "Posibilitar" Lar. 

eginkor (V, G ap. A), egikor (V-ple ap. A). Tr. Documentado en textos meridionales a partir de fines del s. 

XIX. En DFrec hay 9 ejs. de eginkor y 3 de egikor (tbn. uno de egikorki). 1. Activo, eficaz; trabajador. 

Lagi-bidetatik lelenguan eta, oneek etzirianian ixaten egikorrak, bere semiak bere mendijetako burdiñaz 

armetan (1893). AG 162. Ezta Kostantzi baizen aberatsa, baña bai egikorragoa edozein lanetan. Echta Jos 225. 

[Tramankulua] gustiz oso ta egikor ipiñi arte. Kk Ab II 133. Gai orrek [auteskundeak] zeregin egikorra ta 

ausarta eskatzen dauanez. Erkiag BatB 79. Saiatuko da, ain egikor ere, safiku, alkaiku ta bitariko askelepiarren 

igikera berrizten. Gazt MusIx 65. Beti ain bizi, ain eginkor. Ib. 66 (refiriéndose a la sucesión de estrofas). 

2. (V, G, BN ap. A), inkor (AN, BN ap. A). "Posible. Ordea guzia da eginkorra, pero todo es factible" A. 

"Fácil, factible" Ib. Arrigarrizko misterioa edo siñistekoa, baño nolapait ere adirazi dittekena eginkorra 

bezala. Inza Azalp 53. Gizonentzat eziñezkoa dana, Jaungoikoarentzat eginkor da. Ker Lc 18, 27 (Lç, He 

posible, Dv, Ol eginkizun). 

3. "(B), persona o cosa que promete crecer" A. 

4. (Como segundo miembro de compuestos). Pipa laburra, / nere sudurra / usai eginkor luzea. EA OlBe 69. 

eginkunde. v. egikunde. 

eginkuntza. v. egikuntza. 

eginlari. 1. Ejecutor, verdugo. Aneika errugeak (inocentes) utzi zuten biziya eginlariyen aizkorapean. J.M. 

Tolosa EEs 1913, 163. 

2. (Como segundo término de composición). Eurok izango jakuzalako / Kerizpe egiñlariak. AB AmaE 81. 

eginpen. v. egipen. 

eginpide. v. eginbide. 

eginsari (Añ), egisari (Sal, R ap. A). "Pago, retribución", "premio" Añ. Cf. Prop 1913, 15 (ap. DRA): Haurrei 

eskola egin-sari ematen zioten dirua. Sartuko dira bizitza betikoan, eginsaria edo kastigua artutera. Itz Azald 

39. Alogerekoai bearreko eginsari eta alogerak denporaz emoten ez deutsezanak. Ib. 105. Jaungoikoak emongo 

deutsuez egisariak. Echta Jos 134. 

eginsaritu. Premiar. Infernu betiko bat, txarrak kastigetako, eta zoriontasun betiko bat, onak 

eginsarituteko. Itz Berb I 40 ((G) sariztatzeko). 

egintari (Lar, Añ), egindari. 1. (Sust.). "Actor", "agente", "factor" Lar. --Nor da bateoaren egindaria? -- 

Egindari berezkoa eta eskubide osokoa da Arimazaina. Itz Azald 130. 

Actor (que interpreta un papel). Egintariak: [...]. Alz STFer 110. v. tbn. Alz Ram 19. 

2. (Adj.). Eficaz, activo. Ukhazazu adiskidetasun et-onhesgune zur-anaientzat et-aizpentzat, bainan 

onhesgune bat samurra, bihotzetikakoa, egintaria, emetasunez ta ikhustatez bethea. "Officieux". Birjin 69. 

(Gracia) actual. Badira bertze [grazia] batzuek egintariak deitzen ditugunak, edo laguntzak, edo gogargiak. 

Legaz 36. 

egintatu. Realizar. Kafarnaum, Korozain eta Betsaida, zeñaen murru barrenetan egintatuko diran 

miraririk aundienak. Otag EE 1884a, 310. 

egintegi, integi (R-uzt ap. A). "Taller" A. 


mende. 

542


egintxo. Dim de egin (part.). v. ej. de burutik egintxo s.v. BURUTIK EGIN. 

egintza (gral.; SP, Lar, Añ, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H), egitza. Ref.: A; Gte Erd 63. 1. Acto, acción. Cf. Ip Eusk 

1957, 173 (carta a Bon): "Lab. litt. egintza, n'est usité nulle part dans le Labourd --mais il est compris 

généralement et on fait usage dans les livres et dans les sermons". v. egikari, egikera, egikunde, egipen, 

egitate, egite, ekintza. Tr. Antes del s. XIX sólo se documenta en Haramburu, Mendiburu y Birjin; a partir de 

entonces lo emplean tanto autores meridionales como septentrionales, siendo más frecuente en estos últimos. En 

DFrec hay 81 ejs. de egintza, 2 de ellos septentrionales. 

Arren agrada dakion zure eginza hau. Harb 45. Eginz onen alde Jangoiko berak ematen duen grazia. Mb 

IArg I 162. Jainkotiargoazko egintzak. Birjin 41. Egintz onak badagitzike. Ib. 177. Fede, Esperanza ta 

Karidadeko egintzak. Añ EL 1 128. Bertzela eginen ziren asko egintz on egin gabe gelditzen baitire. Dh 48. 

Fedeko eginza edo aktuak. Astar II 8. Kulpable zia holako egintzaz? AstLas 56. Haren egintzarik mendrenak. 

MarIl 108. Apostoluen egintza-en izeneko liburuan. Lard 531. Ahalke dute hekien zenbait egintzez. Hb Egia 77. 

Ezen ez datza hitzetan Jainkoaren erresuma, bainan bai egintzetan. Dv 1 Cor 4, 20 (TB, IBk e IBe egintzetan; 

Lç berthute spiritualean, He eginetan, Ol y Bibl indarrean, Ker onbidean). Egitza izigarri horien aintzindariek 

elgarren artean phartitu zituzten. Prop 1876-77, 8 (tbn. egitza en 24). Bere semiak egiten zituan egintzai. Bv AsL 

26. Euren egintzak direalako beti bizi. AB AmaE 160. Ala bere hitzaz ala bere egintzaz. Arb Igand 60. Egintza 

ederrenetarik bat. JE Bur 208. Auzotegiak zuen egintza jakiten duanean. Ag G 292. Ez ete eben urkatu bat-edobat 

bere egintza madarikatubekaitik? Kk Ab I 89. Egintzak esanak baño okerraguak dittuz. Otx 142. Erruki 

egintza ontarako. Ldi IL 106. Mesias ethorri aintzineko egintza eta gertakari guziak. Zerb IxtS 7. Pastore 

jaunari bere egintza aitortu behar ziola. Mde Pr 74. Elizkoi baitzan eta egintza onaetan suar. Or Aitork 128. 

Geure egintzak dirala bide. BEnb NereA 236. Herrian gertatu ziren egintza batzuk judikatzera. Arti Tobera 263. 

Amodiozko ele ta egintza batzu. JEtchep 68. Egintza-egarria. Vill Jaink 133. Gaizkilearen egintza azkarrek. 

MEIG I 150. 

v. tbn. Jaur 207. Gy 139. Aran SIgn 11. Legaz 57. EE 1884b, 115. Apaol 104. Jnn SBi 135. Zby RIEV 1908, 87. 

Lap 185 (V 83). HU Zez 198. KIkV 81. KIkG 25. ArgiDL 45. Barb Sup 154. AIr RIEV 1928, 599. Jaukol Biozk 

59. Enb 209. FIr 146. Lab EEguna 98. Ir YKBiz 456. JMB ELG 87. Eguzk GizAuz 14. SMitx Aranz 101. Etxde 

JJ 40. Txill Let 127. Basarri 43. Ibiñ Virgil 86. Ardoy SFran 321. Uzt Sas 262. Berron Kijote 216. 

Egintza Katolikuko Biltokian. NEtx Antz 78. 

"Actas, eginderak, egitekoak, egintzak" Lar. Batzar epallearen egintza (S.S., 1880). JFlor. 

2. Acción, realización; fabricación; obra, trabajo. [Atseginza] ematen dio Jangoikoak bakoitzari egin dituen 

gauzen eginzari dagokan gisakoa. Mb IArg I 154. Laguntz berri horiekin batean, donetzeko egintza geroago 

gehiago aintzinatzen da. "L'ouvrage de sa sanctification". Birjin 109. Gelditu izan baitzen bere egintza guzitik. 

Dv Gen 2, 3 (Urt obra, Ur, Ker y Bibl lan). Igandearekin hasi zuelakotz Kreatzaileak zeru-lurren egintza. Arb 

Igand 62. Edergintza-mota bati poesi (egintza) izena ematen diogun bezala. Or in Zait Plat 154. Gaur ateratzen 

dan liburua Teologiako urteetan asia da. Egintza luzekoa, beraz. Vill in Gand Elorri 18. Sudandarren etxe ta 

plaza-egintza biziro nere gogokoa arkitu nuan. Anab Aprika 89. Emengo sagardo-egintzak gutxitu dira oso. Uzt 

Sas 182. 

3. Obra, producción, creación. Urrikaldu zautzu zur-eskuen egintza, oi arimen Artzain garai-garaia! "Votre 

créature". Birjin 180. Bost gizaldiko euskal-egintza. SMitx Aranz 44. Bere olertitzan ezezik, bere egintza osoan 

barna ere. Gazt MusIx 62. 

4. "Acto, función" Lar. 

Acto (de una obra teatral). v. ekitaldi. Egintza bakarra. Sor AKaik 111. Bigarren egintza. Moc Damu 21. v. 

tbn. Ill Testim 3, Alz Ram 61, ABar Goi 14, NEtx Antz 30. 

5. (Añ). Efecto. v. egikunde (2). Haren atzartasunaren egintz bat zen hari berehala ohartzea. "Effet de sa 

vigilance". Birjin 323. Zelakuak dirian bere [esperanziaren] eginza edo efektuak. Astar II 19. 

6. Tarea, obligación, oficio. v. eginbide. Ori [nekazaritza] da gure egintza. It Dial 43 (Ur langintzia, Dv 

ofizioa, Ip lankheia). Erlejiñozko egintzak: meza entzutia, urtian bein autortu edo konpesetia, eguneroko 

otoitzak. Kk Ab II 169. 

7. Factoría, fábrica. Euskal Paper Egintza. Urruz Urz 17. Dauzka orraze, atabal, dunbada egintza 

(Zumárraga, 1899). JFlor. 

- EGINTZA-BIDE. Trabajo, actividad. Ertigintzan ere, gañerako egintza-bideetan ainbat. Ldi IL 125. 

- EGINTZADUN. (En composición o tras numeral). Erruki-egintzadun / Lan aberkoi hori. Enb 65. Iru 

egintzadun antzerkia. NEtx Antz 7. 

- EGINTZAKO. Actual, de cada acto (opuesto a habitual). [Fede] eginzakua edo aktuala. Astar II 5. 

- EGINTZAZKO (Lar, H). Actual, de acto. Giristino baten maithagunea izan behar da egintzazko 

maithagune bat. Dh 249. 

- GAITZ- LAN-, ON-EGINTZA. v. gaitz, lan, on. 

egintzaile (ein- G-azp-goi; Urt I 118, Lar (+ -nz-), Añ, H), eginzale (G-nav (ein-), AN-ulz-arce, B, BN, Ae (-tz-), 


mende.


Sal; VocBN), egitzaile, intzaile (G-nav), intzale (AN-araq-ulz-erro), egitaile (V-ger), egiteile (V-ger), eitaile (Vger-gip). 

Ref.: A (eginzale); EI 69; Iz Ulz 432; Ond Bac (intzaile). 1. Hacedor, agente; fabricante. "Factor", 

"hacedor" Lar y Añ. v. egile. Zeruaren ta lurraren egitzallea. Mg PAb 160 (puesto en boca de un 

guipuzcoano). Ezbagaitu [on] egiten guzién eginzáleak. LE Urt ms. 64r. Sagardo txarrak, jauna? Bai!... 

gertatzen dira, ta ori da egiñtzalleen alperkeriz. Sor Bar 80. Agintzale ona, egintzale txarra (AN-ulz). Inza 

EsZarr 1100 (que glosa: "asko agindu (itzeman) bai, baña ez bete"). Biño bakotxak berak in biar. --Biarko: eztut 

eginzaleik. Iz Ulz 432. 

2. Actor. Egintzalleak. Sor Gabon 17. 

3. eginzale, egintzalla. (En composición). Lege-egintzallak. Itz Azald 211. Arrera-on-eginzale aek. Mok 19. 

4. eginzale. (Con complementos referidos al vb. subyacente). An iraungo zun bien artean onezkoak 

eginzale. Etxde JJ 125. 

- EGINZALE TXIKI (R-is). "Poco trabajador" Iz R 400. 

hegiñi (S). Dim. de hegi. "1.º petit sommet. 2.º petit rebord" Lrq. 

hegiño. Dim. de hegi. "Small elevation" Rollo 24. Lehenik [iguzkiaren begitartearen] kokots alde bat 

[ilundu], gero bertzea; gero gaineko hegiño batez bertze guzia. HU Zez 94. Nik badizut etxeño bat egiño batean. 

(S). "Esquinita". A s.v. egi. 

hegipe (e- BN), heipe (S; Gèze Dv, H, Foix ap. Lh). Ref.: A (heipe); A Apend; Lrq (heipe). "Claustro", 

"pórtico" A. "Paseo cubierto" A Apend. "Estokatuzko egurtegia" Alth in Lander RIEV 1911, 599 (cf. ib. 

"estokatzia: atherbe estalki bat, estoketan ematea"). Cf. hegi (8, 9). Heipia aldiz, tenplotik kanpo dena, bego 

kanpuan. Ip Apoc 11, 2 (TB tenplupe, Dv lorio, Ur atari, Echn elizatari). Eliza heipian ikhusi nian Ama 

Birjinaren imajina bat. Ip Hil 121. Eliz nagusiaren eipera. "Claustro" (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (Ldi ib. 

209 atarpetik, AIr RIEV 1928, 602 gorapetan, Anab ib. 610 anbarratik). Tenplu-heipean itzal eta hitz emaiten. 

Mde Po 93. 

Cobertizo; cobijo. v. aterbe. Goatzan gü ere, / Bihotzez berere, / Heipe hartara. UNLilia 8. Miramar 

eipea! "Refugio". Or Poem 556. 

egipean. v. EGIAPEAN JAUSI s.v. egia. 

egipen (BeraLzM), egimen (V, G ap. A). 1. Acto. v. egintza. Tr. Documentado, además de en Eguiateguy, 

en autores meridionales (más en los vizcaínos) desde finales del s. XIX. En DFrec hay 4 ejs. de egipen y 1 de 

egimen. Megopiaren mila egipen. Egiat 232. Erri baten denpora edozeintzubetan berbegikera ta egipenak 

adittuteko (1893). AG 163. Nire agindu guztiai baietz erantzuten dautse aoz, egimenez ezetz. A BeinB 63. 

Egipen oroigarriyen egiyazko agerpena. EEs 1917, 136. v. tbn. Garit Usand 69. Sinismen, itxaromen eta 

maitamen egipenak. KIkV 115. Gure egipen zuzenak saritzen diran goi eder artan. Alz Ram 91. Itzakin 

egipenak / Batera dirala. Enb 59 (111 egimen). Egipen ain on orren ondoren. Kk Ab II 144. Biotzetiko egimen 

eder / guziak berez dituna. EA OlBe 8. Xalbaten egipen onegatik. Etxde JJ 236. Egipenetan dira / gizonak 

ezautzen. BEnb NereA 69. Egipen horiek konturamen gotor baten umeak dira. MEIG IX 117 (en colab. con 

NEtx). 

2. Producto. Eukiko ditubala euskerazko egipen batzubek (1894). AG 200. Onetsija zeu emakumien artian 

eta onetsija zeure sabelaren egipena (1897). Ib. 1534. 

3. (BeraLzM), egimen (A DBols). Construcción. Bideak ebakiaz eta egipenak ugalduaz, batez ere iturriak, 

ur-bideak, urberotegi edo termak. JMB ELG 101. 

4. + eginpen. Tarea, obligación. v. eginbide. Bere egipen neketsuetan zebillen. ABar Goi 19. Gure 

eginpenetan sartzeko. Ib. 54. 

egipide. v. eginbide. 

egiptoera. Lengua egipcia. Ejiptoera zaharrean hitzegin zuen. Mde Pr 345. 

egira. "(V-m), exclamación de sorpresa" A. 

egira. v. eihera. 

egiraia (det.; O-SP 222, SP (sin trad.)). Comportamiento (?). Oihenart supone que podría tratarse de una var. 

de igurai, "sentinelle, garde". Halakotz eztezazula zeure egiraia ganbia; zeren eta ezpaita hekin gaztiguz 


mende. 

544


usatu behar. Harb 230. 

egiramu (O-SP 220 SP, Dv y A; Lar, H). Gesto; acto externo. "Action faite par ostentation" O-SP SP, 

Dv y A. "Gesto, gesticulación" Lar. "Cocos, gestos, egiramuak" Ib. "1. action, manière en général, par laquelle 

on veut se faire remarquer, maintien, attitude, posture [...]. 2. signe, geste pour attirer l'attention. Egiramuz 

egotea, faire des signes" H. v. tbn. HeH Voc: "Kheinua, egiramua, sinoa", de donde seguramente lo toma Azkue 

para la acepción "mueca". SP y H citan además ejs. tomados de la segunda ed. de Harb, modificada 

profundamente por Harizmendi. Ez kanpoan erakuts debozino arrotzik, egiramu nabarbenik edo zure 

barreneko guzia bantazinoz. Hm 232. Gorphutzeko egiramu eta akzione guziak, mihia, urratsa, ibilgunea, irria. 

Harb (ed. de Hm, ap. H). Bentzutuek amor eman dezoten garaitiarren usantzei, hazturei eta egiramuei. "Mores 

cultumque". ES 108. 

Etim. Para la posibilidad de que se trate de un compuesto de egi- y -egun, v. FHV 507. 

egiramutu (Lar H). "Cocar", "gestear" Lar. 

hegiratu (Dv). "Aller au bord" Dv. hegira, hegirat. (Alativo en función de participio). "Ez gare gaur 

mugaren hegirako, nous n'arriverons pas ce soir près de la frontière" Dv. Armada ur hegirat zenean. Lg I 211. 

Arribera haren hegirat zirenean. Ib. 365. 

egisari. v. eginsari. 

hegista (G-to ap. A Morf), egiste (AN-larr ap. Asp Leiz). Dim. de hegi. "Colinilla" A Morf 312. "Pequeña 

ladera" Asp Leiz. 

egita. v. igita. 

egitada (V ap. A). 1. Acción, acto. "Procedimiento" A. Emendik jaiotzen diran egitada edo obra guziak. 

Mg CC 161 (v. tbn. CO 34). Berba, pausu, egitada edo akzinoe. JJMg BasEsc 170. v. tbn. CatBus 43. Badakidaz 

zure egitadak. Ur Apoc (V) 2, 2 ((G) egiteak). Egitadakaz ebalako ak erakusten. AB AmaE 169. Arnoldoren 

egitada andiak esaten. Ag AL 125 (v. tbn. G 186). A lako egitada deungarik ez eban iñok gomutaten. Kk Ab I 45. 

Egitadarik zuzenena ere bada ezpadako biurtzen du eskutaka jarduteak. EgutTo 16-8-1919 (ap. DRA). Egitada 

zori utsezkoetan diarduanak. Erkiag Arran 115. Bizitza ta egitada jakingarriak. Alzola Atalak 141. 

2. Acto, función. Eguerdi aurrean beste jaikunik ezer ez baldin ba da arratsalderantz geituten dira 

egitadak. Erkiag Arran 35. 

egitade. v. egitate. 

egitai. v. igitai. 

egitaile. v. egintzaile. 

egitaldi. 1. "(c.), tiempo de hacer" A. v. eginaldi. Orduan, ez egoan errekreo-unerik, eta eskolako jarduna 

egitaldi osokoa izaten zan. Erkiag Bat¨ 17. 

2. Hecho, acción. v. egintza. Oraiñdañokoan ikusi ditugu egitaldi batzuek txit arrigarriak. 'Hechos'. Aran 

SIgn 114. 

3. Ejercicio. Aita Claret beneragarriak, bere "San Ignacioren arimako Egitaldietan". Itz Azald 155. 

- EGITALDIKO. Actual, del momento en que se obra. Grazia onen ostean badagoz besten batzuk? -- 

Badagoz, egitaldikoak deritxenak. Itz Azald 126. 

egitamu (V-oroz-arr-ple), egidamu (V-m), egieramon (V-ger-m), egiaamon (V-ger), egiluma (V-m; Añ), 

egilamu (V-m), eitemo (V-ger), egilimu, eitamu. Ref.: A (egitamu, egidamu, egieramon, egiaamon, egiluma, 

eitemo); A Apend (egilamu). 

Tr. La forma más documentada es claramente egitamu. En DFrec hay 16 ejs. de egitamu, la mayoría 

correspondientes a la segunda acepción. 

1. "Hechura, forma, figura" Añ. "Forma, estructura" A. Cf. egiramu. v. egitura. Eitamuz, usaiñez, kolorez, / 

Kanpoan zu zara gaur Erregiña. AB Olerk 333. Baña adin eldua, gogorrago izaten da-ta, makurtu, ezi ta aldatu 

nai ba-da, beste taiu, izakera ta egillimu bat emon nai ba-yako. Eguzk LorIl 37s (ap. DRA). Berarizko jas eta 

taiua, izakera ta egidamu berezia. Eguzk LEItz 123. Pirikornaren egitamua Altmann jakintsuaren iritxiz lapats- 


mende.


egitamua da. Zait RIEV 1933, 65. Ta epod gañeko itoltza egitamu berekoa zan. Ol Ex 39, 5 (Dv karantza, Ur 

kolore, Ker y Bibl lan). Nahiago nuke euskal sustraiko egitura (edo egitamu) erabili structura adierazteko. MIH 

194. 

egieramon. Construcción. Era ontako arruztaiak egunean ikusten dira, egieramonak (construcciones) asko 

aurreratu diralako. J.B. Ayerbe EEs 1912, 62. 

2. Programa, plan. v. egitarau. Gure bururakizunen egitamu bete, eta gure atinaren benetako kizun 

gertatzen omen dira [ideiak]. Zait Plat 39. Arerioen egitamu ta bestelako ariketak lapurtzeko. Ib. 95. Jan, edan, 

erre, gonartean ibilli: gizonaren egitamu bikaiña ogei urte inguruan. Erkiag BatB 182. "Eusko-bidaztiarena" 

izan da gaurdaino gure artean egin den hizkuntz egitamurik osoena. in MEIG VI 38. 

3. Plano, croquis. Gauz ontan plano edo egitamuak egitean bezelaxe gertatzen da. EEs 1930, 22. 

Etim. Para la posibilidad de que se trate de un compuesto de egi-/egite- y -egun, v. FHV 507. 

egitandi. Hazaña. Cf. Añ: "Hazaña, [...] egite andia". v. eginandi, balentria. Gure antxinako gurasuen 

egitandi edo hazaña gustijak. Astar II V (v. tbn. XIV). 

egitarau. Programa; proyecto. Euskel-Olerti-Jai orrekiko egitarau edo programa gai bat. Ldi, carta a J.B. 

Olaizola, 1930 (ap. DRA). Gottha-ko programa edo egitarauan. Eguzk GizAuz 40. Bere asmo, egitarau 

(proyecto), ixilpeko eta giza-barneak. Etxde JJ 39. Ezin siñistu dau, gizalaba utsegillea bere zeretik jagi, ta 

egitarau zindoagoan lotu leitekeanik. Erkiag BatB 182. En DFrec hay 56 ejs., meridionales. 

egitari. v. igitari. 

egitaro. Proyecto. Gure egittaro nagusija da, euzkotar gustijai Aberrija ezagutuazotia, ta au beti. Euzk 

1930, 472. 

egitasmo, egin-asmo. Proyecto. Para ejs. del tipo egin asmo dut, v. ASMO IZAN. Bere egitasmo dollorra 

salatuz. Etxde JJ 72. Bere egin-asmo guziak pikotara lijoazke. Ib. 120. Eta egitasmo ori oso berezkoa izan oi 

dutela zaldunik jatorrenek. Berron Kijote 50. En DFrec hay 2 ejs. de egitasmo. 

egitasun. Acción, acto. Eskerrak eta saria bear dabez zuen egittasun onak. Echta Jos 273. 

egitate (S ap. Lrq; SP, Lar, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H), egitade (V, G ap. A), eitate, itate. 1. Acción, acto. 

"Hazaña", "proeza" Lar. "Agissement" Lrq. "Egitate, egitatia, en Soule veut dire action morale; egitate ederra, 

gaistoa, itxusia, belle, mauvaise, vilaine action" Ip (carta a Bon) Eusk 1957, 174. v. egintza. Tr. Documentado 

al Norte ya desde Leiçarraga, en la forma egitate; al Sur aparece casi exclusivamente en autores vizcaínos, desde 

principios del s. XIX, en la forma egitade. En DFrec hay 8 ejs. (5 sept.) de egitate. 

Eraunzirik gizon zaharra bere egitatekin. Lç Col 3, 9 (He egitate; TB, Ker, IBe egintza, Dv eginkari, Ol 

egikera, IBk egite, Bibl obrekin). Neure egitate desonestak gatik. Harb 149. Haren inklinazioneak eta egitateak 

errazki sartzen baitzaizkigu bihotzean, direla onak, direla gaixtoak. SP Phil 310 (cf. Imit I 14, 2 egitartetan, sin 

duda errata). Badakizkit zure egitateak. He Apoc 2, 2 (Lç obrak). Ziren zure egitaten bürzagi eta gobernari, ez 

zerbütxari eta esklabo. Mst III 38, 1 (SP, Leon obra, Ch akzione, Pi egitade). Eitate bat bi aldetara har 

daiteenian hunerat hartzen dizi. AR 427. Egitade on asko geuk egitia. fB Ic I 63. Edozeinbere desprezijozko 

egitade edo akzinoerik. Astar II 85. Batek egitate horren / Arrazoin hau eman zuen. Gy 123. Nere urhats, hitz, 

egitate, gogoeta guziak badakizki. Dv LEd 194. Erregeren egitateak uzkurrenak lehiatu zituen fedearen 

besarkatzerat. Laph 205. San Antonioren egitate hura. Jnn SBi 61. Jüstoki egarten diagü, gure egitaten phena 

igurzten beitügü. Ip Hil 130. Ak beren egimen edo egitade guztietan ziramaratxu bat irudian. A BeinB 43. 

Behinere ez diote barkatu egitate hori. HU Aurp 56. Orren itateak ikusi ta norknai errain du zentzugabea dela 

(B). A s.v. zentzugabe. Egittade on bat egin dozu. Echta Jos 367. Lehenago egitate berarentzat bazituela zakur 

andana bat hilak. JE Bur 18. Egitate horren ondorioak. StPierre 34. Obra miresgarrienen eta egitate ederrenen 

haziak. JEtchep 117. Bere egitate denetan / egoten zen zentzua. Arti MaldanB 208. Jendeen egitateez ez 

zitakeela nehor mintza. Zait Plat XXI. Gure egitade guztiak eztira adimenduaren aginduz egiten. Vill Jaink 71. 

Hecho. Egitate horri zuzenean dagokion Moreten obra De obsidione Fontirabiae da. MEIG V 85. 

Sofrimendua egitatea da, eta hortxe dago beste edozein egitate bezalaxe. PPer Harrip 36. 

v. tbn. Elzb PAd 73. Zby RIEV 1919, 227. Etcham 198. Larz Senper 10. Xa Odol 136. Mattin 91. Egitade: Azc 

PB 29. Eitate: Bordel 136. 

Trato (acción dirigida a personas). Heien egitate gaxtoak arranguratu gabe jasan zituzten. Laph 166. San 

Inaziori ahantzarazteko soldaduen bideko egitate txar guziak. Jnn SBi 156. 

2. (S ap. Lrq; SP, Hb ap. Lh, Dv, H), egitade (Añ), eitate (BN ap. A; VocBN), itate (B ap. A). Modo de actuar; 

conducta. "Façon de f." SP. "Acción, modo de hacer algo" Añ. "Procédé" VocBN, Dv y Lrq. Zeinen egitatea 


mende.


baita mustatxak erhi puntez goiti biribiltzea, xirloak barraiatzea, begi dardoak aurtikitzea. SP Phil 285. [Zure 

burua ganako amudioak] hartzen du Iainkoa ganako amudioaren iduria eta egitatea. Ib. 270 (¿'forma'? cf. egite). 

Ala hen egitatia beitzen untsa konpostatü! Mst I 18, 5. Eztuk ez horik / gizonen egitatia. AstLas 22. Nolakoa izan 

den nere egitatea! Dh 189. Luurreko kriatura guztiak zuzen eta artez gordetan ditubee Jaungoikuak imini 

eutseezan ordena, lege ta egitade edo izate modubak. fB Ic I 12. Oldartu zaikun muthikoa da gorenik, hertsiskoa 

bada ere egitatez bezala sorbaldez. JE Ber 46. 

"Manière de faire, de garder les convenances vis-à-vis des personnes. Egitaterik eztu" H. 

3. Costumbre. Arima debotak bildü zireie lekü saintü hontara, Eliza ama saintiaren egitate honaren araura. 

FPrS 28s (FPrBN 19 usanza). 

4. egitade. Efecto. Lau dira miragarrizko sakrifizijo onen egitade edo efektuak. Astar II 211. Sakramentu 

guztien egitadia da [...] arimiari grazija emotia. fB Ic III 301. Zein da Sakramentu oni berariz dagokan lenengo 

egitadea? Itz Azald 167. 

5. (Hb ap. Lh), egitade (Añ). Obra, objeto producido. Arriakin egindako egitade bikain anitz. Izt C 57. 

Beraren egitadea moldizkidatu zan Iruñean. Ib. 479. Nere semeak ez dira belauntuko beren eskuetako 

egitadearen aurrean. Etxeg EE 1882c, 563. 

6. "(L, Sc), obligación, deber" A. v. eginbide. 

7. "Venta abundante [L, Sc?]" A. 

egitatetsu. 1. "Hazañoso" Lar. 

2. (H). Cortés, respetuoso, cumplido. 

egitatu. Realizar. Olako azañak egitatu / aspaldian sarri. EusJok II 170. 

egitatu. v. igitaitu. 

hegitatu. "(S-saug), tourner le fromage en l'exposant au feu" Lh. 

1 egite (c. ap. A; Urt I 120, Lar, Añ, VocS (s.v. action), Dv, H). 1. Acción, acto; obra. (Cf. la expr. -(r)en egitez 

'por obra de'). "(En) buen día, buenas obras, egun onean egite onak" Lar. "Operación", "obras, hechos" Añ. Cf. 

Ur (carta a Bon) BAP 1954, 269: "No apruebo la idea de los bascongados franceses de traducir egitea por obra, 

pues egitea significa acción; menos mal estaría egiña, hecho, o cosa hecha"; cf. tbn. Ip (carta a Bon) Eusk 1957, 

174. Tr. Documentado desde Leiçarraga, lo emplean más los autores meridionales. En DFrec hay 49 ejs., 

meridionales. 

Hartarik prozeditzen da pensatze, erraite eta egite gaixto guzia. Lç ABC I 5v. Guti edatea eta guti sinestea da 

zuhurraren egitea. "Le fait d'un homme sage". O Pr 18. Zer gaitzak orano egite gaisto hoietarik jiten dira? Bp II 

39. Sortu zala Espiritu Santuaren egitez. CatBurg 8 (Añ CatAN 9, Astar II 275, Legaz 2, KIkV 12 y KIkG 8 

egitez). Ez dira atzeratuko beste egite onetatik. Mg CC 222. Aztuko dozuzala bere egite deunge guztiak. Añ EL 1 

151. Pensamentu, berba, egite, nai ta gura guztien kontuba. fB Ic I 46s. Bere esan eta egite edo obretan. Astar II 

190. Badakizkit zure egiteak. Ur Apoc (G) 2, 2 ((V) egitadak; Lç, TB y Echn obrak, He, Ip egitate, Dv eginak, 

Ker, IBk e IBe egintzak). Erkijiozko egite danik labur ta txikienetan ere. Aran SIgn 45. Nor ezta arrituko egite 

eder onezaz? Bv AsL 31. Bakotxaren egite on eta tzarrak. Lap 393 (V 179). Egiteak nolakoak dituen badakigu 

engoitik araiz, gure gostuz. HU Zez 179. Sinistearen, itxaropenaren eta maitetasunaren egiteak. Itz Azald 83. 

Guri ederretxi jakuz beti bere egitteak. Echta Jos 133. Gogapen, itz eta egiteetan. ArgiDL 38. Pernandoren egite 

batzuek. Etxeg in Muj PAm 24. Bere egiteen garbitasuna emango edo zion. Or SCruz 128. Napoleon gizon 

adimendu haundikoa zela, ausarta eta kalipuduna anitz egitetan ezagutzen da. Zub 126. Beren egiteak txarrak 

ziralako. Ir YKBiz 64. Gure asmo, egite ta izate guziak. ABar Goi 24. Gizona bere egiteen jabe da. Eguzk 

GizAuz 92. Xalbaten egitez sortua. Etxde JJ 230. Berak irakatsia bere egiteaz on egin zuen Sokratek. Zait Plat 

114. Ortarako gure egiteak bear dira aztertu. Vill Jaink 141. Arturo erregeren egite aundiak. Berron Kijote 142. 

v. tbn. CrIc 19. CatBus 29. Altuna 106. J. Artetxe Y 1933, 332. Goen Y 1934, 95. Or ib. 83. TAg Uzt 256. Ol 

Gen 18, 19. MAtx Gazt 40. 

Acto (de una obra teatral). Egite bakarra. Sor AuOst 69. 

(Lar, Añ). Acción, realización. "Hechura, egitura, egitea, lat. Factio, effectio" Lar. Cf. las construcciones 

septentrionales del tipo gauza baten egitea (= gauza bat egitea), entre las que podría tal vez incluirse el ej. de 

Oihenart que citamos. v. egintza (2). Zeini emaiten iakan gauza guztien egitea. "Creación". Cap 122. 

Inhardesterik hobena, egite lan manatuarena. O Pr 24. Utzi zion Jaunak Zeru-lurren eta oetan arkitzen diran 

gauzen egiteari. AA II 40. Ona emen, itz bitan, munduaren egitea, eta asiera. Lard 2. 

2. (Ht VocGr, H). Naturaleza, forma de ser. "Coutume, hazdura, beregitea" Ht VocGr 342. "Bere egitea du 

hola" H. Cf. EGITEZ; cf. tbn. eite. Badu ere axeriak biloa uzten, bere egitea eztu biluzten. "Son naturel". O 

Pr 62. Ea bihotzak eta borondateak dutenz oraino bere egite espirituala. SP Phil 444. Bere bizia daramakeiela 


mende. 

547


munduan, munduko egiterik hartu gabe. Ib. e) 1r. Estalia duk kanpotik / Gizonaren haragiaz: / Hire odol, hire 

forma, / hire egite gustiaz. Gç 64. 

3. "Altura (V-m)" A Apend. 

- BERE EGITEZKO; beregitezko Ht VocGr, Dv). "Particulier, beregisakoa, beregitezkoa" Ht VocGr 397. 

"Particulier; naturel, qui se produit de soi-même" Dv. "Bere egitezko gizon bat, un homme singulier, de sa façon" 

H. 

- EGITE-MODU. "Acción, modo de hacer algo" Añ. v. EGIN-MODU. Zein santua eta ederra izango zan 

gure Aita-lenaren espiritua, naikua ematen zaigu aditzera egite modu orietan! Bv AsL 154. 

- EGITEZ (G, S (bergitez); SP, Ht VocGr 389, Dv, H). Ref.: Bon; Lrq (ber). a) (Precedido de bere, z(e)ure, etc.). 

Por (su, etc.) naturaleza. "Bere egitez, de soi, de sa nature" SP. "Por su naturaleza o de suyo, bere egitez (G)" 

Bon. "Naturellement, berebiez, beregitez" Ht VocGr 389. "Erbia bere egitez izipera da" Dv (que tbn. trae 

beregitez). Cf. Lar y Añ: "(De) hecho, izatez, egitez", "(en) hecho de verdad, izatez ta egitez". v. berez. 

Badakizue halaber geure egitez zein flako huts egiten, eta erorten errax garen. Mat 302. Nola gizonak emazteari 

diadukon amorioa bere egitez baita, natural. Ax 384 (V 251). Suak bere egitez argitzen badu ere. Ib. 587 (V 

377). Begiz urdin / Bezain gordin / Zarela zur' egitez. O Po 3. Gizonak bere egitez eta naturalezaz du iakiteko 

gutizia. Ch I 2, 1 (SP bere sorkuraz, Mst natüralki, Ol berenez, Pi berez, Leon jitez). Kantabria bergitez zen 

athün huneko. Poesía premiada en Tardets en 1908 (ap. DRA). 

b) (Añ). De obra. Jinkoaren maniak eztireia hausten egitez, eta erraitez baizik? Bp I 104. Iñori gaitzik ez 

egitea, egitez, hitzez, ez eta gogoz ere. CatBurg 29. Gogoz, esatez edo egitez ernegarazo dozuzanez. Añ EL 1 132. 

Egitez eta itzez entero gaizki tratatzen zutela. Aran SIgn 43. Itzez ta egitez, itzez baño ere egitez geiago [...] 

adiazi ondorian. Bv AsL 65. Itzez edo egitez naibagetu. Ag AL 90. Nortzuk gatx egiten dabe egitez? Itz Azald 

100. Iñoiz, esatez edo egittez, okerren bat egin ixan badautsubet. Otx 182. Euskozaletu gaituzu buruz ta biotzez. 

Ez ordea egitez, artean. Ldi IL 62. Egitez ala erakutsi du. Ir YKBiz 495. Ezin sinistu nezake Xalbatek egitez eta 

gero itzez iruzurrik egin didanik. Etxde JJ 133. Irakatsiko deutsue egitez egi au. Bilbao IpuiB 226. Erriak eman 

dezake ondoko baiezkoa, itzez eta ageriz ezpada, egitez eta obraz beintzat. Vill Jaink 187. Eta giristino zela Joao 

III, xedez ala egitez, ezin ukatua. Ardoy SFran 325. Egitez, eta ez hitzez, erakutsi digunean. MIH 262. 

v. tbn. Legaz 57. KIkV 100. Or Tormes 95. Enb 145. Zait Sof 71. Mde Pr 105. BEnb NereA 187. Gazt MusIx 63. 

MAtx Gazt 53. 

- EGITEZKO. De obra; de hecho. Ez ahozkoa, ezpada eskuz ta egitezkoa. Añ LoraS 53. Egitezkoa, egikerakaz 

egiten danean, lapurtutea legez. Itz Azald 135. Egitezko erdeltzaletasun ori bidezkotzeko. Ldi IL 62. Nezesidadea 

bi eratakoa izan diteke: egitezkoa bat, eskubidezkoa beste bat. Vill Jaink 52. 

2 egite. v. eite. 

egitegi, egitei. v. igitai. 

egiteko (gral.; SP, Urt I 19, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze (s.v. affaire), Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H, 

VocB), eiteko (L, BN, Ae), iteko. Ref.: A; EI 282; Asp Leiz2; Gte Erd 55, 218. 1. Quehacer, ocupación, 

negocio; asunto en general. v. eginbide; kontu. Tr. Documentado desde Dechepare (con el significado de 

'problema'), es de uso más o menos general, aunque más frecuente al Norte y bastante escaso en textos vizcaínos. 

En DFrec hay 93 ejs. En los autores septentrionales (ya desde Leiçarraga) se encuentra a menudo con un 

significado que se acerca más a "asunto" (cf. fr. affaire). 

Zuen egiteko guziak karitaterekin egin bitez. Lç 1 Cor 16, 14. Festusek Regeri aipha ziezón Paulen egitekoa. 

"Affaire". Lç Act 25, 14 (He y TB egitekoaz). Aphurtxo bat utzkitzue egiteko gaitzenak. EZ Man II 25. 

Miserikordiazko gorthean ene egitekoa disputatu behar duzu. Harb 275. Zu penitentziatan, obra onetan, 

munduko egitekoetarik kanpoan. Ax 149 (V 98). Lehen neur' egitekoen haxe / bakoitza baitzautan sortaxe. O Po 

49. Egiteko baten hastetik egiten diren huts xipiak. SP Phil 2. Elizako Doktorak ere [...] bi partoetan iarri dira 

Salamonen arimaren egitekoaz. Tt Onsa 42. Munduko egitekoak. Tt Arima 34. Mündüko egitekoak iraizirik. Bp I 

118. Bere erresumako eta bertze gainerako egiteko guztietan. ES 177. Utz azu ene gaiñean zure egitekoen artha. 

Ch III 39, 1. Jainkoa-amatzearen egitekoan. Lar SAgust 15. Egiteko gaitzegiak eta luzegiak. He Gudu 124. 

Hanbatenaz zuhurrago date bere egiteko orotan. Mst I 4, 2. Egiteko batez itxera joan ziran. Mb IArg I 383. 

Egiteko andi au uztea. Cb Eg II 118. Salbamenduko egiteko handiari. Lg II 184. Munduko egitekuen enbrasiak. 

CatLan 3. Intendenzietarat eramaten diren herrien beren hauzitako egitekoak. "Causes contentieuses". Revol 

103. Munduko itekoetan eta joan-etorrietan (325). LE-Ir. Nire egitekorik bearrena. Añ EL 1 20. Agindu die 

eskola-maisuai egiteko au bera. AA III 408. Gizonaren egiteko premiatsua. Dh 205. Yolasgarritzat eta 

tartegarritzat egiteko au artu dodan ezkero. Zav Fab RIEV 1907, 91. Kongregazioneko egitekoetan. JesBih 413. 

Haien egitekuetarik egiten tie Indiak. Etch 308. Festo-k bere egiteko berria Zesarean artuta. Lard 526. Zituen 

guziak egorririk lizunkerietan, egitekoetan gaizki zen. Hb Egia 16. Bere egiteko guzier bazagokan buru. Laph 

248. Bukatu zituanian Erromako egitekuak. Bv AsL 159. Aita-Sainduarekin mintzatzera Elizako egiteko batzuez. 


mende. 

548


Jnn SBi 155. Gure erlisione saindua dela opinionezko egiteko bat. Elsb Fram 158. Behar düdala izan ene 

Aitaren egitekoak diren lekhian. Ip Hil 135. Biziko egiteko handiena. Lap 16 (V 10). Beste egitekoren bat baldin 

badu. Moc Damu 14. Gobiernuko jaunen egitekoa zela au. Goñi 86. Bere egitekoetan ibilki. JE Bur 99. Zuen 

burua guritzen jardutea, beste egitekorik gabe. Ag G 168. Ez da hoi gure egitekoa. Barb Sup 175. Hortan baratü 

zen egitekua. Const 22. Apaizak beren egitekoetan ari bear omen dutela. Or SCruz 98. Jainkoizun oietako 

bakoitzaren egitekorik ez dakigu. JMB ELG 103. Euren egitekoa bete dabe. Eguzk GizAuz 163. Eztuzu egiteko 

aundirik izanen beraz. Etxde JJ 49. Donibaneko egitekoek hiruzpalau oren libro uzten duteneko. Zerb Azk 83. 

Bakoitzaren egitekoa. Zait Plat 148. Lenengo egitekoa soiñeko dotoreak erostea izan oi dau. Erkiag BatB 165. 

Eztaki zein den emengo bere egitekoa. Vill Jaink 57. Herri baten egitekoa da herritarren egitea. Ardoy SFran 7. 

Egiteko hau ez zeukaten umekeriatzat Oihenarten aldikoek. MIH 240. 

v. tbn. Mat 144. Volt 175. Hm 197. Gç 31. Mih 87. AR 360. Mercy 33. AstLas 15. Brtc 137. Egiat 172. Ub 123. 

Xarlem 150. Gco II 33. Echag 183. CatLuz 32. Jaur 194. UskLiB 86. Izt C 186. Arch Fab 103. Gy 164. Dv Lab 

141. Aran SIgn 19. Legaz 39. Sor AKaik 121. Elzb PAd 74. Arb Igand 177. HU Aurp 54. Urruz Zer 27. EEs 

1917, 78. Zink Crit 43. Alz Ram 121. JanEd II 77. Inza Azalp 126. FIr 143. Ir YKBiz 85. ABar Goi 47. Lf 

Murtuts 44. SMitx Aranz 86. NEtx Antz 20. Munita 29. Lek SClar 134. Mde Pr 115. Anab Poli 82. Txill Let 51. 

Larz Iru 94. Gazt MusIx 5. Ibiñ Virgil 70. Lab SuEm 194. Casve SGrazi 114. 

Problema; preocupación. Elas, othoi, orok egin orai penitenzia / Egun hartan gero eztugun egiteko handia. 

E 59. Iangoikua, orai dizit egiteko handia: / hiri honetan eriotzez hiltzen duzu jendia. Ib. 247. Prinze kardinalek 

egiteko eman dezon beldur dela. (c. 1597). FLV 1993, 455. Arimaren gorputzetik partitzean izanen den egitekoa 

eta herstura. Mat 34. Egiteko handitan da / orain ene gogoa, / zergatik baitarotate / nahi khendu khoroa. EZ 

Noel 73. Zuri bere arrenkurak, egitekoak, koaitak eta ondikoak konta. Ax 5 (V 2). 

(BN-lab ap. Gte Erd). (Acompañado de un sintagma en caso sociativo). Trato, relación; negocio, asunto que 

tratar (con alguien). "Ez dut aphezekin egitekorik (BN-lab)" Gte Erd 163. Gauza guziak dirade billuziak eta 

irekiak haren begietan zeinekin baitugu gure egitekoa. "Celui auquel nous avons à faire". Lç He 4, 13 (TB 

egiteko dugunaren, Ker egintzen kontua emon bear, IBk kontu eman beharra, IBe kontuak eman; los demás 

traductores siguen el ad quem nobis sermo de la Vulgata). Lothek, hordia zela, izan zuen egiteko bere bi 

alabekiñ. He Phil 358. Yende basekin zituen egitekoak. Hb Egia 71. Etzuen nahi giristinoek izan zezatela 

egitekorik ttikiena ere heretikoekin. Jnn SBi 155. Egun hemen enekin duzue egitekoa. HU Aurp 163. Kara 

beltzeko gizonekin bainuen nere egitekoa. StPierre 12. Nik ez dut herri huntako erretorarekin egitekorik. Barb 

Leg 143. 

2. (V, G-goi, B; Lar). Ref: A; JMB At. Acción; hecho, obra. (A menudo en sentido peyorativo). "Egitekoren 

bat egin (Vc), hacer alguna picardía" A. "Egitekoren bat egin, hacer algo bueno (sentido irónico). Mutiko orrek 

egin dau egitekoren bat" Zam Man 28. "Acción desgraciada, delictiva" JMB At. Cf. EGITEKOA EGIN. v. 

egintza. Tr. Exclusivamente meridional; el primer testimonio es de mediados del s. XVIII. Espiritu 

Santuaren birtuteen ta doaien egitekorik onenak. CatBurg 45. Egitekoaren bizarra! (¡Bella hazaña!). Mg in 

VMg 96. Salomonen egiteko onekin Jainkoa txit aserretu zan. Lard 215. Euskaldun beti, gure egitekoetan gure 

itzetan baiño geiago. Etxeg in Ag AL 7. Ark ez baño beste batek egin zula egiteko ori. Or SCruz 82. Zoritxarrian 

egin dau egitteko au! Otx 51. Ikusi al dek, Beltran, gure Usoaren egitekoa? Etxde AlosT 27. Beste egiteko 

txarren bat egingo zion. Anab Poli 29. Komedia ere XVIIIgarren mendekoek ontzat emango zuketena, egitekoak 

24 ordu barrukoak baitira. MEIG I 163. 

"Actas, eginderak, egitekoak, egintzak" Lar. 

"Acto, función" Lar. Halarik ere, eüriak ezpadü egitekua gastatzen, igantian besta ederra izanen da 

Atharratzen. Eskual 27-4-1906 (ap. DRA). 

3. Proyecto, plan. Ondo iruditu jakon Tramanari Brixen egitekoa. Ag Kr 170. 

4. "(L, BNc, S), objeto de la acción" A. 

5. (Como predicativo). "Egiteko (Vc, B), preñada. Egiteko dago, está preñada. Egiteko andi dago (Vc), está 

muy adelantada en la preñez" A (v. tbn. Zam Man 28). 

- EGITEKOA EGIN. a) "Guk egin ddoagu egitekoa!, ¡qué hazaña hemos hecho! (V-arrig)" A EY III 299. "Nik 

egin dot egitekoa!, ¡qué enormidad he hecho yo! Unos lo dicen en el sentido de '¡qué disparate!', otros en el de 

¡qué hazaña!'" Ib. 283. Cf. supra (2). Oraindik egingo det nik egitekoa. Ag G 310. Aurten egin dau baña / 

egitekua. Enb 167. Egunen baten ein biar dot eitxekoren bat. SM Zirik 120. b) Hacer sus necesidades. Jezar 

leku batera igon eban Aramaiok eta... egitekoa egin eban. Kk Ab II 13. 

- EZ-EGITEKO. v. ez. 

egitekodi. Cantidad de quehaceres. Egunoroz barrendatua nadukaten egotekodia: Eliza guziez dudan artha 

eta griña. He 2 Cor 11, 28 (Dv egun guzietako egitekoak). 

egitekodun. "Actiosus" Urt I 115. "Actuosus, occupatus" Ib. 119. 


mende. 

549


egitekotsu (H y A (que citan a Ax)). 1. Trabajoso. Denbora hertsia eta egitekotsua da heriotzeko denbora. 

Ax 201 (V 135). Egiazko penitenzia, zein baita gauza handia, egitekotsua. Ib. 202 (V 135). 

(SP, Lar Sup, Dv, H). (Ref. a personas). "Affairé. Egitekotsu egiten du bere burua" SP. "Actuosus, occupatus" 

Urt I 119. "Actiosus" Ib. 115. "Negocioso" Lar Sup. Gizon egitekotsua. Gç 204. 

2. egitekozu. "(Sal), delicado, melindroso, impertinente" A. 

egitekotu. "Gauza gutiz egitekotzen zara, vous vous mettez en peine de peu de chose" SP s.v. guti. 

egiteratu. Ponerse a hacer; decidir hacer. Zeren egitéatüik zinén? "Décidé de faire". Lrq Larraja RIEV 

1931, 235. Berak nai ez duena egiteratzen danean. ABar Goi 42. Erabaki oriek aldian egiteratzen asi ziñanean. 

"Coepisti". Or Aitork 420. Berriz pekatu egiteratu danak. Arr May 178. 

egitetsi. v. egietsi. 

egitetu. v. igitaitu. 

egitezale. Actor, personaje de una obra de teatro. v. arizale. Egitezaleak. Sor AuOst 67. 

egiti. v. egiati. 

egitordu. Hora de hacer. "Egitorduan (Vc), al hacer, a la hora de hacer" A. Egiune andi baten egitordua 

eldu zan. A Ezale 1897, 124a. 

(Con carácter vbal.). Non zan nire zenzuna, bekatu egitorduan? Añ EL 1 144. Eleixeau egitordukoa dan guk 

eztakigu. Akes Ipiñ 15. Seme-alabak adineko egitorduen. Ib. 22. 

egitsari (V-ger-m). "Hazaña (V-m)" A Apend. Egitsari andiak eidarabilez orrek esku-artean (V-ger). A EY 

III 299. Naiz ta gure egitsariak arrigarriak izan. Amez Hamlet 39. 

hegitto (S). Dim. de hegi. "1.º petit sommet, crête. 2.º petit rebord d'un meuble, d'un objet" Lrq. 

hegitu, egiyatu. 1. "Esquinado [...], egiyatua, kantoitua, kantoindua" Lar. 

2. Bordear, formar el borde. Harri pikatuz hegitu leiho nasai batzuek airez eta argiz bethetzen dutela. JE 

Ber 37. 

egitura (H), egindura (Lar, Dv, H, A), eindura. Tr. Egindura es la forma empleada por los autores 

septentrionales; en los meridionales (excepto en CrIc) sólo se encuentra egitura. 1. Acción, acto. v. egintza. 

Instrukzionea gabe berze zuen egindura guziak alfer eta fruiturik gabe gelditzen dire. CatLav A 2v (V 3). Egin 

behar tugu gure akzione edo egindura guziak. Ib. 110 (V 61). Nahiz ez den hetan / Ez hekin einduretan / Deus 

ere ikusten / Biziorik baizen. Monho 30. Emon eutsen balio ezin andiagua gizona zanez igaro zituban neke, 

izerdi ta egindura guztiai. CrIc 43. Tigre, hartz, otso eta bertze puxantzen egindurak. Gy 159. 

(Lar, Añ), egindura (Ht VocGr 358, Lecl, Foix ap. Lh). "Exécution" Ht VocGr 358 y Lecl. "Hechura, egitura, 

egitea, lat. Factio, effectio" Lar. "Confection" Lh. 

"Hechura, la obra, egitura, lat. Opus, effectus" Lar. Bere eskuetako obretan edo egituretan nolakoa dan 

[Jaungoikoa] ezagutu dezagun. Gco I 399. Egitura berri andi oek guztiak. Izt C 182. Zu etzara zeu, miñezko / 

eziñaren egitura! "Obra". Gand Elorri 142. 

2. (V, G-to), egindura (Ht VocGr 427, Gèze, Dv, A), eitura (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (eítura), UrrAnz. 

Forma, hechura; estructura. "Stile [...]; egiñ du gauza bere maizko eginduraren arabera" Ht VocGr 427s. 

"Façon, forme" Gèze. "Egittura bat emon, dar una forma [...]. Egittura ederreko adárra. Egítturaz ezagutu, 

conocer por la forma (las castañas)" Iz UrrAnz. v. egitamu. Tr. Documentado desde principios del s. XIX; en 

el XX --especialmente en su segunda mitad-- es empleado generalmente con el significado técnico de 

'estructura'. En DFrec hay 143 ejs. (uno sept.) de egitura, y tbn. 5 de egituratu, uno de egituraketa y 4 de 

egitural (sic). 

Ederra bere egituran, eta oraindik ederragoa bere animan. AA III 331. Baiñan obra bera, lanaren egindura? 

Gy XI. Eman zion jantzi egitura berekua. Bv AsL 61. Berak etzuen axolarik [...] gorputzeko eta begitarteko 

eginduraz. Jnn SBi 136. Egituran ere badue aldea alak eta txanelak. A s.v. ala. Egindura eta itzuliak 

eskualdunki ibiltzea. Zub 93. Gizartearen egiturak antolamendu bat adierazten badu. Vill Jaink 171. Oda onen 

egiturari dagokionez. Gazt MusIx 71. Egitura berrikoa da. MEIG I 47 (refiriéndose a una obra musical). 

Nahiago nuke euskal sustraiko egitura (edo egitamu) erabili structura adierazteko. MIH 194. 


mende. 

550


hegitxo. Dim. de hegi. Izarraitz aldeko egitxo batean. 'Falda'. Aran SIgn 2. Bat-batean, egitxo batean 

egundoko mauka agertzen zaio. NEtx LBB 187. 

egitzaile. v. egintzaile. 

egiune (V-ger ap. A; Lar, H). Trato, convenio, contrato. "Ajuste", "concierto, ajuste, pacto", "acomodamiento, 

composición" Lar. v. itun. Tr. Documentado en autores meridionales (en un principio vizcaínos, pero 

extendiéndose con el tiempo a textos guipuzcoanos) desde finales del s. XIX; el impulsor de su uso parece haber 

sido Azkue. En DFrec hay 2 ejs. 

Egiunea eginda badago, ez atzeratu. A BeinB 68 (v. tbn. A Ezale 1897, 124a, A Ardi 69, A Y 1934, 8; en Azc 

PB 82 egiunea sustituye a tratua que aparece en Ur PoBasc 273). Ziñaltz-idazkarijak geure egijunia atondu 

dagijan. Kk Ab I 78. Baldintza ta egiune baten ordain (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 211. Zertako dira egijuniak. 

Enb 134. Zu ta bijon artian dogun egijunea. Otx 28. An berean egiten zuten egiunea, tratua, eguneko ainbat. Ir 

YKBiz 353. Aloger-egiune edo kontratu ori. Eguzk GizAuz 151. Gizarte-egiunetarako. Zait Plat 94. Tratu bat, 

egiune bat egin zuten, eta egiune ortatik sortu da boterea. Vill Jaink 186. Orduaz aurretiko egiuneari buruz. 

Erkiag BatB 157. Tiranoarekin egin egiunea. Ibiñ Virgil 117. Egiunez eta tratuz finkatzen diren (zati-)hizkuntza 

artifizialetan. MIH 106. 

- EGIUNEZKO. Arbitrario, convencional. Hitz eta gogoeten arteko lokarria [...] egiunezkoa da, ez gauzen 

izaeran finkatua. MEIG VII 131. 

Etim. Compuesto de egi- (rad. de egin) + -une. 

egiunetu. "Ajustarse, konpontzea, komundatzea, ongundetu, egiunetu, ajustatu" Lar. 

egiyatu. v. hegitu. 

egiza. v. ehiza. 

hegizka (H). 1. "En suivant les bords, les coins" H. v. HEGIZ HEGI, hegika. "Obliquement, de biais" H. 

De canto. "De champ" H. 

2. (H). (Sust.). Enemistad, aversión hacia alguien. 

hegizkatu. "S'éloigner l'un de l'autre, avoir mutuellement de l'aversion, du ressentiment" H. 

egizko. "(V-ger-m), acciones" A. 

ego. v. eho. 

ego. "Digerir", sg. A, tomado de LE Urt 96: estamago gaiztoz egotzea janaria; en el original (34r): estómago 

gaixtos egóztea janária, 'vomitar la comida'. v. egotzi. v. tbn. eho. 

1 hego (V, G, AN-arce; Lcc, Mic 5r, Lar, Añ, Dv (V, G), H), ega (V, G, AN; Dv (V), H), egaa (Lar, Añ, H). 

Ref.: A (ego, ega); Etxba Eib; Iz Als (egu). 1. Ala; (fig.) lo que permite remontarse, actuar, etc. v. hegal. Tr. 

Propio de la tradición occidental, aparece ya en RS. La forma ega es bastante menos frecuente y suele alternar 

con ego en los autores que la usan; hay además un ej. de egoa en Aguirre de Asteasu. En DFrec hay 16 ejs. de 

hego. 

Bere gatxean inurriari egoak jaio jakazan. RS 526. Txindurriari dakitzanean egoak, galdu oi ditu gorputza 

eta besoak. RIs 21. Txoriak legez egoak dakarz [angeruak]. Acto 300. Artuko dituzte agil egariaren erako egoegalak. 

Mb IArg I 297. Zerurako egoak artu nai izan zituen. Cb Just 121 Ebaki egoak ta indarra infernuko 

tentatzalleai. Mg CC 235. Erori zitzaizkon biotzeko egoak. VMg 54. Ezin egaz-egin dau ego bakar bategaz. Añ 

LoraS 176. Erretzen zaio oraiñ egoa bat, gero zankoak. AA III 489. Egiyazko libertadeko egak, zugan egatzeko. 

Echve Imit 240 (Pi (III 21, 3) egoak, Ol egak; SP, Ch y Mst hegalak). [S. Migelek] bere eguak zabaldu (Aralar, 

1833). ETZ 196. Luma gabeko egoak dituzten animalitxoak. It Dial 30. Bere eguak daukaz. Ur MarIl 124. Bi 

Kerubinen egoetan egindako jar-leku edo trono txit eder batean. Lard 212. Nere azpiko zaldiak egoak izatea nai 

nuke. Arr GB 126. Egoak ebagitzea bezela. Aran SIgn 58. Zoakuz euskaldun famea / ego luzeokaz urrin. AB 

AmaE 146. Ezin gorde zituan denak bere eguen azpian. Bv AsL 177. Irudimen azkarraren ego zoliak. Ag AL 9. 

Ezarri ziztan nere sorburuetan bi ego txikitxuok. Urruz Zer 16. Diabruak bere eguak emon ixan baleutsoz lez. 

Kk Ab I 44. Egak izan-ta. Jaukol Biozk 86. Itsaso barean arraun-egoak edatuki. 'Sur l'aile de leurs rames'. Or Mi 


mende.


41. Ego bigun arroek / bultzata. Ldi BB 54. Eguak astinddubaz. Otx 156. Egak dozan orkatilletan? Laux AB 72. 

Ollar arroaren antzo [Allandek] egoak nausikeriz zabaldu zitun. Etxde JJ 40. Bere amets ezin esanezkoari 

hegoak aske uzten zizkion. Mde HaurB 8. Ego luzedun arranoa. Vill Jaink 153. Lenengo [euliai] ego bat kendu, 

gero, bestea urratu. Erkiag BatB 40. Nere egazkiña egak ausita. NEtx LBB 245. Egoak ondo zabalduta. Alzola 

Atalak 47. Ene boleguari moztu dizkate egoak. Xa Odol 269. Hegoak mozten dizkio [artistari]. MEIG I 68. 

v. tbn. CrIc 16. Bil 112. Zab Gabon 81. Azc PB 295. JanEd II 99. Enb 176. TAg Uzt 9. EA OlBe 67. JAIraz 

Bizia 87. Bilbao IpuiB 41. BEnb NereA 77. Gand Elorri 200. And AUzta 94. Anab Aprika 102. Ibiñ Virgil 111. 

Ega: Aran SIgn 212, Or Mi 101, SMitx Aranz 18, Osk Kurl 204. 

"(Vc, G), aleta de peces" A. 

"(V-m), orza, tabla que suspenden los pescadores del lado del viento, con el objeto de evitar el peligro de un 

vuelco" A. 

Artoak ega-lodisko lardaska ditute. "Algunas mazorcas tienen las alas demasiado gruesas". Or Eus 59. 

2. Vela. Aize bizi-aserretuak urratzen diozka gañeko oial-egoak. Mb IArg I 199. Txalopen baltzuneak ego 

zurien azpian ikusten zirean. Ag Kr 62. 

3. ega (V, G, AN ap. A). Alero. v. hegatz. Tellatu baten egan estalita. Txill Let 50. 

- HEGO-HAIZE. Viento producido por el batir de alas. Biur, usoa; / or orein zauritua / zure egaizez da ageri 

/ muiño-gain, eder daula otz-aroa. "Al aire de tu vuelo". Onaind in Gazt MusIx 205 (Gazt egal-aizetan). Zure 

egoaizearen giro ozkirrian. Ib. 154. 

- HEGOAN. Volando. v. hegan. Egoan dabiltzan egaztiak. Mb OtGai III 92. Egoan irurogei larogei metro 

joan eta an kaxpajo egiten zutenak [arraiegalariak]. JAIraz Bizia 32. 

- HEGOAN EGIN. Volar. v. HEGAN EGIN. Zure atzaparretan erortzen dan gizasemea, egoan egiteko 

kemenik gabe uzten dezu. Alz Burr 17. 

- HEGO-BABES. Protección, amparo. Zeruko Aurzaiaren / ego-babesean / lo dagin Erriari. SMitx Aranz 

207. 

- HEGA-ERORI. "Alicaído" Lar y Añ. 

- HEGOETAN. (Precedido de genitivo o tema nudo). Llevado, impulsado por. Tuntun ots berria dator gure 

bidaztien belarrietara aizetxoaren egoetan. Ag G 198. Aingeruen egatan nijuala uste izan diat. EEs 1913, 206. 

Ikus zer otoitz bialtzen zun zerura, aizearen egoetan. Or Mi 121. Poz igurikor, susmorik gabeko baten egoetan 

eramana. Mde HaurB 97. Zapia zabal aize-egotan. Gazt MusIx 99. Ames-egotan, pakerik gabe, / lur berri gose 

ibiltzeko. NEtx LBB 284. 

- HEGO-IKARAKA. Sacudiendo las alas. Baña eiztariaren eztandak eratsi zun, ego-ikaraka, egazti gizena. 

TAg Uzt 84. 

- HEGO-MOTZ. a) Privado de alas. Zure usotxo ego motz onek. Jaukol Biozk 31. b) Ala corta. Ega-motz 

ertzakaz leio danak-ziar / dagijen dardara! Laux BBa 118. 

- HEGA-HOSKA. Con ruido de alas. Ega-oska ta kuatuz dator bele-oste ikaragarria. Ibiñ Virgil 77. 

- HEGO-HOTS. Ruido de batir de alas. Berba onen azkenean eulien egotsa bere entzun al izango zan. Ezale 

1897, 291a. 

- HEGO-UKALDI, HEGA-UKALDI. Vuelo, batir de alas; revoloteo. Olloaren karaka entzuten zen eta 

belatxingarren ega-ukaldia. Or Mi 72. Iratxoen [...] ego-ukaldi izoztua senti dute. Ib. 73. Galeperrak ego-ukaldi 

baldarrez eraiki zun egaldia. TAg Uzt 84. Baso guren onetarako bide barna zuen ega-ukaldi zorionekoz 

zuzenduta. Zait Sof 108. 

- HEGA-UKALDIKA. Batiendo las alas. Eper-kabia arkitu dut ega-ukaldika. Or Mi 112. Bereolan doa itxastxoria 

ere ega-ukaldika itxasaldera. TAg GaGo 35. 

- HEGO-XIRXIRKA. Frotando las alas. Ego-xirxirka kirkirak belarditik. TAg Uzt 238. 

- HEGOZ. (Precedido de genitivo o tema nudo). Llevado, impulsado por. Gure Provenza-izkera onen egaz, 

egizu abartxo ori atzi dezadan. Or Mi 4. Maitasun egoz banua zerura. Laux BBa 92. Ametsen egoz ega-iraulka. 

EA OlBe 46. Pozaren egaz. SMitx Aranz 187. Jakite-hegoz jaso. MIH 29. 

- HEGO-ZABAL. De amplias alas. Cf. hegatxabal. Serafin ego zabal bat. AB AmaE 158. Txoriandra 

egotxabalak. Ag G 43. HEGAZABAL. (Fig.). De altos vuelos. Platon argi, ederbera ta egazabalak. Zait 

Plat 82. 

- HEGA-ZALAPARTAN. Con ruido de alas. Ollotegi guztia kol-kol eta ega-zalapartan. Anab Poli 114. 

2 hego (SP, Lar, Añ, Dv), hegoa (gral.; Arch VocGr, Gèze, Dv, H), egoe (V-gip), egoi (G-azp; Lar, Añ, Izt C 

235, Dv, H). Ref.: A (egoa); A Apend (egoiak); A Aezk 288; VocPir 57; Lrq (hegua); Iz ArOñ, UrrAnz, R 394, 

IzG 209. 

Tr. De acuerdo con los testimonios de la tradición literaria, hegoa es la forma más frecuente; hego aparece en 

Mendiburu, Hiribarren, Lauaxeta, Orixe y Matttin, alternando en ocasiones con hegoa. Las formas egoe, egoi se 

dan generalmente en autores vizcaínos. En DFrec hay 236 ejs. de hego (algunos pueden ser hegoa) y uno, 

vizcaíno, de egoe. 

1. Viento sur. "Sur, viento", "austro", "solano" &c. Lar. "San Martin egúaak, el veranillo de San Martin" Iz 


mende. 

552


ArOñ. "Bochorno" Iz R 394. v. infra HEGO-HAIZE. Tr. Documentado desde Leiçarraga; se emplea tanto al 

Norte como al Sur. 

Adam de Eguoaburu (1329). Arzam. Eta hegoák draunsanean, erraiten duzue ezen bero eginen duela. Lç 

Lc 12, 55 (He, Leon hegoa, Dv, Or, IBk (h)egoak; Arriand, Ol, Ker, IBe (h)ego-(h)aize). Abenduko lañoa, euria 

edo egoa. RS 4. Hegoa iduri da emazten gogoa. O Pr 225. Au dabill eguaren kontra, ori iparraren kontra dabill. 

Lar SAgust 10. Aize aserretuaren boladak, ego andiak emen luma bezala zerabilten [...] ontzia. Mb IArg II 280. 

Hegoak berze althe dütü egoisten. Egiat 157. Egoa batek akaba [zizak] (356). LE-Ir. Egoaren kolpe andiak ditue 

oek. AA I 601. Egoiak eurijak ta lainuak kenduten dituban legez. fB Ic II 201. Goizan ipharra eta arratsen 

hegua. Etch 686. Bere indarrak dutu hegoak doblatzen. Arch Fab 95. Aphaletik duela ziztuan hegoa. Hb Esk 

214. Hegoa denean. Dv Lab 197. Ipharra ala hegua denez jakitera. ChantP 286. Ipar aisia gozo mee dator / 

Gaztelaratu egoia. AB AmaE 22. Mendietan hegoa bezalakorik ezpaita gauaz irrintzinaren lagun. HU Aurp 208. 

Hixtu luze saminetan horra nun den / Hegoa. Ox 100. Orduko pentsamenduak / iduri baitu hegoa. Etcham 43. 

Ene gogo leuna, zatorz egotara! "A tomar el calor del sur". Laux BBa 2. Legun dator ego [rimando con bero]. 

Or BM 124. Hire zerua garbi duk, kheak / Hegoak ditik ohildu. Mde Po 101. Horra orai hegoa heldu 

Kalifornian barna. JEtchep 64. Ara iparra ta ona egoa, onela aldatzen zan ango erritarren gogoa. Zait Plat 115. 

Pagoen orbelak, noizbaitez, egoiak / eroan ebazan. Gand Elorri 111. Ator i, Egoa, maite-ekarle. Gazt MusIx 

187. Egoa eta euri-iasa bikoizten dira. Ibiñ Virgil 76. "Egoiaren" bolarak. NEtx LBB 61. Mendietan mulizkan 

sendituz hegoa. Xa Odol 254. v. tbn. Iratz 125. SMitx Aranz 93. 

2. (gral.; SP), hegoa (-ua V-gip; H), egoe (V, G), egoi (V, G). Ref.: A (ego, egoe, egoi); Etxba Eib; Iz ArOñ 

(egúa). Sur, parte meridional. "Hegoko partea, le midi" SP. v. hegoalde. Ipharretik Hegoara non baita 

famaturen. EZ Man I 68. Abia dadilla Arrastirira, Goitztirira, Hegoara, Nortera. SP Phil 470 (He 477 hegoara). 

Cadarrayko hegoako burua eta norteko burua. INav 125. Neguko hormetatik hegoko berorat. Hb Esk 31 (90 

hegoatik). Ipharretik hegoara. Dv Lab I. Jarraitu zion Abramek ibilteari, eta joateari aurrera egoerontz. Ur Gen 

12, 9 (Urt Eguberdi aldera, Dv hegoaldera, Ol, Ker egoalderuntz). Sartaldia ezkerrera daukagu orduban; iparra 

aurrian, ta atzian egua. EEs 1917, 136. Hegoari buruz ginoazin. StPierre 38. Lekunberri, Mugiro, Aldatz, 

egoatik. "Vienen por el Sur". Or Eus 15. Gaurko Soriako erkia zun Ego-mugatzat gure Erriak. Etxde AlosT 38. 

Ahateek hegoira zuten ihes egin. Arti MaldanB 201. Iparraldetik eta egoetik. Erkiag BatB 10. Alderdi pollita / 

hegoko partekoa. Mattin 46. Bidasoaz ipar aldean hegoan bezain astuna zen. MEIG VI 38. 

(En nombres geográficos compuestos). Ego-Amerikatik Apirkako itxas-basterrerantz. Kk Ab I 80. Hego 

Amerikak baditu zaleak eta etsaiak. MEIG III 146. 

- HAIZE HEGO (BN-arb, S; Dv, H; aizego AN-ulz, B). Ref.: A; Lh; Iz Ulz (ziarráizia); Gte Erd 259; Izeta 

BHizt2 (aizego). Viento sur. "Haize hegoa ou simplement hegoa, vent du Sud" H. "Aizégua, el viento sur; 

aizegoláñua, la niebla del sur" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Haizeego poxi bat ari du (BN-arb)" Gte Erd 259. "Viento 

del Sur. Gaur aizegoa, izileriek kontent" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Aicégoa, nombre vasco que dan al aire 

bochorno. (Baztán)". v. HEGO-HAIZE. Haize hegoa handi bat eta furios bat, eguerdi aldetik ialkirik. Tt 

Onsa 52. Haize hegoa zen egun hartan. Elsb Fram 132. [Kazkartzen du] mistral deitzen duten haize hegoak. JE 

Bur 84. Haize hego figura horrek ere egiten bide zuen, dudarik gabe... Iduri eta arima herratuak... Barb Sup 

119. Jara-mendi eta Arradoi, eskuaz hunkitzeko heinean hurbil emaiten zituen haize-hegorik goxoenak. Ib. 27. 

Haize hegoak dauka epheltsu hazila. Ox 185. [Ihiztariak] aize hegoaren beha dira. Zub 101. Aize egoa Printzesa 

baten arima da. [...] Printzesa hura ezta kontent eta maiz yiten da bere dotearen erreklamatzerat, aize egoaren 

iduria hartuz (BN-ciz). A EY I 158. Haize-hego epela. Iratz 38. Sistuka, zirimolaka iduri aize-hegoa. Ib. 182. 

Aize-hego gauetan. Ib. 183. Egiazko haize hego batez Larrun puntan kausitu ez denak ez daki Jainkoaren eskuak 

zer egin dezaken! Zerb Azk 38. Zapia zabal aize-egotan. Gazt MusIx 99. Aize egoa, andren gogoa (AN-erro). 

Inza NaEsZarr 2205 (v. tbn. 2267). Haize hegoa / Gau epela. Comienzo de una canc. pop. 

Día de viento sur. Badire eta erraiten dutenak largabistekin, haize hego batzuez, Bordeleko eliza-nausiko 

dorreak ikusi dituztela! Zerb Azk 38. 

(haize hegokara). Traza de hacer viento sur. "Aizegokara dago gaur (AN-5vill)" Gte Erd 259. 

- HEGO-HAIZE (V-ger, G-azp-goi-nav; Dv; hegoa-haize Urt; eguaize V, G, AN-gip; egoe-aize V-gip; egio-aize 

Dv; ego-aixe V-gip). Ref.: A (ego-aize, eguaize); AEF 1955, 70; Etxba Eib; Iz ArOñ (egó-aixie), Als, UrrAnz 

(égoe-aizia); Ond Bac; BU Arano 216. Viento sur. "Africus, hegoa haizéa, eguberdi haizéa" Urt I 423. 

"Egoaizia dauka gaur ere" (= 'está inquieto'). J. Oregi (comunicación personal). v. supra (1). Tr. 

Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX. 

Egoi aize zatar ta sendoa. VMg 79. Ematen due alabaña egoaizez beteak dauzkeela goiak. AA I 580. Arbola 

gazteentzat / egoa-aizea. It Fab 195. Ego-aize batek itsasoaz beste aldetik gal-eper samalda izugarriak eraman 

ziezten. Lard 88. Gaztañak botatzeko ego-aizia. Sor Bar 88. Ego aizeak baiño urte geiago eukan-da. Ag AL 92. 

Ego-axia dabil. Kk Ab I 68. Beragaz dakar ego-aixia. Enb 137. Egoaizeak yotzen duela sumatzen baduzue. Ir 

YKBiz 286. Egoaize kiskalgarri onekin. TAg Uzt 79. Ego-aizea da. Or Poem 552. Ego aizeak eramango balitu 

bezela. JAIraz Bizia 12. Ego-aize bildurgarriak. Munita 45. Hatz puntekin laztantzen zituelarik hego-haizeak. 

Mde Pr 140. Egoaize zakarra zebillen. Etxde JJ 103. Odeiak bulunbaka zebiltzan egoaize gozoak emeki 

bultzatuta. Anab Poli 115. Ego aizeak daraman orbela bezalakoa. Zait Plat 41. Egoe-aizea, andren aizea. 


mende. 

553


Erkiag BatB 13. Ego-aizearen eror-aldia. Ibiñ Virgil 77. Ego-aizetan itzak aisa sortzen zitzaizkien. NEtx LBB 

22. v. tbn. Lab SuEm 212. Egoaizerik gabe onela zoratu. Auspoa 98-99, 164 (ap. ELok 393). Nere illoba maite 

ori an azaldu uan bereala, egoaizea baño arroago. Ataño TxanKan 225. 

- HEGO-HAIZETSU. Que tiene viento sur. Goizaldi eder eta ego-aizetsu batez. Etxde JJ 234. 

- HEGO-BEGI. Lugar orientado al Sur. Ego-begi izaki-ta, aizeak garra. Ldi BB 118. Etzezakean urretxindor 

batek ua baño egoa-begi zoragarriagorik aurkitu. TAg Uzt 55. 

- HEGO BELTZ (PMuj). Vendaval. "(AN), bochorno con nubes y lluvias" PMuj. Kasu Martxo tzarrari, hegobeltz 

edo uri. GAlm 1956 (ap. DRA). 

- HEGO ERRE. "Eguerria dator, viento sur muy cálido" Iz ArOñ. 

- HEGO-LAINO (AN-ulz). a) "Kokoláñua, egoláñua, la niebla fría que viene del sur en invierno" Iz Ulz. b) (Vgip). 

"Egoe-lañuak, los estratos (nubes)" Iz ArOñ. 

- HEGO-LANDARE. "Abrotonites" Urt I 40. 

- HEGO-MENDEBALDE. Sudoeste. v. HEGO-SARTALDE. [Euskararen] zabaltze bat ere gertatu zen 

hegomendebaldean. In MEIG VI 33. 

- HEGO-NAHI. "Egueldiya egonaiya doó, el tiempo está con tendencia al bochorno" Iz Als. 

- HEGO-ORRI. "Egoiorri (msLond), solano (Bot.)" A. 

- HEGO-SARTALDE. Sudoeste. Lau alde nagusi aben tartekuak beste lau dira: Ipar-sortaldia; egosortaldia; 

ipar-sartaldia ta ego-sartaldia. EEs 1917, 135. Prantziko ego-sartaldera. JMB ELG 64. Bretaina 

Handiaren hego-sartaldetik. Mde Pr 250. 

- HEGO-SORTALDE. Sudeste. Ipar-sortaldia; ego-sortaldia. EEs 1917, 135. Makedoniko ego-sorkaldean 

dagoen Pieria. Ibiñ Virgil 41. 

- HEGO XURI (hegoa xuri AN, L, BN, S). Ref.: A; Lh. Viento sur. "Egoa-xuri [sic, sin h] (S-saug), vent du 

S.E." Lh. Hego xuria! Iraun dezake. Gora dabiltza hedoiak. Ox 20. 

hegoa. v. 2 hego. 

egoada. v. hegada. 

egoaidatu. v. eguairatu. 

hegoakatz. "Egoakatza, la niebla que entra por la parte de Alsasua y se detiene por Otzaurte" Iz ArOñ. 

hegoalde (gral.; Lar, Gèze, Dv, H), hegualde (S), egoialde (Lar, H), egoaldi (Hb y Foix ap. Lh), hegualdi, 

hegoa-alde (Urt), hegua-alde. Ref.: A (egoalde, hegualde); Etxba Eib. Sur, parte meridional. "A meridie, 

eguberdítik, [...] hegoa aldétik" Urt I 6. "Meridional, eguerdialdekoa, egoialdekoa" Lar. "Can mayor y can 

menor, constelaciones australes, egoaldeko izarpilla bi" Ib. v. 2 hego (2). Tr. Documentado, tanto al Norte 

como al Sur, desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 60 ejs. de hegoalde. 

Batzuek artu degu / egoa-aldera. It Fab 182. Egoi-aldeko bero andiak, ifarraldeko otz gogorrakin 

adiskidetasunean eztiturik zabaltzen dira. Izt C 24. Hegoa-aldea ez du hala maite [zuharrak]. Dv Lab 319. 

Hegua-aldeko erregiña jaikiren da. Ip Mt 12, 42 (Ur, IBk (h)ego aldeko, Arriand Egualdeko, Or, Ker, IBe 

(H)egoaldeko; Lç, TB, SalabBN Eguerdiko, He, Dv, Ol (H)egoako, Echn Austroko, Leon Hegoko). Euskera 

erdikoan edo egoaldekoan. Aran SIgn 202. Beste bik jo zuten egualdera. Bv AsL 67. Izan nauk ipharrera hegoaldetik. 

Elzb Po 213. Ipar edo ego-aldetik. Ag AL 23. Ego-aldera mendiak asten dira. Goñi 12. Hura ta zure aita 

iparraldea ta egoaldea dira. A Ardi 123. Garazitik hiru kilometra hurrundua da hego alderat. Zub 17. Egoaldeko 

errietatik / Bigurtu intzan etxera. Enb 195. Egoaldetik, barriz, argijagua ixan arren. Otx 105. Barduloen 

egoaldiko muga. JMB ELG 97 (seguramente errata; 66, 68, 95 y 98 egoalde). Ipar-aldetik eta egoaldetik etorriko 

dira. Ir YKBiz 292. Egoaldeari damaio Dorronsorok burua. TAg Uzt 11. Negeb-untz (egoalderuntz) aurreratu 

zan. Ol Gen 12, 9 (Dv hegoaldera; Urt eguberdi aldera, Ur egoerontz). Egoa aldera begira. Or QA 63. 

Irlandara Derri-tik, iparraldean, Waterford-erantz, hegoaldean, doan marra baten haraindiko eremu guztian 

mintzatzen zen. Mde Pr 236. Egoi-aldera begira. Erkiag Arran 162. Solasetik ego aldekoak dirudite. Izeta DirG 

72. Hego aldeko lau probintzien Artzain izanik. Ardoy SFran 23. Han gaiñetik hegualdilat / ahal beitira 

gaintitzen. Casve SGrazi 154. Gaur hego-aldekoago iruditzen zaizkigun ohiturak gure-gure genituela. MIH 245. 

Euskal idazle gehiago (eta goiztarrago) izan da Iparraldean Hegoaldean baino. MEIG IV 125. 

v. tbn. Bera EEs 1915, 214. Mok 21. EA OlBe 15. Munita 94. Ugalde Iltz 17. Etxde JJ 146. BEnb NereA 54. Arti 

Tobera 284. Anab Aprika 22. Gazt MusIx 113. Ibiñ Virgil 87. Alzola Atalak 69. 

Zona meridional (de un país, región, etc.). Tr. Aparece tras un topónimo con el suf. -ko, o tras sustantivo 

común con -(r)en (en Mirande hallamos este último suf. tbn. con topónimo); lo hemos encontrado además tras 

topónimo sin suf. en Zaitegi. (v. tbn. s.v. iparralde). Concarbaraiko hegoako punta. INav 38 (='punta 

meridional de Concarbarai'?). Oek dakartziten urak amalau errota erabillirik sartzen dira Egoko ibaira, zeña 


mende. 

554


igarotzen dan Erriaren egoi-aldetik. Izt C 91. Erriojan eta Naparroko egoaldean. JMB ELG 66. Ameriketako 

Ego-aldean, udaberria aurrera zijoan Buenos Airesko kaietan lur artu zutenean. NEtx LBB 33. Herriaren 

hegoaldean. Mde Pr 209. Kelten sehaska Alemaniaren hegoaldean izan zela. Ib. 216. Arrezkero, Itali egoaldera 

aldatu zan. Zait Plat 52. Frantziako hegoaldea. MEIG VI 134. 

Zona situada al sur de, más al sur que. Gure mutikoek Auritzetik hego alderat etzuten pilik ezagutzen, eta 

Iruñerat urbiltzean harrituak zauden. Zub 109. Bidasoz egoaldetik. Etxde JJ 170. Euskal Erriaren Ego-aldean 

bizi zan Europako erririk burgoiena, zantzail batzuek ostikoka erabiltzen baitzuten, bide dan bezela. Mde Pr 33. 

Etiopi, Aigiptotik egoaldera, Itxas-Gorri urrunean. Ibiñ Virgil 64. Burgos ingururaino euskara egiten zela eta 

Ebroren hegoaldera, noski. MEIG IV 57. 

hegoalderatu. "Aller au sud" Dv. 

hegoaldetar, hegoialdetar. Meridional. Funtsik eta gizontasunik gabeko, hots, Giputz, Bizkaitar eta 

Nafarrak baino milatan hegoialdetarrago, izenak dakarran errangurarekin. Mde Pr 55. 

egoaldi. v. hegoalde; egonaldi; eguraldi. 

hegoaldi "Egoaldi (Hb, Foix) [...]; vent du sud" Lh. 

hegoar. v. hegotar. 

egoardi. v. eguerdi. 

hego-arin. v. hegarin. 

egoarri. v. egonarri; Eguberri. 

egoarrito. "Alud de nieve (AN-larr)" Beloki (comunicación personal). Relacionado tal vez con hego "viento 

sur". 

egoarte. v. eguarte. 

egoartu (R ap. A), eguartu (R ap. Iz R 288). 1. "Advertir, acordarse" A. "Enun eguárt egosi dugunetz, no me 

acuerdo [...]; eguárt nézu átzo egon zéla gízona, me acuerdo [...]; enézu eguártu, no me he acordado" Iz R 288. v. 

ohartu. 

eguartu (R-uzt). "Considerar [...] eguartan egon (R-uzt)" EI 342. 

egoasten. v. eguazten. 

egoastoki. v. egurastoki. 

egoatsi. v. eguratsi. 

egoatxa. v. eguatxa. 

hegoatxo. v. 2 hegotxo. 

egoaztu. v. egurastu. 

egobia. "Indiferencia", "indeterminación", "neutralidad" Lar. Egia horren brobantza ageri da gizonaren 

egobian gaizak maite etare ez hügün eztütienetan. Egiat 218. [Arimiaren itxutasunaren] lenbiziko egikundea da 

egobia edo oztasuna Jaungoikoagaz. Kortazar Serm 170. 

egobiar. "Indiferente", "neutral" Lar. Egobiar zen [= 'era indiferente'] bata hil ladin berzia beno lehenago. 

Egiat 238. 


mende. 

555


hegoburu. Polo Sur. Zein dire bi buru oriek? --Iparburu ta Egoburua: ura ipar-aldekoa ta au eguerdialdekoa. 

Bera EEs 1915, 165. 

hegodun (V, G; e- Dv, H), hegadun (e- H), egaadun (Lar). Ref.: A; Etxba Eib. Alado. v. hegaldun. Ez 

dago zure berdiñik egodunen artean. VMg 16. Lau oñez dabillen egodun guzia. Ur Lev 11, 20 (Dv hegaldaka 

[...] ibiltzen, Bibl hegaldun). Ikusi au eta egodun- / Galaiak, nun zare gorde? AB AmaE 152. Alatz-egodun 

Bera-Berenez / Gurendaz dua goirantza. Enb 111. Oi, egadun aur itsuba. Laux AB 96. Mamu egadun. Ol Lev 

11, 20 (Ker egadun). Tzeuren iñusturi egadun orrek. Zait Sof 147. Noiz egun egodun bat, / mendien gainetik / 

altxatuta? Azurm HitzB 47. Hitz hegodunena gorabehera. in MEIG VI 38 (refiriéndose a yakite-egoek igoa, Ldi 

BB 136). Hegadun astuntasun ertzatua. MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 

Basaate su-egodunak. Or Mi 61. 

hegodundu. Hacerse alado. Bai-dakigu mamorro abek egodundu ezkero diran gogaikarriak. EgutTo 13-3- 

1920 (ap. DRA). 

egoe. v. 2 hego. 

egoera (V, G-goi-azp, AN; Lar, Añ, Dv, H), egokera (V), egonera. Ref.: A; A Morf 153; Gte Erd 66 y 197. 

Tr. La forma egoera es la más general; egokera, que se encuentra ya en Añibarro, va aumentando algo su 

frecuencia desde finales del s. XIX, aunque alternando a menudo con egoera; se encuentra además egonera en 

fray Bartolomé, J.I. Arana e Inza. En DFrec hay 646 ejs. (5 sept.) de egoera y 9 de egokera. 

1. Estado, situación. "Posición, situación, postura" Lar. AxN explica egoitza (604) por egonera. Tr. Propio 

de la tradición meridional, se encuentra desde mediados del s. XVIII; su uso conoce un apreciable aumento 

desde aprox. 1950. 

Bere egoera kontuzkoan. Mb IArg I 179. Infernuko animen leku, egoera ta estazioa ikusi dezu. Cb Eg II 135. 

Zer egoera du an, edo nola dago? Ub 96. Zer egoera edo estaduban egin zituban? CrIc 15. Urtetearren bere 

egokera errukigarritik. Añ LoraS 48. Eren egoera gaiztoan dirauenak. AA III 487. Negargarrizko egoera edo 

estadu onetara. Astar II 225. Ez nagizu itxi egoera arriskuz beteriko onetan. Ur MarIl 28. Dinaren egoera 

mingarria eta negarrak ikusirik. Lard 44. Pakezko egoera ura. Bv AsL 191. Egoera izugarri artan. Arr GB 145. 

Bere egoerea ze negargarria zan. AB AmaE 389. Eziñ eskatu zezakean Etxe-alaik zedukan baño egoera 

oberikan. Apaol 22. Graziazko egoeran. Itz Azald 134. Ura egoera beltza! Ag G 156. Gizonaren lenengo 

egonerara itzultzea. Inza Azalp 141. Bere egokereaz poztu dattekiala beti. Otx 99. Orain oartu zaitezte orren 

egoera larriaz. Ldi IL 85. Gaxoaren egoera. NEtx Antz 59. Alako egoera batean ez erortzeko. Etxde JJ 207. 

Transa antzeko egoera batean. Mde Pr 271. Nindagon egoeran Zure bidean nola nindabillaken. Or Aitork 184. 

Astiro aztertu dut nere egoera. Txill Let 106. Bere herrikideen egoera latza ikusi zuenean. Arti Ipuin 47. Aren 

erriaren egoera negargarria. Zait Plat 30. Iru mailla, aro, adin edo egokera ezagutu izan dituzte. Vill Jaink 76. 

Makal eta jausi-egoeran dagola. Erkiag BatB 198. Hau egoera tristea! Xa Odol 312. Leengo egoera paketsu 

berean. Berron Kijote 55. Lehenari so, eta ez egungo eguneko egoera soilari. MEIG VII 174. 

v. tbn. JJMg BasEsc 159. Lek EunD 36. SM Zirik 110. Anab Aprika 64. Egokera: Itz Berb I 378, EgutTo 7-7- 

1918 (ap. DRA), Etxde AlosT 7, Erkiag Arran 88, Txill Let 91. 

(AN-gip; Lar, Añ), egokera (V-gip), egonera. Ref.: Etxba Eib (egokera); BU Arano. Postura, modo de estar. 

Eureen ibili-eraan ta egon-eraan [...] besteen desprezijua erakusten dabeenak. fB Olg 199s. Mezako 

denporan euki biar dan gorputzeko egoera edo posturia. Astar II 198. Oe gogorrak, janari urrijak, eta erara ez 

jatortzun egoera batek. Ur MarIl 19. Neke gitxiagoko egoera bat billatu naian. Ag Kr 91. Irudian agertzen dan 

askaldiko egokera. Anab EEs 1919, 186. Gorputzaren egonera. Inza Azalp 126. Egoera ta iazkera. Or Aitork 97. 

Egoeraz aldatu gorputza. Erkiag BatB 97. Aren egokeria, garbi garbi, alper aundi batena. Etxba Eib. Egoera, 

ibilera edo jazkera. MEIG I 178. 

Actitud. Zoritxarrak artzen bazaitu, beste egokera bat artzen dabe [adiskideak] eta gorde egiten dira zure 

begietatik. Ker Eccli 6, 12. 

2. (c. sg. A; Añ), egonera (Dv (V)). Estancia. "Estación", "estancia, habitación" (opuesto a "estancia, 

aposento") Añ. Cf., con valor verbal: Barru barik egoeran / agiri agiria ['al estar'] (Azc PB 36). v. egonaldi. 

Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, su uso va disminuyendo relativamente con el tiempo. Ekusten 

dezu zer egoera gure Jesusen aldareko egoer on arrigarri hau? Mb OtGai III 268. Jokoko egoera luze. Cb EBO 

53. Infernukoak aitortzera [...] Jesusen Sakramentuko egoera egiazkoa. Mg CC 225. v. tbn. CrIc 61. 

Tabernetako jan-edan geiegiak eta egoera luzeak. Gco II 54. Denbora berean desegiten da Jesusen ango 

egoera. AA I 496. Moisesen mendiko egoerari luze iritzirik. Lard 79. Bere egoeraren oroimen eder betikoak. 

Aran SIgn 83. Bere sarrera ta egonera. Ib. 75. Toki onetako nere egoerak ebazten dizkie belar oriei euren 

podorioa? Otag EE 1882c, 535. Luze iritzirik bere bakardadeko egoerari. Bv AsL 46. Aurrez ordaindu bear 

dezu egoerea ta jana. Ag G 326. Jesusen Igoera ta Zeruko egonera. Inza Azalp 77. Igoera guruzpidea zan 


mende. 

556


bezela, egoera Kristoren Nekaldi-berritzea izaten zan. SMitx Aranz 137. Aldareko egoera miragarri orrek. Or 

QA 202. Esperatzen dugu egoera gogarakoa edukiko duzuela gure artean. Arti Tobera 275. Ezta laburra egoera 

au! NEtx LBB 80. 

3. Parada, pausa. Estazioak egoera esan nai du: eta egoera au Pauso Dibino orietan soseguz gelditu ta 

debozioaz pensatzea da. Cb JMJ 35. Osin alboko egoera atsegingarria urratu, ta an doa barriren barri bere 

bidean. Erkiag BatB 111. 

4. Morada, residencia. Beraren [deabruaren] egoera edo bizi toki itxusi nazkagarriak. Gco II 45. 

5. (eoera AN-gip). "Lentitud al hacer una cosa. Oi eoera, nexka! muittu, muittu!" BU Arano. 

6. "Constancia" Añ. 

7. Ocasión, oportunidad. v. egokiera. Mendiolako iauna zerbait esan naian egoera on bat billatu eziñik. Ag 

AL 48. 

Egoerri. v. Eguberri. 

egogi. v. 1 egoki. 

egoi. "(G), pez de cabeza grande, carne blanda y boca ancha" A. 

egoi. v. 2 hego. 

egoiargu. v. egoiliargu. 

egoiarre. v. egonarri. 

egoikotz. v. egubakoitz. 

egoile (S ap. Lrq; Urt IV 443, Dv), egole, egoteile (V-m). 1. (Con complementos referidos al vb. subyacente). 

Que está, que está parado. "Zure mandataria bidean egoile handia da, votre commissionnaire aime à s'arrêter en 

chemin" Dv. "Qui reste (de façon transitoire)" Lrq. Xahu, etxean egoile, on, bere senharrén suiet. Lç Tit 2, 5 

(IBk y Bibl etxezale). Alfer egoile ere diradelarik. Lç 1 Tim 5, 13. Amuriua gehienen manü pian eta 

obedientzian egoile da. Mst III 5, 7. Bertze etxeetako egoile guziak. Prop 1876-77, 448. Laxü denian eta bere 

xede hunetan ez egoile. Ip Imit I 13, 5 (Ch inkonstanta). Ohatzean egolia. Etcham 98. Ez da tabernan egotellia 

(V-m). 

2. (SP, Lecl, Dv A, H). Habitante. v. egoiliar, biztanle. Hiri dohatsu hartako egoile guziek. Dh 180. 

Intzuretako egoilleak. Gy 211. Zeruko egoileek berek. Arb Igand 57s. Indoeuropar ezin diratekeen lehen egoile 

horiek. Mde Pr 214. 

3. "(B), cachazudo" A. 

egoiliar (S ap. A; Gèze, Dv, H), egoilier, ekoiliar (-kh- Gèze), egotiar, egoidiar (R ap. A). 1. Habitante. La 

forma egoiteliar aparece según Lhande en Harriet, pero no lo encontramos en éste. Zelüko ekhoiliarren 

khoruala. Mst III 35, 1 (SP y Ch do(h)atsuen). Erran den parropiako egoiliarrek. Mercy 10. Ber jauregiko / 

Ekoiliarrak. Arch Fab 221. Liluratu zituen lurreko egoiliarrak. Dv Apoc 13, 14 (Lç habitantak, He egokiak, TB 

bizitiarrak). Sartzen gira etxola batean nungo egoilierak gure bideko lagunen ezagunetarik baitira. Prop 1882, 

102. Etxe hunek badauzkazke egoiliarrak. JE Ber 27. Sodoma bere egoiliar guziekin suntsitu arte. Zerb IxtS 19. 

Badakizue gizon hiltzaillek batek ere ez duela bizitze eternala bere baithan egotiar. "In semetipso manentem". 

He 1 Io 3, 15. 

(BN-mix, S; Arch ap. DRA), ekhoiliar (Gèze). Ref.: A; Lrq. Inquilino. Apez baten egoiliarrak edo 

saritakoak ez du gauza saindurik janen. 'Inquilinus'. Bibl Lev 22, 10 (Ur maisterrak, Dv aphezarekin dagoenak, 

Ol arrotz). 

2. "Egoidiar (R), contertulios" A. Cf. VocNav: "Egoidiar o egudiar. Tertulia o reunión de mujeres que se hacía 

en época invernal, al anochecido, en la cocina, haciendo labor (Roncal)". 

egoiliardun. "Inhabitatus, habité" Dv. Zure lurra [deituko da] Egoiliarduna; zeren Jaunak lakhet izan duen 

zure baithan, eta zure lurra egoiliarrez betheko baita. Dv Is 62, 4. Israeldarrek mana jan zuten berrogoi urtez, 

lurralde egoiliardunera heldu arte. Bibl Ex 16, 35. 

egoiliargu, egoidiargu (R-vid ap. A). 1. "Gabinete, lugar de tertulia" A. 

2. egoiargu. "(R-uzt), tertulia, asamblea" A. 


mende. 

557


egoiliarsa (S ap. Lrq), egoiliatsa (S-saug ap. Lh). "Locataire (femme)" Lrq. 

egointza. v. egoitza. 

egoista. Egoísta. v. berekoi. Eta ala ere ez naiz egoista bat. Vill Jaink 95. 

egoitaldi. v. egotaldi. 

egoitegi. v. egontegi. 

egoitza (B, BN, S; SP, Urt I 158, Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch VocGr, VocBN, VocCB, Dv, H, Lh), egointza (Foix 

ap. Lh), egontza (Lar, Añ, H, Lh), egoitze. Ref.: A; Satr CEEN 1969, 209. 

Tr. En cuanto a la distribución de variantes, además de egoitza hemos encontrado egonza en Mendiburu y 

egoitze en Etchahun. 1. Alojamiento, residencia, morada, sede. v. egonleku, egontoki, egontegi. Tr. 

Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur hay algunos testimonios en la segunda mitad del s. XIX 

(Beovide, Etxegarai y Legaz), y bastantes más (incluso vizcaínos) en el XX. En DFrec hay 25 ejs. de egoitza. 

Ene Aitaren etxean egoitzák anhitz dirade. Lç Io 14, 2 (He, TB, Ol egoitza; LE bizitégi, Dv, Or egon-lek(h)u, 

EvS egongira, Leon egon-toki, Arriand toki, Ker, IBk bizitoki, IBe bizileku). Xoriek ere dituzte / bere egoitzak 

airean. EZ Noel 49. Trinitate sainduaren egoitza sakratua. Harb 70. Sar arazitzeko berriz ere Iainkozko bakharegoitza 

hartan. SP Phil 123. Hanbat urthez egoitzatzat / zinduen Desertua. Arg DevB 55. Gorphutz hilla, lehen 

arima / Haiñ ederraren egoitza! Gç 88. Nortearen azpian egoitza dutenak. ES 120. Illhunbezko lur hartarat, 

zeiña baita herioaren egoitza. Ch III 52, 3. Bakharrik gau huntako egoitza nahi ginduke. Lg I 237s. Bere egoitza 

egin behar zuen tenpluba. Mih 4. Zeruan zure egoitza / Egiten duzun Jainkoa. Monho 72. Ifernua duk geroroz 

nere egoitza. Dh 157. Heldu ziren Kalipsoren egoitzako atera. Dv Telem 15. Desertietan dizü bere egoitzia. Etch 

676. Berthute guzien egoitza saindua. Jaur 370. Urriña bazterrean hautatuz egoitza. Hb Esk 126. Zer da 

Purgatorioa? --Da leku, edo egoitza bat. Legaz 56. Jaungoikuak gure aldaretan egiten duala egoitza. Bv AsL 

56. Egoitza fresko eta gisako bat. Elzb PAd 58. Oihalezko egoitzetarat [= 'tiendas de campaña']. Jnn SBi 88. 

(s. XX). Apez etxe guzien eta bere egoitzaren ebasteaz. HU Zez 158. Egoitza eder luken Garralda. Ox 18. 

Lurpean egina zuen egoitzarat. Barb Leg 129. Siñestegaben artean yarriko aren egoitza. Ir YKBiz 284. Arsenika 

eta sofrea, ile eta azkazalak hautatzen dituztenak gehienik egoitzatzat. JE Med 77. Amsterdanen daukoz bere 

erdoki ta egoitza. Eguzk GizAuz 70. Avignoneko hirian egin zuen bere egoitza. Zerb IxtS 106. Lau orma zuridun 

egoitza. Etxde JJ 8. Uhinen peko egoitza misteriosetara. Mde HaurB 101. Bioz-xapalak dira Zure egoitza. Or 

Aitork 338. Kabi barri bat taiutu eta maitetasun egoitza egingo eukeala. Erkiag Arran 59. Azken egoitzarat 

lagundu. JEtchep 58. Gure baitan, gure lurrezko soin-egoitzetan. Zait Plat 86. Egoitza iraunkorra billatu bear 

da erleentzat. Ibiñ Virgil 107. Oraino gorago den haren betiko egoitza. Ardoy SFran 16. Turko buruzagien 

egoitza. Lf in Casve SGrazi 11s. Hizkuntza ahulak izan dezakeen indarraren egoitza nagusia hego aldean 

dugula. MIH 393. 

v. tbn. Hm 182. CatLav 403 (V 194). Brtc 85. JesBih 459. CatLuz 38. MarIl 42. Gy 72. Laph 78. Etxeg EE 

1884a, 548. Elsb Fram 88. Zby RIEV 1908, 206. Lap 22 (V 13). Arb Igand 178. Darric RIEV 1912, 224. StPierre 

28. Etcham 159. Zub 89. FIr 163. Iratz 13. Xa Odol 277. 

Piso. Etxeak gero ta ederragoak eraikitzen dituzte, bost, sei egoitzetakoak geienak. Zub 91. Beko egoitzan 

zauden gela biak. Osk Kurl 199. 

2. (Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, H (s.v. egontza), Foix ap. Lh), egontza (Lar, Añ, H). "Séjour" Ht VocGr, Lecl, H. 

"Estancia" Lar. "Mansión" Añ. v. egonaldi. Zuen egoitza hunetako denborán. "Séjour". Lç 1 Petr 1, 17. 

Bukatuko dira nere zuekiko egonzak eta gordeko naz zuen begietatik. Mb IArg I 315. Mariaren erraiak guziak 

maithagune bilhakatu ziren [...] Jesu-Kristok haren sabel sakratuan egin izan zuen egoitzaz. Dh 267s. Loiolan 

egoitza luzatuz beldur zen anaiak sobera erran. Laph 24. Egoitz ederrez aztuko dira / bideko neke txar guzik. EA 

EEs 1921, 202. Zuen hemengo egoitzak eztuela gure herriaren bizitza normalari oztoporik iminiko. Arti Tobera 

275. 

3. (G, B, BN, S ap. A; Lar, Añ, Dv (-tz), H), egontza (Lar, Añ, H). Estado; situación. "Estación", "estado", 

"positura, estado, situación" Lar y Añ. "Residencia, estado" A. v. egoera. Ezta aitzinatzen, eta ez gibelatzen, 

bethi dago egoitza batean. Ax 602 (V 387). Nagusiak eman bear dizka lurrak maisterrari egoitz onean. It Dial 

62 (Ur egoera, Dv estatu, Ip estatü). Arkitzen dirala [...] izan al ditekean egoitzarik negargarrienean. Izt C 238. 

Graziazko egoitzan edo estatuan. Legaz 43. Egoitzarik errukarrienean ateratzen du gero kale-aldera, esanaz: 

Ecce homo. Ag Ezale 1897, 127a. Euskeraren gaurko egoitza ta mallari dagokiona. Ldi IL 150. 

"Constitución, sistema, estado, egoitza, lat. Rerum status" Lar. Egoitzako konsejalariak. EConst 42. 

(Lar, Añ), egontza (Añ). "Postura, modo de estar" Lar y Añ. 

Situación geográfica. Euskalerriyen izenak edo egoitza (posiziyoa) edo ugaritasuna, bitatik bat, adierazi oi 


mende. 

558


dute. BPrad EEs 1913, 213. 

"Mínimos, clase de Gramática, bigarren egoitza" Lar. "Medianos, en la Gramática, gallendurrenen egoitza, 

laugarren egoitza" Ib. "Menores, clase de Gramática, hirugarren egoitza" Ib. 

4. Estación del año (cf. "estación" en Lar). Urtearen lau egoitza edo estazioak. Eusk. Nekaz. Adiskidea 

1868, 2 (ap. DRA). 

- EGOITZA-HIRI. Ciudad de residencia. Olite (3.300 b.), aintziñeko Errege-egoitzuria. Bera EEs 1915, 214. 

- EGOITZA-LEKU. "Colonia, laborariaren [...] egoitzalekhúa, egoitza tokia" Urt V 374. 

- EGOITZA-TOKI. "Coenacularium facere, egotz tokiak erretan ezarri, vel egoitztokiak lokatatu" Urt V 266. 

"Colonia, laborariaren [...] egoitza tokia" Ib. 374. 

- EGOITZAZ (Dv). De residencia fija. v. EGOTEZ. Behin ere iragan gabe, bethiere egoitzaz, gurekin egonen 

direnak direla. Ax 600 (V 385). Badugu giristino bilkhura bat ederra; bainan ez da misionestik egoitzaz han 

dagonik. Prop 1880b, 58s. 

egoitzaratu. Ir, venir a un domicilio. Ene egoitzaratu zen hazillaren 19an. Prop 1897, 194. 

egoitzatu (Dv). Habitar, fijar la residencia. Erran duzunaz geroz ethorriko zarela haren baithan 

egoitzatzera. Gy Visites (ap. Dv). Sortzen eta egoitzatzen garen lekuek zigillatzen dute gu baitan bere arrastoa. 

BOEl 216 (se trata de Atheka, una versión diferente de la de 1870). Jainko, gizon-haragian egoitzatua. SoEg 

Herr 16-4-1959, 1. 

egoitzuri. v. EGOITZA-HIRI. 

egoixte-, egoizte-. v. egotzi. 

egoizpen. v. egozpen. 

egoka. v. hegaka. 

egokai. "Propósito, asunto, materia" Lar. Oraingo denporetan arduremoten deuskun egokaian (1893). AG 

167. 

egokairo. "(A) propósito (adverbio) egokairo, ditxakairo" Lar. v. egokiro. Ezagutu dut orduan erraten nituen 

gauza batzu arras egokairo edo a propos. Egunaria 1890, 1 (ap. DRA). 

egokari. Obligación, cometido, deber. --Nor dira justiziaren gose ta egarri diranak? --Aalegiñez beren 

egokaria guzitan egiten dutenak. CatBurg 45 (corregido por Lar sobre beardutena gauza guzietan del ms. 

original). 

egokari. v. ehokari. 

egokarri (V, G, AN ap. A; Lar, Añ). "Aplicable" Lar, Añ. "(msLond), acomodable, aplicable" A. 

"Cumplidero, lo que conviene" Lar. 

egokera. v. egoera. 

egokez. v. egokiez. 

1 egoki (V, G, AN, B, L; Lar, Mg PAbVoc, Añ, VocCB, Dv, H), egogi (V-gip), egokin, eroki, edoki. Ref.: A; 

Etxba Eib; Iz ArOñ (egógixa); Asp Leiz; EAEL 216; Gte Erd 2. 

Tr. Sólo hemos encontrado egogi en textos vizcaínos antiguos (Refranes de Garibay y RS) y en Arrese Beitia; 

egokin aparece en el catecismo vizcaíno de Cardaberaz. La forma eroki aparece en algunos bersolaris 

guipuzcoanos (Xe 267, Tx B I 218, EusJok 139). Edoki se encuentra en Txirrita (B I 63). En DFrec hay 373 ejs. 

(5 sept.) de egoki. 

I (Adj.). Adecuado, apropiado, conveniente; (sin referirse a una finalidad concreta) correcto, como debe ser. 

"Porción, congrua [...] puska egokia" Lar. "Egokia, a propósito, conveniente" LE Urt Voc. "Gorputz aundia izan 

arrenik egokia du ba, aunque tiene mucho cuerpo es, sin embargo, proporcionado, bien parecido, buen tipo" 

Ayerb EEs 1914, 212. v. tbn. Lek SClar 129s. 


mende. 

559


Tr. Documentado ya en los refranes de Garibay, es utilizado sobre todo al Sur; al Norte se encuentra, hasta el 

s. XX, en Etcheberri de Ziburu, Duhalde, Goyhetche y Duvoisin, aumentando un poco su uso a partir de esa 

fecha. En los textos más antiguos es frecuente con un complemento en caso dativo (ondasun arimari egokiak, 

etc.), construcción ésta muy escasa en obras posteriores al s. XVIII. 

Egogi Matxini mantua. RG A 47 (tbn. en Lar Cor 188 egoki). Egogi Matxini mantua, ta ez afari gertua. RS 

160. Egoki arzari seda beloa. RIs 27. Eta har kontentamendu nekeei egokiak. EZ Man I 87. Bere lekhu egokira. 

EZ Man II 93. Fededun guziak partzoner dirala ondasun animari egokietan. CatBurg 19s. Nafarroako hitzen 

batzuek ekartzea, egokiak diranean eta besterik eztanean. Lar, carta a Mb 280. Beste gisako gauzak dira 

zerurako egokiak. Mb IArg I 222. Bere euskera klaru, egoki ta errikoai akomodatu ta zegokienean. Cb EBO 60. 

Erremedio portitzagoak ta gaitzari egokiagoak. Cb Eg III 388. Zeruko bidea erakusteko Maisu guztiz egokina 

zan. Cb CatV 66. Zein da Jainkoaren Seme egiazkoa eta egokia? Ub 127. Ez dira benetan egoki ta adjutubak 

neure gatxarentzat. Mg PAb 203. Autu bear da ordu egoki bat. AA III 412. Erretreta horren egiteko denbora 

egokiena. Dh 64. Sokratesen exenpluba da txito egokija aituteko. JJMg BasEsc 185. Esaera egoki eta epaira 

zorrotzak. Izt C 215. Yaio izan baninduk ni / Gaztai erreak hautsetik atheratzeko egoki. Gy 120. Atze bati 

ainbeste eskualdi ematea txit egoki ez dirudi. Lard 171. Guztiz egokija lurrak onduteko. Ur Dial 70 (It ona, Ip 

hun). Bere gurutzea harturik ondotik ez darraitana, ez da enetzat egoki. Dv Mt 10, 38 (Lç, SalabBN digne, He 

on, TB, Leon, IBk, IBe gai, Ur diña, Ip hun). Mutil liraña, egokia eta galanta. Zab Gabon 52. Osagarri bat 

egogi eta adjutua. AB AmaE 113. Oraziorako toki bakar eta egokia zala. Bv AsL 142s. Adalbaldo guztiz zala 

egokia niretzat. Ag AL 111. Dagokion izena du: Justo. Egokiagorik inork ez. A Ardi 135. Baserritarren esakera 

oni deritxot egokijena Abar onen burutzat. Kk Ab I 107. Bizibide egokia emotea. KIkV 67. Esku egokiko jostuna. 

ArgiDL 6. Deithura egokia. Ox 27. Ibañetako leporat igaiteko toki egokia. Zub 126. Hemen ez dute [...] 

ixtudiant gazteer eman jauntzi egoki bat. JE Ber 73. Ixen egokija, benetan. Otx 96. Bizkaiera giartsu-egokia oi 

darabil. Ldi IL 88. Eiz guztia begiztatzeko toki gaintxo egokienetan. JMB ELG 45. Animak garbitzeko 

egokiagoa. Ir YKBiz 65. Gaurko zeinbait dantzaren iduri egokia. Or Eus 138. Arronten atseginetarako baizik 

egoki ez lizatekeena. Mde HaurB 37. Arras izen egokia izanen zen latinez. Zerb Azk 5. Nor ortarako 

egokiagorik? Erkiag Arran 88. Guztiz egokia deritzat onengatik erlijioari. Txill Let 120. Dontzella egoki bat 

bilatu diat andretzat. Arti Ipuin 77. Indartsuagoari egokia esatean [...] indartsuenari egoki zerizkiokena esan 

zuen. Zait Plat 132. Oietan luke birtuteak bere ordain egokia. Vill Jaink 97. Egin zuana arras egoki iruditu 

zitzaiola. Osk Kurl 14. Berbetaldi egokian. Alzola Atalak 89. Aberatsek galera handirik gabe egin dezaketena, 

ordea, ez zaie behartsuei egoki. MIH 163. 

v. tbn. Gco II 59. Echag 170. Bil 147. Arr GB 127. Aran SIgn 102. Sor Bar 61. Xe 168. Ud 61. Noe 55. JanEd I 

94. Urruz Urz 16. AzpPr 75. Itz Azald 33. Goñi 107. Alz Ram 125. ArgiDL 82. Inza Azalp 71. Muj PAm 24. Mok 

13. Altuna 83. Jaukol Biozk 38. FIr 188. Enb 128. Tx B II 168. Ol Mc 6, 21. Lab EEguna 67. Eguzk GizAuz 43. 

ABar Goi 41. TAg Uzt 225. Munita 78. Etxde JJ 84. Bilbao IpuiB 8. BEnb NereA 196. JAIraz Bizia 77. Basarri 

87. Anab Aprika 86. Izeta DirG 20. Gazt MusIx 7. Salav 45. Ibiñ Virgil 109. Alzola Atalak 82. Etxba Ibilt 478. 

NEtx LBB 21. Uzt Sas 39. Xa Odol 20. Berron Kijote 57. 

(Con reduplicación expresiva). Gauz ok etziran egoki egokiak. Goñi 79. Izena ere egoki-egokia du. A Ardi 

27s. Egoki-egokiak etorri zitzaizkidan pentsaera labur aiek. Txill Let 116. Egunkari saltzaille egoki-egokia ei 

zan Nikanor. Erkiag BatB 68. Egoki-egokia deritzait neri ere. NEtx LBB 44. Edergarriak politak dira eta egoki 

egokiak. MIH 169. 

II (Adv.). (V-gip, AN-gip-larr; Lar), egogi. Ref.: Etxba Eib; Asp Leiz; Gte Erd 267. Adecuadamente, 

eficazmente; correctamente. "(A) propósito, irónicamente y burlándose, egoki, bai suertez ere" Lar. Tr. 

Documentado en textos meridionales desde mediados del siglo XIX (antes se encuentra un ej. de Larramendi). 

En algunos de los ejs. que citamos (especialmente con los verbos egon, etorri) podría ser considerado más bien 

como adjetivo. Emen ere zuek Gaztelauen erara hitzegin bear. Egoki ala fede. Lar Cor 152. Alor guztiak 

dauzka arreta andiarekin egoki ta zearo esituak. Izt C 26. Zein egoki eta argiro erakusten digun. Lard 371. 

Jainkoak guzia txit egoki zuzentzen eta maneratzen du. Arr GB 128. Aiñ goiro ederki-ta-egoki egiñ zuen. Aran 

SIgn 62. Esan zalako egi au egoki. AB AmaE 336. Egogi erantzunaz. Ib. 378. Franzesen erderan egoki itzegiten 

zualako. Bv AsL 25. Aurreko ertza oso egoki jasota. Ag G 164. Zarraparra ta iskanbila egoki zeekatzeko. A Ardi 

71. Ondo ixango litxake barrijak egin polito ta egoki. Kk Ab I 61. Obeki doakio, egokiago eldu zaio. FIr 186. 

Igi-almena ibilliaz erakusten bait-da egokien. Markiegi in Ldi IL 9. Eginbearra egoki ta txairo betetzeko. TAg 

Uzt 137. Erantzunak egoki zetozenean. Mde Pr 312. Egia ikusi zula ta egoki azaldu zula. Or Aitork 366. Egoki 

dagokiona lortzen. Erkiag Arran 110. Egoki zion Shakespearek. Txill Let 80. Joxek konpondu zituan gauzak, 

egoki asko. Ugalde Iltz 25. Egoki esana. Vill Jaink 53. Egokiago azaldu ditekena. Ibiñ Virgil 25. Egoki 

aukeratuta. Alzola Atalak 91. Nere ipuirako oso egoki etorriko baitira. NEtx LBB 116. Biziro egoki adierazi 

zituen. MIH 339. 

v. tbn. Bil 30. PE 21. Ud 61. Apaol 97. Itz Azald 162. EusJok 94. KIkV 57. KIkG 39. Inza Azalp 139. Muj PAm 

25. Tx B I 233. Lab EEguna 113. JMB ELG 25. Zait Sof 128. JAIraz Bizia 67. Munita 16. Lek SClar 120. Etxde 

JJ 87. Gand Elorri 138. MAtx Gazt 38. Etxba Ibilt 457. Uzt Sas 220. Berron Kijote 55. 

(Con reduplicación expresiva). Itz argiak eta garbiak egoki-egoki jarriaz. Berron Kijote 22. 


mende. 

560


III (Sust.). 1. (Lar Dv, H). Propiedad, cualidad, característica. "Calidad, propiedad de la cosa", "propiedad, 

genio, condición" Lar. "Propio de cada uno, cuando viene sin sustantivo [...]. Es propio de los hombres el errar, 

gizonen egokia da utsegitea" Ib. Izarkindea deitzen diogu izarren egokiak irakasten dituen jakindeari. Lar DT 

XLIX. Ala egotsi zion [Jaungoikoak] San Agustiñen argi oni egoki-auxe: egin zuen argi utsa. Lar SAgust 12. Ark 

erakusten dizkitzu gai aundi onen saiets guztiak, ark egoki santuak, ark ekarrai ezti ezti, gozo gozoak. Lar, carta 

a Mb 277. Onen [Jesusen] berria zuten Profetak esaten zituzten ta banatzen haren egokiak. Mb JBDev 324. 

2. (V ap. A; Lar, H). Tarea, cometido. "Incumbencia" Lar y Añ. "Devoir, obligation propre, personelle" H. 

"Tarea que se le ha asignado a uno" A. 

(Tras bere, etc.). "(Hacer su) deber, bere egokia egin" Lar. "Bere egokiak bakhotxak egin bitza, que chacun 

fasse les devoirs qui le regardent" H. Atzeskuak bere ezeban txarto egin beren egokia. A BGuzur 115. 

3. egogi (V-gip). "Egógi aundíxa eukan, tenía gran habilidad" Iz ArOñ. 

4. "Importancia, kontuzko gauza, egokia, ansizkoa" Añ. v. egokida. 

- EGOKIXEAGO. a) Algo más adecuado. A, eman bazizkiran / gure Jaungoikoak / egokixiagoak / nere bi 

zankoak! It Fab 90. 

b) Algo más adecuadamente. Egokixeago mintzatuko nintzake ni. Berron Kijote 187. 

- EGOKIZ. Adecuadamente. Ona non dezun gaia, munduan den kontuzena izatez, ta egokiz erabilli bear 

dana. Lar, carta a Mb 277. Kirikiñok erantzun / dautse bai egokiz. Enb 192. Egokiz jarriak dirudite. Anab Aprika 

86. 

- EGOKIZKO. Adecuado. Itz gogorrak bigunduteko egokizko era batzuk. Ag Kr 7. Olertia, edo ark egokizko 

yantzia baitun neurtitza beintzat, ez-aintzakotzat emanaz. Ldi IL 35. 

2 egoki (O-SPAd 882 SP, A, H). 1. "Allié ou parent. Haren egokiak, ceux qui demeurent chez lui, 

domestiques" SP. "Consanguíneo, allegado (HeH)" A. "Egokiak, los familiares" Ib. Bizkitartean daudezke 

egokiak othoizten. EZ Man I 112. Aingeruen inspirazionea egokiei. Ib. 124. Eztuzu hura bera laudatzen, baina 

bai haren burasoak eta aitzineko egokiak. ES 105. Eztetzatzula deith ez zure adiskideak, ez zure anaiak, ez zure 

egokiak. HeH Lc 14, 12 (Ker senide; en las demás versiones, a(ha)ide). 

2. "Habitant d'un lieu (He)" H. Eta balakatu izan zituen lurreko egokiak. He Apoc 13, 14 (Lç habitanta, TB 

bizitiar, Dv egoiliar). 

3. (V ap. A). "Egokijak, (en varios oficios) los parroquianos" Mg PAbVoc A: "Cliente, parroquiano". 

Zeure errikua da, ta zeure egokiren bat. Mg PAb 63. 

4. (Dv, H). Familia; linaje. Hitzkuntza hau gelditu zela Heber-en leinuan eta egokian. ES 386. Bizi zen bere 

egokian edo familian. Lg I 46s. Jeroboameren egokiko guziak. Ib. 346. 

3 egoki. Tr. Documentado ya en Lizarraga de Elcano, aparece desde Duhalde en autores septentrionales y, ya 

en el s. XX, tbn. en algunos guipuzcoanos. Estando; permaneciendo, estando quieto. "Egoki zagon, il ne 

bougeait pas" Lf Gram 527. Urean ithotzen, suan erratzen egoki ta norbaitek handik atheratzen banintu. Dh 

189. Zorroa du biribila, moko meharra, tente xutik egoki. Elzb Po 206. Batek igandetako meza erdietan ez 

entzunez, bertzeak Pazkorik ez egiten, edo han doi-doia baitezpadako hein hartan egoki. HU Zez 197. 

Ellanderen beha egoki, hantxet ziren Errege Jauna bera eta haren alaba. "Attendant". Barb Leg 135. Orai zuri 

beha nago / Lo zurrungan egoki. Iratz 19. 

(AN-gip-5vill-larr-ulz-erro, B, Ae), egoiki (BN-baig), egokio (AN-larr), egoke (AN-5vill). (Con valor 

enfático). "Ongi eoki ta orai au pastu zeigu" (Ae) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 279 (v. tbn. ib. 

280, 281, 282, 283, 286, 287, 288, 292). Nola mantenitu beti azkén punturáño? Eta puntugártaik egóki 

pendiénte eternidadea. LE Urt ms. 94r. Ezkondu nahi, bainan / mutxurdin egoki. Etcham 184. Maiez-mai 

zerabilkiten [Poli]. Baño ur-utsez oitua egoki. Ta arrapatu zuan. Anab Poli 96. Urrengo goizean, len txalupa 

itota ikusi nai bezela, tente ikustea nai. Ta ala egoki. Ib. 34. Baiña [...] Santxo aren ondoan itxatxia egoki-ta, 

arengana igo zan beeko atsa xuxen-xuxenean. Berron Kijote 224. Jakina, Kimika atzeratuxea egoki artean eta 

ezin atera bere gaiak gaurkoek bezain huts, garbi eta aratz. MIH 251. 

(En expresiones proverbiales, sentencias, etc.). Guziak goaki bainan Eliza egoki. Zby RIEV 1908, 603. 

(Con aux.). "En permanence, en train de rester [...]. Aita saindua Erroman egoki da, le Saint-Père habite à 

Rome" Lf Gram 444. Sorgin horietarik hiru hemen nonbeit egoki direla. "Il y a". Barb Leg 147. Untziko 

leihotik beira egoki ziren. "Étaient occupés à regarder". Ib. 138. Gogoetan naiz egoki. Iratz 19. Zeruko ate 

ondoan naiz ni / aspaldion zai egoki. Mattin 130. 

(AN-gip-5vill-larr-ulz, B; H), egoiki (BN-baig). (En saludos). "--Bazoaz, bazabiltza? --Bai, eta zu egoki, ou, 

bazaude?" H. "Zer, egoki?" (AN-ulz) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 281 (v. tbn. ib. 282, 283, 

286, 287, 288, 289, 292). 

4 egoki (Lar, Añ). 1. "Del verbo egon se deriva otro, que es egoki, y significa estar relativamente, y tiene sus 

irregulares, que se usan más que los regulares" Lar (v. tbn. s.v. concernir, estarle bien, incumbir, pertenecer, 


mende. 

561


etc.). Baña Euskaldunai egoki edo arriari ainbat dezu. Lar, carta a Gandara 162. Ziakiana esan zezala, eta 

esan ezpazuan berari egokiko zaio. AA III 556. 

2. (Lar, Añ, H). (En la expr. egoki izan). "Importa mucho, [...] anitz egoki da, du" Lar. "Importaba mucho, asko 

egoki zan, zuen", "importó, egoki zan, zuen", "importará mucho, egokiko da asko, egokiko du" Ib. 

5 egoki. Morada, lugar donde estar. v. egontoki. Bihotzezko bakhar-egoki sainduan. SP Phil 124. Mendía 

oreñarén / omendá egokía, / ta sagarroiarén / arría tokía. LE Kop 135. 

egoki. v. egokitu. 

egokiagotu. Hacer más conveniente. Izadiak oparo emon dautsezan edergailluak [...] ondotxu dakiez 

egokiagotuten oraingo emakumeak. Erkiag Arran 42. 

egokiarazi, egokierazi. Hacer adecuarse. Euskera zernaitarako egokierazi nai izango genuke. Zait Plat 1. 

Agindu bete-bearrak bakoitzaren bizibideari egokieraziz. Ib. 53. 

egokida. 1. "Importancia" Lar. Edozetara bere antxiñako gauzaren bat, egokida gitxikoa. Ag AL 41. 

2. "Firmeza", "constancia" Lar. 

egokidatu. 1. "(Hacerse) constante" Lar. 

2. Corresponder, referirse (a). Berak darabilten langintzari egokidatzen zaiozkan izen bere berekiak. Izt C 

220. 

3. Afinar. Soñu ona ateratzeko tekla organoan, kuerda zitaran ta boza edozeiñ musiketan biar dira 

egokidatu, ta ala boz gozoak irtengo du. Kortazar Serm 300. 

1 egokide. De la (misma) casa. Gaur gehiago ez zarete arrotzak eta atzeak, bainan zarete sainduen 

herritarrak eta Jainkoaren egokideak. He Eph 2, 19 (Lç domestiko, Dv etxekoak). 

2 egokide. 1. "Constante" Lar. Gizonak egar likiro gaitz gehiago eziez uste beitü, nahi bada gaiza güzietan 

egokide izan. Egiat 157. 

2. Constancia. v. egokida (2). Zer alaigoa, zer baloria ta zer egokidia. Egiat 161. 

egokiera (V-gip, AN-larr). Ref.: Iz ArOñ; Asp Leiz, ANaf. Tr. Documentado en la tradición meridional desde 

principios del s. XX. En DFrec hay 28 ejs., meridionales. 1. Oportunidad; circunstancia. v. aukera. 

Egokiera etorri zaio / nekatu gabe burua. JanEd II 84. Egokiera oni ez badiot eltzen. Lab EEguna 105. 

Irabazpide on bat iristeko egokiera. ABar Goi 29. Medellinerako egokierak antolatzen zitun. JAIraz Bizia 73. 

Egokiera baitzun Zugan atsedeteko. Or Aitork 192. Egokiera oberik ez degu izango. NEtx Antz 24. Orixe bera 

beste antzeko egokieratan egiteko. Vill Jaink 71. Bere ero-izketan aurrera jarrai zezan egokiera eman nai izan 

zion. Berron Kijote 145. Ez dugu, bada, egokiera txarra kontuak garbitzeko. MIH 327. Zenbait egokieratan 

erdaraz mintzatzen garen bezalaxe. MEIG VIII 40. 

2. Virtud, buena cualidad. Bere edertasun, egokiera ta emaguri zintzoagaz. Ag AL 126. Jose Ramonek, azal 

ta barru, aitaren itxura ta egokierak dauzka. Ag G 364. 

3. "(FSeg), acomodamiento" A. v. 1 egokitasun. Gorputzaren egokierak asko esan nai du. "Carnis 

congruentia". Or Aitork 44. Doinua eta kantuaren arteko egokiera bilatzen. MEIG IV 101. 

Conveniencia. Aundikiak eta adiskideak izenez edo egokieraz bakarrik dittuk oiek. Etxde AlosT 71. 

Etxean egokierarik eztu izan (AN-larr). "No ha tenido gusto en su casa". Inza Eusk 1926 (3-4), 9. 

egokieratu. Tocar, caer en suerte, presentarse la oportunidad. v. egokitu (2). Horrelakorik egokieratzen 

zitzaidan bakoitzean. MEIG VI 138. 

egokietsi. Aprobar, dar por correcto, adecuado. Eztabaida barik, izki-ikur aunitz egokietsi ziran. Zink EEs 

1920, 12. 

egokiez, egokez (Lar, Añ). 1. "Impropio" Lar y Añ. v. ezegoki. Emetxoa zan ipuia, samurregia, egokieza. 

Ag EEs 1917, 213. Nire esan au uste al dozu egoki-eza dala? Erkiag Arran 48. 

2. (Lar), egokez (Lar). "Impropiedad", "absurdo, inconveniente, despropósito" Lar. 

3. Inadecuación, incompatibilidad. Praileen arteko lixkarrak, klaustro-billerak, letradunen nor-geiagoak, 

iritzien egokiezak. Gazt MusIx 60. 


mende.


egokikilde. v. egokilkida. 

egokilkida (Lar), egokikilde. "Metaphora" Lar. Nun Arzaiaren egokikilde edo Metaphoraren azpian estaltzen 

diran Jesu-Kristoren bizitza ta gure Fedeko Misteriorik nagusienak. GavS 22. 

egokin. v. 1 egoki. 

egokinde (Lar, Añ, H). 1. Filosofía. Santa Barbarakoan Egokinde edo Filosofiako jakitekoak akabatu 

zituen. Aran SIgn 64. Egokinde edo Filosofiako eta Jainkokinde edo Teologiako maisu izendatu (S. Sebastián, 

1879). JFlor. Joan zan Medina de Kanpo izena duan errira arautegiak eta egokindea (filosofía) ikastera. Ag Lar 

548. Eta hori ezagutzaren ekhei guzietan, hala nola Jainkokinde (théologie), Egokinde (philosophie), [...]. Herr 

23-2-1956, 3. 

2. (Lar H). "Congruencia" Lar. 

egokintsu. "Filósofo" Lar. Egokintsu edo filosofoak ikusiko du beretan jatorrizko bakundea, emakinza eta 

pozkida etorkiarra, zeñean azkarriatzen duten gozatzen dituen erria. Izt D 11. Epikuriako eta Estoikoako 

egokintsuetarik zenbait. TB Act 17, 18 (Lç, He, Dv, IBe filosofo, Ol ikastun, Arriand, Ker jakintzale, IBk 

filosofari). 

egokiro (G ap. A; Lar, Añ, H). "(Con) razón", "adecuadamente", "cómodamente", "propiamente", 

"pertinentemente" &c. Lar. v. 1 egoki (II). Egokiro ta guztien gustora ederki itz egiteko. Cb Just 117. Ala 

ikusiko degu, egokiro, Donostia merkataritzako erria zala. Etxeg RIEV 1908, 113. Oial andi loretua lepotik bera 

egokiro ipiñita. Ag G 70. Norbaitek egokiro erantzutea bearra zan. GMant LEItz 73. Nekazarien izkuntza 

egokiro bildu ta biurtzeko. Lh Itzald II 115. Igidin biok alkarrekin egokiro batzen dira. Eguzk RIEV 1924, 595. 

Guztiz egokiro pentsatu zutela. Txill Let 120. Egokiro erreskadatuak ateratzen zaizkitzu [fitxak]. Vill Jaink 40. 

Leku aretan aisago ta egokiroago ibilten asi zalako. Erkiag BatB 76. Egokiro antolatu du Axularren liburua. 

MIH 165. 

1 egokitasun (V, G ap. A; Dv). Idoneidad, aptitud; virtud, propiedad; corrección. "Propiedad, conveniencia" 

A. Tr. Documentado en textos meridionales desde el último tercio del s. XIX. En DFrec hay 17 ejs. 

meridionales. 

Aren artarako egokitasunak [...] erdika balituzkete ere. 'Prendas'. Aran SIgn 113. Saludatzean bai zait 

gustatzen / aien egokitasuna. Xe 168. Badauzka indarra ta / egokitasuna. EusJok II 14. Egokitasunik aundienak 

gordeaz. "Los más vivos colores". Otag EE 1882c, 449. Besteen egokitasun da doaiñak ezagutu ta autortzen 

ditu. Ag AL 122. Geratu ziran banak [Jesukristoren izate biak], bakotxaren egokitasunakaz. Itz Azald 29. 

Oneraspen eder onen ezagutza barraiatuz ta egokitasun eta onura gogaraziz. JBDei 1919, 163. v. tbn. EusJok 

27. Rozinante izena zein jakin ta egokitasunarekin jarri zion. Anab RIEV 1928, 610 (AIr ib. 604 bidezki, Ldi 

RIEV 1929, 209 ezin egokiago). Aizea berritzeko toki arek egokitasun obea bait-zuan. JMB ELG 45. Lanaren 

bidez egindako gauzak gizonen bearrizanak ornidu ta betetako dauken egokitasuna. Eguzk GizAuz 56. Beti 

neurrian, beti egokitasunean jokatzen zana zan. TAg Uzt 115. v. tbn. Munita 31. Egokitasuna ez esateko eran, 

baita esan-gaian ere. Lek SClar 129. Egi-antzez eta berezko egokitasunez etorri omen zitzaion egia ori 

Sokrateri. Zait Plat 105. Adoretsu jarduteko gogo ta egokitasuna ernamin ditu beragan. Erkiag BatB 127. Ez 

bait-zan izan ere egokitasun gutxi bear zeremoni aietan edonun farrez leertzeke irauteko. "Discreción". Berron 

Kijote 55. 

Adecuación, armonía, congruencia, correspondencia. Zeru-lurrak, beren ibili arrigarri, edertasun eta zati 

guztien egokitasuna. KIkG 11 (KIkV 16 egokitasuna). Ikusi dezagun itz oien egokittasuna. Inza Azalp 139. 

Egokitasuna besterik zala, ots, zeribait dagokiona, esaterako, gorpuzkia gorputz osoari. Or Aitork 92. Paul 

gurenak egin zuen gure arteko, egokitasun au. Zait Plat 126. Egikizunen eta joeren artean kidetasun eta 

egokitasun bat nabari dela. Vill Jaink 124. Hots eta letren arteko bana banako egokitasunaren gainean eraikia. 

MIH 98. 

Conveniencia. Etxeko nagusiarekin egokitasunez billatutako laguntasuna besterik ezpaitzeukan. Etxde JJ 

39. 

2 egokitasun (H). Parentesco. Cf. 2 egoki. Ahaidearekin, eta Ezkonzako Sakramenduko eta berze 

spiritualeko ahaikoan eta egokitasunean ukitzen zaion presuna batekin egiten den haragizko bekhatua. FPrBN 

25. 


mende. 

563


egokitsu. Apropiado, adecuado; de buena calidad. Bertako kaia izanik aiñ era onekoa, bazirala onzitegi 

egokitsuak. Izt C 128. Kantatzallerik garbi ta egokitsuenak. Ag EE 1895b, 166. 

egokitu (V-m, G), egoki. Tr. Documentado en textos meridionales (generalmente guipuzcoanos) desde 

mediados del s. XIX. En DFrec hay 67 ejs., meridionales; además 7 de egokitze (sust.), tbn. meridionales. Orixe 

usa en ocasiones la forma de part. egoki. 1. Preparar, hacer apto para algo. La acepción de Azkue "acomodar, 

proporcionar, ajustar", es de clasificación problemática entre las acepciones que hemos distinguido. Egiak 

gogora eraziaz ta egokituaz. Arr CDoc (ap. Zait EG 1958, 389; de interpr. no segura). Semeak eskatu zion gisara 

mai, jarleku, oe ta oial bereziz egokitua. Ag G 220. Euskalerriaren Aldek du batzaldiak egokitu ta zuzentzeko 

eskubidea. EEs 1912, 148. Arkaxkar edo mikrolitoak ziran, geienak lerro-zuzenezko tankeran egokituak. JMB 

ELG 30. Urrengo egunetako jardunak egokitu ta zailduko zitun lanera. TAg Uzt 138. Arraun landua eskuetan 

egokituz. Zait Sof 126. Burrukatzeko egokiko dut / nere indarren apurra. Or Poem 555. Astiñaldi txiker batzuk 

emonaz, [burkoa] bigundu ta egokitu ebalakoan. Erkiag Arran 60. Euskara gaitu, egokitu nahi zuten. MIH 254. 

Adecuar (a), adaptar. Greziar ta latindar ereduak gaztelerara irauli ta egokitu. Gazt MusIx 7. Txistu edo 

alboka zaharrari egokitu behar zion flauta aberatsaren soinua eta doinua. MEIG III 106. 

Corresponderse, adecuarse. Ezaguturik bere pobre bizi naiarekin txit egokitutzen zirala itz aiek ziotena 

[sic]. Bv AsL 57. Gizatxar alper andia langille zintzoen artean, nola egokitu? Ag G 329. Ez direla erraz 

elkartzen eta egokitzen [...] idazlearen nahia eta asmoa eta irakurlearen beharra. MEIG III 100. 

Adecuarse (a). Bergson-ek erakusten du nola burmuinaren berjakintza hori ukigaiezko munduon gaudelako 

sortu zaigun, ukigaiari egokitu beharrez. Mde Pr 347. Ordena ori gogoko bazait, agian egokituko natzaio. Vill 

Jaink 94. Hizkeraren etendurak [...] musikaren geldiuneei egokitzen zaizkielarik. MEIG IV 100. 

Armonizar. Aren bidez egokitu baitzitun Iainko bakarrak Idazti Sainduak, egi askotsuak zekusazten, 

askoren iritzira. "Temperavit". Or Aitork 375. 

Relacionar. Galai-lusitar lirikako lagun-leloak deritzatenekin egokitzen du Valbuenak [olerkia]. Gazt MusIx 

161. 

Acomodarse. Egokitu zan bere aulkian. "Púsose bien". Berron Kijote 209. 

2. (G-azp, AN), egoki. Ref.: A; Asp Leiz, ANaf. (Con aux. intrans. bipersonal). Ocurrir, suceder, tocar en 

suerte; corresponder. "Egokitu zaio (G-azp), le ha correspondido" A. "Iruñera yoateko, automobil bat egokitu 

zait" Asp Leiz. Batzuetan egokitzen bazaio [...] arto-lasto andiak egitea. Agric 29. Eta Andre Mariaren 

Abestiño abetako (urtealdiari egokitzen zaiona) abestutzen da. ArgiDL 155. Eguneroko uskeri a baiño ogi 

geitxuago egoki yatan. Or Tormes 49. Ikusita-ta urrean egokitzen zaidanean. Lab EEguna 67. Abagunea egokitu 

zaidan ezkero. Ldi IL 105. Egur ua, amargarren egokitzen zaio / leitzarrari; orduan elkar ikusiko. Or Eus 150. 

Bidean egokitu zitzaidan Sabas osalari jauna. TAg Uzt 119. Ilkor guziei egokitzen zaie eriotza. Zait Sof 33. v. 

tbn. JAIraz Bizia 17. Bere apentza asmoak aurrera eramateko ezin baizitzaion bide lauagorik egokitu. Etxde JJ 

114. Gizon aundi askoren artean egotea egokitu zitzaion. EgutAr 26-6-1962 (ap. DRA). Egokitu zitzaidan 

batalloia. Salav 77. Badira zozketan atezaitza egokitu zaienak. Ibiñ Virgil 110s. Anari orduantxe egokitu zitzaion 

dantzarako ta txoratzeko aukera. NEtx LBB 50. Sekula etzaigu egokitu izan / gaur etorri zaigun gaia. Uzt Noiz 

79. Beste lanbide batzu egokitu zitzaizkidan urte horien buruan. MIH 368. (Con aux. intrans. unipersonal). 

Encontrarse; darse, ocurrir. Leku edo terreno obean egokitu dielako. Agric 38. Ipui mardul onen osaria 

arkitzeko alako bide gaitza egokitzen zala gogoratuak. "El mal camino que se ofrecía" (Quijote IX). Ldi RIEV 

1929, 207. Ni ere an egokitu nindunan. 'Par hasard, [je] m'y trouvai'. Or Mi 13. Senarrarekin egokitu zanean. Ol 

Gen 3, 6 (Bibl berekin zuen senarrari). Guzion gabe egokituko banintz ere. Zait Sof 27. v. tbn. JAIraz Bizia 19. 

Eztei-eguna egokitu artean. Mde Pr 183. Senarra eizean zan bitartean, poliki egokitzen ziran zirikaldiak. NEtx 

LBB 21. Mutututzia egokitu zan / asi eta segituan. Uzt Sas 142. Egokituko dira burrukaizunak. Berron Kijote 

115. Esan dezadan bidenabar, egokitu denez gero. MEIG III 49. 

Resultar. Poxpolintxo berria neska koxkor zoragarri bat egokitu zen. Etxde JJ 180. 

3. Dar, proporcionar; adjudicar. Bide asko egokitu ta erreztu zizkion Joxe-Mariri. Garit Usand 58. Elizak 

egokitzen dizkigun emaitzak dira barkapen edo induljentziak. KIkG 77 (KIkV 101 emoten). Zoriak, ba, egokitu 

zidan [adiratzale] bat. "Me deparó" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 208 (Or ib. 7 ekarri). Arengatik egiten diran 

otoitzen berri edo Yainkoak egokitzen dizkionen berri. Or QA 113. Eurak euretara, errege ta zalduntxoak 

egokitzen ditute. "Sufficiunt". Ibiñ Virgil 111. Alabearrak [...] gauzak egokitu zizkitzun alaberean. "Dispuso". 

Berron Kijote 28. Jantzi berri atsegina egokitu diete antzinako bertsoei. MIH 324. 

Hacer corresponder (hablando de funciones matemáticas, lógicas, etc.). Badugu f-ren bat a bakoitzari, f(a)ren 

bitartez, A egokitzen diona. MEIG IV 100. 

egokitxo. Dim. de 1 egoki. Beste bentaja egokitxo bat / bada orien artian. Xe 169. 

egokizun (V-ger). Alojamiento. "Gasteizen estudiatuz gero matrikulea merkeagoa da Deustun baino, baina 

egokizuna kontuan hartuta, azkenean karuago urteten dau" X. Kintana Iker-10, 1997, 152s. "Egokizun-gastuak 


mende. 

564


handiak izango dira Bartzelonan" Ib. 153. 

hegolatx. "(BN-mix), lazo, trampa" A. 

egole. v. egoile. 

egoleku. v. egonleku. 

egomen. "Sujeción. Gure etxean egomen aundiago dago, bateon bat beti etxean bear" Gketx Loiola. 

egon (gral.; Lcc, Mic 6v, SP, Urt I 9, Ht VocGr, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), egondu (AN-larr; SP, Lar, 

Añ), egotu (SP, Lar, H), egontu (VocS s.v. demeurer), eon, ogon, on, yon (G-nav). Ref.: A; Bon-Ond 156; Lrq; 

Asp Leiz 324; Iz ArOñ, Als (yon); Holmer ApuntV; Etxba Eib; Gte Erd 84, 30, 237, 262, 263, 296. 

Tr. Las formas de participio egondu y egotu, poco frecuentes, se encuentran en autores guipuzcoanos y altonavarros 

la primera (ya desde principios del s. XVII), y en septentrionales la segunda (desde finales del XVI). La 

frecuencia de egotu disminuye notablemente en el s. XX. Hay además un ej. de igondu (posible errata, frente a 

egondu en el mismo texto) en msMur 17. Hallamos ogon en Ortuzar (Oroig 18) y on en Enbeita (193; cf. ib. unas 

líneas más arriba egon). Eon, aparte de en algunos textos y diálogos populares modernos (A BGuzur 125, Lek 

EunD 38, Uzt Noiz 113) aparece en Lazarraga, alternando con egon. En DFrec hay 1075 ejs. de egon. 

I (Vb.). 1. (Con inesivo o adv. de lugar). Estar, estar quieto (en un lugar); estar (en un período de tiempo); estar 

(en una situación). En Duvoisin y Azkue, que citan a Oihenart, encontramos la entrada auko "de pied ferme", "a 

pie firme". Se trata sin duda, como explica Lhande (s.v. auko), de la forma contracta del imper. ago-ko, 

documentada en Oihenart (Auko zori gaitzari ekuru, eta onari aiduru (Pr 54), Zori onari irekok atea, eta gaitzari 

auko beha (Pr 438)) y J. Etchepare (Auko begira: lurrak dauzkan eremuak laster beretuko ditik (Bur 122)). 

Tr. Aunque es de uso general, su frecuencia es inferior en el Norte, donde suele aparecer con un sentido más 

marcado de permanencia (aunque no faltan ejs. sin éste, ya desde Dechepare y Leiçarraga, q.v.). En textos 

guipuzcoanos todavía es relativamente poco frecuente en el s. XVIII, aunque su uso va creciendo durante el XIX 

--ya en Lardizabal p.ej., aunque no en los demás autores, domina claramente-- hasta hacerse en el s. XX casi tan 

usual como izan. En los vizcaínos parece más extendido que en los guipuzcoanos ya desde los primeros textos, 

siendo incluso más frecuente que izan en el s. XX. Esta tendencia a la sustitución parece aumentar en estos 

últimos años en el Sur. En la oración del Padrenuestro vertida a seis dialectos (Bon OOV III 220s) aparece 

(zeruetan) zagozana y zaudena al Sur, frente a zarena y zirena de los dialectos septentrionales. 

Edolaan bere yoen azpian egongo edo jautsiko ez zara diruakati. fJZ 99. Zutan dago bekhatoren remedio 

guzia. E 75. Gure Aita zeruetan aizena. Lç Mt 6, 9 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Leon, Ker, IBk izan, Ur (V, G), 

Echn, Hual, Samper egon). Han zeudenetarik batzuk. Lç Mc 11, 5 (He, TB, Dv izan, Arriand, Leon, Or, Ker, 

IBk, IBe egon; para Leiçarraga cf. un más frecuente izan, p.ej. ib. 15, 35 han ziradenetarik batzuk). Sirenaren 

konpañian egoana. Lazarraga 1142r. Olaso da ene egoteko aulkia. TAV 3.1.8. Don Antonio hor egotu zena. (c. 

1597). FLV 1993, 457. Doktoren artean egondu zena. Ber Trat 7r. Arrats artean egotu / zen tenplu barrenean. 

EZ Noel 91. Ifernuko penetan dagoena. Ax 590 (V 379). Egon zalako urte askotan pekatu mortaleko bizitzan. 

Cap 88. Eta gure borondatearen ingurunetan dagoelarik [atsegina] ezta halarik ere hartan barrena. SP Phil 

437. Beste pürgatorioan daudiane gatik. FPrS 23. Laur uren artean dagoenaz geroztikan. ES 161. Bere Semien 

asenzinoan egon zirian personakaz. Urqz 17. Illunbean gaude. Lar SAgust 8. Errepausu oso batean zaudezen 

arren. He Gudu 118. Leen legez egongo enaiz zure ukaondoan. Acto 267. Ümil direnak bake handi batetan 

daude. Mst I 6, 1. Peligro andien artean zegoelako. Cb EG II 181. Lurraren barnean lau egunez egon diren [...] 

gorphutzak. Lg II 206. Jainkoaren grazian egon. Ub 215. Zer izango zan nigaz eta non nengoke orain. Añ EL 1 

144. Eta moméntu báten ménean dagóke betirókoa. LE Ong 76v. Emen, nere Kristauak, egon bear nukean 

luzeago, ta itz egin garbiro. AA III 393. Bethi mundu huntan egon behar bagine bezala. Dh 217. Ez gagoz 

orduban beste pekaturik egin ginaijan moduban. Astar II 142. Jaungoikua daguan lekuan, an dago ugentu eta 

usaiñik gozatsuenen jatorrija. Ur MarIl 118. Jerusalenen egon zan Pazkoako egun oietan. Lard 375. Lakhet zuen 

haren oinetan egoitea. Laph 230. Abere eriak egon behar dü atxolbian eta etzangia idorrian. Ip Dial 77 (It, Ur y 

Dv egon). Nun dira lurrak? Nun dago Erroma? Aran SIgn 211. Abenduan gaude. Urruz Urz 25. Mundu huntan 

egonen naizen denbora guziarentzat. Jnn SBi 164. Bego Eibarren bizar biko gizontxoaren erakastea. Ag G 352. 

Egon den brigada guzietan. Ox 197. Haren ondoan zagon amerikano eskualdun batek erraiten dako. Zub 71. 

Negu baltzian gagoz. Enb 90. Non egoiten ohi den anderetto hoi. "Demeure". Barb Leg 139. Yainkoaren 

onginaia aren gañean zegoen. Ir YKBiz 33. Gauza guztiak aldatu ezindako legepean dagoz. Eguzk GizAuz 48. 

Gurutzearen oinean eta ondoan zaudenak. Zerb IxtS 90. Egon ori gure baserritarrak bakarrik dakite [...]; 

muñatzean exeri, ta egon. JAIraz Joanixio 27. Zer egoeran nindagon. Or Aitork 254. Nere azkatasuna zegok 

guzien gañean. Txill Let 85. Garako aintzinean zagon. JEtchep 79. Mokoka eztabaidatzeko bidean zegoen. Zait 

Plat 134. Txapasta pelotari entzutetsua il zaigula [...]. Goian Bego. Basarri 87. Atxurrak-eta aldean egongo 


mende. 

565


ziran. MEIG I 204. 

(Con adverbio o expresión con valor adverbial). Tr. Documentado ya desde el s. XVI, se emplea tanto al 

Norte como al Sur, parece que con la misma frecuencia. Zut egon / Ezin geldirik egon. TAV 3.2.1. Ixilika 

egoitia ederrago lizate. E 117. Abolitu izateari hurbil dagoka. "Il est près d'être aboli". Lç He 8, 13. Negarrez 

egoala. Lazarraga 1146r. Ezkon bazatez, eongo zara / ardia legez mansarik. Ib. 1173v (v. tbn. eongo ib. 1180r, 

1173v). Nagozu mesede eske. Lazarraga 1152v. Onek oñon ta ni exilik egon. "Este hablando y yo callando 

estando". RS 179. Onen deiez egondu zan / Errege Dabid santua (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21. Fermuki egonen 

zaio Antekrist gaixtoari. EZ Man I 72. Alkarregaz aserreetako eta deungaro egoteko. Cap 101. Erraz da nihor 

hil gabe egoitea. SP Phil 453. Armak eskuan zaudena. Gç 42. Jinkoaren aitzinian mendekü oihüz daudian 

bekhatiak. Bp I 57. Bethi prest dago bere burua [...] gizon guzien azpian ematerat. Ch III 54, 3. Ezin egonda 

zeure arimia / bere gorputza bagarik. Urqz 86. Barurik egon. El 95. Jangoikoa beti begira dagokiola. Mb IArg I 

382. Ea, ondo zaude: jaikizaite. Cb Just 72. Erortzen ziren ogi paphurren eske zagona. Lg II 188. Zaudian zer 

gerthüren zen hantik aidürü. Egiat 159. Ez albora adi egon. Añ EL 1 13. Nola gaizki egón ezpálitz sékulan. LE 

Ong 13v. Arkitu zuen zinzilika zegoala. AA II 194. Bakez eta gozoz gaindi zagoela. Dh 191. Ezkondu bagarik 

zagozanok. fB Ic III 312. Guretzat amodioz sutan zaudena. JesBih 437. Lotan dagolarik. Gy 13. Gaizki esaka 

dagokio. Lard 461. Denbora urikara dagoenean. Dv Lab 168. Beha zagon Jinkoak zer harenganik galthatzen 

zian. Ip Hil 192. Harria bezala lo zagola. HU Aurp 47. Negarrez dagoz. Azc PB 78. Bere orduaren zañ egoan. 

Ag Kr 197. Ez nindakon so egoiteko baratzen. JE Bur 16. Gaizki al zaude? Noiztik zaude onela? Alz Ram 77. 

Irriz dagolarik. Ox 166. Garaiz zaude. Lab EEguna 68. Elkarri munka zaudete. Ldi BB 102. Bego hori ene gain. 

Zerb Azk 35. Otz-ikaretan dar-dar zegon. Etxde JJ 233. Neuk ikusi bakarrik zagozana. Erkiag Arran 69. Batzuk 

artzaren alde egozan. Bilbao IpuiB 185. Zakurra gelditu zen eta barrandan egon. JEtchep 31. Zertan zaude 

edateke, Niko? NEtx LBB 89. Joan nahiz zaudenak. Xa Odol 229. Ortan oker zegola. Berron Kijote 50. Bistan 

dago gainera zergatik daukan ixilpean. MEIG VII 54. 

(Con sociativo). Harekila egoitiaz ezpaneinde enoia. E 153. Arzai orregaz egon nax ni denpora andian. 

Lazarraga 1147v. Zaude bethierekotz enekin. Mat 254. Zer reberenziareki eta debozioreki egon bear den. Ber 

Trat 25v. Amorantearekin zaude. Ax 570 (V 365). Bere angeruekin dauden deboten tropela handia. SP Phil 67. 

Elkharrekin zeudezilarikan. ES 393. Orreki egotera eta orren ariman sarzera. El 95. Zurekin dagoena, zeñ 

aberatsa dan. Cb Eg II 18. Erregerekin egon edo itzegin nai duanak. AA I 532. Arako beragaz zagozanian. 

Astar II 138. Lagunekin daudenek. Dh 55. Itxirik [...] lagunakaz egon ta ibiltiari. Ur MarIl 4. Begiramentu 

andiarekin zeuden. Arr GB 111s. Orduan ere Jaungoikoarekiñ zaude. Arr May 83. Biak [gorputza ta anima] 

alkarrekin daudenean orra gizona. Inza Azalp 53. Amatxokin zaude. Jaukol Biozk 78. Aita nerekin dago. Ir 

YKBiz 321. Enekin egon den urte guztiak-gatik. Mde HaurB 32. Hirekin egon den emakume hori. Arti Ipuin 26. 

(Con part. más -(r)ik o -ta). Beso biak zabaldurik dago errendaturik. E 129. Iudizioan akusaturik nago. Lç 

Act 26, 6. Erori zidin jarririk egoan silla baterean. Lazarraga 1143r. Bethiere baketurik daudezen elementak. EZ 

Man II 110. Iainkoaz ahantzirik egon denak. Ax 204 (V 137). Maia iminirik dago. Mic 13v. Jendetarik 

apartaturik egonez. SP Phil 14. Eta gure begiak / Beude iturriak eginik. (Pamplona, 1666). TAV 3.1.28. 

Sakristen eginbidetarik interditürik egonen direla. Bp I 20. Bear deu egon al dagien guziaz ondo konfesaturik. 

OA 72. Illuntasunean bildurik zegoala. Lar SAgust 6. Zureki estekatürik egoiteko. Mst III 34, 3. Pekatuetan begi 

bietaraño sarturik zegoen. Cb Eg II 196. Batera alkarturik egon bear ziran itzak. Mg CC 259. Obligauta zagoz 

konfesinoe jeneral bat egitera. Mg CO 266. Ze gogaiturik egongo dan! Añ LoraS 10. Erregearen alabarekin 

ezkonduta zegoan. Lard 167. Janari zatarrakin arteraño azita zegoan. Arr GB 68. Etxea beti orori zabal-zabala 

idekirik zagon. HU Aurp 111. Nekatuta nengoalako. A BGuzur 135. Lan andietan sartruk dagola. Mdg 148. 

Auts-artean ia estaldurik egoan su kaltegarria. Ag AL 18. Gudulariz beterik egoan egun aretan. Echta Jos 187. 

Egosirik zagon larruaren barnean. JE Bur 100. Jendea loriaturik zagon. Barb Sup 133. Dagoaneko aspertuta 

zaudeten arren. Ldi IL 150. Lurrean lotzen duzun guzia, loturik egongo da zeruan ere. Ir YKBiz 239. 

Ezkontzarako alkarri itzemanda zaudete. TAg Uzt 309. Antxe ezin aterarik egon. Anab Poli 62. Dana esanda 

dago. SM Zirik 69. Batasun aundiago batean sarturik zaude. Vill Jaink 82. Barruko zeregiña amaiturik egoan 

ezkero. Erkiag BatB 57. Arteak ez luke etikari loturik egon behar. MEIG VIII 60. 

Bertzeren ona goraturik zaude. 'Retienes el bien del prójimo'. Ax 570 (V 365). Zein gauz andiak agindurik 

zauden. AA III 274. Otoitzak guretako / eginik zaudela. Bordel 43. Zenbeit aldi hementxe hola erranik gaude, 

garbiki eta goraki. HU Zez 188. Mundaka aztuta egon nazana. Echta Jos 126. Rosis igaranik nago; / Rosaetan 

ez gibelago. Const 16. Itz ona pranko esanta nago. Tx B 176. Zugarramurdiarrei entzunik nago, tokiari deitzen 

Alkelarre. FIr 166. Makiñatxu bat aldiz entzunda ninyagokon. Otx 179. Yakiñik zaude zu agian. Markiegi in Ldi 

IL 9. Len ere Aingerua mintzaturik zegok. Or QA 188. Euskarazkoa ere egiten ari dela entzunda nago. MEIG I 

96. 

(Con part. en forma determinada). Borthák ertsiak zeudela. Lç Io 20, 19. Eta bera dagoela suan 

pulunpatua. EZ Man I 99. Hau guzia frogatua dago hemengo dotrinaren barrenean. Harb 419. Haiotza 

zorrotztua eta prestatua dagoela. Ax 572 (V 367). Ene gogoa finkatua eta zimendatua dago Iesus baitan. SP 

Imit III 45, 3. Ta egiña dago guzia. Cb Eg II 79. Norako ta norentzat markatua zauden. AA III 295. Gaizkian 

gogortua dagoena. Dh 184. Izkribatua dago Latiñez. Izt C 475. Trikatua zagolarik. MarIl 70. Net penatua 


mende. 

566


zagola. Gy 209. Argia ikusteko itsutua zegoan. Lard 68. Herrauts eginak dagode. Dv LEd 253. Aiñ zaletua 

zegoan bere azaña eta bertuteaz. Aran SIgn 6. Bat bertzea bezein berandetsiak zagozin. Jnn SBi 117. Eta 

maitetasuna / lurpetua dago. Azc PB 355. Nexkatoak inarrosiak zauden. Zub 85. Ortarako egokitua zegoen 

Elade. Zait Plat 37. Ondatua dago. Basarri 149. Lotsatua bezela zagon. Izeta DirG 108. Jendea loriatua zagon. 

Ardoy SFran 160. Hitz horiek ez zeudela batere gaizki josiak. MIH 367n. Hanbat gaizki egina nago, eta 

barkhatuak direnez ez jakin. Dv LEd 202. Ondo aztubak gaude / arren faboriak. Ud 91. Kantari ere egiñak 

gaude / an makiña bat orrua. Uzt Sas 44. 

(Con adj. o part.). Hartara iratzarri zaudetela. Lç Eph 6, 18. Dohakabea egotu / Nintzen denbora luzez. EZ 

Eliç 319. Siku dago? Mic 12v. Ain daude ederrak, gozoak. Lar Carta a Gandara 162. Motela dago [ardaua]. Mg 

PAb 60. Oen irudimendua edo imajinazioa beraa dago. AA II 143. Eri zegoan beñ. AA I 473 (cf. eri zen en Lç 

Mc 5, tít., Lg I 281, UskLiB 93, Laph 249, Barb Leg 136, etc.). Ze aberats nagoan Zugaz! Añ EL 1 162. Sustraia 

samur dago. Echag 136. Atzarria egon. Jaur 103. Isaak bere zarzaroan itsutua eta eria zegoan. Lard 47. Zeren 

hainitz beharra eta dohakabea nagoen. Dv LEd 129. Errukari egoan / Peru gisajua. AB AmaE 340. Aiñ illun 

zegoan. Apaol 71. Zerua goibel zagon. Elsb Fram 132. Itxusia dago! Ag G 372. Geizto ta zoli egoan bere 

emaztea. Echta Jos 74. Nahiz beti xinplea zagon osasunez. Etcham 172. Otea latz dago. Or Eus 38. Astelena 

izateko, alaiegi zaudete. NEtx Antz 18. Oso uzkur egon unan. Etxde JJ 249. Txoroa zaude. Txill Let 61. Erbia 

gozo egon zan ala? Bilbao IpuiB 136. Oso makal dago. Arti MaldanB 213. Gazia dago [zopa]. MEIG IX 108. 

(Con adjetivos o sustantivos que no suelen indicar estado). Orrelakuak ezagutzeko / ez gaude mutill eruak. 

PE 59. Oiek ere aparejutxo batzubek daude. Sor Bar 28. Gizon aberatsa zaude, alkandora bat besterik ezpadezu. 

Urruz Urz 43. Zure dibujua / ez dago bapua. AzpPr 74. Onak egozan eurak orduan iñoren destañak entzuteko. 

Ag Kr 169. Ez daude oso mantsuak. Tx B I 60. I ago mutila, i, baztarrak irauliz. Or QA 119. Ez ago i sasoi 

txarrekoa. NEtx LBB 161. 

(Con tema nominal nudo). Adiskide daudenak. Gco II 67. Haren bihotz likhitsaren nausi dauden debruen 

aldetik. Dh 221. Haziendako konsejatzalle egondu zana. Izt C 477. Ezkongai daude. Xe 311. Zeruban portero 

dago. Ud 139. Denbora hartan zerbitzari egona zen. Elsb Fram 172. Artzain zauden haur elibatek ikhusi zien 

argi handi bat. Ip Hil 200. Madrillen pelotari egona. Ag G 166. Kanpeon zaude Europan. Tx B I 171. Anitz 

urtez artzain egona. Zub 65. Arma-fabrikan nagusi-buru egon zana. Munita 8. Neron zegonan agintari. Or QA 

77. Bederatzi urte egon zen erretor. Zerb Azk 76. Preso egona edo egoiter. Ardoy SFran 137. Muttiko erraiten 

ginion, nagusi zagon etxeak Muttikoenea duelakotz izena. Xa Odol 32. Salamankan ikasle egona. Berron Kijote 

134. 

(Con sust. vbal. en caso inesivo). Cf. Gte Erd 19s. v. ari izan, ihardun (para algunos ejs. al menos) Tr. 

Aunque encontramos ejs. de todos los dialectos, parece más frecuente en los occidentales. Tenplean othoitz 

egiten nengoela. Lç Act 22, 17 (He othoitzean nindagoela). Zeñai eskuak askaetan egotela Silvero eta Dorido. 

Lazarraga 1154v. Salamankako zuloan egondu inzan ikasten. (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Egun guzian malezia 

pensatzen zeuden. Harb 328. Gozatzen dago sekulakotz / Sainduen balsa handian. Gç 190. Ondasun etorkizun 

eterno aen itxedeten egotean. OA 102. Afalzen zeuden mai beretik. Mb IArg I 388. Meza esaten zegoela. Cb Just 

71. Sehi batek ikhusi zuen Piarres berotzen zagoela. Lg II 264. Sekulákos bizi ta erreinatzen zaudéna. LE Prog 

100. Erreten dagoz kastañak. Mg PAb 104. Deseo guziak ikusten dagoala. Gco I 403. Saltzen dagoana. AA III 

440. Seina azten dagozan emakumiak. Astar II 240. Begira irakiten / dagoan paziak. It Fab 101s. Iltzen zeuden 

semeen aieska eta garraxiak. Lard 72. Ai nola erretzen [...], xigortzen nagoen! Dv LEd 220s. Khorte egiten 

zaude zü beste orori. ChantP 132. Etxekoandriak atera diyo erreberua ta artzen dago atariyan. Sor Bar 20. 

Orain zeruan gozatzen dago / bere eternidadia. Xe 335. Gure Jauna irakasten egoala tenpluan. Itz Azald 82. 

Bazkaltan gaude. Mdg 156. Etxekoandrea irakurten egoan bitartean. Ag Kr 159. Ura edaten dagon / ardian 

eran. Jaukol Biozk 51. Ikusten, entzuten, aditzen nindagola euskelduneri so. FIr 155. Norbaitekin itzegiten 

dagoala. Lab EEguna 65. Larregi gizentzen nagok. SM Zirik 57. Ogei lagunen lanak egiten / dago makina 

bakarra. Basarri 132. Barrabaskeriren bat egiten dagola. Osk Kurl 40. Ortulaua irakiten egoan. Erkiag BatB 47. 

Dudatzen nago hartu dukeen nehoiz ere atseginik. Xa Odol 345. 

(Dv, H). (Con sust. vbal. en caso alativo). Estar a punto de; estar dispuesto a. Zure entzuterat dago. Lg I 

252s. Den zer den egiterat dagola bere aldetik gu dohatsu egiteko. Dh 268. Nere troparekiñ illkitzera nago. Gy 

238. Banago galtzera [...] atsegin guziak. Dv LEd 47. Bego belharra idortzera aphur bat. Dv Lab 273. Beti 

bakearengatik egitera zagon hautsi-mautsiek. HU Aurp 122. 

(Con sust. vbal. con suf. -ko). Estar por, estar para; estar a punto de. Hek haur enzunik despitez leher 

egiteko zeuden. Lç Act 5, 33. Joateko egoan puntuan. Lazarraga 1145r. Eztu nehork iragan den uretik hartzen, 

eta ez ethortzeko dagoenetik ere. Ax 156 (V 103). Eritasun gogorrez galzeko dago erri guzia. Mb IArg I 117. 

Ezpata ya zure kontra deskargatzeko dago. Cb Eg II 53. Ilteko dagoanaren esturaak. Añ EL 2 30. Zu zera 

etortzeko dagoana, edo besteren baten ustean egon bear ote degu? AA III 507. Emen nago, munduko neke ta 

naibagak iragoteko zeure izenian. fB Ic III 270. Aurgiteko zegoala. Lard 34. Eginen duzu behar den guzia, nere 

ahalgabez egiteko dagoena. Dv LEd 80s. Urkatzeko dagoan tristea. Arr GB 94. Ez al dakik oraindikan meza 

esateko dagoala Don Jose? Apaol 41. Etorteko dagoan gauzea. Itz Azald 86. Oraino irintzeko dagon edozoin 

udare pherderi. JE Bur 155. Argitara urteteko dagon seintxua. Kk Ab I 27. Ori da etortzeko dagon Elia. Ir 


mende. 

567


YKBiz 153. Asmatua edo asmatuteko dagona. Osk Kurl 118. Ezetz esateko dago Nikanor. Erkiag BatB 181. 

Banago "euskaldun, fededun" delako hori aipatzeko. MEIG VIII 53. "Etzaude Ave Maria bat ere errateko [...] 

(Cb Eg)" H. 

(Con ergativo, referido a estados corporales o anímicos). "Otzak nengoen [...] (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 19. 

Goseak dagonari yatera ematea. CatB 52. Bildurrak banago. PE 60. Gosiak daguanarentzat. Bv AsL 169. 

Etxeko-jauna goseak egotea. Ag G 33. Ikarak zaude aitortzeko? Ill Testim 28. Ia lau ontza lodi zedukan / koipia 

ere jarria, / aurten goseak ezin legoke / Plazentziako erria. Tx B I 162. Otzak dagonarentzat. Or Mi 125. Bera 

ere bildurrak dagoala. Ugalde Iltz 23. Goseak nagoen. Xa EzinB 95. Zartuagatik gu gaude beti / benenatzeko 

bildurrak. Uzt Sas 134. Horrelako zerbaiten egarriak geunden aspaldian. MEIG III 134. 

(Precedido de -tik). Sufrir, estar enfermo de. Cf. bihotzetik gaixorik egon, etc. "Être malade de retenue. 

Bularretik dagoan batek edozein gauza egingo leuke osatutzearren [...] (Lora Sorta [?])" H. Burutik daguala. 

Astar II 121. Burutik dago gaixoa. Or Mi 147. Burutik al-ago? Etxde JJ 240. Gazte au bularretik dago. Erkiag 

BatB 197. 

(En expresiones que indican convencimiento). Cf. infra (8). Orretan nago, ta bene-benetan esaten dot. Ag 

AL 135. Baietzean dago. Ag G 258. Ortan nago ni ere. Or SCruz 144. Aztueziñak izango diralakoan nago. Lab 

EEguna 102. Orretan bagagoz. Eguzk GizAuz 52. Txuliatuko ez dituzulakoan nago. Zait Sof 191. Gustatuko 

zaidalakoan nago. Txill Let 112. Baiezkoan egoan oraindiño. Bilbao IpuiB 183. Orixe frogatuko dugulakoan 

gaude. Vill Jaink 89. Eskubidea zeukalakoan zegoen. MEIG VII 70. Ni honetan nago. ib. 132. 

Mantenerse, permanecer. (Tal vez deberían incluirse aquí los testimonios de los lexicógrafos septentrionales, 

que suelen traducir "rester" y "demeurer"). Tr. Documentado en autores septentrionales y en algún altonavarro, 

como Beriayn. Gizon baten [= 'por cada hombre'] mila andre bere fedean dago. E 125. Mundua 

iragaiten da [...] baina Iainkoaren borondatea egiten duena dago sekulakotz. Lç 1 Io 2, 17 (He, TB e IBk egon; 

Dv, Ol, Ker e IBe iraun). Milla urte pasatu eta egonen baitirade bere indarrean nola lenbiziko egunean. Ber 

Doc 124r. Baiña euskara bere lehenbiziko hastean eta garbitasunean dagoela. Ax 20 (V 11). Bertzela 

[adiskidetasuna] ezin sort diteke eta ezin dagoke. SP Phil 310 (He 311 iraun). Bethi dagoen hau deitzen duk / 

Bethi bethierekoa. Gç 175. Ene jüjamentia egiazko da, egonen da eta ezta khanbiatü izanen. Mst III 46, 4. 

Gaudezen fermuki gure kondizionean. Brtc 190. Oraiño hartan nago. Gy 57. Bere lur hoin garbian oso zagoeno. 

Zby RIEV 1909, 397. Zure othoitzera fidel egoiten dena. Ip Hil 216. Nahi izan du erran gorri dagola beti, eta 

gorrien xede berak dauzkala. HU Aurp 81. Gauden Eskualdun! Barb Sup VIII. Eskualdun azturetan gaude beti 

fermu. Etcham 214. Gregoire XII eta Benoit XIII bethi beren karguekin zauden. Zerb IxtS 108. 

2. (V, G, B, L; Dv, H). Ref.: A (egoki, egon). (Con dativo). Corresponder, tocar; convenir, ser adecuado a. 

Larramendi, Añibarro y Azkue deducen un part. egoki de las formas conjugadas. Cf. infra DAGOKIONEZ. v. 

egokitu. Tr. Documentado desde Leiçarraga; su uso disminuye al Norte desde mediados del s. XIX. Las 

formas verbales unipersonales son frecuentes en los textos septentrionales desde finales del s. XIX. 

Exhortatzen ari zela Iaunaren resumari dagozkan gauzéz. Lç Act 19, 8. Bakhotxak sentituren du dagokan 

atsegiña. EZ Man I 134. Zuri dagotzu ezagutza guzia. Harb IX. Zeren eritasunari zegokana baitzen. Ax 348 (V 

231). Egokun obatoago modu au beste guztiak baño. Cap 31. Hei dagozten bezalako arropez. SP Phil 330. 

Gramatikari dagozkan gauzak. ES 403. Berez ta bere izatez dagozkala gauzai izenak. Lar DT L. Aldi artan digun 

dagokiguna. Mb IArg I 187. Buraso bati dagokon fermutasuna. Lg I 253. Abarka ta dagokazan kalzerdi 

marragazkuak. Mg PAb 117. Ez dagokit geroz zure semearen izena. AA III 525. Dagokon bezala haren 

ohoratzen. Dh 266. Bere estadu edo ofizijuari dagokijozan lanak. Astar II 243. Ez dagoku pleinta guri. Gy 14. 

Zuei ez dagokizute [...] jakitea. Lard 478. Arimari dauden Disposizioniak. CatS 76. Kristauai dagozten oitura 

ederrakin. Aran SIgn 206. Ezin ta egokiago dagokizu liburu au. Bv AsL 15. Guri dago ahal guzien egitea. HU 

Zez 20. Guri zagon, niri edo haren semeer aldizka, hausko giderraren erabiltzea. JE Bur 62. Berari dagokio 

Zabaletako gauza guztiak erabakitzea. Ag G 38. Bitarteko izatea neri dagokit. A Ardi 93. Bego neri 

gaineratekoa. Barb Leg 148. Lanari dagokion besteko alogera. Eguzk GizAuz 149. Emaiozue beraz Kaisar-i 

dagokiona Kaisar-i. Ir YKBiz 392. Bere izakerari olakorik ez zegokiolako. Etxde JJ 40. Abaguneari isiltasuna 

zegokion. Mde HaurB 96. Euren zaindariari dagokion eguna. Erkiag Arran 33. Luisek geienetan euskerari 

dagokionago du [itz-urrena] Ibanek baiño. Or in Gazt MusIx 24. Zeini zein toki dagokion. MEIG VI 143. 

"Horri dagokola, ainsi, par suite de cela, pour cette raison" Dv. 

Referirse a. Gauza huni berari dagokala dio Hipokrates autor berak. ES 121. Galde oni nagokala. AA III 

280. Ikusi genduen Jesus eleiza goratzen [...] ta ori guzia Erromako eleizari dagokiola. Inza Azalp 98. Ta berbertan 

sortu zen olerkariari dagola, dio azkenik. Or Mi IV. Ikasbide zaar ta berriaren arteko auziari gagozkio. 

Ldi IL 53. Jakintzari berari gagozkiola ere. Vill Jaink 64. "Mautsa" deritxa Nikanor-ek, bere taiuari dagokiola. 

Erkiag BatB 131. Egia da izan [...] uri aundietako biztanleen mixeria gorriari dagokiola batez ere. Ibiñ Virgil 

25. 

(G-azp ap. Gketx Loiola; Dv, H). Dirigirse a; encomendarse a. "Zuri nago ou nagotzu, je m'adresse à vous; 

c'est en vous que j'espère" Dv. "Norbaiti egon, dirigirse a alguien (de palabra). Iri nagon, neska; ez al den 

aitzen?" Gketx Loiola. Cf. Zait Plat 127: Zer dala-ta darabilzkizue ergelkeriok, elkarri zuri-nagoka? Agur 

Erregiña esatean, nori zagozkio? CatBurg 25. Zelüko errege, / Egizü fabore, / Orai zuri gaude. Etch 654. Behar 


mende. 

568


ordu guzietan hari nindagoke. Laph 50. Aines, zuri nago, othoi urrikal zakizkit. Jnn SBi 139. Zeure onari nagon, 

larritasun barik. Laux BBa 102. Asko jende hari zagozin osoki, eta beren behar-orduetan, hobeagorik ez zuten 

nahi Doniandar jaun handienek. Barb Sup 172. Nere ama, zuri nago. Iratz 60. Guadalkibir ibaiari dagokio 

olerkaria. Gazt MusIx 67. 

(c. sg. A). Atenerse a. Erreuski düda batez, zeri egon leitian ezin haitatüz. Mst I 25, 2. Nitan aldiz fidatzen 

dena, eta bere jüjamentiari egoitera desiratzen eztiana. Mst III 46, 3. Jinkoaren boronthatiari zauden. Ip Hil 13. 

Osoki Jainkoaren nahiari egon. CatJauf 128. Beude othoi ametsak bazterrerat gure begiz ikus eta eskuz hunki 

dezakegunari gaudelarik! JE Bur 94. Gure gizonak agindu zioten laguneri nolaz ateak zaindu, beren buruak 

nolaz begira eta bereziki tiro botatzen xuurki ibiltzeko, ezpaizakiten egun artan zeri zagozken. FIr 140. Ala egin 

ere dut, aren aolkuari nagokala. Or BM 10. Elerti-zaliak ezetz, abertzaliak baietz! Nori nagokijoke? Laux AB 

14. Bere esanari nagokio. MEIG VI 115. Ohiturari nagokio. MEIG VII 44. 

(Dv, H). Ocuparse en algo. Zeri zagotza hemen horra huna beha, ikusirik eztela hau zure pausalekua? SP 

Imit II 1, 4. Andrea, zeri zagozka / haurtxo horren aitziñean? Gç 74 (Harriet traduce: "quelles sont vos 

pensées"). Zeri gagozka hunenbertze / galtzen dugula denbora? Ib. 195. Jendea bere egitekoer dago. Prop 

1880b, 371. Huna zer lanari dagoen orai. Arb Igand 35. Ez jakin bardin zeri gauden, ez norat geramatzaten. 

HU Aurp 210. Tituluen emaiteari dago lehena. JE Bur 51. Ezpaizakiten egun artan zeri zagozken. FIr 140. 

Encaminarse a. Bazoala Jainkoarentzat indar baten egitera; zangoa non emaiten zuen, ez zeri zagon gogo 

eman gabe. HU Aurp 106. 

Ser fiel a, estar comprometido con. Herrian maite dute ezin gehiago, / Bainan ere ordainez herriari dago. 

Hb Esk 150. Ni euskarari nago bihotzez ta gogoz. Xa Odol 28. 

(Con verbos). Estar dispuesto a. Ondoko egunetan ointhutsik ibiltzeari zagola gizagaixoa. JE Bur 128. 

3. (Con alativo). Ser fiel a, mantenerse unido a; atenerse a. "Hala eginez haren borondatera ihiki egonen gituzu 

(S)" A (s.v. ihiki). Balinetan egiazki gu bagaude hargana. E 95. Jainkoaren borondatera egoitea. MarIl 30. 

Tender a; inclinarse hacia (sentidos prop. y fig.). "Norat daude zure solasak? Où tendent vos paroles?" Dv. 

"Zein aldetara zaude? de quel côté penchez-vous?" Ib. Hortara daude ene othoitz guziak. Gy Visites 155 (ap. 

Dv). Hitz hori norat dagon ez baduzu lehen aldian konprenitu. HU Zez 143s. Plazia nora eguan / laster zan 

agertu. EusJok II 54. Ez baitzen ageri norat zagon haren [pilotariaren] kolpe bihurria. Ox 202. 

4. (gral.). Ref.: A; Etxba Eib; Holmer ApuntV. Haber. (Usado en tercera persona; no hay ejs. del tipo egon da o 

egongo da con este sentido). Tr. Documentado ya a finales del s. XVI en autores meridionales (con mayor 

frecuencia en los vizcaínos); apenas se documenta al Norte. Su uso parece aumentar en detrimento de izan de 

forma similar a la expuesta en (1). 

Onen kontra dagoz zazpi birtute. Bet 15. Asko dago onak dirianik. Mic 13v. Zeinbat Iangoiko dago? VJ 4. 

Eztago hor kalterik. Lar Cor 152. Ondo ikusi nai zaituenik eztago. Cb Eg II 123s. Elizatik kanpoan badago 

bekatuen barkamenik? Ub 153. Lino mueta bi dagoz. Mg PAb 138. Bide luze nekosoa bazegoan ere aren errira. 

Gco I 458. Ez dagoala zuretzat Zerurik. AA III 597. Ez dago dudarik. fB Ic I 53. Zer dago kalizan? CatB 61. 

Zerbait jateko bazegoala. Lard 542. Ez dago dudarik. Ur Dial 117 (It y Dv ez da, Ip ezta). Zeñ gauza garbi, 

pollit eta apañak dauden! Arr GB 55. Badago hostian ogirik edo kalizan ardorik? Legaz 45. Badagoz mailla 

desbardiñak ontasun osoan? Itz Azald 200. Bazegoan zergatik bildurtu. Ag G 63. Nondik dakigu Jaungoikoa 

dagoala? KIkV 16 (KIkG 11 badala). Non dago Españolak bezalako gizonik? Barb Sup 130. Gixon jakintsu gitxi 

/ Dago gaur Bizkaian. Enb 128. Aur-yolasik ez dago / gaur zure kalean. Ldi BB 84. Modu asko daude hemen, 

odolak edateko. Arti MaldanB 203. Umedaderik baldin balego. Anab Aprika 85. Zer ete egoan an? Erkiag BatB 

91. Sagardotegi bikain askua / bazegon ostatu ortan. Uzt Sas 149. Analfabeto ez den minoria ugaria dago. 

MEIG VI 43. 

(A). Ez dago salbatzerik. AA III 270. Bestelan ez dago salbetarik. fB Ic II 186. Eztago atzera biurtuterik. 

Astar II 278. Etzegoala Saulen biotza biguntzerik. Lard 169. Mundu onetan ez dago bada / Egiterikan nai-danik. 

Moc Damu 19. Erabakitzeik eztagon gauza. EusJok 101. Ez dago aspertzerik. Or Mi 51. Zurekin ez dago 

eztabaidan aritzerik. Lab EEguna 93. Ez egoan atzera biurtuterik. Bilbao IpuiB 190. Guztia batera ez dago 

esaterik. MAtx Gazt 55. Arte-lanean ez dago neurtzerik. MEIG I 109. 

Ez dago gizonaz etsitzerik. MEIG I 195. 

Begiratzea dago, bada, Paulo Joviok [...] zer esaten daben. Izt C 455. 

5. yon (G-nav ap. Iz Als). Esperar (quieto en un lugar); esperar. Tr. Es frecuente sobre todo en imperativo. 

Hain kexa da ezin dagoela bihar artean. "Attendre". Volt 272. Arren, zaude, aphur bat zaude, / Egiazko justizia. 

Gç 179. Badago: baina gordorik ezta ageri batere. Gy 30. Zaude piska bat, joango zera bereala, eseri zaite. AA 

III 559. Ago, ago, Iñazio ethor dadin! Laph 187. Etzan luzaro egon bearrik izan, agindu au egiztatua ikusteko. 

Lard 85. Egon apur baten, eztot amaitu ta. Ag Kr 86. Azkeneko ordu arte egon, eta gero dira larriyak. Alz Bern 

61. Ago demuntren koko beltza, ago! Hireak harturik behar duk, gaur oraino! Barb Sup 131. Zaudete, zaudete 

pixka batean... Muj PAm 67. Egon da egon, eta apaizarik ageri ez. Or SCruz 26. Luzaro egon bearrik ezpaituk 

izango. Etxde JJ 116. Artaz geroz egon egin bear arratsalde arte. Anab Poli 100. Tira ba, pixkatian egon zaitez 

eta dana gertauko detsut. SM Zirik 118. Egon adi pixka batean. Bereala or nauk. Salav 64. 

6. Consistir en, ser. No incluimos aquí 'consistir, residir en, descansar en', p. ej. en Ax 376 (V 247): bekhatu 


mende. 

569


hunetarik begiratzea eztago ez guztia adinean eta ez indarrean. Ez dago gizonaren dohatsutasuna haiñitz 

ontasunen izatean. "Non est hominis felicitas habere temporalia". Ch I 22, 2 (SP ezta [..] izaitea, Mst ezta [...] 

ükheitia). Zertan dago arimako debozionia onsa komüniatzeko. CatLan 140. Zetan dago biguntasuna? Mg CO 

197. Neurri ona zertan dago? Gco II 47. Ez dago au [ezkonduen garbitasuna] beñere matrimonioan aragiaren 

gustorik ez artzean. AA III 394. Ala dezun edo ez / or dago kontua. It Fab 67. Zetan dago desbardintasun 

sinisgatx au? Ur MarIl 81. Zertan dago debozione dignoki komüniatzeko ükhen behar dena? CatS 77. Jazkera 

onean dago edertasunik erdia. Ag Kr 217. Zertan ote dago edertasuna. Or Aitork 94. Ortxe dago ba mirariaren 

"zera". Bilbao IpuiB 226. Ortan dago guzia. Lab SuEm 170. 

7. "Aguantarse. Eztagonean, egon" A Apend. (G-goi, AN-5vill). (En oraciones negativas). "Goseak ezin 

egon (G-goi) [...] gosez ezin egon (AN-5vill)" Gte Erd 5. Cf. ejs. del tipo nihun ez dagoke, bere larruan ez 

zagoken, etc; cf. tbn. ez nagoke mintzatu gabe, etc. Hil behar dut, eziñ nagoke / Zeren zaitudan tristetu. Gç 

105. Khexuz ezin nagoke. Laph 22. Eta futxo, ez nauke. HU Zez 107. Ez nagoke zeru-minez, / Ez nagoke geiago. 

Iratz 110. Ez, ez, gehiago ez nauke! Lf Murtuts 27. Gehiago ez dauke! "Il n'y tient plus". Ardoy SFran 188. 

Gau-egunetan beti nago / etsekoakin deadarrez. / Senargureak ozta nago, / etsekoxeok beti barrez. Lazarraga 

1190r (la interpr. no es segura) 

8. Creer, estar convencido. (Usado generalmente en pimera persona). Tr. Más usado al Sur, se encuentra 

desde finales del s. XVIII. En Eguiateguy encontramos el único ej. que no está en primera pers. Dago ere egia 

zela gizon behar bezalakoa, Phlegon zen deitzen. Egiat 174. Eta nago eze bere bitartez garbituko yatazala [...] 

loiak. Añ EL 2 120 (EL 1 112 uste dot). Ez dala nago [...] berba loi geijago esango. JJMg BasEsc 104. Badakiela 

nago / diabruak aña. Ud 59. Nago [...] adiskideek ez dutela erratearen beharrik. HU Zez 17. Nago ezaula 

gatxiten gaiza kuek oil dazkaudan. Mdg 148. Zeuk itxiko zeunztalata nengoan. Ag G 284. Biyotza dardar 

daukala nago / italiano Spallak. EusJok II 138. Mutuak berak ere ikasi dutela nago, piñuak itsusiak dirala. 

Munita 21. Apurtxu bat lotsortxua ete dan-ta nago. Erkiag Arran 90. Baie neu nago guzti-guztiek bildurgarrizko 

motzak be etzireala izango. Akes Ipiñ 28. 

Banengoan ba, zuaitzak orrelako gauzak esatea... Ag G 212 [= 'ya me parecía a mí']. Ba nengoan ba... 

neskatxa orrek ori baiño geiago jaramon egiteke, bertan beera utziko ete ninduan, eskeko baten antzean, ate 

ondoan. Bai zera! Erkiag Arran 74. 

9. (BN-lab, S ap. Gte Erd; Dv). Preguntarse. (Usado generalmente en pimera persona). "Nago hori ez ote den 

ama (BN-lab), nago othe diren (S), nago zuzenean naizenez (BN-lab), nago ama othe denez (S)" Gte Erd 303. 

Tr. Usado por autores septentrionales desde mediados del s. XIX; al Sur, donde es menos frecuente, se encuentra 

desde finales del mismo siglo. Nago heian buru gogorra duzunetz. Dv Lab 133. Nago hatik, hatu horien pean, 

aitoren-seme bat othe den. Laph 142. Eztanda egin ete deustan nago. Ag AL 87. Egaka asiko ote dan nago. 

Urruz Zer 138. Nago [...] ogiak hala jo othe dituzten behinere, nola Xanetak gure Xoane. Barb Sup 98. Nago 

gazteriak norat duen egin. Ox 173. Ire eskua xorgiñ ote den negok. Or Mi 22. Gaude ez othe duen etxe bakar 

harek egiten Beteluko herri guzia. JE Ber 41. Ementxe nunbait kabia egin ote-dun nago. TAg Uzt 116. Nago 

ikusten nautenetz orain. Mde HaurB 108. Banago haatik nun den gizonaren errespetua. Lf in Zait Plat XVII. 

Naparra ote zan nago. Ugalde Iltz 16. Nago, ederregiak ez ote diren. Vill Jaink 81. Nago ez othe den familia 

hori guzia krima hortaz argitua. Larz Senper 88. Nago haatik ez ote diren zonbait urrunegi joan. Ardoy SFran 

299. Nago begi hauk behin betikotz nolaz etziren hetsi han. Xa Odol 328. Ba nago-ta ez ote zaidan bat bakarrik 

aoan gelditu. Berron Kijote 202. 

10. (Con alativo). Ir (para estar). Errira egon nintzan. msOch 30. 

11. "Ez dago ethorririk, il n'est pas près de venir" Dv. 

II (Sust.). 1. (Lar). Estancia. "Estada" Lar. v. egonaldi. Ez bisteak konsolatu, / ez egonak amoratu, / ez 

maian asentatu. Lazarraga (B)1204r (Interpr?). Jan-edanak, egon-ibillze ta dituzten egitekoak. Mb JBDev 335. 

Jakiten bazuten itzaiaren sagardotegiko egona. Izt C 179. Elkarrekin guziak egon bat emen eginda. Lard 403s. 

Alperrik izan zan nire egona. Or Tormes 75. Atsegiñago litzaiguke gerizpeko egona. TAg Uzt 82. Baldin 

Juanbeltz egon luzearekin kezkatzen asi ez balitz. Anab Poli 22. Geiegi luzatu degu egon au. NEtx LBB 134. 

Etxateilapeko egonaren gozoa labur bederen ezagutua duelarik. MEIG II 105. 

2. Inmovilidad; permanencia; reposo. AxN explica astiari (astiari eta aisiari iarririk, 380) por egonari. Cf. 

EGONEAN. Bordako zakurrek ezagun izan zuten eta etziren egonetik atera. 'Du repos'. Or Mi 100. Zeure 

egonak oso leundu eustan [gogoa]. "Tu permanencia". Laux BBa 98. Zaarra bere egonean goxo, ta aurrerago ez 

nai. Ldi IL 58. Arrixku batek galdu zezaken: / egonak, gaurkoz-naikoak! SMitx Aranz 101. Tarte onek ez du 

laisterrik; egonak / âztuazi dit noiz otoitza nun asi. "La quietud". Or Poem 556. Egona ta ibilia, bata ta askotza. 

Zait Plat 58. Liburu jator asko, ardaua lez, egonak eta urte iraganak ontzen ei ditu-ta. Erkiag BatB 48. [Nagiak] 

bere betiko egon goxoa uzten baldin badu. MEIG IV 102. 

- BEGO. (Forma de imperativo de tercera persona singular). a) Dejémoslo; sea, sea así. Gero dionak bego dio. 

RIs 43 (tbn. en un contexto similar en Ax 15 (V 6)). --Topatuko ditut merkiago. --Bego! Ez du orlako askorik jan 

beorrek. Sor Gabon 33. Utziko ote zuten libro, erranez: "Bego, giderra eskuan du!". HU Aurp 130. Ba, ori, 

bego, dohala bere bidean! Barb Sup 54. Bego ermitainaren latia! Const 39. Ezin etsi nik. Bego, bai, bego, / 

artuko dut olako min. "Sea así". Or Poem 542. Bego, esan nuen nik. Zait Plat 148. Aurrerapen-legea diozu? 


mende. 

570


Bego. Vill Jaink 182. Bego, bego. Ez da deus! Larz Iru 64. 

b) "(V-m), fórmula con que un jugador pide a su compañero la pelota durante el peloteo" A. 

- BEGO HORRETAN (bego hortan Dv), B. HONETAN. Dejémoslo así. Aski bedi; bego hortan. Gy 294. Xo; 

bego hortan. HU Aurp 127. Bainan, paper zaharrek ez baitute holakorik salatzen, bego hortan. Lf Murtuts 28. 

Gaizki egin dut menturaz. Bainan bego hortan, joanak joan. JEtchep 76. Bego hortan... "Laissons là". Ardoy 

SFran 272. Baiña bego ortan, goara jotzekoan agertuko da-ta dana. Berron Kijote 227. Emazteari ere zer edo 

zer egin diote, eta bego honetan. MEIG I 130. 

- BEGOTE (H). "Laissons les" H. v. BEUDE. 

- BEGOTZI (Dv, H; begozi H). "Laissons-les" H. v. BEUDE. 

- BEUDE (Dv). Dejémoslos así. Cf. BEGO. Beude, beude, egitera, / nahi diena oro tratu. AstLas 34. Dio 

azkenean: "beude; / Oraiño berdesko daude". Gy 129. Lagunari au ziagola: "Beude neregatik itxarokizun aiek; 

Iainkoaren morroi naukek oraintxetik eta ementxetik". Or Aitork 196. 

(Beude hor). Beude hor barkakizun ez direnak, ez baitute barkatzerik. MIH 372. 

- DAGOEN DAGOENEAN, DAUDEN DAUDENEAN, ZEGOEN ZEGOENEAN, etc. Sin cambios; 

literalmente. Baiña istorio au itzez-itz, dagoen-dagoenean artu bear al da? Vill Jaink 60. Gauzak dauden 

daudenean uzteari hobe deritzat. MIH 99. Zegoen zegoenean ezin utzi. Ib. 72. 

- DAGOKIONEZ (DAGOKIDANEZ, ZEGOKIONEZ, etc.) (Lar, Añ). (Con dativo). a) En lo que respecta a. 

"Quanto es de mi parte, niri dagotanaz [...] a tí dagotzunez, a aquél ari dagokanez" Añ. Tr. Usado por autores 

meridionales desde mediados del s. XIX. Encontramos ejs. tanto en presente como en pasado, y referidos a 

distintas personas verbales. Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben laka bekaldutzen da. Izt C 173. Niri 

dagokidanez egon zaite lasai. Arr GB 13. Amari obeditu zion; ez ordea barauari zegokionez. Arr May 123. Niri 

dagokanez, egin dot eskapulario guztiak artuteko alegina. Itz Azald 73. Neri dagokidanez, beren esku utziko 

dizkiet Fueroak. Or SCruz 34. Ardoaren izpirituari dagokionez, bakotxaren negurri artarik landa pozoina dela. 

FIr 174. Bai itzez, bai aditz-jokoz, bai joskerari dagokionez. Etxde AlosT 10. Irlandarari dagokionaz, eman 

hauek onartzen dira. Mde Pr 230. Ukitzeari dagokionez, gorputzaren egokierak asko esan nai du. Or Aitork 44. 

Maite-arloari egokionez, begiak neskatxa eder batengana zitualako. Erkiag Arran 179. Niri dagokidanez, 

bekatari nauzue. MEIG I 260. Euskarari zegokionez. MEIG V 94s. v. tbn. Bv AsL 28. Munita 151. Zait Plat 93. 

Gazt MusIx 64. 

b) Como corresponde a. Tr. Usado por autores meridionales del s. XX. Jai aundi oni dagokionez eta 

bakoitzak lezaken neurrian. ArgiDL 132. Ume nintzanean, umeari dagokionez itz egin. Ol 1 Cor 13, 11 (Lç haur 

anzo, He, TB, IBk e IBe bezala, Dv haur arara, Ker ume-antzera). Kistar onai dagokienez, ugazabok Eleizearen 

irakaspenak aintzat artu. Eguzk GizAuz 161. Gizon egiñari zegokionez. TAg Uzt 187. Bakarrik ala, eskudunari 

dagokionez, bidaide kopuru aundiz ote zioan? Zait Sof 78. Egunari zegokionez. NEtx Antz 155. Berari 

dagokionez zaitu dezan. Munita 104. Gizon zaildu bati dagokionez, irmo ta zorrotz agurtzen zun lagun naigabea. 

Etxde JJ 23. Iainkosa ari zegokionez. Or Aitork 32. Oiturari dagokionez, beraz, Bak goraipatuko dugu. Ibiñ 

Virgil 90. Estornestar bati dagokionez. MEIG III 48. 

- DAGOKION (ZEGOKION, etc.) ALDETIK. (Con dativo). En lo que respecta a. Bizi-naia, irauteari 

dagokion aldetik, aurreko kapituluan aztertu genuen. Vill Jaink 117. Euskaldunoi dagokigun aldetik, zenbait 

inprenta huts badira. MEIG II 46. Gure burujabetasunari zegokion aldetik ere. MEIG VI 52. 

- EGONAGO (SP, Dv). Zenbatenaz bekhatu gehiago, eta bekhatutan egonago, hanbatenaz adimendua, 

memorioa eta borondatea eztheusago. Ax 83 (V 57). Egonago eta sordexago / Dukedala dakusat. O Po 48. 

Lurrean egonago eta borthitzago dohan arbola. Brtc 180. Azienda heian egonago eta hobeago da. Dv Dial 62 

(Ip egonago; It zenbat eta aberea denbora geiagoan dagoan). 

- EGONAK EGON EGIN. "Aburrirse de esperar (Vc)" DRA. 

- EGONAREN BURUAN. Después de un tiempo de permanecer en un estado. Bekhatoreak egonaren buruan 

ezagutzen du bide makhurra daramala. Ax 46 (V 29). Eta ez bekhatua ere ezta, egonaren buruan aisekiago 

erremediatzen. Ib. 81 (V 55). 

- EGONEAN. Quieto, inmóvil, en reposo. Belar ebaitzen aña denbora / pasatzen zun egonian. EusJok II 72. 

Egonean daude zuaitzak ere. Ldi BB 120. Egonean jardun, jardunean egon. "Obro en la quietud". Or Poem 556. 

Une bat egonean eginda gero. Etxde JJ 113. Nork eduki giza-biotza egonean, betierak lengorik ez dula, lengeroeri 

egonean nola agintzen dien ikusteko? "Tenebit [...] ut stet et videat, quomodo stans dictet". Or Aitork 

314. Egonean dagoela begitanduko zaigu. Zait Plat 41. Exeri ala etzan egiten nintzan egonean egoteko. Anab 

Aprika 65. v. tbn. Erkiag BatB 26. Soro-zelaia egonean gogortu dedin. Ibiñ Virgil 71. Gutxitan egonian, / 

askotan lanian. Uzt Noiz 88. v. tbn. Azurm HitzB 26. Erdi-egonean eta pake-pakean. "En sosegada paz y 

reposo". Berron Kijote 146. Erabaki arte egonean egon gabe. MIH 284. 

"Egonien egonien oztu egiten da, estando quieto se enfría (V-gip)" Vill (comunicación personal). 

- EGONEAN EGOERAN. "Egonean egoneran, azkeneko erditxi du (AN-ulz), a fuerza de esperar, al fin lo ha 

conseguido" Inza Eusk 1928, 230. 

- EGONEAN EGONAZ. De tanto estar. Egia da ikusian-ikusiaz oitutzen zijoala, egonean-egonaz artara 

jartzen ari zala. Anab Poli 43. 


mende. 

571


- EGONEGI. Eiheran dadinak egon-egi, bidean laster begi. "Celui qui a trop tardé au moulin". O Pr 129. 

- EGONEN EGONAK. "Egonen egonak (Vc), egonien egonijiak, de puro estar (V-ger)" A Apend. 

- EGONEZ. En reposo. Zirkin egiñez naiz egonez. Or Aitork 350. Ba dakusket egonez pozkida / t'atsegiñegotegi. 

"Sin movimiento". Gazt MusIx 127. 

- EGON-EZINDA. (Expr. adv.). Inquieto, agitado. "Egon ezinda dao (V-arr)" Gte Erd 118. No hemos incluido 

ejs. del tipo zutik egon ezinda, etxean egon ezinda, etc. Urten eban Agustinek gelatik egon ezinda. JJMg 

BasEsc 166. Niri taupaka beintzat asi jat / Egon ezinda. AB AmaE 132. Lorik egin ezinik, ardiakaz egon ezinda. 

A BGuzur 136. Lotsaren lotsaz egon ezinda. Enb 67. Pozan-pozez egon ezin-da. SM Zirik 17. 

- EGON-EZINETAN. (Expr. adv.). Inquieto, agitado. Ikusezinak mendean daukan irudimenaren alde egon 

ezinetan. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). 

- EGON-EZINIK. (Expr. adv.). Inquieto, agitado. "Egonezinik dago (G-goi)" Gte Erd 84. Cf. egonezin. 

Gelara sartu zanean, egon eziñik. TAg Uzt 309. Eta egon-eziñik zaunkari biziki ekin zioten. Etxde JJ 260. Beti 

artega ta egoneziñik. Erkiag Arran 96. Uezabak emon zetsan barriari ta egon eziñik esan zetsan. SM Zirik 13. 

- EGON-GURA. a) Deseo de estar. "Egonak egon-gurie ta pralliek andra-gurie" (G-azp). Berbiak ekarriko 

dau ikus ta egon guria, onek biztu kariñua. Mg CO 142. b) "Désireux de rester" Dv. Cf. It Fab 256: Ez naiz ni 

emen egon gura. 

- EGON-MODU. Postura, compostura. Euren siñu eta egon modubagaz adi erazoten dabeenak. Astar II 198. 

- EGON-MOLDE. Postura, compostura, modo de estar. Ber-alabaren egon-molde aphal hark [...] hunkitu 

zuen. "Cette humble contenance". Birjin 329. Orai ez dira gehiago irriz ez solasean ari elizan, eta oraino othoitz 

egiten ez dutenek egon-molde ona dute. Prop 1886, 280. 

- EGONTXERIK. (Forma con suf. -xe). Habiendo estado demasiado tiempo. Atharratzen egontxerik / orai 

ützülia. Casve SGrazi 106. 

- EGOTEKE. Sin estar; sin haber. Bien arteko egoteke, nor bere buruaren iaun eta iabe zan. Zait Plat 37. 

Begira egoteke. Berron Kijote 171. 

- HEMEN DAGO. v. hemen. 

- EZIN EGONEZKO. "Inhabitable" Dv. Mortuan egonen da agorrerian, gatz-lur nihor ezin-egonezkoan. Dv 

Ier 17, 6. 

egonaldi (V-gip, AN, L, BN, S; Hb ap. Lh, H). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ (atxéenondua). 1. Estancia; 

tiempo de descanso. v. egotaldi. Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII; al 

Norte sólo se encuentra en Prop y en algunos autores modernos. En DFrec hay 9 ejs. de egonaldi. Aldi ori da 

egungo Ebanjelioan arkitzen dugun egonaldia. Mb IArg I 364. Orazinoeko egon aldijetan. Mg CO 203. Egonaldi 

luzeak egiten dituzte. Izt C 196. Egonaldi edo atseden luze bat egin zuen. Lard 202. Egin zuen bigarren egon 

aldi bat, lau hilabethez. Prop 1880b, 53. Egonaldi txikiak egiten zituan egunez etxean. Ag G 143. Gure uretako 

egonaldietatik onura aundiena atera dezagun. Anab EEs 1919, 153. Gure baratzatxora egonaldi batzuek 

egitera. Ldi IL 89. Ango amar eguneko egonaldian. TAg Uzt 246. Eztago artzaiarentzat mendian egonaldi 

lasairik. Etxde JJ 25. Gaedheltacht batean egonaldi bat egitea. Mde Pr 239. Bakardadean egiten dudan 

egonaldia. Txill Let 23. Urrengo egonaldia Italiko beterrian egin zuen. Zait Plat 14. Bar batean egonaldi goxo 

bat egin zuten. Izeta DirG 92. Gogoan dik ark / irekin izan / zuen egonaldi ura. NEtx LBB 264. Hemengo egon 

aldi baten ondotik. Xa Odol 137. An egon-aldi bat egin ondoren. Uzt Sas 353. Egonaldi hori, laburxkoa 

izanagatik, aski eta gehiegi izan du. MIH 361s. 

v. tbn. JBDei 1919, 269. ArgiDL 87. SMitx Aranz 120. Osk Kurl 98. Berron Kijote 87. 

"Oinbeste laburtu zaizu", esaten bide zionate, "zure emen egonaldia". Or QA 117. 

Egoaldi ederra eduki dezazuela gure artean. Arti Tobera 274. 

Estación del Via-Crucis. Egonaldi bakoitzean (Gurutz-bidea egiten) azaltzen zaitzun gertakizuna 

gogoratzen badezu, obe. EgutAr 20-3-1957 (ap. DRA). 

Estación (en una iglesia). Zuek egiten ditutzuen egon-aldi luzen aldean. "Stations". Birjin 567. 

Pausa. Egonaldi bat egin zun. Etxde JJ 76. Gaur tallarretan egon aldixak izan ditxue inddarran faltaz. SM 

EiTec1 149. 

2. egoaldi (Añ). "Postura, modo de estar" Añ. Zer egoaldi edo estadutan egin zituban Jainkuak Adan eta 

Eba? CrIc 19. 

egonalditto (Dv). Dim. de egonaldi. v. egonalditxo. Santiago Apostoluak egon alditto bat egin zuen 

Saragoze hortan. Zby Pel 21. 

egonalditxo. Dim. de egonaldi. Egonalditxo batean gure Piarresen etsipena konta zionat. Etxde JJ 80. 

Lapiko orretan egonalditxo bat eginda. Bilbao IpuiB 176. Egonalditxo bat egiten omen du gogoak, eten 

bailitzan. Zait Plat 70. Ipar-haizeari deitu zioten gero, haiekin egonalditxo bat egin zezan. MEIG IX 103. En 

DFrec hay 2 ejs. más. 


mende. 

572


egonarazi (Urt, Dv), egonerazi, egonazi. Hacer estar; hacer permanecer, hacer quedarse. "Alere, [...] hagoan 

egonarazi" Urt I 483. Ferme egon eraziteko errege gaizo hura. Tt Onsa 44. Othoizten aut egonaraz dezadan 

hirekiñ enekin den poblu huntarikan. Urt Gen 33, 15. Ene desira oro zelüko gaizetan egon erazi zadazü. Mst III 

23, 5 (SP eratxeki [...] gauzei). Harekin juntatuak egonarazteko deseinu berezi eta solido batean egina [liburua]. 

In Brtc 3. Aigalon bere jenteki / bere lürretan egon erazi. Xarlem 38. Bostez [bost urthez] egonerazi aldiz 

gaztelin. Etch 80. Lilluratuta bezela denboraldi luzeetan egonerazitzea. Aran SIgn 49s. Beren herritar maltsoen 

maltsoki egon-arazteko. Elzb PAd 74. Nere erne egon arazteko. Ib. 68. Aiñarba-ari batekin etseki (egon erazi) 

niro hori. A s.v. ainharba. Haren egonaztia bost urthez ixilik. Xikito 10. Erretorak egon-erazi zian kapitaina 

berarekin aihaitan. Const 33. Haien gibel egon-erazten. Ib. 40. Geldirik egon arazten bakarrik lanak ematen 

dituzte. Lab EEguna 71. Aurrai etxean geldi-geldi egonerazten. Sabiag Y 1933, 422. Zuek kezkagabe egonaraziko 

zaituztegu. Ir YKBiz 525. Bildu ta egonerazi zitun Etxolaren baranoan. Ol Num 11, 24 (Dv ezarri, Ker 

jarri). Beti berarekin etsean egon-eraztekotz. Mde HaurB 59. Etxean gogaide egonarazten gaituzun Orrek. Or 

Aitork 225. Zutik eta liburua ikasten egonarazi zuan. Osk Kurl 168. 

Hacer estable. Zutaz beterik dauden ontziek etzaitute egonarazten, aiek autsirik ere ez baitzera ixurtzen. 

"Non [...] stabilem te faciunt". Or Aitork 11. 

egonarri (G-azp-to ap. A), egoarri (V, G ap. A), egoiarre (G-to ap. A), eongarri (G-bet), egotarri. 1. 

Paciencia; tranquilidad, sosiego, flema. "Egonarri ona du, tiene buena paciencia. Egoarri txarra du (G-to), tiene 

mala (sic) paciencia" A. "Izane i oso eongarri txarrekua izan aiz beti" (G-bet, comunicación personal). Tr. 

Documentado en autores meridionales desde principios del s. XX (cf. Urruz Urz 36ss., donde Egoarri es el 

sobrenombre de un personaje perezoso). La forma egoarri, más frecuente en autores vizcaínos, es algo menos 

usada que egonarri; sólo hemos encontrado un testimonio de egotarri. En DFrec hay 2 ejs. de egonarri. 

Egoarririk (patxadarik) zer dan ez dakite, ezerez bateatik aserretzen dira. Ayerb EEs 1914, 12. Egoarriak, 

toki paketsuak [...] mundua pozez ta arrigarritasunez betetzeko umeak eragiten dizkiete. "Sosiego" (Quijote 

pról). A EEs 1916, 301. Egonarri txarreko mutil atzerritar batek. JBDei 1919, 278. Zuen egoarria amaituko 

litzake. GMant LEItz 56. Bere egoarria (pazientzia) erakusteko. A Itzald II 75. Zerorrek ikusita, berriz, badakizu 

zein diran nere ikasbidea, bizikera, asmoak, siñestea, biotz zabala, maitasuna ta egonarria. Ol 2 Tim 3, 

10 (Ker eroapen). Egonarri pizka bategaz ulertzeko alegiñak egingo dozuzana. Otx 7. Egoarri gitxikotzat yotzen 

gaituzu. Ldi IL 68. Asmakuntza aiek egonarriz irakurriko. Ib. 28. Etzedukan egonarririk liburua argitara arte. 

Or Y 1933, 405. Eleiz-gizonak egoarri ta eroapena irakatsi bear ei-eutsezan. Eguzk GizAuz 26. Egonarriz 

entzungo dizut. Zait Sof 38. Beltranen egonarria mugaratu zan. Etxde AlosT 80. Hain baitziren haren egonarri 

eta gogo-indarrak handi. Mde Pr 136. Egotarriz itxarotea erabaki zun. EG 1956 (7-8), 29. Itxaropen, egoarriz 

ta nekez irabazitako saria. Erkiag Arran 118. Gizonen eroapen ta egonarria neurri bateraiño zabaldu danean. 

Ib. 114. Entzuteko egonarria edukiko duzuela uste dut. Arti Ipuin 23. Eztu egonarririk. Ibiñ Virgil 96. v. tbn. 

Lasa Poem 101. Egonarri luze eta borondate gogor eta etsigaitzez iristen den lana da. MEIG IX 117 (en colab. 

con NEtx). 

2. + egoarri, egotarri (V-m ap. A). Estancia; tiempo de descanso. v. egonaldi. Etorri nintzan uri onetara 

egonarri ona aurkituko nebalakoan. "Asiento [= 'estancia']". Or Tormes 93. Otadiaren garai-aldean / Irurtzunek 

egoarri. "Se detiene". Or Eus 328. 

3. Estabilidad. Onek eztu iñon ere egonarrerik (AN-larr). Inza Eusk 1926 (III-IV), 10. Non egonarri sendoa 

Zugan baizik? "Firma securitas". Or Aitork 47. Zuregan baitaude egonarriz, egonarririk ez duten gauzen 

iturburuak. "Rerum omnium instabilium". Ib. 15. 

4. "Egoarri [...] (V-oroz-arr), bancos de piedra" A. 

- EGONARRIZKO. Firme, estable. An da atsedengu egonarrizkoa. "Imperturbabilis". Or Aitork 88. 

egonarridun, egoarridun (A DBols). Paciente. Epetsua, egoarriduna ta odol-ila zan. A EEs 1916, 305. 

egonarritsu, egoarritsu. Paciente. Berlin aldeko jakitun egoarritsu, aspertzaka ta gizonez lan egiten 

dakizuenok. A EEs 1916, 110. Bulartsu ta baikor, egonarritsu ta oldarkoi. EG 1956 (3-4), 2. Txomin oso trebe 

eta oso egonarritsu zen. Etxde Itxas 46. Eroapenez bete, egoarritsu. Erkiag Arran 116. Iakintsu zar eta 

egonarritsuen aztarnak. Zait Plat 26. Nekazari egonarritsuak. Ibiñ Virgil 86. 

egondu. "(V-oroz-arr), corromperse (el agua). Ur egondua (V-oroz-arr), agua corrompida" A. v. egontatu. 

egonera. v. egoera. 

egonezin (G-azp). 1. (Sust.). Inquietud. "--Larri al zaude? --Ez, egoneziñik ez daukat (G-azp)" Gte Erd 118. v. 

ezinegon. Cf. EGON-EZINDA, EGON-EZINIK. Egonezin arrigarri batek zirikatzen du biotza. TAg Uzt 95. 


mende.


Barruko egon-eziña nabaitzen zaio. NEtx Antz 111. Artega eta egon-eziña / onek sortu dau errian. BEnb NereA 

249. Laiño zurien egoneziña. Etxde JJ 103. Gure adur-txango griña, euskaldunaren gurasogandiko egoneziñan 

oiñarriturik. Etxde Itxas 46. Egon-ezin orri galgarri zeritzaion Platonek. Zait Plat 36. Atsekabea ta egoneziña 

sortu eutsan biotzean. Erkiag BatB 89. En DFrec hay 2 ejs. 

2. (Adj.). Inquieto, agitado. Zer burubide duk au, / txoro egonezin / Pake gozoa utzita / nora duk egamin? 

Ldi UO 15. Ugin egoneziñak. TAg Uzt 36s. Espatsu ta egonezin zegon Engraziren ateralditan oarturik. Etxde JJ 

138. Aren adiurre egon-ezinari zor dizkiogu. Zait Plat 36. Erreka sakonean arri biribiltxua egoneziña dan 

antzera. Erkiag BatB 137. 

egongai, egongei. Que permanece. Khorpitza delarik egongei ehortzi izan den lekhian. Egiat 171. Zer da 

arimaren eskelegoa egongei denian khorpitz batetan eritarzünez hirotia denian? Ib. 184. 

egongaitz. Inquieto. v. egonezin (2). Artzai egongaitz batzuek aren ardiak larrerik-larre eramaten zituzten. 

NEtx Antz 136. Zeugan gelditu dotaz begi egon-gaitzok. Gand Elorri 131. Iparragirre egon-gaitz dabil. NEtx 

LBB 285. 

egongela (PMuj). Sala de estar. Aldameneko egon gelara. Lab SuEm 195. Egongelatik sukaldera sartu 

dira. J.M. Irigoien Oilarraren promesa (Bilbao, 1976), 176. 

egongia (-gi S ap. A; VocBN, Gèze, Dv, H; Hb y Foix ap. Lh), egongu (R ap. A), egongira. Residencia, 

morada, lugar donde se está. v. egoitza. Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en autores suletinos, 

tbn. lo emplean Joannateguy y algunos meridionales del s. XX. 

Arima gaixoa, nahi gabez bere lekhutik eta egongiatik ialki. Tt Onsa 141. Aitaren, Semiaren eta Espiritü 

Saintiaren egongia biziak gerthatü baikira. Bp II 132. Egongüz khanbiatzen ahal zira, bena ez hobetzen. Mst III 

27, 3 (SP lekuz, Ip egon-lekhuz, Leon tokiz). Delakoz khorpitza arimaren egongia. Egiat 184. Dohatsien 

egongian. UskLiB 25. Hezedüra sarthüko da gure egongian. Arch Gram 35. Zeren bihotza beita sendimentü 

güzien egongia. CatS 107. Bada egongira hanits ene Aitaren etxen. EvS Io 14, 2 (Lç, He, TB, Ol egoitza, LE 

bizitégi, Dv, Or egon-lek(h)u, Leon egon-toki). Jainko baten egongia edo egoitza bilhakatu behar den 

emakumea. Jnn SBi 422. Aphezküpiak lagüntü zütien bere egongietara. Ip Hil 93. Donosti [...], 45.000 

biztanleen egongi ezin ederragoa. Bera EEs 1915, 216. Eraspen eta maitasun oneik euren egongu ta bizitokia 

gure gogo-biotzetan dauke. Eguzk LEItz 122. Aitzinez aitzin zien bi ofizierek beren egongia. Const 38. 

Abrahanen egongu artara. Or QA 66. Aurkitu barri dauan egongu erdiragarria. Erkiag BatB 135. 

egongiro. Temperatura, ambiente. "Egongiro dago, hace buen tiempo para estar quieto (V-gip)" Iz To 187. v. 

egotaro (2). Egunaz bero izugarria egiñ bazuan ere, txit egon giro ona zegoan. Apaol 26. Egongiro atsegiña 

zegoan itzalpe babes artan. TAg Uzt 159. 

egongu. v. egongia. 

egongune (AN-erro ap. EI 166). Lugar donde estar. Situación (geográfica). Irlanda, bere egonguneari 

esker, bazter zegoen Barbaruen inbasioneetarik. Mde Pr 227. 

egonki. "(BN-lab), estancamiento del agua. Ur hunek egonkirik eztu, esta agua no está estancada" A. 

egonkidin. "Habitable" Dv. Israelgo semeek manatik jan zuten berrogoi urthez, heldu arteo egonkidin zen 

lurrera. Dv Ex 16, 35 (Urt herri habitaturat, Bibl lurralde egoiliardunera). 

egonkizun. Posibilidad de estar. Onela luzaro egonkizunik etzuten izan. Lard 487. 

egonkor. Permanente, duradero. Guziek dakitena da, irakaspen guzietarik egonkorrena dela, amaren 

altzoan hartzen den irakaspena. Prop 1912, 173 (ap. DRA). En DFrec hay un ej. de egonkor 'estable'; hay 

además otro de egonkortasun. 

egonleku (B ap. A; Lecl; -kh- Urt I 289, Ht VocGr 350 y 380, Hb ap. Lh, Dv, H), egoleku. Residencia, 

morada; sitio donde estar. Cf. AB AmaE 344: Nun egon lekuak; cf. tbn. Or Aitork 264: Ola dut oroi Kartago, ta 

beste egon leku guziak ere ("omnium locorum, quibus interfui"). v. egoitza. Tr. Documentado a partir de 

mediados del s. XVII en textos de autores septentrionales y meridionales. 

Egon-leku plazertsu hartara. SP Phil 61 (He 63 egoitza). Presoen egon lekhua. ES 88. [Angeru deungai] eldu 


mende.


jaken euren terminu edo betiko egolekuba. Zuzaeta 76. Espiritu Santubaren egoleku edo tenpluba. CrIc 177. 

Egunoro garbitzen ez badute nere egonlekua. VMg 46. Miratu zituan Labanek Jakob beraren ta beste batzuen 

egon lekuak. AA III 631. Zure semeari zegokon bezalako egon-lekhu bat. Dh 87. Imini zituban zeruban egon 

leku asko. fB Ic III 313. Zorijonekuen egon leku gloriazko orretan. JJMg BasEsc 233. v. tbn. Zav Fab 1907, 542. 

Eta or-emen zebiltzan, iñon egon-lekurik artu gabe. Lard 172. Haukien egon-lekhua zen Mesatik heldu den 

bezala Sepharreraino. Dv Gen 10, 30 (Urt egoitza, Ur bizilekua). Egonleküz khanbia zitake, bena horrez ez zira 

hobetüren. Ip Imit III 27, 3 (Mst egongüz). Ez du hain laket izarrak / egon-lekhu berea. Elzb Po 187. Ethortzen 

da Jondoni Petri Erromarat, eta han establitzen du bere Alkhia eta egon-lekhua. Ducq 53 (ap. DRA s.v. alkhi). 

Aur Bataiorik gabe ildakoen egon lekua. Inza Azalp 72. Ama Birjiñaren egon lekura eraman giñuzen. NEtx Nola 

26. Aurre aldeko bazter batean artu zun egon-lekua. Etxde JJ 173. Egonleku onuratsu ta egite zindoen biltegi ta 

onbideen laba bero izan bekie angoei. Erkiag Arran 12. Nere Aitarenean egon-leku asko daude. Or Io 14, 2 (Dv 

egon-lekhu; Lç, He, TB, Ol egoitza, LE bizitégi, EvS egongira, Leon egon-toki, Ker, IBk bizitoki, IBe bizileku). 

Panek oso begiko zun abaro ta egon-leku atsegingarria. Ibiñ Virgil 57. Ondo-eziñ orok bere egon-leku duan 

lekuan. Berron Kijote 17. Bizitzeko dudan egon-lekua. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). 

"Asiento, silla, egoleku" Añ. Aingeru guztien gaineti daukala bere tronu edo egonlekuba. CrIc 45. Beren 

egoakin Jaunaren Gloriari egon-leku edo aulki guziz ikusgarria egiten ziotenak. Lard 83. 

Sala de estar. v. egongela. Biedermannen etxeko egon-lekuan. Lab SuEm 167. 

egontatu (S ap. A; H). "Corromperse el agua" A. Sg. H, 'esperar': "(S), attendre. Esne egontatia, lait qui a 

attendu, non récent". v. egondu. 

egontegi (Urt V 266), egotegi (V, G ap. A). Morada; lugar donde estar. v. egoitza. Eri gaisoen egontegi 

illun zikinean. Mb IArg II 344. Egiten dutela txoriak beren etxea edo egontegi-kabia. Ib. 209. Espiritu 

Santubaren tenplo edo egotegiak. CrIc 51. Egiten gera Kristoren ostatu, egotegi edo tabernakulu biziak. Mg CC 

218. On guzien gela edo egontegia. LE Urt 256 (en el ms. original (91r) gela edo tégia). Egontegi au guztiz 

gozotsua da. Iza EE 1881a, 159. Gustagarrizko egotegiak / badira kanpo oietan. PArt Ustez 104. Badakusket 

egonez pozkida / t'atsegiñ-egotegi. "Las moradas". Gazt MusIx 127. 

Sitio, espacio. Polbor piskak sua arzen duen ezdabaidan aienatzen du egontegia kenzen dion bala. Mb IArg 

I 255. 

egoitegi. Estancia, espacio. Badauzka [Kathedraleak] barnean hiru egoitegi luze. JE Ber 22. 

egontoki (Urt I 289), egotoki. Residencia, morada, estancia; sitio donde estar. v. egoitza. Tr. Documentado 

desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay un ej. de egontoki. Zureak dira lurreko toki ta bazter guziak; 

zureak dira Zeruak; eta zurea da azken Zeruko tronua edo egon tokia. Mb OtGai I 121. Gogoan erabili zuen 

arima batek Espos zerutarrari egon toki bat bere baithan aphaintzeko ukhan behar duen artha. Birjin 211. 

Thebaideko mortutar donen egontoki aldaratuak. "Les deserts". Ib. 90. Eztaukagu emen egontoki iraunkorra. 

CrIc 38. Nere korta edo egontokia garbiago ziagok. VMg 46. Bederatzi hilabetez egon-tokitzat zerbitzatu zaion 

bere Birjinazko sabela. Dh 267. Andereier bertze baten / egon-toki trankillean. Gy 276. Igoten eben goiko 

egotokira. Ag AL 100. Badugu egontoki bat behar den bezain ederra. Prop 1898, 222. Alako etorkiñai dagokien 

eran gertua dago egotokia. Zink Crit 79. Huna beraz emaiten ahal dautzutan egon tokia. Barb Sup 156. Ollo 

maltzurraren egotokia. TAg Uzt 116. Ene Aitaren etxean egon-toki ainhitz badira. Leon Io 14, 2 (Lç, He, TB y 

Ol egoitza, Dv y Or egon-lek(h)u). Garbitzeko jautsia zuketen [bultua] bere ohiko egontokitik. Lf Murtuts 10. 

Zorionak antxe bide du bere egontokia. NEtx Antz 151. Egontoki atsegiñak. Etxde AlosT 91. Mendi-aldera 

bazuten egon-toki ederra. Anab Poli 134. Ene alabak ere, haren egon tokitik, ukhaiten ditu gero berriak! Larz 

Iru 130. Nire Aitaren Etxean egotoki asko dira. Ker EMeza 610 (ap. DRA). Helikon mendi alegia, Musen 

egontokia. Ibiñ Virgil 106. Egon-tokia dan gelan. Lab SuEm 202. 

Otsorik ez da zorionez nere egotokietan. 'En los lugares en que estoy'. Mg PAb 164. 

Domicilio, señas. Berriz ethortzen deneko, horra ene izena eta ene egon tokia. Laph 86. 

Estación de ferrocarril. [Baditu Zarautzek] burnibide, egotoki, tximistargi [...] eta beste gañerakoak. IPrad 

EEs 1912, 263. 

egontxo. "Egontxoa eginda, haciendo una pausa (V-gip)" A EY III 321. Cf. egon (II). 

egontza. v. egoitza. 

egonzale. 1. (El) que gusta de permanecer quieto. Asmatu baitzuten egonzale alper edo quietista aiek. Or 

QA 151. 

Pernando etzan olakuetan / isillik egon-zalia. Tx B I 153. 

2. egotzale. "(L), locataire" Lh. 


mende. 

575


egope (Lar, Añ, H). "Substancia" Lar y Añ. Egope bereko Hirurtasuna. "Trinité consubstantielle". GH 1933, 

325. 

hegope. v. hegape. 

egopen. "(V, G), estancia" A. 

egopide. 1. "(V, G), permiso, billete o cualquier otro medio para estar en alguna parte" A. Zer eskatuko 

daben ontzian primerako egopideagaitik. A Ezale 1897, 218b. 

2. Estado, situación. Legegizonaren egopide errukarria. A Ezale 1898, 375b. 

3. (V, G ap. A). "Conversación, entretenimiento o algo que hace permanecer" A. 

hegoputz. Viento Sur. Egoputz egunez, aizen zoragarri! Euzk I 203 (ap. DRA). 

egordi (R), egortu (R). Ref.: A (egortu); A Apend (egor); Iz R 288 (egórdi); ContR 507. "Barrer. Egor zan 

bede kori, beitago anitz tsats" A. "Al barrer, egor, al limpiar, xaint" Mdg 153. "Egórdi diár étse gúzia" Iz R 288. 

Aunque egortu en el diccionario de Azkue se trate posiblemente de una inferencia errónea a partir del rad. egor 

del ej. que cita, la forma egortruk que encontramos en Hual hace pensar en la realidad de la existencia de un part. 

egortu, a no ser que se trate de una forma analógica. Erdeiten du [etsia] desokupatruk, onki egortruk eta 

alajatruk. Hual Mt 12, 44 (Lç eskobaturik, He, TB, Echn, Leon, IBe garbitua, Dv erhaztatua, SalabBN garbitia, 

Samper xautrik, Ol ekortu). Ésnia egósi diár, áurra béztitu diár, egórdi diar (R-is). ContR 507. 

Etim. Relacionado con igurdi, igurtzi, etc. y tbn. con S ekortu, cuya -k- se explica por ensordecimiento 

inducido; v. FHV 527s. 

egordi. v. eguerdi. 

egori. v. erori. 

egorketa. v. igorketa. 

egorkin. "Barredura (R-is)" A Apend. 

egorle. v. igorle. 

hegoron. "Abrotonum, [...] hegoróna", "abrotonites, [...] hegoronezko ardóa" Urt I 40. v. HEGO-LANDARE. 

egorri. "(msLond), énula campana (Bot)" A. 

egorri. v. igorri. 

egorritu. "Despachar, hacer salir. Erri-egorritu, desterrar" Mg VersBasc voc. Cf. egorrotxi. Bota, aienatu ta 

erri-egorritu degu Lucio Catilina. Mg VersBasc 12 (PAb 214 urten eragin). 

egorrotxi. Cf. egorritu, igorrosi. Sekulako gizon gexto, erri egorrotxi banimendaduaen borondatearen 

bean. "Malos hombres traidores y ajenos de sus tierras y natural" (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. La -tx- 

no es segura; puede tratarse de -ts-, representada a menudo por en estas escrituras. 

egortu. v. egordi. 

egortzaile. v. igortzaile. 

egortze. v. igortze. 

egortzi. v. ehortzi; igurtzi. 


mende. 

576


egorzieleku. v. ehortz-leku. 

egosaisa (Sc ap. A). Fácil de cocer. 

egosaisal. 

Fácil de cocer. "Aisal, egosaisal" A Apend. v. egosaisa. 

egosaldi (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv A, H), egostaldi. 1. "Cochura", "cocimiento" Lar. "Cuisson [...]. On 

emploi ce terme pour exprimer une cuisson incomplète. Gal ez dadien haragi hori, egosaldi bat eman behar 

zaio" Dv. Egos-aldi bat emaiten diote beren irrisari. Prop 1903, 210. Pitxarkada bat ardi-esne bota zun 

egostaldi bat ar zezan. Etxde JJ 10. 

2. "Egostaldi, digestión" BeraLzM. 

egosarazi (BN; Urt V 260), egoserazi (S), egosazi (B, L-arcang), egosiarazi (BN-lab). Ref.: A (egosazi); Lrq; 

EAEL 131. Hacer hervir, cocer. Ongi garbitu onduan, egosarazten dituzu urian eltze batian. ECocin 26. 

Egosarazten tuzu hirur taza esne. Ib. 34. Belhar erro batzuen egosarazteko. Prop 1876-77, 160. Eznien 

egoserazteko bertza. GH 1929, 422. 

(Con aux. trans. tripersonal). Hacer cocer. Egosarazi ginioten mariñel hekiei irris pixka bat. Prop 1895, 63. 

egosarazle (Dv), egoserazle (S ap. Lrq). "Qui fait cuire" Lrq. 

egosari. v. egoskari. 

egosarin (V-ple-m-gip, G), egosiarin (V-gip, G-azp), egostarin (V, G). Ref.: A (egosarin, egostarin, arin); Iz 

ArOñ (egosi arin), UrrAnz; Gte Erd 84. Poco cocido. "Manjar mal cocido" A. Gaiak, bai, gaiak egokiak 

dira; baña egostarin eta gazaegi dagoz-ta, ipuin bikañak daukaguzanik ezin esan daikegu. Eguzk LEItz 28. 

egosbera (V, G, BN ap. A), egospera (Gc, AN-larr ap. A), egosbella (-eila R ap. A), egostbera. 1. "Cosa que 

fácilmente se cuece" A. Borraja egostbera eztitsuak. Izt C 155. Baita egosberagoa ere su apalean. Ibiñ Virgil 

73. 

2. Condescendiente. Cf. egoskogor. Etxekoandreak ere, ain egosbera zan [...], bere jauregian artu zituan. 

NEtx LBB 70. 

egosberatz (B, Sal ap. A). Fácil de cocer. 

egosbiguin, egosbigun (Vc ap. A). Fácil de cocer. 

egosdura. "(Hb), cuisson, bouillie" Lh. 

egoseragin. Hacer hervir, cocer. "Coctiuus, [...] egoseragiteko ona" Urt V 260. v. egosarazi. Nola Iakob 

hari baitzen eltzea egoseragiten. Urt Gen 25, 29. 

egosgailu, egoskailu (T-L, -kallu BeraLzM). "Digestivo" BeraLzM. [Sorginei] erakasten deie ere hitz 

indartsuak, errauts bereziak, osto egosgailuak. L. Apestéguy GH 1923, 350. Eltzekari, piperrada eta azpiki, 

oilasko eta ilhar xehe. Gasna, udare, kafe eta egoskailu. Menú de la fiesta organizada por "Eskualdunen Artean" 

en Mauleón, 30-6-1963 (ap. DRA). 

egosgaitz (G, AN, L, S), egoskaitz (G, AN), egosgatx (V-ger-m), egoskatx (V). Ref.: A (egosgaitz, egoskaitz, 

egoskatx); Lrq. 1. Díficil de cocer. 

2. Difícil de digerir; (fig.) difícil de entender. Ik euskera berria egoskaitza dek-eta, argatik argibideok. Ldi 

IL 17. 

egosgarri (Urt, H). 1. "Aestosus, [...] egosgarria, erregarria" Urt I 362. "Propre à causer une peine cuisante" 

H. 

2. "Qui peut être cuit" H. 

3. "Qui peut [...] se digérer" H. 


mende. 

577


egosgo (Lar, Añ, H). "Cocción" Lar. "Cocimiento" Lar y Añ. 

egosgogor. v. egoskogor. 

egosgor. v. egoskogor. 

egosi (gral.; Mic 6, SP, Urt V 260, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Hb ap. Lh, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), erosi, iosi 

(G-nav). Ref.: A; Bon-Ond 156; Lrq; ContR 507; Iz ArOñ, Als, Ulz, R 305, 287; Etxba Eib; Ond Bac (yosi); 

EAEL 131; Gte Erd 84. I (Vb.). 1. Cocer; hervir; hervir en agua para lavar. "Cuire à l'eau [...]. (Cuire) faire la 

lessive [...]. Bouillir. Eltzea egosten hari da" H. "Ésnia egosi diár, áurra béztitu diár, egórdi diár [...] (R-is)" 

ContR 507. "Lixue egosi, cocer la colada" Iz Ulz. Tr. Documentado, tanto al Norte como al Sur, desde 

principios del s. XVII. Además de la forma general egosi, hay erosi en Iztueta y Orixe. En DFrec hay 15 ejs. de 

egosi. 

Martin de Eibar an erre eta egosi (Is). TAV 3.1.1, 68. Ezta eper galdurik egosi dena baizen. Volt 163. Edo 

bertz irakituan bizirik egostera. EZ Man I 126. Iondone Ioanniz olio irakituan egosia. Harb 151. Berehala, eho 

gabe, erre eta egosi gabe, iaten baitituzte. Ax 24 (V 14). Aski duzue malbariskak egostea burrarekin . 

Mong 589. Illharki egosiak. Urt Gen 25, 34 (Ol y Ker egosiak). Irakitean egosi dituzu ogeitabi matasa. LasBer 

574. Elzea egosi ta maia paratu. Mb IArg I 272. Ekusi behar ditu ur egosizko zenbait perzaldi ta al-ere izanen 

du zer egin gobadariak hura garbitzeko. Ib. 279. O nola guzia erre, egosi, prejitu ta dolorez errebentatzen 

egongo nazan! Cb Eg II 123. Lapiko bat egosteko / ez dauka modurik. DurPl 49. Koipatsuba ta egosita bei 

zegijaren ezne ederra. Mg PAb 118. Egosióndoan txastaturík. LE Ong 24r. Arrapau ez yaiadan / geli egosia. 

Zav Fab RIEV 1907, 537. Badakit jana egostea eta gatza ematea gauza garestia dala. It Dial 70 (Ur, Ip egostia, 

Dv egostea). Zer berar muetarekin ura egosi. Izt C 40. Eznarri gorituakin gazura erosirik. Ib. 229. Antxume bat 

egosi. Lard 126. Ogi eta garagar egosia on dute. Dv Lab 290. Oihala egos, yo, latsa, bihur eta idorraraz. Hb 

Egia 138. Ez dezute bertatik jango gauza gordiñik, ez urean egosirik. Ur Ex 12, 9 (Urt, Dv, Ol, Ker y Bibl 

egosirik). Egosi denean hezurrak khentzotzu. ECocin 9. Eltziari begiratzera egiten det jira, egosi ote dan. Sor 

Bar 35. Oilo egosiaren eta gerreneko antzararen usainean. Elzb PAd 78. Bizirik egosi nahi zituzten tokirat. Jnn 

SBi 101. [Arrainak] egosita urteten ostien. A BGuzur 136. Ogia ta zeziñ egosia. Ag AL 55. Zuku baratan dena 

egostan dei bertz batian. Mdg 136. Onjo mota guzietarik egosiak nahas mahas belar, lur eta harrixkekin. 

StPierre 29. Aia erosteko al duzu egur ori, amona? 'Cuisiner'. Or Mi 79. Arbijak egosi ixan daustazalako. Otx 

97. Saieski babarrunetan egosia. Ldi IL 83. Olio egosian pulunpatzea. Zerb IxtS 98. Eltzea egosi bear. Munita 

60. Josetxo bera be lapikoan egosi. Bilbao IpuiB 175. Ezta babarik egosten / hemengo dupinetan. Arti MaldanB 

233. Arraultza egosiak. Anab Aprika 63. Ardo urrintsutan egosi itzatzu landare onen erroak. Ibiñ Virgil 113. 

Gaztaiña egosiekin. Lab SuEm 197. Uretan gutxi beratua ta gaizki egosia. Berron Kijote 48. 

v. tbn. Zab Gabon 70. Apaol 64. Azc PB 92. JanEd II 145. Or Tormes 77. Tx B I 148. FIr 150. Kk Ab II 99. Lek 

EunD 22. JMB ELG 86. TAg Uzt 111. And AUzta 46. Osk Kurl 31. Salav 82. NEtx LBB 67. Uzt Sas 93. 

Freir. "Sangre frita (en vasco odol egosia) (Ae)" CEEN 1970, 347. Egos zazu omeletta zarthainean. ECocin 

28. 

(H). Poner al fuego o al sol un alimento o material. "Cuire le pain, la chaux, la plâtre" H. v. erre. Tr. 

Documentado sólo en autores meridionales. O Zeruzko Kopau gozoa, Maria Birjiñaren ugatzagaz oratua, ta 

amorezko laban egosia! Añ EL 1 161. Euren erruz ondo egosten ezpada ikatza. Astar II 162. Karobi, arrao, tella, 

auski eta kisu egosten. Izt C 131. Egin ditzagun adrilluak, eta egosi ditzagun surtan. Ur Gen 11, 3 (Ol, Ker 

egosi; Urt, Dv, Bibl erre). Non señale zan txendorren bat zegoala egosten. Apaol 63. Bizkaitik etor ziran 

txondarrak egosten. Or Eus 11. Gomazu ondo egosi bear dela lurra (eguzkitan). Ibiñ Virgil 87. Hezurretako 

mina, harria, sukhar egosia eta errea. SP Phil 373. "Adurere, erre, zizkaldu, txigortu, egosi" Urt I 284. 

(Fig.). Preparar; ir tomando forma (referido generalmente a ideas o proyectos). Biozpeko labean egosten 

zijoakion asmo bat. TAg Uzt 122. Lendik egositako esaerak guztiok berdin esatea. NEtx Nola 50. Mundu barri 

bat egosten dago. "Forjando". Gand Elorri 185. Buruko asmoak, ostera, umotuaz ta egosiaz daroaz. Erkiag BatB 

149. Eta orduan egosi zitzaion buruan berriro Ameriketarako asmoa. NEtx LBB 68. Bide batez, honela egosten 

eta argitaratzen du gai horren "enharmonia" hori, guk "kidegoa" esango genukeena. MEIG IX 135 (en colab. 

con NEtx). 

2. (Añ, H), egostu. "Requemarse dentro de sí mismo" Añ. "Éprouver quelque peine, contrariété cuisante. 

Barnea hersturaz egosten hari zaion" H. Adimendua egosiko da bere baithan barrena, hanbat pena eta hain 

handiak pairatu behar dituela konsideratzeaz. Ax 586 (V 377). Nekeagaz edo oker etorriagaz nagoanean nire 

artean egosten ta erraiak yaten. Añ EL 2 71. Egosirik zagon larruaren barnean, noiz hartu ahalko zuen ordaina. 

JE Bur 100. Bere itsuskeri joputzaren lotsaz garraztuta, egostuta, suminduta, erreta izango da. Ibarg Geroko 15. 

Orhoitze hunek bere baithan egosteintu, malenkoniatzeintu. Ax 595 (V 383). Sufrir, padecer. Eta 

[injuria] ori bere barruan egosi eta sufritu bear eztuela iruitzen zaio. Gco II 49. Makiña bat gurasok ixillean 


mende. 

578


egosi bear izaten zian beren biotzetako negarra. NEtx LBB 12. Gorrotoaren mina / egosiaz eginda / zuen 

[ezpatak] punta fina. Azurm HitzB 31. 

Apasionarse. "Gizon egosia, homme buillant de passion" SP. Neskatxa bereala egosi zan giro artan. NEtx 

LBB 50. 

3. (V, R ap. A; Lar, Añ, H). Digerir. "Descocer, es cocer, digerir" Lar. v. txegosi, eho (I, 3). Zure sabelean 

egosia izango nintzan. VMg 18. Ondo egosi edo dijerietako. Añ LoraS 61. Oia bertan zegoen ta an / egos zinun 

moskorra. "Digeriste tu borrachera". Or Eus 65. Aurreguneko moskorra egosten lo. Ibiñ Virgil 48. XVIIIgarren 

mende hura irentsi eta egosi gabea du oraindik Espainiak. MEIG VII 69. 

(Con aux. intrans.). Edarija ordurako urdallian egosi egin ekijoelako-edo. "Digerito il vino". Otx 156. 

Asimilar. Pernandoren ipui gaiak edonork egosi (asimilar) ditzakelako. Etxde AlosT 11. 

4. + egostu (V-m ap. A DBols), igoztu (V-m ap. A). Irritar(se) alguna parte del cuerpo. "Escocer" A. Etzanik 

egonarekin hainbertze minberatua eta maiz egosia duen bizkarra. JE Bur 189. Bizikletan larregi ibilli al aiz, ala 

zer? Egosturik agoala, dirudi. Erkiag BatB 98. Ibilli ta ibilli, oiñak egostu yakaz, eta oinpeetan urbatuak ditu. 

Ib. 115s. 

5. "(V, msOch, Sal), carcomerse" A. San Franziskok piztutzen du aur bat ill-egosia ['corrompido' ?]. Bv AsL 

317. 

6. (Sal). Ablandar (la tos). "Eztul kori len-bai-len egosi bear dixu (Sal)" A. 

7. (BN ap. A; Hb ap. Lh, VocBN, Dv, H). (Part. en función de adj.). "Dissimulé, qui concentre ses sentiments" 

VocBN. Zoin diren ixtilak eta ustelak, egosiak, barnean dutenaren gordetzaleak. HU Zez 109. 

8. (V, G, L, S, Sal ap. A; Dv), egostu (V-m ap. A). (Part. en función de adj.). Bochornoso, sofocante. "Toki 

egosia, lieu où l'air ne circule pas. Denbora egosia, temps lourd, sans air" Dv. Denbora egosi batekin. Prop 

1887, 190. Uztaila eta agorrila dire hemengo urite eta bero egosienaren aroa. Prop 1906, 68. 

II (Sust.). 1. (B, L, BN, S, Sal; Dv, H, Foix ap. Lh). Ref.: A; EAEL 134. "Bouilli, bœuf" Dv. "5.º cocido, olla 

podrida. [...] 8.º carne cocida" A. Cf. Lar y Añ: "Fiambre, otzegosia". v. egoski. Emok arloteari egositi, eska 

dakidik errekiti. O Pr 514. Egosia edo errekiña. Gy 220. Egosiaren ondoan / Emanen dut errea. Michel LPB 

418. 

Infusión. v. egoskin. Landare onen egosia guztiz garratza duzu. Ibiñ Virgil 53n. 

2. (A Apend), egostu (V-gip ap. Etxba Eib). "Anketako egosia, escozor de las patas" A Apend. "Egosi, escocido 

(piel)" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57. "Escocido, matadura. Ainbeste ibiltzekin, egostuak eiñ jakoz" Etxba Eib. 

Cf. supra (4). 

(V, G, AN-gip, L, R ap. A), egostu (egostuak V-ger ap. A ). "Calor que sienten los niños gruesos en las 

muñecas, papada, etc." A. 

3. "Cocción" Lar. 

- EGOS-EGOS EGIN. (Part. en función de adj.). Ferviente, apasionado. Gazte biak egos-egos egiñak zeuden 

alkarrentzako. NEtx LBB 46. 

- EGOSI-HANDI. "Egosi-andi eizu orain lapikokoa, gero be astia bago obeto egiteko-ta (V-m), deja ahora 

medio cocido el puchero" A (s.v. andi). 

- EGOSI-BERRI. a) A medio cocer. v. egosarin. Zopa jan eta haragi hori / Ekharri dauku egosi berri. 'À 

moitié cuite'. ChantP 236. 

b) Recién cocido, (fig.) recién hecho. Ele zaharrak (erdaraz hainbeste egosiberri agertu zitzaizkigun garaian 

bertan) eta berriak urri azaldu dira oraintsu arte. MEIG IV 132. 

- EGOSIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Bertzean egosixe ondoan. Dv Lab 273. 

egosi. v. erosi. 

egosiarin. v. egosarin. 

egosiki. v. egoski. 

egoska. "(V-arr-m-gip), no cocido (carbón, puchero, etc.)" A. 

egoskai (Añ). "Legumbre" Añ. v. egoskari. 

"Egoskaiya, lo que se mete en el puchero para cocer" Iz To. 

(Uso adj.). Elikai edo jatekoak atontzen dituzunean, egoskai (egostekoak) badira, ondo egosi. EgutTo 22-4- 

1918 (ap. DRA). 

egoskai. v. edoskai; egoskari. 

egoskailu. v. egosgailu. 


mende. 

579


egoskari (V, G, B), egosari (V-oroz-ple). Ref.: A (egoskari, egosari); Iz ArOñ. 1. Legumbre; en general, 

alimento que se cuece. "Egóskaarixak diá, son (cosas) que se cuecen" Iz ArOñ. Cf. ekosari. Garbantsu 

egoskaria. EE 1882a, 128. Gero garbantzu ta egoskariakin. And AUzta 70. 

(G-goi ap. VocZeg), egosari (V-oroz ap. A). Potaje. "Puchero" VocZeg 287. 

2. "Egóskaari daó, está que se cuece" Iz ArOñ. 

3. (Adj.). Guisado. Erresakon bete okela egosari (gisadua). (Acot. escén.). Ort Oroig 124. 

egoskera. Modo de cocer. Oraindaño eusko-baztarretan, lur-edo menasta-ontzirik ez danean, iñoiz ikusten 

degun egoskera berezi bat erabiltzen zan. JMB ELG 42s. 

egoskeria (Dv A). "Profonde dissimulation, fourbe, sournoiserie. Noizbait agertu duk hire egoskeria" Dv. 

egosketa. 1. Cocción; combustión. Egosketa orrek "ikatz-aizea" sortzen du. Munita 142. 

2. Digestión. Egosketa edo dijestioa oso naastutzen du. Ayerb EEs 1916, 16. En DFrec hay 2 ejs. 

egoski (G-to ap. Iz To; Urt), egoskin (H), egosiki (Urt). "Coctum, egoski, erreki, egosiki" Urt V 261. "Du cuit, 

du bouilli" H. "Lo que se mete en el puchero para cocer" Iz To. v. egoskai. Urrena zekorkia, egoski, erreki. 

Or Eus 369. Emok arloteari egosiki, galdetuko daik erraki. Zerb GH 1936, 221 (O Pr 514 egositi). 

egoski. v. edoski; eguzki. 

egoskidin. "Propre à être bouilli" Dv. 

egoskin (BN, S ap. A; VocBN Dv, Foix ap. Lh). Infusión. Haren egoskinaeki bustatzez edo müstükatzez 

begiko mina estitzen da. Alth Bot 17. 

egoskin. v. egoski. 

egoskizale. v. edoskitzaile. 

egoskogor (G-to), egosgogor (V, G, Sal), egoskor (V-gip, G), eroskor (V-gip). Ref.: A (egosgogor, egoskor, 

egoskogor); Garate 2. a Cont RIEV 1933, 96; Iz ArOñ (egóskor, eróskor), To (egoskor). 1. Difícil de cocer. 

2. (G-azp-bet), egoskor (V-gip, G-azp-to, AN), eoskor (AN-larr), eroskor (V-gip), egosgor, eozkor, eosgor. 

Ref.: Inza EsZarr 176; Iz ArOñ (egóskor, eroskor), To; Asp Gehi, Leiz (eoskor); Gte Erd 212. Testarudo; de 

trato difícil. "La persona que no cede" Iz To. "El indócil" Iz ArOñ. "Persona de carácter difícil, rebelde" Asp 

Gehi. "Tozudo", "se dice de la persona de temperamento duro y voluble" Asp Leiz. Gizarajuak oso egosgogorra 

izan biar zuben; ta, ala, bere berririk ez genduben izaten. Alz Txib 84. Nik orlakuai esaten diyet / 

eosgor buru ariñak. F. Imaz Auspoa 24, 98 (ap. DRA). Nire anai egoskorrak eztin olakorik aditu nai. Etxde JJ 

82. Bi karabinero egoskogor. Ib. 44. Mando kaskallu eozkorragatik izan ezpalitz larri ibilliko zala Don Kijote? 

SMitx Unam 94s. Erakleito egoskogorrak darda gainean erabili bear zituen erritar aulok. Zait Plat 31. Ez 

daukagu guk zertan izanik / arro ta egosgogorrak. Basarri 172. Lizunago, lotsa gabeago, eoskorrago naiz. MAtx 

Gazt 58. Ni ez nazu egosgor gizatxar basati orietakoa ez. Lab SuEm 167. Ez zaiteztela egoskogorrak izan! Ib. 

191. Egoskogorra zen bere maitasun-gorrotoetan. MIH 268. 

Aizeak gero ta kementsuago bakantzen zun lañozko maindire egoskorra. Etxde JJ 260. 

3. egoskogor. Difícil de digerir; (fig.) difícil de entender. Urdail ona beharko du izan irakurleak horrelako 

aditz-pilo egoskogorrak egosteko. MIH 349. 

egoskogorkeria, egoskorkeri. Testarudez, intransigencia. Egoskogorkeri ortatik zuzenbidera ekarri 

zaitzan. Etxde JJ 144. Bere gurasoen egoskorkeriz eta petralkeriz eziñezkoa biurtu zan ezkeroz. Ib. 74. Bere 

eskera behartu nahi duen egoskorkeria. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 2 ejs. de 

egoskorkeria. 

egoskogortu, eoskortu (AN-larr). "Ponerse tozudo" Asp Leiz. 

egoskor (V, G ap. A; H). "Cosa que facilmente cuece" A. 


mende. 

580


egoskor. v. egoskogor. 

egoslari. "Aqualiculus, [...], estomaka, janhari egoslekhua vel janhari egoslari" Urt II 228. 

egosle (Dv), egosla (V-gip ap. Iz ArOñ). "Celui qui fait cuire" Dv. "Egoslaak, los que cuidan de la carbonera una 

vez encendida" Iz ArOñ. 

egosleku. 1. Estómago. Urdalleko edo egoslekuko eta esteetako gaitzak. Aran-Bago ManMed 246. Sagardo 

geiegi sartzeak urdalla edo egoslekua zabaltzen du. Ayerb EEs 1916, 15. 

"Aqualiculus [...], estomaka, janhari egoslekhua" Urt II 227. 

2. Sitio donde se cuece, (fig.) donde se prepara, se fabrica. Eredu honen egoslekua XVIIeko Lapurdi 

loratsuan bilatu behar da. In MEIG VI 32. 

egosmen. "(L), peine, inquiétude cuisante" H. 

egosmende (Lar, H). "Aprieto, con inquietud" Lar. "(Estar en) cruxia, en prensa, en apretura, egosmendean 

egotea" Ib. 

egospen (Dv A). "Cuisson dans un liquide" Dv. 

egospera. v. egosbera. 

egospide. "Egozpide [sic], cocimiento (V-m)" A Apend. 

egost-. v. egotzi. 

egostaile, egotszaille. "Cerevisiarius, [...] edari egotszáillea, nahastzaillea" Urt IV 440. 

egostaldi. v. egosaldi. 

egostarin. v. egosarin. 

egostbera. v. egosbera. 

egoste. 1. Cocción. Egoste ori ezer ezanda [?], jo nai zinduan arrian. LasBer 574. Elze egoste, arta jor eta 

era bereko beste gauzak. Mb IArg I 352. Ogi ardoak eraman oi dituzten lertzez ta urratzez, erretzez ta egostez 

adirazten dizkigun neke-tormentuak. Mb OtGai III 286. 

2. Resquemor, aflicción contenida. Amasei urteko egosteak noizbait ler egin bear ziaten. NEtx Antz 26. 

egostoki (Urt). 1. Olla. "Authepsa, xofeta, egostokia" Urt III 222. 

2. (Lar, Añ, H, A (V?, G?)). Estómago. Estomagu edo egostokia, esteak eta este lodia. Aran-Bago ManMed 

251. 

egostu. v. egosi. 

egostutu. Tubo digestivo. Dirudinez, kizkiñaren egostutua-edo da. Zait RIEV 1933, 66. 

egosune, egosuna (V-m ap. A). 1. Escocedura. "Zeren-autsa ona da umen egosunak osatuteko, el polvillo de 

la carcoma es bueno para curar los calores cutáneos de los niños (V-m)" A s.v. zeren. v. egosi (II, 2). 

2. "Egosunaak, lugares, v.gr. donde hay en los maizales grande baso o nabasa: allí se forma bereiña a la 

alubia" Iz ArOñ. 

3. egotsune. "Ventrículo, sabeltxoa, egotsunea" Lar. 

egotaldi (c. ap. A; Añ), egoitaldi (H). 1. Estancia; tiempo de descanso. "Estación", "mansión" Añ. v. egonaldi. 

Nik yanez au baiaroat / laster egin bear ioat / emengo egotaldia. Zav Fab RIEV 1907, 530. Munduko 

egotaldi labur au ezkero. Añ EL 2 199. Talan egotaldi on bat egin da gero. A BeinB 86. Egotaldia ezta amaituten 


mende. 

581


/ otso baltza atrapau barik. Azc PB 77. Amabost eguneko egotaldia gurasoakaz egittera. Echta Jos 277. Ludiko 

gure egotaldi bitartean. Zink Crit 76. Yesusen egotaldi orrek on aundia egin zien. Ir YKBiz 73. v. tbn. EA OlBe 

104. Bizartegian ez eban egiten egotaldi luzerik. Erkiag BatB 103. 

(Añ), egoitaldi (Lar). "Estación de Templos" Lar, Añ. Seigarren egotaldi edo estaziñoian ikusi eban 

Beronika santiak. Canala Jesucristo 24 (ap. DRA). 

Pausa. Egotaldi-marraak. "Signos de pausa". A Gram 34. 

2. (Lar). Estado, situación. "(Estado de la) inocencia, gaitzikbageko egontza, ogengabeko egotaldia" Lar. v. 

egoera. Zeinbat bider biurtzen eztira asko orduan euken egotaldia baño gaistoagora? Añ LoraS 148. Iñosbere 

egotaldi ta izate baten eztirau [bizitzeak]. Añ NekeA 216. 

3. Estación del año. Agur! denporen aldantza eta egotaldiak! AB Olerk 89. 

egotalditxo. Dim. de egotaldi. v. egonalditxo. Egotalditxo baten, berbalditxo bat egittera. Echta Jos 127. 

Urgullen egotalditxo bat. EA OlBe 65. 

egotano. "Residencia, egongu, egotano (V-arrig)" A DBols. 

hegotar, hegoar. Del Sur, meridional. [Iphar-Amerikan] hegotar, demokrata eta katoliko den gizon bat. 

Prop 1911, 288 (ap. DRA). Betiko Ipartar eta Hegoarren artean. MEIG I 131. En DFrec hay 2 ejs. de hegoatar. 

egotaro (V-ger-gip ap. A). 1. Estancia; tiempo de reposo. v. egonaldi. 

2. (V-ger ap. A). Clima. "Egotaro ona dago emen (V-ger), aquí hay buen clima, aquí hay buenas condiciones 

de temperatura para residir" A. v. egongiro. Euskalduna egotaro ta lurraldeagatik, noski, bereztik egitako ta 

burudun da. EgutAr 2-2-1958 (ap. DRA). 

egotarri. v. egonarri. 

egote (gral. ap. A), egoite (S, R ap. A). 1. (Conservando su carácter verbal). "(El) estar, residir" A. Bizitze 

eternalaren eta sekulakoaren begira egoite bat. Lç Adv *** 2v. Gaizki egote ones eta atrebimentu ones. Ber Trat 

32r. Zer eginen du bada behin eta berriz, berariaz eta luzaro beha egoite hark? Ax 392 (V 256). Prest eta 

gozoso egote bat Iaungoikoen gauzeetan. Cap 75. Espantiturik ixillik egote hartaz. Lg II 275. Nola grazian egote 

utsa asko ez dan orretarako. Mg CC 237. Utsegite txikien gañean erausian egote bat. AA III 619. Hainitz erran 

nahi du harro egote horrek. Dv Lab 142. Zuen ixilik egote horrek. Arb Igand 177. Auzpezturik egote orrek 

etzaitun beartzen. Zait Sof 140. Koloka egoite artara. Or Aitork 126. Bat bestearen ondoan egote bat besterik ez, 

batasunik gabe. Vill Jaink 163. Utzi zak lurrari galdezka egote ori. NEtx LBB 165. Alde nahiz kontra egote hori. 

MIH 336. 

2. (Lar, Añ), egoite (H). Estancia; presencia. "Estada" Lar. "Mansión" Añ. v. egonaldi. Ezta denbora luzeaz 

bekhatutan egon behar. Zeren egoite hura da gure galgarria. Ax 110 (V 73). [Iaungoikoa dago] leku guztietan, 

izaiteagaz, egoteagaz eta podereagaz. "Presencia". Cap 37. Halarik [arima] bihotzean baitago, egoite partikular 

batez. SP Phil 98. Zuk dakizun arekiko zure egoteak, zure ibillerak, zure hitzketak. Mb OtGai III 65. 

Komulgatuta laster, zerimoniazko egote labur bat egin ta bereala dijoazanak. Mg CC 239. Sinisten etzenduela 

Jesusen egote egiazkoa sakramentu onetan. Añ LoraS 62. Egote andijak alabiak laztan daben mutilagaz. Astar 

II 96. Eztok egin an egote andirik ba. Kk Ab I 54. An arki baitet pakezko / egoite bigun laztana. EA OlBe 102. 

Au ez da alperkeria, ez da egote utsa. Or QA 143. Aize-eguzki-iretargitan egote geiago egiten ekien mutxurdiña 

ospatsuak! Erkiag Arran 44. 

3. egoite (H). Residencia. v. egoitza. Zeinek bere egoitea baitzuen thunbetan. Lç Mc 5, 3 (He, TB, Dv, Leon 

egoitza). Hiri kapitala gure erregeen egoite eta habitazione komuna. Tt Onsa 40. Zeren ezpeitüzü heben egoite 

bethi iraiten dian bat. Mst I 23, 9 (SP y Ol (h)iri, Ch y Leon egoitza). Lengoak pasatu dire ta aldatu dire egotes, 

batzuk gora, bertze batzuk bera (255). LE-Ir. 

4. Posición, postura. Ohartuko da eri-handia ohean nola dagon etzana: gaitza bakotxak bere egote berezia 

badauka ta. FIr 190. 

5. Existencia. Argitan, eskutuba zeure egote ori. "En medio de la luz, es un misterio tu existencia". Laux 

BBa 98. 

6. Ambiente, temperatura. Sar zaitezte eta exeri lasai. Emen egote ona dago; kanpo ortan baño obea. Izeta 

DirG 33. 

- EGOTEZ (V, G, AN; Lar, Añ). Ref.: A; Gte Erd 123. a) De residencia (fija). "(Estar de) assiento" Lar y Añ. 

"(De) estancia" Añ. "Egotez gaude Elizondon, estamos de residencia en Elizondo" A. "Egotez egon, residir 

habitualmente, estar de residencia habitual. ¿Non zagoz egotez?. Con adverbios que denotan modo o términos 

que denotan comparación, se traduce por "como estar, estar". Egotez, ondo gagoz, como estar, estamos bien" 

Zam Man 28. AxN explica egoitzaz (602) por egotez. v. EGOITZAZ. Bera-gána etorriko gára, ta bera-baitan 


mende. 

582


egonen gára egótes. LE Io 14, 23 (Ol egotez; Lç, He, TB, Dv, Leon egoitza (egin), Or bizilekua artu). Emen 

gaude bidanabar, ez egotes, beti abian (256). LE-Ir. Kaparnaumen egon zan egotez. Ir YKBiz 75. Irlandan 

egoitez zeuden Engelandarrak. Mde Pr 210. Itali egoaldera aldatu zan bizitzez eta egotez. Zait Plat 52. Maulen 

gelditu zen egotez. MIH 235. b) "Estar por estar. --Ago apur bat, solas egin bear diagu. --Egotez, egonen gaituk; 

bainan ez digu deus inen (B)" A. 

c) Por el hecho de estar. Handia izan zan Sultanen laguntasuna hau gerthatu orduko, inglesen Home Fleetena 

bezela, "in being", hau da egotez eta bestei bildurra sartuz. Osk Kurl 163. 

egotegi. v. egontegi. 

egoteile. v. egoile. 

egoterri. Localidad de residencia. v. egotiri. Nikanor itoten asi zan bere egoterrian. Erkiag BatB 106. 

egotiar. v. egoiliar. 

egotiri, egoturi. Localidad de residencia. Itzalditxo bat egiteko asmoz utzi nuen nere egoturia: Bilbo. A 

EEs 1916, 302. 

egotoki. v. egontoki. 

egotordu. 1. Rato de descanso. Bere egotordu guztietan euskal-mendirantz begira geldituten zan. Ag AL 

141. 

2. (Con carácter verbal). En el momento de estar. Etxera begira egotorduan. A BGuzur 107. 

egots. v. 1 hego. 

egotsari. "(V?), renta, pago por el alquiler de una casa" A. Cf. Prop 1892, 277: Bizi dire gobernamenduak, 

geldirik egon-sari, urthetik urthera ematen dioten errenta eder batekin. Etxeetako egotsari edo errentea bere 

ian-edanen giñoan dago. A Ezale 1897, 218b. 

egotsi. v. egotzi. 

egotsune. v. egosune. 

hegotto, hegoatto (Urt). "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia, [...] hegoattoa" Urt III 217. 

egotu. v. egon; ehotu. 

egotxi. v. egotzi. 

hegotxirri. "Egotxirri (?), grillo (insecto)" A. 

1 hegotxo (Lar), egatxo. Dim. de 1 hego. "Aleta" Lar. Bere lepo ganean darabiltz bere egotxoak. Añ 

LoraS 127. Batzuek mokotxuak idikirik, bestiak egotxuak zabaldu. Bv AsL 100. Egotxuai erainda, pikua zabalik. 

Enb 196. Egotxu zerutarrak loitzen dautsoz lurrak. Laux BBa 122. Egotxuak astintzen ditute. Ibiñ Virgil 113. Zer 

zenduke egatxoak / erreko balira? NEtx LBB 219. 

- HEGOTXOPEAN. Bajo el ala. v. hegape. Egotxopean nola oi diran txitatxoak amarekin. J.G. Oregi in 

Onaind MEOE 389. 

2 hegotxo, hegoatxo (Urt). Dim. de 2 hego. "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia, [...] hegoattoa" Urt III 217. 

egotzaile. "Calcitro, [...] zamari uztar ostiko egotzaillea" Urt IV 50. 

egotzaldi (Dv A). "Emissio, émission" Dv. 


mende. 

583


egotzale. v. egonzale. 

hegotzar. Aum. de 1 hego. Ebaten deutsaz aragiari bere egotzarrak. CrIc 145. Arrano pilo batek beren 

egotzarren otsarekin sartzen zioen izua beekoai. VMg 50. Arturik ollo-txituak bere ego-tzarren azpian. Bv AsL 

177. Ik daukak egotzarrak! And AUzta 55. 

egotzarazi (Urt), egoitzerazi. 1. Echar; tirar, arrojar. "Avertere crimen, culpam in aliquem, hobena, falta 

nihoren gañera egotzarazitzea" Urt III 158. Eztüzü behar egin phüntü hortan hasperenik [...] ostia saintia edo 

hartarik pharte zonbait egoitzerazirik. UskLiB 92. 

2. egotxerazi (S ap. Lrq), egoitzarazi. Hacer derribar. "Faire renverser" Lrq. Jaun Apezpikuak egoitzarazi 

edo pikarazi zuen haritza ondo-ondotik. Jnn SBi 93. 

egotzarazle, egotxerazle (S ap. Lrq). "Qui fait renverser" Lrq. 

egotze. v. hegatze. 

egotzeragin. "Avertere crimen, hobena [...] egotzeragitea" Urt III 158. 

egotzi (V, AN-egüés, Sal, R; Lcc, Volt 87, SP, Urt I 39, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, VocCB, Dv, H), egotxi (S, R, 

Sal; Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh), egutxi (R-uzt), egoitsi (SP). Hay tbn. sust. vbal. egozte (Sal), egoizte (H), egoixte 

(Arch VocGr, H) y rad. egoitz (Gèze, Dv), egois (Gèze). Ref.: A (egotxi, egotz, egotzi); A Apend; Lrq /egoc#/; 

ContR 518 y 531; Iz R 288 (égotxi); EAEL 260 y 61; Gte Erd 67. Cf. tbn. "ekoiztea (S), jeter" O VocPo ( SP). 

Tr. La forma más usual es egotzi (la única documentada al Sur, si exceptuamos dos ejs. de egotsi, en 

Larramendi y J.I. Arana); en algunos autores antiguos (Dechepare, Leiçarraga y Belapeyre) se da una alternancia 

entre participio egotzi y sust. vbal. egoizte; más tarde sólo parece ocurrir sistemáticamente en Inchauspe (egotxi / 

egoiste). El participio egoitzi es usado por Pouvreau (junto con egoitsi), Tartas, Mercy, Eguiateguy, Monho y 

Goyhetche; Maister usa, además de egotx, los radicales egoitz y egoitx. Las formas con palatal aparecen en 

autores suletinos, aunque no en Belapeyre, y durante el s. XVIII todavía alternan con variantes sin palatal. 

Egotxe, que Lhande atribuye a Oihenart (Pr 145), se trata de un error. En DFrec hay 51 ejs. de egotzi, todos ellos 

meridionales. 

1. Lanzar, arrojar, echar; derribar; usado tbn. referido a cosas no materiales (biraoak egotzi, oihuak egotzi, etc.) 

o en sentido figurado. "Llamas echar, garrak egotzi" Lcc. "Remostar, echar mosto al vino añejo, muztiatu, 

muztioa egotzi" Lar. "Se abalanzó a los enemigos, egotzi zan etsaien artera" Ib. "Ní, lúrriara egoixtan bitú..., 

niri egòixtan bitú lúrriara! (R-is)" ContR 511. "Kark égotxi diztázu txútx bégiara, áquel me ha echado saliva al 

ojo" Iz R 288. "Izerdi egotxi (S)" Gte Erd 67. Harriet añade el significado de "se pendre, se suicider", tomado de 

Lç Act 1, 18: Bere burua egotzirik erditik leher egin ukhan du; que Lç traduce de "s'étant precipité" (para 

'ahorcarse' usa bere burua urkhatu). Cf. zinegotzi. v. bota, aurtiki. 

Tr. Documentado desde Dechepare, es usado tanto al Norte como al Sur. Entre los septentrionales es muy 

frecuente en autores suletinos; fuera de éstos, su empleo parece ir disminuyendo desde el s. XVIII, y es muy 

escaso en el XX. Al Sur su uso sufre una disminución hacia mediados del s. XIX, aunque se revitaliza en el XX, 

especialmente desde los años 30. Para el reflexivo la expresión más frecuente es bere burua egotzi (ya desde 

Leiçarraga), aunque no faltan construcciones intransitivas (p. ej., en Pouvreau, Añibarro y Duhalde). 

Hitz huts batez iziturik egotzi'tu lurrian. E 63. Gorputzori usteltzera lur hotzian egoizten. Ib. 27. Hunek eztitu 

deabruak kanpora egoizten. Lç Mt 12, 24. Eztitzazuela egotz zuen perlák urdén aitzinera. Ib. 7, 6 (Samper egotz, 

Hual egotx; He etxa, TB, SalabBN aurthik, Dv arthik, Ur bialdu, Ip urthiki, Echn, IBk, IBe bota, Ol eralki, Leon 

eman, Ker jaurti). Egotzi zuenean bere burua Iesusen oinetara. Lç Lc 8, 41 (He bere burua aurthikirik). 

Tenpora gaitzak partida bat Finisterrako partidara egotzi zituela. (c. 1597). FLV 1993, 457. Ez maradizionerik 

egotzi. Mat 116. Egotzi zazue labera. Ber Trat 110v. Konbeni zaio egostera petizio bat juezaren aurrean. Ib. 

44s. Mila bendizio egozten digoela. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Bai eta sufre idorraz iratxaki mulzoak / 

Musketak egotzi ohi tuen bezalakoak. EZ Man I 76. Ifernuko penetara egotzi nahi nau. Harb 374. Arrantzaleak 

egotzten du amua urera beitarekin. Ax 511 (V 330). Zeren amorantea egiñez gero, harengana egotzten du bere 

gogoa, harekin gastatzeintu bere onak. Ib. 360 (V 238). Bein berorren besoetara [borondate au] egotzi ezkero. 

Cap pról (ed. 1893). Erho bat aski da harrikantoin baten putzura egozteko. O Pr 145. Arraika ahunzari, agozke 

kaparrari. Ib. 33. Zure etsaiak egotzirik / Oinpean lurreraino. Hm 147. Elzaurrak lurrera egoitsi nahiz. SP Phil 

292. Egotz zaite Iaunaren oinetara. Ib. 45. Odol eta hur izerdi egoitzi. Tt Onsa 114. Hasiko nuzu zure egoitstera. 

"Euomere". Ib. 32. Norat zure ihortziriak / Darostatzu egotziko? Gç 142. Zergatik Apezak egoizten dü hur 

benedikatia popüliari. Bp I 117. Arbolak bere hosto zaharrak egotzirik. ES 94. Juramentuak egozteko. OA 148. 

Farraska guziak egotzitzea amarrentako. SermAN 7. Harat [ifernurat] egotziak izan behar bagine bezala. 

CatLav 132 (V 69). Pensamentu gaistoetan egiten du bekatu bereganik egotzi nai dituenak? El 56. Egozten zaien 


mende. 

584


Jainkoaren hitza [comparada a la semilla]. Lar, carta a Mb 280. Lürrialat egoitx gitzan. Mst III 30, 3. Egoxten 

zütiela bere khoruak Jinkuaren aitzinian. Ib. 58, 8. Egosten zuelarikan bere kapan dirua (Larrasoaña, s. XVIII). 

ETZ 59. Egozizezu ortik Zaure buruori (Ororbia, 1758). Ib. 93. Biotzerik biraorik egotzi dabenez. Oe (ap. DRA). 

Izan ziren Zerütik kasatiak, eta Ifernürat egotziak. CatLan 29. [Lanzak] zoin bihotzak ondoz ondo Jinkoaganat 

egozten baititu. AR 79. Mantharra lürrilat egoitzi. Egiat 160. Lurrera egotzi zituan etxe guziak. Ub 112. 

Infernurat egoitzi. Monho 106. Kalizan egotzi zan edaria. Mg CC 196. Egozten ere zuen aoko arnasea esku 

sabeletara. VMg 87. Estómago gaixtos egóztea janária. LE Urt ms. 34r (en la ed. de 1846, 96 egotzea). Egotziko 

zan San Pedro Jesusen oñetara. Añ LoraS 70. Txua egozteaz. Ib. 106. Egotz zaite Jaunaren besoetarat. Dh 236. 

Bere burubari egotzi al leijozala birao ain itzalsubak. Astar II 118. Han begithartia lürrari egotxirik erran 

zünian (Mt 26, 39). 'Procidit in faciem suam'. UskLiB 37 (54 egoitsirik). Ifernialat egotxi. Etch 626. Gatz pitin 

bat egotzi. Izt C 150. Yupiterrek [...] egotzi bere mendien azpian. Gy 285n. Egotzi zuen [zotza], eta suga biurtu 

zitzaion. Lard 66. Direnak oinpera egotzi behar nituzke. Dv LEd 251. Ahotik elder egoisten. Ip Dial 5s (It, Dv, 

Ur botat(z)en). Ahotik eztia egotxiz. Ib. 12. Gü lürrerat nahiz egotxi. ChantP 316. Zure hunkiak nitara thai gabe 

egoisten züntian denboran. CatS 123. Aragia ezpaitokegu egotz gure ganik. CatSal 65 (CatAe 64 bota, CatR 65 

egotx). Zure gloriai lorau nai deutset nik egotzi. AB AmaE 160. Odeiak egotzi-ala edur, ieusi zen egun atan. A 

BGuzur 124. 

(s. XX). Mai peara egoxten daizk karta guziuak. Mdg 148. Egotzi (émettre, vomir) zuen: --Eskuara hoin uzkur 

balin bada eta kilika, apezek dute hortaratua. JE Bur 100. Yaunaren eskuetan egotzi zun bere arnasa. Or Mi II. 

Maite-igitaiari bere burua egozten dio. Ib. 110. Gogapen negargarriak / egotzi zaizka taldean. "Embístenle". 

Ldi BB 34. Egotzazu zere burua or bera. Ir YKBiz 47. Diru-kutxara egotzi duten beste guziak baño geiago egotzi 

du. Ib. 404s. Etsaiak alkarri su egozten ari ditun. "[...] echarse fuego unos a otros" (Ae). A EY I 168. Txistua 

egotziz, zartatu zituan eskuak alkar. TAg Uzt 35. Nere burua zoriari egotzi bearko diot. Zait Sof 145. Azkeneko 

tiroa egotzi ondoren. Etxde JJ 157. Zuzi bat egotzi nuen. Mde Pr 116. Egotzi zion: "Zorotua hago ala?". Mde 

HaurB 40s. Begirada bitxiak egozten zizkiela. Ib. 60 (cf. infra (5)). Zergatik mintzen nau [...] egozten dioten 

goitzarrenak? Or Aitork 295. Zama andi astuna lurrera egotzi izan baileban. Erkiag Arran 192. Ifernurik 

izugarrieneraño egozten. Txill Let 37. Noizbait, asperen gisan, egozten / ditue elorri urriak. Gand Elorri 38. 

Errekara egotzi zuten. Osk Kurl 66. Mekanismu alimale onen erdian egotzia [gizona]. Vill Jaink 119. Lasterka 

bizian urteko itxaropena lurrari egotzi aurretik. Ibiñ Virgil 74. Hark maiz edo maizegi egotzi ohi zituen hitz 

latzetan. MEIG V 135. 

Penitenziaren karga zahartzerat egotzten duenak. Ax 180 (V 121). Heriotzea zahartzerakotzat egotzten eta 

ordenatzen dugu. Ib. 64 (V 42). 

(-txi H). Expulsar, despachar. v. bidali; igorri. Guziak egotz zitzan tenpletik. Lç Io 2, 15 (He, TB kasatu, 

LE, Or, IBk, IBe bota, Dv iraizi, Ol yaurti, Leon haizatu, Ker jaurti). Guztiz ere Elizatik ez naizen egotzia. EZ 

Man II 61. Ez nazazula egotz zeure baitharik. Harb 334s. Hutsik egotzten bazaitu. 'Si te despacha'. Ax 576 (V 

370). Demonio baten egozten gizon baten gorputzetik (Muruzabal, 1743). ETZ 74. Sekülakoz egoitz, eta biziaren 

librütik khen enazazün ber. "Non projicias". Mst III 17, 3 (SP zure ganik iraitsten, Ch khentzen zureganik). 

Baldin hemendik egozten bagaitutzu, urdalde hortarat egor gaitzatzu. HeH Mt 8, 31 (Hual egotxtan, Semper 

egozten; He khasatzen). Zelütik egotxirik aphez bat izantzen. Xikito 6. Sinagogatik egotzi (bota) ez zitzaten. Ir 

YKBiz 428. Aberritik egotzi du. Zait Sof 116. Ezin egotz nazakek horrela. Mde HaurB 41. Katua eskuaz 

egotzirik. Osk Kurl 55. Etxetik egotzi. Erkiag BatB 84. Komunistek andik egotzi zutenean. Vill Jaink 9. 

Rechazar, abandonar. Mirari entzun bagakoa da Iaungoikoak Iaungoikoa esestea, Iaungoikoak Iaungoikoa 

egoztea (echar, abandonar). A Ezale 1897, 124a. 

Derribar (para los ejs. del tipo lurrera, behera, etc. egotzi, v. supra). Erioak hustegabe doloroski egotzirik 

(Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Dragonak elefanta du / egozten asikirik. EZ Noel 72. Desirapenak egozten [nau]. 

Harb 237. Egotz ahal dezakezula obra berria. Ax 79 (V 53). Nahiago dut arsto iasan nezan bat, eziez zaldi egotz 

nezan bat. "Qui me jette par terre". O Pr 649. Zuk egotzi behar tutzu / Ifernuko portaleak. Gç 65. Maiz den 

gauzarik xumeenak egozten nau, eta tristatzen. "Dejicit". Ch III 20, 1 (SP lurreratzen). Bere sustengu guziak [...] 

iharrosiak eta egotziak. He Gudu 52. Handik lekora gillotinak / Ditu egotzi buruak / Milion inozentenak. Monho 

64. Asko, borredoek ezin egotzi zituztenak, mortuan erori dire. Dh 214. Ama Birjinaren elizak heretikoek 

egoisten eta erratzen zütien denboran. Ip Hil 165. Izeia egotx. Mdg 130. Zuen iduri aizun ori egotzi dun 

Yainkoak. Or Mi 133s. 

Despedir (luz). Lanpadariek ez zutela aidean dilindan iduri zegoen susko borobil bederaz beste argirik 

egozten. Mde Pr 163. (H). Proyectar (una sombra). Gehiago duk zuhatza, baita adar hautsia, / Gibelera 

itzal baño haritzak egotzia. EZ Man I 28. 

Lanzar (un golpe). Dügün egotx zañiala axkora kolpia. Mst I 11, 4 (sg. H: egotx aizkora zaiñiala; SP 

aizkora eman dezagun errora, Ol erroa aizkoraz yo). Eta [zezenari] berriz pikara / egotzigatikan. Bil 145. Odola 

ixuri-zale baaiz, egotzi akio ezpat orren kolpea Golori. Arr GB 38. 

(H). Proclamar. Iongoikoak deklaratzen daroe sentenzia, / Ezagutza galtzerako menean egotzia. EZ Man I 

58. Guk ain errez egotzitako alderdi on oiek ustelak dirala. Ldi IL 52. Zinegotziak dira, hau da, auzia maitasungorrotorik 

gabe erabakitzeko zina egotzi duten gizasemeak. MEIG I 179. 


mende. 

585


(BN ap. A; Lcc, VocBN, H). Bajar. "Celada echar, egotzi kapazetea" Lcc. "Faire descendre" VocBN. "Porter en 

bas, baisser, abattre. Buria aphaldurik eta begiak egotzirik [...] (AR). Bihotz aphaltzen eta egozten du [...] (AR)" 

H. 

(Dv), egotxi (Dv). (Intrans.). Caer. "Lurrera egotzi da, il est tombé à terre" Dv. Aurkitzen zen batbedera / 

Yadan loan egoitzia. "Plongé". Gy 282. 

Deshacerse de. Gaiztakeri ezagunezko bizibidearen zailtasuna egozteko. Or Aitork 45. 

2. (Con esku, beso...). Echar (las manos, etc.) con intención de coger. Eta egotz zitzaten eskuak Apostoluén 

gainera, eta ezar zitzaten presoindegi publikoan. Lç Act 5, 18 (Dv eskuak arthiki). Eliza Sandu ontan esku 

egosten duenak (Urdanoz, 1687). ETZ 53. Geure proximoari [...] ez eskurik egoztea. Oe 108. [Leoiak] besoak 

egozteko unean. VMg 42. Kateak egozteko / Pizti ta egaztiai. Mg in VMg 110. Besteren gauzari askotan 

atzaparra egotzi diona. AA III 458. Besoak egotzi eta laztandu zuen. Lard 417. Egotzi ziozkan eskuak eta kendu 

zion soñian zeraman kapa. Bv AsL 132. Orri ere eskuak egotzi eta ekar zadak. Arr May 52. Patxik egotzi zion 

eskua [kutxatillari]. Apaol 40. Eskiua egoxtan niolarik, brinkatu zen. Mdg 124. Apaizak esku dardartia atexkari 

egotzi. Ldi IL 43. Eztidazue eskurik egotzi, ez lotu. Ir YKBiz 472. Eskuak egozteko unean. TAg Uzt 18. 

3. (V, AN-egüés, Sal, R ap. A; Lar, Añ, H), egotxi (S, R ap. A). Echar (una culpa), imputar. "Cargar, imputar" 

Lar. "Culpar [...] kulpa egotzi" Ib. Cf. A EY III 271: "Auntzak egotzi, echar la culpa a otro; litm.: derribar cabras 

(V?, G?, AN?). Sinónimo: ardiak egotzi, litm.: echar las pulgas (V)". Hemos encontrado en algunos autores (Gco 

II 52, Or Aitork 110) aurpegira egotzi, con un significado intermedio entre éste y el de 'arrojar'. Tr. 

Documentado desde principios del s. XVII, al Norte sólo lo hemos encontrado en Axular y Oihenart; este último 

lo emplea con alativo, frente a la general construcción con dativo. Begiak deutse egozten biotzari kulpea 

(1609). TAV 3.1.22. Berari egozten diola kulpa. Ber Trat 39v. Eztugu bertzeri zer atxakia emanik, eta ez zer 

hoben egotzirik, geureak ditugu faltak. Ax 563 (V 360). Baizik ogen guzia / Nihaurtar' egotziko. O Po 39. Bere 

kulpa nai izatea Jaungoikoari egoztea. OA 135. Ez diola iñori egotzi behar egin ez duan gaitzik. Ub 180. 

Errurik eztaukanen bati egotziaz. CrIc 89. Egin dituzun bekatuen kulpa egotzi besteai. Mg CC 123. Aztu bada, ez 

egotzi Euskarari, ta bai Euskaldunai. VMg 90. Egotzi begio errua bere buruari. Añ LoraS 105. Ez dira 

[okerrak] nik egotzi edo asmatu diozkadanak. AA II 224. Beraz etzaiote bear atxakia egotzi lurrai, zergaitik ez 

diran artarako gai. Izt C 138. Gizon orren odola guri egotzi nai diguzute. Lard 487. Nere etsaiai errurik egotzi 

gabe. Arr GB 20s. Tatxa egotzi ezkero. Aran SIgn 101. Ez bada neri kulparik egotzi. Zab Gabon 32. Belzkeri ura 

kristauai egoztea. J.M. Tolosa EEs 1913, 162. Niri egotzi gura deustazu? Or Tormes 27. Zio gutxitxoz egotzi 

didazu ogen larria. Ldi IL 113. Eurena dan erru ori, iñori ezarri ta egotzi nai leuskioe. Eguzk GizAuz 26. 

Morroiari egozten zion gertatzen zanaren errua. TAg Uzt 162. Nere ao gordiñari errurik ez egotzi. Zait Sof 27. 

Etzaiok bati bakarrik egotzi bear errua. Etxde JJ 114. Orixe egozten dio Platonek Protagorari. Zait Plat 122. 

Orrelakoak arduratsuago gizonei egotzi bear zaizkiela. Ibiñ Virgil 37. Gizon bati, urkatzaileari, erru guztia 

egoztea. MIH 321. Egotzi zioten gezurrezko testimonioa. Gco I 141. 

Atribuir. Yainkoak egin lanak deabruari egoztea. Or QA 88. Platonek berak ere pitagora-zaleei egozten die 

zenbait aburu. Zait Plat 52. Ez dakit Ibanerena ala Teresarena ote dan (bieri egotzi oi zaie). Or in Gazt MusIx 

38. Ez dakit zergatik hain indar bortitza egozten zaion biribiltasunari. MIH 223s. 

4. (Lar, Añ), egotsi. Asignar, destinar, imponer. "Derramar, repartir tributos, taldikidak egotzi" Lar. "Multar, 

(c.) multatu, multa egotzi, bota" Añ. "Imponer carga, etc., (c.) ganean, gañera egotzi, emon, ifini, ezarri" Ib. 

Tr. Documentado sólo en autores meridionales. [Jaungoikoak] ala egotsi zion San Agustiñen argi oni egokiauxe: 

egin zuen argi-utsa. Lar SAgust 12. Guri emon edo egozteko kurutzeko Sakrifiziuaren indarra ta 

irabazimentubak. CrIc 147. Bekatariak bere buruari egozten dion oiturarekin. AA III 500. Ez egieztetzu egotzi 

karga eta pagakizun andiegiak. Arr GB 32. Aiñ seme argiari bere odol eta sortzea eman eta egotzi ziotelako. 

Aran SIgn 2. Mutiko bati egotzi dio / eraman dezan eskutik. Or Eus 416. Eta iñori ez egotzi egiteko ori. Zait Sof 

192. Hizkuntzak [...] ez digu ezin-hautsizko pentsaerarik eta ikus-molderik egozten. MIH 386. NP bati fokumarka 

egotzi baldin bazaio. MEIG VI 165. 

Aplicar. "Apodar [...], izengoitiak erantsi, egotzi" Lar. Jaungoikoari aplikatzen edo egozten diogu gizonari 

bakarrik dagokiona [...]: eta ala egiaz esaten degu Jaungoikoak padezitu zuela. Gco I 156. Iainko-bizi bikaiña 

deramanari ere egotzi ditiozke itz oriek. Or QA 178. Itz auxe da, gaur nik Santa Clararen koplai egotzi ta erantsi 

nai diedana. Lek SClar 130. Ark esana benetako Iaungoikoari zuzen eta bidez egotzi dezaiokegu. Zait Plat 45. 

5. + egoitzi. Poner (los ojos), dirigir (la vista). Saindu Ejipzianaren / Huntarakotz begiak / Gintuen 

Errethaularen / Gaiñera egotziak. Arg DevB 48. Egoitziren dütie begiak beste batetan gaiña. Mercy 36. Bere 

begi dibinuen eta amoratsien egozteko hain apal eta ezdeus den kreatura baterano. AR 268. Ez dute erraz 

zeñegan begiak egotzi obeagorik billatuko. Aran SIgn 108. Beragan begiak egotzita. Erkiag Arran 102. 

6. Echar (suertes). Parti zitzaten haren abillamenduak, zorthe egotzirik. Lç Mt 27, 35 (Samper egotzik 

suerteak; He zortherat etxaturik, TB xortean aurthiki, Dv zorthera berezi). Ene arroparen gainean zorthe egotzi 

ukhan duté. Ib. 28, 35. Eta egotz zitzaten haién zortheak, eta eror zedin zorthea Mathiasen gainera. Lç Act 1, 26. 

7. + egotxi. Desarrollar (las plantas) raíces, brotes, etc. Zainak hedatu eta egotziz geroztik. ES 396. Erruak 

barna egotziko tu. AR 262. Urrux zarrak ebaki, eta brotoin egoxtenteinak eta izorroek iror edo laur urtetakuan 

ebakitandra. Mdg 131. 


mende. 

586


8. + egotsi. "Añadir" A Apend. Tr. Documentado sólo en autores meridionales. Apliketan edo egozten 

deutsaz gure penitenzia laburrai Jesu Kristoren, Ama Birjiniaren ta Santuben satisfazinoe ugariak, onen bitartez 

geure utsa beteteko. CrIc 166. Ezta izen propioa, ezpada Jesusen izenari egotzia edo añaditua. Gco I 159. Lakaz 

gañera egotzi diozun prezioan beste kargaren bat artzalleari. AA II 190. [Karga] batari arindu, eta besteari 

egotzi diozun. Ib. 176. Bekatua bekatuari egozten. Jauregui 235. Beren asmoai bukaera ederra egotsitzeko. Aran 

SIgn 74. Zeñari [tunikari] egotzi zion buru-zorro bat. Bv AsL 57. Onenbeste amodiori geiago egotzi nai izan 

zion. Arr May 134. [Eginera] onei egotzi leitekeoez [...] zaletasun eta onerazpenak. Itz Azald 202. Mille ta 

zazpireun metroko zati bat egotzi eutsan. Akes Ipiñ 8. 

9. (V-oroz-arr, G-goi ap. A). Aplicar; adherir. Tr. Atestiguado sólo en textos de autores meridionales. 

Non egotzten deutsazue atal-zati adoba-geia? Añ LoraS 139. Egozten diozkee suzko banderillak. AA III 423. 

Ikusi zuan Letrango eliza iraultzera zijuala, nola gizontxo batek egotzirik bere bizkarra zuzendu zuan. Bv AsL 

75. Arixe [pillarmonikari] ezpañak egotziz. Ldi IL 44. Bidegaiñeko ormari ukalondoak egotzita. TAg Uzt 133. 

Agokoa egozteko legorraldera eraman duten moxal basatia. Ib. 213. Etxeari egotzia [tellapea] alde batetik. NEtx 

Antz 73. Eskuz sudurreko bustia, kristalak egotzi diona, txukatzen du. NEtx LBB 102. Jaunaren oñaze ta 

naigabeak bere biotz eta adimentuan egotziak zerabiltzkien. Aran SIgn 43. Arek asitako doñuari egotzi zioten 

danak agoa. TAg Uzt 294. Igobide oni egotzi diozkae oñak. TAg Uzt 37s. Dar (un beso). Musu bat egotzi 

mataillean. TAg Uzt 102. 

10. Echar (en falta). "Debe decir falta egoxten daud, que le echa en falta" Mdg 145. 

11. Imprimir, transmitir. Emakumearen eskuak eder-tantorik egotzi ez lezakionik ez da ezer. TAg Uzt 55. 

Ibilli bizkorra egotzi zioten ontziari. Ib. 231. 

12. egotxi. Desplegar. Hitz dü zazpi egin-ahalak egotxiko dütiala prezioen brentsatzeko. Herr 1-2-1962, 3. 

13. "Imponer (msOch). Egotzi dozu orea? ha puesto V. la masa?" A. 

- HAUR-EGOZTE. v. haur. 

egotzondar, egotzundar (L ap. Lh). "(TB), ruines" Lh. Berriz ekidatuko dut Dabiten Tabernakloa, zein erori 

baita, berrituko ditut egotzundarrak, eta berriz altxatuko dut. TB Act 15, 16 (Lç ruinák, He erorikoak). 

egoxle. v. egozle. 

egozgale (AN-egüés ap. A; LE Urt Voc, H). Náusea. Egozgále odolesko S. Dositeok beti. 'Ansia de vomitar 

sangre'. LE Ong 67v. Penitente muxitxiarkoa, enfadagarria, egozgalea, goragalea ematen duena. LE Urt 29 

(ms. 35r egozgále ematenduéna). 

egozgo (Lar, Dv A, H). "Derribo" Lar. 

egozka (V-oroz-arr-gip, Sal ap. A), egoxka (S, R ap. A). "A derribarse, lucha de muchachos" A. Kose Marik, 

barru irakiñak ganez egin eutsanean, oratu eutsan Kanutori gerri gerritik, eta azpiraketan edo beera botaten 

edo egozka ekiñ eutsen. A Txirrist 116. 

egozkada. "Espadañada" Lar. 

egozkari. "(Vc,...), pendenciero" A. 

egozketa. Imputación. Egozketa edo testimonio falsua. CrIc 88. 

egozki. 1. Fruto, producto. v. egozte (2); ekoizte. Lurrak beraz ekharri zuen bere egozkia. Urt Gen 1, 12 

(Bibl berdailu). 

2. (G-to ap. A), egozkoi (Sc ap. A). "Reemplazante (se dice de un ternero que se busca para una vaca cuya cría 

ha muerto). Txalak bitarikoak dira: berekiak eta egozkiak [...]. Esta palabra podría por extensión significar 

'adoptivo (hijo)' y egozkitu 'adoptar'" A. 

3. Proyectil. Bere egozkiak (proyectil) beletan zulo bat edo beste egin ziguten soilki. Etxde Itxas 177. 

egozki. v. eguzki. 

egozko. "(AN), espadaña (Bot.)" A. Cf. egozkada. Auntza Plateroren ondora doa, ankak arinki ukitzen 

dizkiola, ortzekin zamako egozkoen muturretik tiratuz. Amez Plat 15 (ap. DRA). 

egozkoi. v. egozki. 


mende. 

587


egozle (Lar, Dv), egoxle (Arch ap. DRA). (El) que arroja; (el) que despide, rechaza. "Echador" Lar. "Perrero 

de Catedrales, txakur egozlea" Ib. "Sorteador, el que dispone las suertes, suertalaria, sorteen egozlea" Ib. 

Maradizino heken egotzlea. Ax 304 (V 202). Iaungoiko egotzia erostaka ta Iaungoiko egozlea gor egotea. A 

Ezale 1897, 124a. Ekhi leinhürien harzale, beltza [koloria]: egotxle, xuria. Eskual 18-12-1908 (ap. DRA). 

egozpen (HeH Voc A), egoizpen (A). 1. Producción, fruto. v. ekoizpen. 

2. (Hb ap. Lh, Dv). "Action de jeter, rejeter, repousser; ruine, renversement" Dv. 

3. "(Hb), action [...] de porter" Lh. 

egozpide. "Conocimiento (V-m)" A Apend. 

egozte (Lar, Hb ap. Lh, H), egoizte. 1. "Echada" Lar. "Egoztea, nom verbal. 1. tous les sens du verbe. 2. jet, 

élan" H. Ur egoizte hura. Lç Ins F 2v. Eta zeren tenpestate handiz tormentatzen baikenén biharamunean 

egoizte egin zezaten. "Ils firent jet (des bagues & marchandises pour décharger le navire)". Lç Act 27, 18 (sg. H 

"action de jeter l'ancre"; He arthiki [...] karga). Gogoaren egotzte bat. Ax 199 (V 133). 

Acción de echar (la mano). Cf. egotzi (2). Esku egozte loi. Mg CO 213. 

2. (HeH Voc A, Dv), egoizte (HeH Voc A). "Producción, fruto" A. v. ekoizte. Egitzue beraz urrikizko 

egozte edo fruitu behar bezalakoak. HeH Mt 3, 8. Zuhaitz onak egozte tzarrik ezin dakharke, ez eta ere zuhaitz 

tzarrak egozte onik. Ib. 7, 18 (Lç fruktu, He, TB, Dv, Echn, Leon, IBk, IBe fruitu, Ur, SalabBN, Hual, Samper, 

Ker frutu, Ip frütü, Ol, Arriand arnari, Or igali). 

3. egoxte (R ap. A). Aborto. v. HAUR-EGOZTE. 

4. "(?), adhesión" A. 

egsamina. v. etsamina. 

egu. 1. "Atmósfera" A DBols (no está claro si lo propone como palabra independiente). Cf. JMB ELG 77: 

"Ortz, Ost, Ortzi, Urtzi edo Egu (= izartegia edo izartegiko argia) euskaldunak beren jainkotzat zeukatela naikoa 

azaltzen zaigu". Eguko txorijaik. Arriand Mt 13, 32 (Lç, Dv, Ur, Leon, Or, Ker zeruko, He aireko, Ol 

eguratseko). 

Buen tiempo, tiempo apropiado (?). "Azak ere patzen ttun neguen oraingo garaien erdien, biño ezbadu egurik 

ítten, izeten ttún gogorrágo, eguz kiretxagókuak (Interpr?)" Iz Ulz 417s. 

egu. v. 2 egun. 

eguaikoitz. v. egubakoitz. 

eguairatu (G-to ap. A), egoairatu (G ap. A), egoaidatu (G ap. A). "Ventilar, aventar ropas, tierras", "orearse, 

esparcirse" A. v. egurastu. Euskara egoairatu egiten da, etxe-zokotik atera, hor egoteak lizundu eta herdoitu 

egingo bailuke nahi eta ez. MEIG I 79. Kanpo-alde zabaletan gere burua egoairatzeko. MEIG III 103. 

eguaire (Lar). 1. "Alba", "amanecer", "resplandor primero" Lar. 

2. (H), egutaide (V-gip ap. Iz ArOñ). "Air du jour" H. "Aire que despeja de nubes el tiempo" Iz ArOñ (que tbn. 

trae "aire agradable del sur", posible cruce con hego). 

eguaize (Lar Dv). 1. "Aurora" Lar. La forma eguaiz-a (VocCB s.v. egunsenti Dv) se trata sin duda de un 

error. 

2. (H), egutaize (V-gip ap. A). "Air, vent du jour (G). Eguaizea artzea, prendre l'air" H. "(FSeg), céfiro" A. 

Aizea baintz, egutaizea intzake. A Ortzuri 110. 

eguaize. v. HEGO-HAIZE s.v. 2 hego. 

eguakoitz. v. egubakoitz. 

eguala. "Pastizal" A Aezk 291. 

egualdatu. "Orearse, esparcirse (AN-gip). D. Irigoyen, notas manuscritas al dic. de Azkue" DRA. v. eguairatu. 


mende. 

588


hegualde. v. hegoalde. 

egualdi. v. eguraldi. 

eguantz (V, G ap. A; Lar (-nz-) Dv, vEys, H), egunantz (Vc ap. A), egubantz. "Alba", "amanecer", 

"aurora" Lar. v. egunsenti. Egaztiak egun oro eguantzaren zai daude beren egille ona laudatzen asitzeko. AA 

III 340. Ala ortze goitik dakusk egubantz barria? Errazti in Onaind MEOE 635. Goizeko eguantz alai, txori ta 

argitsua. Erkiag Arran 178. Edota Eguantza zurbil eta margul Titon-en urrezko oatzetik iakitzen baldin bada. 


eguardi. v. eguerdi. 

eguargi. v. EGUN-ARGI s.v. 1 egun. 

eguaro, egunaro (S ap. A Morf 162), Tiempo atmosférico; clima. Erekin ekarri diguk ire eguaroa, ire 

izkuntza ta ire zerua. Or Mi IV. Erri aberats artako eguaro iori ta oparoan. Zait Plat 14. 

Eguarri. v. Eguberri. 

eguarte (A), egunarte. 1. Día, período de tiempo entre el amanecer y el crepúsculo. Eguartean. "Entre día 

[= 'durante el día']". Cap 124. Gaizki esaka ari zaikizkit / gaur egun-arte osuan. Uzt Noiz 45. 

2. (V, G ap. A), eberte (V ap. A). "Entredía, después del mediodía, siesta [...]. En algunas comarcas de V existe 

la salutación de eguarte on o su variante eberte on" A. Euki eragingo deutsut arrastegi edo egubarte ez 

txaarragua. Mg PAb 137. v. tbn. AA CCErac (ed. 1900), 237 (ap. A). Zuek bere egun artean, ta zeuroen era 

askotako zeregiñetan, jaso betibere Jangoikoagana zuen biotzak. Añ LoraS 99. Izentau oi da egubarte bat [...] 

merijandia egiteko. JJMg BasEsc 125. Gaurko egubartian. JJMg May 55. 

3. (G-to, AN-larr; Dv), egoarte. Ref.: A; Asp ANaf. "Matinée jusqu'à midi" Dv. "Hasta el mediodía" A. "El 

tiempo que precede al mediodía, 10, 11 de la mañana" Asp ANaf. v. EGUERDI-ARTE. Eguarte guzian beren 

jainkoari aritu zitzaiozkan oska. "De mane usque ad meridiem" (3 Reg 18, 26). Lard 226. Iruterdietan berriro 

bildurik, jarraitu zitzaiozkan eguartean asitako sallari. EE 1880, 127. Atzo eguarte azkenean edo 

goizberanduan. Ezale 1899, 10a. Egunsentian aterata eguartian beren errezuak Ama Birjiñari egiteko. Goñi 

115. Estropadarik ez ote-egingo? / iraungo ote eguartean? "¿Aguantará el tiempo hasta el mediodía?". Or Eus 

391. Merkatariari erri-aginduak eguartean saltzen uzten diola ta atsaldean ez diolako asarretzea. Or Aitork 64. 

Eguneroko kalerako txangoak egoarterik geiena eramaten zion erraiñari. Ataño MLanak 171. 

4. eberte (V-ple-ger ap. A). "Hacia el mediodía" A. 

5. "Egunarte (BN, R), día sin ocupación" A. 

- EGUARTE-ALDE. Sur. v. EGUERDI-ALDE. Zeña erriyaz gaiñ Aloña-mendijaren eguartealdera arkitzen 

dan. Aran SIgn 18. 

eguartu. v. egoartu. 

eguasle. v. egurasle. 

eguatxa (R-uzt), egoatxa (R-uzt), egutxa (R-is). Ref.: A (eguatx, egoatxa); ContR 518 y 531; Iz R 296, 288; 

EAEL 120. Río. "Egutxáko zér áltetan dágo? (R-is), ¿a qué lado del río está?" Iz R 402. v. uhaitz. 

Gaintikatu zaigu egoatxa ta zubu ta prexa berareki eraman ditu (R). A s.v. gaintikatu. 

- EGUATXA-HARRI. "Egoatxarri (R-uzt), peladilla [= 'guijarro']" A. 

- EGUATXA-TXORI. "Egoatxa-txori (R), golondrina" A. 

eguaun. v. eguen. 

eguazten (V-ger-gip; Lar, H; -guba- V-arrig; Mg Nom, H), eguasten (V; Lcc, Mic 10, Añ), egoasten (V-gip), 

eguesten (V), eguezten (V-m-gip), egusten (V-arrig-ple-arr-ger), euasten (G-azp). Ref.: A (eguasten); EI 333; Iz 

ArOñ (eguástena), UrrAnz (astélena); Etxba Eib (eguastena); Holmer ApuntV. Miércoles. Harriet da además 

la forma eguazkena, que parece facticia. v. asteazken. Eguaztena ifini nauzu / obligazioz beterik. Lazarraga 

1183r (tal vez con el sdo. de 'eguaztenean...'). Eguaztenean [misterio] gloriosoak gati. Cap 136. Eguasten, 


mende. 

589


zapatu da domeketan. Urqz 58. Martitzena, Eguaztena, Egubena. Cb EBO 47. Egubaztenian, zelan eruanik 

Pilatosgana gau guztian izan zan soldautzar gogorren siñugarri. CrIc 174. Domeka, Eguasten ta Zapaturako. 

Añ EL 1 223. Lau tenporetako eguasten, barijeku ta zapatuetan. EgOn 47 (ap. DRA). Lau denporetako 

egubastenak. Itz Azald 115. Garizumako eguasten, bariku ta zapatuak. KIkV 78. Eguastenean egin dira 

elizkizunak Lekarotzen. Alzola Atalak 109. En DFrec hay 2 ejs. de eguasten y uno de eguazten. 

- EGUAZTEN GUREN (eguasten g. V-arrig-ger ap. EI 338), EGUSTEN G. (V-arr ap. EI 338). Miércoles Santo. 

Eguasten-guren edo Gipuzkoako asteazken santu-eguna zan. A Txirrist 196. 

- EGUAZTEN SANTU. Miércoles Santo. Egubastena, egubena, barikuba ta zapatu santua. ZBulda 41. 

Eguazten Santu egunetan, zer igaro zan? Oe 154. 

- EGUAZTEN ZURI. Miércoles Santo. "Eguasten zuri dau izena aste gureneko eguastenak (V-arr)" A EY I 61. 

Etim. De egu- + azken (cf. asteazken), por disimilación. 

egubakoitz (V-gip; Aq 1470, H (V)), egubakotx (V-gip; Añ), eguakoitz (V-gip), eguakotx (V-ger-gip), 

eguakitz, eguaikoitz (V-gip), eguaikots (V-gip), eguekitz (V-gip), eguekotx (V-gip), egoikotz, eubakotx (Vger), 

ebeikutz (V-gip), ebaikutz (V-gip), ebaikotz (V-gip), ebakotx (V-ger). Ref.: A (egubakotx); EI 335; Iz 

ArOñ (ebéikutz), UrrAnz (astélena). Viernes. Cf. ebiakoitz. v. ostiral, bariku. Egubakoitza edo Barikoa, ta 

Zapatua. Cb EBO 47. Egubakoitz edo bariaku-arratsalde baten. A BeinB 75. Bariku edo egubakotxa. A Txirrist 

197. Egoikotzeko (ostiraleko) azoka egunean. Ag G 247. Beren izenak (ortzirala, ostirala eta eguakitza) ala esan 

nai digute. JMB ELG 78. Txala jaixoten danian, lenengo Ebaikotzean eiten xako etxeko señalia (V-gip). Gand 

Eusk 1956, 211. 

- EGUBAKOITZ SANTU. Viernes Santo. Ebaikotz santu egunean. (V-gip). Gand Eusk 1956, 222. 

egubaldi. v. eguraldi. 

egubantz. v. eguantz. 

egubaxter. v. egubazter. 

egubazter, egubaxter. Borde de una vestidura. Cf. 2 ehun. Korrengatik ermateintzie Legearen itzak larru 

puska zabalagokoetan, eta luzeago franja edo egubaxter beren beztidrarna. Samper Mt 23, 5 (Ur ertzak, Hual 

franjak edo atzekuak). 

Eguberri (G, AN-larr-5vill, Ae, Sal; Lcc, SP, Urt I 344, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, H), Eguerri (G, AN-larr- 

5vill-ulz-erro, B, L, BN; SP, Ht VocGr, Lar, Lecl, Dv, H, VocB), Egubarri (V?), Egoerri (B), Egoarri (G-betgoi), 

Eguarri (G, AN-larr-5vill-ulz-erro, B), Egurri (AN-5vill; Lar, Añ, H (V)), Eugerri, Eguerdi. Ref.: A 

(egubarri, eguerri, egoerri, egoarri); Echaide Nav 75; Iz Ulz (eguerríek). 1. Día de Navidad; (en pl. o sing.) 

fiestas de Navidad. "Pascua de Navidad" Lcc. "Navidades" Lar y Añ. "Eguarri, itxuk igarri (G-goi)" AEF 1921, 

57. v. gabon. Tr. Documentado, ya desde Leiçarraga, en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos; 

fuera de éstos sólo se encuentra en Arrese Beitia y Gandiaga (en ambos Egubarri). La forma Eguerri, bastante 

escasa en el s. XVII (sólo se encuentra en Axular y Pouvreau), va siendo más utilizada desde el s. XVIII, sin 

llegar a la frecuencia de Eguberri. Los testimonios de Eguarri corresponden a autores guipuzcoanos del s. XX. 

Parece que la tendencia general es la de usar el sing. indet. (o perífrasis como Eguberri egun; v. infra) para 'día 

de Navidad', mientras que para 'fiestas, días de Navidad' se suele utilizar el plural (cf. Dv: "n'est employé qu'à 

l'indéfini"). En DFrec hay 58 ejs. de eguberri y 3 de eguerri. 

Eguberri. Lç Cal a 8v. Egiten baitu memoria denbora denaren konforme, nola Eguberrietan Iesu Kristoren 

jaiotzeas. Ber Trat 26v. Eguberri bestetakotz. EZ Noel 46. Eguberri, Andre Dana Maria, San Franzes. Harb 

428. Bazkoz, mendekostez eta eguerriz kofesaturik. Ax 533 (V 343). Eguberri-koplak. O Po 54. Sua, eguberriz 

sunpurreki, Pazkoz aldiz adarreki. O Pr 411. Jesusek eta Eguberrik / egun berri dohatsuak, / sehaska batean 

tutzue / zeuen sortzeko lekhuak. Gç 77. Egüberriren aitzineko igantian. Bp II 16. Zer da Eguberriko Besta? 

CatLav 363 (V 176). Eguerriz agertu zen gizon egiñik Jangoiko maitagarria. Mb IArg I 148. Eguberri, zoroak 

ere igerri (G). "Para el día de año nuevo, sensiblemente alarga el día". Aq pág. 62. Eguerri Bezpera goizean. Ub 

72. Eguerrietan, Pazkoa loratuan eta Espiritu Santuaren etorreran. AA III 522. Eguerriren aurretik. Ib. 454. 

Eguberriren aitzineko astea. Dh 64. Eguberriyetako kantak. Echag 64 (239 Eguberriko kantak). Ama Birjiña 

Aboztukotik Eguerri bitartean. Izt C 153. Zuek baño gaizkiago norbaitek Eguerriak igaroko ditu. Zab Gabon 28. 

Egubarriz dabena urtean-urtean. AB Olerk 545. Eugerriz asia. HerVal 140. Abendoaren 26an beraz, Eguberri 

biharamunean. Elsb Fram 107. Egüberriz, Urthatsez. Ip Hil 264. Eguberri ondoan. Arb Igand 220. 

(s. XX). [Jesüs] gero sorthü [zen] / egüberrian. UNLilia 17. Eguarriyetan bigaltzen dituztelako. Iraola 104. 

Gogotik uzten nuen Eguerrietan hiria. JE Bur 75. Eguberri txarrak. Ag G 215. Eguberri-kantatxo bat. A Ardi 

112. Eguarrietako aurreko eguna. KIkG 63. Misionestak ethorri beharrak dire Eguerrietako. Barb Sup 79. 


mende. 

590


Eguerriko bere kondaira pollita. Ib. 166. Nolako Santo guziak, alako egoarriak. EgutTo 17-5-1924 (ap. DRA). 

Eguerdi bezperako gauerdin zer aize, urrengo tenporetaaño aize ure (AN-larr). Inza Eusk 1928, 90. Eguberri 

aldean sutokian erre oi dan enborra. JMB ELG 81. Samigel-pesta ordez aurten Eguberri. Or Eus 151. Eguberri 

jin zen, bertze egunak oro jiten diren bezala. Lf Murtuts 30. Eguberri jai aiek. Etxde JJ 248. Eguarritako izarra 

eta tabernako neskatxaren itza, berdiñak. EgutAr 18-12-1959 (ap. DRA). Zeuen etxetan ondo igaro / Gabon da 

Eguberriak. Basarri 65. Egubarri-senti. Gand Elorri 132. Eguberri ederrak pasatuko zituzten. Izeta DirG 95. 

Barne Lelotegiko eguerri-kantak. Gazt MusIx 160. Eguarriak urrean ziran. NEtx LBB 72. Berak egin oi zituan 

Eguberritarako Gabon-kantak. Berron Kijote 137. Eguerriak baino lehen. MIH 368. 

v. tbn. Hm 186. ES 88. JesBih 486. UskLiB 173. Zby RIEV 1908, 284. CatJauf 86. ArgiDL 170. Iratz 80. SMitx 

Aranz 60. Arti Ipuin 28. Xa Odol 99. Eguerri: JesBih 470. KIkG 61. Ox 37. Jaukol Biozk 64. Etcham 95. And 

AUzta 46. Xa Odol 237. Eguarri: Anab Poli 46. 

2. (Ae). Villancico. "Los villancicos (en vasco Eguberriak)" (Aria). CEEN 1970, 326. Cf. supra ejs. de 

Eguberri-kanta, Eguberri-kopla. 

- EGUBERRI-ARRATS. Nochebuena. v. EGUBERRI-GAU. Eguerri arratsa zen. Barb Sup 163. Gaitzeru 

bat gaztain nahi badute Eguberri arratseko. Zerb Azk 33. 

- EGUBERRI-BIGARREN. Segundo día de Navidad. Ortakoz autu dute Euberri-bigarren. Or Eus 135. 

- EGUBERRI-EGUN. a) Día de Navidad. San Andre egunetik Eguberri egunerainoko abendo guziak. Harb 

455. Heldu zaiku gloriatik / Eguberri egunean. Gç 74. Eguerri eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 103. Egüberri 

egüna. Mercy 11. Eügerri egünian gauherditan. CatLan 8. Eguberri eguna / Eguna bai triste. In Mg PAb 170. 

Eguerri egunean. JesBih 401. Egüberri egünian. UskLiB 168. Eguberri egun batez. Laph 243. Nathibitate edo 

Egüberri egünian. CatS 96. Juan dan Eguberri egunean. Aran SIgn 105. Eguberri-egunez. Or Eus 144. Eguberri 

egun batean. Salav 62. 

b) "Día de fiesta, eguerri eguna" Lcc. 

- EGUBERRI-GAU (L-côte; eguerri-g. L-sar; eguerriko gau SP). Nochebuena. "La nuit de Noël n'a pas un nom 

particulier en Labourd. A Sare, l'on dit eguerri-gaua et à St.-Jean-de-Luz, eguberri-gaua" Dv (carta a Bon) RIEV 

1930, 92. Eguberriko gauean. Ber Trat 41v. O Eguberri gaua, / bozkariozko gaua. EZ Noel 54. Eguerri 

gaueko beilla. SP Phil 427. Eguberri gabean. Arg DevB 240. Jaio da Eguerri gauean. Mb IArg I 105. Egüberri 

gaian. CatS 25. Eguerri gau batez. Arr May 115. Eguerri gauean. Zby RIEV 1908, 208. Egoarri-gaubez. AzpPr 

44. O Egüberri gaia. UNLilia 11. Eguberri gauean. CatJauf 58. 

- EGUBERRI-GAUALDI. Nochebuena. Eguberri gaualdian [...] mai ondoan biltzen zirenean. Or Mi 92. 

- EGUBERRI LAUGARREN (AN-larr). Cuarto día de Navidad. "Ago ixillik, Eguberri laugarrena! Ago ixillik 

xoxoa, "iñoxentea". Eguberri laugarrenean (abenduaren 28an) Herodesek ildako mutiko "Inozenten" jaia baita" 

Inza NaEsZarr 187. 

- EGUBERRI ON. Feliz Navidad (fórmula de felicitación). Eguberri on! NEtx Nola 51. 

- EGUBERRI-UDARE. Pera de invierno. Ezurtetako eguberri-udareak bezain urri ditugu. A Y 1934, 17. 

- EGUBERRI-ZALE. Amante de las Navidades. Eguerri-zaleak gara, baina zaletasuna eta jakitea, maiz 

gertatzen dena, ez dabiltza elkarrekin. MEIG I 75. 

egudiar. v. egoiliar (3). 

eguekitz. v. egubakoitz. 

egueldi. v. eguraldi. 

eguen (V; Mic 7 y 10, Lar, Añ, VocCB, H; eguben V-arrig; Mg Nom, VocCB, Dv, H), euen (G-azp), eugen (Vm), 

eguaun (V-ger [Alava]; Lcc), eguun (V-ger). Ref.: A; EI 334; Iz UrrAnz (astélena), ArOñ; Etxba Eib; 

Holmer ApuntV. Jueves. v. ostegun. Eguaunari / eguaunguren esanik, / Zeruko Jauna / jarri ei zan 

tristerik. Lazarraga (B)1203v. Eguenean [misterio] gozosoak gati. Cap 136. Egubena, barikuba ta zapatu santua. 

ZBulda 41. Astelen da egubenetan. Urqz 8. Martitzena, Eguaztena, Egubena. Cb EBO 47. v. tbn. CrIc 174. 

Misterio gozotsuak Astelen ta Eguenean esango dirianak. Añ EL 1 216. Igandian oian sartu ta egubenera arte 

gexorik egon zala. Kk Ab I 45. Astelen eta eguenetarako. KIkV 107. 

- EGUEN DONE. Jueves Santo. Eguen Doneko arratsaldean. Ag Kr 41. 

- EGUEN GIZEN (V-gip ap. A). Jueves gordo de Carnaval. 

- EGUEN GUREN (V-oroz-arrig-arr-ple-ger; Aq 1405, Añ; eguen gurun V-arr; egun gurun V-arr). Ref.: A; EI 

338. Jueves Santo. Eguaunari / eguaunguren esanik, / Zeruko Jauna / jarri ei zan tristerik. Lazarraga (B) 

1203v. Afaldu ezkero eguen guren egunean . Cap 147s. Eguengure [sic] gauban, / Bere 

illte aurretik. Añ EL 1 174. Eguen guren / Gaubian apal ostian. Enb 104. 

- EGUEN LARDERO (V-arr ap. A; eguen largero V-gip ap. A). Jueves gordo de Carnaval. 

- EGUEN ON (Aq 1405). Jueves Santo. 


mende. 

591


- EGUEN SANTU (V-gip; Aq 1405, Añ). Ref.: EI 338; Etxba Eib. Jueves Santo. Eguen seindu (BN-ciz), una de 

las respuestas de EI, debe tratarse de un error. Eguen Santu egunean, zer igaro zan? Oe 155. Eguben Santuz. 

CrIc 137. Ez Eguben santuz. Astar II 239. Eguben Santu arratsaldian. JJMg BasEsc 64. Eguben santu egunean. 


- EGUEN ZURI (V). Ref.: A; Etxba Eib. Jueves gordo de Carnaval. Egun-zuri dalako, ortik duaz poz-pozik 

gure mutillok. Euzk III 590 (ap. DRA). Eguen zuri, eguen baltz, / txakurra arrautza-ganean datz (V-m). A EY IV 

308. Eguen zuriko astea / Jaungoikoak emona guztia (V-ger). Ib. 308. 

Etim. De *egu-egun; v. MEIG VII 95. 

eguerdi (gral.; Lcc, Volt 95 , SP, Urt Gram 54 (egub-), Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, 

Gèze, Dv, H, VocB), eguardi (V-gip, G-to; H), egoardi, egordi (Darric ap. DRA), egurdi (V-arr, AN-gip), eberdi 

(V-ple-ger), euberdi, iguardi (V-gip), igurdi (G-goi), aguerdi (G-nav), egunerdi, ugaardi (V-gip). Ref.: A 

(eguerdi, eguardi, egurdi, eberdi); A Ezale 1897, 167n; Lrq /egüerdi/; Etxba Eib (eguardixa); Iz ArOñ 

(eguardixa, ugaardixa); Iz Als (aguerdiya), R 288 y 305, Ulz; Holmer ApuntV; Gte Erd 22, 10, 140 y 267. 

Tr. La forma eguerdi es la más general; eguardi se documenta en autores guipuzcoanos desde el segundo 

tercio del s. XIX, además de en los vizcaínos Moguel (-uba-) y Aguirre. Egunerdi (escrito más a menudo egun 

erdi) aparece en Tartas, Saint-Pierre, Arradoy, Gandiaga y N. Etxaniz. Hay además algunos testimonios de 

egoardi (Munita 115), eberdi, egurdi, egordi y euberdi. La forma documentada en textos suletinos es siempre 

egüerdi. En DFrec hay 128 ejs. de eguerdi y 8 de eguardi. 

1. Mediodía. "Elten dun bíar eguérdiz, llegará mañana al mediodía" Iz R 288. Tr. De uso general, se 

documenta ya desde Leiçarraga (en el compuesto eguerdi-iri). En los textos septentrionales hay una clara 

tendencia (minoritaria sin embargo en el s. XVII, excepto en los más orientales) a emplearlo en forma 

indeterminada: eguerdi da, eguerditan, eguerdik jo, etc. Al Sur este empleo se observa tbn. en Orixe. 

Zato eguerdian edo goiz handian. Volt 221. Goiza duzu klaratzen, / eguberdia arraitzen. EZ Eliç 229. 

Luzeago egin behar du itzala arratsaldean, eguerdian baiño. Ax 192 (V 130). Eguerdirean aurrera. Cap 58. 

Hirurgarrena egunerditan. Tt Onsa 48 (60 eguerditan). Egüerdi artio ez deüs ian ez edan. Bp I 111. Nola 

eklipse zikiñak / Eguerdian kentzen dio / Eguzkiari argia. Lar Gram 384. Biar eguerdi puntuan illko naiz. Cb Eg 

II 183. Goxean, egu erdian ta arratsean. Cb CatV 102. Othoitzak egin ziotzoten bere Jainkoari goizetik eguerdiraino. 

Lg I 353. Jo duenean eguerdik. Monho 36. Egubardija urrian da. Mg PAb 189. Eguberdiraño. Ib. 

119. Goxean, eguerdian ta arratsean. Añ EL 1 230. Eguerdiraño etzuan ezer artzen. AA I 460. Gaba eta eguna, 

gauerdi eta eguerdi. Dh 203. Eguerdi inguruan. MarIl 70. Eguardi ta arrats, maian ni jartzean. It Fab 255. 

Eguerdiko amaika orduetatik amabietarontz. Izt C 503. Goixian, eguerdijan eta illuntzian. Ur MarIl 1. 

Eguerditan gehiago / Labe beltz batean baiño / Deus ikhusten etzuenak. Gy 229. Eguerdi batean. Lard 18. 

Eguerdi batez. Laph 208. Eguerdia zan. Arr GB 43. Eguerdik jotzen badu / partida artean. Zby RIEV 1908, 93. 

Eguerdi bethean baino ere ausarkiago. Arb Igand 84. Eguerdira artean. Ag AL 159. Euberdi inguruan. Ezale 

1897, 291. Eguerdiko bazkaria. Mdg 156. Eguardiko amabiterdietan. Ag Kr 155. Egun erditan buruz buru egin 

Alemanekin. StPierre 12. Eguerdi laurden guti zen. Barb Sup 135. Eguerdiko mahainak ziren ezarriak. Ox 158. 

Eguerdiko orduaren agintza zela. Zub 71. Azillan lauko eguberdian. Enb 191. Eguerdiko naiz illuntziko aingerukanpaiak. 

Kk Ab II 189. Berotu bear du poliki eguerdirako. Ldi IL 40. Seigarren ordua oraingo eguerdia da. Ir 

YKBiz 506n. Eguerdiz ainbat begira ai lio / maite batak besteari! Or Eus 92. Egurdiko bakian. Laux AB 25. Ase 

on bat ere sari hitz emaiten zion eguerdiko. Lf Murtuts 24. Eguerdi zen. Zerb IxtS 90. Eguardiko amabitan. 

Etxde JJ 202. Oi bizi-eguerdi hau! Bigarren gaztaroa! Mde Pr 307. Iru egun baiño ez bait-ditu ta jadanik 

lenengoaren eguberdia da. EG 1956 (7-8), 57. (Góxan) áskal, eguérdiz bázkal, arrestrían áskal eta ártsen áigal 

(R-is). ContR 512. Eguardia zan. Anab Poli 53. Urte guztian eguerdi aretan baño buru-neke geiagorik ez ebala 

izan. Bilbao IpuiB 70. Eberdiko amabietan. BEnb NereA 205. Horregatik hautatu zutela eguerdia ihes egiteko. 

Arti Tobera 286. Eguerditan artzain xaharra etzen oraino etxean sartua. JEtchep 56. Eguerdiko ordu bat inguru. 

Mattin 48. Bart arratsekoa dela esango nuke gaur eguerdikoa baino areago. MEIG II 84. 

v. tbn. Hm 140. He Gudu 144. Astar II 239. CatLlo 50. Echag 184. JesBih 410. Etch 390. ChantP 190. JanEd I 

62. Urruz Urz 47. Elzb PAd 77. Jnn SBi 86. Azc PB 238. Itz Azald 115. CatJauf 6. Goñi 9. Echta Jos 90. Xikito 

6. JE Bur 169. A Ardi 51. KIkG 82. ArgiDL 77. Inza Azalp 69. Muj PAm 41. Altuna 49. Etcham 202. Lek EunD 

22. Eguzk GizAuz 158. TAg Uzt 198. Txill Let 60. SM Zirik 28. Akes Ipiñ 35. Ugalde Iltz 14. Zait Plat 82. Izeta 

DirG 47. Osk Kurl 28. Erkiag BatB 139. Salav 51. Ibiñ Virgil 97. Alzola Atalak 83. Ardoy SFran 88. Xa Odol 

232. Lasa Poem 79. Eguardi: Echag 220. JanEd I 69. Sor AuOst 74. Bv AsL 145. Apaol 66. Moc Damu 6. Goñi 

43. Muj PAm 46. Tx B 187. FIr 132. Lab EEguna 91. JAIraz Bizia 104. Etxde JJ 28. And Auzta 46. NEtx LBB 

91. Uzt Sas 64. Eberdi: Gand Elorri 189. Egunerdi: Gand Elorri 63. NEtx LBB 339. Ardoy SFran 256. 

2. (BN, R; Urt I 5, Lar, H), eguardi (V-gip), egordi (Sal). Ref.: A; VocPir 56; Etxba Eib (eguardixa). Sur. 

"Austral [...] eguerdironzkoa" Lar. "Siroco [...], sortaldearekin eguerdiaren bitarteko aize bat" Ib. v. 2 hego (2). 

v. tbn. infra EGUERDI-ALDE. Egu-erdiko reginá iaikiren da iudizioan. Lç Mt 12, 42 (TB, SalabBN 

eguerdiko; He, Dv, Ol (H)egoako, Leon Hegoko, Ip Hegua-aldeko, Ur, Or, Ker, IBk, IBe (h)egoaldeko, Samper 

Eguerdiariko). Kadran-orratzak [...] / Xuxen, han hara, / Eguerditara / Diadukan punta xehea. O Po 10. 


mende. 

592


Northearen eta Eguerdiaren artean direnak. ES 120. Eguberdiko partea. Ib. 120. Nortaldetik iru, eguerditik iru, 

ta eguzkia sartzen dan aldetik beste iru. AA III 351. Eguerdiko haizea yaikirik. TB Act 28, 13. Bat egin iguzkia 

eta mendebala, / Egu-erdiko eta neguko odola. Hb Esk 24. Ipartokitik Eguerdira. AB AmaE 445. Prantziko 

izkuntzari gure eguerdiko eguzkiaren beroa ematen diokana. Or Mi 68. Eguerdirat mendealerat baino izpi bat 

adarkatuagoz. JE Ber 50. Eguerdira begira. Ibiñ Virgil 100. 

3. "Eguerdidxe, comida del medio día" Ort Oroig voc. v. bazkari. Erri guziko nausi ta âideek / egiten dute 

eguerdia. Or Eus 415. Amabiak inguruan, eguerdia jaten asi gara. Berriat Bermeo 387. 

- EGUERDI-ALDE (Urt I 5, Lar, Añ, Dv, H), EGUARDI-ALDE (V-gip ap. Etxba Eib; Lar). a) Sur. "Alquibla", 

"Sud" Lar. "Eguerdi-aldeko, qui est du côté du sud" Dv. v. supra (2). Iaiki adi, eta habil Egu-erdi alderát, 

Ierusalemetik Gazara iausten den bidera. Lç Act 8, 26 (TB eguerdiriko alde; He hegoako parte, Dv, Ol, 

Arriand, Ker, IBk, IBe (h)egoalde). Haize hegoa handi bat eta furios bat, eguerdi-aldetik ialkirik. Tt 

Onsa 52. Aitzintzen zela Eguberdi aldera. Urt Gen 12, 9. Ezen eztira hain iharrak eta meheak nola eguerdialdekoak. 

ES 121. Bere aldats ta ixuriak eguerdi alderontz eta ifarraldera dituela. Izt C 70. Amerika eguerdialdekoan. 

Ib. 489. Eguerdi alteko erreina. Hual Mt 12, 42. Erramen pisubak makurturik badauko eguberdi 

alderanz. Itz Berb I 212. Eguerdi-aldetik aterata Españitik asita Rusiko basarteraño [...] ibillia nauk. Or Mi 94. 

Bihurtzen gira beraz eguerdi-alderat. JE Ber 44. Ipiñeko parrokiti eguerdi alderantza dago. Akes Ipiñ 19. 

Eguzkia eguerdialdetik etzinaldera neurkiro jeisten dan bitartean. TAg Uzt 98. 

b) (V-gip, G-azp-nav, AN, B ap. Gte Erd; Dv), EGUERDI-ALTE (S ap. Gte Erd). "Eguerdi-aldeko [...], qui est 

vers l'heure du midi" Dv. "Eguerdi aldera arte egon zan (V-gip)" Gte Erd 22. "Eguerdi aldera (G-azp-nav, AN, 

B) [...] eguerdi altian jin zen (S)" Ib. 10. Esan zion Jerusalendik Gazaronzko bidean barrena eguerdi-aldean 

joan zedilla. Lard 492 (puede ser una mala interpretación de "contra meridianum", Act 8, 26). Txolarte bat 

arrapatzen badet eguardi-aldean. Moc Damu 23. Eguardi aldian borraska. Iraola 119. Illaren 13garrenean 

eguerdi aldera. Or SCruz 48. Eguerdi aldean agertuko nauk. ABar Goi 21. Eguerdialdean, etxera zijoanean. 

TAg Uzt 55. Eguerdi-aldera, baserri batera alderatu. Etxde JJ 159. Eta horra nun eguerdi alderat fama 

hedatzen den. Zerb Azk 103. Eguardi-aldea zan. Anab Poli 52. Eguerdi-aldea baiño leen. Erkiag BatB 32. 

Ezkontzak egoi egiten ziren. [...] Etzegoen, beraz, oraingo eguardi aldeko ezkontza-legerik. NEtx LBB 18. 

Eguerdi aldean bat-batean zeruko argi distiratsu batek inguratu ninduen. IBk Act 22, 6 (IBe eguerdi aldera). 

Eguerdi aldean, izerditan blei. MIH 310. "Eguerdi altexian jinen da (S)" Gte Erd 10. 

- EGUERDI-ARGI. Luz del mediodía. Cf. EGUN-ARGI. Gau onek gida nindun / eguerdi-argiak bañon 

obeki. Gazt MusIx 173 (v. tbn. Or ib. 177). 

- EGUERDI-ARTE (G-azp, AN-larr ap. Asp ANaf; eguberdarte Otx Voc), AGUARDIARTE (G-nav ap. Iz Als). 

"El tiempo que precede al mediodía, 10, 11 de la mañana" Asp ANaf. "Aguardiartin nokin yon zai? ¿Con quién 

habéis estado por la mañana?" Iz Als. v. eguarte (3). Olantxe ibilli ziran kalerik kale eguardi arte guztian. Ag 

Kr 60. Ura ar eta pasiak gare / eguardiartia. JanEd II 73. Eguberdartia zan. Otx 42. Eguerdiarteko janaldira. 

TAg Uzt 304. Eguberdirarte guztian ez da agertu "Gabontza". Erkiag BatB 124. En DFrec hay un ej. más de 

eguerdiarte. 

- EGUERDI-AURRE (eguardi- V-gip ap. Etxba Eib). Tiempo que precede al mediodía. Eguerdi-aurrean 

Jerusalendik irten zan. Lard 479. Abuazil bat egurdi-eurrean legez. A BGuzur 136. Euberdi-aurrian. Kk Ab II 

146. Urrengo eguerdi-aurrean. TAg Uzt 188. Eguerdi-aurre artan. Erkiag Arran 59. 

Eguardi-aurretik Orieta basarrira joan bear det. Lab EEguna 110. Eguerdi aurretik osabarenean egon nai 

zun. Etxde JJ 121. Eguardi-aurretik kableak ekarri zuan Benitoren il-berria. NEtx LBB 75. 

- EGUERDI-AURRETXO. (Dim. de eguerdi-aurre). Tiempo justo antes del mediodía. Eguardi aurretxoan, 

bere lagunak nasa gañean itxita. Ag Kr 153. Eguberdi aurretxuan. Kk Ab I 65. Eguerdi aurretxua zan. Erkiag 

Arran 105. 

- EGUERDI-BERANDU. "Eguerdi beranduan, avanzado el mediodía. Erdu biar eguerdi beranduan" Zam Man 

29. 

- EGUERDI-BURU. Mediodía. Eguerdiburua zan eta, an egin zizkoen eskariai makurtuz, bertan gelditu zan 

Agerre bazkaritan. TAg Uzt 198. Ain zuzen ere, gaur eguerdiburuan bidean aurkitu zaitudanean araxe nijoan. 

Ib. 207. 

- EGUERDI-EGUERDI. Pleno mediodía. Eguerdi-eguerdian ikusi zuan zeru urdiñean Gurutze argizko edereder 

bat. Inza Azalp 16. Eguberdi-eguberdija zan eta garagarrilla ganera. Otx 159. Eguerdi-eguerdian etxebazter 

oro miatzen. Etxde JJ 46. Eguerdi-eguerdia zan, ta kaleak jendez beteta zeuden. Ugalde Iltz 51. Eguerdi 

eguerdian eman zioten amaia. Izeta DirG 96. 

- EGUERDI-EZKILA. "(Sal), la campana de las Ave Marías" A. 

- EGUERDI-GAIN. Pleno mediodía. 1533ko udan, eguerdi gain batez. Laph 133. Eguerdi gainean. Jnn SBi 

115. Espos berri egin ninduzun / oi eguerdi gaineko. Balad 85. 

- EGUERDI-GARAI. "(R), a la una de la tarde" A. 

- EGUERDI-IRI (BN-arb; eguerdiri BN; Dv; eguerdithiri A, que cita a HeH; eguerdi-aire Dv). Ref.: A 

(eguerdiri); Gte Erd 10. "Temps voisin du midi. En Labourd on dit par corruption eguerdi airea" Dv. "Próximo 

al mediodía" A. Damaszera hurbiltzen ninzela egu-erdi irian. Lç Act 22, 6. Apairü egüerdi irian egin behar 


mende. 

593


den baten bezik ez egitian. CatLan 104. Zen bada Phazkoko aphaintzeen eguna, eguerdithirian. HeH Io 19, 14 

(He seigarren orentsua). Eguerdirian gerthatu zen. Dv Act 22, 6. Eguerdi iriko treina harturik. HU Aurp 68. 

Atzo, eguerdirian. A Ardi 33. Eguerdi irian Royeko herrian sartzen naiz. StPierre 18. Dituela hiruzpalau urte, 

eguerdi-iri batez. GH 1924, 359. Eguerdi irian. FIr 151. Eguerdi irian sartzen dira bere etxetan. Zub 43. 

- EGUERDIKOAN (egordikoan Sal). "Ikusi dut egordikoan, le he visto al mediodía" ZMoso 61. Noiz bear da 

bazkaldu? --Eguerdikoan guti gora bera. El 63. Egordikuan bazkari on bat. Garral EEs 1920, 29. 

- EGUERDI-LILI (S ap. A Alth Bot 3). Anémona. v. tbn. Dass-Eliss GH 1931, 226. 

- EGUERDI-LO. Siesta. Cf. Or Eus 312: Eguerdi-loa jasaiten, "soportando el sueño del mediodía", referido a la 

Naturaleza. Zuzulluan egiten ohi da eguerdi-loa. O Pr 656. 

- EGUERDI ON (V ap. A). Fórmula de saludo al mediodía. Eberdion, andra gazte. Monzon Urrundik 85. 

- EGUERDI-ONDO (L-côte, BN, S ap. AtSac; Lar). a) "Après-midi" AtSac 53. "Postmeridiano, 

eguerdiondokoa" Lar. Egüerdi ondo hetan bezperen ordüxiari berritü othoitziak. Bp I 107. Besta eguerdi 

onduan egiten diren Ofiziuetara. CatLan 102. Bazkari bakar bat baizik ez egitean, ta ori ere eguerdi ondoan. Ub 

187. Gazte-aldra ugariak iritsi ziran eguerdiondoan. TAg Uzt 225. Belarra ta ura diran parajetan gelditzeko 

oitura dute aiek eguerdi-ondoan, beren abere-taldeakin. Berron Kijote 163. 

b) "Siesta" BeraLzM. 

- EGUERDI-ONDOKO (Hb ap. Lh). Siesta. Eguerdi-ondokoa antxe igarotzera. "Las horas de la siesta". 


- EGUERDI-OSTE. "Postmeridiano [...], eguerdiostekoa" Lar. Eguberdi ostian lo apur bat eginda. Mg PAb 

137. Goizean eze ta eder izanik, eguerdi-ostean zimel da gabean illik. Ag AL 101. Egun baten, kalan egozala, 

eguerdi ostean. Echta Jos 82. Eguberdi-ostian. Kk Ab I 97. Erlojuak eguerdi-osteko ordu bata yo eban. Or 

Tormes 65. Euberdi-ostian. Kk Ab II 100. Eguerdi-osteko loa edo deskantsua egiten. Vill in And AUzta 53 (cf. 

EGUERDI-OSTEKO). 

- EGUERDI-OSTEKO. "Siesta (V)" DRA. Oeratu zan gizajoa eguerdi-ostekoa botatera. Bilbao IpuiB 136. 

- EGUERDI-OSTETXO. (Dim. de eguerdi-oste). Justo después del mediodía. Arratsalde atan, eguberdi 

ostetxuan. Kk Ab I 74. 

- EGUERDITIK. Post meridiem. "Eguerditik oren batean, une heure après midi" SP. Orzilare seindüz 

egüerditik hirur orenetan. CatLan 44. Eguerditik hirur orenetaraino gurutzean egon. Dh 55. Egüerditarik hirur 

orenen üngürünian. UskLiB 41s. Eguerditik oren bateko inguruan. Elzb PAd 38. Ortzegun eguerditik oren bat 

irian. HU Zez 126. 

- EGUERDITSUTAN (S ap. Gte Erd 10). Hacia el mediodía. 

- EGUERDI-ZEINU (-zeñü Foix ap. Lh). Angelus. Egunerditan egunerdi zeiñiak. Tt Onsa 48. 

eguerdi. v. EGUN-ERDI s.v. 1 egun; Eguberri. 

eguerdiari. Sur. v. eguerdi (2). Erreina Eguerdiarikoa izanen zu akusazale. Samper Mt 12, 42. 

eguerdiera (V ap. A; Lar, Añ, Dv, H), egurdiera (H (V)). "Siesta" Lar y Añ. "Sestear [...], eguerdiera egin" 

Lar. "Méridienne" H. "Tiempo de siesta, después de comer [...] (Cant 1, 6)" A. Erakutsi zadazu [...] non 

bazkatzen dezun, non eguerdiera egiten dezun. "Ubi cubes in meridie". CantCS 1, 6. 

eguerdiratu. Sacar a la luz. Bein piztiaren zantzua sendu zuan ezkero, aren ibilliak zearo argitu ta 

eguerdiratzea zegokion Agerreri. TAg Uzt 168. 

eguerdiri, eguerdithiri. v. EGUERDI-IRI. 

eguerre. v. HEGO ERRE (s.v. 2 hego). 

Eguerri. v. Eguberri. 

eguesten, eguezten. v. eguazten. 

egugiro. v. egungiro. 

egukin (Lar, Añ), egunkina (S ap. Lh). "Fecha de carta" Lar y Añ. "(Foix), date" Lh. 

egukoaurre (Lar, H). "Antevíspera" Lar. 


mende. 

594


egumen. Gloria. Egumen (glori) aundiya idukitzeaz gañera. BPrad EEs 1913, 221. 

1 egun (gral.; SP, Mic 6v, Deen I 192, Urt I 59, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), 

eun (V, G, AN, L-arcang, BN). Ref.: Bon; VocPir 38; Bon-Ond 136; A (egun, eun); EI 62, 198, 172 y 173; 

ContR 518; Lrq; Iz ArOñ, R 400; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 195; Gte Erd 11, 46, 267, 305, 153, 84 y 85. 

1. Día. "Egunak ditu hor dela, il y a longs jours qu'il est là" Dv. "Egunak dira [...] hace días" Etxba Eib. En Gte 

Erd 153 se da cuenta de la diferencia entre ze egun da gaur? (ref. al día de la semama) y por otro lado hilak 

zenbat egun ditu, ze egunetan gaude (goaz, etc.)? (ref. al día del mes). 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Los autores septentrionales utilizan siempre egun batez 'un 

día (indeterminado)'; sólo hemos encontrado alguna excepción como egun batetan en Dechepare (187); al Sur la 

forma más usual es egun batean (en los vizcaínos generalmente egun baten); en autores guipuzcoanos se 

encuentra tbn. egun batez. Acompañado de un cuantificador, y en sentido indeterminado, la forma habitual al Sur 

es egunean (zazpi egunean, zenbait egunean), aunque tbn. se encuentra egunez (no en los vizcaínos) y, mucho 

menos frecuente, egunetan. Al Norte sólo encontramos egunez. 

Agnus Dei qui tollis peccata mundi egunean (Pamplona, s. XIV). TAV 2.2.15. Zein sainduren besta daten 

orhit egun berian. E 21. Sarthurik sinagogán Sabbath egunean. Lç Act 13, 14. Egun hunekin [= 'tal día como 

hoy'] Venetia edifikatzen hasi izan zen. Lç Cal a 4r. Egun askotan ni ebili naiz, / ez dot edugi ditxarik. Lazarraga 

1171r. Irugarren egunean erresuzitadu eban. Bet 6. Juan den egun oietan berri bat etorri zen. (c. 1597). FLV 

1993, 454. Hirur egunen buruan / lurretik altxaturen. EZ Noel 113. Martxoak hogoi eta hameka egun ditu. Harb 

¸) 4v. Eztakigu noiz izanen den gure azken eguna. Ax 65 (V 43). Arraina eta arrotza, heren egunak, karatzez, 

kanpora deragotza. O Pr 34. Egunean behin baino geiago. SP Phil 462. Egun saindu huntan. Gç 132. Zoin 

barurtü baitzen desertian berrogei egünez. Bp II 41. Hogoi egunen bidean. ES 391. Egun guziez hilzera 

prestatzen dena. Ch I 23, 2 (v. EGUN OROZ). --Zein egunez sorthu zen? --Eguberri egunean. CatLav 49 (V 32). 

Biharko egüna eztüzü segür. Mst I 23, 1. Milla urte zure aurrean, atzo igaro zan eguna bezala dira. Cb Eg III 

311. Erregen egüna edo Trüfania. CatLan 39. Eguneko oren eta memento guziak. Brtc 11. Sei egunean egin zuan 

Jainkoak Mundua. Ub 5 (96 berrogei egunetan). Egun guzian gezurrik esan gabe. Mg CC 233. Lau eguneko 

bide luze nekosoa. Gco I 458. Egún bereán egonenzéla orréki paraisoan. LE Ong 132r. Ipiñi die gure urte, ill, 

aste eta egunai beren neurria. AA I 403. Bizpahirur egunen barnean. Dh 121. Errikuentzako da piesta eguna, ta 

erbestekuentzako erromedija eguna. fB Olg 106. Egun hartan erakhutsiko du bere justizia. Jaur 163. Jaten dizte 

egunean bildots bat edo bi. It Fab 261. Ogeta amargarren egunaren gaba. Ur MarIl 32. Lanbide onetan 

berrogei egun egin zituzten. Lard 90. Egun batez elduren naizela zeruko zure ospe dohatsura. Dv LEd 18. 

Egüneko akzionen Jinkuari eskentzia. CatS 40. Zorzi egun osoko kordegabetze mirarizkoa. Aran SIgn 29. 

Pazkoa Maiatzekoa edo Korputz Eguna. Arr May 139. Badu jadanik lau egun hila dela. Jnn SBi 25. Jaunaren 

egun handia hautsi du. Arb Igand 70. Amalau egun dira / nik urten nebala. Azc PB 206. 

(s. XX). Beste egun batean. Goñi 46. Egun baten, kalan egozala. Echta Jos 82. Herrirat itzultzera zenbeit 

egunendako. JE Bur 143. Egunik utzi gabe, toki jakiñeko kafera zijoanean. Ag G 220. Merkatu-eguna zan. Kk 

Ab I 70. Ni naiz Ama-Birjina, eta larunbata nere eguna da. Barb Leg 140. Orain egun gutxi iseka (burla) egin 

zidan. Muj PAm 34. Andik iru egunera. Or SCruz 114. Mendira, egunotan, igo baldin ba-zera. Ldi IL 109. 

Langillekin eguneko denario batean itz-arturik. Ir YKBiz 353. Amabost egun barru. TAg Uzt 98. Theresa haren 

etsean sartu zen egunetik. Mde HaurB 34. Duela hogoi egun. JEtchep 88. Egunen batean ezkontzen bazera. 

MAtx Gazt 43. Frantzian aberri eguna dalako gaur. Alzola Atalak 88. Hamazazpi egunen buruan hila. Ardoy 

SFran 21. Etxerat ützüli nintzan hirugerren egünian. Casve SGrazi 108. Agur, Maria, egun aundirarte! [= 'el día 

del Juicio Final']. Ataño TxanKan 177. San Martin egunez. MEIG I 100. 

"Egunak badu nondik bota, todavía hay tiempo (AN-5vill)" A Apend. "Egun batak bestea urre dauko, no hay 

prisa, tiempo quieren las cosas (V-ger)" A EY III 327. "Egunak egunari ezteutso, hay mucho cambio de tiempo 

de un día a otro [...] (V-ger)" Ib. 342. "Egunak adarra luzea du, todavía hay tiempo [...] (G-to)" Ib. 342. 

Naturak eztizu ezer egiten iauzika. Egun batek bestea urren dauka. Zait Plat 25. Egunak eguna ekarri zuan 

ondoren, eta asteak astea... NEtx LBB 183. 

(Añ, Dv, H). (Pl.). Vida de una persona. "(En toda su) vida [...] bere egunetan" Añ. Tr. Documentado ya 

desde Dechepare, lo emplean autores tanto septentrionales como meridionales. Bizi nizan egunetan. E 173. 

Ene emaztea duk bere egunetan aitzinaratua. Lç Lc 1, 18. Bizi zarean egunetan / zuk beti damuko dozu. 

Lazarraga (B) 1182rb. Zeñak baitaramatzate dohatsuki egunak. EZ Man I 99. Neure egunak berret diatzadatzu. 

Harb 344. Bere egunak akhabatu zeitzan. Ax 167 (V 112). Badoazi gure egunak. SP Phil 544. Ene egunak, eta 

ene denbora itzala bezala ioan dira. Tt Onsa 99. Nik zure kharrez behar nuen / erre ene egunetan. Gç 103. 

Denbora huntako egunak laburrak dire. Ch III 48, 2. Eriotzaren segak aren egunak ebakitzea. Mb IArg I 204. 

Luza detzakeiela aphur bat gure egunak. Lg II 214. Bainan bai nola pasatu / Tugun gure egunak. Monho 104. 

Mirikuntzak gure egunen luzatzeko asmatu dituen bide ta moian guziez. Dh 117. Igez doaz gure egunak. Añ 

LoraS 193. Jaunaren grazian gure egunak bukatzea. AA III 406. Amaituko ditut neure egunak. JJMg BasEsc 

220. Ez naiz zure antzekoa izandu nere egunetan. Echve Ongi 157. Oroituko gerade / gure egunetan. Echag 256. 

Ez diat lanik egin / nere egunetan. It Fab 54. Non igaro zituan bere egunak. Izt C 506s. Han zuen kausitu / bere 


mende. 

595


egunen fiña. Gy 152. Dabiden egunak aurrera zijoazen. Lard 205. Hekien herrian nahi zituela akhabatu bere 

egunak. Hb Egia 32. Haren mundu huntako egunak akhabatzera zohatzila. Jnn SBi 140. Alageratzen zütian 

haien egünak. Ip Hil 127. Lurreko gure egunen ondorean. Inza Azalp 138. Onetara amattu zittuzan bere egunak. 

Otx 87. Bere egunak [...] bukatu. Etxde AlosT 86. Gizonaren egunak. Vill Jaink 110. Bere gaitzak uzten zizkion 

egunak. NEtx LBB 99. Gordeko dudala berorren egunak igaro-ta ondoren arte. Berron Kijote 183. Nere 

geroztikako egunak illundu zitun ekaitza. Ataño TxanKan 177. 

(Pl.). Tiempos, época. Tr. Aunque el primer testimonio es de Leiçarraga, no es frecuente hasta el s. XIX. 

Nola egin baitzedin Noeren egunetan, hala izanen da gizonaren Semearen egunetan ere. Lç Lc 17, 26 (TB, 

Oteiza, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk egunetan; He denboran, Arriand aldijan, IBe garaian). Üdüri eraziten 

derizkie Adamen egünak. Bp II 38. Orañgo edo gure egunetako lanze edo ejenplo ikaragarri bi. Cb Eg II 163. O 

egunak! O ekandubak! Mg PAb 212. Gaurko egunetan. Ur MarIl 126. Bere egunetako gerlari handiena. Hb 

Egia 25. Lengo egunak goguan. Xe 231. Zelan zirean zarren egunak. AB AmaE 387. Ume nintzaneko egunak. 

Azc PB 193. Aitorren egunetako bizitzea egiten eben. Ag AL 41. Maratzagoak izan gera gure egunetan. Ag G 

366. Gure egunetan asmatu bear balitz. A Ardi 61. Erreboluzione-egunetan. Barb Sup 146. Zer egünetara zoan 

Frantzia. Const 23. Gure egunetan semek aitaren aurrean txintik atera balu! Or Mi 92. Oraiko egunetako 

pertsulari eta koplakariek. Zub 19. Herode erregeren egunetan. Ir YKBiz 24. Gazte-egunak pozkiro oroi 

tutelarik. Or Eus 27. Eleizearen lenengo egunetako kistarrak. Eguzk GizAuz 14. Sedezias erregearen egunetan. 

Zerb IxtS 68. Prantziaren zorigaiztoko egunak igaroak baitziran. Etxde JJ 215. Kornubiera mintzatu izan den 

azkenengo egunetaraiño. Mde Pr 250. Gure egunotaraiño eldu dira dolmenak edo triku-arriak. Vill Jaink 23. 

Antxiñako egun aien lurriña. NEtx LBB 119. Ez da suma handia / gaurko egunetan. Mattin 51. Erromanoen 

egunetan. Lf in Casve SGrazi 7. Bonaparteren egunetan. MEIG VIII 120. 

(Con suf. aprox.). Ain berriki, gure egunetantsu. Or Aitork 195. 

(V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 247. Día de cumpleaños. v. jaiotegun. Nere egunak 

dira [sic]/ egun, Galatea. It Fab 194. On Antonio Arzac jaunari bere egunean. AB AmaE 377. Astelenian nere 

eguna dek. Urruz Urz 61. Loba besoetako batek aitaitari bere egunean. Azc PB 99. Ez al dakizu gaur nere 

eguna dala? Iraola 120. Norbaiten eguna dala. NEtx Nola 51. 

2. (gral.; Volt 41, Deen II, Ht VocGr, Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: A; Lrq; VocZeg 285; Etxba Eib; Gte Erd 

85. Día (opuesto a 'noche'). "Aube du jour, egunaren alba" Volt 41. "(Al) amanecer, eguna orduko" Lar. "Entre 

día, egunean" Ib. En Deen II 74 se traduce "Morgun [Morgen]". Cf. infra EGUNA ARGITU, EGUNA 

ZABALDU, etc. Tr. De uso general, documentado desde Dechepare. 

Egunari iguzkia, gau beltzari ilhuna. E 95. Ni igorri nauenaren obrák egin behar ditut eguna deno: badatorke 

gaua noiz nehork ezin obrarik baitaidi. Lç Io 9, 4. Penarik asko iragaro dot / egunean da gabean. Lazarraga 

1164v. Hirur egunez eta gauez. Ax 130 (V 86). Eguna den ekusu . Mic 12r. Egunaren argia heldu zaizun 

eredura. SP Phil 79. Egüna sortzen dela ikhustian. Bp II 113. Egunaren akhabantzan. Ch I 22, 7. Goizeko izar, 

arako eguna dakartenak. Lar SAgust 3. Ez ditu [ardiak] andik belarrera eramaten inza kendu edo eguna 

epelduxe artean. Mb IArg I 308. Egunaren laburtasunak debekatzen zituen hei ondotik yarraikitzetik. Lg I 197. 

Egunak dakaz etxera. Mg PAb 107. Egunaren anza ezagutzen duanetik. AA I 400. Biaramonean eguna baño 

lenago jaiki. Lard 42. Huntzek eguna bezala ihesten dute askok Ebandelioa. Hb Egia 148. Eta argiari izentzat 

eman zioen eguna, eta ilhunbeei gaua. Dv Gen 1, 5. Egunaren argiak gainditzen dituelakotz. JE Bur 162. Egun 

alaia zan. Zerua, batere odei gabe, osoro urdin zegoan. Ag G 43. Eguna baño len asten ginduan lanean. Or Mi 

94. Nik ez nai eguna / biurtzerik gau! Ldi BB 130. Egunaren zabaleran. "Al abrirse el día" (G-bet). A EY III 237. 

Eguna eta arratsa nola igaroko zituzten. Mde HaurB 49. Egunaren lehen orduak dira. Arti Tobera 263. Mintzo 

zitzaion egun guziez, eta eguna ez aski, gauaz ere berdin. Ardoy SFran 104. Gure izakera desberdina da nola 

gauetik eguna. Xa Odol 345. Gau beltzaren hurbilak eguna inoiz baino desiragarriago bihurtzen duenean. MIH 

301. 

- EGUNA APALDU. Atardecer, anochecer. Eguna apalduz zioan. Ir YKBiz 209. Geldi zaite gurekin; arrastuz 

dioa ta eguna apaldua da. Ib. 529. 

- EGUNA ARGITU. (Con aux. trans. o intrans.). Amanecer. "Neguan oso berandu argitzen dau eguna" Elexp 

Berg. v. EGUNA ZABALDU. Sabbath azkenzean asteko lehen argitu behar zen egunean. Lç Mt 28, 1. Eguna 

argitu zenean [corregido sobre zuenean], jarri ziran erriaren aurkesean pelean sartzeko eran. Mb IArg II 289. 

Argitu da eguna. Mg PAb 67. Belenen argitu da / eguna gabean. Echag 57. Eguna argitu zanean. Lard 474. 

Etorriren da ordua, non eguna hasiko baitut, eta gaurik ez ikusiren; edo gaua hasi eta egunik ez argituren 

neretzat. Dv LEd 153s. Eguna argitu arte etzan aspertu Santua itz amoriozko oek esatez. Bv AsL 59. Eguna 

argitu ebanerako bazter guztietan zabaldu zan albiste ona. Ag Kr 33. Eguna argitu zunean "galdu gera Don 

Manuel" esanaz esnatu zun etxejaunak. Or SCruz 38. Abuztuko illaren / amairugarrena / guretzat argitu dan / 

egunik txarrena. Tx in Imaz Auspoa 24, 51. Eguna argitzen duanetikan / berriz illundu artian. Uzt Sas 244. 

Egungo egun zoragarria argitu duen Jaunari / eskerrak eman behar diozkat, lotzean kantu lanari. Xa Odol 289. 

Egunik ez zuala argitzen ikusi zutenean. Berron Kijote 216. Eguna argitu baino lehen. MEIG II 71. v. tbn. Izt C 

178. NEtx LBB 27. Or e IBk Lc 4, 42. 

Urrengo goizean egun berriak argitzen zituan Gazteluaren orma zaarrak. Anab Poli 25. 


mende. 

596


Orratx! Egunak argitu du. Lab SuEm 183. 

- EGUNA BEHERATU. Anochecer, atardecer. Ago gurekin: ezen arratsa duk, eta eguna duk beheratu. Lç Lc 

24, 29 (He, TB, Dv eguna beheratu; Brunet eguna erori). 

- EGUNA ERORI. Atardecer, anochecer. Gelditu zaite gurekin, zergatik alde dago gaba, eta erori da eguna. 

Brunet Lc 24, 29 (Lç eguna beheratu). 

- EGUNA GABERIK. "Eguna bagarik (V; msOch), antes de amanecer" A. Eguna bagarik egongo litekez 

Elex ateetan. Añ EL 2 95s. Bein baño geyagotan jagi gara eguna barik. Zam Man 29. 

- EGUNAK EGUN. Días y días. Egunak egun eta asteak aste kolkoari maitero iratsita euki eban irudia. 

Erkiag Arran 178. Egunak egun iragaten eben [...] ikusi barik. Erkiag BatB 24. 

- EGUNAK IRABAZI. "Eunak irabastera, a ganar el jornal" Iz ArOñ. 

- EGUNAK JOAN (ETA) EGUNAK ETORRI (V-gip; goan Dv), EGUNA JOAN ETA EGUNA ETORRI (Gazp, 

AN-gip, B, BN-arb), EGUNAK JOAN EGUNAK JIN. Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 182. Al cabo de unos días; 

día tras otro. Egunak joan, da egunak etorriaz, astiro-astiro, aztuten joazan. Echta Jos 286. Egunak joan, 

egunak etorri, Eliza goizaldero ta iluntzetan bete-bete egin oi ziguten eliztar jainkozale aiek. A Ardi 113. Eguna 

juan da eguna etorri, / katuak nunbait gosiak. Noe 75. Egunak juan egunak etorri, il biarko zala igarri eban. 

Altuna 24. Egunak joan, egunak etorri, ta nere eriotzako sententzirik etzun atzeratu. Or SCruz 97. v. tbn. Otx 92. 

Egunak joan eta egunak etorri, noizpait berebaitaratu zan. TAg Uzt 289. Egunak joan egunak etorri, ez ei 

eutson urtetan lumarik. Bilbao IpuiB 40. Egunak joan egunak etorri, arako urre kolore txanbeliñez jantziak agiri 

ziran. Erkiag BatB 43. Eguna joan eta eguna etorri, luze zijoan elurte ikaragarri ura. NEtx LBB 96. Egunak 

joan, egunak jin, Frantses heldu zen itsas bazterrerat. Ardoy SFran 262. Eguna joan ta eguna etorri [...] 

artzaiari bere biotzeko maitasuna aldaerazi zion. Berron Kijote 222. Eguna joan eta eguna etorri, beti egonean. 

MEIG IX 108. 

- EGUNAK TXIRRIST EGIN. "(Vc), amanecer" A. Egunek txirrist egin-orduko. A BGuzur 130. Egunak 

txirrist egin ebaneko. Erkiag Arran 51. Goizean-goizik egunak txirrist-egiterakoan. Zait Plat 84. 

- EGUN HANDIAN. A pleno día. Egun handian, agerian ta lagunen aitzinean egiten duguna. Dh 132. 

- EGUN HANDIZ. "Bastante antes del anochecer, faltando aún bastante para anochecer. Mutillak, egun andiz 

zatozie. --Urteko egunik luzeenetan gagoz ta" Zam Man 29. 

- EGUN-ARALDE (H s.v. araldea). Transcurso del día; jornada. Sg. Lh (que lo toma de Hb), "série de jours", 

pero no lo encontramos en esa acepción. Eztut galdu egunaraldea. "Journée". Birjin 409. Egun-araldiaz egin 

dutenaz mintzatzeko. Ib. 541. Egun-araldea ongi enplegatu duzula. Dh 218. Goizean ofreimendu hori egin eta 

egun-araldian ere ahalik maizena erreberri bezate. Ib. 76. Jende prestuek hartzen dute bere meditazionean 

gehienik ukitu dituzken sentimenduetarik bat edo bertze, hartaz maiz orhoitzeko egun-aralde hartan. Ib. 103s. 

- EGUN-ARGI (V-gip, G-azp; Dv; eguargi V, G, S, Sal, R). Ref.: A (eguargi); Etxba Eib (egun argiz). Luz del 

día; egun-argiz, egun-argitan 'a la luz del día' (sentidos prop. y fig.). Tr. Documentado desde principios del s. 

XVII, es usado tanto al Norte como al Sur. La forma eguargi se encuentra en Oihenart, Cardaberaz y en algunos 

autores meridionales más modernos, como Azkue y Orixe. 

Egun argiz. Volt 140s. Ilunbeko lana eguargiz ageri. O Pr 276. Zeruko egun argia. Arg DevB 40. Eguargia 

degun artean. Cb Eg II 100. Larru gorrian / Egun argian / Utzi zuten lotsaturik. Bast 34. Ez da Kristandade 

guztian [...] dantza desonestubagorik [...] egiten egun argiz, euskal errijetan baino. fB Olg 10. Israel guziaren 

aurrean eta egun argiz. Lard 193. Egun argia duguno ibil gaitezen. Dv LEd 180. Egun argiz eta lekhuko osten 

artean. Hb Egia 81. Biyar goizian juan egun argiz. Bil 79. Ze ke moltsoak igoko daben egun argitan! AB AmaE 

439. Oraindik egun argiz allegatu zan bere etxera. Zab Gabon 31. Egun argitan dabiltz. Ag G 198. Manuri, 

egun argiz eta Areatzaren erdian ezteutse ostu ba erlojua! Zam Man 29. Izkelzaingoa aurten eguargitara 

agertzeko. A EEs 1916, 113. Ugiñetan murgiltzera zoaien egu-argi illetsiak. Or Mi 147. Baditake, haatik, 

berdin, tenore huntako egun-argi eztiak diren baino pollitago dituen egiten. JE Ber 76. Lotsaz or egon barik / 

egun argiten, / txingor-euriten? Enb 167s. Egun-argia sartzeko. JMB ELG 45. Gau-itzalkariak egun-argia zearo 

itzali zuten garaian. TAg Uzt 269. Egunargiz iritxi. Etxde AlosT 13. Joan adi, bada, baiñan bein bakarrik eta 

egun argitan. Etxde JJ 70. Egun argitan letxe ikusi aal izan daigun. Erkiag Arran 17. v. tbn. BEnb NereA 209, 

Akes Ipiñ 30, Ugalde Iltz 19. Norentzat barneak kanpo, eta ilhuna egun argi baitira. Larz Senper 108. Izan artueman 

guziak egun argiz ta jendearen aurrean. MAtx Gazt 75. Zirauna izkutatzen da egun argitik igesi. Ibiñ 

Virgil 102. Egun argiak begietan jo zuanean. NEtx LBB 186. Egun argiaren zai. Berron Kijote 217s. Haren 

beroak inguratzen ninduen ametsetan eta eguargiz. MEIG IX 94s. Egun-argiak urratzen duen amets-itxura. 

MEIG I 143. 

- EGUN-ARGITZE. Amanecer. v. egunsenti. Yorraileko egunargitzeak bezala. Or Mi 128. Irten-goizean 

egunargitzez. EA OlBe 9. Egun argitzearekin elur egiteari utzi zion. Etxde JJ 260. Basuan egun argitzez. Uzt 

Sas 321. 

- EGUNARI BEREA EMAN. Cumplir con el trabajo diario. Cf. Ldi IL 14: Egunari bere neke-saria eman; cf. 

tbn. Mg PAb 95: Jai egunari emoten jakola beria (= 'se viste como corresponde a un día de fiesta'). Ekiñ, 

mutillak, esan oi daroe, egunari berea emon bear jakota. Ag Kr 45. Beti lanean, beti prest egunari berea 

emanaz. NEtx LBB 16. 


mende. 

597


- EGUN-ATARI. Amanecer. Mendi-axala, goiz-argiz zillar, egun-atari denean. NEtx LBB 195. 

- EGUN-ATE. Amanecer. Egun-ate barrian, / kantari, zozoa. Gand Elorri 170. 

- EGUNA URRATU. Amanecer. v. EGUNA ARGITU; cf. EGUN-URRATZE. Astearen lenengo eguna 

urratzean. Ir YKBiz 516. Eztuk biharko eguna urratuko, hi nirekin, bion amen magalpean, olgatzen haritu gabe. 

Arti Ipuin 27. Zuri abesten zizun [...], zuri eguna urratzean eta zuri eguna itzaltzean ere. Ibiñ Virgil 116. 

- EGUNAZ (V-ger-gip, AN-larr, B, BN, S; SP, Ht VocGr, H), EGUNEZ (V, G, AN-gip-5vill). Ref.: A; Lh 

(egun); Lrq; Etxba Eib; Gte Erd 84s. De día. "Egunaz egin beharra" H. Tr. La forma egunaz, documentada ya 

en Dechepare, es la única empleada al Norte (si exceptuamos algunos ejs. de Eguiateguy e Iratzeder). Al Sur 

parece ser hasta el s. XX tan frecuente como egunez; desde principios de dicho siglo el uso de esta última forma 

va aumentando entre los meridionales, sin que egunaz llegue sin embargo a desaparecer. 

Gauaz eta egunaz ere gaizki nizi penatzen. E 145. Eta egunáz tenplean irakasten ari zen. Lç Lc 21, 37 (He, 

TB, Oteiza, Dv, Brunet, Leon eguanaz; Ol, Arriand, Or, Ker, IBk egunez). Ez neiala besterik / gabaz egunaz 

zerbidu baxe / sekula asperzakarik. Lazarraga 1177r. Egunaz hedoi batez, eta gauaz su-argiz gidatzen zinituela. 

Mat 333s. Pensamendutan zegoen / gauaz eta egunaz. EZ Noel 71. Egunaz hari ziren trabailluan. SP Imit I 18, 

2. Eztu emaiten bakerik ez gauaz ez egunaz. Tt Onsa 168. Agertzen denean egunaz / Hedoietan iguzkia. Gç 140. 

Hala gabaz nola egunaz. ES 124. Egunaz lanean hari ziren. Ch I 18, 2. Ez egunas eta ez gaubas. El 96. 

Mosolloak eta beste gau-txoriak gauz ikusten dute; eziñ ordea egunez. Lar SAgust 11s. Gaiaz eta egünaz 

eñhetziaren lotsarik eztizie. Mst III 3, 2. Agerzen zaie gabez, egunez, itxean [...] ta bear zen beste toki guzietan. 

Mb IArg I 295. Gauaz ala egunaz eriotzak arrapatuko nauen ez dakit. Cb Eg II 87. Egunaz eta gabaz zaude 

aldareko sakramendu sainduan. Brtc 228. Gaiez ta egünez bordokatzen. Egiat 217. Naiz gabaz naiz egunez. Mg 

CC 236. Egunaz eguzkia ta gauaz illargia. AA III 348. Egunaz nekhatu ondoan. Dh 258. Gabaz ta egunaz. JJMg 

BasEsc 236. Ez egunez, ez gabez egozan geldi. Astar II 21. Egunaz edo gabaz, komodosago zakon bezala. JesBih 

474. Egünaz zer bekhatü egin düzün orhit zite. UskLiB 77. Egunaz ere bai ta orobat gauaz. Izt C 189. Ez eutsan 

itxiten arterik artuten ez egunaz ez gabaz. Ur MarIl 17. Aldarea egunaz, guziak zekustela, botatzeak. Lard 127. 

Egunaz emanen diote bazka. Dv Lab 227. Egiten zuen lo egunaz indar biltzeko. Hb Egia 48. Egünaz lür hotzian 

eta gaiaz bi besuen artian. ChantP 190. An ordu asko gabaz eta egunez igarotzen zituela. Aran SIgn 23. Gabetan 

otz ta egunez bero egiñagaitik. AB AmaE 66. Egunaz bero izugarria egiñ bazuan ere. Apaol 26. Eliza beti 

hetsirik baitzagon egunaz. HU Zez 128. Ondo bizi naz egunaz, baina / iluna daukat itzala. Azc PB 244. Egunaz 

lanean berotuten giñean. Echta Jos 96. Orobat egunaz ta berdiñ gabaz. Ag G 133. Egunez naiz gabez, lagunaurrian 

naiz bakarrik. Kk Ab I 47. Egunez da. Alz Ram 39. Egunaz irriz, iguzki mirail, / gauean izar-begia. Ox 

23. Egunez egiten nebazan nire bidealditxuak. Or Tormes 55. Egunaz erdi gosian. Tx B I 130. Egunaz xuriak 

direlarik. JE Ber 101. Egunez dabillena ezta behaztopatzen. Ir YKBiz 356. Egunez atseden dagidan. Eguzk 

GizAuz 103s. Egunez etzuan arenik iñork ikusiko. TAg Uzt 180. Egunaz deika, gauaz oihuka. Iratz 102. Eta 

egunez solora agertuten zaneko. Akes Ipiñ 28. Egunaz buruz gora eta gabean buruz bera. And AUzta 88. 

Egunez ez omen zan izaten trintxeratik ateratzerik. Salav 83. Gauaz eta egunaz. Larz Senper 98. Egunaz egin ez 

ditakena. Ardoy SFran 249. Egunez aixa gastatzen ziran / gaueko irabaziak. Uzt Sas 179. Hantik egünaz egoiten 

/ etsaien zerraka guaitan. Casve SGrazi 138. Egunez egina gauez desegiten dugularik. MEIG VI 123. 

v. tbn. Hm 127. Arg DevB 148. Mih 106. Mercy 31. Monho 58. Mg PAb 178. fB Ic III 308. Echag 143. Etch 

398. It Fab 112. Arch Fab 83. Bil 156. Laph 22. Arr GB 18. Zab Gabon 99. PE 59. Elzb Po 216. Bv AsL 65. Jnn 

SBi 78. Zby RIEV 1909, 108. Elsb Fram 133. JanEd II 107. Etcham 225. Barb Leg 141. Zerb IxtS 37. Munita 73. 

Mde Po 48. Xa Odol 183. 

Egunez: Gamiz 205. DurPl 63. AA III 581. Lard 537. Xe 345. Sor Bar 48. Arr May 138. A BGuzur 147. Goñi 

73. Ag G 41. Balad 186. Noe 111. JanEd II 112. Altuna 14. Enb 52. Otx 111. Laux AB 56. Or Eus 213. TAg Uzt 

27. EA OlBe 37. Iratz 29. JAIraz Bizia 45. Etxde JJ 121. Txill Let 37. Bilbao IpuiB 39. BEnb NereA 74. Anab 

Aprika 19. Erkiag BatB 39. Ibiñ Virgil 102. NEtx LBB 27. Azurm HitzB 51. 

- EGUNA ZABALDU. (Con aux. trans. o intrans.). Amanecer. "(Hacerse) día, amanecer, eguna zabaldu" Lar. 

"Amanecer, egune zabaldu" VocZeg 285. "Eguna zabaldu zenean" Dv. ""En cuanto amaneció, eguna zabaldu 

zanekoxe (c.)" A EY III 244. v. EGUNA ARGITU. 

Eguna zabaldu arterañoko guzian ere ari izandu balira kantari. Izt D 172. Jakob eguna zabaldu artean etzan 

oartu. Lard 37. Ozta ozta zabaldu zuan Uztaillaren lenengo eguna 1638-garren urtean. Zab EE 1884b, 229. 

Jaunari eskiñiaz / egun zabaldua. AB AmaE 355. Eguna zabaldu barik. Azc PB 169. Egunak zabaldu ta egunak 

itxi, urteak joan ta urteak etorri. Ag G 209. Eguna zabaldu zanian, bijaramonian, ibaira juna zan gure txorija. 

Altuna 18. Goizeko argiya beintzat, eguna zabalduko balu. Anab Poli 63. Argi ori etorri zanean, orduantxe 

zabaldu eban eguna. And AUzta 98. Egun berria zabaldu arteraino. Zait Plat 84. Eguna zabaldu danean. Erkiag 

BatB 110. Goizian eguna zabaldu ebanian. Etxba Ibilt 462. Bat batean eguna zabaldu zen ene baitan. MEIG IX 

94. v. tbn. Kk Ab I 44. Uzt Sas 69. IBe Lc 4, 42. 

- EGUNAZKO (SP, Dv), EGUNEZKO (H). a) Diurno. Iongoikoa, mariñela egunazko gaitzari / lehen itzur 

dakikeo ezen gauazkoari. EZ Man II 145. Ene gauazko eta egunazko ogia, nigarrak izan ziren. Ax 502 (V 324). 

Jainkoak kreatu zituela bi izar handi, bata egunazkotzat, eta bertzea gabazkotz. ES 124. Egunazko ikasijari gitxi 

eritxita, gabak galduten ditubee. fB Ic I 41. Gabeko biarra, egunazko lotsaarija. JJMg BasEsc 114. Egunazko 


mende. 

598


ikuspenek zilhatzen diote bihotza oherainokoan. Hb Egia 154. Baita itxasoak dakarren aixetxoa / egunezkoa 

baño eztiagoa da. AB AmaE 393. Illargia deitzen zaio gabazko argiari, eta eguzkia egunazkoari. Urruz Urz 14. 

Yuduen egunazko eta gabazko bestetan. Elsb Fram 179. Gau erdiko Mezan [...] eta egunazkoan. Prop 1895, 185 

(ap. DRA; la ref. es incorrecta). Egunazko lanak. HU Zez 81. Egunezko argi eder [...] eguzkia esaten diogun ori. 

Inza Azalp 33. Egunezko lanak. Or Mi 54. Egunazko soinekoak erantzi. Mde HaurB 72. Hura izan bekigu bideko 

gidari, / egunazko iguzki, gauaz argizagi. Xa Odol 276. 

b) Del día, referente a un día concreto. Egunezko poliziá. Lç Ins D 5v in m (en el texto: Eta egun hartan zer 

polizia nehork eduki behar du?). 

c) De día. Egunazko, etxetik ateratzean santiguatu. LE Urt 186. 

- EGUN BATETIK BESTERA. a) De la noche a la mañana, en poco tiempo. (No incluimos los ejs. en sentido 

prop. del tipo egun batetik bestera(ko) utzi, luzatu, etc.). Egun bateti bestera dator / galaren diferentziya. Xe 

314. Beti uste izan dot egun baterik bestera sendatuko ziñeala. Echta Jos 270. Mundu zabalean gertatzen dana 

egun batetik bestera jakiten degu. Zab Gabon 88. Egun batetik bestera ta iñok zelan eztakigula aberasturik. Ag 

Kr 174. Orañ kolpian muatu zaigu / egun batetik bestea. Tx B II 173. Egun batetik bestera aldakuntza arrigarria 

egiztatu zan. TAg Uzt 220. Ondartzak egun batetik bestera aldatzen dira. JAIraz Bizia 48. v. tbn. Bilbao IpuiB 

211. Egun batetik bestera alaxe / egin zan gure ezkontza. Uzt Sas 204. 

b) Día a día, cada día más. v. EGUNETIK EGUNERA. Egun batetik bestera herioaren begira egotea beste 

erremediorik etzeukan. Arr GB 102. Geituaz zijuan egun batetik bestera Franziskoren seme taldia. Bv AsL 63. 

Egun batetik bertzera doblaturik. HU Aurp 198. 

- EGUN-BEGI. "Bellis, [...] egunbegia, margarit egunbegia" Urt III 290. "(Hb), œil de jour, espèce de 

papillons" Lh. 

- EGUNEAN BAINO EGUNEAN (V, G ap. A EY III 278). Cada día (más). Tr. Documentado en autores 

meridionales (generalmente vizcaínos) desde principios del s. XIX. Egunian baño egunian mesede geijago 

egin deutsazana. Mg CO 276. v. tbn. Mg CC 165. Egunian baino egunian gogo geijagogaz. fB Ic II 295. 

Egunian baño egunian ikusiko dira sermoe, berbaldi eta ikasbide obiak. Astar I pról. Egunean baño egunean 

goaltsuago. Izt C 180. Egunean baiño egunean euren berba santua entzuteko gurari ta egarri andiagoaz. Ezale 

1897, 371a. Egunean baño egunean geiago zindotu dediñ. Ag Kr 172. Egunean biño egunean okerrago 

zijoakiola. Goñi 57. Kirtenkerijok egunian baño egunian andijaguak ixango direana. Otx 125. Egunean baño 

egunean gutxiagotzen zijoakion. Anab Poli 69. Egunean baiño egunean ezdabaida ta matraka gogorragoak. 

Bilbao IpuiB 146. Egunean baiño egunean erosoago. Erkiag BatB 155. 

- EGUNEAN EGUNEAN (V, G, AN-larr; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. "Cada día", "diariamente", &c. Lar y 

Añ. v. egunero. Tr. Documentado en autores vizcaínos ya desde el s. XVII, en el XX se encuentra tbn. en 

algunos guipuzcoanos. Errezeetan jakala Errosarioa egunean egunean. VJ 16. Enkomenda zakioz egunean 

egunean. Cb CatV 38 (CatLlo 36 egunian egunian, CatBus 22 egunean egunean). Egunian egunian baru egiten 

dabela. Mg CO 217. Jesus bizija egunian egunian eskubetan erabiltia. fB Ic III 301. Ez bakarrik egunean 

egunean, baita ordu guztietan bere. Añ LoraS 40. Egunian egunian daruazala Demoninuak ainbeste arima. 

JJMg BasEsc 93s. Egunian egunian, edo sarri egunian esan biar dogu Aita guria. Astar II 267. v. tbn. Zav Fab 

RIEV 1907, 531. Eguraldia egunean egunean aztertu bear izaten eban. A BeinB 86. Egunean egunean Meza 

santua entzun. Itz Azald 198. Gauza areik egunian-egunian ikusten oituta. Kk Ab I 51. Egunean-egunean 

egindako diru-altxorra. Mok 7. Egunian-egunian baratzian egiten eban lana. Altuna 55. Jauregi-gixonokaz 

egunian-egunian jardutiaz beraz. Otx 123. Egunean egunean zoria onik dute. Zait Sof 37. Egunean egunean 

ixetan zan [...] eleix-ingurue. Akes Ipiñ 2. 

- EGUNEAN EGUNEKO (SP (sin trad.), Dv, H; egunean eguneango Lar, Añ, H). Diario, de cada día. 

"Quotidiano" Añ. v. EGUNEROKO. Tr. Documentado desde Axular, es usado por autores vizcaínos, 

septentrionales y, en menor medida, por guipuzcoanos. La forma egunean eguneango, propia de la tradición 

vizcaína, aparece tbn. en CC de Moguel y en textos guipuzcoanos de la segunda mitad del s. XX. 

Balentia handia da egunean eguneko deskarguaren egitea. Ax 183 (V 124). Egunean eguneko / Ogi puska 

zinduten. Arg DevB 126. Emon egiguzu egunean eguneango ogie. VJ 14 (Cb CatV 5 egunean eguneango, CatLlo 

33 y CatBus 4 egunian eguniango). Geure ogi egunean eguneangoa. Arz 21 (Urqz 31 egunean eguneangoa). 

Egunean eguneko jan-edana. Ub 161. Egunean eguneango baraurrak. Mg CC 147. Egunean eguneango 

egitekoak. Añ EL 2 90. Egunian eguniango gastuba. Astar II 159. Egunean eguneko berthutezko akta hek. MarIl 

23. Egunean eguneko ogia. Jaur 190. Ez dute jaten egunean eguneko anoa baizik. It Dial 26s (Dv egunean 

eguneko, Ip egunian eguneko; Ur egunoroko). Egunean egunekoa bildu bear zuten. Lard 75. Egunean eguneko 

ogia eskatuz. Laph 170. Maiz eta ardura mintzo gira egunean eguneko makurrez. HU Zez 139. Bere bizia ahal 

bezala irabazten duela, egunean egunekoa. Prop 1897, 147. Egunean eguneango geure ogiya. Itz Azald 65. 

Egunean-eguneko lur-lanak. JE Bur 163. Egunian-eguneko janaritzat. EgutTo 17-4-1920 (ap. DRA). Egunean 

egunekoaren emaiten badaki Jainkoak. Barb Sup 76. Familiari egunean eguneko ogia ezin emanez. Ox 202. 

Egunean eguneko iriña egiteko. Ir YKBiz 414n. Egunean eguneango bezerua, iñoiz bere utsik egiten ez ebana. 

Erkiag Arran 138. Egunean eguneango irabazitik bizi zanak. Zait Plat 113. Egunean eguneko ogiaren eske. 

JEtchep 34. Egunean eguneango gertari ta arazoen [...] ispillu. Gazt MusIx 7. Egunean eguneko Santuen 


mende. 

599


bizitzak. MEIG II 123. Egunean eguneango premiei aurre emateko. MEIG IX 29. 

- EGUNEANGO (V ap. A; Añ, Dv). Diario, de cada día. Egun iguzu gure eguneango ogia. Cb CatV 33 (Mg 

PAb 159 eguneango, CatAnz2 3 eguniango). Eguniango komuninoia egiteko prestauta egozan ereduban. CrIc 

28. Eguneango kristiñau zeregiñak. Añ EL 1 5. Eguneango pentsamendu kiratsak oro. Mde HaurB 23. 

Sirakusako eguneango ariketak. Zait Plat 16. 

- EGUN EGIN. Amanecer. Egun-egin zalarikan. Arriand Lc 4, 42 (Lç, He, TB argitu, Leon, Ker egundu, Or, 

IBk eguna argitu). 

- EGUN-EGUNEAN. "Neu yaio nintzan egun egunean, en el mismo día en que yo nací (V-ple-m)" A EY III 314. 

- EGUNEKO (H). Diario, de cada día. (No incluimos en este apartado ejs. de eguneko 'del día'). v. 

EGUNEROKO. Eguneko ogiaren eskez daude. Lç Ins E 6r. Iguzu egun gure eguneko ogia. Mat 1s (FPrS 21, 

Gç 37, Bp I 41, Mg PAb 157, CatLuz 15, UskLiB 13, CatS 14, Arb Igand 203, CatJauf 2 eguneko). Seiñalaturik 

bat bederari bere eguneko lana eta sailla. 'De cada día'. Ax 26 (V 15). Au dok emoten yeustan / eguneko ogia. 

Zav Fab RIEV 1907, 537. Bada eguneko ogia. "Chaque jour amène son pain". Gy 80. Emon dakiguzu egun gore 

eguneko ogia. CatR 5 (CatSal 5 egunorozko, CatAe 4 egunorosko). Egüneko ogia bere lanaz irabazten zielarik. 

Ip Hil 133. Gorputzaren eguneko aultasuna. "Cotidianas". Or Aitork 280. 

- EGUN-ERDI. Medio día; media jornada (de trabajo, de viaje, etc.). Au geijen geijen bere egun erdi bat 

izango da. Astar II 75. Marta eta Mariaren etxetik irtenda, egun-erdiko bidean, Efrengo urira joan zan. Lard 

427. Hauzorat joan eta, berri-kondari, / Egun erdiak. Elzb Po 218. Lasto seatzen eguerdi bat. HerVal 196 (209 

egun erdi bat). Egun erdiko bidea. Arr May 163. 

- EGUN ETA GAU. Día y noche, (fig.) constantemente. v. GAU ETA EGUN. Tormentaturen baitirade egun 

eta gau sekula sekulakotz. Lç Apoc 20, 10. Faltatu gabe nere oroitzan / zaudela egun eta gau. Bil 68. Or egun 

eta gau negar. AB AmaE 152. Bere gogo zaila, egun eta gau, mundu katoliko guziaren goiti-beheitiei 

zeratxizkotela. HU Aurp 134. Egun eta gau lan borthitzari begiak doi-doia hetsiz. Ox 75. Eten bako ekiña / 

Dago egun ta gau. Enb 169. Iraun beza gaur ta biar, / iraun egun eta gau. Or Eus 68. Egun eta gau, beti isiotuta 

dagon argitxua lez. Erkiag Arran 60. Egun eta gau kuartelera nor sartzen dan begira. Ugalde Iltz 61. Egun eta 

gau guduan. Xa EzinB 71. 

- EGUNETIK BIHARAMUNERA(T). De la noche a la mañana, en poco tiempo. v. EGUNETIK BIHARRERA 

s.v. 2 egun. Noiz nahi ergel batek yakin zezaken, egunetik biharamunerat, agure zuhurrenak baino gehiago. 

Hb Egia 124. 

- EGUNETIK EGUN. Cada día más. Hasiak ditugu [haurrak], egunetik egun, mahain saindurat heltzeko, 

katixima egitearen galdez. Prop 1896, 181. 

- EGUNETIK EGUNERA (V-gip, G-azp, AN-gip; SP, H), EGUNETIK EGUNIALA (-ila S-saug). Ref.: Lh; 

Etxba Eib; Gte Erd 85. a) Cada día (más); conforme pasa el tiempo. Egunerik egunero (AB AmaE 84) puede 

tratarse de una errata. v. EGUNIK EGUNERA, EGUNEAN BAINO EGUNEAN, EGUN BATETIK BESTERA 

(b). Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur, se encuentra desde Leiçarraga. La forma egunerik e. aparece 

en textos vizcaínos (aunque en éstos tbn. hay algún ej. de egunetik); -rat se documenta en algunos autores 

septentrionales desde principios del s. XVIII. 

Egunetik egunera onean abanza eta emenda ditezen. Lç Ins A 2v. Obra onetan egunetik egunera aitzinago 

iragaitera. Mat 158. Egunetik egunera bethi dela hurbilltzen. EZ Man I 78. Egunetik egunera ahitze eta flakatze 

hura. Ax 63 (V 41). Egunetik egunera barreneko gizona bisita berriez Jainkoaren imajinaren arauerako 

bihurtzen da. SP Imit III 54, 8. Egünetik egüniala [zühürtze] hura hanbatenaz ager erazi dü. Bp II 36. Zure fiña 

hurbiltzen dela egunetik egunerat. Ch I 25, 11. Egunetik egunera sartzen zera Jesus maitatzen lagundu ez oi 

duten egitekoetan. Mb JBDev 215. Gaizkira pendura are gehiago egunetik egunera bere buruari sentitzen balio 

ere. He Gudu 55. Ardietsten zituen, egunetik egunera, abantail berriak. Lg I 199. Dira gerora egunetik egunera 

gaiztoagoak. Mg CC 183. Eta aurrera gure arreta egunetik egunera ugaritzea. AA I 445. Egunetik egunera 

geroago eta gehiago maita zaitzadan. JesBih 410. Epherik gabe, egunetik egunera, perfekzionean abantzatzen 

trabailatzeko. MarIl 27. Egunetik egunera gaiztoagotutzen ziran. Lard 537. Egunetik egunera aintzinatzeko. Dv 

LEd 20. Geiyago eta geiyago egunerik egunera. Ur BulaAl 5 (BulaG 505 egunetik egunera). Egunetik egunera / 

Ibaiak txikitutzen. AB AmaE 395. Bere seme taldia egunetik egunera zijuan azituz. Bv AsL 70. Egunetik 

egunerat ilhunduz eta flakatuz doha. Lap V (V 1). Gure eskuara egunetik egunera galtzerat dabilke. Arb Igand 

21. Egunetik egunera geiago eta obetoago ezagututeko. Itz Azald 13. Egunerik egunera eukan Mari Jesus 

ikusteko gogo geiago. Echta Jos 127. Auzoen ez-jakin eta nagiaren kutsutik egunetik egunera oiestuz baitoa. JE 

Bur 107. Graziaren ihintza egunetik egunerat nasaikiago heltzen. Leon Imit III 54, 12. Egunetik egunera negurri 

ori goititu diteke. FIr 175. Egunerik egunera aberatsago egiten dira. Eguzk GizAuz 61. Egunetik egunera aguraitxura 

izugarria artzen zijoan. TAg Uzt 202. Egunetik egunerat erro azkarragoak egiten ari zituen Elizak. Zerb 

IxtS 104. Egunetik egunera pozten zan urbillagotzen ari nintzalako. Or Aitork 148. Baiña egunerik egunera nik, 

geroago ta lan geiago egiten deutsut. Erkiag BatB 130. Buru egartsua egunetik egunera gorago jasoaz. Ibiñ 

Virgil 105. Martiñ egunetik egunera galtzen asi zan. NEtx LBB 56. Galerak, egunetik egunera eta astetik astera, 

gailen agertzen zirela irabazien aldean. MEIG VIII 43. 

v. tbn. Hm 59. LE Doc voc. Gco II 88. Aran SIgn 92. Arr May 107. Jnn SBi 36. HU Zez 116. Alz Ram 102. Inza 


mende. 

600


Azalp 88. Otx 117. ABar Goi 102. Osk Kurl 101. MAtx Gazt 98. 

b) De un día a otro, de un día para otro (dejar, etc.). Egunetik egunera bekhatutarik ilkitzeko luzamendutan 

zabiltzan bitarte hartan. Ax 565 (V 361). Eztezazula luza eta diferi egunetik egunera. Tt Arima 105. Zergatik 

nahi duzu luzatu egunetik egunerat zure konbersionea? Ch I 22, 5. Ez luzatu egunetik egunera zure Jaun 

Jaungoikoagana biurtzea. AA III 451. Egunetik egunerat / Terminoa luzatuz. Monho 82. v. tbn. Brtc 56. Añ 

GGero 348. 

Eta beti gaurretik biarrera, egunetik egunera zabiltzala, gatxak artu, eriotzea etorri ta infernura bazoaz. Añ 

GGero 361. 

- EGUNETIK EGUNERAKO. Progresivo. Ire egunetik egunerako argaltze orrek kezkaturik natxeukan. TAg 

Uzt 119. 

- EGUNEZ. v. EGUNAZ. 

- EGUNEZ EGUN. a) De un día a otro, en cualquier momento. Egunez egun irabazi / Ustez zutan ordaria. 

'D'un jour à l'autre'. O Po 42. 

b) En la misma fecha. "Jour pour jour" SP. Orobat egunez-egun urthearen buruan, athe sainduak hetsi dire 

zeremonia berekin. Jub 4 (ap. DRA). Hilabete hunen hamabian bete ditu, egunez egun, lau ehun urte, lehen 

aldikotz hunkitu zuela Ameriketako lurra. HU Aurp 49. Uztailaren hemezortzian, Piarrañoren hiltzearen muga 

burua egunez-egun. JEtchep 61. Sei urthe egunez egun, hemen berean ginela! Larz Iru 120. 

c) (BN-arb ap. Gte Erd). Cada día más. v. EGUNETIK EGUNERA. "De día en día" Arch (ap. DRA). "Egunez 

egun ari da luzatzen eguna (BN-arb)" Gte Erd 85. Beti egunez-egun, orenez oren, hats-hartze guziz, haren 

grazia eta saindutasuna emendatuz joan ziren. Dih Maiatzeko 11 (ap. DRA). Aitaso bat ikusi dut / ahultzen eta 

xahartzen, / Hil mihisea bezala / egunez egun xuritzen. Etcham 162. Egunez-egun gaizkiagotzen zijoan. Etxde 

AlosT 89. 

d) Día por día. "Jour par jour" H. Zure Idazti onek egunez egun baitiraust Zuk eginda ikusiak eder dirala. Or 

Aitork 415. 

- EGUNGARREN. (Precedido de numeral). Bagilaren emiretzi egun garrenean (Escrituras de Andramendi). 

TAV 3.2.9. Amabost egungarreneko ikasiko leuke edozein andrak. Mg PAb 49. Pitxilipeta orixa, iru 

egungarrengo eurixa. Iz ArOñ 200. 

- EGUN GORRI. "Arek arrapatzen baau, egun gorri!" (G-azp). v. EGURALDI GORRI. 

- EGUNIK EGUN. a) Día por día. Orrelatsu Gaztek, / aboan irri, / du lêna berritzen / egunik-egun. Ldi UO 

33. Olerkariak, jakiña, ez digu egunik egun bere barne-bizitzaren edestia erasi. Onaind in Gazt MusIx 152. 

b) Cada día más. "Egunik egun aberatsago da (gram.)" Gte Erd 85. Egunik egun bakantzen ziran / eultzituaz 

larraiñetan. Or Eus 326. 

c) Día a día, día tras día. Egunik-egun, ordurik-ordu, nere bizia erretzen etorri naiz. NEtx Antz 107. Egunik 

egun, iraganiko aste batzuetan, barruak jaten erabillen susmo zitala. Erkiag Arran 124. 

- EGUNIK EGUNERA. Cada día más. v. EGUNETIK EGUNERA. Zure indarrak egunik egunera gitxituaz 

duazala. Ur MarIl 91. Egunik egunera joiala sututen. AB AmaE 315. Egunik egunera txarto yoian. Kk Ab II 21. 

- EGUN-IZAR. Lucero del alba. Estaldu nairik nekatzen dira egunizarra. AB Olerk 285. 

- EGUN JIN EGUN. v. EGUNAK JOAN (ETA) EGUNAK ETORRI. Bestía áldiz etziá han, égün jin égün, 

pheedíkü eta pünizióne ükheitéko báizi. "Journellement". Lrq Larraja RIEV 1935, 137. 

- EGUN-KARA. Eta hauk guziak larunbat egun-kara ['en sábado'] egin izan ditut. Lg II 200. 

- EGUN-LAN. Trabajo del día. Egun-lanaren kaltetan. Or Eus 88. 

- EGUNOKAZ. Hace días (que). "(Algunos) días ha que no le veo, egunokaz eztot ikusten" Añ. Egunokaz 

kanpotik yan ddoat. Or Tormes 71. Egunokaz eztaust bakerik emoten. Kk Ab II 21. Amabost egunokaz 

kanpora dau urten. AB AmaE 221. 

- EGUN ON (gral.; egun hun BN, S; Gèze (s.v. bonjour)). Ref.: A; Etxba Eib; Iz Ulz; Holmer ApuntV; EAEL 

232; Gte Erd 84. Buenos días (fórmula de saludo y, en menor medida, de despedida). Tr. Atestiguado tanto al 

Norte como al Sur, no se documenta antes del s. XVIII. Egun hun, jaun maira. AstLas 36. Egun on, Maisu 

Juan. Mg PAb 115. Agur, otso jauna, egun on. AA III 491. Egun hon, agur. Arch Fab 75. Egun on eta izan ongi. 

HU Zez 72. Egun on, Gaixpar. Ag AL 134. Egunon, adizkidia. Altuna 58. Egun on, irakurle bihotzeko. MEIG I 

237. 

v. tbn. Gy 1. Sor Bar 20. Elzb PAd 65. Jnn SBi 63. Echta Jos 68. Iraola 48. A Ardi 138. Ox 86. Or Mi 69. Lab 

EEguna 104. Barb Leg 142. ABar Goi 22. TAg Uzt 116. Zait Sof 73. SMitx Aranz 173. Erkiag Arran 23. BEnb 

NereA 36. Bilbao IpuiB 94. Osk Kurl 125. Izeta DirG 70. Anab Aprika 85. NEtx LBB 42. Egün hun: Etch 280. 

"Egun ona desiratzen darotzut, je vous souhaite le bon jour" Ht VocGr 426. "Buenos días tenga v.m., egun on 

demala Jainkoak. Buenos días tengan ustedes, egun on diela Jainkoak, egun on dematela. Egun on izan dezala, 

egun onak izan ditzala, usted tenga buen día, buenos días [...]. Egun on dizula Jainkoak, buen día te de Dios. 

Egun on euki dagiela, tenga usted buen día, euki dagizula" &c. Lar. Jaungoikoak egun on dizula. Gco I 420. 

Egun hun suhetatzen deiziegu. AstLas 25. Egun on Jainkuak digula. Sor Bar 33. Jaungoikoak dizula / Aitatxo 

egun on. AB AmaE 356. Egun on daukala, andra Josepa. Apaol 41. Yinkoak tzila egun hun. Zub 73. Egun on 

Iainkoak. Or QA 148. Egun on dizuela! Arti Tobera 274. 


mende. 

601


v. tbn. AB AmaE 356. Arb Igand 120. HU Zez 71. Moc Damu 34. Barb Sup 81. Tx B II 99. FIr 156. Lab EEguna 

108. Lek EunD 17. Etxde JJ 240. NEtx LBB 60. Uzt Noiz 28. Egün hun: Xarlem 1489. Casve SGrazi 34. 

(Como sust.). Muga-mugako zaldi gizona duzue, egun-onez erantzia. MEIG I 109. 

- EGUN ONAK EMAN (emon V-gip ap. Etxba Eib). "Saludar, dar los buenos días" Etxba Eib. Batzuek egun 

onak ematen. AA I 531. Egun onak eman ondoren. Zab Gabon 65. Egun onak emonda. Azc PB 249. Egun onak 

eta laztan bat emoteko usteagaz. Ag AL 109. Alkarri egun onak emonda gero. Kk Ab II 111. Baserririk-baserri 

egun onak emonaz. Bilbao IpuiB 236. v. tbn. BEnb NereA 36. Alkarri egun onak eta bostekoa emanaz. Anab 

Aprika 17. Alkate eta kontzejalari / egun onak ematera. Uzt Noiz 17. 

- EGUN OROZ (BN, S; SP, Urt II 25, H). Ref.: A; Gte Erd 37. Todos los días, cada día. v. egunero. Tr. 

Documentado en textos septentrionales ya desde Dechepare, al Sur sólo lo hallamos en el alto-navarro Beriain y 

en algún autor moderno. 

Gu girade egun oroz herioaren azpian. E 37. Hire kausaz hiltzen gaituk egun oroz. Lç Rom 8, 35. Egun oroz 

haren Maiestateari bere burua gomendatu. Mat 325. Egunoros goizeko bedratzi horduetan. Ber Trat 114r. Egun 

oroz meza sainduaren enzuteko. SP Phil 137. Hilzia egun oroz desiratzen zian. Tt Onsa 163. Ala jende hañitz 

baitoa / egun oroz ifernura! Gç 168. Egün oroz bilzen ziren algarreki. Bp II 76. Egun oroz erreberritu behar 

ditugu gure deliberazione onak. Ch I 19, 1. Egun oroz orhoit zaite. He Gudu 125. Egün oroz egin bide horren 

konplitzeko. Mst XXI. Haren bi semeek, egun oroz, oraino gehiago laidostatzen zutenean. Lg I 256. Egin egun 

oroz oren-erdi bat meditazione. Dh 50. Egün oroz Meza enzün ezazü. UskLiB 74. Egun oroz hartara 

gonbidatzen gaitu Jainkoak. Jaur 191. Egun oroz zerbait khentzen. Gy 266. Behar da orobat egun oroz 

orraztatu. Dv Dial 34s (Ip egün oroz; It y Ur egun oro). Ari enkomenda zte egunoroz. CatR 41. Egun oroz 

kalomnia berriak zituzten asmatzen. Elsb Fram 82. Egün oroz behar dügü laidatü eta othoitü. Ip Hil 2. Gero 

handik ondoko aste guzian egun oroz oilo bat. HU Zez 59. Ene othoitzetan egun oroz aiphatuko zaitut. JE Bur 

133. Egun oroz ophilño bat / Heltzen dute kaperalat. Ox 50. Ikusten zien egün oroz bazkal onduan. Const 38. 

Egun oroz mendixka baten gainerat joaiten zen. Zerb IxtS 63. Haien kopurua egun oroz ttipituz doa. Mde Pr 

239. Egun oroz alkarrekin dirala nai bezala molda zitezkean. Etxde JJ 136. Parisen, egun oroz denetarik falta 

baitut. Ardoy SFran 118. Herriko guaitazalek die / egün oroz kukuxkatü. Casve SGrazi 146. 

v. tbn. Arg DevB 162. Mih 90. CatLan 71. Egiat 261. Mercy 5. Brtc 4. AstLas 13. Monho 162. JesBih 410. 

CatLuz 17. MarIl 21. Bordel 95. Etch 498. Arch Fab 153. Laph 37. CatS 129. Zby RIEV 1908, 770. Lap IX (V 

3). Arb Igand 92. Xikito 3. Barb Sup 5. Etcham 108. Iratz 126. 

Asteko lehen egun oroz. Lç 1 Cor 16, 2 (He, TB, Dv, IBe y Bibl egunean, Ol lenbiziko astegunetan, Ker egun 

guztietan, IBk igandero). 

Jainkoak egiten dituen egun oroz. Barb Sup 25. 

- EGUN OROZKO (AN-larr, B, L ap. A; SP, Urt, VocS, Lecl, Dv, H). Diario. "Assiduus, [...] egunorozkoa, egun 

guzizkoa" Urt II 463. "Quotidien" VocS. v. EGUNEROKO. Tr. Documentado, ya desde Leiçarraga, en autores 

septentrionales y alto-navarros. Boluptatetan estimatzen dituztela egun orozko delizioak. Lç 2 Petr 2, 13. Gere 

egunorozko ogia (Areso, 1591). FLV 1990, 43 (Ber Trat 92r, El 5, CatAe 4 egunorosko). Egun orozko othoitz 

laburrak. EZ Eliç XXII. Egunorozko exerzizioa. Harb 1. Zure egunorozko aumoina xipi hek. SP Phil 378. Egun 

orozko usantzak emaiten du aditzera. Tt Onsa 62. Hori nondik heldu da, baizik hitzkuntza arrotzetako jendekin 

duten hantazino egun-orozkotik? ES 137. Egun orozko experienziak erakuxten du. He Gudu 110. Egün orozko 

debozionez. Mst III 1, 1. Jesusen egun orozko obra espantigarriak. Lg II 135. Arte eta segada egun orozkoei. 

Mih 26. Gure egün orozko ogia. CatLan 71. Egun orozko mortifikazionearen bidez. Dh 70. Egün orozko 

exerzizio espiritüalak. UskLiB 3. Egün orozko ohore hoien emaitetik baratürik ere. Ip Hil 220. Egun orozko 

mintzaeratzat Irlandara darabiltenak. Mde Pr 236. 

v. tbn. CatSal 5. Mdg 159. 

- EGUN-PASA. "A pasar el día. Mendira joan dira egun-pasa" Gketx Loiola (es tbn. corriente su empleo como 

sust.). 

- EGUN-TXINTA (egun-txintx AN-larr ap. Asp Leiz). Amanecer. "El comienzo mismo del alba" Asp Leiz. v. 

egunsenti. Egun-txintaren zai. Or Eus 285. Egun-xintaz beela. Ib. 360. Oso goiz, egun txintaz. EA OlBe 109. 

Eguntxintan etxetik ateratzeko zeuden. JAIraz Joañixio 45. Bildurgarria da kanposantu bat egun txintan. Ugalde 

Iltz 27. Egun-txintak ozta-ozta argitzen ginduala. NEtx LBB 85. 

- EGUN-URRATZE (BeraLzM). Amanecer. v. argi-urratze. Egun-urratze alaitsu baten / igarkizunak al 

dira? Jaukol Biozk 60. Egunurratze paregabea / Iñigok goiz artakoa! SMitx Aranz 157. 

- EGUN-USAIN (V ap. A). Amanecer. Goisabar, edo egun usaiñagaz batera. Mg PAb 116. Egun-usaiñagaz 

batera urten eban iauregitik. Ag AL 68. 

- EGUN ZABALEAN. "En plein jour" H. 

- EGUN-ZAIN. Centinela. Lenengo egun-zaiñak azaldu zigunean. Zait Sof 168. 

- EGUN-ZANTZU (G-to ap. A EY III 242). Amanecer. 

- EZ EGUN EZ GAU. Ni de día ni de noche, en ningún momento. Cf. EGUN ETA GAU. Eta eztute ukhanen 

pausurik ez egun ez gau. Lç Apoc 14, 11 (He ez gauaz eta ez egunaz, TB, Ur (G) ez gau ez egun, Dv, Ur (V) ez 

egunaz, ez gabaz Echn ez gauaz, ez egunaz, Ol ez [...] gauez ez egunez, IBk e IBe ez egunez ez gauez). 


mende. 

602


- GAU ETA EGUN. v. gau. 

- GAURKO EGUN. v. gaur. 

- LEHENGO EGUN BATEAN, LEHENGO EGUN BATEZ. El otro día. Lengo egun baten. Mg PAb 96. 

Lengo egun batian. Bil 100. Lengo egun batez / nola ekusi deran / gizona suertez. Xe 253. Lengo egun batean 

agindu nion uztarriya. Apaol 82. Lengo egun baten etxeratu zirean. Echta Jos 105. Lengo egun batian / il diyot 

laguna. Tx B 29. Lengo egun baten izpar au irakurri gendun. Kk Ab II 94. Lengo egun baten neure artian / ori 

pentsatzen nenguan. Uzt Sas 137. Lengo egunen batian bota emen du arriya Irun aldian. Sor Bar 48. Lengo 

egun bateko / funziyoa omen da. JanEd I 56. 

- LEHENGO EGUNEAN, LENGUENIN (V-m ap. Etxabu Ond). El otro día. "Un día pasado reciente" Etxabu 

Ond. Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XIX. Lengo egunean, / akerrak 

bazterrerontz / or begiratzean. It Fab 186. Beti betiko ill jakun Igaz, lengo egunean. AB AmaE 160. Lengo 

egunian saldu giñokan txekorraren dirubarekin. Moc Damu 7. Lengo egunean ikusi zendudazan beragaz. Echta 

Jos 320. Bati ala aitzen niyon esaten lengo egunian. Iraola 73. Lengo egunian bildu ziran. Urruz Zer 129. Lengo 

egunean eroan neban. Kk Ab I 71. Ekarzazu onera lengo egunean asi genduen bonbil ori. A Ardi 93. Esan 

eustan lengo egunian. Altuna 31. Lengunian beneu ikertzera / Jaun da Uspitxa-Jauregiraño. Enb 202. Ara; 

lengunian aldatu zuen etxe onetatik Abando aldeko-kale dotore batera. Kk Ab II 15. Leengo egunean idatzi 

nuena. Txill Let 122. Lengo egunian txokolatia ta galletakin egindako lapurreta. Anab Poli 64. Joxe Mariri 

lengo egunean gertaturikoa. Bilbao IpuiB 13. Lehengo egunean herriko dendan honek erosi zuena. Arti Tobera 

271. Lengo egunean galdera ura egin zenutenean. Vill Jaink 17. Leengo egunean ikusi genduan biok. Erkiag 

BatB 164. 

Esaizu lengo eguneko ipuin abadiak atera ta irakatsi eutsuna. Mg PAb 96. Lengo eguneko zure jolasak. It 

Dial 3 (Ur leengo; Dv aintzineko, Ip igaran). Lengo eguneko esaeran. A BGuzur 126. Ez niri, gero, lengunekua 

lez egin. Otx 142. Lengo egunekoa ez ote? Txill Let 32. 

- URTEA ETA EGUNA. v. urte. 

2 egun (G, AN, L, BN, S, Sal, R; Volt 1, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H), egu 

(AN-burg, Ae), eun (AN-erro-burg, L-sar, BN). Ref.: A (egun, egu); A Aezk 291; Bon-Ond 170, 171; EI 86, 174, 

150; Lrq; Iz R 394; ContR 518 y 531; EAEL 192; Echaide Nav 42; Gte Erd 1, 153, 84, 131, 260. Hoy. "Hoy, 

durante el día" A. "Egu, hoy. Eguartio, hasta hoy. Egudanik, desde hoy. Egutik gora, de hoy en adelante" A Aezk 

291. "Égun xuáitan gutzú éltzuka (R-uzt), hoy vamos a trillar" Iz R 394. v. gaur. 

Tr. Empleado de forma general por autores septentrionales y alto-navarros; en textos más occidentales se 

encuentra, por un lado, como término fosilizado en la oración del Padrenuestro, desde Capanaga hasta casi 

nuestros días; tbn. lo hallamos en Lazarraga, en unos versos vizcaínos de 1688 y en Barrutia. En textos 

guipuzcoanos es algo más frecuente: lo emplean Larramendi, Mendiburu (IArg I 91), Iturriaga (Fab 194) e 

Iztueta, y ya en el s. XX hay testimonios de bastantes más autores, especialmente desde 1950; Aguirre de 

Asteasu sólo emplea la expresión egungo egun. 

Zeren jin bainendin egun zugana. E 209. Egun trabailla adi ene mahastian. Lç Mt 21, 28 (TB, Dv, SalabBN, 

Hual, Samper, Leon egun, Ip egün; He gaurko huntan, Ur, Ol, Arriand, Or, Ker, IBk, IBk gaur). Narbaez gizon 

sabioak / oi ta egun dau agindu / eriotzeaz donzellaok / oi dagiela pagatu. Lazarraga 1153vs. Salbatierra / egun 

ei dago tristerik. Ib. 1202r. Egun, zoin baita igandea, gonbidatu ditut sei ingles. (c. 1597). FLV 1993, 457. Nai 

nuen geldi zitezen egun arteraño. Ber Trat 113r. Egun da gerthatu egietan. EZ Noel 113. Egun baiño bihar 

gutiago orhoitzen zara. Ax 106 (V 71). Geure ogi egunean eguneangoa, egun iguzu. Cap 4 (ed. 1893) (OA 1, 

Arz 21, Urqz 31, Iraz 3, CatCeg 1r, CatBurg 4, Cb CatV 33, Ub 81, CrIc 175, Mg PAb 159, Gco I 422, Astar II 

259 egun; v. tbn. Ir FLV 1977, 498, que cita un catecismo de Azpeitia de 1913). Atzo bekhatore zena egun ere 

bekhatore dela. SP Phil 356. Egun dut beharrik handiena. Gç 47. Egun, biar didin bizi. BBizk 16. Egünko ene 

gogo, hitz eta lan güziak emaiten deritzüt. Bp I 129. Egun eskualdun deitzen diren herriak. ES 133. Indazu 

grazia egundik ungi has nadiñ. Ch I 19, 1. Gu obligatzeko biar ere eskatzera, egun bekala. El 44. Eman 

dazaguzu egu geuren egunorosko ogia. Ib. 5 (en egu podría haber errata). Egungo Ebanjelioak esaten duenean. 

Lar SAgust 5. Trabaju asko kosta jat neure egungo lapurretea. Acto 419. Egün balin bada, bihar eztükezü ageri. 

Mst III 36, 3. Heldu naiz, egun, zure ganat. Lg II 219. Egun aberats dena. Monho 140. Egún neréki egonenzára 

paraisoan. LE Ong 124r. Eman diezaguzu egun geren eguneroko ogia. CatB 10 (CatEliz 455 egun). Egün 

Barkoxen beita / Libertitzeko besta. Etch 472. Ez atzo ta egungoak. Izt C 233. Egun, Jauna, egun, berehala, orai 

berean hasi nahi dut. Dv LEd 230. Eman dazaguzu egu gure egunorosko ogia. CatAe 34. Egun naizen bezala 

aphaindua. Elzb PAd 12. Egündanik galtatzen deizüt zure lagüngoa. Ip Hil 261. 

(s. XX). Egun digu udako azken xeia. Mdg 126. Hemengo aldi zuk egun? JE Bur 66. Egungo jarduna. A Ardi 

82. Egun goizean. Barb Sup 7. Bizi izan balitz egün orano. Const 23. Badinat aski egungo. Zub 43. Egun ilko 

zera. Zait Sof 90. Tomate saltsarik jan duzua egun? Mde Pr 68. Erreka-urez mintzatzeko xedea dugu hemen 

egun. Zerb Azk 47. Baieztu egiten nuen bein, galdetu egun. Txill Let 94. San Frantses egun bizi balitz. Ardoy 

SFran 314. Egundik goiti seme bezala hartzen zaitugu guk, Emil. Xa Odol 289. Egun edo biharko kritikak. 

MEIG II 102. 


mende. 

603


v. tbn. (para autores meridionales) Arti Ipuin 35. Vill Jaink 181. Ibiñ Virgil 80. Lab SuEm 189. 

- EGUN (...)-GARREN EGUNEKO. Dentro de (...) días. Eta dagoala denporea asignadurik egun seigarren 

eguneko. Lazarraga 1147v. 

- EGUN ETA BEREALDIKO (G-goi). "Extraordinariamente grande" JMB At. "Extraordinario, inmenso, como 

nunca. Egun-eta-bere-aldiko jendea etorri da" DRA. 

- EGUN ETA BEREBIZIKO. "Extraordinario, inmenso, como nunca" DRA. Cf. EGUN ETA BIZIAN. 

- EGUN ETA BETI (R ap. A; Dv), EGUN ETA BETIERE. Siempre (con carácter intens.); (con negación) 

nunca. "Absolutamente siempre" A. Goberna gaitzala egun eta bethiere. Mat 341. Egun eta bethiere zaretela 

laudatu. EZ Man II 137. Egun eta bethi eta mendeen mendetan. Gç 43. Egun eta bethikotz ematen dauzkitzut. Dh 

81. Egun eta bethiko estiretan. Dv LEd 262. Lur hori guzia emanen dut zuri eta zure ondokoei egun-eta-bethiko. 

Dv Gen 13, 15 (Urt sekulako, Ur, Ol, Ker betiko, Bibl betikotz). Egun eta betiko oiltan yaid etse kontarik (R). A. 

Eman dezaguzu guri geren egunerozko ogie, egun eta beti. CatUlz 24. Zuk eztidazu egun-ta-beti oñik ikuziko. Ir 

YKBiz 439. 

- EGUN ETA BIZIAN (Dv). Siempre; (con negación) nunca. Egun eta neure bizian ez berze emazterik 

egiteko (Esparza de Galar, 1557). TAV 3.2.6, 153. Gaixtoki hobendun izanen naiz zure aldera egun-eta-bizian. 

Dv Gen 43, 9. EGUN ETA (ENE) BIZI OROTAN. Züganik egün eta bizi orotan ükhen dütüdan honez. Bp 

I 135. Egün eta ene bizi orotan. CatS 120. EGUN ETA BIZI GUZTIAN. Gauza guziák egún ta bizi guzián 

indezkiténak orrendáko. LE Prog 98. 

- EGUN ETA EGUZKI (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H, A; e. eta iguzki Dv A), EGUN TA EGUZKIAN (R-uzt ap. 

A). "(En) días de Dios, iñoiz, nihoiz, egun ta eguzki" Lar. "Siempre, siempre jamás" Lar y Añ. "(msLond, msOch, 

Añ), eternalmente, siempre; con la negación significa 'nunca jamás'" A. Oraitik egun-eta-iguzki nihork ez 

beza jan hitarikako fruiturik. Dv Mc 11, 14. Egun ta eguzkian eztun bear entzun eneganik deusere (R-uzt). A. 

Egun eta eguzki ez omen zan geiago ispiazkoan ibilli. Or SCruz 53. Nagon galdor goi ontan / egun eta iguzki. Or 

BM 44. Zauriz beteten ziarduana, egun eta eguzki. Erkiag Arran 152. 

- EGUN ETA MENDE. Siempre; (con negación) nunca. Eta hau da egun eta mende bethiereko / Gehienik 

arimari gogatarazitzeko. EZ Man I 111. Egun eta mende lanabasik ukitu ez bailun. Or Mi 113. 

- EGUN ETA SEKULA(N), EGUN ETA SEKULAKO(TZ). Siempre; (con negación) nunca. Zaren beraz 

laudatua egun eta sekulan. EZ Man I 35. Egun eta sekulako handienen premia / Hilltzen denak presentean du 

Iaun bihotz eztia. EZ Man II 93. Justu duk Jainkoak gal nazan / Egun eta sekulakotz. Gç 183. Egun eta sekulako 

nai diziet eman abisu bat. SermAN 1v. Ez egitekó berriz bekaturik egún ta sékula. LE Prog 98. Egun-tasekularako 

fama-liburuan idatzirik geldituko diran nere egintzak. Berron Kijote 195. EGUN ETA SANTA 

SEKULAKO. Sartu zat zure miña / egun da santa sekulako. Izt Po 107. 

- EGUNETIK AITZINARA. "D'hui en avant, egundik atziñera " Volt 73. 

- EGUNETIK BIHARRERA. a) (Dejar) de un día para otro. v. EGUNETIK EGUNERA (b) (s.v. 1 egun). 

Eztezazula berant, eztezazula luzat: bilhur zaitezi lehen baiño lehen zeure Iainkoagana: eztabiltzala gerotik 

gerora, egunetik biharrera. Ax 620 (V 400). 

b) De la noche a la mañana, en poco tiempo. "D'aujourd'hui à demain" H. v. EGUNETIK BIHARAMUNERA 

s.v. 1 egun. Beti gogoan behar ginintuzkenak egunetik biharrera ahantziak ditugu. HU Zez 144. Badakite 

gaitz ikharagarri bat lotzen ahal zaiotela egunetik biharrera. Prop 1897, 93. Egunetik biharrera hitzaren jatea. 

StPierre 31. Holaxet, egunetik biharrerat, ur-jauztiri edo barradera batzuek hautsi zioten untzieri Baionarako 

bidea. Lf Murtuts 2. 

c) Con periodicidad diaria (?). Oro baderamatzagu bat bertzearen ondotik, egunetik biharrera edo bakhanago 

aldizkatzen ditugularik. JE Bur 110. 

- EGUN EZ BIZIAN, EGUN EZ SEKULA. (En frase negativa). Nunca. Enizaik rendatüren / Egün ez bizian. 

Xarlem 1335. Enizaik rendatüren / Egün ez seküla. Ib. 588. 

- EGUNGOAN. "Hoy" Ond in LE Doc Voc. 

- EGUNGO EGUN (Lar, Añ, Dv, H). (En casos locales de declinación o en caso instrumental). Hoy en día. 

"[H]oy en día" Lar. v. GAUR EGUN. Ezen egungo egunerano estalki bera dago Testamentu zaharreko 

lekturán khendu gabea. Lç 2 Cor 3, 14. Hala gerthatzen da bada egungo egunean ere iende batzuen artean. Ax 

246 (V 166). Ebaren bekhatutik, ukhenez geroz, egunko eguniala drano. Tt Onsa 137. Egungo egunean 

gerthatzen den bezala. ES 105. Benturaz oso iganen baitzen [Sodoma] egungo eguneraiño. He Mt 11, 23 (Lç, 

Dv, Samper, Leon egungo egun-, Hual egunko egun-; TB oraino, Echn gaurko egunean, Ur egun onetaraño, 

SalabBN orai orano, Ip egün artio, Ol gaurdaño, Or, Ker gaur arte, IBk gaurdaino, IBe oraindik gaur). Jentilak 

berak egungo egunean ere badira berreun milloi beintzat. Mb IArg I 343. Konportatzen garelarik egungo 

egunean zure legearen arabera. Brtc 36. Non dira egungo egunean Kristau oek? AA III 275. Aski onak ziren 

orduko, bainan egungo egunean nihork yasan ez letzakenak oren bat. Hb Egia 70. Aiphatua da egungo egunean 

Frantzia guzian. Dv Lab 243. Egungo eguneko gobernamenduak. HU Aurp 137. Ohartzen bagira, egungo 

egunean artzainek dute egiten ardurenik. JE Bur 150. Etxe bakoitza gezurrola aaaundi bat da egungo egunean. 

A Ardi 33. Egungo egunean, hain neke da sehi baten izaitea! Barb Sup 152. Horra bada zertako egungo 

egunean ere Jondoni Murtuts erraiten dioten. Lf Murtuts 3. Egungo egunetik yoan-aldia begiratuz. Zait Sof 59. 


mende. 

604


Ez da egungo egunean ere arras bazterrerat utzia. Zerb Azk 88. Idazkuntza bederen aski bizi eta sendo dela 

egungo egunean. Mde Pr 244. Egungo egunean, egungo itxura eta lilura guzien erdian. Ardoy SFran 306. 

Egungo eguneko jendeak irakurtzea. MEIG IV 129. Bereizkuntza hori ez dela egungo egunez argiegi ikusten. 

MEIG VII 101. 

v. tbn. Volt 174. Elzb PAd 22. Elsb Fram 186. Arb Igand 47. StPierre 25. Inza Azalp 133. Ox 203. Osk Kurl 29. 

Egünko: Xikito 2. Lrq Larraja RIEV 1931, 233. 

(Pl.). "Egungo egunetan, dans les temps actuels" H. Elizak egiten dituen guziak egungo egunetan. Hb Egia 

111. Guziz egungo egunetan, eta berezikiago hura zen tokian. HU Aurp 179. Minbera hotzari, beroari, usain 

tzarreri egungo egunetako araberan. Zub 90. Batek baizik ez du egungo egunetara iraun. Mde Pr 215. 

(SP, Lar, Añ). (El) día de hoy. Gaua iraganik egungo egunera heltzeko grazia egin draukuan bezala. Lç 

ABC A 7v. Egungo egun hunetan. Mat 311. Eta egidazu, Iauna, egungo egun guztia / bekhaturik egin gabe 

pasatzeko grazia. EZ Man II 36. Biz egungo eguna haste ona. Harb 135. Egungo eguna emaiten zaitzula. SP Phil 

116. Nigarrak ungi egiteko, / harzak egungo eguna. Gç 102. Zeren eman gaitutzun mundura, eta konserbatu 

egungo egunean, eta berze gure bizitzeko egun guzietan. CatLav 9 (V 13). Andiak dirade egungo egunian 

dudarik gabe ene kuidadoak. msMur 8. v. tbn. LE Ong 37v, UskLiB 12, CatS 118. Egünko egünian bero egiten 

dü. ChantP 378. v. tbn. Mdg 143. Beztitzen? Gaixoak badu bertze lanik egungo egunean! Lf Murtuts 52. Zure 

urteak egungo eguna dira. Or Aitork 16. Platon beraren berri eman nai nizuke egungo egunez. Zait Plat 5. 

Egungo egunak ordukoak ez bezalako begitartea du guretzat! Larz Iru 120. Egungo egun zoragarria. Xa Odol 

289. Zen egünko egünaiki / badiagü franko aizina. 'Car un jour comme celui-ci'. Casve SGrazi 30. 

(En caso sociativo, instrumental o inesivo). Tal día como hoy, en esta fecha. "Egungo egunarekin gertatu zen 

(BN-arb)" Gte Erd 85. Juan zela egungo egunean Zebedeo zeitzolako gizon baten andrea Kristo gure jaunari. 

SermAN 2v. Izandu zen egungo egunarekin Espiritu Santuaren etor-aldi hau. Mb IArg I 355s. Egungo egunez 

Espiritu Santua artu ta asi ziran munduan predikatzen. Ib. 360. 

- GAUR EGUN. v. gaur. 

Etim. Para la forma egu 'hoy', que convive con egun 'día' en algunas zonas navarras, v. LH 296ss. y FHV 

504ss. 

egun. v. eguen; 1-2 ehun. 

egunabar (egun-a. V ap. A), egun-nabar (V ap. A). "Crepúsculo de la mañana, litm.: día gris. Algunos han 

creído que es egun-abar, debido al choque de las dos n" A. v. egunsenti. Egunabarrean ardiak basora 

eroaten ebazana. Echta Jos 193. Biaramoneko egun-abarrean. Ib. 80. Udaberrian egun abarra argiz apaindurik. 

EEs 1921, 16. Udabarriko egunabarren garrak. Jaukol Biozk 4. Aiek nai baiño leen asiko du / zabaltzen 

egunabarra. Or Eus 213. Egunabarreko loa. TAg Uzt 73. Egunabarrak arrats-berea urre-samar eukala. Erkiag 

Arran 94. Napoleonek guda-erabakiak egunabarrez artuak zituan. EgutAr 18-9-1959 (ap. DRA). Egun-nabarra 

ezkero zutik irauten baitzuen. Zait Plat 84. 

egunabartu. Amanecer. Onen argira, gure Iñigoren / santutasun-elburua / egunabartzen, zeru-gorritzen, / 

argiagotzen dijua... SMitx Aranz 157. 

egunaldi. v. eguraldi. 

egunantz. v. eguantz. 

egunari (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), egunai. 1. "Almanak", "calendario", "reportorio, calendario" Lar. v. 

egutegi. Datorren urtetik argitaratuko daben orma-egunari edo kalendarioan. Ezale 1897, 317a. Lo hemos 

encontrado tbn. en los títulos de los siguientes calendarios, que tomamos de las Bibliografías de Vinson y Jon 

Bilbao: Eskualdun laborarien adiskidea. 1848 egunaria edo almanaka (Baionan s.d. [1848]). Egunari berria edo 

konseillu oneko almanaka (Pau, 1852). Almanaka berria edo egunaria (Bayona, 1879-1882). Almanaka berria 

edo eskualdun egunaria (Donibane, 1885). Almanak uskara edo Ziberuko egunaria (París, 1886-1913). 

Egunaria (Donostia, 1887-1888). Egunaria edo Almanaka. Eliza-ofizioetako aurki-bidea (Bayona, 1904, 1910). 

Eskualdunentzat eskuarasko egunai edo almanaka berria (Bayona 1903-1908). 

2. (Lh). Publicación diaria. v. egunkari (2). Mundu guztiko barri andi andiak ekarten dabezan egunari edo 

diarioak. Ezale 1897, 22b. Euskerea gorago jazoteko egunari (diario) euskerazkoa bear genduke. P. A. Ormetxe 

EEs 1917, 37. Argitaratzea nai degun egunariarentzat. Arbelaitz EEs 1918, 88. 

3. Diario. v. egunkari (3). Egunari bat atera zigun, egunero gertatzen ziran gauzak apurka jalkitzen zitula. 

Or SCruz 101. 

4. "(BN), jornal, salario" A. 


mende. 

605


egunaro. v. eguaro; egunero. 

egunarte. v. eguarte. 

egunaurre (V-gip, G ap. A; Añ). Víspera. v. bezpera, aurregun. Illgo zan Bispera edo egunaurrian. CrIc 

137. Komunioeko egun aurrian. Ib. 138. Pensatu bear da komulgatu baño len egun aurretik. Mg CC 230. Egun 

aurretik emon zaiteze gauza humillak egitera. Añ LoraS 57. Santa Ageda bere egun-aurrean / da gazteen 

adiskidea. Azc PB 63. Atakearen egun-aurrea zan. Or SCruz 62. Gaur Doniane egunaurrea baita. Or Mi 89. 

Neurtitz auek ez dira apalorduan egiñak, egunaurrez baizik. EA OlBe 93. Itxasoratzearen egunaurrea zan. 

Sorarrain Lili 73. 

egundaino (V-gip, G, AN, L, BN, S, Sal, R; Lar, Añ, H), egundano (S), egundeino (AN-ulz), eundaino (G-goito, 

AN-larr), eundino (BN-ad), igundaino (AN-5vill). Ref.: A; EI 160 y 162; Gte Erd 51. 

Tr. En cuanto a la distribución de variantes, además de la forma más general egundaino, encontramos -dano 

en Dechepare, Leiçarraga y en autores suletinos, y -deino en algunos pocos septentrionales del s. XIX. Hay 

además egundino en Prop y eguntaño en Egiaren kanta y Capanaga. En DFrec hay 8 ejs. (4 sept.) de egundaino 

y 2 de egundaiño. v. egundaraino. 1. Hasta hoy, alguna vez. (Empleado generalmente en contextos 

interrogativos, condicionales, comparativos o superlativos). "(Hasta) ahora, hasta el día de hoy" Lar. "Hasta hoy" 

Añ. "Izan zirea egundaino Parisen? (BN-arb, S)" Gte Erd 51. Tr. Documentado ya desde Dechepare, al Sur 

no encontramos ningún testimonio hasta el s. XX. Egundano izan daia ni bai ditxatakorik? E 225. Ezen 

egundano Aingeruetarik zeini erran ukhan drauka, Ene Semea aiz hi, nik egun enjendratu aut hi? Lç He 1, 5. 

Egundaino izan den baino tribulazio andiagoa izanen dela Franzian. (c. 1597). FLV 1993, 459. Oñhazeak 

eztaroe sortzen sentimendua, / Bañan dute egundaño bezain minberatsua. EZ Man I 111. Orduan edukazu zuk 

egundaiño baiño esperantza gehiago. Ax 129 (V 85). Franziak egundano ikhusi dian prinzerik handiena. Tt 

Onsa 124. Nork ahal zukên egundaiño / bihotzean desiratu? Gç 112. Egundaino nihork ere baino gehiago 

hedatu. ES 402. Nork egundaino egin izan du halako penitentzia dorpherik? Lg I 308. Juje hala argiturik / Izan 

da egundaino? Monho 100. Baldin egundaino bekhatu egiteko bide izan banaiz norbaitentzat. Dh 231. 

Egundeino izan den haurrik ederrena. Jaur 358. Eskergabetasun itsusiagoaz egundaino entzun othe da? Dv LEd 

93. Espainiak egundaino izan duen mirikurik handiena. Elzb PAd 65. Hainbertze oinhazeren gatik ere 

egundaino bezein hazkar zagola bere giristinotasunean. Jnn SBi 151. Balin bazen eta izan bada egundaino 

egiazko eskualdunik, hura zen. HU Aurp 160. Euskeraz egundaño argitaratu dan eliz-libururik onena. ArgiDL 

170. Egundaino izan zuen zintzurrik legunenaren jabe gelditu zen. Barb Sup 35. Gaxki hartürik izatia merexitü 

dianez egündano. Const 18. Egundaiño jakin dizun mintzaire bakarrean. Mok 4. Egundaño egin al det? ABar 

Goi 45. Egundaino Frantzian eta munduan ikusi den saindu jakintsunenetarik bat. Zerb IxtS 104. Bihar 

egundaino bezenbat elgar maitatuko dugula. JEtchep 71. Izan ote da ere egundaino nehon Jainkoaz bertze 

olerkaririk? Xa Odol 66. Egundaino agertu den zaharrena. MEIG VII 95. 

v. tbn. Mat 95. SP Phil 272. Laph 165. Elsb Fram 104. Ardoy SFran 267. Egundeino: MarIl 108. 

(G-to-bet, AN, L, BN, S, Ae, R; SP, Urt I 130, Añ, Lecl, VocBN, Dv, H), egundano (Gèze), eundaino (ANlarr), 

egundeino (-ño AN-olza, B), eguntaño, egundino, igundaino (-aiño Ht VocGr A, Lecl). Ref.: A; A 

Aezk 291; Bon-Ond 171; EI 162; Lrq; Asp Leiz2 (eundaño); Izeta BHizt (egundeño). (En contextos negativos). 

Nunca, jamás. "Jamais, pour le temps passé" VocBN. "Jamais jusqu'aujourd'hui" Lrq. v. egundo. 

Tr. De uso general al Norte (aunque escaso en textos suletinos), al Sur se documenta en Egiaren Kanta, en 

Capanaga, y en autores posteriores a 1850, generalmente guipuzcoanos. Además del significado más usual de 

'nunca (hasta ahora)', tbn. se encuentra el de 'nunca (hasta entonces)' (ya en Leizarraga); referido al futuro, 

aparece normalmente en los autores meridionales, ya desde Capanaga, no encontrándose al Norte este empleo 

hasta Arradoy (1966). 

Zu baitzira grazia ororen ama eta iturburuia / [...] Egundano bekhatutan makulatu gabia. E 75. Iainkoa eztu 

nehork ikhusi egundano. Lç 1 Io 4, 12. Lystrako gizon oinez inpotent bat [...], egundano ebili etzen bat. Lç Act 

14, 8. Zeren ezpaitzuen egundaiño izan bekaturik. Mat 94. Egundaño konbatean / nihork ezin ezia. EZ Noel 30. 

Eztut egundaino enzun. Harb 101. Gomendatu zaitzunik kaltetan egundaino erori dela eztut ikhasi. Ib. 101. 

Eguntaño Bizkaikoak orrelangorik / eztago egin dabela eskribidurik. EgiaK 90. Eztute egundaiño Iainkoa 

zerbitzatu. Ax 504 (V 325). Eguntaño pekatu geiago ez egiteko. Cap 119. Egundan' ez ailiz iaio. O Po 18. 

Egundaino deus ere ikhasi eztutenak. SP Phil 40. Eztu esposik Mariak / egundaiño ezagutu. Gç 66. Egundaino 

eskoletako berririk ikhasi gabe. ES 170. Ezpaitute egundaiño ikhusi berthutearen edertasuna. Ch III 20, 5. Zeren 

ez baitu izan egundaino hasterik, eta ez baitu izanen sekulan akhabanzarik. CatLav 28 (V 21). Pilatusek ezin 

egundaino amoratu zituenean yudu itsuak. Lg II 272. Egundaiño endelgatu eztutena. CatLan 3. Ez da egundaino 

haren baithan fidatu denik galdu. Brtc 250. 

(s. XIX) Eztút nik oráño, / eztút egundáño / pagatúko araráño. LE Kop 129. Gizonaren beharriak egundaino 

deus eztuela aditu. Dh 169. Egundeino etzuen deus maitatu garbi eta saindu etzenik. Jaur 383. Egundano ezuen / 


mende. 

606


gauza belzagorik ikhusi. Arch Fab 99. Denbora gaixtorik ez dut egundaino ikusi. Hb Esk 19. Egundaño alakorik 

Ejipton etzan ikusi. Lard 70. Ez du egundaño egarririk izango. Ib. 376. Gauza batzuek egundaino aditu ez 

dituzunak. Dv Lab 243. Egundaño esan ez balu obe. Aran SIgn 41. Damu det txori polit garbiai egundaño ez 

predikatua. Bv AsL 100. Egundaño zergaitik etxatan txoririk / Biziagaz geratu jaurti ezkero nik. AB AmaE 254. 

Arnas pixka bat bederik izango eztet? Egundaño. Arr May 51. Etzuela hil nihor egundaino. Jnn SBi 67. Eztela 

egündano entzünik izan. Ip Hil 48. Ezin egundaino pozoinak hilarazi baitzuen. Arb Igand 113. Eztot nik 

Euskalerria alde batera itxiko egundaiño. Ag AL 120. Ez zuten egundino gure fededunek ikhusi. Prop 1898, 286. 

(s. XX) Ez dute egundaino ene ganik jakin. JE Bur 16. Ez dut egundaino ahantzi. StPierre 15. Jende onez ez 

da hola nihun trufatzen egundaino. Barb Sup 113. Egundaño etzula aitortuko. Or SCruz 45. Ez dituk egundaño 

menderatu. Or Mi 45. Egundaino bezala ez diren yostatzeko ustean. Zub 109. Ez da jaio egundaño emakumea 

eziko duanik. Lab EEguna 98. Enintzan egundaño sartu Españako legebatzartokian. Ldi IL 20. Eztidazu 

egundaño antxume bat eman. Ir YKBiz 302. Gure artean jazar-biderik / egundaño ez litzake. EA OlBe 99. Ez da 

egundaino gaizki izan. Lf Murtuts 49. Ez da egundaino izan hein hortako mintzatzailerik. Zerb IxtS 100. 

Yainkoak soillik, ez ditu egundaño zartzaro ta eriok yoten. Zait Sof 123. Uste ori, egundaño, ez egikezu izan. Ib. 

183. Etzituen egundaino bere amodiozko sendimenduak nehori biziki agertu. JEtchep 106. Erri ateorik edo 

Jainkogabekorik ezta egundaiño aurkitu. Vill Jaink 24. Ez eban egundaiño ezagutu ordurarte. Erkiag BatB 99. 

Hitz dautzut egundaino ez diotala ene zorra pagatzen ahalko. Ardoy SFran 120. Bixtan da egundaino ez dutala 

holakorik onartu. Xa Odol 291. Egundaiño ez dut besterik irakurri izan. Berron Kijote 190. 

v. tbn. Bordel 72. Gy 130. Laph 77. Arr GB 39. Sor Bar 48. Elzb Po 199. Elsb Fram 158. Zby RIEV 1908, 760. 

Goñi 55. TAg Uzt 172. EA OlBe 22. Etxde JJ 46. Ugalde Iltz 21. Osk Kurl 148. Larz Iru 28. Mattin 36. MEIG 

VI 26. Egündano: ChantP 204. Egundeino: JesBih 400. MarIl 44. 

2. (G, AN, L ap. A), egundano (S ap. A). "Todavía" A. 

3. (L ap. A). (Usado como interj. admirativa). Hau duk planta! Egundaino! Ox 56. Egundaño alakorik! 

Ag G 104. Egundaño orrelakorik! Muj PAm 68. Maskuri txikiagorik egundaño! Ldi IL 44. 

- EGUNDAINO BEZALA (Dv). De nuevo; de nuevo y con más intensidad. "Egundaino bezala eritu da, il est 

tombé malade tout de nouveau" Dv. Cf. supra ejs. de egundaino bezala ez 'como nunca'. Ithurri huntako 

uretik edanen duena [...] egundaino bezala egarri izanen da. Lg II 137. Handik ehun bat urtheren buruan, 

Mairuak egundaino bezala [...] zohazin Espainiako Girixtino lekhu guzien funditzera. Zby Pel 29. Bizpahiru 

itzuli eman orduko huna egundaino bezala zakurra beheiti, jauzian. JE Bur 61. Bethiko tira-mietan hasten 

zaizko, egundaino bezala. Barb Leg 129s. Moisek eskua berritz hedaturik, egundaino bezala batetaratu ziren 

urak. Zerb IxtS 36. 

- EGUNDAINO GEROZ(TIK). Desde entonces siempre; (con negación) desde entonces nunca. Cf. 

EGUNDAINOZ GEROZ. Egundaino geroz saindu hau deitua izatu da behar-ordu handietan. Jnn SBi 134. 

Ixabel dendariak, egundaino geroztik, ez zuen Jaun Meraren galtzarik josi. Barb Sup 44. 

- EGUNDAINOKO (Dv). a) De hasta hoy; de hasta entonces. Egundaiñoko gizon eta emazte guztien 

iulgatzera. Mat 63. Plaza batean esango ditut egundañoko guziak. "Cuanto hay en esto". LasBer 581. 

Egundainoko bekhatuzko bide beretarat. Lg II 224. Egundainoko penitentek egin dituzten penitentzia guziek. Dh 

226. v. tbn. Bordel 88. Haiñ diferenta othe zare bada egundaiñoko aphez guzietarik? Gy XII. Egundainoko 

gerlate, uholde eta harri-abar guziek. Dv Lab 307. Egundainokoa da hori. Huna ordean egun arte ikusi, ez 

entzun ez ginuena. HU Zez 99. v. tbn. JE Ber 83. Egundaiñoko nere bizi guzian. Berron Kijote 116. 

(Con superlativo). Cf. infra (b). Egundainoko umerik dohatsuena izanen naizela. Harb 94. Egundañoko 

ekaitzik gogorrena. Aran SIgn 98. Egundaiñoko gauzarik onenak esan zituan. Ag AL 73. Egundañoko irudi 

ederrenak. Inza Azalp 31. Egundañoko itunaldirik samiñenak. TAg Uzt 268. Egundainoko aipatuenetarik bat. 

Zerb Azk 45. Egundainoko erpinik erpinenera helduak ginelako. MEIG VIII 43. 

(G-goi ap. JMB At; SP, Dv, H). Eterno. "Egundain[o]koa, de tout jamais" SP. "Hemen da egundainoko gizon 

hura, il est ici cet homme éternel (qui ne cesse de fatiguer par ses visites)" Dv. "De siempre, sempiterno" JMB 

At. Benedika gaitzala aita egundañokoak. EZ Eliç 181s. O ene Jesus, egundainoko egia zarena. SP Imit IV 1, 

1 (Ch y Mst eternala, Ol y Pi betiko). Egundainoko egia baita. Zerb IxtS 44. 

b) (egündanoko S ap. Lh; eundinoko AN-larr ap. Asp Leiz2). Enorme. "Egündanoko gizona! (S), homme 

extraordinaire!" Lh. "Eundiñoko amorraie ikusi degu gaur" Asp Leiz2. v. EGUNDOKO. Egundañoko gaitza 

egiten dute. Sor Bar 28. Egundañoko guda makurrak. Ag EEs 1917, 171. Egundañoko aukerak! Satarka EEs 

1923, 106. Egundainoko asarrearekin. Or RIEV 1929, 9. Egundainoko mozkorrarekin. Zub 42. Egundainoko 

berria ba al dakizu? Zait Plat 111. c) "Eguntainoko (R-uzt), a propósito" A. 

- EGUNDAINOKOAN. a) Hasta hoy. Egundainokoan, banaka batzuek guttietsi eta are esetsi izan dute 

Etxepareren bertso-lana. MEIG V 31. 

b) (En frase negativa). Nunca. Nere gogoa ez da beste munduko iñorentzako izango egundañokoan. TAg Uzt 

270. Ta sailok argitzerik iritxi ezkero, egundainokoan bestelako ziorik ez aztertzeko gertu-gerturik nengokean. 

Zait Plat 87. 

- EGUNDAINOKO(E)TAN (Dv). De nuevo. "Lehen eguneko pairamen berak egundainokotan jasanarazi 

ziotzaten (Jnn), [...] tout de nouveau [...]" Dv. Hirugarren aldikotz egundainokoetan berriz, ebatsiak. HU Zez 


mende. 

607


210. Semasoa etxean geldituz geroz, amasoren gain zen egundain[o]kotan bienaren biltzea. Prop 1895, 179. Eta 

gero egundainokotan lothu ginen bezperakoa baino gaitzagoa eta kasik xut-xuta ginuen bideari. Prop 1902, 270. 

"(BN-lab), y todavía, y lo que es más" A. 

- EGUNDAINO(KO)RIK. (Con superlativo). v. EGUNDAINOKO. Egundañokorik aserrien. Ag G 303. 

Egundañorik pixkorrena zebillen. Ib. 134. 

- EGUNDAINOTIK (SP, Dv). Desde siempre. "Depuis jamais" SP. Tr. Documentado sólo en la tradición 

septentrional desde comienzos del s. XVII. Egundañotik ordenatua. EZ Man II 195. O denbora zuk 

egundainotik hautatua! Harb 212. Egundaiñotik gure etsai deabruak gure enganatzeko ediren ahal duen biderik 

eta arterik hoberena. Ax 45 (V 28). Bere aitaganik egundaiñotikan enjendratua. Arg DevB 238. Iainkoak 

egundainotik ekharri derautzun amorioa. SP Phil 533. Zordun natzaitzu hañitz onez / egundaiñotik egiñez. Gç 

58. Egundainotik eta bethi eskualdun izatu dena [Iruñea]. ES 118. Jainkoak egundainotik maitatu izan zituela. 

Lg II 233. Bide makurretan baizen / egundainotik ibiltzen / Jakin ez duen hori. Monho 54. Hola frogatu izan 

dute egundainotik. Dh 192. v. tbn. Gy 316. Zeina egundainotik Aita-ganik iraulgia baita. Dv LEd 8. Yainkoak 

nahi izan dik egundainotik Saran kausi zaitezen gizonik abilenak. Elzb PAd 71. Jainkoa da goratik / Gure nausi 

egundainotik. Zby RIEV 1909, 400. Egundainotik nabaritu izan da. Arb Igand 151. Lur gainean egundainotik 

aditu diren hitz guziak. JE Bur 122. Egundainotik bakotxa / bere minak du eritzen. Etcham 42. Lurreko 

parabisua deitzen da toki hura egundainotik. Zerb IxtS 9. Hesian bizi da egundainotik. JEtchep 47. Munduko 

izaitetarik, / gaur eta egundainotik, / bildotxa da eztienik. Xa Odol 99. 

- EGUNDAINOTIKAKO (SP, Dv, H). Eterno, de siempre. Iongoiko egundañotikakoa. EZ Man II 167. 

Hirurak orobat hasterik gabe egundaiñotikakoak. Arg DevB 236. Sinhesten ditut zure bethiereko birjinitatea, 

zure egundeinotikako nothagabetasuna. JesBih 344. 

- EGUNDAINOZ. "Dès toujours" H. Ezen egundaiñoz hunen handi da egartsua, / Bekhatutan egotztea 

Giristiño prestua. EZ Man I 53. Zure baithan egundañoz izatu dut fidantza. EZ Man II 205. 

- EGUNDAINOZ GEROZ(TIK) (SP, H). Desde siempre. "Depuis jamais" SP. v. EGUNDAINOTIK. 

Egundanoz geroztik Iainkoa bethi ezagutzera eman izan da. Lç Adv *** 1r. Lehen presunak egundaiñoz geroztik 

enjendratzen baitu bere sustanziatik seme bat. Mat 54. Eta haur da egundaiñoz gero gure Iainkoak [...] ediren 

duen erremedio handietarik bat. Ax 571 (V 366). Egundaiñoz geroz, lege guztietan eta mende guztietan usatu da 

eta usatzen da kofesatzea. Ib. 523 (V 337). Bethi izan zaitu maite egundainoz gerostik. SP Phil 533. Egundanoz 

geroz beldur horrekin bizi izaniz. Tt Onsa 155. 

- EGUNDAINOZKO. Eterno. Iainkoaren gure alderako egundainozko amorioaz. SP Phil 533. 

egundainotasun. Eternidad. Nolako erresoluzioneak diren Iainkoak pensatu, meditatu, deliberatu dituenak 

bere egundainotasunaz geroztik! SP Phil 534. Noizpait denboretako iraulduretan ama baten emaitea 

egundainotasunean amarik etzuenari. SP POB 49. 

egundalako (AN-gip), eguntalako (AN-gip). Enorme, tremendo. v. EGUNDAINOKO (b), EGUNDOKO. 

An izan zituzten, prantzetarren aurka, egundalako burrukak. Loidi 217. 

egundaraino (Lar, H), egundraino (R-uzt ap. EI 160). Hasta hoy; (con negación) nunca hasta hoy. v. 

egundaino. Egun daraño ditudan egin falten aldera. EZ Man II 74. Atzo danik egun draiño. Tt Onsa 39. 

Egundaraino ezpaitut edan / an bezalako naparrik. JanEd II 64. 

egundari (V-gip ap. Etxba Eib). Jornalero. "Amaittu dabe egundarixak gaurko aldixa, han terminado los 

jornaleros su tarea de hoy" Etxba Eib (s.v. aldixa). v. eguntar. 

egundi. Calendario. v. egutegi. Batzuek agertu ziran Euskal-Esnalea-ren esku-egundian. EEs 1911, 117. 

Gazteiz-Goterkiko Egundi deunak (Vitori-Obispaduko epactak edo kalendarioak). Ayerb EEs 1916, 190. 

Ormarako ta zakelerako antolatutako egundi polit eta merkeak. Arriand EEs 1916, 43. 

egundiri. Jornada. Egundiri guzia kanporako lanetan ematerat. "Journée". Birjin 509. 

egundo (V, G-azp-bet; Añ, H), eguno (V-oroz-arr-ple-m-gip; H), eguño (V-oroz-arr; Añ), eundo (G-to). Ref.: A 

(egundo, eguno, eguño); EI 162; Iz ArOñ; Etxba Eib. 

1. Nunca (en contextos negativos; referido tanto al pasado como al futuro). "Jamás [...] eguño ez" Añ. "Nunca, 

nunca jamás [...] (V) eguñobere ez" Ib. v. egundaino. Tr. Documentado en autores vizcaínos desde finales del 

s. XVII, entre los guipuzcoanos se encuentra algún ej. en la segunda mitad del s. XIX, aumentado su uso en el s. 

XX. La forma eguno es la más antigua: se encuentra en los versos vizcaínos de 1688, fray Bartolomé y Zavala, 

pero su uso va disminuyendo --en favor de egundo, documentado desde 1872-- durante la segunda mitad del s. 

XIX y la primera del s. XX, siendo muy escaso a partir de 1950. Hay además eguño en Añibarro, Zavala y 


mende.


CatLlo. En DFrec hay 7 ejs. de egundo. 

Eguno inok enzun eztau / onelango freskurea. BBizk 31. Aztu ez daidan eguño Zuk nigaitik igaro zenduana. 

Añ EL 1 193. Eguno gauza on bat egin ez baleutskubee bere. fB Ic I 199. Eguno eztabe / abere mutuak / ta piztia 

uzuak / egin berbarik bapere. Zav Fab RIEV 1907, 93. Zeinen berbaak eguño eztabeen utsean ez yo ta ez yoko. 

Zav Sem I 36. An beti egoteko Jangoikoa eguño ekusi bagarik. CatLlo 25. Bere burua txit ezerezean eta artarako 

egundo izango ez zanetzat zeukalako. Aran SIgn 113. Egundo bere iñok buztartu / Egin bageak. AB AmaE 41. 

Alango arratsik eta gaurik ez eidabe egundo igaro. A BeinB 77s. Etxat eguno bere aiztuko. A BGuzur 126. Alper 

amaituko ezta / eguno aldia. Azc PB 60. Egundo bildurtu etzan gizona. Ag AL 163. Eztozula eguno berba 

egingo bere alaba zarrenaz. Echta Jos 320. Ezpañak egundo bitu eziñik. Ag G 365. Egundo elexara ixan etzan 

mutil bat. Kk Ab I 10. Egundo andik atarako enazan moduan. Or Tormes 111. Egundo ikusi ez bezelako 

egiñandien idaztea. Ldi RIEV 1929, 207. Birtuterik egundo ez dabe zabaldu. Enb 162. Eguno zentzun bako itzik 

ateraten ezeban. Otx 110. Ezingo dau egundo bururik jaso. Eguzk GizAuz 65. Etzion ari nekeak erasaten 

egundo. TAg Uzt 253. Egundo ez naiz ain gogoz busti. NEtx Antz 55. Egundo ez naiz izan jokolarixa. SM Zirik 

102. Muga ori eztot egundo eskuratu. Erkiag Arran 192. Ezin izan dautso eguno emakumeak entzungor-egin 

gizon gordiñaren maite-itzei. Ib. 101. Egundo geio ez ei-de ixen euren barririk. Akes Ipiñ 30. Ez-danik ezin 

gertarazi diteke egundo. Zait Plat 44. Kezka bat daukat barren barrenen / len egundo ez bezela. Basarri 127. 

Eztu konprenitu egundo sekula santa. Arti Ipuin 78. Nik etzaitut lagako / arimaz, egundo. Gand Elorri 91. 

Egundo ere ez dezu pentsatu bear. MAtx Gazt 100. Irurogeta urtiak dituraz eta egundo ez naiz izan amen gaur 

arterañok. Etxba Eib. Nik luzaro / bilaturiko hitza, ordea, / ez dut egundo aurkitu. Azurm HitzB 43. 

(En contextos no negativos). "(Hasta) ahora, hasta el día de hoy" Lar. "Jun al aiz egundo Parixera?" (G-azp). 

Nok eguño emon zituan bere begi sotilak baño negar geiago? Añ NekeA 236. Egundo baño sendoagoa nago. 

Ag Kr 210. Egundo ikusi dudan arriabar lazgarriena. Zait Sof 31. 

2. + eguno (V-ple-m-gip ap. A). (En interjs.). Egundo alangorik! Ag AL 68. Au da argien ederra! Egundo 

onakorik! Kk Ab I 70. Au gosarie! Egundo olakorik... Lek EunD 28. 

- EGUNDO BADA. (Expr. que refuerza una afirmación). Betargitxu bai, eguno-bada, mutiko bizkor, esangin 

eta ikastuna! Alt EEs 1912, 243. Gixon zurra ta argija, eguno bada. Otx 130. Inddar atsegin yat, bai eguno 

bada. Ib. 153. 

- EGUNDO BEHIN. "Una vez en la vida. Erromerira diñozu? Ni eguno bein izan naz" Zam Man 29. 

- EGUNDO ETA BETI. "Absolutamente siempre. Gu ba eguno ta beti izango gara orain gareanak" Zam Man 

29. 

- EGUNDOKO. a) Enorme, formidable. v. EGUNDAINOKO (b). Tr. Documentado en textos meridionales a 

partir de finales del s. XIX. En DFrec hay 17 ejs. Gudetarako egundokoak. Ag AL 24. Egundakoa 

[seguramente, errata por egundo-] da Anjelentzat Antoni. Ag Kr 76. Bildotx bat. Eundokua! Alz Bern 67. 

Egundoko atakian. Noe 124. Yalgi neutsozan egundoko ipuiñak osaba zanaz. Or Tormes 123. Txirritak 

entzungo'itu / gaur egundokoak. In Tx B 116. Egundoko gorriak ikusi bearrean aiz. TAg Uzt 168. Egundoko 

arrera ona. Erkiag Arran 130. Egundoko laupardiakin. SM Zirik 120. Egunoko betekadea. Bilbao IpuiB 127. 

Prantzesak Españira etorri eta egundokoak egiten ari ziralarik. EgutAr 8-3-1957 (ap. DRA). v. tbn. EgutAr 19- 

6-1962 (ap. DRA s.v. egurkada). Egundoko errespetoz. Basarri 112. Egundoko kemenez. Zait Plat 16. Egundoko 

lotsa-bidez. Gand Elorri 97. Egundoko festak. Salav 102. Egundoko giltza ta zerralla zaratak. NEtx LBB 118. 

Eta hau egundoko irtenbide ustegabeko eta elkarren etsai diren askabidez iristen du. MEIG IX 118 (en colab. 

con NEtx). 

Egundoko ederto diardu. Or Tormes 5. 

(Con superlativo). Egunoko arpegi argiena. Echta Jos 302. Eta nik palantxatuko diot egundoko ondoen. 

Urruz Auspoa 113, 101 (ap. ELok 413). Egundoko ariñen alde-egin biar ixateban. Kk Ab I 115. Egundoko 

ariñen. Mok 16. Asarratu zan egunoko inddarren. Otx 24. Orra guretzat egundoko ertilanik ederrena. Ldi IL 

128. Egundoko izenik ederrena. Zait Plat 22. 

b) Para siempre. Egunen batian ixilduko naiz ba egundoko. SM Zirik 120. 

- EGUNDOKOEN. a) Como nunca, mucho. Asarratu yakon gure mutillari egunokuen. Otx 133. 

b) Enorme. v. EGUNDOKO. Egundokoen iraiñak yauki oi dizkit. Zait Sof 19. 

- EGUNDOKORIK. (Con superlativo). Egundokorik azkarren ekarriko det. Urruz Urz 124 (ap. ELok 413). 

Egundokorik ariñen. Ag Kr 12. Egundokorik txoroen. Ag G 42. Egundokorik antzi izuena. SMitx Aranz 102. 

egundraino. v. egundaraino. 

egundu (V, G, AN-larr; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; A EY III 278. 1. Amanecer. "Egundu du, clareó el día, 

ha amanecido (AN-larr)" A EY III 278. Egundu baxen len. Añ EL 1 85. Egundu zenean. Dv Lc 4, 42 (Leon, 

Ker egundu [en ambos, aux. intrans.]; Lç, He, TB argitu, Oteiza egunaz zanean, Arriand egun-egin, Or eguna 

argitzean, IBk eguna argitu, IBe eguna zabaldu). Egundu orduko. Or Mi 64. Egundu zuenean. Ir YKBiz 116. An 

egon zan egundu arte. Ol Iud 19, 26. Hau idaztean / egundurik dago. Azurm HitzB 37. 


mende. 

609


2. Convertir (la noche) en día. Baita gaurko andikiak bere, eguna gautu ta gaua egundu gura leukeela bizi 

dira-ta. A Ezale 1897, 374b. Gauak ere egunduz. Othoizlari 1958, 173. Gauak egunduz eta igandeak asteegunduz 

baizik ez dezazketela ziloak tapa. SoEg Herr 10-5-1962, 2. 

eguneko. Jornal. v. egunsari. Onek izan daruaz, egunekuaz ostian, eskupeko edo atsegin sarijak. Mg PAb 

125. Nik enun egunekorik kobratzen, ez nere mutillek ere. Or SCruz 140. 

eguneratu. "Ponerse al día" PMuj. En DFrec hay 3 ejs. 

egunerdi. v. eguerdi. 

egunero (V, G, AN; Añ, H), egunoro (L, S, Sal; Lar, Añ, H), egunaro (V-ple-ger-m, BN, R-vid). Ref.: A 

(egunero, egunaro, egunoro); Etxba Eib; Iz ArOñ; Holmer ApuntV. 

Tr. La forma más antigua (y única usada por los septentrionales) es egunoro; egunero no aparece antes del s. 

XIX y es muy escaso en la primera mitad de éste: se encuentra en Moguel y fB (en éstos junto al más frecuente 

egunoro), CatB y Echagaray. En la segunda mitad del s. XIX su uso va aumentando, alternando frecuentemente 

con -oro en los mismos autores, y en el s. XX casi sustituye por completo a egunoro, que sólo encontramos (y no 

como variante única) en D. Aguirre, Kirikiño, Lizardi, Orixe, Zaitegi, Oskillaso, Etxaniz y Berrondo (cf. tbn. 

egunoroko en Eguzkitza, Altuna, Enbeita y Kerexeta). Hay además ejs. de egunaro en E.M. Azcue, Azkue, 

Echeita y Otxolua. En DFrec hay 98 ejs. de egunero, dos de ellos septentrionales, y 36 de egunoro, 

meridionales. Todos los días, cada día. v. EGUN OROZ (s.v. 1 egun). Tr. Documentado generalmente en 

autores meridionales desde comienzos del s. XVIII; al Norte sólo aparece en Etcheberri de Ziburu, Axular, 

Harizmendi, Goyhetche e Hiribarren. 

Egunoro behar gare, iguzu hazmendua. EZ Man II 204 (Hm 49 egunoro). Gure ohoreak doaz / egun oro 

galduaz. EZ Noel 92 (cf. infra EGUNERO ...-AGO). Egunoro bekhatu egiten hari zirela. Ax 123 (V 81). 

Egunoro, asteoro edo illoro. OA 133. Erraten dugunean egunoro. SermAN 3r. Erregu egiozu egun oro. Iraz 28. 

Egun-oro alkarren kontratzen eta gezurtatzen dirade. Lar SAgust 10. Hau egitea egun oro. Mb IArg I 134. Zure 

estaduko gurutzea egunoro artu. Cb Just 15s. Egunoro aurrerapenak egiteko. Mg CO 283 (34 egunero). 

Ofrátzeas bere búrua egunóro mézan. LE Ong 35v. Onela egun oro saiaten dala. AA III 385. Egun oro 

arrosarioa erratea. Dh 269. Alan emoten eutsan egun ero bake txaarra. fB Ic III 374. Ari enkomenda zaite 

egunero. CatB 40. Egunero badatoz / jende kanpokoak. Echag 185. Egun oro zuzentzen / umeen pausoak. It Fab 

104. Egunoro egiten eutsan erregua. Ur MarIl 14. Gauza bera egun oro egiten dutela. Gy IX. Egunoro bear 

ziran eunda berrogeita amar anega ogi-irin. Lard 210. Bainan egun oro ez dire bardin [lanak]. Hb Egia 138. Bi 

aldiz egunero. Aran SIgn 66. Ogi bat egunero agindu ei eutsen. AB AmaE 296. Egun oro egiñ bear dezun 

debozioa. Arr May 58. Egunaro artuten dauzan zemai ta naibageak. A BeinB 55. 

(s. XX). Egun oro nago orkitan orren karta. Mdg 152. Geure lanak egunaro zuzendurik. Echta Jos 77. 

Zerbaiten irabazia egunero sortu oi zan. Ag G 324. Egunero bere agintzak gomuta erazoten dauskuz. Kk Ab I 

41. Egunero zazpitan. Or Mi 138. Egunoro berpiz lurpean dagona. Ldi BB 162. Euskalerri osora egunero bere 

otsa zabaltzen du. Ldi IL 135. Yan-edanaldi bikañak egiten zituen egunero. Ir YKBiz 307. Egunero dakusgun 

gauzea. Eguzk GizAuz 54. Ezagutza hori gehituz joanen zen egunero. Mde HaurB 25. Miñak egunoro ioanetorri 

zebiltzan. Or Aitork 85. Egunero batzen zan kuadrilla bat zan. SM Zirik 42. Egunero berbera! Txill Let 

103. Egunero, joko bat atera behar zuen. Arti Ipuin 67. Erria pusketaka egunero saltzea. Ugalde Iltz 42. 

Egunero litro bat anixeta. Anab Aprika 78. Egunero oi eban lez. Erkiag BatB 28. Egunero lan aundia degu. 

NEtx LBB 136. Ezin utzizko eginkizunak egunoro nituenean. MEIG III 69. Hiru orduz jotzen zuen danbolina 

egunero. MEIG IX 103. 

v. tbn. Legaz 23. Xe 357. Ud 131. Sor Bar 43. Bv AsL 51. Urruz Urz 36. Apaol 61. Moc Damu 12. CatUlz 26. A 

Ardi 40. Ill Testim 5. Alz Ram 133. KIkG 72. KIkV 92. ArgiDL 108. Inza Azalp 121. Mok 20. Goñi 60. Iraola 69. 

Enb 165. Tx B II 92. FIr 157. Lab EEguna 85. ABar Goi 65. TAg Uzt 276. EA OlBe 10. Zait Sof 115. JAIraz 

Bizia 28. Etxde JJ 148. Bilbao IpuiB 258. BEnb NereA 103. Basarri 184. Izeta DirG 72. Vill Jaink 7. MAtx Gazt 

82. Salav 74. Ibiñ Virgil 35. Alzola Atalak 141. Etxba Ibilt 465. Uzt Sas 197. Azurm HitzB 51. Egunoro: 

CatBurg 26. Ub 161. VMg 69. Gco I 466. JJMg BasEsc 141. Zav Fab RIEV 1907, 97. CatAe 40. CatSal 41. Bv 

AsL 202. Itz Azald 139. Ag G 278. Kk Ab I 58. Zait Sof 278. Osk Kurl 174. NEtx LBB 357. Berron Kijote 58. 

Egunaro: Otx 111. 

(Con reduplicación intensiva). Todos los días sin falta. Ta egunaro egunaro / bear dan ogia. Azc PB 318s. 

Pozik artuko zaituguz, bada, / egunero-egunero. Enb 121. Egunero-egunero zerurontz jalkitzen ziran otoitz 

gartsuak. Etxde JJ 237. Egunero-egunero iru-lau elizarate. Bilbao IpuiB 141. Egunero egunero ikusten eta 

frogatzen ari delako. Vill Jaink 130. Egunero-egunero errezatu Errosario santua. Matx Gazt 99. 

- EGUNERO (ETA) ...-AGO. Cada día más. v. EGUNETIK EGUNERA. Egun oro arkitzen zen gaizkiago. 

Mb IArg I 162. Egunoro ta beti geiago ta obeto ama zaitzadan. Cb Eg II 70. Egunoro argi geiago. Ib. 11. 


mende. 

610


Egunoro obeak izateko. Mg CC 184. Egunoro argitasun geiagorekin. Gco II 81. Egunero ta maiteago dabie 

alkar. Ag Kr 219. Egunero geiago eta geiago egiten da. Goñi 108. Egunero ta gorago dabil / Errodrigon 

artaldea. SMitx Aranz 27. Zentzu bat egunero beteago eta osoagoa hartzen zuten eleok. Mde HaurB 73. 

- EGUNEROKO (V-gip, G-azp, B ap. Gte Erd 233; Lar, Añ; egunoroko Lar, Añ, H). Diario, de cada día. Cf. 

eguneroko. v. EGUN OROZKO. Tr. No se documenta en la tradición septentrional. Geuren egunoroko 

ogia. OA 1 (Iraz 3, CatBurg 23, Ub 81 egunoroko). Egunoroko orazioa. Cb Just 149. Anbeste kristauren 

komunio gaizto egunorokoekin. Mg CC 244. Egunorokoaz kontentatzera. Gco I 424. Egunoróko ógia bekála. LE 

Ong 105v. Egun oroko komunio espiritualarekin. AA I 475. Eguneroko ogia. CatB 10. Guztiz on andia egingo 

lioke eleari egun oroko gatz pixkatxo batek. It Dial 69. Egunoroko edaria da. Izt C 75. Egunoroko lan onak. Ur 

MarIl 3. Josueren egunoroko aurrerapen miragarriak. Lard 114. Bere egunoroko arropak. Bv AsL 136. Zenbait 

eguneroko paperetan agiri dana. Aran SIgn 202 (v. eguneroko). Urrezko iturri on egunerokoa. AB AmaE 202. 

Eguneroko albistariaren gaiñean. Ezale 1899, 11b. Emoguzu gaur be geuretzako ogi egunokua (1901). AG 

1914. Egunaroko negarra. Echta Jos 180. Eguneroko baburrunak janda. Ag G 348. Eguneroko bere ta etxekoen 

jatekoa. Inza Azalp 60. Kusku-bilketa ez dun eguneroko lana. Or Mi 32. Eguneroko gauza txikarren nekea baizik 

ez da eskatzen. Ldi IL 155. Egunoroko alogera. Eguzk GizAuz 33. Eguneroko artu-emanean. Etxde JJ 276. 

Egunoroko gudua. Or Aitork 280. Haren eguneroko beharra. Arti Ipuin 68. Eguneroko bizitza arruntean. Vill 

Jaink 75. Orra eguneroko jardunak mutillen artean. Erkiag BatB 136. Eguneroko paperen anuntzioak. NEtx 

LBB 69. Eguneroko diana berak. Uzt Sas 69. Egunorokoari ekin beharko orain. MEIG IX 91. Eguneroko 

bizitzan. MEIG III 109. 

v. tbn. Legaz 5. Arr May 9. Itz Azald 89. Urruz Zer 76. Alz Ram 134. KIkV 49. KIkG 32. ArgiDL 13. Enb 204. 

TAg Uzt 17. EA OlBe 98. JAIraz Bizia 12. SM Zirik 31. Bilbao IpuiB 51. BEnb NereA 146. Akes Ipiñ 22. Osk 

Kurl 101. MAtx Gazt 59. Etxba Ibilt 461. Lab SuEm 171. Berron Kijote 124. Egunoroko: Arr May 14. Itz Azald 

198. Altuna 56. Enb 92. Kk Ab II 169. Osk Kurl 167. Ker 2 Cor 11, 28. 

- EGUNEROZ. Cada día. v. EGUN OROZ. Eguneroz ordu onen erpai nago. Or Poem 523. 

- EGUNEROZKO. Diario. Egunerozko sakrifiziotan (SP Imit III 37, 2; frente a al menos ocho ejs. de 

egunorozko, debe tratarse de una errata). Geren egunerozko ogie. CatUlz 3. 

eguneroki, egunoroki (Lar). "Diario, relación de lo que pasa cada día" Lar. v. egunkari. 

eguneroko (BeraLzM), egunoroko. 1. Diario, publicación diaria. v. egunkari (2); cf. tbn. ejs. de eguneroko 

paper, albistari... en EGUNEROKO. Han ziren güthün eta kasetak (idazti ta egunorokuak). Lh EEs 1914, 

243. v. tbn. EEs 1917, 73. Egunerokoan noraezeko lantxo bat izan ezpanu. A Ardi 57. Euzkadi egunerokuan 

urten dira argitara. Kk Ab I 4. Euzkadi egunerokuan. Otx 5. Eguneroko maite onen agintariei. Ldi IL 70. Ez 

diñate egunerokoak ezer esan gertakizun orretzaz. TAg Uzt 273. Egunoroko batean. Osk Kurl 47. Arek ez deust 

niri egunerokorik erosten. Erkiag BatB 60. Donostiako egunorokoetan. MEIG II 83. Euskalerriko egunerokoek 

zabaldu baitituzte. Ib. 48. En DFrec hay 7 ejs. de eguneroko. 

2. Diario personal. v. egunkari (3). Eguneroko onetan ipiñiko ditut nere arkikunde guziak. Txill Let 23. 

Gela barnean Kafkaren Egunerokoa irakurtzen hasten bahaiz hireak egin dik. Lasa Poem 83. 

egunerokotasun, egunorokotasun. Cotidianeidad, rutina. Ez du ohiturak menderatuko, ezta 

"egunorokotasunean" murgilduko. MIH 299. 

eguneroti, egunoroti. Diarista. Berorrek garaitu ditu diran ezinkizunak, Gaztelako etsaiak ixildu, 

egunorotiak lotsatu, Mayans gaixoa arritu. Aq, carta a Lar 26 (egunarotiak en la ed. de Fita). 

egungakari. Calendario. v. egunari, egutegi. Egungakarian dauden Done, Doatsu ta Agurgarri guztien 

bizitzak idatz ditzala. Lh Itzald II 101. 

egungiro (eun- AN-larr ap. Asp Leiz), egugiro. "Tiempo atmosférico durante el día. Eungiro txarra ari du" Asp 

Leiz. v. eguraldi. Artaldeak beraka bidea artzen dute egugiro epelagoaren yoranez. Etxde JJ 25. 

1 egunka (V, B ap. A; Dv, H). 1. Por días. "Il est payé par jour et non par mois, egunka pagatua da, ez 

hilabetheka" Dv (que lo diferencia de "par jour" = 'al día, cada día'). Ez dezake lana gaizki egin alde-baterat 

hari denak; ez luzeki, egunka denak. Hb Egia 129. Ari dan illabetea ere ez da oraiñaldi egunka baizik. "Neque 

mensis, qui agitur, praesens est, sed unus dies". Or Aitork 319. Lana bera egun-ka zatikatua zen. Lf in Casve 

SGrazi 8. 

2. (AN, BN, S ap. A; VocBN, H, Foix ap. Lh). Tal día como hoy, el mismo día del mes. "Jour par jour" VocBN. 

"Egunka-egunka, id. egun-egunka badire orai laur hilabethe, jour par jour, il y a quatre mois maintenat" H. v. 

EGUNEZ EGUN (b). 


mende.


- EGUNKAKO. "Langile egunkakoa (Egunaria 1882, 5), journalier, qui travaille à la journée" Dv. 

2 egunka. "Date" Ht VocGr 345 y Lecl. 

egunkal (S, R ap. A; SP, Dv). 1. "(O), a chaque jour" SP. "Por días, diariamente" A. v. egunero. Hara 

helzeko bildü zerbait egünkal. Bp I 100. Gomendatzen deizüt, egünkal eta ene hiltzerako orenian ene arima eta 

korpitza. CatOlo 19 (ap. DRA). Bisita xipi baten egitia egünkal. Mercy 28. Egunkal finki goguan hartzia gure 

biziko azkena dela. AR 55. Dereiola indarrak egünkal muzten. Egiat 265. Egunkhal eta egunean hirur aldiz. 

Prop 1906, 136. 

2. (Adj.). Cotidiano. Mündian ikhusten dügün gaiza güzietarik batere ezta herioa beno egunkalagorik. Egiat 

165. 

- EGUNKALEKO. Diario. v. EGUNEROKO. Lürra bere egünkaleko ützülian. Egiat 239. 

egunkari (Dv (que cita a Jaur) A, H). 1. Jornalero. Josepe botika batean [trabailatzen zen], behar bada 

egunkari edo jornalier xinple bat bezala. Jaur SJosepe 151. 

2. Diario, publicación diaria. v. eguneroko, egunari (2), izparringi. Tr. Documentado desde fines del s. 

XIX. En DFrec hay 182 ejs., uno de ellos septentrional. Huna zer irakurtu dutan berriki eskualdun egunkari 

edo kaseta batean. Arb Erlis 24. Argitaratzen diren liburu, urthekari, hilabetekari, egunkariak. Lander RIEV 

1908, 622. Izparringi edo egunkarietan jarriak. Eusk 1919-1920 (I), 54. Eskualdun egunkariak berria bazter 

guzietarat hedatu ondoan. Barb Sup 78. Euskerazko aldizkari, astekari ta egunkariak. Inza in Jaukol Biozk XV. 

Donostiko egunkari batean. Zub 29. Katolikoz gañera, gure egunkaria euskozale sutsua izango litzake. Ldi IL 

150. Etzuen egin egunkariak Zarautz-ko apustuaren zabalgunderik. TAg Uzt 215. Orduko egunkariak. Or QA 

79. Azken denbora hautan ez baita egunkarietan bertze elerik. Zerb Azk 108. Breizel-egunkari edo aldizkarien 

bidean. Mde Pr 283. Egunkariak berri auxe eman digute. Basarri 161. Egunkari-saltzaille izango zan goizetan. 

Erkiag BatB 27. Egunkaria irakurriaz. Lab SuEm 173. Egunkari baten orrietan. MEIG III 87. 

v. tbn. Etxde AlosT 10. Arti Ipuin 48. Izeta DirG 125. Osk Kurl 160. Alzola Atalak 108. NEtx LBB 69. 

3. Diario personal. v. eguneroko (2), egunari (3). Egunkari au izango da, bada, nere kezka guzien kutxa. 

Txill Let 23. Geroz ta geiago ugaritu dira barne-egunkariak. Ib. 74. 

egunki. v. ehunki. 

egunkina. v. egukin. 

egun-nabar. v. egunabar. 

eguno. v. egundo. 

egunoko. v. EGUNDOKO. 

egunoro. v. egunero. 

egunsai. v. eguzari. 

egunsari (V-m-gip, AN-5vill). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 39. Jornal. "Salario, jornal" Etxba Eib. "Egunsaria 

burko azpian utzi zuten (AN-5vill)" Gte Erd 39 (de interpr. no segura). Cf. SP eguneko saria. 

egunsaripeko. Jornalero. Apaizaren arrotz edo egunsaripekoak ez beza yaureskiñirik yan. Ol Lev 22, 10 

(Ur, Ker alogerekoak, Dv sarizaleak, Bibl saritakoak). 

egunsenti (V, G, AN-larr-erro; Lar, Añ, VocCB, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ. Amanecer, alba, aurora. 

v. egunabar. Cf. Urruz Urz 60: egunaren sentiyan, y BasoM 101: egunaren xenti-xentian. Tr. Documentado 

en autores meridionales (algo más, en proporción, en los vizcaínos) desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 

3 ejs. 

Egun sentian etxetik irten zan. Cb Just 104. Egun sentijan jaagi. Mg PAb 164. Egunsentiko argira atara 

nozulako. Añ EL 1 6. Aurora edo egun sentia. Gco I 460. Zelan bada egon zara biarrian egun sentiraño? Astar II 

72. Egun sentiarekin / nentzala oiean. Echag 187. Egun-sentia baño lenago. Lard 504. Irten zan iñork ezagutu 

etzezan egunsenti berean. Aran SIgn 20. Iru t'erditako egun-sentiya da. Sor Bar 21. Eldu da zuretzako / Gaur 


mende. 

612


egun sentia. AB AmaE 181. Egun sentian indar-gabe ta nekatua arkitzen zan. Bv AsL 144. Ostiral Santu egunsentian. 

Arr May 158. Atsakabak iatorkuz / egun sentiagaz. Azc PB 337. Egunsentiko argi-printzak. Mok 3. 

Egunsentijari bidia zabaltzeko. Altuna 37. Egun sentian jagi. Kk Ab II 42. Egun sentiko argira. Laux BBa 32. 

Emakumeak egunsentian / Jeizten ditue beiak. Sabiag Y 1933, 426. Ibiltzen ziran egunsentirarte. TAg Uzt 174. 

Gure Kondairaren egunsentia. SMitx Aranz 31. Egun-sentiarekin atereak dira. Etxde JJ 104. Egun-sentiko 

oskirrian. Mde HaurB 64. Egun-sentitik illunabarreraño. SM Zirik 117. Erospen-egun-sentia. Gand Elorri 137. 

Egunsenti barriak edonori bere poz-atximurkadea egiten deutsalako. Erkiag BatB 202. Egun-sentiko aize miña 

artzeko. NEtx LBB 62. Egun sentia dator! Lab SuEm 205. Ilunabarrak, udazkenak [...] zirrara ezti-mingotsa 

zabaltzen digute bihotzean, egunsentiak eta udaberriak ez bezala. MIH 319. 

v. tbn. fB Ic I 54. Zab Gabon 79. Otag EE 1881b, 89. Urruz Urz 23. Apaol 98. A BeinB 87. Ag AL 38. Etxeg in 

Ag AL 6. Goñi 10. JanEd II 86. Jaukol Biozk 2. Enb 97. EA OlBe 7. Lek SClar 132. BEnb NereA 78. Ugalde Iltz 

26. Arti MaldanB 196. And AUzta 138. Etxba Ibilt 457. Alzola Atalak 37. Uzt Sas 322. Lasa Poem 65. Berron 

Kijote 218. 

- EGUNSENTIKO IZAR. "Lucero, estrella" Añ. Egunsentiko Izarra. Añ EL 1 229. Etorri zana mundura 

egunsentiko izar argitsua legez. Ur BulaAl 41. Illunduko onek aixago luke / Egun sentiko izarra. AB AmaE 102. 

Egunsentiko izarra bezin / argiya eta alaia. Tx B I 140. 

egunsentitu (Lar, Añ). Amanecer. 

eguntalako. v. egundalako. 

eguntaño. v. egundaino. 

eguntar. Jornalero. Urrena, aroan eguntar duten / bearrarentzat obara. "Para el jornalero pobre". Or Eus 

347. 

eguntara. 1. "Journée" Ht VocGr 367. 

2. (S ap. A; Foix ap. Lh). "De día. Udan egüntara lanak ürhentzen tiagü" A. Egüntara gaihaldi, 

argizabalian ülhünbeltz. Chaho AztiB 14. 

eguntoitzaga. Diurno (libro de horas menores). Cf. Lar: "Diurno, diurnal del oficio divino, diurnoa, eguneko 

otoizaga". Hartarakotz ideki nuen gur-Ama zaharretarik baten egunthoitzaga [...], eta liburua idekitzearekin 

batean ikhusi nuen tailuntz bat. "Diurnal". Birjin 111. 

eguntsu. Aprox. de egun. Eguntsu beretan / ikastaldiak / buka-ta, ditugu / Ondaurtz atziak. Ldi UO 39. 

eguntto, egunto (BN ap. Lh). Dim. de 1 egun. "Egunto batez (BN), par un certain jour" Lh. Egun izanen 

dugu / egunto bat goxua. AstLas 55. Egüntto batez nindaguelarik maitenareki leihuan. ChantP 76. Zenbeit 

egunttoren iragaitea. HU Aurp 100. Etzun / eguntto bat utsegiten. Or Eus 237. Eguntto batez bizi geranok. Vill 

Jaink 180. Udazken amaierako eguntto bat zen. Lasa Poem 117. (Con personificación). Ai, Eguntto txoro! 

Ldi UO 21. 

eguntxe. (En la expr. eguntxe bat 'cierto día'). Egüntxe baten goizian bere andre-aurenekila zabilalarik 

teristeki. Egiat 272. 

eguntxo, eguntxu. Dim. de 1 egun. Ezteutsagu emongo eguntxu au bere? Astar II 76. Eguntxo bian / goiz 

arratsalde eta / eguerdian. Echag 184. v. tbn. Izt C 39. Maiatzak oraindiño / eguntxo bat eukan. AB AmaE 339. 

Ibil-eguntxo auek. Ldi IL 41. Eta ezetz iraun-gura izan eguntxu batzuetan baiño. Erkiag Arran 85. Eguntxuak 

jaroiaz klinikan operauta. SM Zirik 43. 

eguntza (-tz Bera app.), eguntz. Fecha. Eguntz zoritxarra. "Infausta fecha". EEs 1913, 269. Eguntza 

oroigarria benetan! Garit Usand 6. 

eguntze. Amanecer. Biar eguntzean. Or Tormes 71. Eguntzean barratzen den artaldea. Or Mi 123. Eguntze 

bat lakoxe amesa. Gand Elorri 122. 

egunzale. "Diem sapiens, qui affecte de préférer certains jours à d'autres" Dv. Egunzale dena, Jainkoaren 


mende. 

613


gatik da zale. Dv Rom 14, 6 (Lç egunera behatzen duenak, He eguna berezten duenak). 

egunzaro. v. eguzaro. 

eguño. v. egundo. 

egur (gral.; Lcc, IC 442r y 447r, Mic 7v, O-SP 223, SP, Deen I 293, Lar, VocS, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, 

Gèze, Dv, H, VocB), eur (V). Ref.: Bon-Ond 147; VocPir 547; A (egur, eur); Giese CasaS 13; Lrq; Ond Bac; Iz 

UrrAnz, Als 42, To, Ulz; Etxba Eib; Holmer ApuntV; JMB At; EAEL 126. 1. Leña; leño. "Bois à brûler" VocS. 

"Subilaro-egur (Ae), tronco de Nochebuena" JMB At. Tr. De uso general, documentado desde Leiçarraga (cf. 

infra (4) ya en Dechepare con valor adj.). En DFrec hay 91 ejs. Ezen baldin egur hezean gauza hauk egiten 

badituzte, eiharrean zer eginen da? Lç Lc 23, 31. Zozpolak dirudi bere egur[r]a, ta egur[r]ak bere ezkur[r]a. 

RS 483. Iauxi din ezkurra oroen su egur. Ib. 198. Aritz eroriari orok egur. RIs 7. Gero ekharri zerozten / 

berotzeko egurrak. EZ Noel 63. Anhitz egur eder gelditzen da oihanean ekharlerik gabez. Ax 350 (V 232). Hi 

arraza handiko, ni seme iauregiko, egur hori nork drauku hautsiko? O Pr 231. Neska senhar ederzale, soinaz 

egur ekarle. Saug 150. Khezko arroin bat dela usaingarrizko egurrez [...] egina. SP Phil 137. Ifernuko suaren 

egur eta bazka. Tt Onsa 64. Mendirat Izaak haurrak / egur-zama altxatzean. Gç 66. Zer naiz ni hura gabe, egur 

ihar bat sukoz baizen on eztena! Ch III 55, 6 (SP, Echve, Ol, y Leon egur; Mst zur). Marako urak baitziren 

khiretsak, Moisek harat etxatu zuen egurrak eztitu zituen. CatLav 24s (V 19). Egur igartuzko itxe txar edo hermit 

batean. Mb IArg II 313. Onenbeste egur bakoitzak ekarzute. Cb Just 111. Eman zituen aldare haren gainean 

egurrak. Lg I 354. Haurrak diradiala beren aitetarik ezpala dena egürretik. Egiat 276. Zeu ilgo zarean oea, ta 

egur santua. Añ EL 1 184. Eztana legez modu ona suba amatetako egur geijago ezartia. Astar II 110. 

Galharragako auherrenek ekharririk egürra. Etch 364. Egur bat artu eta / an dijoakio. It Fab 64. Egur-zama 

batez soiña kargaturik. Gy 5. Ikusi zuen egur bat. Lard 74. Egur xurituak ez du hurbiltzeko ere egur azalduna 

balio. Dv Lab 377. Egur azalezko zuminz batekin lotuaz. Arr GB 46. Gurdi erdi bat egur igar. Zab Gabon 33. 

Egur bagarik jaunak kastigetan daki. AB AmaE 238. Iru egun egur xeatzen. HerVal 148. Eman zadiela etzanik 

[Jesus] egur haren gainean. Jnn SBi 6. Larunbat batez hari izan zen egur biltzen. Arb Igand 164. Areitz ta 

egurrak saldu. Azc PB 202. 

(s. XX). Orma ondoko egur latzari elduta igoten joiala. Ag Kr 103. Ontan sort-egurrak egin zituzten. Goñi 

29. Nola suntsitu ditazken hainbertze egur hain lodiak. JE Bur 78. Egur meiari, abarrari, ekin dautsot. Kk Ab I 

3. Egur eskarmentadue, sugarri ona (V-arr). "[...] (el escarmentado bien conoce el vado)". AEF 1921, 51. Egur 

moztutzen asi. Muj PAm 51. Egur gurutzetu batetik zintzilika jarririk. Inza Azalp 68. Egürra gabe jiten zenaren 

etzen borta zabaltzen. Const 41. Egur-meta andija. Altuna 84. Beste egur baño sugillegorik duk au. Or Mi 79. 

Orga egurra ekarririk etxera. Barb Leg 127. Egur ezearen kea. Ldi BB 106. Suak phizten du ikatza, garrak 

egurra. Zerb IxtS 58. Egur-txorta baten gixa lotua. NEtx Antz 144. Egur bat ezarri zion suari. Mde HaurB 15. 

Egurrez urri ibiltzea. Etxde JJ 55. Egurrak eta anporrak zur ta ol biurtzeko. Erkiag Arran 126. Aitan lepora 

egurrak bota [= 'hacer cargar con la responsabilidad']. BEnb NereA 187. Abar eta egur eihar karreatzen. JEtchep 

21. Egurrak xeatzean gelditzen diran ondar-purruskak. Zait Plat 61. Mendira egur billa. Salav 64. Egur 

neurtzen ere ibiltzen omen zan. Uzt Sas 337. 

v. tbn. Hm 54. DurPl 19. CrIc 66. LE Doc voc. AA III 556. fB Ic I 319. Zav Fab RIEV 1907, 530. Izt C 132. 

Arch Fab 115. Hb Egia 62. Laph 244. Xe 185. Sor Bar 31. Zby RIEV 1908, 767. Itz Azald 94. Mdg 129. Echta 

Jos 9. Alz Bern 59. A Ardi 129. Ill Pill 25. StPierre 24. EusJok 122. Ox 94. FIr 135. Zub 74. Tx B I 86. Etcham 

157. Ir YKBiz 498. Iratz 80. Lf Murtuts 1. SMitx Aranz 155. Munita 36. Anab Poli 66. Akes Ipiñ 20. Basarri 80. 

And AUzta 67. Gand Elorri 35. Osk Kurl 92. Ibiñ Virgil 73. Azurm HitzB 52. MEIG VIII 39. 

2. (V, G, AN; Volt 55, Urt). Ref.: Etxba Eib; EAEL 126. Madera. "Du bois, egurra" Urt Gram 23. "Gastañaegurra, 

madera de castaño" Etxba Eib. Los datos de EAEL no son muy precisos, sobre todo por la ambigüedad 

de la pregunta "bois". Cf. MEIG VI 170: "Orobat, hemen nahastea zaharragoa eta barreiatuagoa bada ere, egurra 

ez da zura". v. zur; cf. infra EGURREZKO. Tr. Usado por autores meridionales, no encontramos ejs. seguros 

antes del s. XX. --Zerekin egiñak diran [sillak]. --Ez dezu ikusten? Egurrakin. Iraola 113. Egurra, zura, 

zenbat eta gogorragoa ainbat ur gutxiago. Munita 75. Egur zan bartzuk artuta nola-ala iltzez josten asi ziran. 

Anab Poli 66. Bere isatsari erantsita zijoan bagoi beltz batean, burnibideko ta-pa-ta-pa zarata ezik, beste 

berebiziko burni ta egur karraxiak entzuten ziran. Ugalde Iltz 45. Bera arotza zan da egur neurtzen ere ibiltzen 

omen zan. Uzt Sas 337. 

3. "Egurra egon (loc. vbal.), haber palos con motivo de cualquier apasionamiento. Egurra egonda gaur 

Untzagako Plazan" Etxba Eib. "Egurra emon, hartu, dar o recibir una paliza, castigo, represión" Elexp Berg. 

"Fabrika montauta, egurrean ari dituk, jo ta ke!" (G-azp). "Orrek zebilkik egurra!" (G-azp). Iaunak badaki 

gure gaiñera zer egurrek etorri bear daben. Ag AL 152. Biar egurra emango zaigutek. Ugald Iltz 48. 

4. (Dv, H). (Adj.). Pesado, torpe. Eri denian andre gabe galdu gizon egurra. E 119. 

- ARTO-EGUR. "Artho-egurra (S), morceau de bois contre lequel on dresse les galettes, ou tranches de pain de 


mende. 

614


maïs, pour les rôtir au feu" H. 

- BAZTER-EGUR. v. bazter. 

- EGUR-ABAR. "Ramas delgadas del árbol de que se ha hecho leña" Etxba Eib. 

- EGUR-APUR (V-m ap. A). "Los residuos de leña delgada" A. 

- EGUR-ARRAIL (B, BN, -all S; VocB (egurarrail)). Ref.: A; Lrq; Izeta BHizt2. "Bûche fendue" Dv s.v. arrail. 

"Leña rajada" A."Grosse bûche fendue en plusieurs éclats. On dit plus souvent arrall simplement" Lrq. "Leña 

cuarteada" Satr VocP. "Leña partida en varios pedazos. Egur arralla ongi ine" Izeta BHizt2. 

"Bûche, bois de quartier" H. Eta non garamazkan [urak] gu gure untziarekin, egur arrail bat bezala. Prop 

1893, 29. Karga da hogoi ta bortz egur arrail, 1,20 m. luze direnak, mando batek bizkartara batez ekhar ahala. 

Eskual 17-1-1908 (ap. DRA). 

- EGUR-ARRAILATZAILE (-arraillatxale R ap. A). a) "Pico (pájaro)" A. b) "Egur-arrailtzale, fendeur de 

bois" H. 

- EGUR-HAUTS. Ceniza de leña. Matasak austietara ur gori ta egur-autsian. Mg PAb 139. 

- EGUR-BATZE. "El recoger la leña en el deshecho de los montes" Etxba Eib. 

- EGUR-BAZKARI. Comida que celebran los recogedores de leña. v. EGUR-JAN. Egur-bazkari batez 

emanak. Etcham 154. 

- EGUR-BELAR (-lh- S; Foix ap. Lh). Ref.: Alth Bot 12; A; Lrq. Salicaria (Lythrum salicaria). 

- EGUR-BIDE (S ap. Lrq; Lar, H, A Apend). a) "Sendero (Fuero de Durango)" A Apend. "Sentier de transport de 

bois de chauffage, non carrossable" Lrq. Otra pieça en Egurvidea (1200). Arzam. b) "Monte amojonado con 

destino al servicio del pueblo, es decir, aquél del cual todo vecino podía extraer para su casa leña que en cada 

año hubiera menester (Labayru Historia IV 558)" DRA. 

- EGUR-BIHOTZ (S ap. Lrq; H). "Cœur de bois" Lrq. 

- EGUR-BRINTZ (G-goi ap. A). "Los residuos de leña delgada" A. 

- EGUR-EGILE. v. egurgile. 

- EGUR EGIN (Lcc, SP, H; egurregin R-uzt ap. Iz R 394), EGURRA(K) EGIN (R-is ap. ContR 507). Hacer, 

cortar leña. "Leñador, egur egiten deuena" Lcc. "Et'orái lának egin biár, é(g)urrak egin biár, négia desegida 

xítan... (R-is)" ContR 507. Ez geiago nik egin ez dot / zure basoan egurrik. Lazarraga 1195r. Hasi zen berriz 

bigarrenean egur egiten. Ax 85 (V 58). Etxea urra zezana egur egiteko. O Pr 517. Leku gaitzian egur dagianak, 

soinaz ekarri behar. Saug 152 (en Mg PAb 172 egurra dagienak). Gizon bat basoan egurra egiten. AA II 44. 

Basuan egur egiten. Astar II 144. Egur egiteko oihanetan. Dv Lab 373. Egurra egiten denean. Ib. 374. Egur 

eiten egun erdi bat. HerVal 161. Egurgiten astean, au duzu nabari. Or Eus 15. Eta ardiak larreratu ondoren, 

egur egin. Etxde JJ 10. Orga bat egur egin dezon. Barb Leg 127. 

- EGUR-EGITE (egurgite Lar; egurgita Lar, Añ). "El oficio u acto de hacer leña" Lar. v. egurgintza. 

- EGUR-ERDI. Medio tronco. Leitzarrak galdua du egur-erdi batez. Or Eus 151. 

- EGUR-GINARRI (-nh- H). Corazón del tronco. 

- EGUR-IKATZ (V-gip, G). "Carbón vegetal" SM EiTec2 136. v. egurbera. Egur-ikatza pillatzen zuten. 

Zubiau Burd 96. Gure mendietan egiten zan egur-ikatza. Garm EskL I 72. 

- EGUR-JAN. "(V-m), convite que se da a los que ayudan a recoger leña" A. 

- EGUR-LAURKI (G-goi; e.-laurgi V-och). "Astilla gruesa rectangular" A. 

- EGUR-LITS. "(BN-lab), écharde" Lh. 

- EGUR-MILIKA. "(V), los residuos de leña delgada" A. 

- EGUR-MOKOR. "(V-ger, R-uzt). parte del tronco" A. Ara or egur-mokorrak suburni-gainean txinpart 

jarioka. TAg GaGo 93. 

- EGUR-MOSKO. "(V), parte del tronco" A. 

- EGUR-MOTZAILE, EGUR-MOZTALE (B), EGUR-MUZLE (S). Ref.: A (egur-moztale); Lh (egur-muzle). 

Leñador. v. egurgile. 

- EGUR-MOZTE (B ap. A). Corte de leña. 

- EGUR-MUTIL. "Trabajador forestal, leñador" Elexp Berg. v. BASO-MUTIL (b). 

- EGUR-HOTS. Ruido de golpes en la madera. Ango ate-dranbaladea, ango aienak, ango uluak, ango 

egurrotsa. Kk Ab II 52. Blisti-blasta entzuten zan egur-otsa an, or, emen. Erkiag Arran 153. Ango egur-otsa! 

Ango jezar-lekuen jaustea! Ango ate-dranbaladea! Bilbao IpuiB 229. 

- EGURRETA- v. egurketa. 

- EGURREZKO. De leña; de ramas; de troncos. Sufrezko sua, eta are egurrezkoa ere. Ax 580 (V 372). 

Egurrezko sendor ta meta andi bat. Ur MarIl 30. Eman zioten itxeari edo egurrezko itxolari saiets guzietatik su 

ta su. Mb IArg I 313. Leizeko arkaitz bustiai, Jenobebak zeukan egurrezko gurutzeari, oroldiozko bere 

etzauntzari [...] begira zegoan. Arr GB 108. Zuaitzak, egurrezko anima dauka. Ag G 213. Egurrezko sutan. Arti 

Ipuin 38. Loi ta egurrezko etxolak. Anab Aprika 28. v. tbn. Añ GGero 367. Mde HaurB 6. 

De madera. "Egurrezko, qui est de bois" Dv (a no ser que se refiera a egurrezko sua vel sim.). Egurrezko 

ankeaz. AB AmaE 255. Jantzi zituen bere egurrezko oñetakoak. Goñi 24. Egurrezko makuloak. Ag G 178. 

Egurrezko armak ugari zeuden / soldaduentzat jarriyak. Tx B II 32. Langai eta izkilluak, naiz arrizkoak eta naiz 


mende. 

615


ezur, adar eta egurrezkoak ziran. JMB ELG 47. Erretor-etxea mia-arazi zuen eta huna zer zuten atxeman: 

egurrezko gurutzeko hautsi bat, gaineko adarraz gabetua. Zerb Azk 94. Egurrezko guraize haundi pare bat. Arti 

Tobera 270. Ankak, egurrezkoak balira bezela nabaitu nituan. Ugalde Iltz 17. Lau epaidun arbastak edota 

egurrezko ziri punta-zorrotzak. "Acuto robore". Ibiñ Virgil 83. 

- EGUR-TXAMAR. "Egur-txamarrak (G-goi), los residuos de leña delgada" A. 

- EGUR-TXIKITZAILE (Darric ap. DRA). Leñador. 

- EGUR-TXOLA. "Egur-txola (V), carguilla de leña" A (s.v. txola). 

- EGUR-XEHATZAILE (H). (El) que trocea la leña. 

- ESKU-EGUR. "(V-arr) [...], leña gruesa" A. 

egura. 1. "Solana" (AN-larr). J. Elosegi (comunicación personal). v. egutera. 

2. Campo (en heráldica). Egura (kanpo) urdiñean urrezko gaztelu apañ bat daduka. IPrad EEs 1912, 277. 

eguraldi (V, G, AN, BN-arb; Lar, Añ, Dv, H), egunaldi (Hb ap. Lh, H), egualdi (V-gip, G, AN, B; H), 

egubaldi, egueldi (G-nav, AN-larr), egoaldi, ebeldi. Ref.: A; Echaide Nav 42s.; Iz Als (egueldiya), Ulz (egualdi); 

Asp Leiz 325; Etxba Eib (egualdi); Holmer ApuntV; Gte Erd 38, 44, 85s, 138, 271 y 284. 

Tr. La forma eguraldi es la más antigua; egualdi (egubaldi en fray Bartolomé) se encuentra desde principios 

del s. XIX, con una frecuencia cercana aunque algo inferior a la de egur-; hay testimonios de egoaldi desde 

finales del s. XIX, y de egueldi en el XX. La forma egunaldi sólo la emplea Oskillaso. En DFrec hay 33 ejs. de 

eguraldi y uno de egualdi, todos ellos meridionales. 1. Tiempo (atmosférico); (fig.) ambiente. "Temporal, 

bueno o mal tiempo, eguraldi ona, edo gaiztoa" Lar. "--Beste zelan dau izena eguraldiak? --Egunaldia, egualdia 

ta ebeldia" A Ezale 1897, 272b. "Euzkija ta eurija, Martiko egualdija, sol y lluvia, temporal de Marzo (V-m)" 

AEF 1921, 52. v. 1 aro (2), giro, egunaro, denbora. Tr. De uso frecuente al Sur (ya desde los Refranes de 

Garibay), al Norte sólo lo encontramos en Dechepare, Etcheberri de Ziburu y Oihenart. 

Lekhu honerat [ardiak] eramaiten eguraldi gaitzian. E 39. Eguzkia eta euria, Urri eguraldia. RG B 46 (v. tbn. 

A 14). Gehiago klaraturen du ezen Iguzkiak, / Zeña erakusten baitu eder eguraldiak. EZ Man I 78. Otz-beroak, 

aldarte txarrak, eguraldi aserreak. Mb IArg I 154. Baña ellegatudá / ón eguraldía. LE Kop 48. Eguraldi 

trumoezkoa. Mg CC 131. Ze eraldi ta eguraldi txarrak. Añ LoraS 124. Beroak, elurrak edo egualdi gogorrak 

nekatzen banau. Gco I 421. Eguraldi gaiztoakin ezin etorri zaitezkeanean. AA I 476. Aitatu noberak edo 

egubaldija, edo laboria. fB Ic II 203. Zelakua dan bidia eta eguraldija. Astar II 241. Eguraldiaren gora beera 

andiak. Izt C 235. Egualdi gaiztoetan busti gabe gordetzeko. Lard 82. Eguraldi ona izango da, gorria da ezen 

zerua. Ur Mt 16, 2 (Lç, He, TB, SalabBN y Echn, denbora, Samper tenbra, Hual tenpra, Dv egun, Ol, IBk 

oskarbi, Leon aro, Arriand ostargi, IBe eguzki). Elurra egindako eguraldi ustel batean. Arr GB 101. Egoaldi 

sargoia zeguan. Sor Bar 62. Domekea zan, eguraldiak / Eukan arpegi ederra. AB AmaE 462. Eguraldi otza. Azc 

PB 290. 

(s. XX). Egualdi ederra egoan. Ag Kr 205. Eguraldi euritsuetan. Echta Jos 62. Eguraldi bero sapatan. A Ardi 

94. Alolako egueldie daukugu-ta (AN-larr). Inza Eusk 1926 (II), 15. Egoaldi txarrak eman da bere etxean gelditu 

emen zan. JMB LEItz 97. Au egueldiaren ederra! Or Mi 40. Leioak lauso dira, / eguraldiaren / antzo. Ldi BB 70. 

Zer eguraldi, zer aro egingo duen. Ir YKBiz 234n. Egualdiak lagun balu. Or Eus 343. Atzokoaren damurik 

eztakar eguraldi onek (V-m). A EY III 341 (se dice cuando a un día de mal tiempo sigue otro peor). Egualdi 

sargoritan. Etxde JJ 181. Eguraldi xarretan. Mde HaurB 43. Eguraldi ozkirri ta kaxkarra zegoela-ta. Txill Let 

51. Eguraldiak, ito jarraitzen eban. Erkiag Arran 161. Egualdi onak eiten dituan batian. SM Zirik 36. Egualdi 

illuna. Anab Aprika 22. Alako eguraldi gertatu baitzen. Izeta DirG 50. Berakatz eta kipulak egoaldi onagaz 

atara. EgutAr 1-6-1962 (ap. DRA). Udan egunaldi onaz. Osk Kurl 92. Ibaira, dagoen egualdi onekin? NEtx 

LBB 162. Seiñale dira, laster eguraldia jasoko duana. Berron Kijote 202s. Bat batean aldatu zen giroa eta 

bestelako eguraldia sortu. MEIG V 100 (hablando de las opiniones sobre Larramendi). 

v. tbn. VMg 34. Zab Gabon 27. Kk Ab I 54. Alz Ram 37. Altuna 64. Enb 167. Or Mi 142. Lab EEguna 98. JMB 

ELG 78. TAg Uzt 262. Etxde AlosT 56. Vill Jaink 150. MAtx Gazt 81. Ibiñ Virgil 69. Uzt Sas 71. Egualdi: Sor 

Bar 100. Arrantz 99. Apaol 118. Goñi 15. Iraola 119. Ill Testim 3. Alz Ram 123. EusJok 47. Tx B I 52. And 

AUzta 85. Salav 80. Uzt Sas 347. Egoaldi: EA OlBe 24. Munita 94. MAtx Gazt 37. 

"Eguraldi ederra zegok (G-to)" A EY III 255 (expresión que indica incredulidad). 

(SP, Dv, H, A Apend), egunaldi (L, BN, S, R-vid ap. A), egueldi. Buen tiempo. "Eguraldi da (O), il fait beau 

temps" SP. Ezen hark oñhazturen du gehiago zazpitan / Urre izpi iguzkiak baño eguralditan. EZ Man I 135. 

Goiz gorri, euri daidi; arrats gorri, eguraldi. RIs 41 (v. tbn., con algunas variaciones, en O Pr 199, Lar Cor 41, 

Aq pág. 62, Mg PAb 172 e Ir YKBiz 233). Elur larriak, elur andi, elur xe)ak, egunaldi. Mdg 132. Biaramonez 

egueldi dala / aitonak leiotik igar. Or Eus 326. Arras gorri, biar eguraldi. Or Mt 16, 2. 

egunaldi (SP, Dv). "Egunaldi ederra, belle journée" SP. "Journée, considérée sous le rapport du temps qu'il 

fait" Dv. Cf. infra (2). 


mende. 

616


2. + egunaldi, egualdi, egutaldi (Lar, H). "Jornada" Lar. Badakit, Iauna, eguraldi guzion hainitz gisaz 

ofensatu zaitudala. Harb 18. Etxekiren düie egüaldia gaizki enplegatürik, bisita hori mankatü balie. Mercy 28s. 

Ala egün aldi ederra / eta egün aldi desiratia. 'Journée'. Xarlem 219. Orai lo hago egünaldi bat eginik, Leheren. 

Chaho AztiB 9. Ezinduak holako egun-aldi baten ondotik, nola berriz loth bideari? Prop 1881, 38. Nolako 

atsegabeak eta tristeziak izatu zituen egun-aldi beltz hetan. Jnn SBi 164. Har zatzue Jainkoaren eskutik zuen 

hotz-busti eta egun-aldi on eta gaixto guziak. Ib. 489 (podría quizá interpretarse como 'tiempo'). Atzo bezalako 

frantzitar egunaldi batean. Mde Pr 288. 

3. egunaldi (S ap. A). Jornal. 

4. egunaldi. Hora del día. Laugarren egunaldia dala uste det. Sabiag Y 1934, 30. 

- EGURALDIA MIKAZTU. "Recrudecer, hacerse picante el frío. Mikaztu bat emango digu oraindik eguraldi 

onek" Gketx Loiola (s.v. mikaztu). 

- EGURALDIA MINDU. "Eguraldia mindu du (hoztu) (G-goi)" Gte Erd 86. 

- EGURALDI BERDOTS (egualdi b. AN-gip ap. Gte Erd 85). Mal tiempo. 

- EGURALDI ERORI. "Tiempo tristón (AN-5vill)" A EY III 342. 

- EGURALDI-GIRO. a) Tiempo (atmosférico). Osasun andi ta egualdi girorik onenagaz urtebien. Ag Kr 

196. 

b) Clima. Ango [Manilako] egualdi-giroak etzion onik egin. In Goñi 15. 

- EGURALDI GOIARRE. "Egualdi goiarrea dago (goialdea zikina dagoenean) (AN-gip)" Gte Erd 85. 

- EGURALDI GORRI (egualdi g. G-goi ap. Gte Erd). Problemas, dificultades, penalidades. "Izangozu orrekin 

egualdi gorria (G-goi)" Gte Erd 18. Gaiztoarentzat dago / egualdi gorria. Izt Po 52. Sokrate etzegoenean, 

bat-edo-batek zeukan egualdi gorria! Zait Plat 104. Pobriak badaukagu egoaldi gorri. Auspoa 135, 108 (ap. 

ELok 121). Egualdi gorriyen jabe zera zu / orrekiñ ezkontzen baza. Auspoa 116, 67 (ap. ELok 281). Egueldi 

gorri-gorriak ikusi zitun (AN-larr). Inza NaEsZarr 380. 

- EGURALDI JUSTARRA. "Mal tiempo" A Apend. 

- EGURALDI LARDATS (egualdi l. G-goi-azp, AN; egualdi latrats G-azp). Ref.: Gte Erd 86. Tiempo revuelto. 

- EGURALDI LASAI (egualdi l. AN-gip; eguraldi lasa AN-5vill). Ref.: A EY III 342; Gte Erd 86. Tiempo 

espléndido. 

- EGURALDI MUXIN(KI) (egualdi m. G-azp). "Hotza, euririk gabea" Gte Erd 86. 

- EGURALDI NARRATS (egualdi n. V-gip, G-goi-azp), E. NARRAXKA (egualdi G-goi). Ref.: Gte Erd 86. 

Tiempo revuelto. 

- EGURALDI OSTRAKA (egualdi o. G-azp ap. Gte Erd 86). Tiempo despejado. 

- EGURALDI TXAKUR. "Tiempo pésimo. Egualdi txakur onegaz ezingo gara jatxi kalera" Etxba Eib. 

- EGURALDI XIMU(KI) (egualdi x. G-azp). "Lainopekoa, hotza" Gte Erd 86. 

- EGURALDI ZERGEL (egualdi z. G-azp). "Beroa, garbi dagoela, hego haize antxakin" Gte Erd 86. 

eguras. v. egurats. 

egurasbide. 1. Paseo. Ikus bide dituzu, eguras-bidean, / inguma bi xurizta, lur apaindu-gaiñez / lorezlorezko 

ibilli gozoak egiñez. Ldi UO 53. 

2. Diversión. Etzegok emen alako eguras-biderik iñun. TAg Uzt 176. 

egurasetxe (V-gip ap. A), egurastetxe. "(FSeg), casa de campo" A. Onen egurastetxean bildu ziren. Or Mi V. 

egurasle, eguasle. Paseante. Zelaiak belar eze usaitsuz orlegiturik, xarposlarriz [...] et'aneika lore pollitaz 

apaindurik eguaslearen aizediya usainztatzen dute. J.M. Tolosa EEs 1913, 113. 

egurasleku. Paseo. v. egurastoki. Mundakako eguras-lekuak (paseo) gogo-argiaz ipinten ebazan mutil 

ederra. Echta Jos 279. 

egurastaldi, egurastu-aldi. Esparcimiento, recreo. Baratza eder batean Judarrak biltzen ziran egurastualdiak 

artzera. Lard 302s. Erriari ipiñi diozkaten eskasak eta baruarrak gozatzeko zeuzkae jolasaldiak eta 

egurastaldiak ugari ta eskura-errez. TAg GaGo 83s. Jolasaldian, jatordu ondoan, edo beste egurastaldietan. 


egurastaro. Clima. Ango [Belizeko] egurastaro latzaren bidez. Or SCruz 132. 

eguraste. Acción de tomar el aire. Jaio zan lekuko aize ta egurasteak aurki premia zuen osasuna eskuratu 

zioten. Aran SIgn 82s. Paseo. Zorotegi-urira elduta, asmau eben alkarregaz bazkaldu biar ebela, ta gero 

uriko bazterrak ikusi, eguraste on bat arturik. Kk Ab II 95. 


mende. 

617


egurastegi. "Paseo [...] lugar para pasearse (neol.)" A DBols. v. egurastoki. Egurastegi apaiñean zear bera 

ezezik beste lagun asko bere, ba doa. Erkiag BatB 139. 

egurastetxe. v. egurasetxe. 

egurasti. "Clima" BeraLzM. Lur, egurasti, azi ta landarien nolakotasuna ondoen dazauzkiana. Zink Crit 4. 

Garai artan egurastiak aldaketa izugarriak egin zituan. JMB ELG 13. Batzuek edozein egurastitan bizi leizkenak 

dira. Ib. 39. 

egurastoki, eguraztoki, egoastoki. Paseo, lugar para pasearse, lugar donde tomar el aire. v. egurastegi, 

egurasleku. Egurastoki baten andiki irudiko umeen artean barquillero-rik agiri-ezik. A Txirrist 166. Al dan 

denbora guzian, egoastokietan ibilli. EEs 1914, 245. v. tbn. Bera EEs 1915, 227 y Enb 49. Uri andiyetako kale, 

denda ta egurastoki ederrik ikusi eztabenak. Kk Ab II 159. Jauregietako egurastokietako gerizpe atsegiñetik. 

TAg Uzt 227. "Zugaztieta"ko egurastokitik ninjoala. Txill Let 82. Etxe, eguraztoki, bulebar, loretegi ta palmera 

ederrez jantzia. Anab Aprika 14. 

egurastu (V, G ap. A; Lar, VocCB, Dv, H), egoaztu (G-goi ap. A), eguraztu. Tr. Exclusivamente meridional, 

documentado desde principios del s. XIX. 1. Ventilar(se), airear(se). "2.º orearse. 3.º ventilar la casa. 4.º airear 

ropas. 5.º aventar trigo" A. Donostiako plaza berri eder bitorean egurasten diradela nai-erara, aspaldiko 

partez, gure gizon danza oniritzia [...] eta soñu zar gogoangarriak. Izt D IV. Eguraztuaz baratzatxoa. Otag 

CancB III 333. Arpegia aizemalez (abanico) egurastuaz. Ag G 181. [Soineko] garbiak egurastu. A Ardi 25. 

Eguras ezazute bidea zuen arnas zerutarrarekin. Or Mi 69. Gure mandio zokoak egurastu dizkigu [Bretañatik 

datorren iparrak]. Lab Y 1933, 256. Egurastu lezake txurikiña sardez. Or Eus 60. Zuloak eta zulo-lurrak egurastu 

egin bear dute landarea ondo artzeko. Munita 59. Aizeak landa-mintza / egurasten, eun usai bidaliz. Gazt MusIx 

79. 

(Lar, Dv, H), eguraztu, eraustu (G-to ap. Iz To). Tomar el aire; pasear. "Orearse, tomar el aire", "espaciarse, 

recrearse andando" Lar. "Eraustu nauk, he tomado el aire" Iz To. Tr. Documentado ya en Iztueta, desde 

principios del s. XX aumenta su frecuencia. Donostiako andizkiak gozotoro egurastutzeko egiñak dauzkaten 

etxe eder begitango anitz. Izt C 117. Mendi tarte oetan geienean da egurastutzeko aize edendu ezetxoa. Ib. 24. 

Susana baratzara irten eta ibilli oi zan, egurastutzen. Lard 303. Izekoagaz egurastzera joan zan baten. Echta Jos 

295. Inguruetako egurasteko ibil-lekuak agitz atsegingarriak. Bera EEs 1915, 213. Ontzi gañean egurastuaz. 

Zink Crit 61. v. tbn. Altuna 85. Egurastuten giñuazala Txomin Sasiren etxe ondora eldu giñanian. Kk Ab II 52. 

Poz-eztiz egurazten, bai, atseginkorra! Laux BBa 90. Gure abere gaxua zaldi-ariñakaz eguraztuten joialarik. 

Otx 122. Garagarril goiz batez / Eguras naiean. P. Etxeberria in Onaind MEOE 968. Goizutarren bat ez bada 

atera / egurastera gauean. Or Eus 320. Korikiar neskatx bakideak egurasten diran aitz-bizkartxo-muñoaren 

gañean. Zait Sof 193. Kanpoan egurastuz mintzatuko gera. Etxde JJ 74. Txalupan egurasten. Anab Poli 18. 

Aldentzen nintzan eguraztu-itxuran. Anab Aprika 66. Toki askotara egurastu eta pasiatzera. Osk Kurl 39. 

Gazteluko atarian egurasten zeudenak. Berron Kijote 45. 

2. "Divertir, entretener", "divertirse [...] entreteniéndose" Lar. 

3. (A, que cita a Ur). (Uso sust.). Paseo, esparcimiento. Ikusi zuten Isaak arratsaldean egurastu bat 

bakarrean artzera irten zana. Lard 28. Geundela bakarrik jardinean egurastu bat artzen. (Dan 13, 36) Ur in 

BOEg 1500. 

- EGURASTU ERAGIN. Hacer tomar el aire. Osagilleak agindu eban lez, al zan geien egurastu eragitteko. 

Echta Jos 298. 

egurastu-aldi. v. egurastaldi. 

eguras-zale. Paseante. Kaieko jendearekin ezin aditu ta kanpotar eguraszaleak gozatu, alajaña. Anab Poli 

18. 

egurats, eguras (V-gip, G ap. A; Lar). 1. "Oreo, aizaldia, egurasa" Lar. "Oreo" A. 

eguras (V-gip, G ap. A; Lar, H). "Aires, que se toman para la salud, egurasa" Lar. "Paseo, esparcimiento" A. 

Nola bidean ere zerbait pizkortu zan, bere egurasa edo Azpeitiko aire natural edo giro onean 

gozatuaz zijoan. Cb SIgn 83. Amarratzak egurasa, gaiñean euri-jasa (FSeg). A s.v. amarratz. 

2. "Bureo, holgura, diversión, egurasa" Lar. 

3. (A Apend), eguratz, eguras. Aire; atmósfera. "Aire atmosférico" A Apend. v. aire. Tr. Documentado en 

autores meridionales desde finales del s. XIX. En DFrec hay 9 ejs., meridionales, de egurats. Ziriko-arra 


mende. 

618


astea gauza erraza da, batez bere aretx da pago-arra, egurasean (a la intemperie) egin leikealako. A Ezale 

1899, 52a. Egurats emea, illuntzeko aizetxoa. Ag G 281. Ez da erriko etxe galgirotsu aietako eguras 

(aire) pozoitu ura emen asnasten. Ill Pill 4. Egurats (aize) lodiz birikak sendatzen genituen bitartean. A EEs 

1916, 302. Gure gorputzeko berua igesi juan eztaiten eguratzera (atmosfera). Kk Ab II 104. Egurats epel. TAg Y 

1933, 22. Eguratsa garbi zagok eta otsa urrutira barreiatzen duk. Goen Y 1934, 187. Eldu da egurats otza. Or 

Eus 262. Ura ta eguratsa bearrak eta onura andikoak doguz. Eguzk GizAuz 54. Azao bat biztu eta eguratsean 

eukiten eban batek eskuan. "Al aire libre". A EY I 175. v. tbn. SMitx Aranz 183 y Aurre-Apraiz in Onaind 

MEOE 770. Zuzen ezin azalduzko zerbaitek gelako eguratsean gizonik hor izan zela iduri erazten zion. Mde Pr 

96. Istudioz zamatutako buruak egurats garbiaz arintzeko. Etxde JJ 19. Zer guzien lengaia eguratsa, sua ta ura 

zuten. Zait Plat 58. Ots urrezko albaiñuz / eguratsa josten. Gand Elorri 66. Eguzkitara zabaltzen dan leioa da, 

eguratsez ain goxo. Gazt MusIx 68. Matasaienak ere ezingo lirake eguratsean edatu. Ibiñ Virgil 88. Euridike 

biurtua izan zitzaion eta bere atzetik zetorren egurats zabalera. Ib. 117. Lur-gose ordez, egurats billa. NEtx LBB 

242. 

Ago-xabalka da, eziñik egurats. "Sin poder respirar". Or Poem 525. 

Cielo; espacio exterior. Eguratseko egaztiak. Ol Mt 13, 32 (Lç, Dv, Ur, Leon, Or y Ker zeruko, He aireko, 

Arriand eguko). Urtzi edo egurats-jainkoizunaren tokian. JMB ELG 84. Eguratz zabala lañoturik. Zait Sof 172. 

Len baño ozenago eguratsak durundi dagi. Ib. 147. Teleskopio oien bidez, neurgea, egurats baztergabea, mutu 

eta isillik, begietaratzen zaio gizon arrituari. Vill Jaink 43. 

Ambiente. Euzkera gotor ta mardulik bizi bear bada, euzkel-eguratsean murgildurik egon bear gera. Ol 

EEs 1919, 25. Nik buruan dudan eleberria ez litzake argitalgarri izango gure egurats puritano ontan. NEtx, 

carta a Ibiñ (27-VII-1954). 

- EGURATS-HARTZE. Respiración. Eguras-artze ura. Gazt MusIx 195 (traduciendo "el aspirar del aire"; Or 

aizearen arnasa, Onaind aizearen ats mea). 

- EGURATS-TARTE. Ta ezar nazak gero / egurats-tarte garbien baitan. "Y do está más sereno / el aire me 

coloca". Gazt MusIx 119. 

eguratsi. 1. "Aventar trigo" A Apend. 

2. egoatsi. "(AN-ulz), soltar pedos" A Apend (con una nota de Or: "será también 'tomar aires'"). 

eguratz. v. egurats. 

eguraztu. v. egurastu. 

egurbera. "Egurbera-ikatza, el carbón de ramas o madera joven" Iz ArOñ s.v. ikatza. 

egurdi, egurdui (V-gip). "El lugar donde se cría leña" Iz ArOñ. 

egurdi. v. eguerdi. 

egurdiera. v. eguerdiera. 

egurgarri. "Merecedor de una paliza. Gizon au agurgarri ote dugu, ala egurgarri? (AN-gip)" DRA. 

egurgile (V, G, R ap. A; Lar, Añ, VocCB, Dv, H), egurregile (S ap. Lrq), egur-egile (Dv), egurrile (B ap. A). 

Leñador. v. egurgin, egurkari. Egurgille bat zoan / mendiak barrena. It Fab 262. Egurgillea eta oihana. Gy 

289. Egurgillearen aizkorakada neurtua. Ag G 2. Egurgille batzuk berriz landaretutako basoa ondatu nai duten 

berri dualako. Zink Crit 38. Basa-gizon, ikazkin, egurgille ta arotz. Or Eus 14. Egurgille ta ikazkiñak / moztu 

deutsuez adarrak. Gand Elorri 197. v. tbn. Zait Plat 113. Basora iritxi zanean, egurgille bat ikusi zuan. NEtx 

LBB 164. 

egurgin (V-oroz, G, AN-5vill ap. A), egurkin (Lar, Añ A, Hb ap. Lh, H). Leñador. v. egurgile. 

Urrutiko oian barrenen durunda egiten zuten egurgiñaren kaskatekoena zan. Zink Crit 27. v. tbn. Ox 129 (usado 

como apodo). Oian (baso) andi baten ondoan egurgin txiro bat bizi zan. EEs 1928, 8. Egurgiñ eta ikazkiñen 

txabolak. JMB ELG 70. Egurgiñaren alabatxubak. Altuna 100. Urlia lagun batekin basora egurgin doa. Ol Deut 

19, 5 (Dv egur ebakitzera, Ker egurra ebagitera). Burua aizkora eriogarriz erdibitu zioten, egurgiñak artea 

antzo. Zait Sof 15. 

- EGURGINAN (-giñen V-gip). "Egurgiñen da, está haciendo leña" Iz ArOñ. v. A Morf 91. Egurgiñan sartu 

naz. Kk Ab I 3. 


mende. 

619


egurgin, egurgita, egurgite. v. EGUR EGIN; EGUR-EGITE. 

egurgintza (-aa V-gip ap. Iz ArOñ), egurkintza (Lar, Añ A, Hb ap. Lh). Trabajo de cortar leña. 

Egurgintzan lanik asko egin arren. Bilbao IpuiB 211. 

eguri. v. euri. 

egurka (H). En busca de leña. 

- EGURKAKO. De acarreo de leña, que lleva leña. "Egurkako kamiona (BN-ciz)" Gte Erd 190. 

- EGURKAN "(S, R), en busca de leña" A. 

egurkada. Paliza. Joan ziran praille aien billa ta egundoko egurkadak emanaz dantzatu zituzten makillak 

praille gizajo aien bizkarretan. EgutAr 19-6-1962 (ap. DRA). 

egurkari (V, S; Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq /egürkai/. Leñador. v. egurgile. Bago erorira egurkari guziak 

laster ari dira. O Pr 64. Herioa eta egurkaria. Arch Fab 117. Egungo erbikia / egur ekar-sari, / Aise atxeman 

daite / segur egurkari! Etcham 157. Inguru haietan gertatu zen egurkari batek ikusi uste zuena. MEIG I 130. 

"Marchand de bois" Dv. 

egurkatze. Corte de leña, acción de hacer leña. Egiten ohi dugu, larrazkeneko arrantzatik lekhora, ahalaz 

egurkatze handia. Prop 1898, 183 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

egurketa (AN, B, L, BN, S; H), egurreta (V, G-goi-azp; Lar, Añ). Ref.: A (egurketa, egurreta); Iz IzG 201; Satr 

CEEN 1969, 163; Gte Erd 190. 1. Busca de leña; trabajo, operación de hacer y transportar leña. "(Ir por) leña, 

egurretan joan" Lar. "Acarreo de leña" A. "Aurtengo laiatak, garotak, egurretak ein dittuu (G-azp)" Iz IzG 201. 

""Egurretako kamioia (V-arr, G-goi), egurretarako kamiona (V-arr, G-azp) [...]egurketako kamioia (AN-gip, B, 

BN-arb)" Gte Erd 190. 150 langile oianean egur mozten eta egurketan. FIr 135. Basoan egurketan ari 

nintzan. Goen Y 1934, 95. Beiak uztartuz, egurretara. Or Eus 296. v. tbn. Zerb Azk 64. Kopetillun zetorren 

Piarres bere idi-parearekin egurretatik. Etxde JJ 55. Beñat mendira egurketan joan zen behin. Arti Tobera 271. 

Edota nekazari egonarritsuak egurketan garbitutako basoak. "Siluam deuexit". Ibiñ Virgil 86. Zure indar oiekin 

egurretan baiño geiago irabazteko bidea sortuko dizut. NEtx LBB 164. 

egurreta (G-goi). (Fig.). Penalidad. "Egurretagorrie, vida llena de penalidades" JMB At. Emen, beti 

egurretan, nekepean bizi, ta beste leku baten aberastzeko apukoa galdu? Ag G 253. 

2. "(B), montón de leña" A. 

3. (Uso adv.). En busca de leña. v. egurka. On ziren guziak atheratu ziren egur keta. Jnn SBi 160. Larrerat 

egurketa goizetik gan zadin. Zby RIEV 1908, 766. Izraeldarrek gizon bat larunbatarekin egurketa zabilala 

hatzeman zuten. Arb Igand 70. 

egurketari (AN, L, BN, S ap. A; Dv). "Celui qui amasse ou transporte du bois" Dv. Hunat bildu girade / 

omore onean / Egurketari zonbeit / Erretoranean. Etcham 154. 

egurketz. "Egurketz (L) (joan), (aller) chercher du bois" Lh. 

egurki (V, G-to, R ap. A), "Leño, árbol" A. Egurkia urean ezarriz, gozotasuna eman diot ibaiari. Dv 4 Esdr 

1, 23. Zerenak jandako egurkia lez birrintzen da. Ker Iob 13, 28. 

egurkin. v. egurgin. 

1 egurko (Lar, H). "Víspera" Lar. v. egunaurre. 

2 egurko. "(S; Foix), jour où l'on fait la provision du bois" Lh. 

egurregile, egurrile. v. egurgile. 

Egurri. v. Eguberri. 


mende. 

620


egurrola (Lar, vEys A, Etxba Eib). (Pese a los testimonios de los lexicógrafos, no aparece documentado 

como apelativo). 1. "(Oficina de) carpinteros" Lar. "(G?, vEys), taller de carpintería" A. "Egur-ola, aserradero. 

Egurrola'tarrak baziran Eibar'en" Etxba Eib. Hegurrola çaarra (1388). Arzam. Fortuno Saenz de Egurrola 

(1456). Ib. Don Iohan de Hegurrola (1458). Ib. 

2. "Egur-ola, paraje donde hay leña" Ast Apol 99 ( Dv y A). 

egurrortz, eurrortz (V-ger ap. A), eurrotz (V-ger ap. A). Horquilla. 

egurtegi (V-gip (-tei), AN, B, L, BN, Ae, S, R; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; AEF 1921, 38; Lrq; Iz ArOñ; 

CEEN 1970, 338. Leñera. "Egur horiek zama zatzu eta eramatzu egurtegirat" H (s.v. zamatzea). "Leñera, 

depósito de leña" A. An igaro bear izan zuen egurtegi edo estalpe batean gaiñerako gau guztia. Ant Ezale 

1898, 7. Baditugu sukhalde, egurtegi, soilaru, aroztegi, zurgindegi eta bertze beharrezko atherbe berexak. Prop 

1906, 101. Egürtegian ama xaharra egür hausten. GH 1926, 632. 

egurtera. v. egutera. 

egurtoki (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Leñero, donde se pone [la leña]" Lar. v. egurtegi. 

egurtu (H). 1. Hacerse leñoso. 

2. (H). Hacerse pesado, torpe. Cf. egur (4). 

3. Convertir en leña. Ontzi erdie egurtuta sua egin. A BGuzur 143. 

4. (V-gip, G-azp). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. Apalear, zurrar. "Etxera garaiz ez ba'ator, egurtuko aut" 

Gketx Loiola. Eskutan daukan orkoiez jotzen badu, orrengatik ezin esango da beste-ura egurtua gelditzen 

danik, bat-aren orkoia zurezkoa zala-ta. "Apaleado". Berron Kijote 169. 

5. (Uso sust.). Paliza. "Arek artu zuan egurtua!" Gketx Loiola. "Tontoarro horri egurtu on bat ondo etorri 

jako" Elexp Berg. 

egurtxo. Dim. de egur. Tellatxo batzuek eta lau egurtxo artuta. NEtx Antz 52. 

egurtza. 1. Cantidad de leña. v. egurtze. Orra zenbaterañoko ikatz ta egurtzak esekutatzen diran Probinzia 

labur onetan. Izt C 130. 

2. (V-gip ap. Etxba Eib). "Egurtza [...]. Monte leñero (Labayru Hist IV 291)" DRA. "Monte donde se saca leña. 

Ejido. Lenago ziran errixan egurtzak, su-egurra ataratzeko auzuak, eta etxegintzarako biar zan zura" Etxba Eib. 

egurtze (S, R; SP, H). Ref.: A; Lrq. Cantidad de leña. "Hau da egurtzea! quel monceau de bois!" SP. 

"Egurtzea egin (R), hacer provisión de leña" A. "Abondance de bois de chauffage" Lrq. Huná, su xipito batek 

zein egurtze handia iraxekiten duen. "Combien grand bois" (cf. Vulgata 'quam magnam silvam'). Lç Iac 3, 5 (He, 

Dv, Ol, IBe oi(h)an, TB zenbat egur, Ker basotzar, IBk baso). 

eguruki. v. iguriki. 

egurzale (Gc ap. A; SP). Leñador. "Egurzalea , qui va au bois" SP s.v. sale. Batez ere egur zaleak 

diranak, festa denboran, edo iñuterian. AA III 369. 

(Lar, Hb ap. Lh). "Leñero, el que la trae [la leña]" Lar. 

egusai, egusari. v. eguzari. 

egusi. "Pendiente, cuesta de una altura cubierta de árboles (H)" DRA (pero no lo encontramos en Harriet; cf. 

hegi). 

eguski. v. eguzki. 

egusten. v. eguazten. 

egutaide. v. eguaire. 

egutaize. v. eguaize. 


mende. 

621


egutaldi. v. eguraldi. 

egute. Clima; (fig.) tierras. Ortzi oro ta egute oro / yaso, ikus-ala, ta abes gozoro. "Recoge la impresión de 

todo clima y todo cielo". Ldi BB 140. Urruneko egutera joango ete zan bere kabi beroa, bere oatze guria 

egitera? Erkiag Arran 178. 

egutegi (Zam Voc). (Neol.). v. AG 1407 (1897), en que explica su formación, aunque lo usa ya antes. 

Calendario. Cf. A DEV: "Almanaque, calendario, egunari (neol. Lar), egutegi (neol. AG). Ni uno ni otro son 

satisfactorios" (aunque cf. infra ejs. de Azkue). v. egunari. Tr. Documentado en autores meridionales (hay 

tbn. algún testimonio septentrional) desde los últimos años del s. XIX. Su empleo parece haber ido creciendo con 

el tiempo. En DFrec hay 19 ejs., uno de ellos septentrional. 

Egutegi Bizkattarra (1896). AG 983. Lengo astekoa [igarkizunaren epaia]. Egutegi. Ezale 1898, 256b. Ogei 

urterik ogei urtera egutegi edo kalendarioak barriraztuten dira. A Ezale 1899, 6b. Epacta Victoriensis edo 

Gazteiz-Goterki egutegiak. Ayerb EEs 1916, 192. Egutegiari eguna kendu. Ldi IL 16. Eliz-egutegiak beste egun 

bat ba du. Or Eus 247. Argia-ren egutegian. SMitx Aranz 131n. Mendiburutegiko egutegia. Zerb Azk 72. 

Egutegi edo kalendario lotsagarriren bat. MAtx Gazte 54. Egutegietan eta liburuetan argitaratu ditubezalako. 

Alzola Atalak 138. Euskal egutegi berri bat agertu zaigu aurten. MEIG II 133. 

- EGUTEGI-EGILE. Gitxik dakie egutegigille orren izenak bere: Yose Paulo Ulibarri. JBDei 1962, Otsailla 

23 (ap. DRA). 

egutera (V, G, AN-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz, Als, To; JMB At 65; Gte Erd 86. I (Sust). 1. Lugar soleado, parte 

soleada; lugar orientado al Sur. "Sitio soleado" A. v. tbn. Izt C 234 (sin trad., en una lista de cosas relacionadas 

con la agricultura). v. EGUZKI-BEGI. [Mizpira] eguteran egiña, / ez da izango miña. Izt Po 118. Eguterako 

istura batean ipiñi genduan. Ayerb EEs 1917, 80. Ama Birjina Arantzazukoak / eguteran ttu laioak [= leioak] 

(AN-araq). A CPV 948. [Baserri-etxe] batzuk egutera ederrean; besteak, laiotz añubean. Elizdo EEs 1929, 49. 

Egutera artan, eguzki bero. Or Eus 300. Eguterara begiz-begi sakon-unean egoteaz gañera, ezkerreko mendibizkarrak 

eskutatzen zun itxasaldeko aizealdietatik. TAg Uzt 153. Eguterako mats-mordoak margoztu. "Apricis 

in collibus". Ibiñ Virgil 60. 

Barruko gauzak baiño ormaz kanpoko zerak, izadiaren eguteran egozan gauzak gurago zituan Nikanor-ek. 


Beraren baratzan arkitzen zan tokirik eguteraenekoan. Izt C 162s. 

2. (G-goi-nav). Ref.: A; A Apend. "Oriente" A. Ipar-eguteran Franziya, Egutera ta ego aldetik Naparro, 

oso ego aldean Araba, eta ego albotik Bizkaia daukala Gipuzkoa dago. EEs 1915, 13. v. tbn. Bera ib. 214. 

Euskara pixka bat zabala, pixka bat eguterantza abiatua, Axularren alderantza alegia, erabilli nai izan dudala. 


II (Adv.). 1. Cara al sol, en lugar soleado. Ainbat gizon batu dira barlan, egutera. Erkiag BatB 193. 

2. Egutera, keiari, / ba-nengoan, begira. "De cara al oriente". Gand Elorri 183. 

III (Adj.). Soleado, orientado al Sur. Ereiten bada paraje egutera edo beroan. Agric 80. 

- EGUTERA-ALDE. a) Sur. Nola ipar-aldeko jendiak iñorekin gudarik etzuten egutera-aldekuak bezala. Bv 

AsL 213. 

b) (egurtera-alde V-gip ap. Etxba Eib). Oriente. v. supra ej. de EEs 1915, 13. 

c) Lugar soleado. Eguteraldekoa ta alaia zan, benetan, aukeratu zioten etxea. TAg Uzt 55. 

eguterago. Orientación. Eguteragoa galduaz. A Ortzuri 118. 

egutseme. v. ugaseme. 

egutsi. v. eutsi. 

egutxa. v. eguatxa. 

egutxi. v. egotzi. 

eguun. v. eguen. 

eguzaita, -ama... v. ugazaita, -ama... 


mende. 

622


eguzaizpa. v. ugazahizpa. 

eguzale. v. ehuntzaile. 

eguzari (V-al sg. A, que cita el msLond; Lcc, Ht VocGr 318, Lar, Lar Sup, Añ, H), egusari (V-arr), egusai (Vm-gip), 

egunsai. Ref.: A (egusai); A Apend (egusari); Iz ArOñ (egúsai). 1. Día de fiesta. "Festividad" Lar Sup 

y Añ. "Fiesta de guardar" Añ. Jandoneanez Bautistea, / Zeruan santu argia: / mundu guztian zelebratzen da / 

jaun onen eguzaria. Lazarraga (B) 1198vb. Eguzariak gordetea. Bet 10. Mesa osoa enzuten domeeka eta 

eguzerietan. VJ 13. Meza nausi denporan / Egusarietan / Eragozten dalako / Jokoa plazetan. AB Olerk 401. 

(No ref. a fiestas religiosas). Espaiñian lenengo zugatz egunsaia Madrillen izan zan 1896 garren urtean 

[...]. Madril-go Ekauta ta Udaletxetarrak atondu eben egunsai au. A Ezale 1899, 34s. 

2. (msOch 318). Media fiesta. Domeka, jai ta eguzarietan gura ta gurez enzuten dogu. Añ EL 1 85s (EL 2 96 

yai arinetan). 

- EGUZARI-ERDI. "Egusai-erdi (V-m-gip ap. A), día de media fiesta" A. 

- ERDI-EGUZARI. a) "Erdi-egusai da, medio fiesta" Iz ArOñ. 

b) "Erdi-egusai, fiesta de precepto que viene entre semana" Iz ArOñ. 

eguzaro. 1. "(msOch, Añ), día de media fiesta" A. Aparece, junto con eguzari, en msOch (318); no lo 

encontramos sin embargo en Añibarro. v. eguzari (2). Onetariko batzuk dira domekak legez yai osoak, eta 

beste batzuk yai erdiak, yai arinak, edo eguzaroak (yaizaroak). Zav Serm II 150. 

2. egunzaro. "(V-oroz), día de convite" A. 

eguzbegi. v. EGUZKI-BEGI. 

eguzeri. v. eguzari. 

eguzki (V, G, AN, L, BN-arb, R; Lcc, Ech 61v, Mic 9, Deen II 2, Urt I 201, Lar, Añ, VocCB, Dv, H), egoski (Varrig), 

egozki (V-oroz-gip), eguski (V), eguzku (R-uzt), euski (V, G-azp-goi), euzki (V-gip, G, AN), iduzki (Gnav, 

AN, B, L, BN-ad, Ae; H), iguski (V-ger), iguzki (G-nav-bet, AN, L, BN, S, Sal, R; Lcc, SP, Deen I 209, Urt 

I 41, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), iluzki (H), iruzki (G-bet-nav, AN, B, BN-baig-ciz, Ae; Dv, 

H), iuzki (G-nav, BN-ad-arb). Ref.: Bon; A (eguzki, eguzku, iduzki, iguzki, iruzki); VocPir 66; Bon-Ond 137; Iz 

ArOñ (éuski, egúski), To (euzkiya), UrrAnz (éuskixa), Als (iruzkiya) Ulz (iduzkíe, iruzkíe), R 300; ContR 518 y 

531; Etxba Eib (euzkixa); Holmer ApuntV; EAEL 116; Izeta BHizt (iruzki, iduzki); Gte Erd 4, 24, 45, 87, 108. 

Tr. Los vizcaínos y guipuzcoanos usan la forma eguzki --en el s. XX tbn. euzki--, ya desde los primeros textos; 

sólo encontramos ejs. aislados de iguzki en Iturriaga (Fab 229), Apaolaza (91) y, más modernamente, en Lizardi; 

cf. tbn. iguzki en el vocabulario de Landucci, y en los alaveses Lazarraga (alternando con e-) y Gamiz (203). Los 

autores septentrionales emplean generalmente iguzki; tbn. encontramos iruzki desde aprox. 1830 (p. ej. en 

Jauretche y Joannateguy), e iduzki en el s. XX. Hallamos ihuzki en Duhalde (206, tal vez errata) y en Duvoisin 

(ihuzkitara). En textos navarros iguzki parece ser la única forma hasta Lizarraga, que emplea además de ésta 

eguzki, iduzki e iruzki (v. LE-Ir, LE Ong 34v y 50r). En DFrec hay 198 ejs. (4 sept.) de eguzki, y 2 de iduzki y 16 

de iguzki, todos septentrionales. 1. Sol; luz solar. "Eclipse de sol, eguzkian eklipsea" Lcc. "Iguzki mina, soleil 

ardent" SP. "Euzkija ta eurija, Martiko egualdija (V-m)" AEF 1921, 52. "En Ataun llaman euzki a la luz solar y 

euzkibegi 'ojo del sol' al astro" JMB MitV 432. En Orreaga (VIII estrofa) se dan las formas eguzki (AN-larr- 

5vill), iguzki (G-nav, AN-araq-5vill, B, BN-baig, Sal, R), iduzki (AN-gulina-ulz, Ae), iruzki (L-sar, AN-erroarce), 

iuzki (G-nav) y eguzgi (AN-5vill). Para otros testimonios en textos dialectales, v. CantTP 24, 25, 46, 47, 

70, 71, 88, 89, 100, 101. Cf. IC I 137: "Al sol el vascuence llama eguzgia, eguzgeia y ahora corruptamente le 

llaman eguzkia" (las dos primeras formas son sin duda etimológicas). v. eki. 

Tr. General en todas las épocas y dialectos (excepto en suletino). 

Sancio Acenariz de Igusquiça (1090). Arzam 278. Osoa de Iguçcunea (1198). Ib. 278. Per Eguzquiza (1262). 

Ib. 207. Iguzkia egonen da orienten geldirik. E 71. Baina iguzkia goratu zenean, erre zedin: eta zeren errorik 

ezpaitzuen, eihar zedin. Lç Mc 4, 6. Guztioen gañetiko larrosea, / eguzki ederraren esposea. Lazarraga 1186v. 

Iguzkiaren aldean dago / gure onrea jarririk. Ib. 1159r. Eguzki eta euri, Marti eguraldi. RG A 14 (v. tbn. B 46). 

Eguzki bako laurenbatik ez. RS 159. Gure begi bekatorek / Estakuske iguzkiau (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 

114. Hegalek ere zioten / argitzen sorbaldetan, / falkonaren plumek nola / iguzki-arraietan. EZ Noel 42. Hark 

iguzkiak bezala egiten du, onei eta gaixtoei, guztiei argitzen deraue. Ax 101 (V 69). Zeren eguzkiak ezin esan lei 

guzurrik. Mic 12r. Espanian ekusita / eguzkia abenduan (1658). ConTAV 5.1.5, 91. Iguzkiak egundaino ikusi 

dituen Errege handienetarik bat. SP Phil 272. Iguzkiak argi egiten dianian. Tt Onsa 56. Aita, presuna dibinoen / 

Egiazko iguzkia. Gç 194. Eguzki dibinala / Gauerdi batean / Etorri zan lurrera / Gizonen soñean. (Nicolás de 

Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Zeren ezpaita iguzkiaren azpian deus iraupenekorik. Ch III 27, 4 (v. EGUZKIPE). 


mende. 

623


Eguzkiaren urte guztiko bidea. Lar SAgust 3. Lurra ikharatu eta iguzkia illundu zela. He Gudu 135. Orienteko 

eguski klarua. Acto 27. Eguzk-argiz urratzen den lañoa. Mb IArg I 320. Eleizako zeruaren eguzki argi eder. Cb 

EBO 50. Iguzkiaren minenean. Lg II 197. 

(s. XIX). Ez diriala gauza, ez euriti, ez eguzkiti gizona gordeetako. Mg PAb 58. Eguzkia odoitu, ta ilunduko 

da. Añ EL 1 38. Gauz andia zan Josueren otsera eguzkia gelditzea. AA I 553. Iguzkiak ezpaginitu argitzen. Dh 

114. Ez gaisuak argalduten dau, ez eguzkijak baltzuten dau. fB Ic I 61. Iruzkia baño distirantago. JesBih 398. 

Eguzkiaren berotasuna. It Dial 109. Eguzkiyaren urteera aldeko elexakoak. Ur BulaAl 26. Eguzkia bete-betean, 

eta Zerua odeitxo bat ere gabe garbi-garbi arkitzen zala. Lard 461. Iguzkiak argitzen dituen bazter orotan. Hb 

Egia 152. Zeren iñaztura erkitan den gisa iguskiaren erkingutik [...]. Hual Mt 24, 27 (TB iguzkia altxatzen den 

lekhutik). Iguzkia bezala. Samper Mt 17, 2 (Echn iruzki). Beste olako prendarik ezta / eguzkiyaren azpiyan. Xe 

192. Joizu Nordea, joizu Sur, / Eguzkiaren ondoren gero / Zabiltz zoli ta zabiltz zur. AB AmaE 121. Eguzkia 

nekatu zan eta gorde zuan bere argiya. Bv AsL 92. Ekharrarazi zituen oraino iruzkirako eskualdetarik hirur 

Errege edo Printze handi. Jnn SBi 15 (v. eguzkialde). Eguzkiak beren arpegia erakusten dabenean. A BeinB 59. 

Iguzkia da histu, gorde, kukutu. HU Zez 94. Lege barrian eguzki ederra. Azc PB 42. 

(s. XX). Iguzkia aphaldu baita. JE Bur 32. Eguzki gabeko igande beltza. Ag G 350. Iguzki hits hits bat doi 

doia agertu. Barb Sup 143. Eguzki-izpijen inguruban egaizka ebillan mitxeletak esan eban. Altuna 32. Ez al 

duzue senti Allpinetan eguzki urrea dagola oraindik. Or Mi 76s. Eguzkijak jo-jo egitten eban, ain eguan galda. 

Otx 159. Eguzkiaren galda eztator oneraño. Ldi IL 145. Euzki biribilla. Zait EuskOl 1934, 6. Urrez eta iduzkiz 

beztiko baitzitut. Iratz 11. Iguzkia kuku-mikuka ari hedoien artetik. Lf Murtuts 43. Eguzkiaren leinuru baten 

indarraz. Mde HaurB 23. Eguzkia astiro joian etzin guraz. Erkiag Arran 7. Eguzki berriaren argi brintzak 

agertzen dirade. Arti Tobera 263. Iguzkiak joiten zuen. JEtchep 40. Iguzkiek berotzen zuen. Izeta DirG 111. 

Zidarrezko tontor-zorrotza eguzki-egunetan. Alzola Atalak 82. Goiz hortan beste iguzkirik behar zuen ikusi. 

Ardoy SFran 265. Iduzki justiziazko bat (Ae). CEEN 1970, 327. Gorde zitzaien eguzkia. Berron Kijote 121. 

Eguzkiak artean uxatu ez zuen lanbroak. MEIG IX 94. 

(Personificado). "Eguzki andrea (G-azp)" Gte Erd 87. v. JMB MitV 432s. Toki batzuetan agurka luzeagoa 

egin oi diote esanaz: Eguzki amandrea badoia bere amangana [...]. JMB ELG 79. Eguerdirako Andre Eguzkia / 

odei beltzek dute esitu. "A la señora Sol (en vasco es mujer)". Or Eus 296. Eguzki erregeri eskeñiak. Ldi BB 120. 

Agur-egingo zeone aundiro ta ozenki eguzki-jaun irtenberriari. TAg Uzt 75. Eguzki amandrea salatari ezpalute. 

Etxde JJ 35. Amandre eguzkia ba goian polito polito bere amaganantz. Erkiag Arran 10. Eñaut iduzkiak zeru 

zola hartan goizetik berotzen. Othoizlari 1959, 224. Illargiak, irteterakoan, eztirudi eguzki amandrearen zordun. 


(Como segundo término de comparación para resaltar la idea de luminosidad, claridad). Argiago milla 

eguzki baiño. Urqz 25. Jangoikoak eguzki berak baño begi agitz argiagoak. Mb IArg I 381. Eguzkiaren argi 

guziak baño argiago ta ederragoak ziran aren birtuteen ejenploak. Cb Just 91. Eguzkia bera baño askoz 

argiagoak dira Jaunaren begiak. AA III 314. Obiaren zoko illunetik eguzkia baiño argiago jalki da. Or Poem 

557. Eguzkia bera baino egia argiagoa baitzan. Zait Plat 89. 

iguzki (H). Custodia. v. EGUZKI SAINDU. 

2. iguzki. Oriente, Este. v. eguzkialde. Bat egin iguzkia eta mendebala. Hb Esk 24. Iguzkiko aldetik. Hb 

Esk 237. Izan nauk ipharrera hego-aldetik, / Iguzkiko partera mendebaletik. Elzb Po 213. Iguzkiko phartean, 

Frantziaren bazterrean. Elsb Fram 90. 

3. iguzki. "(Au fig.), le derrière" Lh. 

- EGUZKIA HARTU (euzkia artu V-gip ap. Etxba Eib). Tomar el sol. Cf. Lard 423: Egun guziko nekea eta 

eguzkia artu degunokin. Larre-moxalak sabelez gora / artuko oraindik euzkia. Or Eus 346. Eguzkia ta aize 

pixkabat ar zezaten. Etxde JJ 184. Aulki baten ezarrita, eguzkia artuten. Bilbao IpuiB 189. Oien asmoa ez da 

bañatu / ta eguzkia artzea. Basarri 100. Erretiruen ikusi dot eguzkia artzen On Pio. Alzola Atalak 76. Eguzkia 

artzen degu. NEtx LBB 141. Eguzki-artzeak gorrituta. Or Mi 105. "Eguzki epela artzen dago (G-azp, ANgip)" 

Gte Erd 87. Umeak eguzki geiago artu bear leukeala. A BeinB 44. Da bakizu ikastetxean, eguzki gitxi 

artuta bizi direanak, beti zurbildduten direana. Echta Jos 159. Neguko eguzki epela artzen. Ag G 136. Urrilburuko 

eguzki epela artzera. Etxde AlosT 56. 

- EGUZKIA ATERA, ILKI, IRTEN. Salir el Sol. Iguzkia ia ilkhi zenean. Lç Mc 16, 2. Mana goiztirian 

biltzen etzuen Israeltarrak ezin bil zezakeien iguzkia ilkiz gero. SP Phil 485. Bainan, Jauna, iguzkia athera gabe 

ez zitezke ospitaletik athera. Laph 100. Joan ziran illobia zegoan baratzera, eguzkia atera ondoan. Inza Azalp 

76. Bas'Andrea joaiten omen zen, goiz guziz, bainan hatik iguzkia atheratu gabe. Barb Leg 25. Zenbat eguzki 

ikusi dituzu onezkero ateratzen. Or QA 151. Geldi bedi eguzkia irten aurretik, utz bizaio bere bideari, eror bitez 

izarrak ortze baretik; eta zer neri ori guzia? Txill Let 36. 

v. tbn. Eguzkia atera: Goñi 38. Ir YKBiz 517. Anab Aprika 73. Vill Jaink 52. Eguzkia irten: JMB ELG 80. 

Iguzkia ateratu: JEtchep 55. 

- EGUZKIA ATERATZEKO (euzkia ataratzeko V-gip); euskijataratxeko V-gip). Ref.: EI 381; Etxba Eib. 

Mariquita (Coccinella septem punctata). v. katalingorri, AMONA MANTANGORRI. Egan jarri deigun 

euzkixa ataratzekua. Etxba Eib. 


mende. 

624


- EGUZKIA ETZAN. Ponerse el Sol. Iguzkia eztadila etzin zuen aserretasunaren gainean. Lç Eph 4, 26. 

Iguzkia etzaterakoan, Jaun zaldizko bat, muthilak ondotik, Andoaineko ostaturat jausten da. Laph 141. Altxatu 

zen Lohilakat, bi jandarma bezain handi, Arradoi gibelean ja etzatera zoan iguzkia itzaltzen ziotela lau gizon 

dohkabeer. Barb Sup 148. Eguzkia itsasoan yeiki ta itsasoan etzin. Or Mi 129. Eguzkia astiro joian etzin guraz. 

Erkiag Arran 7. Eguzkia etzaterakoan berriz eramango dituzu ur-goxoetara eta bazkalekuetara. Ibiñ Virgil 101. 

Mana nezoke iguzki horri nehoiz ez dadila etzan. Xa Odol 303. v. tbn. Vill Jaink 17. Eguzkia etzun: Altuna 100. 

Iguzkia etzan: Ox 153. 

- EGUZKI-HAIZE (AN, L, BN; Aq 1220, H; euzki-a. V-gip, G-to; iguzki-a. Sal, R (-axe); Darric ap. DRA; 

iduzki-a. AN-ulz; iruzki-a. B, BN-baig). Ref.: A (eguzki-, iruzki-, zimurkatu); VocPir 51; Iz ArOñ y To (euzki-), 

Ulz (iduzki-); Izeta BHizt (iruzki-). a) (G-to; H s.v. haizea). Viento del Este. "El solano" Iz To s.v. araegua. 

Iruzki-aizea ari denean, hura oro zimurkatzen da (BN-baig). A s.v. zimurkatu. Iduzki-aizeak beroki guti, yende 

bearrak fabore guti. A Aezk 218. Eguzkiaizeak ain bizkor aizegiten zuen egun artan. Or Mi 30. Eguzki-aizeak 

beroki gutxi, gizon beartsuak adiskide gutxi. EgutAr 23-9-1959 (ap. DRA). b) (G-to; iguzki haize SP; iduzki-a. 

Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 288; Iz To. Viento del Sur. "Iguzki haizea, auster" SP s.v. haizea. c) IGUZKI- 

HAIZE. Oriente, Este. Zuhaitza norat ere erortzen baita, nahiz iguzki haizerat edo mendebalerat. Ax 603s (V 

388). 

- EGUZKI-HAIZE-ALDE. Lugar orientado al Este. Oilotegia ez da lekhu hotzean nahi, ez beroegian ere. 

Iguzki-haize aldea du lakhet. Dv Lab 287. 

- EGUZKIA JAIKITZE (iguzkia j. H). Oriente, Este. (Cf. infra otros compuestos, con el primer elemento en 

forma indeterminada). Iguzkia iaikitzetik etzite lekhuraño. EZ Man I 78. 

- EGUZKIAK PASATU (euzkiak pasau V-gip). Ref.: Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350; Etxba Eib. Quemar el 

sol. Ain luzero egon biarrakin euzki begittan, euzkixak pasau eban. Etxba Eib. 

- EGUZKI-ALDE. v. eguzkialde. 

- EGUZKIAN. Al sol. v. EGUZKITAN. Bi presuna daude iguzkian. Ax 582 (V 374). Sekatu zait belhar 

iguzkian idortuaren gisa. Gç 47. Goizeko zuhur dena arratsaz orroitzen, / goizeko iguzkian ez sobra yostatzen. 

Hb Esk 183. Goxo dik iguzkian. JEtchep 101. 

Hay tbn. ejs. en caso inesivo determinado, del tipo eguzki beroan, en DurPl 69, Or Mi 11, Etcham 221 y Anab 

Poli 34. 

- EGUZKI HANKA-MEHE. v. HANKA-MEHE (s.v. hanka). 

- EGUZKI APALEAN. Al atardecer. Iguzki aphalean, heltzen da Xoane etxerat. Barb Sup 98. 

- EGUZKI-HAR. "Bicho que vive en el terreno soleado (R). MEst Ezka 259" DRA. 

- EGUZKI-ARGITAN (Dv). A la luz del día; (fig.) al descubierto, abiertamente. "Iguzki-argitan egin du holako 

itsuskeria" Dv. v. EGUN-ARGI. Ipiñirik [galbaea] eguzki argitan. Mg CC 224. Zure emazteak bestek artuko 

ditu, eta oiekin eguzki-argitan etzango da, zuk isillik egin zenduelako. Lard 193. 

- EGUZKI-ARGITARA. A la luz del día. Zatoz zure edertasunak eskatzen duan eguzki-argitara. NEtx LBB 

84. 

- EGUZKIARI. Al sol. v. EGUZKITAN, EGUZKITARA. Uzkur bakio ekatxari, sendakike eguzkiari. "Si te 

agachas a la tempestad, al Sol te rebustecerás". RS 251. 

- EGUZKIA SARTU. "Ponerse el Sol, iguzkia sartu" Lcc. Ezen lehenago iguzkia sar zedinetik ilkhi arterano, 

gaua laur parte bardinetara partitzen zutén. Lç Decl a) 7r. Eztezala iraun iguzkia sar arteiño. Ax 271 (V 181). 

Pasaietan nenbillan neroni neure buruarekin Iguzkia sartzerakoan. SP Phil 329. Iguzkia sartzen eta atratzen da 

aposentuan. El 37. Sarthu zenean iguzkia. Lg II 196. Eguerditik iru, ta eguzkia sartzen dan aldetik beste iru. AA 

III 351. Eguzkia sartu zanean. Lard 423. Iguzkia sarthu gabe behar zare ospitalean sarthu. Laph 100. Iguzkia 

sartzerat abiatua baita. JE Ber 51. Jainkoaren aintzinerat agertu beharra niz egungo iguzkia sartu gabe. Lf 

Murtuts 50. Cabo Norten gauerdiko eguzkia zanean, bost egun segituaneguzkia sartu gabe ikusi genuanean. 

Anab Poli 7. Euren yauntasune, eguzkie sartute urrengo egune zabaldu artekoa ixeten ei-eudien. Akes Ipiñ 30. 

Eguzkia dagoneko mendien gain dala, eta oraindik eztala sartu. Zait Plat 107. 

v. tbn. Añ GGero 202. Aran SIgn 41. Echta Jos 79. Jaukol Biozk 14. Ir YKBiz 84. Mde Pr 173. Iguzkia s.: EZ 

Eliç 259. Elzb PAd 84. Zby RIEV 1908, 85. Arb Igand 74. JEtchep 64. 

- EGUZKIA SORTU. Salir el Sol. Ona non dituan Euskarazko hitzak naroro: nai badek, oa, ta eguzkia 

sortzen dan aldetik erakark nai deana. Lar DT (ed. 1853), CXCII (cf. EGUZKI-SORZTE ALDE). Egun batzuen 

buruan etorri ziran Eguzkia sortzen dan aldetik iru Errege Magoak. Ub 63. Iguzkia doi-doia sortzen da zerutik. 

Ox 157. Armiarma eguzkia sortzean bere aritik zilintzaka bezala. Or Mi 65. Baña eguzkia sortu zanean, kixkali 

zan. Ir YKBiz 171. v. tbn. AA III 351. Etxeg in Muj PAm 21. Ibiñ Virgil 78. 

- EGUZKI-ATERATZE (iguzki-athe- Dv). Oriente, Este. v. eguzkialde. Iguzki atheratzetik ethorri ziren 

Magoak Jerusalemerat. TB Mt 2, 1. 

- EGUZKI-BEGI (V (euzki- V-gip), G, L-ain, Sal; eguzbegi V-gip; eguzku- R-uzt; iguzki- AN, L; iguzkipegi H; 

iguzpegi G-to; H; iruzkipei B; iduzkipegi AN-ulz; iruzpei B; euskibegi V-gip). Ref.: A (eguzbegi, eguzkibegi, 

eguzku, begi); A Apend (iguzpegi); Iz ArOñ (euzki-begixan), UrrAnz (euskibegixa), Ulz (iduzkipegie); Etxba Eib 

(euskixak pasau); Izeta BHizt (iruzkipeia); Gte Erd 86. a) Lugar soleado; lugar orientado al Sur. "Eguzbegi (V- 


mende. 

625


gip, FSeg), sitio soleado" A. "Eguzki-begian (V, G), iguzki-begian (AN, L), (dando) al sur" Ib. s.v. begi. "Ain 

luzero egon biarrak euzki begittan, euzkixak pasau eban" Etxba Eib. "Gure etxea iruzkipeian dago" Izeta BHizt. 

v. egutera. Eguzku-begia lurbel dago, oxezkia astra elur agiri da (R-uzt). A. Egizu etxea eguzki-begitan. Zam 

Man 29. Egon bere eguzki begitan dago-ta, bestelako leku epela egongo da. Erkiag Arran 126. Eguzkibegia, 

ordea, lurmen zegoen, eta laiotza, ostera, elur. Zait Plat 54. 

Epur ta bizkar zuritu arte, / eguzki-begi atseden. Or Eus 347. 

(Fig.). Parte más brillante, mejor; ventaja, lado favorable. Hortako zerbitzatu niz La Fontaineren lanaz. 

Hau da obra honen iruzkibegia. "La partie la plus brillante". Arch Fab 11. Artzainguak baditu bere iduzkibegiak 

eta bere itzalak. Herr 24-4-1958, 1. 

(Con reduplicación intensiva). "Baserri aura, euzki begi begixan dago" Etxba Eib. 

b) (iguzki-begi BN ap. A; Dv; iguzkipegi H; iduzkibegi Lander ap. DRA). Oriente; sitio orientado al Este. "Iguzki 

begian, à l'exposition du midi" Dv s.v. begi. "Situación mirando al oriente" A. Jin giren eskualderat ez du 

bizkitartean lur-mendoi batzuez bertzerik, hok iuzpegiratago eta elgarren ganik hurbilago. JE Ber 76 (v. infra 

EGUZKI-BEGI-ALDE). 

c) (G-goi, AN-gip). Ref.: A EY I 160; JMB At; Gte Erd 108. "Disco solar" JMB At. "En Ataun llaman [...] 

euzkibegi 'ojo del sol' al astro" JMB MitV 432. "Eguzki begia atera nahian dago laino tartetik (AN-gip)" Gte Erd 

108. Eguzki begi gorriaren pean. Mde Pr 117. Eguzki-begi haundia ugartearen gainean. Lasa Poem 99. 

d) Rayo de sol. v. begi (5). Asentuen gaiñetik sagar onduen ostraillen artian yosteta dabilla iduzki-begia. 

Atheka 26s. Hain hertsiki khuruzatzen dituzte elgarren artean adarrak nun iguzki begi bat ez baita nehun ere 

ageri. Prop 1883, 16s. Eguzki begiak badabe / Artuten parean beian. AB AmaE 150. 

- EGUZKI-BEGI-ALDE. Oriente, Este. Bainan, Iruñako bertzaldean da aurkitzen Javier, urrunsko, iuzpegialderat. 

JE Ber 26. 

- EGUZKI-BELAR (L-ain ap. A; iguzki-b. L ap. A; SP (-lh-), Dv). v. EGUZKI-LORE. a) Girasol; en general, 

plantas que giran siguiendo la dirección del sol. Iguzki belharra ikusirik. SP Phil 134. Behatzen zioenean 

iguski belharrari. He Phil 137. Eguzkibelar luzeen artetik. Amez Plat 23 (ap. DRA). Baratzan, eguzki-belar 

batzuk euren lore aundiak zabaltzen dituzte beren txorten gaiñetan. Etxde Itxas 268. 

b) Cardo silvestre (Carlina acaulis), planta de hojas puntiagudas y flor en forma de sol. Iru eguzkibelar 

Mendiolako (Araba) etxe batek ate gañean iltzez erantsiak dauzka. JMB ELG 117. 

- EGUZKI-BORTXAZTA. "Iguzki-bortxazta, alternativas de sol y lluvia (Sal)" A Apend. 

- EGUZKI-BURTZINGA. a) ""Iduzki-burtzinga, alternativas de sol claro y nublado" A Aezk 293. 

b) "Iduzki-burtzinga, sol fuerte de días de bochorno" A Apend. 

- EGUZKI EGIN (iguzki Lcc), EGUZKIA EGIN (BN-lab). "Asolear al sol, igui [, seguramente por 

iguzki] egin" Lcc. "Eguzkia egiten du (BN-lab)" Gte Erd 87. 

- EGUZKI EPELETAKO. "Eguzki epeletakoa da ori, ése está educado con mimo; litm.: ése es de sol tibio (Gbet)" 

A EY III 314. 

- EGUZKI-ERKINGU. "Iguzki-erkingu (R), levante, oriente" A. v. eguzkialde. Mago banak xin zren iguzki 

erkingutik. Hual Mt 2, 1. 

- EGUZKI-ERKITE (R ap. VocPir 50). Oriente. 

- EGUZKI-ETZANALDE (iguzki-etzinalde Dv). Occidente, Oeste. Eguzki yeikialdetik etziñaldera, ta 

iparretik egoara. Or Mi 118. 

- EGUZKI-ETZATE (iguzki- H; iguzki-etzite H). Occidente, Oeste. 

- EGUZKI-GABEUKATZ. Reloj de sol. Zuaz eguzki-gabeukatz (erloju)-azpijan bixi ta azten dan 

arkakaratzera. Altuna 33. 

- EGUZKI GAIXO (G-azp ap. Gte Erd 87). Sol débil. 

- EGUZKI-GALDA. Calor del sol. "Euzki-galdia, sol de justicia" Etxba Eib. "Eguardiko euzki galdia artu 

genduan Elosura eldu baño len, aguantamos el sol ardiente del mediodía" Ib. Cf. EGUZKI-GALDATAN. 

Eguzki galda beroen azpian. Ag G 209. Eguzki-galdak eta aize leorrak mendi sollean baño askoz ere kalte 

gutxiago egiten dute zuaiztian. Munita 16. Bost zertanetan zatituta dago ortzea: bata eguzki galdak beti ere 

goritu eta suz kixkaltzen duena. Ibiñ Virgil 74. 

- EGUZKI-GALDA-GALDAN. Bajo el calor del sol. Lur mokillak austen / eguzki galda galdan / izerdiz 

beterik. DurPl 68. 

- EGUZKI-GALDATAN (V; euzki-g. V-gip). Ref.: A (galda); Etxba Eib; Iz UrrAnz. Bajo el calor del sol. 

"Eguardiko euzki-galdatan etorri biar izan da" Etxba Eib. Lan au egin oi dabe / eguzki galdatan. Mg PAb 

144. Nai eguzki galdatan nai lei-antziarra buruan dabela. A BGuzur 107. Eguzki galdatan arpegia erre jakon. 

Ag Kr 143. Eguzki-galdatan bar-bar plaza. Mok 11. Eguzki-galdatan, eztot nai-ixan deusik. Laux BBa 4. Eguzki 

galdatan narru-gorrittan egon. Otx 160. Eguzki-galdatan auts biur-zorian. SMitx Aranz 53. Eguzki-galdatan 

nekarazten ditute. Ibiñ Virgil 97. 

- EGUZKI-GERIZA. Sombrilla. Pusketan ezarri dut nere iguzki-geriza edo parasola. Prop 1897, 60. 

- EGUZKI GEXA (-xia det. G-azp ap. Gte Erd 87). Sol débil. 

- EGUZKI-GIBEL (L-côte ap. A; iruzki- L ap. A). "Sitio sombrío" A. 


mende. 

626


- EGUZKI-ILKITZE (iguzki-ilkite SP). a) Oriente, Este. v. eguzkialde. Aizia bihortu da iguzki sarzetik 

ilkitzera. Volt 167. Iguzki ilkhitzetik iguzki sartzera, / Neguko hormetarik hegoko berorat. Hb Esk 31. 

b) Amanecer. Cf. Hm 150: Iguzkia ilkitzetik. Ezpaititu [loreak] zabaltzen iguzki ilkhitean baizen. SP Phil 211. 

Iguzki ilkhitzetik iguzki sartzeraino, eta iguzki sartzetik iguzki ilkhitzerainokoan [distiratzen dutenak]. ES 124. 

- EGUZKI-ILKITZE ALDE. Oriente. Aphain ledinzát iguzki ilkhite aldeko Regén bidea. Lç Apoc 16, 12. 

- EGUZKI-IRTETE (euzki-urtaiti Dgs-Lar 6). Oriente. 

- EGUZKI-HISTASUN. Eclipse de sol. Arratsalde erditsutan izanen zela iguzki-histasun hori. HU Zez 94. 

- EGUZKI-HISTURA. Eclipse de sol. Hunen aintzineko iguzki-histuretan aipagarrienak baditu berrogoi 

zenbait urte iraganik. HU Zez 96. 

- EGUZKI-ITZALALDI. Eclipse de sol. Eguzki-itzalaldia ainbat lenago iragarten dute. Or Aitork 104. 

- EGUZKI IZAN (iguzki BN-arb ap. Gte Erd 87; iduzki i. B ap. Izeta BHizt). Hacer sol. "Iduzki denean itzala 

goxo" Izeta BHizt s.v. iruzki. "Egun iguzki da (BN-arb)" Gte Erd 87. Eripa nola doha menditik behera / 

Iguzkia denian iduri zilharra. Elzb Po 179. Eguzkie zanean, euren bearlekuetan agiri ei-zirean. Akes Ipiñ 28. 

Noiz zen iguzki, noiz euri. JEtchep 21. 

- EGUZKI-JAIKIALDE. Este, oriente. v. eguzkialde. Eguzki yeikialdetik etziñaldera, ta iparretik egoara. Or 

Mi 118. 

- EGUZKI-JALGITE (iguzki- H). a) Oriente, Este. v. eguzkialde. Gero ikhus nezan berze Aingeru bat igaiten 

zela iguzki ialgitetik Iainko biziaren zigulua zuela. Lç Apoc 7, 2. 

b) "Lever du soleil, iguzki jalgitze" Ph. Aranart / Lf GH 1936, 92. 

- EGUZKI-JOGUNE. "Iguzki-jogune, revers de la colline où le soleil donne, qui est exposé au soleil" H. v. 

egutera. 

- EGUZKIKO (ig. onthasun (Dv, H). (Bien...) inmueble. Cf. el ej. de Larz Iru 108 (s.v. EGUZKITAN). 

Iguzkiko funts eta onthasun guziak. Elsb Fram 156. 

- EGUZKI-LILI (iguzki- H s.v. lilia). Girasol. Illerrian bada lore / euzki-lili krabelin / Zu zaituzte badut uste / 

ongarritzat Kattalin. Mde Po 86. Gure bi aldetan ikus ahalako mahastiak ditugu eta ere zonbait landa artho, 

sorho, iguzki-lili eta bertze. Herr 3-10-1963, 3. 

- EGUZKI-LORE (iguzki- L ap. A; SP, Dv, H; iruzki-l. BN ap. A). v. EGUZKI-BELAR. a) Girasol; en general, 

plantas que giran siguiendo la dirección del sol. "Hélianthème vulgaire (Helianthemum vulgare)" Zerb GH 1931, 

230. Iguzki-lorea hauta omen da pikoen sendatzeko. Zerb GH 1931, 230. 

b) (eguzki-lora V-gip). Cardo silvestre (Carlina acaulis); sg. Iz ArOñ 38, diente de león (Taraxacum officinale). 

Eguzkiak bezelatsu, eguzki-loreak ere uxatzen ditu illunpe-mamuak edo gaue-gauekoak [...]. Ortarako, ordea, 

etxeko atean jarri bear da eguzki-lore bat. JMB ELG 79s. Marik begizko ta gañerako oker guzietatik gordeko 

ditula uste bait dute, baldin eta eguzki-lore ok Eguzki, bere semeari, eskeintzen ba-diote. Eston Iz 6. 

- EGUZKI-MALDA. "Escondrijo" A (que no cita fuente). 

- EGUZKI-MUGA (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Solsticio" Lar y Añ. 

- EGUZKI-NEGAL. "Iguzki-negal (BN-lab), costra de la cara que aparece en mujeres embarazadas" A. 

- EGUZKI-OREN. Reloj de sol. Iguzki-orenaren inguruan ezarri zituzten hitz hauk. Jnn SBi II V (ap. DRA). 

- EGUZKI-OSPEL (L-ain ap. A; iruzki-uspel L-ain ap. A). "Sitio sombrío" A. 

- EGUZKIPE. Lugar bajo el sol. (Empleado normalmente con suf. locales). Cf. Lar: "Helíaco, orto helíaco de un 

astro, eguzkipetik irten ta agertzea. Ocaso helíaco, eguzkipean ezkutatzea". Eguzki-pe errean ta ur gazi 

gañean. Mb IArg II 341. Iguzkipean ugartedia. Ldi BB 138. Orduko lotsa poz biur zaio, / orain zuti du burua: / 

ekaitz-ondoko eguzkipetik / ala lore zutitua. Or Eus 88. Eguzkipean dizdizka. TAg Uzt 51. Iduzkipean handik 

ikusiz Euskaldun etxe xuriak. Iratz 131. Ikaragarrizko eguzkipe beroan. Anab Aprika 80. Errukigabeko 

eguzkipean. Lasa Poem 66. 

(Ref. al mundo). Cf. supra ejs. de eguzkiaren azpian. Ai! zorigaixtoz landa bazterrez, zonbat dabiltzan 

goserik / Iguzkipean deus ez dutela behar gorriaz bertzerik! Ox 69. Legea hitzez hitz bethetzen zuteneri aldiz 

Jainkoak zoriona ixurtzen zioten iguzkipe huntan berean. GH 1934, 290. Eguzkipean bada, betorkit onera. Or 

Eus 32. Eta, eguzkipean, berririk ezer ere ez da. Ol Eccl 1, 9 (Ker eguzkipean; Dv iguzkiaren azpian). 

Eguzkipeko asi-orraziak. Zait Plat 15. Eguzkipeko izkuntza geienak. Ibiñ Virgil 22. 

Beste eguzkipetan aberria billatzeko. Ibiñ Virgil 92. 

- EGUZKI-PINDAR. "Iguzki-pindar (L-ain), reverberación del sol" A. Aro txarraren ondotik iguzki pindar 

bat. Ox 194. 

- EGUZKIRA. Al sol, a la luz del día. v. EGUZKITARA. Txindurriak ateratzen zituen gari ale lurpean 

gordeak eguzkira. VMg 78. Iguzkirat ager hadi. Ox 132. "Lizardi"-ren gaztaroa eguzkira dakarkigute. Aitzol in 

Ldi UO 8. 

Al sol, bajo el sol, a la luz. v. EGUZKITAN. Eguzkira ezpada, gabeko illazkara. "A los rayos esplendentes 

del sol". Laux BBa 44. Japoniako lehen urarteak [...] han, ilun nabarreko iguzkirat irriz ari. Ardoy SFran 212. 

- EGUZKIRIK EGUZKI. Por el sol, a pleno sol. Kapa andi batzuk eskatuko zenduezan euzkirik-euzki ibilteko. 

Kk Ab II 104. 

- EGUZKI SAINDU (iguzki H; iguzki xaindu L, BN ap. A). "La custodia, litm.: el santo sol" A. Gurutze, 


mende. 

627


khalitz eta iguzki saindua. Hb Esk 141. Zer ziborio! Zer Iguzki-Saindu ederki lanthuak! Ducq 6 (ap. DRA). 

- EGUZKI-SARGU. "Iguzki-sargu (R), occidente, poniente" A. 

- EGUZKI-SARRERA (V-gip; e.-sartuera V-gip). Ref.: Etxba Eib. Puesta de sol. Eguzki-sarraieran ainbeste 

ixera eder intxaur-azal baten sartuten ikustea. Akes Ipiñ 28. Gaillur garaienetik eguzki sarrera oartuz, gaukantuan 

ari da. Ibiñ Virgil 78. 

- EGUZKI-SARTALDE. Occidente. Cf. eguzkiaren sartaldera (Lard 532). Iguzki-sar-aldeko edo 

mendebaleko Indietan, hori baita Amerikan. Prop 1906, 211. Eguzki-sortaldetik eta sartaldetik, Ipar-aldetik eta 

Egoaldetik etorriko dira. Ir YKBiz 292. Eguzki sartaldeko huri batean. Mde Pr 71. 

- EGUZKI-SARTU. "Eguzki sartua, insolación (V-arr)" A Apend. 

- EGUZKI-SARTZE (iguzki- Dv). a) Puesta de sol. "Iguzki-sartzean ethorriko naiz" Dv. Arratsean, iguzki 

sartzean. Lç Mc 1, 32 (Dv i. etzan ondoan). Iguzki ilkhitzetik iguzki sartzeraino, eta iguzki sartzetik iguzki 

ilkhitzerainokoan [distiratzen dutenak]. ES 124. Xoraturik bainindagon iduzki sartzean. Iratz 58. Biziki iguzki 

sartze ederra izan dun gaur. JEtchep 64. 

Iguzki sartzeko aldetik. ES 110. Iguzki sartzealde, Castilla zaharra. Hb Esk 78. Afrikako itsas-bazter iruzki 

sartzerako aldean. Prop 1893, 252. 

b) (iguzki-sartze SP, Dv A, H). Occidente, Oeste. "Iguzki-sartzera dago ene etxea" Dv. Aizia bihortu da 

iguzki sarzetik ilkitzera. Volt 167. Iguzki ilkhitzetik iguzki sartzera, / Neguko hormetarik hegoko berorat. Hb Esk 

31. 

- EGUZKI-SARTZE ALDE. Occidente. Lagun asko etorriko dira eguzki sortze ta sartze aldetik. Ir YKBiz 

147. 

- EGUZKI-SISKA (iguzki- Dv A), EGUZKI-SISTA, EGUZKI-XIXTA. "Coup de soleil" Dv. Uria nasaiki, 

haize hotza, barazuza, elhurra eta ortzi gaitzik, noiz denka iguzki xixta batzuekin. Eskual 17-4-1908 (ap. DRA 

s.v. xixta). Iguzki-sistek eta euriteek aspaldiko urthetarik hunat histu dituztelakotz [harriak]. JE Ber 53. 

- EGUZKI-SORTALDE (iguzki- Dv). Oriente, Este. v. sortalde. Cf. ejs. de eguzkiaren sortalde en Ub 65 y Lard 

537. Eguzki-sortaldetik eta sartaldetik, Ipar-aldetik eta Egoaldetik etorriko dira. Ir YKBiz 292. Ez Ipar eta 

Eguzki-sortaldera, Ego ta Kaurus aldera baizik. Ibiñ Virgil 99. 

- EGUZKI-SORTZE. Amanecer. Erruki ori dala-ta agertu zaigu goitiko Eguzki-sortzea. Ir YKBiz 14. 

Badakusat argi-xinta: igarten dut eguzki-sortzea. Or Aitork 322. 

- EGUZKI-SORTZE ALDE. Oriente, Este. Ihesdun egon zen Edenetik iguzki-sortze alderako bazterretan. Dv 

Gen 4, 16 (Bibl iguzkialdeko). v. ej. de Ir YKBiz 147 en EGUZKI-SARTZE ALDE. Eguzki-sortzaldean Aren 

izarra ikusi dogu-ta. Ker Mt 2, 2. 

- EGUZKITAKO. (De) al sol. Iru billete iguzkitakuak. Iraola 134. Eguzkitako landetan. Gand Elorri 48. 

- EGUZKITAN (G-azp; A DBols; iguzkitan BN-arb; Lcc, H; euskitan V-ger; iduzkitan AN-ulz, B; iruzkitan Gnav). 

Ref.: AEF 1921, 48; Iz Als, Ulz; Gte Erd 87. Al sol. "Asoleado al sol, iguzkitan egon dan gauzea" Lcc. "Iri 

ogiye euskiten erreko yata, a tí se te cocerá el pan al sol (quiere decir: querrás el producto de tu trabajo sin 

trabajar) (V-ger)" AEF 1921, 48. v. EGUZKIAN, EGUZKIPE. Tr. Documentado desde finales del s. XVI, es 

más frecuente al Sur. 

Otsailean aldiz eguzkitan, aldiz sutanzean. RS 323. Idortu naiz hala nola / iguzkitan belharra. EZ Eliç 333. 

Berehala iragaiten dira eta urtzen, elhurra iguzkitan bezala. SP Phil 285 (He 286 iguzkitan). Eulijak eztabe gura 

/ ormako zulua, / ezpada eguzkitan / eztu lapikua. DurPl 82. Udako beroarekin / beti eguzkitan. Echag 236. 

Ikuste ona bear da eguzkitan ateratzeko ere [zigarra]. It Dial 24 (Ur eguzkitan, Dv iguzkitan, Ip ekhitara). 

Iguzkitan zatzala. Gy 68. Israelko lenen edo Prinzipe guziak eguzkitan zinzilika ipiñi zitzala. Lard 103. Iguzkitan 

goitiko eta beheitiko ileek bi argidura dituzte. Dv Lab 247. Urtan garbitu, eguzkitan leortu. Arr GB 65. Beti 

kanpoan eta euzkitan zegoan. Aran SIgn 35. Eguzkitan nabillanean. AB AmaE 172. Bera geratu zan billoxik, 

eguzkittan. Echta Jos 59. Beztu egingo zerate iguzkitan. Iraola 134. An ere eguzkitan erreriko artorik eztu inork 

jaten. A Ardi 12. Txartalak eguzkitan berotzera. Or Mi 20. Termometro bat euzkitan ipiñi balitz. Kk Ab II 103. 

Soñekuak eguzkittan imiñi zittuzan legortuten. Otx 159. Egun osoan eguzkitan egondako artille garbituak. TAg 

Uzt 240. Aizea eguzkitan bero ta gerizpean ozpera. Erkiag Arran 121. Udaran beroa 75 mallaraño igotzen zala 

eguzkitan. Anab Aprika 97. Badie gero horiek ontasun iruzkitan! Larz Iru 108 (cf. EGUZKIKO). Udako 

eguzkitan egoak zabaldu ditzaten. Ibiñ Virgil 108. "A Place in the Sun", hemen "Iguzkian lekua", "Iguzkitan" 

izan beharrean, bihurtu zutena. MEIG I 163. 

v. tbn. Ag G 26. Jaukol Biozk 93. Laux AB 17. Zait Sof 115. SMitx Aranz 35. JAIraz Bizia 114. Munita 22. Uzt 

Sas 349. 

(Con adj.). "Eguzki epeletan (G-azp)" Gte Erd 87. Eguzki berotan kiskaltzen. Ag Kr 61. Ipiñi ebazan zabalzabal 

atxetan, eguzki berotan. Echta Jos 59. Eguzki gori-gorittan. Otx 161. Eguzki gorritan ezin izerdi. Ldi BB 

120. Zuaitz ori etzala beti eguzki epeletan egongo. Munita 36. Eguzki umautan. Gand Elorri 111. Ernemiñak 

azaltzen dira eguzki berritan. Ibiñ Virgil 89. Eguzki berritan zaude. Lasa Poem 89. 

- EGUZKITARA (-kiara R-uzt ap. Iz R). (Con verbos de movimiento). Al sol, a la luz del día (sentidos prop. y 

fig.). "Egúzkiara diozu, está al sol" Iz R 394. Tr. No documentado en la tradición septentrional. 

Eguzkitara irten nai badet, nork eragotzi? VMg 34. Ateratzen ote degun eguzkitara an kalabozoan usteltzen 


mende. 

628


dagoana. Apaol 99. Atara eutsiezan euren zapi zikiñak eguzkitara. Ag Kr 173. Bestelan gibelak euzkitara 

atarako eustazala. Kk Ab I 66. Ordûn beorrak eguzkitara. Or Eus 347. Gari-metak eguzkitara zabaltzen, batzuk. 

TAg Uzt 152. Laster eguzkitara aterako diran gaitzak oro. Zait Sof 92. Nagiak kendu ta errenka atera zan 

eguzkitara. Anab Poli 13. Perseponek iasoten duenean, aren gogoa eguzkitara itzultzen du bederatzi urte 

ondoren. Zait Plat 71. Beren arrizko eta burnizko erraiak eguzkitara ateratzen ari dira. MIH 24. 

+ (iguzkitara H). (Estar...) al sol, bajo el sol, a la luz del día. v. EGUZKITAN. Tr. Relativamente más 

frecuente al Norte. Egun batez, Borjatto azeria [...] ihuzkitara zagon berotzen. Dv BaigZL 375. Bazterretik 

iguzkitara [idiei] begiratzen badiozute. Dv Lab 237. Egiazko xedea, eskuko erriak iguzkitara bezen ageri dena 

da. HU Aurp 171. Iguzkitara distiran dago xuriz ordokia dena. Ox 69 (63 iguzkitarat). Ai, eguzkitara, mutillak al 

balu / auzo-soingaiñean burua atsedendu! Ldi UO 22. Geure neskatxu gorriskea / zetan agon eguzkittara? Laux 

AB 17. Eguzkitara gogor oi dute. Or Eus 348. Eguzkitara luzaroan egon dan artillea. TAg Uzt 159. Eguzkitara 

etzanda. NEtx Antz 137. Igande batez gatuak iguzkitarat ikusi ginituen. JEtchep 35. Arratsaldeko ta Udazkeneko 

eguzkitara. Gand Elorri 74. Iguzkitarat irriz dauden [...] zelai eta erreka gizenak. Ardoy SFran 33. 

Orientado al sol, en la solana. v. EGUZKI-BEGI. Bixkar batean, iguzkitara, dago eskualdun etxea! Ox 108. 

Eguzkitara dago [barrutia]. "Está en solano". Or Eus 297. 

- EGUZKI TXEPEL (G-azp ap. Gte Erd 87). Sol débil. 

- EGUZKI-HURBIL. Parhelio, imagen del sol reflejada en las nubes. Eguzki-urbillak, Yondone Kler-en egunargitzeak. 

'Les parhélies'. Or Mi 90. 

- EGUZKI-URTE (Lar; iguzki urthe Urt). "Annus solaris" Urt II 122. "Año solar" Lar. 

- EGUZKI-XARRAXTA. Rayo de sol. Eriak loriatzen ziren harekin istant baten pasatzen, gelan iguzki 

xarraxta bat baitzen zinez. Herr 1-3-1962, 3. 

- EGUZKI-ZALE. Amante del sol. Txenara pizkor eguzki-zaleak. Ag G 43. 

- EGUZKIZ EGUZKI (iguzkiz iguzki Dv, H). Durante el día, antes de la noche. "Iguzkiz iguzki Mauletik 

Baionara sarthu zen, il fit le trajet de Mauléon à Bayonne en un jour (entre le lever et le coucher du soleil) [...]. 

Iguzkiz iguzki akhaba diferentziak (Ax), terminez les différends avant que le soleil se couche" Dv. "Tant que luit 

le soleil, qu'il fait jour" H. Cf. Aran SIgn 211: Izarrez-izar, euzkiz-eguzki. Etzoaztela oherat mendekatzeko 

desirarekin: akhaba diferentziak iguzkiz iguzki. Ax 271 (V 181). 

(Lar Sup; iguzkiz iguzki SP, Dv; iduzkiz iduzki Ae ap. a A Aezk 293). De sol a sol, durante todo el día. "D'un 

soleil à l'autre, du matin au soir" SP. "Sol, de Sol a Sol" Lar Sup. 

"Iguzkiz iguzki ibiltzea, marcher par la grande chaleur du jour" Dv. 

- EGUZKI-ZINKA. Golpe de sol. Delakotz beltza, lur-ustelak du hobekienik hartzen iguzki zinka eta beroa. 

Gatxitegi Laborantza 22. 

Quemadura producida por el sol (BN-baig). Darric" DRA. 

- EGUZKI-ZIRRINTA. Rayo de sol. Bihar iduzki zirrintek sugartuko baitute / Zerura doan Larrune hoin xut 

eta hoin gora. Iratz 113. Argi izpi oro baño ederragoa aizen eguzki zirrinta! Zait Sof 164. 

- EGUZKI-ZIZA. Euri-ondoko eguzki-zizak. "Setas que nacen después de la lluvia". Or Eus 86. 

- EGUZKI ZURI (G-azp ap. Gte Erd; euski z. V-gip ap. Iz ArOñ; iruzki z. BN-baig ap. Satr CEEN). "Euski 

zurixak ostondua baltza" Iz ArOñ. "La luz lechosa del sol, que llaman iruzki zuria, sol blanco, indica poca 

estabilidad y trae agua" Satr CEEN 1969, 73. "Eguzki zuri (euri izateko itxura duela) (G-azp)" Gte Erd 87. 

Hemos encontrado dos ejs. (Or Aitork 398 y Xa Odol 97), aunque en ambos parece significar 'sol brillante'. 

eguzkialde (V ap. A), iguzkialde (Dv A, H), iruzkialde (B ap. A), iduzkialde, iguzkalde. 1. Oriente, Este. 

v. sortalde, ekialde, eguzki (2), EGUZKI-HAIZE (c), EGUZKI-ATERATZE, EGUZKI-ILKITZE, EGUZKI- 

JALGITE, EGUZKI-SORTALDE. Tr. Documentado desde mediados del s. XIX; es relativamente más 

frecuente al Norte. En DFrec hay un ej., meridional, de eguzkialde, y dos, septentrionales, de iguzkialde. 

Populu ithurria iguzki aldea. Hb Esk 8. Hara Mago batzu ethorri zirela iguzkialdetik Jerusalemera. Dv Mt 2, 

1 (Or eguzkialdeko; Lç, He, SalabBN, Samper Orientetik, TB iguzki atheratzetik, Ur, Ol e IBk sortaldetik, Ip 

ekhi-jaikigiatik, Hual iguzki-erkingutik, Arriand ekaldetik, Ker eguzki-sortzaldetik, IBe sortaldeko). Zoaz mortu 

onetatik eguzki-alderonz aspertu gabe. Arr GB 70. Utzi zuan Italia eguzki alderunz juateko asmo onekin. Bv AsL 

209. Iparreko bidea utzirik, iguzki aldera bihurtu ginen. StPierre 28. Iguzki-aldetik ethorri zen berri handi bat. 

Barb Sup 163. Iguzki aldekoak Iratira, iparraldekoak berriz Orreagara. FIr 167. Aren izarra ikusi dugu eguzkialdean. 

Ir YKBiz 24. Iguzkaldeko Cochinchineko misionerat. Zerb Bahnar 3. Etzuen makhur ttipia egin behar 

iguzki-aldean Elizari! Zerb IxtS 102. Eguzki-aldeko ekandu mizkeak. Zait Plat 31. Geiegiko idurikizun 

eguzkialdeko oriek. "Excesivas metáforas orientales". Or in Gazt MusIx 34. Mozanbikarat, Afrikako iduzki 

aldeko itsas bazterrerat. Ardoy SFran 156 (180 iguzki aldeko). Eguzkialdeko Europan. Garm EskL I 116. Eguzki 

aldetikan / berriz erregiak. Uzt LEG I 27. Baratz bat landatu eban Edenen, eguzki-alderantz. Ker Gen 2, 8. Eden 

iguzkialdeko Nod lurraldean. Bibl Gen 4, 16. Santoña Santanderren eguzki aldera dagoela ezta. MEIG IX 67. 

Iguzki aldekoek. MEIG II 70. 

(Sin determinantes, con valor adverbial). Iguzki alde badu, bere oihalen urrun heltzeko, Cette derizan 

portua. JE Bur 198. 


mende. 

629


2. (AN-5vill ap. Gte Erd), iguzkialde (Dv), euzki-alde (V-gip ap. Etxba Eib). "Côté du soleil" Dv. "Solana. 

Gure arte estuan, Mandiola, Gorosta eta Arrate, euzki-aldian" Etxba Eib. "Etxea eguzki aldean dago (AN- 

5vill)" Gte Erd 86. v. egutera. Larre edo oiantsu, zara edo soro, iguzki aldeko edo muspela. FIr 166. Lurrak, 

geienak eguzki aldetik zituan. Salav 30. Lorategi-basoaren eguzkialdean. (Interpr?). Alzola Atalak 64. Alderdi 

bati Eguzki-alde deituko diogu lan onetan; eta besteari, Ospel-alde. NEtx LBB 79. 

(Sin determinantes, con valor adverbial). Iguzki alde ez balitu hazten iranja ondo [...] eta bertze hanitz 

zuhamu mota. JE Bur 85. 

3. iguzkialde (B ap. Gte Erd), iguzkalde. Tiempo soleado, cielo despejado (?). "Ze iguzkialde ederra dagoen 

(B)" Gte Erd 87. Uda bat igortzen dauku iguzkaldez bethea. Azaldegi-Elorrieta "Uda" (ap. DRA, que traduce: 

"lado favorable, ventajoso"). 

- EGUZKIALDE-ERDI. Oriente Medio, Próximo Oriente. Eguzkialde Erdiko (Oriente Medio) erri askotan. 


eguzkialdi. Rato de sol. Neguko osarte edo eguzkialdiak legezkoak dira: ariñak, bizkorrak eurenez, ta 

ganera geldiera-zaleak. A Ezale 1897, 150b. Ekaitzaldiaren ondoren, eguzkialdia etorriko zaigu berriro. TAg 

Uzt 312. 

+ iguzkitaldi (Dv), iguztaldi (Dv). Baño de sol. "Action d'exposer au soleil, coup de soleil qu'on donne ainsi" 

Dv. Ez du ezertxo ere obeto egingo batzuetan eguzkialdiak eta bestietan uretaldiak artzia baño. Anab EEs 

1919, 153. 

eguzkiantz, iguzkiantz (G-nav ap. A). "Lugar soleado y airoso" A. 

eguzkiaro. Tiempo soleado. Zeru beteko eguzki-aro / urtetako bai ederto. Gand Elorri 62. 

eguzkiarte. "(R), momentos de despejo del cielo" A. 

eguzkibelar, iguzkibelar (BN ap. A; Dv). "Situación mirando al oriente" A. Compuesto de -belar 'frente'. 

eguzkileku, euzki-leku (V-gip ap. Etxba Eib). "(Adj.), soleado. Arrate ballia, euzki-lekua" Etxba Eib. 

eguzkipeko. "Guardasol" Añ. 

eguzkiratu, iguzkiratu (Dv). "Mettre, se mettre au soleil. Preso eraman duten gizona ez da iguzkiraturik hamar 

urthe hautan" Dv. "Horren moltsan sartzen den urhea ez da berriz iguzkirako hori hil arteo" Ib. s.v. iguzkirako. 

eguzkitako (PMuj), euzkitarako (Etxba Eib). Sombrilla. "Que debía decirse en lugar de guardasola" Etxba 

Eib. "Juan zaittez euzkittarakuakin, oiñgo euzkixak, martixan garanetik, buruko-miña emoten dau ba" Ib. Sei 

ziran, beren eguzkitako ta guzi. Berron Kijote 63. 

eguzkitaratu, iguzkitaratu. Mostrar a la luz del día. Hortz guziak zenduak izan arren, dituzten hobi guziak 

hirririk frankoenetan iguzkitaratzen dituztenak. Gy IX. 

eguzkitatu (Lh). "Eguzkittau, solear (c. 1896)" AG 233. "Mettre au soleil" Lh. 

eguzkitegi (Lar, Añ), iruztegi (AN-ulz ap. Iz Ulz). "Solana" Lar y Añ. "El lugar soleado" Iz Ulz. 

eguzkitsu (euz- V-gip ap. Etxba Eib), iguzkitsu. Soleado. Tr. Documentado en textos meridionales desde 

finales del siglo XIX. En DFrec hay 4 ejs. de eguzkitsu. Gau baltz illunai [jarrai beioe] urrengo egun 

eguzkitsuak. AB Olerk 90. Arles iguzkitsuaren edertasunak. Or Mi 103. Yori ta eguzkitsu [baratza]. Ldi IL 86. 

Nere erri ez da polit, eguzkitsu ta alai. Monzon Urrundik 141. Hegoaldeko herri eguzkitsu eta koloredun batera. 

Mde HaurB 74. Egun eguzkitsuak eta ozkarbiak. Ibiñ Virgil 77. Igande arratsaldeetako bake eguzkitsuan. MEIG 

IX 97. 

eguzkitu (euz- V-gip ap. Iz LinOñ; Lar), iduzkitu. 1. Exponer(se) al sol. "Asolearse" Lar. "Trangatu-aurretik 

euzkittu egiten zan liñua" Iz LinOñ 177. v. eguzkiztatu. Argi-hastea iduri, / Bazabiltza iduzkituz / Jainkoz, 

garbiz eta zeruz, / Iduzkituz guziak, / Dohakabe beltzenen bihotz, begiak. Iratz 191. 

(Uso sust.). "Eguzkittu bat emon oni, ten al sol esto un rato" Iz ArOñ. 


mende. 

630


2. Convertirse en sol. [Argi-iturri] onetan [doktore] batzuek izartu, besteak onetan eguzkitu ziran. Lar 

SAgust 9. 

3. iguzkitu (H), euskitu (V-gip ap. Iz ArOñ). "Faire soleil. Egun guzian etzen, ou etzuen iguzkitu, le soleil ne 

parut pas de tout le jour" H. "Euskittu dau, ha salido el sol" Iz ArOñ. Badutela han traba zerbeit, hantzen 

zeiena hezearekin; gero iguzkitu duen bezain sarri, hertzeko. JE Med 13. 

"Lehen odeiatuak gengozan, orain eguzkitu gara, antes estábamos reñidos (litm.: anublados), ahora nos hemos 

reconciliado (V-gip, FSeg)" A EY III 330. 

"Salir el sol. Euzkitu baño len, yeikitzen naiz egunero" Asp Leiz2. 

eguzkitzar. "Solazo" Lar. 

eguzkiztadura, iguzkiztadura (Dv). "Action du soleil sur les objets" Dv. 

eguzkiztaldi, iguzkiztaldi (Dv). "Exposition au soleil. Emozute ene arropai iguzkiztaldi bat" Dv. v. eguzkialdi. 

eguzkiztatu (Aq 1011), iguzkiztatu (BN; SP, Urt II 217, Dv, H, Lh), iguzkistatu, iruzkiztatu (BN-baig, S; Foix 

ap. Lh). Ref.: A (iguzkiztatu); Lh y Satr VocP (iruzkiztatu). Exponer(se) al sol. "Mettre, étendre au soleil" SP. 

"Apricus, iguzkiari dagokana [...], iguzkiztátua" Urt II 217."Iguzkiztatu, prendre le soleil. Bere gogara dago, 

gatu iguzkiztatzen bezalako, [...] un chat qui prend le soleil" Lh. Atheratzen du [bihia] noizik behin kanporat, 

airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22). Belharrak iguzkiztatu gabe idorrarazten baitituzte. Dv Lab 124. Ahur 

bat gizon kartsuek dutelakotz, nihoiz etsitu gabe, ontzen, xederratzen, iguzkiztatzen, mozkintzen behar orduan, 

xertatzen noizean behin [frantses mintzaia]. JE EuskG 357. 

Iluminar. Garbitasunaren dixtirak iguzkistatzen baitzion arpegi guzia. Etcheb MGaric 162. 

eguzku. v. eguzki. 

eguz-seme. v. ugaseme. 

egzelenzia. v. eszelentzia. 

1 ei (V; Lar y Añ (s.v. decir), H), i (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz 57; Etxba Eib; Elexp Berg (i). 1. (Partícula con 

la que se da a entender que la información expresada por el hablante proviene de otra(s) persona(s) o fuente(s); 

se coloca siempre inmediatamente antes de la forma verbal personal). Dice(n) que, se dice que, parece que. v. 

omen. Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición vizcaína, si bien hasta la segunda mitad del 

s. XIX los ejemplos son muy poco frecuentes; a partir de Arrese Beitia se documenta profusamente en todos los 

autores de este dialecto. En DFrec hay 22 ejs. 

Gaztelatika jentil onbre bat / orain etorri ei jaku. Lazarraga 1180r. Obra barri bat ei daukazu / nigaiti 

konponidurik. Ib. 1195r. An zan Presebal bere, / Bai Joanikote bere. / Madalenaan an ei dautza / Biola tronpeta 

bage. (Cantares de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7, 83. Besteok ezer eztakigula / Gipuzkoan ei dinoe. BBizk 

11. Alexandro Andijak negar egiten eijeban. fB Ic II 250. Belar ondoko eskerga bat emon ei eutsan. Añ EL 2 17. 

Praixko, guztiz ei zara eizari ederra. AB AmaE 248. Rod-berto-ren izenak 'itz argitsukoa' esan gura ei dau. Ag 

AL 160. Orduan injeñeruak esan ei eutson: [...]. Kk Ab II 188. Plaentxian ba ei ziran aiskide bi, bata aberatsa ta 

bestia pobria. SM Zirik 9. Iñork ere ez ei ditu egiten taloak izebak bezain ondo. Osk Kurl 94. Erri aundirako 

asmoak dituala, an dirua errezago irabazten ei dala-ta. Erkiag BatB 114. 

v. tbn. (para textos anteriores a 1900) IC I 564 (Cantar de Rodrigo de Zárate). Zav Fab RIEV 1907, 98. 

2. (Sust.). Fama. v. omen. Urrunegitik eldu dala euskaldunen ei edo ospe edo entzutea. A Ezale 1897, 135a. 

2 ei (L, BN, S ap. A), hei (S ap. Lrq; Arch Gram 160, Dv, H). (Interjección empleada para llamar la atención). 

"Interj. monosyllabique, servant à appeler, à avertir que quelqu'un approche. Syn. hela, hola, ola" H. "Interj. 1.º 

servant a répondre, lorsqu'on est interpelle de loin. v. hou. 2.º quand on interpellé de très loin, on emploie aussi 

l'un de ces mots, devant le nom de celui qu'on interpelle. Ex.: hei Dominixe! hou Dominixe, 'Dominixe'. L'autre 

répond: hei! ou hou!" Lrq. Cf. aiei. Ei! ekazak / orrako orbelak. Zav Fab RIEV 1909, 28. Ei gazteak / gaur 

bai dirua / zorionez yoagu / ziur artua! Ib. 1907, 98. Ai! ei! ai! egin zuen axurantak burua puska bat itzuliz. 

Beraz, muthil, ekarkitzu bi kafe. JEtchep 86. 

3 ei. v. heia (2). 

ei. v. ihi; ohi. 


mende. 

631


1 ehi (Gèze, Dv, H), ihi (BN ap. A; VocBN, Dv, H), ehin (O Not SP, H), ehei. Fácil. "Ehiña, facilis" O Not 

47. v. errez. Tr. Documentado en textos suletinos y mixanos. Üskara ihian eta argian. Bp I 21. Natüralki 

ezin egiten dela üdüritzen zaitan gaiza, gertha bekit, Jauna, ehi, zure graziaren moianez. "Fiat, Domine, mihi 

possibile". Mst III 19, 4. Zuñen ehi den, elhestetan hüts egitia. "De facili lapsu verborum". Ib. 45, tít. (Mst III 29, 

2 ehei). Bere beitharik gaitz eta penos direnak, ihi eta ezti iduri arazitzen baititu. AR 21. Ehi da ordian 

ezagützia nula itxasua eta ekhia bethi dauden ber heñian. Ip Dial 110 (It, Ur erraz, Dv errex). Egia hori hañ ehi 

da enthelegatzen. ArmUs 1895, 88 (ap. DRA). Ehi zen ezagutzea oraindik inarrosirik zedukala bihotza. Mde Pr 

294. 

(En compuestos, unido a una raíz verbal). "Salehi (S), buena mercancía; litm., fácil de vender" A. "Egin-ehi 

(S), fácil a hacer" Ib. "Ikhus-ehi, facile à voir; entzun-ehi, aisé à entendre" Lh. "Edenehi, qui est aisément 

contenu, aisément calmé. Pour le prétentieux on dit: mothiko hori eztük edenehi, hou! Ce jeune homme est bien 

prétentieux, tu sais (litm. ce jeune homme tient malaisément dans ses habits, tu sais!) (Sc)" Lrq. Bena 

[Xahütarzüna] xabor da, delikatü da, gal-ehi da ezinago. Ip Hil 47. Zure exenplier eta sintien hatzer so egitiak 

egar ehi egiten diküzü [bizitzia]. Ip Imit III 18, 2. Bere zori gaitzian Allande Errekak bazian aizo etxian muthiko 

bat, [...] ezbeitzen sobera hezehi (maniable), eta bai franko laket bester zerbait gaixtoren jaukhitzen. J.B. 

Mazèris GH 1927, 514. Arabez mintzatzaileek ikas-ehi zuten [hebraiara]. Mde Pr 205. 

2 ehi (H), ehe (H). "Haine, aversion, détestation" H. 

ehi. v. 1 eri. 

hei. v. hegi. 

eia. v. ea. 

heia (SP, Aq, Dv, H (+ eia)). 1. Establo. "Toit à bêtes" SP. "Caballeriza, sea de cualesquiera animales" Aq 

1352. Tr. Documentado en la tradición septentrional. La forma hei no es frecuente (la emplean Birjin, Duhalde 

y Baratciart). 

[Salbatzaillea] sorthu zen heia xarrera / zirenean hurbildu. EZ Noel 62. Heian zuen bezain sarri / Jesus ikhusi 

argiak. Gç 73 (tbn. refiriéndose al 'establo de Belén' en Mih 85, Jnn SBi 11 y Zby RIEV 1908, 208). Ardi bat 

bezala, heiara bihurtzeko. He Gudu 46. Sar arazi heien xahalak edo aretxeak heia batean. Lg I 258. [Artzain 

onak] gidatzen gaitu bere heirat. Brtc 246. Hei txar batean sortzetik eta gurutzearen gainean hiltzeraino. Birjin 

556. Betelengo heitik. Dh 259. Azienda heian egonago eta hobeago da. "Étable". Dv Dial 62 (It ukulluan, Ur 

kortan, Ip barrükian). Orkhatz bat herio-suhar heia bateratu zen, / Zoiñtan errara idi batzu hausnarrean 

baitzauden. Gy 89. Heian dugun akherra. Ox 112. Heia handi batean etzanak ikusi zituen zazpi behor. Barb Leg 

139. 

2. (H), ei (G-bet-to, AN-gip-araq-ulz; Dv; eia det. Lar), eire (AN-larr), aia (G-nav). Ref.: A (ei); Iz Als (aiya), 

Ulz, IzG; Asp Leiz; Satr VocP. Pocilga. "Aiya, la pocilga" Iz Als. Cf. Garate 7. a Cont BAP 1957, 47: "Eia-urdea. 

Pecha de Ulzama en 1418, según Julio Caro (288)". En el Dicc. Geográfico de Madoz se menciona la pecha de 

eyurdea (Errazquin, 1462). Tr. Sólo se documenta en autores guipuzcoanos, que emplean siempre la forma ei. 

Sg. Azkue ei, ehi y hei se emplean en labortano con el significado de 'pocilga' (en Azkue no se encuentra heia 

significando 'establo'). Leku agirietan ta jendea dabillenean gobada jotzen duenak era lotsagarrian, [...], 

onelako emakumeak iduki behar lirake ei batean sarturik. AA III 560. Baita txerriak ere: bestela ez da aien eiai 

begiratzea baizik. "Pocilgas". It Dial 34s (Ur tokijai, Dv khurtxilei, Ip thegiari). Zerriak, ia eira. Bv AsL 85. 

Kurruska andigoz ei (txerritegi) bazterrean. "Cochiquera". Or Eus 279. 

3. (Lar, H). "Muladar, itua, heia" Lar. "Lieu sale, puant, plein de malpropreté, d'immondices. Etxe hura heia 

bat dirudi" H. 

heiagora (L, BN, S; Lar (+ e-), Lecl, Arch VocGr, Gèze, H (+ e-)), heigora. Ref.: A; Lrq. 1. Gemido, grito, 

clamor. "Alarido" Lar. "Cri de souffrance" Lecl. Tr. Hasta mediados del s. XX se documenta sólo en autores 

septentrionales; a partir de entonces hay varios testimonios de autores meridionales. Rekeritzen zutela, 

kruzifika ledin: eta haién heiagorák eta Sakrifikadore prinzipalenak renforzatzen ziraden. Lç Lc 23, 23. Gau 

erditan heiagora batzu entzuten ditu barruki gainetik. Sokhorrirat juaitean, emazteki bat khausitzen du 

deboilatua. Laph 57. [Printzea] eman zen bihotza erdirarazten zuten heiagora eta nigar marrasketan. Elsb Fram 

109. Khorpitza oro zaurthürik Judioer Pilatüsek erakutsirik izan zen heigora. Ip Hil 187. Haur batzuen auhenek 

eta heiagorek hautsirik ere emakume batzuei bihotza. Jnn SBi 130. Oi! indar makhurraren / lege latz gogorrak! / 

Galduez zuzendunen / alfer heiagorak. Zby RIEV 1909, 397. Nere zinkurin eta eiagora zotiñok eztitut atertuko. 


mende. 

632


Zait Sof 15. Mirenen heiagora hodeietan dabil. Arti MaldanB 230. 

2. (Empleado a modo de exclamación). Gizon hunek orai nuia heben laidoz beteren? / Eiagora, nik zer 

daidit? E 173. 

- HEIAGORA ARI. Gemir. Nehortan dadina sobera fida, gero heiagor'ari da. "Crie". O Pr 528. 

- HEIAGORA EGIN. Gritar, gemir. Heiagora eginen dukeite nigarrez eta deithorez daudela. "[Ils] crieront". 

Lç Apoc 18, 19 (Dv heiagoraka haritu). Zur'oh'ondora / banatorra, zuk heiagora / egiten duzu, ni hautemanik. 

O Po 16. Danjer haietan zirenian, oihu egizu eta heiagora Iinkoari. Tt Arima 9. Palazio batetan plazatürik / 

Ezpeitü han eginen / heiagorarik ez nigarrik. Xarlem 716. Phüntü hartan heiagora / Kabalek büria gora / eginen 

die azkarki. UskLiB 216s. Eta orduan egin zuen nigar eta heiagora. Jnn SBi 170. 

(Pl.). Laistertxo zotin oriek baño eiagora areagoak egingo dituk, alajaña! Zait Sof 129. Zer eiagorak egin 

nitun, ene Iainko, Dabiden Salmu oriek [irakurtean]. "Voces dedi". Or Aitork 217. 

Josafaten badate heiagora egile. Etch 668. 

- HEIAGORAZ. Gritando, gimiendo. Baina hek heiagoraz iarten ziraden, erraiten zutela: Kruzifika ezak. "Ils 

s'écrioient". Lç Lc 23, 21. Eta izorra izanez heiagoraz zegoen erdi beharrezko minez. Lç Apoc 12, 2. Emazte 

gaixto bat hasten dela oihuz, heiagoraz, deihadarrez eta atzapartaz. Ax 517 (V 333). Heiagoraz zen joan ihesi 

aita amer erraitera hen alhaba zena, jaun gaztiaren khantian zagoela jarririk. Egiat 173. Berhala gaizthua datte 

[...] / Heiagoraz ifernian. UskLiB 219. Gau guziez heiagoraz entzuten gintuen eta oihuz. Prop 1876-77, 58. Judu 

guziak berehala nigarrez eman dira, heiagoraz. HU Zez 23. Ai, ai! ator artzera, zion nexkak eiagoraz. Or Mi 23. 

Zergatik diardun atergabe eiagoraz urtu bearrean. Zait Sof 16. Atsekabeak oiuz, itz ozenez, aldarriz ta eiagoraz 

adierazo daikeguzan. Erkiag Arran 183. HEIAGORAZKO. (Adnom.). Eta oraindik goraldi-erpiñean / 

eiagorazko aapaldi bat (14'gna): beraldiaren (anticlímax) asiera da. Gazt MusIx 67. 

heiagoraka (H), heigoraka. A gritos, gritando. "À hauts cris" H. Izialdurak heiagoraka abiarazi zituen. 

"Prae timore clamaverunt". Dv Mt 14, 26 (Ip oihuz hasi). Heigoraka zauden (muttiko) bi biak. Iratz (ap. DRA). 

Eskuak bere begitarte erreari lothurik, heiagoraka ari zen. "Il se lamente sans arrêt". Barb Leg 24. Heiagoraka 

joan zen gero jaunaren ganat, eta, bethi bezala, Maria Balentinaren gain eman zituen oro. "En poussant les 

hauts cris". Ib. 68. 

heiagoratu (VocS, Lar, H). "Écrier (s')" VocS. "Clamar" Lar. "1. pousser des clameurs, les hauts cris. 2. 

appeler au sécours à hauts cris" H. v. HEIAGORA EGIN. 

eiaka (Lar, Aq A, H). Corriendo, a toda prisa. "Arrebatadamente, con prisa" Lar. "Correr, eiaka joan, eiaka 

ibilli" Aq 1365. Cf. eia. Frenurik gabe dabiltzan zaldiñoak bezala, eiaka dijoaz bekatuaren bideetan. AA II 

345. [Neskatxak] eiaka dijoazela gerrarien eskolara. Ib. 119. Doi doia arkitzen da, Jesu-Kristo utzirik, eiaka ta 

lasterka munduaren ondoren ez dijoanik. AA III 298. 

eiakari (Lar, H). "Corredor", "arrebatado, veloz" Lar. 

eialdi. v. ehoaldi. 

eihamen. v. eiheramen. 

eian. v. ea. 

eihara. v. eihera; enara. 

eiharamen. v. eiheramen. 

eiaraska. "A galope, precipitadamente" A. 

heiaratu. Conducir a la pocilga. Iñolako moduz bere zerri taldia ezin eiaraturik. Bv AsL 85. 

eiari. "(V-ger-m). v. eiharaldi" A. Cf. eho. 

eiatondo. v. eheondo. 

1 eiatu (Lar, Añ, H), ejatu (Lar). "Correr" Lar y Añ. "(Correr) parejas, bikoaldeak korri, zaldiz ejatu" Lar. 


mende. 

633


2 eiatu. "(R, S), heiatu (L), excitar, estimular" A. 

heiatxo. Dim. de heia. Munduan den on guztia / duelarik eskuko, / heiatxo bat iauregitzat / hautatu du 

sortzeko. EZ Noel 52. 

eihazain. v. eiherazain. 

heida (S ap. Lrq), heira. (S). Feria. Oloúko héidàn. "À la foire d'Oloron". Lrq Larraja RIEV 1931, 236. 

heidatiar. v. heidazale. 

heidazale. "Qui va à la foire (mot courant, beaucoup plus usité que le précédent [heidatiar]). Empr. béarn. héyre 

'foire'" Lrq s.v. heida. 

eide. v. ahaide. 

eiderto. v. eiderki. 

ehidura. Facilidad. Ahaluniak edo ehidurak. ArmUs 1892, 129 (ap. DRA). 

eihe. v. ehe. 

heiek. v. haiek. 

eihera (L, S; Arch VocGr, Gèze, H), eihara (BN-baig, Sal; eiara BN-arb, Sal; Dv, H), ihara (L-ain, BN; Ht 

VocGr, Lar DVC 246, Dv, H), igara (AN, L; Lar, Añ, Dv, H), egira (A Apend). Ref.: A (eihera, eihara, ihara, 

igara); Lrq; Satr VocP (eiara). 1. Molino. "Eihera berriak iriña xuri (Sc)" A (tbn. en D. Béhéty GH 1929, 72). 

"Emazteki horiek ari dira eihera aphal (BN-mix), [...] charlan en voz baja" Ib. (s.v. emazteki). Leiçarraga (Decl 

a) 7r) da eihera como equivalente suletino de errota. v. errota. Tr. Empleado en la tradición septentrional; en 

el s. XX hay tbn. ejs. meridionales. La forma eihera, que aparece ya en Oihenart, está mejor documentada que 

eihara. 

Dono tibi in Laureiereta illam pezam (Navarra, 1174). RIEV 1909, 72. (Molino de) Yerabizkar (Amezketa, 

1810). Eihera hon da dabileno, eta ez geldirik dagoeno. O Pr 128. Eiheran berant dezanak, bidian laster. 

Saug 93. Eiharako mutilla. Gy 23. Eihera borthan. ChantP 350. Bihotzak kalaka dituzte, [...], ustez eiherak 

golkhoan dituzten. Hb Egia 143. Nik eginen ber gisa lakhatüz eihean. Xikito 3. Igara edo errota. Etxeg RIEV 

1908, 114. v. tbn. Ag EEs 1917, 170 (igara). Xeha dezaten [ogia] eiharetan. Ox 137 (97 eihera). Hil ondoan ere 

tal, tal, tal ar litezken oraino, errota edo eiharako kalaka bezala. Barb Sup 115 (33 eihera). Senar-emazte higatu 

dire / Eihara batekin. Etcham 186. Luzaideko elektrik eihera aipatua. JE Ber 13. Bi emakume ariko dira eieran 

(errotan) eiotzen. Ir YKBiz 414. Gaxuxa eihera bezala ari delarik athertu gabe,['hablando sin parar']. Lf Murtuts 

52. v. tbn. Zerb Azk 109. Xaberrik zuen eihera baten arrandan ezartzeko. Ardoy SFran 80. 

2. (BN, S; Foix ap. Lh), ihara (Dv). Ref.: A; Lrq; Lh. "On dit quelquefois ihara pour estomac et aussi pour 

battement de cœur" Dv. "Cuajo del ganado" A. "Eiherako-min (S; Foix), gastrite" Lh. 

3. "Moulin à café" Lrq. 

- HAIZE-EIHERA. v. haize. 

- EIHERA-ARDATZ. "Eihara-ardatza, roue de moulin avec son arbre" H s.v. ardatz. 

- EIHERA-HARRI (L, BN, S; Arch VocGr, Gèze (eiherarri), H; ihara-h. Ht VocGr, Dv, H; igara-a. H). Ref.: A; 

Lh; Lrq; Giese MolinS 621. Rueda de molino. "Piedra de molino" A. v. errotarri. Kondemnatu zuten iharaharriaren 

biratzerat. Lg I 234. Ihara harri bat lephotik lothurik, itsasoaren zolarat bota. Dh 232. Ihara harri bat 

zerutik itsasora eror laiten indar berarekin. Dv LEd 217. Aingürü azkar batek altxatü zian harri bat eiherarri 

handi bat bezalakua. Ip Apoc 18, 21 (TB eihera harri, He errota harri). Errota edo eihera harri eta buxon handi 

batzuekin jostetan ari dela. Barb Leg 130. Eiera-arri (errotarri) bat lepotik lotu. Ir YKBiz 309. Ainbat arretaz 

eiara-arriak / emanen talo guria. Or Eus 280. Goizetik arratserat bizkarrean eihera-harri bat ibilarazten zioten 

dohakabeari. Zerb IxtS 49. 

- EIHERA-BARRA. "Palo de hierro para mover la viga. Ehe- es una contracción de eihéa (eihera) 'molino'" 

Giese MolinS 621. "(S; Foix), fer qui traverse la meule inferieure dans son centre" Lh. 

- EIHERA-BULAR. "E.-bulhar (S; Alth), le "devant" du moulin" Lh. 

- EIHERA-ERROTA. "(Sc), rueda de molino" A. 


mende.


- EIHERA-ETXE. "Eheetxia, casita de las muelas" Giese MolinS 621. 

- EIHERA-KALAKA (e.-klaka S ap. A; Foix ap. Lh). "Cítola, pieza de madera que se mueve al compás del 

movimiento de la rueda del molino" A. v. kalaka. 

- EIHERA-NAZA. "(Sc), saetín de un molino" A. "Bief de moulin" Lrq. v. naza. 

- EIHERA-PALA. "Eihera-phala, pelle, pièce d'un moulin à eau" H s.v. phala. 

- EIHERA-PIKO. "-phiko (S; Foix), smille" Lh. 

- EIHERA-SAGAR. "Igara-sagar (L-sar [Zugarramurdi]), membrillo" A Apend. v. irasagar. 

- EIHERA-ZALI (-zali BN ap. A Apend; -zaldi Lh). "Turbina" A Apend. "-zaldi, -zalhi, (la) turbine" Lh. 

Etim. Parece ser un derivado de eio, e(h)o 'moler'. 

heiera. "Caula, ardi tókia, heiera" Urt IV 330. v. heia. 

eiherakari. "Quantité de grains que l'on fait moudre au moulin pour la provision de la semaine" H. v. eiherazu. 

eiherako, eiharako (BN-baig ap. A). "Criado de un molinero, encargado de conducir la molienda" A. 

eiheralde (L, BN, S ap. Lh), eiheralte (S ap. Lrq). 1. "(Hb), proximité, côté du moulin" Lh. "Environs de 

moulin" Lrq. 

2. "Montants du moulin" Lh. 

eiheraldi (BN ap. A; Foix ap. Lh), eiharaldi (BN-baig ap. A), iharaldi (Dv). "Grain qu'on envoie au moulin; 

farine qui en revient" Dv. "Molienda, cantidad de grano que se envía al molino para moler" A. v. eiheramen. 

eiheramen (S; Arch VocGr, A (que cita a VocBN, donde no lo encontramos), Foix ap. Lh), eiharamen (S), 

eihamen, ehamen (S). Ref.: A (eiharamen); Giese MoulinS 623; Lrq. "Molienda" A. "El saco para el 

transporte del grano" Giese MolinS 623. "Sac de grain à moudre" Lrq. v. eiheraldi. Egünetik egünila 

eiheramen saldua goiti bazuan. D. Béhéty GH 1929, 72. Jinko hunaren eiherako errotak batx ari dira 

eihamenaren ehaiten. Herr (ap. DRA). 

eiheramenkan. Badügü gure herrian, phika habia bat eginduraz eta iraipenez pare gabia. Jaun 

Susprefetaraki anaie bezala dena, eiheramenkan ebilten zeikün denboratik hunat, aize eta erauntsi gaitz guzier 

bühürtü da. Eskual 6-3-1908 (ap. DRA, que traduce "trabajar acarreando grano para el molino"). 

eiherarri. v. EIHERA-HARRI. 

eiheratu, iharatu (Dv). "Aller au moulin" Dv. 

eiheraxka, iharaxka (BN ap. A) "Pequeño molino" A. 

eiherazain (S; Arch VocGr, H), eiharazain (BN-baig; Dv, H), eihazain, iharazain (L, BN; Lecl, Dv, H), 

igarazai. Ref.: A (eiherazain, iharazain); Lrq; CEEN 1969, 211. 1. Molinero. v. errotari. Eihera zain bat, 

enia bezala, / Izan baliz zure nausia. Arch Fab 79. Pelo eiherazainak ere etzuken athera segur. JE Ber 97. Urxurruxta 

dut erdian: onek nau esnatuko. / Eihara-zaina bezala ez al nau sogortuko. Or Poem 539. Eiherazain 

bat, oro irin. Const 32. 

v. tbn. Laph 74. HU Aurp 163. Ox 107. Zerb Azk 109. Lf Murtuts 15. Eiharazain: Gy 200, Zub 86. Eihazaiñ: 

Xikito 3. Eiheazaiñ: Xikito 2. Igarazai: EG 1959, 49ss. 

2. eiharazain (H), iharazain (H). "Insecte aptère qui habite les eaux tranquilles" H. "Iharazaina, insecte à 

longues pattes qui marche sur l'eau. Syn. uhendila" Ib. 

eiherazaingo, iharazaingo (Dv A). Oficio de molinero. Bigarren semea aprendiz zen eihera batean. 

Eiherazaingoan trebatu zelarik, nausiak erran zion [...]. GaztAlm 1934, 40 (ap. DRA). 

eiherazaintsa (S ap. Lrq; H), iharazaintsa (H). "Meunière" H. 

eiherazale (S ap. Lrq). "Qui va au moulin" Lrq. Biharamenin berian, eiherazalik han zien khütxelaka, zuñ 

lehenka, batak bester aldiaren ebatsi beharrez. D. Béhéty GH 1929, 72. 


mende. 

635


eiherazu (H), iharazu (H). "Ihara zuia (BN), la mesure, la quantité de grain que l'on porte chaque semaine au 

moulin" H. v. eiherakari. 

ehigarri. "Détestable, répugnant" H (ap. Lh). 

ehigoa. "Dégoût, haine" H (ap. Lh). 

heigora. v. hegigora; heiagora. 

eijer. v. EDDER s.v. eder. 

eijo. v. eho. 

eikar. "Práctico" BeraLzM. Daraman biderakusle eikar-eikarra dijuakizute aurretik. "Un guía muy práctico". 

Zink Crit 3. [Arauak] neurritasun geiagoz, uzi jakintzaritsu gutxigoz ta batez ere ekarkiroago, eikarrago eman 

bear dirala baidirozot. "De una manera sencilla, práctica". Ib. 5. 

eiken. "(Neol.), différence, différent" JE Ber voc. [Hirugarrengo erreka batek] biekin baduelarik eite, bietarik 

eiken da. JE Ber 12. 

eikera. v. egikera. 

eiki (L ap. A; Ht VocGr, Dv, H), eki (L ap. A, que cita He Phil). 1. Sin duda, ciertamente, probablemente. 

"Peut-être" Ht VocGr. "Probablement, je pense, sans doute. C'est aussi une exclamation, s'approchant de hélas!" 

Dv. "Cet adverbe porte deux sens, l'un affirmatif, l'autre dubitatif" H. Tr. Documentado en la tradición 

septentrional. Hay tbn. algunos ejs. meridionales modernos. La forma eki, si no se trata de errata, se documenta 

en Inchauspe y (junto a eiki) en la ed. de 1853 de Philotea de Haraneder. 

Bai eiki hi aiz eguna. Arg DevB 28. Ez eiki; ez da izanen mundurik zuretzat. He Phil 49 (ed. 1853, 41 eiki). Ez 

eiki, Philotea. Ib. 12 (ed 1853, 10 eki). Hau da eiki errege behar dena. Lg I 274. Adiskide ala etsai othe? Ez eiki, 

eztakit. Dh 123. Gure Jinkua eiki / Etzen aleman kastati. Etch 482.Zer! Ez othe nakien bada hein huntaraturen 

nintzela? Bai eiki. Dv LEd 167. Kanpoko meta, haizeak eiki begiratzen du. Dv Lab 126. Bai eki eta ber gaiza 

dioienaz ekhian gerthatzen da. "Sans doute". Ip Dial 110 (It, Dv dudarik gabe). Lurreko puxantziek uste zuten 

eiki / Aise behar zutela Eliza aurdiki. Zby RIEV 1908, 603. Bazituen eiki bere itzalak. HU Aurp 90. Odolaren 

harat-hunataz etzuten, eiki, argirik deus bildu. JE Med 86. Bidarritarra zen eiki. Ox 201. Haren laguntzarekin 

garhaituko haut, eiki! Zerb IxtS 53. Bai, eiki, bizi dira. Zait Sof 106. Oraindik ez gura zuen bezainbat, eiki. Mde 

HaurB 25. v. tbn. Gy 246. Txill Let 33. 

2. "(L), sin embargo" A. 

- EIKI BADA. "Or bien" H. "(Hb), or ça" Lh. 

- EIKIKO. Aleatorio, de probabilidad. --Sinhesten dut ongi lorean ebaki nahi dela belharra. Ez da hori gauza 

itsua. --Ez, ene semea, Ez da hori ez gauza itsua, ez eikikoa, ez naskikoa. Dv Lab 121. 

ehiki (S (eiki) ap. A; Dv), ihiki (S ap. A; VocBN, Dv, H ap. Lh), ehinki (O Not, SP, H ap. Lh). Fácilmente. 

"Ehinki [...] facillime" O Not 47. Leiçarraga (Decl a) 7r) da ihiki como equivalente suletino de arraxki. v. 

ehinera. Xipizaroan ihiki ikhas. Bp I 22. Labur erakatsi behar düzie, [...] prediku luzez beno ihikiago eta 

hobeki. Bp II 4. Erraiten dü ehikiago gaizkia, eziez huna besterentako. Mst I 4, 1. Eta hantik jende praubek 

ihikiago erosiren. AR 6. Etxe batian zimenduak goihera edo flako badira, ihiki etxia makurtzen duzu eta laster 

lurrerat erorten. Ib. 65. Bere zankhoak azkartürik eta zalhetürik ediren zütian; eta ehiki ürhentü zian bere 

bidajia. Ip Hil 174. [Güdüka] hartan bermatzia burkhiden ehikiago garhaitziagatik. ArmUs 1896, 98 (ap. DRA). 

eikidatzar. v. ekidatzar. 

eikun. v. egikune. 

eilalamia (Ae). "Lamia" A Aezk. Abaurrepean eilalami bat fan ze emagin bila. 'Una lamia'. A EY II 393 (tbn. 

en A Aezk 208). 

eildu. v. heldu. 


mende. 

636


eile. v. egile; ile. 

eilegor. v. egileor. 

eileor. v. egileor. 

eillor. v. egileor. 

eiloba. v. iloba. 

ein. v. egin; 1 ehun. 

ehin. v. 1 ehi. 

hein (B, L, BN, S; Ht VocGr 354, Lar, VocBN, Dv, H; heñ Gèze), hin (hiñ L). Ref.: A (hein, ein, in); Lrq; Gte 

Erd 219. Medida, cantidad, nivel; clase, categoría; estado. "État" Ht VocGr 354. "Zure eta ene semeak hein 

berekoak dire, [ils] sont de la même taille" VocBN. "État, manière d'être; degré" Gèze. "Zer heinetan da ura 

bero? À quel degré l'eau est-elle chaude?" Dv. "Behi hori, bere heinean, berrehun liberetan, merke da, [...] vu 

son état" Ib. "Egon hadi heiñean (L-ain, Sc), estate en lo razonable, en el justo medio" A. "Condition, en général, 

situation de fortune. Heiñ gaxtua, la mauvaise situation. Heñeti kanpo, de façon démesurée ou déraisonnable" 

Lrq. "Gizon heineko bat (BN-arb), gizon bitartekoa (G-azp)" Gte Erd 219 (s.v. un hombre mediano). v. 2 hain 

(2). 

Tr. Documentado en la tradición septentrional desde mediados desde Leizarraga (que lo emplea con el sdo. de 

'altura'); sólo es frecuente en los textos a partir de mediados del XIX. Se encuentra además en unos pocos autores 

meridionales del s. XX. En DFrec hay 52 ejs., 16 septentrionales. 

Haitatü dian heña süstengatzen ahal diana. "Si quis, quod accepit, cum patientia tolerare potuerit". Mst I 18, 

5. Jinkuaren zühürtarzünak [...] zuñek gizonen heñak eta mereximentiak phezatzen beitütü. Ib. 13, 6. Errijent 

bat bada hiltzen, / Hark eztü prozesik üzten; / Huntarzünak beitütü harek heñ hun batetan ezarten. 'Dans de 

bonnes conditions'. Etch 306. Ez othe nakien bada hein huntaraturen nintzela? Dv LEd 167 (Cb Eg II 92 puntu 

onetan ikusiko nintzala). Nula itxasua eta ekhia bethi dauden ber heñian. "État". Ip Dial 110 (Dv hein berean; It 

estadu, Ur egoera). Hein on batetaraino, ez tinkoegi, ez lazoegi. Dv Lab 82. Orai artean hein ederrean zagokan 

bizarra, orai nola nahi uzten du. Laph 37. [Bi mintzaiak] elkharren heinekoak dire, direlakotz bada Europa 

guziko zaharrenak. Arb Igand 36. Nehor ez da bere heinean egon nahi. Ttipiak handien, handiak handiagoen 

ondotik. HU Zez 67. Galdetzera zer hein duen zure eriak. HU Aurp 182. 

(s. XX). [Zonbait] arrapostu khendu ditugu haurren adimenduaren heinetik goragokoak zirelakotz. CatJauf 

IV. Etzazuela zuen burua hein hortaraino aphal. JE Bur 104. Hein bereko eskoletxetan titulu berak ukan ere 

bitzate erakustunek. Ib. 51. Zer heinetan da bekatü? Const 20. Ene neurri xumearen heinean ohoratzeko. Zub 

47. [Oraiko aro txarrak] ez gitu lotsatuko negu bortitzaren heinean. Ib. 122. Eskuara emokatzen, kotsatzen eta 

iluntzen, gure eskualdun hutsek ezin ulertzeko heineraino. Ib. 19. Beharrian egiten dio hamar liberakoaren 

heineko xilo bat. Barb Leg 144. Ez da egundaino izan hein hortako mintzatzailerik! Zerb IxtS 100. Gaitza ez da 

hein berean sartua bihotz guzietan. Lf Murtuts 13. Xixterarekin, hein hobereneko pilotaria zen. Zerb Azk 115. 

Zer heinetakoak ote ziren? Handiena gaitzeru batean sar omen zitaken! Ib. 97. Fenomenua, hein haundi batean, 

ukigaiari datxikola. Mde Pr 344. Hizkuntza ofizialtzat, Engelararen ber heinean. Ib. 243. Etxeko lanetan 

aritzeko jazki arruntakin egonarren, edonoren aurrean lotsik gabe agertzeko einean zegola aitortu bear. Etxde 

JJ 84. Bere ein aundiz baliatuki, legez zillegi ez dan zerbait egin nai ukan zun. "Ex more potientiae suae". Or 

Aitork 142. Hiaurek atxik heina. Ikusten badute arras umil eta uzkur hagola, [...], laster ohartuko dituk. JEtchep 

100. Leen otza ezpa zan, orain bere, leengo einean iraungo dau. Erkiag BatB 182. [Gurutzeko Joan] gorputz tipi 

genun, baiña zatiak oro egoki ta eiñean zeuzkana. Onaind in Gazt MusIx 145. Ez zireztea ahalge haur gaixo hau 

hein huntan ezartzea? Larz Senper 92 (Vill era ontan). Nork daki zer heinataraino nahi zuen eta behar zuen 

bere buruaren nausi bilakatu [...]? "Jusqu'où". Ardoy SFran 130. Ein bateko kantariak. "Cantare pares". Ibiñ 

Virgil 51. Ezin dezakeela iraun gure hizkuntzak oraingo heinean, bakoitzaren amaren hizkuntza delarik. MIH 

221. v. tbn. Hb Egia 62. ECocin 48. Zby RIEV 1908, 87. Arb Igand 48. Ox 72. Etcham 71. Casve SGrazi 9. Xa 

Odol 14. 

Altura, nivel. Ilhargi berria zein egunez daten iakin nahi duenak, bilha beza urte hartako auri-nonbrea 

hilebethean, eta auri nonbrearen heineko letrán date ilhargi berria. Lç Cal a 1v. 

(Con sentido temporal). Tiempo, edad; momento aproximado. Hogoi eta lau urthetako hein hura zuen, izan 

zenean altxatua apostolutasunerat. Lg II 93. Goizeko lau orenetako heinean, Salbatzaillea hurbildu zen 


mende. 

637


apostoluetarat. Ib. 163. Hire adin heiñeko gutik / lumak garbi hen kaloian. Balad 133. Sartzen tuzu adanak eta 

uzten minuta baten heina. ECocin 48. Biltzen dire muthikoak hirur multzotan, beren adinaren arabera, handiak, 

artekoak eta ttipiak, zoin bere heinekoekin. Prop 1876-77, 411s. Othoitzean egoiten, Agur Maria baten heina. 

Barb Sup 52. Hamar orenetako heinean, [...], badoatzi hiriaren ikustera. "Vers dix heures". Barb Leg 142. Gauerditik 

oren bateko heinean, [...], sekulako burrunba aditzen du. "Entre minuit et une heure du matin". Ib. 134. 

Etxean eta auzoan kausiten zituen bere heineko haurrak. "Enfants de son âge". Ardoy SFran 73. 

Cantidad aproximada. "Heiña (L-ain, Sc), casi" A. Eta Saulekin baziren hamar mila gizonen heina. 

"Quasi". Dv 1 Sam 14n 22. Hogoi ta hamar bat [eskualdun] Wyoming deitzen den tokian, hamabortzen heina 

Coloradon. JE Bur 205. 

Piarres, ez egiteko baten einean jarri zuten aitaren itz zital auek. Etxde JJ 197 (cf. infra HEINEAN). 

Adimenek esan zidan / ikusirik ni ein artan. "Trance". Or BM 58. 

- HEIN BAT (VocBN, H). a) Un poco, un tanto. "Ez gehiegi, ez gutiegi, hein bat emadazu, [...] une mesure 

raisonnable" H. Cf. A: "Hein. 3.º (L), un poquito". Orhe hori mokotik sartzen zaiote, hastean hein bat emanez, 

azkenekotz paparoak iduk-ahala. Dv Lab 290. Xikito aphezari ümiliatü zen / Zeren debrü xarrari heiñ bat lotsa 

beitzen. Xikito 4. Gizona hainbertzetaraino da ez-deusa non gaizkian ere baitu hein bat. JE Bur 39. Angles ala 

Italiano idorki zerabiltzkaten denboran, Frantsesak uzten hein bat hatsaren hartzerat. StPierre 23. Hein bat [...] 

kontrabandixta naski! Zerb Azk 84. Manatu zioten untziaren urhatsa ezti zezaten, hein bat belak apalduz. Ardoy 

SFran 246s. Sekretua hein bat on duk... Bainan holako makhurrak ekhartzen dituelarik, ez duk sekretua agertzea 

bekatu. Larz Senper 120. 

b) Mucho, muy. "Hein bat ongi egin duzu. Hein bat ona zen gure barazkaria, notre dîner était bien fait" H. 

Hein bat polliki bazakiten amoinaren galdatzen. HU Zez 35. Zaharra, bainan oraino pizkor dagona; hein bat 

gora, bainan arauka zabalago. Ib. 117. Bizpahiru haurren aita, hein bat artarekin altxatzen baititu. HU Aurp 

189. 

- HEIN BATEAN. En cierta medida, un tanto, un poco. Cf. A: "Hein batean (L, BN, S), en el mismo estado" A. 

Hein batean hesten ditu grazien ithurriak. Hb Egia 14. Azaleko lurra hein batean harro dago berenez. Dv 

Lab 108. Hala da, hein batean. Ib. 134. Bizikor eta pixkor, bainan hein batean koxkor gelditua. HU Aurp 198. 

Famak hein batean dirauku oraino. Ox 201. Hein batean ez dakigu noiz artio. JE Ber 27. Denbora hartako 

hizkuntza hein batean ezagut dezakegu geroagokoaren ikertzetik. Mde Pr 230. Aiek zentzatzen aski gogor zan, 

bear zalarik, eta erakusten ein batean zugur. Or Aitork 226. v. tbn. StPierre 24. Lf in Casve SGrazi 9. 

- HEIN BATEZ. En cierta medida, un tanto. Hori ere hein batez gezurra. HU Zez 199. Bizkitartean hein 

batez, bai oneko bai tzarreko, indardun direla kazetak. Ib. 83. Nihaur ein batez / hala niz Aren barnean. "En 

cierta medida". Or Poem 515. 

- HEINEAN (BN-lab ap. EI 203; H). a) (Precedido de -t(z)eko). A punto de. Ikhusten baduzu belharra 

iragaiten hari dela, edo basurek jotzeko heinean dela. Dv Lab 124. Aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela. 

Elsb Fram 94. Gaizki harren egiteko heinean edo pontuan izatea. Jnn SBi 80. Lastoz bethetzea, leher egiteko 

heinean. Barb Sup 11. [Problema] askatzeko heinean ez bagaude ere. Mde Pr 219. v. tbn. Arb Igand 204. Ox 

200. 

(Precedido de participio). Ipurdia, aldiz, galdu-einean: / orra neskazar liraiña. "A punto de perder". Or Eus 

92. Erantzun zien Etxahuniako koblariak begiak beren kabizulotik jauz egin einean. Etxde JJ 188. 

b) (Precedido de -t(z)eko). Tanto como para. Abertitzen tut fede hunian / Baliatzeko heinian. Bordel 61. 

Sarkorki aipatu, osoki gor eta gogor ez direnek aditzeko heinean. HU Aurp 134. Ez odolik egiteko heinean, 

bainan uspel pulliño batzu, doi doia. Barb Sup 114. Etzait iduri ni aanzteko einean artaz mozkor danik. Or 

Aitork 216. 

c) (Precedido de frase relativa). En la medida en que. Guk eskuaraz, guhauri eta gure eskualdun irakurtzalei 

doakigun heinean erran dezakegu, Eskual-herritik behinere jalgi diren jakintsun handienetarik bat zela Dabid 

misionesta. HU Aurp 96. Alabaganako maitasuna sakontzen zitzaion einean (giñoan, neurrian). Etxde JJ 267. 

Zugan baitaude oro, diran eiñean. "In quantumcumque sunt". Or Aitork 344. Zuk eni emanaren neurrian 

biotzera naragizun araura ta zerbait idekitzen didazun einean, bi gauza arkitzen ditut aldi gabe egin zenitunak. 

Ib. 349. Eta gainerakoak euskal prentsa dira euskarari sarrera uzten dioten heinean eta ez gehiagotan. MEIG 

IV 50. 

- HEIN EGON. Estar en equilibrio. Cf. 1 heinka (2). Ur-gañean lau dagon soña ein dagon ezkeroztik, 

aurreratzeko erarik onenian dago. Anab EEs 1919, 154. 

einahal. v. eginahal. 

einara. "Eiñara (V-oroz), incendio en un monte, pueblo" A. 

ehinara. v. ehinera; enara. 


mende. 

638


einbide. v. eginbide. 

eindura. v. egitura. 

einhe (eiñe S ap. Gte Erd). 1. Cansancio. "Atzoko eiñia du (S)" Gte Erd 6. v. 1 une (2), akidura, neke. 

Eñhe aphür baten hartziak ihur herabeztitzen dü. Mst III 3, 3. Beldürrez eñhiaren handitarzünak eta ezpiritiaren 

idortarzünak ene arima engoxa erazi dezan. Ib. 55, 5 (SP gogoa unhaturik, Ch nekheak, Ol gogo-aunoz, Pi 

gogoaren aunoz, Leon akiturik). 

2. (H), eiñhe (S ap. A), eñhe (S ap. A; H). Cansado. "Einhe, eñhe izaitia" H. "Fatigado, hastiado. Eiñhe nüzü, 

estoy fatigado, hastiado" A. 

- EINHERIK (eiñh-, eñh- S). Ref.: EAEL 276; Gte Erd 143. (Estar, etc.) cansado. "Hanitx eiñherik dütük laster 

egitetik (S)" EAEL 276. Bena eñherik beiniz, phausatzera banuazü. RolTrag 89 (ap. DRA). Hara eñherik 

heltzen. Etch 390. Jesüs bidiaz einherik beitzen. EvS Io 4, 6 (Harriet cita erróneamente einhe beitzen; Lç, He 

unhatu-, LE, Dv, Ol, Leon, Arriand, Or, Ker, IBk, IBe nek(h)atu-). Emanen düzü [...] apaidü hun bat eta gero 

etzangia zerbait, ezi, eñherik gütüzü. GH 1930, 456. 

- EINHEZ. (Estar, etc.) cansado. Persuna gaixo hoiek etxera zirenin / Uha eta eñhez ziren ezin bestin. Etch 

374. Miñauren zamaria eñhez ezin bestin. Ib. 270. 

einhedura. Cansancio. Hain zen azkar eta zall nun ezpeitzian deus eñhedürarik borogatzen. ArmUs 1896, 

116. 

einhegarri (eñh- S; Gèze). Ref.: Lrq; Gte Erd 257. "Fatigant" Gèze y Lrq. "Eñhegarri da ['es un pesado, un 

pelmazo'] (S)" Gte Erd 257. 

ehinera (S ap. Lh), ehinara (SP), ehinere (S ap. Lh), eiña (Lar). Fácilmente. "Ehinara, id est, facillime" O 

Not 47. "Très facilement" SP. v. ehiki. Bihotz xahü batez txerkhatzen zütiana, eztüzü hañ ehiñera erorten. 

"Non tam facile". Mst III 45, 2. Hanitzez ehiñerago goguan etxekiren dütiela katikiman erakusten zaitzen egia 

saintiak. Ib. IX. Aingüriaren hitzak ehiñera sinhetsi zütian Josefek. Ip Hil 85. 

Zeren egin izan baziren Sodometan hitan egin diren mirakülliak, ehiñere egün artio irañen baitzien. Ip Mt 11, 

23 (el significado en este ej. resulta dudoso: aunque el sentido de 'fácilmente' no parece imposible, el texto latino 

dice forte, y en las traducciones vascas aparece como benturaz (He), menturaz (Dv), etc.). 

heinerakotu. Alcanzar el tamaño (de). v. heineratu. Emeki-emeki doa tarrotuz, bizpahiru urteren buruko, 

sasi-bazterrean ikusten diren magurien heinerakotua da. JE Med 62. 

heineratu (Dv), heinelatu (/hén'ilatü/ S ap. Lrq). "Arriver à la mesure, se mettre en état de" Dv. "Parvenir à 

une situation de fortune intéressante" Lrq. v. heinerakotu. Bertze zonbeit obra sainduri lotzeko heineratu 

ziren. Prop 1881, 16. 

einherazi. "/en'heás/ fatiguer (S)" Lrq. 

einherazle. "/en'heázle/, fatigant (S)" Lrq. 

einhetu (eñh- S ap. Lrq; Gèze (eñh-), H (eñh-)), eñatu (Foix ap. Lh). Cansar(se). "Fatiguer" Gèze. "Se 

fatiguer" Lrq. Azkue trae "einhetu (L), aburrirse", que se trata sin duda de un error en cuanto a la atribución 

dialectal, y cuyo significado parece más apropiado para eneatu. v. nekatu, 1 unatu, akitu. Triballatziak eztü 

eñhetzen. Mst III 5, 5 (SP y Ch unhatzen, Ol y Leon akitzen). Arranküra behar gabez eñhetzen zira. Ib. 27, 2. 

Etzütüdala eñhetzen ikhusten düdanaz geroz. "Vous fatigue". Ip Dial 48 (It nekatzen, Ur aspertuten, Dv 

unhatzen). Gaiza ezdeüs baten gatik [...] eztie herabe gai eta egün einhetzera. Ip Imit III 3, 3. 

Etim. De *eun- (< aun-; cf. (a)unatu). 

einhetze (eñh- H). Cansancio. Gure eñhetziak eta laxütarzünak bizitzez debeia erazi gitzan. Mst I 18, 6. 

Hotzian eta pikarraitarzünian, triballian eta eñhetzian. Ib. 18, 1. 

einhezale. "/en'hesale/, qui se fatigue (S)" Lrq. 

eingo. v. 2 egingo. 


mende. 

639


1 heinka (Dv, A). 1. "Au jugé, aproximativement" Dv. Hau hobeki edo nolazbait heinka bederen 

bekhatoreak aditzeko, iduritzen zaioen onik handiena burura bekio. Dv LEd 69 (Cb Eg II 31s. au obeto edo 

nolabait zuk aditzeko). 

2. En equilibrio. Urrengoan burniari baten gañean einka joango zitzaizuten oñez. Anab Don 16 (ap. DRA; 

la ref. es incorrecta). 

- HEINKAXE. "Iduritzen ziat heinkaxe ehun bat badela, il me semble à peu près qu'il y en a une centaine" Dv. 

"(L), poco más o menos" A. 

2 heinka. A toda prisa, corriendo. Zahalo bat mozten du hesian eta Peko-Pentzerat doa heinka. Eta han 

etxeko zaldi beltzaren gainean jartzen da ta lauazka hirirat buruz abiatzen. JEtchep 41. Nire bidea ona dela-ta 

ez dut zeren uste izan joan naitekeela itsutuki zuzenean eta heinka, ororen gainez gain. Larre Herr 1993-4-22, 1. 

3 heinka. "(BN), de esquina, incomodados. Heinka dira (BN), no se arreglan bien" A. Cf. hegika (2). 

- HEINKAZ. "(S; Foix), par un chemin de traverse" Lh. 

einkari. v. 1 egikari. 

heinkatu (Dv A). Equilibrar. "Temperare, régler par justes proportions, mettre en égalité des lots ou autre 

chose" Dv. Soñaren azta guztia sabela ala albogañean dagolako ezin leike itxura orretan aldi luzean egon ta 

einkatutzeko (equilibrar), ez erortzeko, ardura biar da. Anab EEs 1919, 153. Atsegiña ta atsegabea einkatuz. 


einkei. v. egikai. 

heintasun. Equilibrio. Atalkiak (cociente) adieraziko digu iñaritasuna zenbatañekoa dan. 1-eko atalkiak 

eintasuna (equilibrio) adieraziko du. Anab EEs 1920, 68. 

heintsu (B (ein-), BN, S ap. A; Dv). 1. (Aprox. de hein). "Zaude heintsu bat mainhuan, restez un temps 

raisonnable au bain" Dv. Heintsu bera dute gure mintzaiari beltzuriz daudenen erraiteko guziek. HU Aurp 

201. Lur huntako itzulikez berez, ez daudea gure argiak bethi heintsu bat, hitzak baizik edo izenak ez direlarik 

aldatzen? JE Bur 166. Ekartzen diote bat bi kintal heintsu hortakoa. "Dans les deux quintaux". Barb Leg 130. 

Ikaskizun aitorrean erantzia zegola auteman nuan, Gramatikan ezik, eta ortan ere edozeinen eintsuan. "Usitato 

modo". Or Aitork 109s. 

"1570eko heintsu hartan, vers l'an 1570" Dv. 

2. (Adj.). Equilibrado, mesurado. Olertitza ain eintsu ta aratz orren pean, betiko erasoaldi mingarrien 

menpean zegoen baten aiurria nabari zaigu. Gazt MusIx 59. 

- HEINTSU BATEAN. "(S), en cantidad regular" A. Illargi-izarrek gauari dagiote argi, baiño gauak ez ditu 

illuntzen, aiek argitzen baitute eintsu batean. "Pro modulo eius". Or Aitork 399. 

- HEINTSU BATEZ. "Hintsu batez (Lc), en una cantidad regular" A. 

- HEINTSUTAN. (Precedido de -t(z)eko). A punto de. v. HEINEAN. Fineesen emaztea izorra zen eta 

erditzeko heintsutan. Dv 1 Sam 4, 19. 

heintsuka (L ap. A; Dv). "Heintsuka erran ditake noiz ethorriko den, on peut dire à peu près quand il arrivera" 

Dv. "Proporcionalmente, poco más o menos" A. 

heintto. Dim. de hein. "Zertan da eria? Bere hein hartan da, bere heintto hartan da, [...] il est en son même 

état, en son état ni plus, ni moins grave" H. 

einturia. v. ehunturia. 

heintza. "Bube (O)" ( A). 

einurri. "Eiñurri, una clase de castaña muy basta" Iz ArOñ. 

eiña. v. ehinera. 


mende. 

640


eio. v. eho. 

eio-arri. v. ehotarri. 

eiotaldi. v. ehoaldi. 

ehipazter. v. ehapazter. 

heipe. v. hegipe. 

ehipu(r)uta. v. erpurutara. 

ehipuztan. v. ehapuztan. 

heira. v. heida. 

eire. v. heia. 

eisa. v. exa. 

eisar. v. exar. 

eisker. v. ezker. 

heit (B ap. A). 1. "Eit, [...]. 2.º (B), llamada a una persona distante. 3.º (B), voz que se da al entrar en una casa" 

A. Cf. heita. Eta etzanik dagon haren gana doa. / Heit lagun, bizi haiza? Ox 124. Eit! arrotzok! zer dagizute? 

Zait Sof 129. 

2. Orixe en Aitorkizunak lo emplea como interjección: 'Ay', 'ay de' (traduce el latino vae; en este caso va 

seguido de sintagma nominal en caso dativo). Para Azkue tiene un significado diferente: "Eit! 1.º (Sal, R), 

interjec. de burla, equivale al vah latino" A. Eit, ordea, Zutaz ixil daudeneri. "Et vae tacentibus de te". Or 

Aitork 12. Eit milla ta bi milla bider gizarteko zoritxarrari. Ib. 277. Ianaria daukan kabitik zabaltzen bada, eit 

eroriko da doakabea. "Heu cadet miser". Ib. 370. 

heita. "(BN-lab), clamor" A. Cf. heit. 

heitabako. "(BN-lab), querella. Heitabako bat egin dute, han disputado, han tenido una querella" A. 

eitaka. Llamando. Amatto, bada norbeit eitaka hari atean. Herr 10-3-1955 (ap. DRA). 

eitamu. v. egitamu. 

ehitarzun. "Facilité" H (ap. Lh). 

eitate. v. egitate. 

eitatu. v. igitaitu. 

heitatu. "(L), pedir socorro. Heitatu nau, me ha pedido socorro" A. 

eite (B, BN, S; VocBN, Dv, H), egite (V, BN, R, S; Gèze, Dv, H), ite (B). Ref.: A (eite, egite, ite); Lrq (egite); 

Izeta BHizt (itia); Gte Erd 14. 1. Semejanza, parecido; apariencia. (A menudo acompañado de sintagma 

nominal en caso genitivo o sociativo). "Zure erranak eztu egiaren egiterik ere" H. Tr. Documentado a partir 

del s. XVIII sobre todo en autores de la tradición septentrional, que hasta el s. XX emplean generalmente egite 

(pero cf. eite en Hiriart-Urruty e ite en Hiribarren); en el s. XX eite es de uso casi general. Hay ejs. meridionales 

de la segunda mitad de dicho siglo. En DFrec hay 5 ejs. (uno sept.) de eite (no podemos contabilizar los de 

egite). 


mende. 

641


[Haren etxeak] aitzinetik hanbat egite zuen aldeko etxearekin, non bat zirela erran baitziteken. Birjin 575. 

Hura da oraino [...] jarraiki behar natzaion moldea, ta nere arimari eman behar diot haren egiterik handiena. 

Ib. 577. Nere bizitzeko manerak hain egite guti du Jesu-Kristorenarekin. Dh 220. Aita batek taka hau zian bere 

haurraren, / Haren egiteik gabe ni amak sorthü ükhen. Etch 140. Ez dute deusetan elkharren ite edo iduririk. Hb 

Egia 79. Halakoek sorgin ite badute. Ib. 144. Hemengo jendakiak ez du Araben egiterik. Prop 1881, 171. 

Laborari zahar batek etzuen zure eiterik. HU Zez 86. Elgar egite duten holako zonbat hitz! Ox 176 (61 eite). 

Umearen eitetik begi erne batek aski errazki bila dezake aita. FIr 159. Harritu nintzan zer eite haundikoa zen 

Luzaidekoarekin. Zub 104. Eize-tartean yaioa, zezen tartean azia, zezen-itea zuen [Urrik]. Or Mi 47. 

[Aitzinaldeak] badu eite kotsua theatre batenarekin. JE Ber 22. Aitak oraino Esauren eite eta itxura gehiago 

atxeman zezon. Zerb IxtS 23. Orri aiek ez dute olako zintzo-eiterik. "Vultum pietatis". Or Aitork 181. Gizatasuna 

bat dala ta giza-eite edo itxura besterik dala. Or QA 151. Orrela eman zenion eite, egunak baiño len egindako 

gai antolagabeari. "Dando speciem visibilem". Or Aitork 345. Zeru-lurren gaia ta zeru-lurren eitea bana 

baitira. "Materies... species [= 'forma']". Ib. 420. Halere gaixtagin baten eite gehiago bazuen, jaun handi baten 

baino! JEtchep 83. Nazio batek persona-tankera artzen du. Badu bere bizitza, bere eitea ta izakera. Vill Jaink 

172. Japonesak baduela eskuararen eite! Ardoy SFran 218. Aita baten seme izanik, badute elkarren eitea, baina 

ez dira berdinak. MIH 334. Maitasun bertsoetan ere ba omen du Bilintxen egitea. MEIG III 53. 

v. tbn. Etcham 71. Mde Pr 221. Lf in Zait Plat XVIII. Egite: Elzb PAd 26. Mde Pr 269. 

2. (BN ap. A; VocBN). "Cours de commerce. Egun ogiak eite handia du, aujourd'hui le froment a un cours 

élevé" VocBN A. 

3. "Iite, hábito, costumbre, manía" A Apend. 

eitebereko, egitebereko. "Aequabilis, aequalis, [...] egiteberekoa, elkhar iduritakoa" Urt I 323. 

eitedun, egitedun. 1. "Aequabilis, aequalis, igoala, berdiña, [...] iduri berékoa, egitedúna" Urt I 322s. 

2. (Lo) que tiene forma. Egi da, eitegabetik eitedun dana, lenik eitegabe zala, gero eitedun. "Quod ex 

informi formatur, prius esse informe, deinde formatum". Or Aitork 360. Kantua soiñu eiteduna baita. "Formatus 

sonus". Ib. 372. 

eitegabe. Informe, sin forma. Ez dugu ukatzen gai eitegabe au Iainkoak egiña danik. Or Aitork 363. Ia utsa 

zan, guzia oraindik oso eitegabea baitzan. Ib. 345. v. otros ejs. s.v. eitedun y eitegai. 

eitegai. Susceptible de tener forma. Ikuskarien eta ikus-eziñen gai au, oraindik eitegabea, baiñan eitegaia. 

"Informem, sed certe formabilem". Or Aitork 357s. Egi da, irazan ta eiteduna ez-ezen, irazangai ta eitegai oro 

Zuk egiña dala. Ib. 360. 

eiteko. v. egiteko. 

eitemo. v. egitamu. 

1 ehitu (S; Dv, H (que cita a Mst)), ihitu (BN; Dv). Ref.: A (ehitü, ihitu); Lh. Hacer(se) fácil. "Facilitar, 

hacerse fácil una cosa" A. Gisa hortan gaitz üdüri den gaiza ehitüren da. Mst XXI. 

2 ehitu. "Détester" H (ap. Lh). 

eitura. v. egitura. 

eitza. v. ehiza. 

eitzarazi. v. utzarazi. 

eitzerazi. v. utzarazi. 

eitzi. v. utzi. 

eitziar. "(Neol.), dissemblance" JE Ber voc. Eite hanitz badu erreka hunek Agoitzekoarekin, bainan eitziar 

gehiago, eite baino. JE Ber 39. 


mende. 

642


eitzu. v. utzi. 

eiu. v. eju. 

eixa. v. exa. 

eixaga. v. esaga. 

eixatu. v. exatu. 

eiza. v. exa. 

ehiza (H), ihizi (L, BN, S; Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), ehize (G-azp-goi, AN-larr), ehizi, ihize (S; Lecl). 

Ref.: A (iize, ihizi); Iz To (eize); JMB At; EAEL 89. 

Tr. La forma ihizi es general en la tradición septentrional (izi en Isasti). Eiza se encuentra sobre todo en 

autores vizcaínos (aunque eiz en RS y Uriarte, y eitz en fB) y en Beriayn. Eiz, que se documenta ya en Lazarraga, 

es frecuente en guipuzcoano. E(h)ize se documenta en Casenave y Tartas (Onsa 46, junto a varios ejs. de ehizi), 

además de Lardizabal, Orixe y Etxaide; e(h)izi en una carta labortana de fines del s. XVI, Tartas, Harizmendi, 

Mendiburu y Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 15 ejs. de ehiza y 9 de ehize (todos ellos mer.), 9 (8 sept.) de 

ihizi y 30 (29 mer., parece que del mismo autor) de ihiza. (Hay un cierto grado de inseguridad a la hora de 

clasificar la información lexicográfica de acuerdo con nuestras acepciones. Significados ambiguos como 'chasse', 

'caza', se han incluido siempre en la segunda acepción). 

1. Presa de caza. En textos septentrionales, al menos desde mediados del s. XIX, se emplea además 

significando 'animal', 'bestia', 'fiera'. Entre los autores orientales es frecuente bas(a)-ihizi 'fiera', 'animal salvaje'; 

en EAEL 85 hay para "gibier", basihizia en Larrañe y basa ihiziak en Urepele; en ib. 89, se recoge en todas las 

localidades de dialecto vizcaíno kaza como equivalente de "caza, (fr.) gibier, (ingl.) game", cuando en el resto de 

los dialectos es e(h)iza o sus variantes. "Ihizia, eiza eraikitzea, irakorritzea, lever, faire courir le gibier" H. "Eize 

gutxi, poca caza (AN-larr)" Iz To. AxN explica ihizia (287) por eiza. Cf. IC I 701: "Eismendi, sierra de caza". 

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. 

Eiz ona / itxi dinat menaetan. Lazarraga 1197r. Eiza galdu banegi. Ib. 1172r. Darraionarenzat da izia (itzia, 

B; eizia, A). RIs 24. Ihizi billha daroe / gerla egiten xoriei. EZ Noel 123. Bertze zensuek urruititik, baiña 

ukitzeak hurbilletik akometatzen du. Begiek, mihiak eta bertze zensuek eraikitzen dute ihizia, baiña ukitzeak 

atzemaiten du. Ax 417 (V 271). Saingaz zeudezin potxoak, ezin ausartuz bere ihiziaren atheratzera. SP Phil 131. 

Eizaren zai dauden leoien eran. AA III 573. Desertüko ihizik gizonen beldürrez. Etch 126. Bortutan diren ihizi 

ederrenen / Zu zira erregia. (Dicho por el zorro al cuervo). Arch Fab 75. Bata tximino / Bestia gathu, ber 

jauregiko / Ekoiliarrak, ber nausiaren / ihiziak ziren. Ib. 221. Eiz andi au Billafrankara zeramatelako barria. Izt 

C 192. Ihizi guziek baino gehiago balio du bada gizonetan azkenak. Hb Egia 41. Zure seme onek dakarzudan 

eiza jan zazu. Lard 33. Berrehun bat urrats egin duteneko, ihizi bat badakusate itsasotik atheratzen. Laph 215 

(Ardoy SFran 196 karamar beltxaran bat). Kondenatua izatu zelakotz hango basa-ihizien bazka bilhakatzera. 

Jnn SBi 156. Gisuak hanitz ihizi xehe ala onddo gaitz-emaile erretzen ohi baititu. JE Bur 188. Oliten bazituzten 

kaioletan Afrikako ihizi basa mota guzietakoak. Zub 83. Eiza ixugarri a norbatteri erakutsi gurarik. Otx 156. 

Eizeak ua suma orduko / izkutatu zun isatsa. Or Eus 382. Eiza usaira, zaunga ta jauzi zegien zakurrak. TAg Uzt 

76. Ihiztaria oraino gorderik dagon ihiziaren ondotik bezala. Ardoy SFran 101. Oianetan, iize-aitzuloen artean. 

Ibiñ Virgil 63. Ihizia hil aintzin / jaleik ez gomita! Mattin 109. Nor bere ehiziaren ondoan ibili da: aintzinako 

sinesteen bila etnologoak, esate baterako, eta hitz nahiz joskera zaharren bila hizkuntzalariak. MEIG IV 92. 

v. tbn. AB AmaE 438. Mde Pr 98. Zait Plat 99. Gazt MusIx 235. Uzt LEG II 310. Ihizi: Gç 203. ES 120. Etch 

126. ChantP 110. ECocin 56. Elzb Po 216. Elsb Fram 180. Zby RIEV 1908, 762. HU Aurp 96. StPierre 36. Ox 

68. Etcham 148. Osk 93. FIr 136. Mde Pr 157. Larz Senper 24. Mattin 109. Xa Odol 254. Casve SGrazi 160. 

I(h)ize: Zait Sof 170. Or Aitork 282. Casve SGrazi 102. MIH 362. Ihiza: Arti MaldanB 196. Eiz: JMB ELG 41. 

Ehizi: Hm 66. Tt Onsa 46. 

(H). (Sust. colectivo). Leoiaganontz eiza / guztia joan zedin. It Fab 125. Etxe onetara eiza ugari betorren 

orduan. Ag AL 12. Bertan zebillen eiz guztia begiztatzeko toki gaintxo egokienetan. JMB ELG 45. 

ihizi (BN-lab ap. Gte Erd 285), ihize. (Aplicado a personas). Animal. "(Au fig.). Personne dangereuse, madré, 

qui est à craindre, astucieux, maître, filou, etc. Zer ihizia, ah, le bon gibier! Syn. zer xorikumea! (esp.) ¡qué 

pájaro!, ¡qué bicho!" H. Zer ihizia haatik, zu, estakuru bat ederra emanik gelditu baitzinen Eskualdunari 

berriak igortzetik. StPierre 11. Gaxina bethi nigarrez, [...], guarda ihiziaren sorbalden gainean. Barb Sup 7. 

Johañe eta Extebe, aizoko bi ihize hun, hor dira nurbaiten haidürü. GH 1936, 312. Etzela komunzki kezka 

arrangura-minetan higatua bizi ihizi pollit hura. Etcheb MGaric 184 (ap. DRA). Etzitaken hauietarik Juan 

Fernandez gaizoari begitarterat thu egin zion ihizi gaixtoa! "L'énergumène". Ardoy SFran 240. 


mende. 

643


2. (V-ger-arr-oroz, G, AN, L, BN, R-uzt (einza), S; Lar, H), ihizi (SP, Ht VocGr, VocCB, H, A), ehize (Sal), 

ehizi (AN), izi (B), ihize (BN, S, R-vid; Gèze), eitza (V-gip), egiza (AN-ilzarb), ihiza (Lar), iza (V, G, AN, Sal; 

Añ; ¸)za R), aiz (G-nav), aiza (G-nav), aize (AN-olza, R-is), aizi (Darric ap. DRA), . Ref.: Bon-Ond 145; A (aize, 

einza, eiza, eize, eizi, iize, ihizi, iza, izi); A Apend (aiza, aize); Iz Als (aiz), Ulz (eizi); Etxba Eib (eitzarixa). Caza, 

acción de cazar. "Caza" Añ y A. "En (V-arr) significa 'acosamiento de jabalíes, zorros, etc'" A. 

"Aizira fan (Darric)" DRA. 

Tr. Documentado sobre todo en autores meridionales. Se encuentran tbn. ejs. en una carta labortana de fines 

del s. XVI, en Zubiri y en Xalbador, que podrían interpretarse con este significado. 

Posako orak heiz onik ezin lei. "Caza buena no puede hacer". RS 377. Lehenbiziko ehizia zeren den, atrebitzen 

naiz zure señoriari ain present apeuaren bidaltzera. (c. 1597). FLV 1993, 460. Eitza ta arrainkatzia dira olgeeta 

inozentiak. fB Olg 31. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 534 (eize). Esau osotoro eizeari eman zitzaion. Lard 30. 

Hemen ere berri gutisko, Pettan. Ihizi solasik bezik eztuk orai. Zub 75. Eiz-bide au Euskalerriko basauritarrak 

oraindik [...] darabilkite. JMB ELG 41s. v. tbn. Ldi UO 31. Gerriederrek muxar-eizea / atsegiñez dio oroitzen. 

"La caza de la marmota". Or Eus 87. Alostorreko jaunak egun artan zittun eize-lagunak. Etxde AlosT 14. Eizak 

ematen zioten aragia besterik ez. JAIraz Bizia 69. Eiza galerazia, ordean, elurtean. Basarri 123. Gizonaren eizea 

ezta ez oraindik bukatu. Vill Jaink 178. Gizonen jostagarri bada ihizia, / ez duela egiten zorion guzia. Xa Odol 

257. v. tbn. Uzt Sas 287. Su ta gar dabilen sorgin-ihiziaren oihartzunen bat. MEIG VIII 23. 

"Terrain, bois de chasse. Ihizi handia du, eiza andia dauka bere lurretan, il a une grande chasse dans ses 

terrains" H. 

- EHIZA-ABERE. Animal de caza. Eize aberea eztana ere izango da zurean aurraren jaiotegunez. Etxde 

AlosT 15. 

- EHIZA-HEGAZTI. Ave de caza. Eiz-egazti eta pistia mueta askotakoak dira ugari Gipuzkoan. Izt C 196. 

- EHIZA EGIN. Cazar. Nola, ene seme, orren laster eiza egin dezu? Lard 32. Guk egin ihiziaz / ez egin 

espantu. Etcham 231. 

- EHIZAKO (Lar, Añ, H; ihiziko Dv, H). De caza. "Venatorio, eizakoa" Lar. Ihiziko orekin batean. Ax 87 (V 

59). Ihiziko zakhurra. Elsb Fram 141. Ihiziko tuttut eta atabal. HU Zez 170. Ene zakur eta ihiziko lagun 

maitearen izena. JE Bur 17. Aspaldi zuen jastatua nuela heien haragia, ez bainuen sekula amestuko hain onik 

bazitakela: orduz geroztik nindaukan bethierekotz hartua ihiziko errabiak. Ib. 14. v. tbn. JMB ELG 31 y Or Eus 

91. Eizeko eskopetekin dozena bat gizon. Ugalde Iltz 14. Eiziko ari-bearra erabat alde batera utzi zuan. "El 

ejercicio de la caza". Berron Kijote 31s. 

Para la caza. v. EHIZARAKO. Xakur hauta. Xuriko, hezia, prest ihiziko. Ox 133. 

- EHIZA-LAN. Caza. Eizlanerako zatarjantzian dauden eiztarien irudi batzuek. JMB ELG 50. 

- EHIZA-LEKU. "Ihizi lekhua, tokia, lieu, endroit de chasse" H. 

- EHIZAN (Añ, H; ihizin H; ihizian SP, Urt III 116; eizean V-arr-oroz ap. A; Lar). Cazando, en la caza. 

"Xoriketan vel xori ihizian [...] haritzea" Urt III 316. "Cazar, eizean ibilli, eizean atzitu" Lar. Tr. En la 

tradición septentrional ihizian se documenta en autores del s. XVII y en algún ej. posterior; ihizin se documenta 

abundantemente desde la segunda mitad del s. XIX. Hay tbn. ihizen en un ej. suletino en ChantP 252. (Cf. EAEL 

58, donde se encuentra ihizin en todas las localidades bajo-navarras y labortanas (en Ziburu ihitziatzen); ihizen 

general en Zuberoa (hay tbn. ihiz(t)ekan); eizean es la forma dominante en Guipúzcoa y no falta tampoco en 

localidades alto-navarras). 

Gizonaren ihizian gau eta egun dabilla. EZ Man I 43. Ihizian usatua. Ax 87 (V 59). Ihizian zebillala milla 

gogoeta saindu egiten zituen. SP Phil 133. Erbi, ollo ta gauza askoren eizaan. Mg PAb 174. Lagundu ziona 

guziz ondo bere eizan. VMg 28. Libre dan denporan eitzian ta arrainak artuten olgeetia. fB Olg 31. Semeak 

eizean biltzen zuena janaz. Lard 24. Itsaso guzia beretu dute; egun oroz untzi ihizin dabiltza. Laph 60. Ihizin 

abiaturik. Zerb Azk 109. Eguna ehizan igarotzeko asmotan. Mde Pr 97. Etxean nagola, sugandilla, euli-eizean. 

Or Aitork 290. Emazte eizean. NEtx LBB 145. 

v. tbn. Ihizian: Gç 203. Gy 22. Xa Odol 256. Ihizin: Zby RIEV 1908, 770. HU Zez 12. JE Ber 17. Ox 124. Barb 

Leg 131. Mattin 112. Xa Odol 136. 

- EHIZA-OR, IHIZTOR (BN-baig, S; Dv, H), IHIZOR (S; H). Ref.: A (ihizor, ihiztor, txakur). Perro de caza. v. 

EHIZA-ZAKUR. Hala nola ihiz hor bat alde orotarat baitabila zerbait seindi arthio. AR 34s. Nun dira bada 

lumako ihizorrak, azeri hatzer ohartuko direnak? Eskual 3-4-1908 (ap. DRA). Bost ehun ihiz-or / libertizeko 

ororeki. Xarlem 318. Eiz-or espaiñol beltx bat aztaletan zerraien. Mde Pr 100. Lau ihizorekin. Casve SGrazi 

102. 

(Uso adj.). Xakhur ihiztorra erbiari bezala, han zagon, zigarro usain bat noiz eta non sendituko zuen. Barb 

Sup 64. Xakur ihiztor bat bi urtekoa. Herr 14-1-1960, 3. [Xakur bat] ihizorra, xuria. Herr 2-3-1961, 3. 

- EHIZARA (AN-egüés-olza (-zera); Lar (-zera), Añ, H; ihizira Urt I 30, H; egizara AN-ilzarb; ehizire ANolza). 

Ref.: Bon-Ond 156. A cazar, a la caza. "Haurrak ihízira [...] egórri ditu" Urt I 30. Atra ziradela iai 

egun bates bi lagun [...] kanpora plazer arzera heizara. Ber Trat 111v. v. tbn. Mb IArg I 365 (eizira) y AR 348. 

Eper edo ollagorren eizara. Mg PAb 105. Gaizki dirudi premia gabe eizera edo arranzara joatea. AA II 51. 

Artuko dau afizinoia eizera. JJMg BasEsc 168. Andre batzuek ere / ihizira illkitzen dire. Gy 23. Txiliste-illarrak 


mende. 

644


jan eta bere eizera itzuli zan. Lard 31. Bere gazte denboran eizera itsutua izan baitzan. Arr GB 100. 

Ezkonduteko eizara, / [...] / alan esaten dabe / iturrian neskak. Azc PB 233. Goiz guziez banindoan ihizirat. JE 

Bur 15. Eizara joan dek zakurra. Mde Po 22. 

- EHIZARAKO. Para la caza. v. EHIZAKO. Eizirako diran zakurrak. Mb OtGai III 235. Su-arma onak 

eizerako. Izt C 201. Ezegoan eizerako girorik. Ag AL 162. Eizerako gauza ez dana. Lab EEguna 72. Oiñak pisu 

Elizarako ta atzaparrak arin eizerako (lapurretarako). Or Eus 62n. Eizarako txakur oberik ere... Erkiag Arran 

24. 

- EHIZA-SARE. Escarcela. Egun guzian ezer ere arrapatu etzuan eiztari batek, ostatu batean koneju bat 

erosi ta bere eize-sarean sartu zuan. EgutTo (ap. DRA). 

- EHIZATAN. "Añhara bat kolpatü dük ihizetan (S), has herido una golondrina en la caza" Lacombe ms. (ap. 

DRA). v. EHIZAN. 

- EHIZATIK. De cazar, de la caza. Hura ere ihizitik bethi bizi zena. Gy 174. Esau ihizitik itzuli zelarik. Zerb 

IxtS 23. Haragi ona baita / ihizitik biltzen. Mattin 109. Orduko gizonen biziera eizetikakoa zala ondo 

adirazten digute. JMB ELG 15s. 

- EHIZA-TOKI (Lar, H). Terreno de caza. "Cazadero" Lar. Ohiko ehiza-tokirantz zioazelarik. Mde Pr 97. 

Urdaiteko ihiztokia. 'Le lieu du chasse'. Casve SGrazi 101. 

- EHIZAZ. De caza. Ala zakurra eizez dabillala, / isats-eraginka, ikara belarri. Or Poem 556. 

- EHIZA-ZAKUR (G; e.-txakur G; einza-tx. R-uzt; aize-tx. AN-erro; iza-txakur Sal, R). Ref.: A (aize-, einza-, 

eiza-, iza-). Perro de caza. "Aizetxakur (AN-erro), sabueso" A Apend. 

v. EHIZA-OR. Laguntzat dabêzala / eiza-txakur zûrrak / billatu. Zav Fab RIEV 1907, 538. Arlo ontan eiztxakurrak 

baño, usnatzalle zorrotzagoak izan oi dira emakumeak. TAg Uzt 67. Gañera usmo oneko eizezakurrekin 

zebiltzen aren billa. Or SCruz 48. 

- EHIZA-ZAUNKARI (-zaukari VocCB Dv). Perro de caza. Dijoaz eizariak / Su-armak arturik: / 

Laguntzat dituztela / Eiza-zaukariak. Mg in VMg 110s. 

Etim. De *eni- o *ini- (cf. S ¸)h¸)ze). El carácter reciente del diptongo eien los dialectos meridionales tiene tbn. 

el apoyo de la falta de ex- en vizcaíno. 

eizabar. "(V-ple), surco abierto con este arado [se refiere al eizar 'arado de una púa']" A. 

ehizaga. "Espulgadero, arkakusoen, ardien, kukutsen eizaga" Lar. "Abondance de gibier, id. iezadia" H. 

eizagin. "Colmillo de los animales carniceros" Iz ArOñ. 

ehizagoi. "Altanería, caza con halcones, eizagoitia, eizagoia" Lar H. 

ehizaketa, ihiziketa (SP (sin trad.) A), ehizketa. Caza. Ezer ez lazkagarriagorik itz oskideen [...] eizketa 

gordiña baño. Ldi IL 30. 

- EHIZAKETAN. Cazando, en la caza. Txakurtxo bat an eldu zan / uraldeti eizketan. Lazarraga 1197v. 

Erbitan, eiztari bizardunak lagun zituala joatea, orixe zan aren buruera atsegiñezko bat, aldi aretan. Eizaketan, 

artean zaleak ziranak ikustea. Erkiag BatB 41. Ehizketan osabek baño gehiago jakinik. Osk Kurl 94. Ehizketan 

joaten ziranean. Ib. 93. 

ehizaki (H), ihiziki (Dv, A), ihizki (Urt III 112, H). 1. Pieza de caza. "Vitam propagare aucupio sagittarum [...] 

ihizkiak atzemanez [...] bizi izatea" Urt III 112. v. ehiza. Behar ziren, egun oroz, [...] elemenia bat orein eta 

olhoiki eta ihizki guzietarik. Lg I 328s. Hoa ihizirat eta ekharradak maite dutan ihiziki zerbeit. Zerb IxtS 23. 

Eizakia, mindu gabe, ezta atxitzen. A Ardi 122. Eizaki ekarri ta atondu zaidazu. Ol Gen 27, 7. Eizaki au atzeman 

nizun. Zait Sof 133. 

Carne de caza. "Ihizikiz asea naiz, je suis rassasié de venaison" Dv. 

2. ihiziki (Urt III 258). (Fig.). "Baratro, kokiña, arlotea [...] urkhaberako ihizikia" Urt III 258. 

ehizaldi (Lar, A DBols), ihiztaldi. Cacería. Animalen erregeak behiñ xede egiñ zuen, / egiteko ihizta aldi 

bat, bere besta baitzuen. Gy 108. Goizian goiz, eziñ uts eiñdako eiza-aldi baten partian izan biar zala basurdian 

aurka. Etxba Ibilt 484. 

eizamin. "(V-ple), reja de arado" A. 

ehizaño, ihiziño. Dim. de ehiza ('pieza de caza, animal'). Erbiaren heineko ihiziño bat duzu peludoa, 

lurpean satorra bezala bizi dena. JE Bur 12s. 


mende. 

645


eizar. v. exar. 

eizare. "Armadijo, eizarea" Lar. "Piège à gibier" H. Cf. EHIZA-SARE. 

ehizaro. Temporada de caza. Argi urratzea asi orduko gerturik daude eizaro guziyan gure usazaleak. EEs 

1916, 318. 

eizartu. v. exartu. 

ehizaska, ihiziska. (Dim. de ehiza). Animalillo, pequeño animal. Lurpeko har eta holako ihiziska kixkil 

batzuek. Egunaria 1869, 8 (ap. DRA). 

ehizategi (Lar, H), ihizitegi (H). "Cazadero" Lar. "Ihizitegia, eizategia, cabane ou trou fait dans le sol et entouré 

de branchage, où l'on attend et guette le gibier" H. 

ehizatsu (H), ihizitsu (H), "Giboyeux. Oihan ihizitsua, bois giboyeux" H. Oihanxka ihizitsu batean hor 

bazuen Iriberriko jaun merak etxola bat, tiro ederrik ere emaiten zeien urzoeri. Eskual 11-9-1908 (ap. DRA). 

eizatu. v. exatu. 

ehizatu (Lar, Añ, H), ihiztatu (BN ap. A; Volt 68, SP, Ht VocGr, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H), eitzatu, ehiztatu. 

Cazar. Harriet diferencia el uso intrans.: "Zakurrik gabe ihiztatzen ohi da, il a coutume de chasser sans chien"; 

"Zakur ongi ihiztatzen dena, chien qui chasse bien" del trans.: "Zer ihiztatzen duzu?"; "Gatuak sagu, belatxak 

xori, azeriak oilo ihiztatzen dute". v. ehizekatu. [Pizti] oek eitzatzera etortzen ziran Naparroako Erregeak. 

EE 1884b, 200. Berorren seme onek eizatua yan beza. Ol Gen 27, 31. Zoaz, basoan niretzat zerbait eizatzera. 

Ker Gen 27, 3. Ehiztatzera joan ziran. Osk Kurl 93. Bas'ihiziak gerizatzeko badute lege bipilik; / heietan zonbait 

ihiztatzeko ez du gizonak pegilik. Xa Odol 173. En DFrec hay 3 ejs. de ehizatu y uno de ehiztatu, todos 

meridionales. 

ehizazale, eizezale. Aficionado a la caza, cazador. Goiztarra ta eizezalea. "Amigo de la caza". Berron 

Kijote 31. 

ehize. v. ehiza. 

ehizeka, ihizeka, ihizteka. Caza. Ihizekara ekhardüra handia zian. Eskual 21-2-1913 (ap. DRA, s.v. 

ekhardüra). Orok badie züzen arrantzüko eta ihiztekako. Mde Pr 51. 

- IHIZEKAN. Cazando. Ihizekan egiten zütian lasterrek [...] goizik ezintü zien Haritchabalet. Const 36. Hala 

nula ihizekan / basa oihanen ikhertzen. Casve SGrazi 22. 

ehizekatu, ihizekatu, ihiztekatu. Cazar. v. ehizatu. Bazter guzietarat barreatzen da, oihan barne eta ur 

hegietarat, dela egoitzaz aldatzeko, dela [...] arrainkatzeko, ihizekatzeko. Prop 1896, 108. Iratiko oihanian 

izanik basurde ihiztekatzen. Picochet GH 1924, 693. 

ehizi. v. ehiza. 

eizker. v. ezker. 

ehizkera. Caza, forma de caza. Euzkadin bakarrik dagite uso eizker eder xoragarri au. EEs 1916, 318. Ta 

noa eizkerarat. Ib. 318. 

eizketa. v. ehizaketa. 

eizkin. v. uzkin. 

eizopil. "(V-ger), reja de arado" A. 


mende. 

646


ehiztari (G, AN-larr-erro, Sal; Lar, Añ, H), ihiztari (L, BN, S; SP, Urt III 116, Lar, Ht VocGr, VocS (ihinz-), 

Arch VocGr, VocBN, Dv, H), ehizari (V-gip, G), ihizlari (R, S; Gèze, Dv (S), H), izilari (B; izileri B), inzilari 

(B; inzileri B), ehizlari (einz- R-uzt), extari (Lar), eizatari (H), eizilari (AN-ulz), iztari, iizatari (R), izturi (AN- 

5vill), aiztari (G-nav), aizturi (AN-olza), eizturi (AN-larr-ulz), itzari (V-gip). Ref.: A (eizari, eiztari, iizatari, 

ihiztari, ihizlari); A Apend (aiztari, aizturi, eizlari, izturi); Iz Ulz (eizie, eizturi), Als (aizariyak), IzG (eizturi); 

Etxba Eib (eitzarixa, erbi-lekua); Izeta BHizt2 (izilari). 

1. Cazador. "Veneur" VocS. "Montero, mendiko extaria" Lar. Cf. Itxari, apodo de una familia (Etxba Eib). 

Tr. Las formas mejor documentadas son ehiztari (al Sur; tbn. en Tartas y Harizmendi) e ihiztari (al Norte). Eizari 

se encuentra en unos pocos textos vizcaínos. Ihizlari en textos suletinos (tbn. en Zalduby). En DFrec hay 24 ejs., 

meridionales, de ehiztari, 2, septentrionales, de ihizlari y 20 (11 sept.) de ihiztari. 

Ihiztari handiak dira begiak. Ax 392 (V 256). [Nimrod] izatu zen ihiztari puxant bat Eternalaren aitziñean. 

Urt Gen 10, 9 (Ur eiztari). Katu eizari basokoa. VMg 107. Pinto erbi-zakurra / txit zan eiztaria. It Fab 154. 

Ühaña ihizlari arrañ hurin deno. 'La loutre est chasseresse tant qu'il y a des poissons dans l'eau'. Etch 686. Bere 

eiztari-lagun Gorrienea izendatzen dan Baserrian bizi zanari esan ziokean. Izt C 191. Ni nago osagarriz beterik, 

eztud ñontik minik sendi, txakur ¸) zlari aztan dagonaren bikain bat xateko ganureki. Mdg 126. Goiko 

eizariak eztakigu, alabaina, noiz jaurtikiko dion bere lenengoa. A Ardi 118. Segorbeko eiztariena zeritzaion 

batalloia. Or SCruz 26. Maite-eizean, orratio, eiztari ikasia izan bear du. TAg Uzt 7. Ihiztari ixtorio bat. Zerb 

Azk 71. Oroit bitez, mesedez, gure artean agertu zaizkigun sorgin-ehiztari bipilak McCarthy zenaren gorputza 

aspaldi usteldu zela. MIH 375. 

v. tbn. Tt Onsa 66. Hm 66. Añ MisE 80. JJMg BasEsc 168. Zav Fab RIEV 1907, 28. Arr GB 44. AB AmaE 44. 

Bv AsL 174. Zab Gabon 64. Ag AL 114 y numerosos ejs. en el s. XX. Ihiztari: EZ Man I 51. Gç 203. SP Phil 

XXVI. AR 210. Gy 251. Elzb PAd 43. Jnn SBi 134. Arb Igand 8. HU Zez 56. Lander RIEV 1911, 602. Eizari: Mg 

CO 45. AB AmaE 248. SM Zirik 83. Etxba Ibilt 459. Ihizlari: UskLiB 107. Arch Fab 107. Zby RIEV 1908, 763. 

Const 36. Casve SGrazi 108. Eizilari: Noe 113. Eizlari: FLV 1989. 123 (Goñi, s. XVIII), Or Tormes 47. EEs 

1916, 318. Iztari: Xe 186. Xa EzinB 120. Extari: Sor AuOst 74. 

2. "Eizturiak, las alimañas" Iz Ulz. 

- EHIZTARI-OTURUNTZA. "Ihiztari otruntza, repas prompt et de bon appétit" Hb GH 1929, 85. 

ehiztaritxo, aizteritxo. Dim. de ehiztari. Ez egin lorik basuan: / Aizteritxuak eamango zaitu, / Erbiya 

zeralakuan. (AN-araq). ADonostia GH 1926, 171 (DRA lo interpreta erróneamente como var. de azeritxo). 

ehiztaritza. Caza. Aipamenen ehiztaritza ere ez da egiteko alferra. MEIG IV 81. 

eiztu. "(V-arr), cortar los zoquetes con un hacha a un tronco, poco antes de derribarlo" A. 

ejatu. v. eiatu. 

eje. "Eje. En algunos casos se salva el erderismo con la voz ardatza. Ejia ausi jako eta ez dakagu beste ardatzik" 

Etxba Eib. "Ejera jo, se dice en Eibar para recomendar al competidor que vaya derecho al punto débil del 

adversario. Ejera joixok beiñ baten, semia aitxatuta!" Ib. v. ardatz. 

ejenplaria. v. etsenplario. 

ejenplo, -plu. v. etsenplu. 

ejer. v. EDDER s.v. eder. 

ejerzitu, ejerzito ( Lar (s.v. acampamento); Añ), exerzitu, exerzito, ekerzito, ekersitu (Lar). Ejército. 

Cardaberaz (EBO 23) señala la pronunciación velar. v. armada, gudaroste. Haren exerzitoaren gidaria. Lç 

Adv ** 2v. Angeruzko exerzituak xasi dira lurrera. Acto 308. Erreinuko guziak bildu ta ejerzitu bat egin 

naiagatik. Mb IArg II 300. Arima gorputzetik dijoanari bada Aingeruen ejerzitu ederra datorkiola bidera. Cb Eg 

III 269. Don Ventura de Caro, Nafarroako eta Gipuzkoako Exerzitoan Kapitan Jenerala (1793). In MEIG I 252. 

Santua, santua, santua ejerzituen Yaungoiko altua. Añ EL 2 118. Ejiptoko Erregeren ejerzituen buru. AA III 330. 

Bere zazpigarren soldadi edo ejerzituko Labaru, Lauburu edo kurutzez apaindu. Astar II III. Egiten dituz eurakaz 

iru Martitzdi edo exerzitu eskerga. Ib. V. Ficol bere ejerzituko prinzipeak. Ur Gen 21, 22. Lurreko erregeak eta 

eken ejertzitoak. Echn Apoc 19, 19 (Ur (V) gudaritegi, Ol gudoste, Ker gudarozte, IBk, IBe gudari-talde). Bere 

ekerzito guziyakin batitu nitzan arrats ura? Bil 165. Beren ekersitu onenak emen ondatu dira. Arr EE 1882c, 


mende. 

647


551. v. tbn. Mg CC 122. JJMg BasEsc 191 (exer-). Lard 111. Arr May 173. 

ejerzizio. v. etserzizio. 

ejiptoar (Urt IV 146), ejiptuar, ijitar, ejiptar, ejiptotar, aijitoar, aijitar, aigitar. Egipcio. v. ejipzien, ijito. 

Bazuen neskato bat ejiptuarra . Urt Gen 16, 1 (Dv, Bilb ejiptoar, Ol aijitoar). Ejiptoarrek Kanopo bere 

Jainko faltsoari eskuan ezartzen zioten A. ES 131. Sartu ziran milagrozko bide berean ejiptar guziak. Mb IArg I 

270. Denbora luzeetan ijitarren mendean. AA III 297. Aijitoarrek, zu ikusitakoan, esango dute. Ol Gen 12, 12 

(Ker ejiptoar). Bizibide ta ekandu malguetan zabiltzaten Aigitarren antzeko ok. Zait Sof 115. Baiñan ez nien iara 

eman aijitarren antz-idurieri. Or Aitork 169. Ejiptoarren jakinduria. IBk Act 7, 22 (IBe egyptiar, Arriand 

aigittar). 

v. tbn. Lg I 255. Ur MarIl 44. Ejiptotar: AB AmaE 439. Arr May 55. 

ejipziar. Egipcio. v. ejiptoar. Hartu zuen Agar bere neskato ejipziarra eta eman zioen emaztetzat. Urt Gen 

16, 3. 

ejipzien, ejipziano. Egipcio. Cf. fB Ic II 279: Santa Maria Ejiziaka. v. ejiptoar. Egun hunetarik 

ejipzianoék urthea hatsen dute. Lç Cal a 6r. Ejipzienen haur lehen sorthiak oro hil erazi zütiala. Bp II 

103. Ejipzienek haiñ hazkar zien sinhestia. Egiat 177. 

ejo. v. eho. 

eju, eiu. (Onomat. de la tos). "Eiu, eju (AN-5vill), tos seca" A. Eztul zital batek jo zun [...]: gutxina uste 

zunean, eju! ta eju! JAIraz Joañixio 267. Eztula ta eztula, norbaitek badula... (Eju! ta eju!). NEtx LBB 204. 

- EJU EGIN. Toser. Errege goian euken zelatean. Alango baten, erregek eju egin eutsenean, berari begira 

zurbil ta margul gelditu ziran (V). A EY II 175. 

eju. v. oihu. 

hek. v. haiek. 

ekabildari. "Profesor" Lar. 

ekabilde. Profesión, ceremonia de profesar. v. kabilde; cf. ekabildu. Bedoikin[are]n ekabilderat hirur 

hilabete ta zenbait egun zeudela. Birjin 328. Errosaliaren ekabildeko eguna. Ib. 335. 

ekabildu. "Profesar" y "profesar en la religión" Lar. Hurbiltzen da zur-ekabilzeko denbora. Birjin 325. 

(Part. en función de adj.). "Profeso, ekabildua" Lar. Bethi egon zen othoitzean, ekabildu berriaren ta 

hirur bedoikinen sagarari izpirituz ta bihotzez lothua. Birjin 335. 

ekadoi (Lar, H). 1. Justicia. "Rectitud, justicia" Lar. v. akadoi. Bigarrena, justizia edo ekadoia. CatBurg 

42. On Trinitario Ruiz Capdepon, oso bitore jaun, ekadoiaren ekidariari [='ministro de justicia'] menekioa. 

(1894). Egan 1955 (3-4), 45. 

2. (Lar, Dv, H). Juez. Jokatu zutela itz neurtu edo bersoetan bostna onza urre, [...], izandu nintzan ekadoi 

edo jueztako Zabalak billatua. Izt D 168. Beste zatia salatzalleari, eta irugarrena epaia ematen deban ekadoiari. 

Izt C 140. Epaille, ekadoi edo juezen mendean gelditzen diran gaizkile danak. Ag Ezale 1897, 126. Orrelako 

gezur kaltarkitsuak esaten duena, jarriko da Ekadoi edo Juezaren mendean. Etxeg RIEV 1908, 117. 

3. "Juicio, facultad intelectual" Lar. 

4. Juicio, proceso. Cf. supra el sdo. "juicio" de Lar. [Jesu-Kristo] haren ganik ekadoieko edo juiamenduko 

egunean merezitzeko hura bera jende beharren presunan hazi ta jauntzi duelako lekhukotasun loriosa. Birjin 

555. 

5. "Recto, justo" Lar. 

- EKADOIEZ (Lar). Merecidamente. "Justamente" Lar. Bukatzen duala ekadoiez (merecidamente) doanditzen 

Gipuzkoako semea (Ag, 1890). JFlor. 

- EKADOIKO. "Jurídico" y "judicial" Lar. Irugarrenari deritza mene ekadoikoa, zerren lege erara juzgatu 

edo ekadoitzen dituan leiak. EConst 31. Idukitzean goitiko ikustea mene ekadoikoan. Ib. 34. 

- EKADOI-LEKU. Lugar donde se juzga. Birjinia ilkhi zen Ekadoi-lekhu donetik, hobitik bizitze berri baterat 

bihur-arazi balute bezala. Birjin 54 (se refiere al confesonario). 


mende.


ekadoiki. "Juicio, el acto de entendimiento" Lar. 

Juicio, acción de juzgar. Munduaren ekadoiki hori arras-arrasa zuzentasun gabea da. Birjin 42. Zeinetan 

mintzo baita Jainkoaren Ekadoikien garraztasunaz. Ib. 50. Hala erakhusten dute heien ekadoikien beldurrago 

direla Jainkoaren baino. Ib. 56. 

ekadoikiro. "Judicialmente", "jurídicamente" Lar. Tribunalean ekadoikiro erabakitzen danean. EConst 28. 

ekadoitegi. Lugar donde se juzga. "Juzgado" Lar. Hark osatu zuen Ekadoitegi edo Tribunal donean Aita 

Antoniok diaritz-alkhian hain ongi hasi zuena. Birjin 611 (se refiere al confesonario). 

ekadoitu. "Juzgar", "(hacer) justicia" Lar. Iduritzen zitzaitan Jainkoak ekadoitzerat ta eripetzerat 

nintaramala. Birjin 50. Irugarrenari deritza mene ekadoikoa, zerren lege erara juzgatu edo ekadoitzen dituan 

leiak. EConst 31. 

Badakusazu [...] gorphutzezko minarien gainean uste berean naizela zure kofesorarekin, zeinak bizkitartean 

zuk ta nik baino hobeki behar baitu ekadoitu. "Décider". Birjin 223. 

1 ekai (SP, A; + -kh- O-SP 227, Dv y H), ekei (Dv, H (-kh-)). 1. Trabajo, dificultad. "(Par extension), 

empêchement. Syn. poxelua" H. Ikhas ezakezu beraz gauza hain ekhai handitakoa, zein, iduritu zaizkidan 

liburu hoberenetarik, zure premia urrikaldurik, atheratu eta moldatu baititut. EZ Eliç 136. Gauza handia, 

egitekotsua eta osasuna duenari ere, lanik eta ekhairik asko emaiten dioena. Ax 202 (V 135; v. ekaira). Izpiritu 

xumek eta flakoek ezin sostenga eta soporta detzakete egiteko eta ekhai handiak. ES 123. Erromako Enperadorei 

hanbat ekhai eta egiteko eman zioten jendaki suhar eta azkar hura. Ib. 109. Libra eta begira gaitzatzu bizitze 

huntako ekhaietarik eta miserietarik. CatLav 333 (V 163). 

2. (O-SP 227, Lar, Añ, H (+ -kh-), A), ekei (-kh- BN, S; O-SP 227, SP, Dv; -kh- VocBN, Gèze (s.v. matière), 

H). Ref.: A (ekei); Lrq /ekhéi/. Materia, elemento; asunto. "La matière pour faire quelque ouvrage. Kutxa-ekhaia 

edo ekeia, le bois pour faire un coffre. Gilz ekeia, le fer pour faire une clef. On dit en Labourt gaia" O-SP 227. 

"Material" Lar. "Potro hau daugin urtheko gereño ekhei dut, j'ai ce poulain pour être étalon l'année prochaine" 

VocBN. v. gai. Tr. Documentado en Eguiateguy y en textos de la segunda mitad del s. XX. En DFrec hay 20 

ejs., meridionales, de ekai y 3, septentrionales, de ekei. 

Zer peridikiaren lizatekia hau ekhaia? Egiat 224. Lehen libüria edo filosofo hüskaldünaren ekheia. Ib. (tít. de 

la obra). Mediuma transan dagoela, [...], ekai bat, batzuetan arrea, bestetan zuritsua, ateratzen da haren 

soinetik. Mde Pr 331. [Egin zenuen] gorputzaren zentzua, adierazle antzo egiten duna bere barnetik ekaiera 

atera dezan. "Ab animo ad materiam". Or Aitork 308. Eskuarak ez duela behin ere erabili orai artean hain ekai 

gora eta zailik. Lf in Zait Plat XIII. [Erakleitoren] ustez, danaren ekaia sua da, ta dana piztu ta suntsitu egiten 

omen du su orrek. Zait Plat 32. Ekeiak: ura, lurra eta sua. SoEg Herr 30-3-1961, 1. Auzo-herrietarik galde egin 

ekhaiak behar ditugula bakandu, loditu aldiz auzo-herrietarat igortzen ditugun mozkinak. Ib. 28-2-1957, 1. 

Mauriac idazlari handiaren liburutik hartua da ekeia. (Se refiere al argumento de un film). Ib. 18-8-1963 (ap. 

DRA). Lur, egurats, itxaso ta su ixurkorraren aziak nola elkartu ziran kantatzen bait zun; nola lendabiziko ekhai 

auetatik, oro gatzatu ziran. Ibiñ Virgil 49. 

3. "Punto, fin, intención" Lar. Eta ekai edo intenzio onekoa izanik. Izt D 36. 

4. ekei (BN-mix (-kh-), Sal, R ap. A). "Persona o cosa que promete crecer mucho" A. "Noizbait" pilota 

batasunak jaliko daizku, pilotari gazte xaratik, ekhei ederrak. Herr 18-8-1965 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

(H), ekei ( -kh- H). (Uso pred.). "Syn. eginkizuna. (Adj.), chose qui est à faire, ou peut être faite. Ekhei da, 

c'est faisable. Hobe da egin, ezen ez ekhei, vaut mieux chose faite que chose à faire" H. 

- EKAIRA. (Alativo en función de part.). "Ekaira gaitezen, revenons au sujet, à notre objet" H. 

Etim. Quizá de egi- (rad. de egin), + gai, gei. 

2 ekai (B ap. A; VocB). "Queja de sí mismo o de sus padecimientos" VocB. "Quejido de dolor" A. 

ekaigai, ekeigai (Sal, -kh- L, BN-baig ap. A), ekeigei (R ap. A). "Material apto para algo" A. 

ekaika. "(B), quejándose" A. 

ekaikari. "(B), quejumbroso" A. v. ekaisu. 

1 ekain (-kh- BN; Arch Gram 9; -kh- VocBN, H), ekein (BN-lab). Ref.: A; EI 295. 1. Junio. v. bagil, 

arramaiatz, ereiaro, garagarril. Tr. Documentado en autores de la tradición septentrional, sobre todo bajo- 


mende. 

649


navarros y suletinos; en el s. XX tbn. es usado al Sur, especialmente desde su último cuarto. En DFrec hay 140 

ejs., 120 de ellos meridionales. Hay además 4 de ekaini(l)la, tbn. mer. Emana Auritzen armadako Kartier 

jeneralian, Ekainaren seigarrenian 1793. In MEIG I 252. Ekhaiñaren hamahiruan hasi ziren bandera ttipi 

batzuen hedatzen. Prop 1876-77, 58. Ekhain-ondarrean aizeño batek ogi-buruak perekatzen dituen bezala. Lf 

Murtuts 12. Ekain-jai oek zertarako ziran. JMB ELG 81. Arrotzak zu ganatzen dauzkitzu Ekainak, / bainan gu 

ez kutsatzen horien usainak. Xa Odol 111. 

v. tbn. HerVal 275. Bordel 39. CatS II. Elsb Fram 143. Ip Hil 93. Arb Igand 116. Ardoy SFran 128. 

2. Solsticio. Baiña zergatik ekaiñ eta gau egun berdin, izarren itzalaldi ta olakorik. "Solstitiorum et 

aecquinoctiorum". Or Aitork 105. 

2 ekain. "Ekañetan, mendi-gaiñetan, egietan. Ango ekañetan ibilli nitzan eizian (Mutiloa, Zegama eta inguruan)" 

(Comunicación personal). Seguramente de egi + gain. 

ekaiontzi, ekaiuntzi (-nzi B ap. A; VocB). "Quejumbroso, vicioso o propenso a quejarse de sí mismo" VocB. 

"Muy quejumbroso" A. Cf. 2 ekai. 

ekaira (Lar, H, A). "Quehaceres, ocupaciones, ekairak", "negocio" Lar. "(AN?, msLond), ocupación" A. Según 

Harriet esta palabra se debe a un error de Larramendi en la interpretación del pasaje de Axular (202 (V 135)): 

Lanik eta ekhairik asko emaiten dioena. 

ekaisu (B ap. A; VocB). "Quejumbroso, vicioso o propenso a quejarse de sí mismo" VocB. 

ekaitsu (Lar), ekhaitzu. "Embarazoso", "molesto" Lar; derivado de ekaits "molestia". Harriet lo relaciona con 

ekai: "Ekaitsu. Syn. egitekotsua. Chose qui donne beaucoup à faire, embarrassante, absorbante. Id. personne 

affairée, occupée. Syn. egitekoduna" H. Egia da, izabak eman zioena ona zen, ordea [...] jakin zuen nola 

[ohe] hur-ere ekhaitzu bihur. "Incommode". Birjin 479. 

ekaitsu. v. ekaiztsu. 

ekaitsuro (Lar H). "Molestamente" Lar. 

ekaitz (gral.; SP, Lar, Añ, Dv, H (+ ekh-)), ekatx (V, L; Lar, Añ, Dv, H), egaitz (Hb ap. Lh). Ref.: A (ekaitz, 

ekatx); Iz To; Etxba Eib. Tormenta, tempestad (sentidos prop. y fig.). AxN explica tormentak (284) por 

ekaitzak. "Ekaitz-burua yoa izango da, habrá terminado la tempestad (G-to)" A EY III 341. v. tenpesta. Tr. 

Documentado sobre todo en autores de la tradición meridional; se encuentra además en unos pocos autores del 

Norte ya desde Oihenart. La forma ekatx la emplean sólo autores vizcaínos. En DFrec hay 14 ejs. de ekaitz y 3 

de ekatx, todos ellos meridionales. 

Kibel ekatxari, bular aldi onari. "Espaldas a la tempestad". RS 240. Uste nuen nihaurk er'ekaitzak / Io 

banenza, neure zurkaitzak / Zintuzkedal'[a]. O Po 47s. Othoi sainduari, deraunsano ekaitzari. "Tandis qu'il y a 

orage". Or Pr 662. Ekaitza eta tenpesta ioan dadin. SP Imit III 29, 2. Dei zaiozu, bizioen ekaitzak onda etzaizan. 

Lar STomas 2. Nere ekaiz ta peligrorik andien onetan, arren zuzendu nazazu. Cb Eg II 98 (Dv LEd 176 ekhaitz). 

Baketu zan ekatxa? Añ LoraS 8. Ekaitz guziak, turmoiak, tximistak, arria, ta ludardarrak ez dira gu zentzatzeko 

diña zertan geratuko ote gera. AA II 99. Ez urak, ez subak, ez eurijak, ez ekatxak, ez leoe, ez artz, ez beste 

gauzak gatx egin leikegu. Astar II 289. Jasa andiarekiko ekaitz portitza. Izt C 33. Izotz eta inziarrak, eguzki eta 

euriak, kazkabar eta beste ekaitz guziak aragian artuaz. Lard 310. Bost egun irrist eta ekaitz gogorren artean 

itxasoz eginda gero. Aran SIgn 34. Altxatu zan ekaitz izugarri bat. Bv AsL 84. Aldi areta euzkiak dizdiz, / ekatxlañorik 

etzan agiri. Enb 46. Ekaitzaren orruari jaramon barik. Ag Kr 153. Ura zan algara ekaitza! Ag G 302. 

Ekaitz asarre ta indartsu batek arrapau ebazan. Kk Ab I 80. Ekaitza datorrelarik. Or Eus 58. Bularpeko 

ekaitzaren eztenkak. TAg Uzt 256. Izugarrizko ekaitza bildu zen zeruan. Mde Pr 120. Ekaitz arrek ontzia 

ondatzea. JAIraz Bizia 108. Ekaitz egunetan, itsas-urak irakiten diarduen denporaletan. Erkiag Arran 117. Alper 

alperrik astinduko du / millaka ekaitz zakarrek. Basarri 11. Ekaitz ostean eztialdia. Onaind in Gazt MusIx 149. 

Itsaso beldurgarria. Ekaitza sortuko dio hurrengo itsasoratzean. MIH 312. 

v. tbn. (Autores septentrionales): Egiat 250. Ox 64. JE Ber 12. Lf Murtuts 78. 

"Eguraldi ekatxa (V-gip), tiempo tempestuoso" A. 

- EKAITZ-AHATE. "(L), canard tadorne" Lh. "(Tadorna tadorna), tarro blanco" MItziar Txoriak 13. Marra 

zuri hunen ondotik bigarren marra bat, gorria. Hortarik ageri da zoin ezagut errexa ditakeen ekaitz-ahatea. 

Dass-Eliss GH 1925, 274. 

- EKAITZ-HAIZE. Viento de tormenta. Ekaitz-aizea etorren / baraldi atzean. Azc PB 134. Urrutiko 


mende. 

650


trumoiaren orrua, ekaitz aizearen durundia. Ag G 2. Ekaitz-aize zakarrak ontzixka alderoka zabilen. Or Mi 129. 

Zeruko Argia-ren uretan (lehen bare eta orain ekaitz-haize zakarrez nahasietan). MEIG VII 73. 

- EKAITZ-HAIZETE. Ventarrón de tormenta. Zer da ikustea txalupa andi bat / ekaitz-aizete artean. Azc PB 

103. 

- EKAITZ-TXIRRIN. "(Hydrobates pelagicus), paiño común. Itxas egaztia [...] ega luxeakin beltxezka, ipurgain 

txuri nabarmena-ta, isats beltz laukia" MItziar Txoriak 11. 

- EKAITZ-TXORI. "Ekaiz-xori (L, BN), thalassidrome" Lh. "Xori huni [galerna-xoria] itsasturiek bardin erraten 

diote ekaitz-xoria" Dass-Eliss GH 1925, 238. 

- EKAITZ-ZIRIMOLA. Ciclón. Guziok oldarrez eraman baitituzu, ekaitz txirimola iduri yoanik. Zait Sof 41. 

- EKAIZPEAN. Bajo la tormenta. Ekhaitz-pean xoria dabila. Ox 38. Aurreko lan aundian, amabostaldi osoa 

egin nenunan olako ekaizpean. Or QA 64. Kantua ordea, biotza lasai ta paketsu danean sortzen dun, ez 

ekaizpean datzanean. Etxde JJ 57. Nire samin-aldiko / ekaitz-pean beti / argi-dun ipurtargi / edo itxaropen bat. 

Gand Elorri 156. Logroñoko aidetartea balia izan zitzaien ekaizpean ez ondatzeko. NEtx LBB 66. Edozoin 

landarek ere ez du behar den uztarik emanen, hazi behar zuen sasoinean ekaitz pean egona bada. Xa Odol 43. v. 

tbn. Gazt MusIx 68. Zait Plat 54. 

Etim. De *egu-gaitz. 

ekaitzaldi. Período de tormenta, tormenta. Ekaitzaldiak ustegabe jo ditun ontziak. TAg Uzt 43. 

Biozparrengo ekaitzaldiaren mendean. Ib. 256. Ekaitz-alditan lagun bakarra. SMitx Aranz 91. Ekaitz-aldietan 

babesik billatu eziñik ibiltzea. Munita 145. Mayik anai arteko ekaitzaldia lertu-min somatuz. Etxde JJ 29. v. tbn. 

Zait Sof 141. Or Poem 539. Basarri 130. Ibiñ Virgil 78. Uzt LEG II 166. En DFrec hay dos ejs. 

ekhaitzu. v. ekaitsu. 

ekaizdun. v. ekaiztun. 

ekaizgin, ekatxgin. Tormentoso, tempestuoso. Espiritu ekatxgiña ikusi dot aiñ asarre, / Belea baño 

baltzago aiñ illun, aiñ itzaltsu. AB AmaE 365. 

ekaizperatu. Entrar bajo la tempestad. Gabaz izugarria izan zan aurre-aldeko illuntasuna, ta alan-ta-guzti 

be, "Elkano" ekaizperatu baga igaro zan gau osoa. Echta EEs 1912, 136. 

ekaiztatu. "(Lar), molester, tourmenter" Dv; que parece relacionarlo con ekaitz. En Larramendi no encontramos 

sino "molestar, ekaistu, atsekabetu". Cf. tbn. Lar: "Molestia, ekaitsa". 

ekaizte (V-arr, G-to, AN-larr-araq, L, B, BN-baig; Lar). Ref.: A; Asp Leiz2. "Temporal, tempestad" Lar. 

"Temporada de temporales o tempestad de larga duración" A. Edurte luzea mendietan, ekaizte gogorra 

itxasoan. A Ezale 1897, 338b. Negua igazi da, ekaiztea be joan eta urrindu da. Eguzk LorIl 3 (ap. DRA). 

ekaizti (AN-5vill, B). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 86. "Ekaiztie, ekaitztie, ekaitza, tempestad. Nik ekaiztiari 

beldur. Heldu da ekaiztia" Izeta BHizt. "Ekaizti pixkot egin behar du (AN-5vill)" Gte Erd 86. 

ekaiztsu (Dv A), ekaitsu. Tormentoso. AxN explica igorziritsua (285) por ekaitzsua. Eguraldi txar eta 

ekaiztsuetan, [...] mendi oetan negar eta ai tristeak gau oro aditzen dira. Arr EE 1882a, 101. Itxas ekaitsuan 

dabil Pedroren ontziya. EEs 1913, 162. Orain on, bare, laister agijan / ekaitzu nasi. EA OlBe 74. O Birjiña, 

artizar maite / itxas ekaiztsuan gidari argi. Gazt MusIx 137. En DFrec hay 2 ejs. de ekaitzetsu. 

ekaiztu (V-gip; H). "Ekaizten da, ekaiztu behar du, ekaiztu da, ce temps se met, va se mettre, s'est mis à l'orage, 

à la pluie" H. "Volverse estéril un animal (la vaca, mayormente)" Elexp Berg. "Bei ekaiztutakua" Ib. "Ekaiztu ein 

ddok" Ib. 

ekaiztun (Lar, Dv A), ekaizdun. Tempestuoso. Bizkaiako ugolko ekaizdunera. Otag EE 1882c, 414. 

Itxaso zabal, ekaizdun eta mugikorra. Campion Ezale 1897, 295a. 

ekalde. v. ekialde. 

ekaldi (Lar, Añ A). "Tanda" Lar y Añ. 


mende. 

651


ekalo (B ap. A). "Columna de humo" A. Cf. eke (B, ...), 'humo', var. de ke. v. kelaino. Alatzak ortzian ta 

arrigarriak lurrean sortuko ditut, odol, su ta ekaloak. 'Vaporem fumi'. Ol Act 2, 19. 

ekandera. (Neol.). Creado por AG en 1895, de ekandu 'emplear, usar' y -era. Uso, empleo. "Iratsi" 

ekandera au gaurtxekua eta barri-barrija dala. AG 443. 

1 ekandu (V ap. A; Lar Sup, Añ, Dv, H). 1. (Sust.). Costumbre, hábito, tradición. Sg. A DBols: "Ekandu, 

costumbre que afecta a la moral; a diferencia de oitura, que indica costumbre, hábito físico"; varios ejs. 

contradicen esta afirmación. v. usadio, ohitura. Tr. Documentado en la tradición vizcaína ya desde los RS de 

1596. Sólo en el s. XX se encuentra algún ej. de otros dialectos. En DFrec hay 5 ejs., meridionales. 

Ekandu gextoa belu anztu doa. RS 156. Ekandu gaxtoari bernea ausi. Ib. 547. Oitura, ekanduba edo usadiua 

. CatElg 11v. Neskatilla otseiñak ostuteko ekanduba badauka. Mg CO 140. Pekatuko ekandubari. fB Ic I 

4. Ikusirik konfesoriak ekandu au aurrera doiala. Astar II 115. Arik eta gauz orren ekandu ona zeugan gogortu 

artean. Añ EL 2 83. O egunak! O ekandubak! "O mores". Mg PAb 212. Ekandu dongetan sarturik dagozanak. Ur 

MarIl 79. Bizkaiko lagi, kittutasun eta ekandu onak. AG 164. Iges egizu, ekandu txar guztien ama dan 

nagitasunetik. Itz Azald 203. Guztiok ekandu zarren gordezaleak giñalako. Ag Kr 84. Lege zaharraren jabe, 

hala nola arbasoetarikako ekanduen bai eta mintzaiaren. JE Ber 27. Aberri-ekandu onak eta aberri-ixakera 

osua. Kk Ab I 86. Amogillien ekandua da / eskuak busti ixatia. Ort Oroig 14. Ainbat bazter ikusi ei zittubezan eta 

beredin piztiren ekandu berezijak uartu. Otx 58. Theresak ekandua hartu baitzuen haren aitzinean biluzik 

egoteko. Mde HaurB 65. Toki baketsu ta ekandu onekoak, leku eder garbiak. Erkiag Arran 17. v. tbn. (para 

autores no vizcaínos) Lab Y 1933, 193. ABar Goi 58. 

2. (Vb.). (Añ, A, A Apend, Dv), ekandutu (Añ, H). Acostumbrar(se), habituar(se). Cf. Añ: "Inexperto, (c.) 

oitueza; (V) ekandutueza, ezekandua". v. ohitu. Ekanduta dagozan begijak, ez dira orregaitino minberatuten. 

Mg PAb 128. Ekanduko enas egitera neure egitekoak ganora baga. Añ LoraS 178. Tokamentu loijetara ekandu 

dirian eskubak. Mg CO 107. v. tbn. CatLlo 3. Ekandu bear zara ala zeñatzera. Legaz 1. Eladitxo ekanduko da 

artuten eroapena. Echta Jos 192. v. tbn. Noe 110. Atxurketan ekandurikua ezpetteke aztamakillaketan asi. Otx 

179. Ekandutuko ete zan Kantauriko ume bulartsua? Erkiag Arran 125. 

(Participio en función de adj.). Acostumbrado, habituado. [Idiskoa] ezi zidin, uztartu zuen idi ekandu 

batekin. VMg 57s. 

Usar. Ezta ekantzen bakar-bakarra. [...] Onegattik, "atsi" bakarrik ekandu ezaren, "iratsik" esan gura dau 

"atsi-erazo". [...] Politto Maittetseak ekantzen dau "iratzi" edo "iratsi" "eskribidu"-ikurpenaz. AG 442. 

- EKANDUZ. Por hábito, con la costumbre. Pekaturik ezañenak [...] aterako dira ekanduz edo usarijoz. Mg 

CO 269. Andijagua da ekanduz eginiko pekatu loija ekandu bagia baño. Astar II 115. Ea orditutea ekanduz izan 

daroazunez. Añ EL 2 144. Hereje barriyak, ekanduz legez, burla eta barre egiten deutse onerazpen oneri. Itz 

Azald 72s. 

- EKANDUZ EKANDU. Tradicionalmente. Ekanduz ekandu onartu oi danaren aurkako erasoaldi guziei, 

"beti onetara izan da" erantzutea aintzakotzat eta naikotzat dute zenbaitek. Zait Plat 33. 

- EKANDUZKO (Añ). Habitual. Jausi ta irau-erazoten-zaituan arako ekanduzko bekatuan. Añ EL 1 15. Geuk 

egin oi doguzan bekatu txiki ekanduzkoa kaiti. Añ LoraS 109. Oitura edo ekanduzko pekatuba andijagua da 

bestelakua baño. Astar II 114. 

2 ekandu (Lar H). "Enganchar, atraerle con arte, ekandu, balakuz erakarri" Lar. Cf. tbn. Lar: 

"Enganchamiento, ekanda". 

ekandudun. (El) que tiene hábitos, costumbres. Orra zegaitik dakuskun ekandudunak konfesadu arren leen 

legez geratuten diriana. Astar I 193. 

ekanduez, ekandutuez (Añ). "Inexperto, oitueza, ekandutueza, ezekandua" Añ. 

ekandun. "Virtud" BeraLzM. Goiko bidetik aurkituten da / Garbaien jolas-tokia, / Ekandunezko baratzerdian 

/ Soñulari onen aulkia. Enb 95. 

ekanduntsu. Virtuoso. Gizon ekanduntsuak guri itxaropenak uts-ematea eta gaiztoak gainditzea. "Que 

defraude nuestras esperanzas un hombre virtuoso". Zink Crit 45. 

ekandutxar. Vicio, mal hábito. Ekandu dongen gañean ikusten dana da, ekandutxar-txikiduna dana ez 

dagoala atseginez, eta ekandutxar-askodunak ez daukala iñoz bakerik. Itz Azald 198. 


mende. 

652


ekandutxo, ekandutxu. Dim. de 1 ekandu. Itxi egijozu nai daben guztijagaz urteten, itxi egijozu ekandutxu 

txiki orri indarra artuten. Astar II 92. Azaldu gura dautzubet nire baserriko ekandutxu bat. Kk Ab I 60. 

ekanpetsu. Acostumbrado, habituado. Cf. ekandu. Khüto arrapostian, pairakor, meskabietan ekanpetsü. 

Egiat 255. 

ekantza (Lar (-nza), Añ (+ -nza), H). Imagen, figura, retrato. (Empleado sobre todo con -a constitutiva; en 

Azkue, D. Aguirre (ekantzera) y Orixe se encuentra ekantz). v. irudi. [Jupiterrek] zezenaren, belxarraren ta 

arranoaren ekantzan zütialakoz neskatilak enganatü. Egiat 67. Etxe purubetar anitzetan arkitzen dira beretako 

jatorri argidotarren ekantza edo erretratoak. Izt C 473. Gizadia da au bera, / alkarren baidute antza, / 

erriotxoak gu gera, / ura da gure ekanza (imagen). RArt EE 1886, 395. JFlor. Ontzi galduko mariñela ziruriyan 

gizajoak, edo, obeki esateko, kartoi eta briakiñ egintako ekanza. Urrz Urz 30. Umeen ekantz edo erretratu. A 

Txirrist 49 nota. Ekantza (figura) oiek --erantzun zidan-- ederki margotuak zeudek. Ayerbe EEs 1915, 278. 

(Eskubak arpegiraturik) --Zer ekantza edo erretratu tristea daukaten [nik] gogoan! Ill Testim 4. 

Ixtoriak erraten duen ekantzean (Quijote IX). "En la mesma postura que la historia cuenta". Or RIEV 1929, 8. 

Ekantzan balizatekia eroskiarik? Eztaiteke zeren eta arima delakoz khorpitzaren orkheia, galkida gaberik, 

bethi dagoena. Egiat 184 (Interpr.? Para el editor "creación"). 

- EKANTZARA, EKANTZERA. (Precedido de genitivo). A imagen de. Barrutik nai dezu apaña izan, anima 

nai dezu, done ta aingeruen ekantzera, txukun, eder, garbi ta aberats. Ag G 343. 

ekantzatu (Lar (-nz-) H). "Retratar", "imprimir" Lar. [Usario] zeñetan ekantzaturik edo inprimiturik utzi 

ginizkitzuten gure aurreko onak, eta gerok egindako azaña ain gogoangarriak. Izt D 104. Urbiltzen da galaia 

neskatx garbiarengana, eta ikusirik bere aurpegian ekanzatuak bildurra, ikara eta nekea [...]. "Retratados". 

Otag EE 1882c, 534. 

ekantzola (Lar, H). "Retablo" Lar. Lendabiziko denboretan aldare nagusiko ekanzola etzuan izan bear ain 

ona. EEs 1912, 206. 

1 ekar (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1897, de eka 'uno' y -ar (AG 1063). Simple, sencillo. 

Oarrikaspen ekar-ekar eta sarritakoak besterik ziñesteraziko digu. "Una experiencia muy sencilla". Zink Crit 

28. Langintzarik ekarrenetan jarduten diranai entzutea naikua da onezaz adipetzeko. "Los oficios más 

sencillos". Ib. 4. Eta ain yakintsu andia izan arren, ez uste, itzal eta betozko illuna zanik, ekar gogargitsu, umeen 

aizkide. GMant LEItz 72. 

2 ekar. "Cuesta peñascal (G-goi)" JMB At. 

ekarai. v. ekarrai. 

ekarau (Lar), ekirau. "Proyecto, disposición concertada para algún tratado, &c." Lar. Meak ongarrituteko 

ekirauak obetandu zitubezanean. R. Murga EE 1895b, 492. 

ekardura (-kh- S ap. Lh). Inclinación, tendencia; atracción. "(Fig.), vocation, goût, inclination. Ekhardüra 

gaitza dü gaizkialat" Lh. Cf. ekarri (II). Hura ezagutuko duzu hartarakotzat emanen dautzun ekharduraz, 

ekhardura hura egiazki Jainkoa ganik dathorrela orduan zure barjakindearen artha ukhanen dutenek 

ezaguturen duten arabera. "Attrait". Birjin 264. Leialki begira zezaten sororotasunerako deiaren grazia, 

bizibide done hartarako hain ekhardura handiez senti-arazten zitzaiena. Ib. 291. Ihizekara ekhardüra handia 

zian. Eskual 21-2-1913 (ap. DRA). Ezagütürik barnetik baziala apezgoalako ekardüra osoa. Const 15. 

ekargai. v. ekarki (1). 

ekargailu. Medio de acarreo, de traída. Zeren eta ura urrun baita eta ur ekhargailutzat lurrezko eltze xehe 

batzuetarik baizik ez baitzen. Prop 1898, 119. Dohain horiek, emanak direlarik ongiaren zerbitzuko, fruitu 

aberatsenen ekhargailu ditazke. Herr 29-11-1956, 4. 

ekargaitz (-kh- Dv A). Intratable. "Qui est d'humeur difficile, acariâtre; indocile" Dv. Cf. ekarrerrez. 

Beraz ongi giterat zen guziz ekharria, et-antola ziteken unhe ekhar gaitzenarekin. "Difficile à soutenir". Birjin 


mende. 

653


348. Aita guzietako hoberena bezala, eta ez nausi gogor eta ekhargaitz bat bezala. Dh 48. Izan zaitezte jauskor 

zuen nausiei, ez ezik on eta ezti direnei, bainan ekhargaitzei ere. Dv 1 Petr 2, 18. 

ekargaiztasun. "Ekhar-gaiztasun, indocilité" Dv. 

ekargaiztu. "Ekhar-gaiztu, rendre, devenir difficile à porter. Fig.: rendre, devenir difficile à conduire; devenir 

indocile" Dv. 

ekargarri (-kh- Urt). Portador. "Apportandus" Urt II 201. Ixo! Ipar, erio! / Ego, maite-ekargarri. Gazt 

MusIx 199. 

ekargin (Ht VocGr 367 (-kh-), Lar). 1. Generoso. "Généreux" Ht VocGr. 

2. Tarea. [Botzaroak gizonari] dereio lanen pezia arhintzen, dereiolarik, egi(az)ko mothaildak eskentzen ta 

ekharginak besarkaeraziten ta bihoztoitzen. Egiat 244. 

ekargintza (-nz- Lar). "Generosidad" Lar. Nork berak baño ekarginza aundiagoaz eurakaitik bere bizitza 

eman du? Kortazar Serm 262. 

ekargune. Inclinación, tendencia. Ukho giten zaie [...] gaizkirako bere ekhargunei. "Inclination". Birjin 

145. Bere nahiaren [bekhatu] hetarako ekhargunearen arabera. "Dégré de la détermination". Ib. 149. 

ekarkari. Condescendiente. v. ekarkor (3). Valerien enperadoreak printze olhe eta ekharkari baten fama 

zuen paganoen artean. Lg II 341. 

ekarkera. "(V-ger), temporal" A. 

ekarketa. Atracción, acción de traer. Amerikak inpernuko etsaiek baño ekarketa aundigoa du. JAIraz 

Joañixio 251. "Ekarketak". Gauzaki bat, zenbait aldiz aski urrundik etorria, agertzen da bat-batean batzarregelan. 

Mediumaren indarrak du ekarri. Mde Pr 336. 

1 ekarki. Trayendo, portando. Agureak bidali nau Oresteren berri ekarki. Zait Sof 40. Kutxa eskuetan 

ekarki. Ib. 14. Gizon gehienek ordea diote munduko biziari, beren mundutar nortasunari, ardura oro eman, 

eritasun bat baizik ez duten arren delako bizi hori, hil-beharra berarekin ekarki. Mde Pr 373. 

(AN-gip-5vill-larr, B), ekarkio (AN-larr), karki (BN-baig). (Con valor enfático). "Uste nuen ez zuela ekarriko 

eta ekarki" (AN-ulz) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 289 (v. tbn. ib. 286, 287, 288, 292). 

(Seguido de aux.). "Ekarki dut / ekarki nuen [='traigo / traía]" (AN-5vill) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri 

FLV 1995, 288. 

2 ekarki. "Clavola, [...] arbolagaia, ekharkia, ekhargaia" Urt V 205. 

ekarkidin. "(Hb), que l'on doit porter" Lh. Hitz batek ekharkidin sekulako mina; / Eskribek balukete kontu 

emaiteko, / Gauza pisatu gabe, deus ez egiteko. Hb Esk 209. 

ekarkin. Producto. v. ekarri (III). Agintariak zerga andiegiz zapaltzen dabezalako nai lanaren ekarkiñak 

merkeegi salduazoten dautsezalako. Eguzk GizAuz 141. 

ekarkiro. De modo sencillo. Cf. 1 ekar. [Arauak] ekarkiroago, eikarrago eman bear dirala dirozot. Zink 

Crit 5. 

ekarkor (Vc ap. A; -kh- Dv, H). 1. Productivo, fértil. Lurra aphainduago eta ekharkorrago. Dv Lab 29. 

Baztar onek izerdiz bigundu ta ekarkor biurtzeko. A Latsibi 12. Arburola baino auzotegi ekarkorragorik? Ango 

gari-artoak! A Ardi 36. Urrengo urtea izan zan guztiz ekarkorra, alan gari, arto, [...]. Echta Jos 25. Arrantzu 

ekarkorra egin ondoren. TAg Uzt 49. Baso mutil yaioen / ekarkor azia. Onaind MEOE 725. Sorterri nagusiaren 

maitasuna [...] saiatu ziren gureganatzen, nahiz haien ahaleginak behar bezain ekarkor ez izan beti. MEIG IX 

151. 

2. Atrayente. Ukabilkada bat edo aizkorakada bat emotea, ta maite dan emakume baten ondoan itz bigun 

ekarkorrak esatea, eztira bardiñak. Ag AL 114. 


mende. 

654


3. "(B, BN-baig), condescendiente, persona que fácilmente se aviene" A. v. ekarkari. 

ekarkortasun. "Fécondité" H. 

ekarlari (Urt I 249). Portador. Beti bizi bedi Udabarria / Dalako gaztientzat geien poztugarria / Eta 

zaarrentzat barriz bizi ekarlaria. AB Ezale 1897, 357b. 

ekarle (S ap. Lrq; Lar, Añ, -kh- SP, Urt I 261, Dv, H). (El) que trae, portador. v. ekartzaile. Tr. 

Documentado desde el s. XVII; es más frecuente que ekartzaile en todas las épocas. En DFrec hay 5 ejs. 

Bandera ekharle duela / Migel Arkanjelua. EZ Noel 128. Anhitz egur eder gelditzen da oihanean ekharlerik 

gabez. Ax 350 (V 232). Neska senhar ederzale, soinaz egur ekarle. Saug 150. Gabriel haren berriaren ekharle. 

Bp I 132. Alperkeria, gaistakeri guztien ekarlea. Añ LoraS 163. Megalitoen kulturaren ekarleak izan ziren. Mde 

Pr 221. 

v. tbn. SP Imit II 1, 2. Egiat 158. Gco II 22. Dv Lab 381. Ag G 231. Ox 54. Ir YKBiz 348. Or Eus 20. Zait Sof 

142. Lf Murtuts 20. Erkiag BatB 87. Gazt MusIx 66. Xa Odol 112. 

- BERRI-EKARLE. v. berri. 

ekarleku. Iztueta lo emplea para significar el 'trayecto que ha de atravesar la canalización (del agua)'. Non 

ikusten diran argiroki ur gezagozo oek Uri barrura eramateko asmoan noizpaiten ere egindako lan neke 

andikoen aztarnak. Lanbide maitagarri au urte askoan oi dago arras lagatua, uraren ekarlekuak begitaratzen 

dituelako Madrigalkoak baino ere eragozpen andiagokoak. Izt C 90. 

ekarmen. Producto, producción. Merkatu joria, segur, ekarmen haundienak direlakotz eta Ezpeletako 

bildotxa guziz apreziatua delakotz. Herr 21-2-1963, 2. 

ekarpen. 1. Efecto, consecuencia. (Neol. de Arana Goiri). Batzaldi au Bizkaia-entzako gauza 

zorigestakorrena ixan da. Asijeratik bere ekarpenak nekatuten asi zan. "Experimentar sus efectos". AG 162. 

2. Producción. "Producción, producto, fruto, aportación" PMuj. Lana, ekarpen edo produkzionia, bizi 

moldea. Herr 18-10-1962, 1. 

ekarrai (Lar), ekarai. 1. "Inclinación, propensión", "afición", "índole", "natural" Lar. v. ekarritasun. Ark 

erakusten dizkitzu gai aundi onen saiets guztiak, ark egoki santuak, ark ekarrai ezti ezti, gogo gozoak. Lar, carta 

a Mb 277. Ezin garaituz zabilza zere ekarrai edo natural txarra. Mb JBDev (ed. 1900), 293. Am-Eskolastikari 

geroago ta hobeago zeritzon Errosaliaren ekharraia. "Caractère". Birjin 161. [Amodioa da] borhondadiaren 

nahia zerbaiten maite ükheitian dena Egia edo haren üdüriala doana ta ber denboran ekarrai güztia ta doi 

zereikün gaizala lerratzen dena. Egiat 206. Gizonaren ekaraiak nahi dü dütian bizian bere gorabeherak. Ib. 243. 

Ekarrai oneko eta biotz prestukoa zan. Arr EE 1882a, 100. Au da Jaungoikoaren graziak ematen duan indarra 

ta beraren ekarraia. Bv AsL 36. [Jainkoak] guretzat duen amodioan eta ekarraian, hola nahi badu Jainkoak, nor 

errenkura daiteke? Lap 31 (V 17). 

2. Eguiateguy lo emplea significando 'condición, cosa necesaria para que se verifique otra', a partir de una 

acepción diferente de Larramendi: "Condición, genio, ekarraia" Lar. Arrabiziren zereiola Erregiña nahi 

bazereioan eman galthatüren zereioana. [...]. Izen hek Erregiña zenaren thonban ezkiribüz jarririk, da agertüren 

nere hitzemanaren ekarraia. Egiat 238. 

ekarai. Razón, causa. v. erakai. Ez aditzea [itz jaungoikozkoa] gai onegaz da beste ekarai bat zergatikan 

ez duan ematen fruturik. Kortazar Serm 159. 

3. "Efecto" Lar. 

4. Fruto. v. ekarri (III). Ni naiz mats-ondoa ta zuek adarrak: nerekin da nitan dagonak ekarrai asko 

ekarriko du. JBDei 1919, 364. 

- EKARRAIZKO. "Ley natural, lege sortzezkoa, ekarraizkoa" Lar. Lege naturala edo lege ekarraizkoa. Ub 

14. 

ekarraldi. 1. "(V), temporal" A. 

2. (gral.; -kh- Dv). Ref.: A; Lrq. "Portée, ce qu'on porte en une fois; l'action de le porter; portée de femelles 

d'animaux" Dv. "Acarreo" A. 

ekar(r)ara. "Hau da uriaren ekharara, quelle de pluie. Eraunstea" SP. Harriet corrige en ekarrara: 

"Ekarrara (SP). Hau da uriaren ekharrara, quelle averse, quelle abondante pluie et continue!". 


mende. 

655


ekarrarazi, ekarrerazi, ekarrazi. 1. Traer; hacer venir. "Accersire" Urt I 75. [Aiziak] diela ontzier aize 

beharra emaiten ekharreraziteko lekhü batetara. Egiat 195. Etsenplu ederrak gu berthuterat ekhar arazteko 

duen indarrarekin. JesBih 394. Gosetea yadanik Pariseko borthetan zutela, non ez zen gorthea ekhar-arazten 

Versaillatik Parisera. Elsb Fram 82. Espainiatik ekharrarazten diren pilotarieri zuzen da eman dakioten beren 

gastu eta gal bideen saria. Zby RIEV 1908, 87. Orduan Jainkoak Nabucodonozor Babiloniako errege ekhararazi 

zuen bere populu esker-gabearen gaztigatzeko. CatJauf 28. Gure adixkideak, Joanna eta bertzeak, gordeak 

hortxet baitaude, banoa heien oihuka ekharraraztera. Barb Sup 124. Izigarriko itxesak / Deizkü ekharrazi guri 

Lepoxinen basa latzak. Casve SGrazi 114. 

2. (Dv), ekar erazi, ekarriarazi, ekarrierazi, ekarriazi, ekarriazo. Hacer traer. Lurrari ekhar arazten diozka 

fruituak. Jaur 134. Ekharrarazi zituen gortherat eta ungiz gainditu. Hb Egia 32. Medikua hatik orduan berean 

ekharrarazi zuen. Laph 250. Ekhar erazi zian Sen Lükasek egin Ama Birjinaren imajina. Ip Hil 180. Kapea artu 

ondorenerako ekarriazi ostalariyari ardo-aundiya ta pastelak. Moc Damu 25. Badakizute zertara ekarriazi 

zaituztean. Ill Testim 23. Au eginda ekarriazo eban buldea ta buruan ipini eutson. Or Tormes 115. Badira itz 

batzuek emen gogora ekarri erazi nai dittudanak! Inza Azalp 73. Yesusek tenk-egin ta itsua beregana ekarriarazi 

zuen. Ir YKBiz 365. Maria oharturik arnoa eskasterat zoala, Jesusek ura ekhar-arazi zuen untzi batean. Zerb 

IxtS 85. Bai etxekoak eta bai presaka ekarri-azi zuten sendagilleak etsipena eman zioten. Etxde JJ 264. 

v. tbn. Jnn SBi 137. Ekarriarazi: Lab SuEm 211. Ekarrierazi: Zait Sof 80. Ekarriazi: Or SCruz 79. JAIraz Bizia 

64. 

Hacer producir. Gauza ezagutua da drainadurak lur hotza berotzen duela, sanhotzen eta belharra 

lasterrago ekharrarazten. Dv Lab 115. Ez nauzue zuek hautatu ni, bainan nik hautatu zaituzten zuek, eta egorri 

ene erakuspenari fruitu ekharrarazteko. Hb Egia 106. 

Hartaz orroitzeak berak irria ekar arazten diotela. Xa Odol 163. 

3. Tratar. On da oraiño, hirurgarren aldi batez, mobimendu hek kolpekara ekhar-araztea. He Gudu 83. 

ekarrarazle, ekarraraztaile, ekarriazle. (El) que hace traer. Jainkoak hura zuen hekien bere ganat ekhararaztailea. 

Prop 1897, 69. Deabrua, gure gaitz guzien ekarriazlea. Inza Azalp 152. 

Productor. Laboraria ari dela baztertzen, eta endurtzera doala ogi eta esne ekar-arazleen arraza. SoEg 

Herr 1-10-1959, 2. Artho ekhar-arazleen batasuna, Frantzia guziko artholariak bateratzen dituena. Herr 25-2- 

1960, 2. 

ekarrera (Lar, Añ, H). Traída. 

ekarrerraz, ekarrerrez (-kh- A), ekar-errex (-kh- Dv). "Docile, facile, traitable" Dv. Cf. ekargaitz. 

ekarrerraztasun, ekarrerrextasun. "Ekhar-errextasun, docilité" Dv. 

ekarrerraztu, ekarrerrextu. "Ekhar-errextu, rendre, devenir facile à porter. Fig.: rendre, devenir docile" Dv. 

ekarri (gral.; Volt 48, Mic 9v, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H; -kh- SP, Urt II 248, Ht VocGr, Dv), karri (ANlarr-5vill-ulz-erro-burg, 

B, Ae). Ref.: A (ekarri, karri); Bon-Ond 159; Lrq; Holmer ApuntV; Echaide Nav 340s.; 

Iz Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma karri se documenta en Bordel, Xalbador y en 

algún ej. popular de hablas alto-navarras y baztanesas. En DFrec hay 353 ejs. de ekarri. 

I (Vb.). 1. Traer; producir, traer (consigo); atraer. Significa tbn. 'llevar (puesto, encima, dentro de sí)'. Varios 

autores (sobre todo septentrionales) parecen emplear ekarri indistintamente bien se trate o no de 'transportar 

hacia el hablante'. Gogora ekarri 'recordar, traer a la mente', de uso general, es mucho más frecuente burura o 

memoriara ekarri (éste último lo emplean mucho autores meridionales hasta el s. XVIII). "Alegar, traer razones 

para algo, ekarri, erakarri arrazoiren batzuek" Lar. "(V, G), dar. [...], ekazu (V), ekatzu (G), dadme" A. 

Ioan duzuna ekhardazu, ezpa eman ordaina. E 179. Udaonek ekarriko deu / txori naturalea. (Azcoitia, 

1566). FLV 1991, 289. Gure bekhatuék testimoniaje ekharten dié gure kontra. Lç Ins A 5r. Iesus Kristen mahain 

saindura fede pur bat, unzi baten anzora, ekharten duten guziék. Ib. G 7v. Konfesorea bekardae [='que me 

traigan'] lasterretan. Lazarraga 1197r. Gizon batzu, zeñak ekarten mutiltxo bat, silla baten jarririk. Ib. 1154v. 

Atz txikirra biotzagaz / lekarroela señaletan. Ib. 1197v. Banekarren esku bestean / listra onezko dardoa. Ib. (B) 

1181rb. Gure mandoa, urak engarren eta urak aroa. RG A 19. Zenzun ekarria eztoa sartu buruan. "Juicio traído 

no suele entrar en cabeza". RS 481. Fede saindura ekar itzazu paganoak. Mat 221. Hasi dudana fiñera 

ekhartzeko. EZ Man I 126. Ibiliko den lekhu guztietan, burua gora ekharriko du. Ax 10 (V 5: 'Podrá llevar la 

cabeza erguida'). Ekharri zuen solhasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere hanbat kalte egiten [...]. Ib. 15 (V 

6). Ekhartzen baituzu Iainkoa zeure erranaren lekhuko. Ib. 251 (V 168). Ikusleak arangino eztitu ekarri 

alkandorak. Mic 12r. Egurra dagienak leku gaitzean, ekarri beharko du soinean. O Pr 126. Berba desonesturik 


mende. 

656


egin daben andraakaz, beragana ekarteko deseoagaz. Cap 105. Zuk mundu ilhunari / duzu argi ekharri. Hm 

178. Buruko illeak eztetzatela ekhar horreinbat ixurturik. SP Phil 333. Bere menera ekharri Espainia guztia. ES 

98. Bein ez ezik, aldiak dakarren guzian guk egitea. Mb IArg I 154s. Zilizio bat ekartzean. Cb Eg II 136. 

Gurutzea ekharri nahi ez duena ez dela gai zeruan sartzeko. Lg II 278. Zerk Maria ekhar zezaken bisita haren 

egiterat? Mih 61. O! Izpiritu Saindua, ene bihotzean ekharriko zaitut. Brtc 88. Bere emazte maitiari zokhorri 

ekharri. Egiat 161. Gogora ekartzu zer zarean zu ta zer Jangoikoa. Añ EL 1 14. Zeinbat atsakabe ta kalte ekarri 

deuskuzan guri ta bere burubari. Mg Pab 55. Zerk zakarzki ona ain estu ta larri? VMg 66. Jesu-Kristok 

erremedioa ekarri ezpaligu. Gco II 4. Erbi-zakurrak berez dakar erbitarako griña. AA I 400. Zure sabel 

sakratuan ekharri duzun Jesus bera. Dh 44. Okasinoe batek dakar bestia. JJMg BasEsc 125. Ez dezakegu ekhar 

exenplu bat kontsolagarriagorik. MarIl 69. Otzak ekarri zuen / berekin gosea. It Fab 55. Gurutziaren amoriuak 

onara ekarri nau. Bv AsL 215s. Emakume ark zerbait jaten ekarriko ziola. Lard 377. Lana sobra du bañan / 

janaria falta, / urrikigarria da / dakarren planta. Bil 42. Ez, othoi, medikurik ekhar. Laph 164. Eskolan 

dabiltzanen arropa beharko dute ekharri. Ib. 89. Zer da gauzarik onena logalea ekartzeko? Urrz Urz 36. 

(s. XX). Geroak ekarri behar duena dekarla. HU Aurp 221. Zerk ekarri ote zun gerra? Or SCruz 13. Ama 

ekatzu azkeneko besarkada! Alz Ram 56. Preso ekarri ebena, libre itxi eiela. Kk Ab II 25. Gau ta egun negarra 

begietara ekartzen didan semeagatik ardurarik ez detala! ABar Goi 63. Pararraioak jartzen dituztela tximista 

ekartzeko. Munita 20. Munduaren azken esplikazioa bezala ekartzen badigute, eboluzioa engañu bat baizik ezta. 

Vill Jaink 51. Baiñan ze arpegi dakarren, alaba? Gaixorik al abil, ala? NEtx LBB 26. Irudiak gogora ekartzen 

dauskuen Euskalerria. Alzola Atalak 91. Euskaltzaindia aipatu dudanez, hitzak hizpidea ekarririk, diodan 

zerbait Euskaltzaindiari berari buruz. MIH 223. 

(Lar, Añ). Traer (noticias). "Anunciar, berriak ekarri" Lar. Tr. De uso frecuente en todos los dialectos. 

Barri onak dakart. Lazarraga 1180v. Eta bihurtzean haren / berri ekhardazue. EZ Noel 66. Ekharri zioten berria 

lekhu hura etzela hartzeko gaitza. Lg I 192. Amari berria behar zen ekharri. Laph 198. Tropak erretiratuaz 

zijoazelako berria ekarri zioten. Arr May 163. Txoritxu batek ekarri yeustak / Gaur izparrik alaiena. Enb 196. 

Kableak ekarri zuan Benitoren il-berria. NEtx LBB 75. 

Traer (información, a través de textos). Larramendik [itz] oriek [...] bere Dikzionarioan ederki dakartzi. Cb 

EBO 46. San Ziprianok dakar bere egunetan eldu zala emakume bat [...]. Mg CC 253. Pariseko kazetek ekarri 

daukute haren hil-berria. HU Aurp 95. Liburu onek orretarako dakarzkin Jaunartu ondorenerako abestiak 

kantatu. ArgiDL 133. Egan-en azken numeroa heldu zait, zure lan bat dakharrena. Mde Pr 59. Michelek buteren 

ordez dute dakar. MIH 255. 

(V-m-gip ap. A; Lar, Añ, H). Dar (fruto). "Fructificar, frutu egin, ekarri" Lar. Tr. General en todos los 

dialectos. Eta ekhar zezan bihi batak hogei eta hamar eta berzeak hirurogei. Lç Mc 3, 8. Laharrek ez dute 

ekhartzen fikorik. Brtc 133. Bearbada frutua ekarriko dau. Añ LoraS 14. Horra nola agorra iduri duen lurrak 

ekhar dezakeen bazka ona. Dv Lab 106. Uzta ekar dezala erain den aziak. Xa Odol 134. (Sin complemento 

explícito). Bertze [bihi] bat bada erori zen lur onera, eta handitu zen eta ekharri zuen. HeH Mc 4, 8 (He eman 

zuen fruitu). 

Traer (crías). "Criar, producir, engendrar, sortu, ekarri, eraman" Lar. Hala bi ilhabethe guziz umeak ekhar 

detzazke. Dv Dial 98. Txakurrak txakur-kumeak dakarzki. Katuak katakumeak. MAtx Gazt 15. Auntzak 

antxumeak ekarri? NEtx LBB 189. Traer (hijos). Cf.: Etxde JJ 97: Iru aur zoragarri mundura ekarriz. 

Gurasoak seme-alabak ekarri dabezalako, langille-sendiaren premiñak geitu oi dira. Eguzk GizAuz 140. Semealabak 

beste nolabait ekarri bear genituzkela? Esate baterako, elkarri bertso bana botata-edo izan balitz... NEtx 

LBB 120. 

Soportar. "Porter, supporter, souffrir. Bihoztoiki ekharri behar dira miñak eta kalteak" H. v. egari. Ekharri 

baitugu egunaren kargá eta beroa. "Qui avons porté'. Lç Mt 20, 12 (Dv jasan, TB pairatu). Zinezko giristinoak 

ongi hartzen eta ekhartzen tu (iasaiten eta hartzen tu) manatzen zaizkon guziak. "Portat & capit". SP Imit I 25, 7. 

(Con alativo). Transformar en, reducir a. Larrak gitxitara lekarke. "Lo demasiado podría traer a poco". RS 

186. Zeren denborak gauza guztiak sentitu gabe, emeki emeki eta eztiro baitaramatza, eta azkenean ezjeusetara 

ekhartzen baititu. ES 107. Daukadan zorra erditara, utsera ekarri bear dot, artean ez dot izango onik. DRA. 

(H). Llevar (el nombre). Tr. Documentado en autores septentrionales. Los meridionales emplean eraman en 

el mismo contexto. Giriztinoaren izena dakharketen batzu. Lg II 229. Emazteki batek ere etzezaken har, ez 

ekhar Mariaren izena. MarIl 105. Pasteur zenaren izena dakarren eritegi eder bat. HU Aurp 78. Llevar (un 

título). Señoria [sic] Bizkaiko titulu lehena, / Ohore handiz bethi ekharri duena. Hb Esk 83. 

Decretar, dictar (una sentencia, mandato). Heriotzezko sententziarik baizen ekhartzen etzuten enperadoreek 

utzi bai-dituzte giriztinoen kontrako bere manu dorphe eta kruelak. Lg I 226. Hark arima kondenatuaren kontra 

ekharriko duen sentenzia bera ekhar dezagun gure baithan kondenagarri kausituko ditugun guzien kontra. Dh 

153. Remesgo kontzilioak manu berezi hau ekharri izan zuen. Arb Igand 125. 

(Dv). Tratar. Tr. Documentado en textos septentrionales del s. XIX. Ezpadugu egun orozko 

mortifikazionearen bidez gogorki ekhartzen [gure naturaleza]. Dh 70. Behar ditugu ekharri bertzeak 

errespeturekin. Jaur 354. Zuek nere Jesus ona horreletan ekharri duzuela! Dv LEd 84 (Cb Eg II 41 tratatu). 

Eskaleak baino hobeki ekharria izan dadin. Laph 148. Bere burua zuen bakharrik ekhartzen borthizki eta idorki. 


mende. 

657


Jnn SBi 55. 

"Produire, se monter. Bi hamarrek ekhartzen dute hogoi, deux foix dix, se montent à vingt. Bortz aldiz hirurek 

ekhartzen dute hamabortz" H. Ehun eta hogoi talent urre, zeinek baidakharkete zortzi million diru. Lg I 334. 

Zer adin ekhartzen dute zure bizitzeko urtheek? Dv Gen 47, 8. 

Conseguir, traer (una victoria). Heraklius Enperadoreak ekharri baitzuen trionfa guzietan. Jaur 407. Beldur 

ziraden aiek baño len / premiyua ekartzeko. Xe 281. Maiatzan emezortziyan juan zan / Barzelonan jokatzera, / 

Europako txapela ekarri du ta / ezta makala atera. EusJok II 143. 

Mantener, tener (una charla). Badira izketa batzuek sarritan auan ekartzen diranak. AA II 29. Galdetu zien 

ea bidean zer itzketa ekarri zuten. Lard 409. 

Llevar (un camino). Eta, bere bidea ekarrela, el zidin ribera utra kaudaloso baten. Lazarraga 1146v. Noiz 

utzi uste dezu dakartzun bide makurra? Mb IArg II 331. 

(Ref. a fenómenos metereológicos). Cf. los topónimos de Contrasta (sierra de Lóquiz) en LzG AEF 1963-64, 

174: Euridacar (1540), euridakargaina (1540). "Edurra da (V-arr-gip), oin be edurre ekine da (V-arr), edurre 

dakar (V-arr)" Gte Erd 89. --Ze egun dakar? --Iluna, xauna [...]. --Otzik bakar? "Qué día hace? [...] ¿Hace 

frío?". Mic 12v. Zer denbora dagoan, / dakarren euria / edo bortitzegia / al dan eguzkia. It Fab 172. 

Estar (mal, bien) de salud. Jakin zituen hatik Franzizkoren bertze zonbait berri: ontsa ekhartzen zela, guziz 

amultsua eta guziz maithagarria zela. Laph 197s. Zure etxean, guziak ongi ekhartzen dira? Darthayet Manuel 

340 (ap. DRA). Bi gizon eleketa ari ziren. Biek ontsa ekartzen zuten, beren tripa handiekin. JEtchep 29. 

Dar, lanzar (un golpe). Idi bat puskatuko zuen ukaldia ekartzen dio Piarreri. Barb Sup 184. 

Cf. la expr. fr. "se faire porter malade" (cast. "hacerse pasar por enfermo"). Haatik ez erran sekulan ontsa 

hizala, bethi eri ekar hire burua. Ni bethi eri nizala erranez, oraino Algerian izaiteko nuk. JEtchep 100. 

Llevar (bien los años, la edad). Berrogeita sei urte / aise tu ekartzen, / Jabek ezin hobeki baitute artatzen. 

Etcham 211. 

(A Apend). (En el juego de la pelota) restar, devolver (la pelota). 

(Otros ejs. de contextos menos frecuentes). "Berriz ere arnasa ekarri zioten (V-arr-gip, G-azp, AN-gip), hatsa 

eman, hatsa harrerazi" Gte Erd 20. Karitatezko obretan bizitasun eta agudotasun handi bat ekharri behar 

duenaz geroztik. SP Phil 5 (He 5 behar du izan). Ekarriko tutzu harrizko handiak. INav 83. Nola baitut gaxtoki / 

ekharri ene bizia, / Juje justuak eman darot / Nik merezi justizia. Gç 177. Yotzen berritz adarra eta Karlek 

aitzen; / Dakharken hats luzeak ez guti izitzen. Hb Esk 61. Galdegin zioten [...] zer zakharken iduripen hark. 

HeH Mc 4, 10 (He parabolaren sensua). Bada lür mota hanitx, bena güziak bitara ekharten dira. '[Tous] se 

réduisent à deux'. Ip Dial 43 (It biurtzen dira, Ur joten dabe, Dv yotzen dute). Hemendik aitzina saindu bat 

bezala ekharria izan bedi Iñazio gutartean. Laph 116. Ziberoko pastoraletan Turkak arrunt gaitzetsiak dira, 

etsai gaixtoenen lerroan ekarriak. Lf in Casve SGrazi 10. 

2. (H). (Aux. trans. tripersonal). Guardar (respeto, obediencia), rendir (honor), tener (envidia, amor). Tr. De 

uso frecuente en autores de la tradición septentrional. Se encuentra tbn., en menor medida, en textos 

meridionales. Guk Iainkoaren hitzari ekharteko draukagula halako ohore bat eta reberentzia bat. Lç Ins F 7r. 

Aphezei ekhar diezek behar errespetua. EZ Man I 31. v. tbn. Ax 261 (V 175). Ez haboro dianari inbidiarik 

ekharri. Mst III 22, 3. Non da gure buruei ekharri behar diotegun amodio zuhurra? Lg I 326. Obedientzia 

ekharri Jaunaren manuari. Ib. 295. Jaungoikoari gure jabe soberanoari bezela zor diogun errespetoa, 

obedienzia eta amorioa ekarri ordean, [...]. Gco I 431. Sazerdote guztiai lotsa ona ekarteko. fB Ic III 292. 

Urrikalmendu ekharri behar diotegu. Jaur 174. Jendeak medikuari baino jauspen gehiago dakarran 

potikarioari? JE Bur 124. Ez zizaiokeen orduan euskaldun berri batek begiramen handirik ekar euskaldun jator 

bati. MIH 347. v. tbn. (para autores meridionales) OA 154. Mg CC 157. CatLlo 21. Xe 411. Berron Kijote 228. 

Alferrei ez diote ekhartzen agurrik. Hb Esk 88. 

Mantener, guardar, respetar. On neritzake kostuma hura ekhar baledi. SP Phil 405. Bethi ekharri bihotzean 

/ amudiozko dolua. Gç 38. Zure jüjamentia ekharri. Mst III 30, 3. Prekauzione gehiago ekharri behar duzu. Mih 

66. Horren gainean ezpadugu ekhartzen behar den artha. Dh 141. Zer atentzione ekharri behar duzun zure 

othoitzean. MarIl 29. 

"Ekharri beharra da, il exige (a besoin) qu'on lui porte de la considération, qu'on ait des égards envers lui" H. 

II (Part. en función de adj.). (Ht VocGr 350, Dv, H). Dado a, dispuesto a, entregado a. Azkue y Lhande 

consideran como verbos expresiones que se asemejan mucho a las de este apartado: "(S), resolverse. Ekarri zen 

(Sc), se resolvió a" A. "[Se] résoudre à. Saltzera ekharri dizie (S)" Lh. Sentitzen baditugu gure buruak obra 

onak egitera ekharriak. He Gudu 72. Elizagizon jakitus eta estüdiuala ekharri den baten [jakitia]. Mst III 31, 2. 

Ikhusi zuenean populua ekharria haren alde altxatzerat. Lg I 311. Atseginetarat ekharria denari. Dh 133. 

Aleman bat baino gehiago Frantsesen alderat ekharriago: Angles ala Italiano idorki zerabiltzkaten denboran. 

StPierre 23. Beti hiri zerbitzu egiterat ekarria nintian. JEtchep 66s. Gogoaren griña horrek mediumtasuna sor 

dezakeela, hortara ekarriak ez zirenen artean ere. Mde Pr 339. 

(Con -(r)ik). Sos horri eztie jaun hoiek thu eginen eta, ekharririkago dirateke..., beren ezagutzaren egitera 

botz emailiak aseraziz. ArmUsk 1906, 74 (ap. DRA). 

III (Participio empleado como sust.). 1. (V-m-gip ap. A). Fruto, producto, aportación. Zugazti barriko 


mende. 

658


ekarriak. Azc PB 354. Espiritu Santuaren frutuak edo ekarriak. Itz Azald 195. Dirutza, bitartean, "Eusko 

Ikaskuntza"-pean edo zaitu-arazi. Urtero, aren adarra, aren ekarria yaso. Ldi IL 75. Zeren zoriaren ekarria 

naizen ni guztiz. Txill Let 135. Bertan iru kultura aundien ekarria biltzen da. Gazt MusIx 61. Honelaxe neurtuko 

nuke nik Aita Manuelen ekarria lanbide honetan. MEIG V 97. 

2. Transporte, acarreamiento. Asmoa artu zan ibai au Oriarekin bat egiñik Donostiatik Tolosara urezko 

ibilbidea ifinteko, saldu-erosiko gauzen eraman-ekarria merkeago izan zedin. Izt C 118. Jateko-ekarrian ibiltzen 

ziran mutil aietako bat agertu zan esanaz: [...]. Berron Kijote 133. 

3. Inspiración, elocuencia. "Afluencia. ¡Si no tengo habilidad para responder a la afluencia de aquél, 

ezpadaukat modurik arren ekarriari erantzuteko! (V-ger)" A EY III 240. "Sermolari orrek ekarri ederra dau (Vger)" 

Ib. 291. v. etorri. Ez beragandik [Usandizagak] zerbait artu duelako, ez; Frank bezin bereztarra da, 

beragandik jariyo ta kutsu gabeko sorpen edo ekarria du. Garit Usand 35. Eta zelako erreztasuna ta ekarria 

esateko ta kantetako! Alzola Atalak 92. 

4. "Alcahuete (AN-larr)" A Apend. 

5. Ingreso. "Traída. Aittan ekarrixa ez zan naikua etxeko gastuari eusteko, no bastaba el ingreso del padre" 

Etxba Eib. 

6. Afición, inclinación. Cf. supra (II). Zer da bada jaidura? Sortzetik gure jiteak berekin daukan ekarri bat, 

lerra bat, aiher bat, izan dadin onerakoa ala gaizkirakoa. Herr 14-11-1957, 2. 

7. "(Gc), chorro" A. 

- EKARRI ERAGIN (ekhar eragin Urt). a) "Asportare facere, ekharrarazi, erakharri, ekhar-eragiñ" Urt II 436. 

Ekarri eragizuz bada zeure zapata batzuk, zeintzuk eukiko dituzun gordeta jaiegunetan meza nagusira 

juateko. Mg PAb 94. Eta bakandereak au esanaz batera, lau morrosko eskubetan makilla eder banagaz ekarri 

eragin eta amabi gaxua oraturik, makillaka emonalak emoten asi yakazan bat-batian. Otx 86. 

b) Hacer guardar (respeto, etc.). [Gurasuak] daukeenian eskubide ta aukeria [etxaguntzia] emoteko gura 

dabenari seme-alaben artian, ekarri eragingo deutsee lotsia, ta gordeko dira dongaro bizi izateti. Mg PAb 108. 

- EKARTZE-SARI. "Ekhartze saria, payement de port" SP. Cf. Etcham 157: Egungo erbikia / egur ekar-sari. 

- EZIN EKARRIZKO. "Ezin-ekharrizko, qu'on ne peut porter" Dv. 

ekarri. v. ekarrai. 

ekarriki. "Ekharriki, de bon cœur, avec bonne volonté" Dv. 

ekarrimendu. Propensión, inclinación. v. ekarritasun. Baliatzen nintzelarik beraz harren ekharrimendu 

sainduaz, hasten natzaio, [...] gure Erlisioneko egien ezagutarazten. Prop 1894, 17. 

ekarritasun, ekartasun. Inclinación, propensión, afición. v. ekarrimendu, ekarrai. [Done] hekientzat 

begirune edo errespetu, jautsapen, ekharritasun ta maithagune guzizko bat hartzen ohi dugu. "Estime". Birjin 

515. Nola duen Maria-di-Castillok ekhartasun berezi-berezi bat Sakramendu guziz donearen goihesgoakotzat. 

"Attrait". Ib. 406. Atseginetarako ekharritasun biziegiak. Dh 198. Ongi etsamina ditzagun gure bihotzeko 

ekharritasunak. Jaur (ap. Dv). Bekatoreen alderat duen ekharritasunean. Lap 222 (V 100). Gu-baithako 

ekharritasun eta beharordu minenek nahi dute Igandearekin sosegua. Arb Igand 72. Nondik nagoke ni sorhaio 

zure aldetikako hanbat ekharritasunen bistan. Gy Visites 136 (ap. Dv). Emakumeak badu alako ekarritasun bat 

bera maite duanaren menpean egoteko. Vill Jaink 165. 

ekartasun. v. ekarritasun. 

ekarti. v. ekartsu. 

ekartsu. "Ekarti, ekartsu (V, G), fértil, productivo" A. 

ekartzaile (V-m ap. A EY IV 283; Lar, -kh- SP, Urt I 249, Ht VocGr 406, H), ekartzale, ekarzale. (El) que 

trae, portador. "Apo-billa yoaten da. Apozain emoten ddako izentzat, ekartzaile be(re) bai, cuidador de la 

pezuña, también traedor" A EY IV 283. v. ekarle. Hil arazi zituen bereheala buru haren ekhartzailleak. Lg I 

299. Nere maitetxo gozua! / zorionaren ekartzallia. Bil 52. Lur gizen, zikhin ekhartzaile handi direnetan. Dv Lab 

36. Petizione horien ekartzaleri errozuete, Frantzian libertatearen alde girela. Herr 4-2-1960, 2. 

v. tbn. Azc PB 94. EusJok 94. Barb Leg 126. Ekarzale: Prop 1881, 18, JE Ber 28. 

Restador (en el juego de la pelota). Ekhartzale handi bat gibeletik (Driollet pilotaria). Egunaria 2-12-1952 

(ap. DRA). 


mende. 

659


ekartze. 1. "Production de fruit [...]. Sagartzearen ekhartze ioria, production abondante du pommier" H. 

"Portée d'animal [...]. Ekhartze bereko bost umeak, les cinq petits d'une ventrée" H. 

2. "Port de fardeau [...]. Ekhartze batez egur guziak etxeratu" H. 

3. + ekarte. Flujo, emanación, supuración. Eta agertu zuen bere astal edo zango-sagarra, zain beltz bat 

zartaturik, ekharte edo jariate bat zuena. Ez zitzaioen nekhatzea zilhegi. Prop 1909, 274. Bi zangoetarat ekhartze 

handi bat ethorri zitzaion, halako moldez nun bethi mainhuan baitzituen oinekoen barnean. Etcheb MGaric 59 

(ap. DRA). 

ekatadi. v. eskatadi. 

ekatari. v. eskatadi. 

ekatx. v. ekaitz. 

ekauta (Lar). Diputación. v. ekautu (2). On Anastasio Goiri Bizkaiko Erkauteko [sic] gordairuzañak 

(Donostia, 1894). JFlor. Naparroako Ekauta Madrildik Iruñara eldueran. Ezale 1897, 117b. Ekauta argitsuak 

ala nai du, ta Euskalerriaren alde-k eztio Ekautari ezezkorik esango. EEs 1912, 148. Ortarako bear zituan 

baimenak eman zizkioten Gipuzkoako ekautak eta Tolosako Uri-batzarrak. EEs 1913, 92. Sobre su uso después 

de la guerra civil, v. aldundi. 

ekautari. Diputado. v. ekautu. Orra jeltzale utsak / Amar ekautari. Enb 196. 

ekautu (Lar, Dv). 1. "Diputado" Lar. "Diputación, el cuerpo o junta de diputados, ekautuen bilguma" Ib. Cf. 

tbn. Lar: "Deputar, ekautu". v. ekautari. Katigu imintia Batzaarreko ekautubak (diputados). Mg PAb 209 

(VersBasc 15 ekautak). Irurogeta amarmilla animetatik ekautu bat. EConst 41. Probintzi onetako Ekautuen 

Bilguma txit geidiatiari bialtzen zaio aurreko erabaki au (Donostia, 1897). JFlor. v. tbn. Ag (1890) ap. JFlor. 

2. Diputación. Gudari zegozkion eginkizunetarako Ekautu edo Diputazio bereiztua ifini zeban Probinziak 

Hernaniko Errian. Izt C 379. Alonso erregea, Gipuzkoako Ekautu guztiarekin batean, igaro zan [...]. Ib. 287. 

eke. v. ke. 

ekei. v. 1 ekai. 

eken. "(S), mujer de excelentes prendas" A. 

ekendu. v. kendu. 

ekera (A, A Apend). 1. Oriente. "Ezkioko ekera, el oriente de Ezkio" A Apend. v. ekialde. Ekeratik 

Orrobira / aintza, Jauna, Zuri! Loram 137. Ekera-oxezkitik asko etorri. Ol Mt 8, 11 (Ker eguzki-sortzaldetik eta 

sartzaldetik). Ekeratik oixezkiraiño. Amez Hamlet 38. 

2. "(G-goi), lugar soleado" A. v. egutera. 

ekerri (-kh- Dv A), ekeerri (-kh- BN-bard ap. A). "Ekherri, soleil. Ce mot, usité à Bardos, ne doit pas être 

confondu avec ekhi. En toute circonstance, ce dernier s'emploie pour 'soleil'. Ekherri, au contraire, ne s'emploie 

qu'en parlant des propriétés calorifiques du soleil: se chauffer au soleil, être incommodé par l'ardeur du soleil. 

Dans les situation de ce genre on se servira préférablement du mot ekherri, bien que l'autre puisse être employé 

aussi. Par une journée sombre, il n'y a pas d'ekherri, c.à.d. que ce mot n'est pas applicable au soleil qui éclaire, 

mais seulement au soleil qui chauffe" Dv. 

ekersi (Lar), ekersia. Ejercicio. Iritar izatea, bere iritar deretxoen ekersiarekin. EConst 41. Ekersia edo 

ejerzizio indarrena. "Ejercicios de fuerza". Izt D 159. Megopeko ekersiaren (ejercicio) bitartez (Ag, 1890). 

JFlor. 

ekersilari. (El) que ejerce. Ekersilariak ezarzen ditu legeak. EConst 31. 

ekersitatu. Ejercer. v. ekersitu. Eskualde edo mene osekia ekersitatzean. EConst 34. 


mende. 

660


ekersitu (Lar, Añ). "Exercer", "practicar" Lar. Erakuste sakona da au, ezta danentzat ekersituten 

(practicar) erraza. Ag AL 52. 

ekersitu. v. ejerzitu. 

ekerzito. v. ejerzitu. 

eket. "(V-arr), huída. Eket egin (V-arr), huir" A. 

eketa. "(V-m), se usa como nombre propio, sinónimo de ni, neu, 'yo, yo mismo'. Eketak esan dau, lo ha dicho 

eketa, o yo lo he dicho. Eketari, a mí. Eketagaz, conmigo" A. 

eketx. Aborto. v. HAUR-EGOIZTE. Bayunat adiskide bat, emazteak zazpi eketx izan zetion, gaixoak, eta 

bat eldua nai. Or QA 96. Ama batek eketx egin zunan, ots, aur illa. Ib. 96. 

eki (Sal, -kh- BN-mix, S; Lar; -kh- SP, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; A EY III 388; Lrq. 1. 

Sol (tbn. en sentido figurado). Leiçarraga (Decl a) 7v) da ekhia como equivalente suletino de iguzkia. "Ekhitan, 

au soleil" H. Azkue da iki como R-vid, pero en Isaba y Uztárroz 'sol' es egúzki, -ku, y en Vidángoz iguzki sg. 

Bonaparte: *iki, cuya existencia independiente en R no está probada, ha debido ser deducido de ikialte 'solana'. 

v. eguzki. Tr. Propio de la tradición suletina de todas las épocas; lo emplean tbn. el mixano López, y 

Goyhetche, Hiribarren y M. Elissamburu. 

Aurtendanik geurzdara anhitz eki eta euri. O Pr 56. Hobe zukiala elian sekula ekhia iguzkia ikhusi. Tt Onsa 

87. Ekhia ülhüntü zela. Bp I 143. Ekhiaren pian egiten diren gaizen ororen ikhustia. Mst III 24 1. Argizaiak 

eztiela bere beitharik argirik, ekiaganik errezebitzen diena bezik. AR 73. Jesüs, jüstiziazko ekhia, [...] ükhazü 

pietate gützaz. UskLiB 17. Ekiaren leinhurak. Arch Fab 93. Patar haretsu batean, / ekhiaren khalda-pean. Gy 

178 (cf. 172 ekhe-arraioak). Ekhia eta argizaitia, benedika zazie Yauna (BN-mix). CantTP 6 (S ekhia; R 

eguzkia). Bai eta zetaz ere beztitü ekhia jelkhi zenian; / [...] / Bai eta ere alhargüntsa gazte ekhia sarthü zenian. 

ChantP 190. Zü zira, zü, ekhiaren paria. Ib. 116. Goguan emazü ekhia argizko itxaso bat dela. Ip Dial 110. Bere 

amek elkhi ohi deiue [lakhatsa] ekhitara. Ib. 23 (It, Ur eguzkitan, Dv iguzkitan). Goizeko ekiak, bere euri-odei 

ohetik jautsirik, argitzen gintuela. Mde Pr 130. Ekia sortaldetik sortaldera alda baledi. Or Aitork 328. Ortzian 

dakusadan argi-xinta ere ez da eki-sortzea. Ib. 323. 

2. (S). "Grand soleil" Alth Bot 8 A. 

3. "Lugar soleado" A Apend. v. ekialde (2). 

- EKI-HAIZE. Viento del Este. Nondik dituen eki-haizeak [eskualdun aita larriak] / lur huntarat ekarriak. Ox 

160. 

- EKI-BERRIZTATU. "Ekhiberriztatu, tomar el sol (BN)" A Apend. 

- EKI-ITZALALDI. Eclipse de sol. Lürreti-gora ekhitzalaldi, egüntara gaihaldi, argizabalian ülhünbeltz. 

Chaho AztiB 14. 

- EKI-ITZALGIA. "Ekhitzalgia, couchant" Gèze, H. "Soleil couchant" Lh. Gurhi egiteko lekhiak behar dü 

izan ipharraren eta ekhitzalgiaren artialat buruz. "Exposé au nord-ouest". Ip Dial 82. 

- EKI-ITZALTZE. "Ekhitzaltze (Sc), oscurecer, ponerse el sol" A. "(S; Foix), éclipse du soleil" Lh. 

- EKI-JALKI ALDE. Oriente. v. ekialde. Zazpigerren mentetik, ekhijalkhi aldeko elizetan, egiten zien. Ip Hil 

17. 

- EKI-JALKIGIA (Gèze (-jalkh-), H (ekhi-yal-), A). Oriente, levante. v. ekialde. Majiak ekhi-jaikigiatik jin 

ziren Jerusalemera. Ip Mt 2, 1. Majiak ziren gizon jakintsü ekhi jalkhigiako eli bat. CatS 99. Izar hura agertzen 

da ekhi-jalkhigiako aldian. Ip Hil 104. "Soleil levant" Lh. 

- EKI-LILI (S). "Hélianthe" Alth Bot 9. "1.º (msLond), calaminta (Bot.). 2.º ekhilili (S; Alth), helianto (Bot.)" A. 

- EKI-LITS. "Calamita" A Apend. 

- EKI SAINDU. "Ekhi saintü (Sc), custodia" A. v. EGUZKI SAINDU. 

- EKI-SARGU (e.-sargia S ap. A (ekisargi) y Lrq). Occidente, poniente. Iparrean, Egoan, Ekhi-sorguan eta 

Ekhi-sarguan. Or EG 1950 (11-12), 50. 

- EKI-SISKIL. "(-kh- BN-mix), rayos intermitentes de sol, los días que generalmente está cubierto" A. 

- EKI-SORGU. Oriente. v. ej. en EKI-SARGU. 

- EKI-ZISTA. "Rayo de sol (BN)" A Apend. 

eki. v. eiki. 

ekialde, ekalde (Arch ap. DRA), ekialte (-kh- S ap. Lh), ikialte (R ap. A). 1. Oriente, Este. v. EKI-JALKIGIA, 


mende. 

661


ekera, eguzkialde, sortalde. Ez dugu behar ahantzi / ekhialdeko jendaia zaharren / Ginela lehen azkazi. Zby 

RIEV 1909, 398. Ekhalde-Iberian / noiz othe sortua? Ib. 396 (tbn. en Or Eus 200). Caesar-ek ekialdetik 

erromaratu misterio berriak. Mde Pr 309. Ekaldeko izkirio zirrimar-mixterioen zilatzen harrigarriko bideak 

egin dire. Othoizlari 1957, 113. Ekaldean, aurreko aldean beraz. Ol Ex 27, 13. Ekialdeko bitxi baliotsuak iruditu 

zitzaizkion. Berron Kijote 179. Ekialdeko euskaldunek. MEIG VII 181. En DFrec hay 34 ejs. de ekialde, todos 

ellos meridionales, y uno, septentrional, de ekalde. 

2. (Sal ap. A), ikialte. Solana, carasol. "Sitio soleado" A. Izeia eta lerra aztandra oxezkietan; bagoa 

sierretan; aretxa ikialtetan, eta artakarroa peña errietan. Mdg 130. 

- EKIALDE-HAIZE. "Alizé, ekhalde-haize" T-L. 

ekialdetar, ekaldetar. Oriental. Orduko ekhaldetar guztiek bezala, arrotzeri errezki eta ederki ostatu 

emaiten zioten. Herr 4-2-1959 (ap. DRA). 

ekibegi (S (-kh-), Sal; Dv (-kh-)). Ref.: A; Lrq. "Exposition au soleil" Dv. "Sitio muy soleado" A. "Lieu 

ensoleillé. Ekhibegi düzü, bai, (l'endroit) est ensoleillé, oui" Lrq. v. EGUZKI-BEGI. Xikitoren etxia da ekhi 

begian. Xikito 4. 

ekibokatu. Equivocarse. Segur, egille puxanta / Hemen ekibokatu da. Gy 13. Ai! Ekibokatu egingo zan. 

Sor AKaik 59. 

ekibokazko. Equívoco, ambiguo. Ez beza nihork sekulan erran disimulazko edo ekibokazko hitzik nori ere 

mintzo baitzaio, hekin tronpatzeko. CatLav 144 (V 74). 

ekida (Lar, Añ, H). Construcción, edificio. Zuek Jainkoaren alhorra eta Jainkoaren ekida zarete. 

'Aedificatio'. TB 1 Cor 3, 9 (Lç edifizio, Dv, Bibl etxea(k)). Gipuzkoako eliza, jauregi, etxe, plaza, murru, 

gaztelu, karrika eta gañerontzeko ekida ikusgarriai. Izt C 49. Jaungoikoak aiñ ekida aundiaren arri 

azpikoenetzat autatuba zeukanaren erregu ta negarrak. 'Piedra fundamental de tan gran edificio'. Aran SIgn 

106s. Desegiñaz aren ametsaen ekida mirakindarra. "El mágico edificio". Otag EE 1882c, 581. Asuncionek 

dituben ekidik edo etxerik onenak. Sor EE 1885, 96 (ap. JFlor). v. tbn. IPrad EEs 1915, 120. 

ekidantza. Construcción. Murruaren ekidantza nabarriz zen. 'Erat structura muri'. TB Apoc 21, 18 (Ip 

eginik zen, Dv egina zen). 

ekidarau (Lar, H), ekidrau (Lar, H). 1. "Estructura, orden", "método", "orden", "ordenanza" Lar. "Règle 

d'agir, loi" H. Zer ekidarau edo gisa gorde bear dute Uribatzarreak legeak ezartzean? EConst 48. 

ekidrau (Lar). "Orden, sacramento" Lar. Eliz-Ama Santaren sakramentuak dira zazpi: [...]. Seigarrena, 

ekidraba, ordena. CatBurg 33. 

ekidari (Lar, H). 1. Constructor; arquitecto. "Architecto", "cosntructor", "edificador" Lar. Jainkoaz emana 

izan zautan graziaren arabera, pausatu dut zimendua ekidari zuhur batek bezala. 'Architectus'. TB 1 Cor 3, 10. 

[Hiriaren] ekidaria eta ondekidaria Jainkoa baita. TB He 11, 10. 

2. "Ministro, el que sirve y ministra" Lar. Ukhan bezate fidantzia Zeruko bidean bidatzeintuzten ekidari 

donakietan. "Ministre". Birjin 467. 

"Ministro, el juez, ekadoia, ekadoiaren ekidaria, Justiziaren ministroa" Lar. 

Ministro de un gobierno. On Trinitario Ruiz Capdepon, oso bitore jaun, ekadoiaren ekidariari [='ministro 

de justicia'] menekioa. (1894). Egan 1955 (3-4), 45. 

ekidatu (Lar, Añ, H). Fabricar, construir; crear. Jinkoak ziala emaztia ekidatü. Egiat 109. Penitenzia ta 

neke bearrakaz ekidatu daidala etxe au zerurako. Añ EL 1 67. Pausatu dut zimendua ekidari zuhur batek bezala, 

eta berze batek ekidatzen du gainean. TB 1 Cor 3, 10. Lanbide onetarako ekidatu zituen sei Galeon eta patatxe 

bat. Izt C 463. Dira aski eta sobera garbitzeko ederki arima, [...], baita ere ekidatzeko laugarren iltze 

konsolagarria. LE Urt 161. Etxe bat ekidatzeko. Brunet Lc 6, 48 (Lç edifikatu). Birjiña Guadalupe-koaren 

Elizatxoa zenbat aldiz ekidatua eta sutua izan dan. EE 1884b, 203. 

ekidatzaile (Lar). Constructor. Ekidatzailek utzi duten harria, egin da ezkinako harri nagusia. 

'Aedificantes'. TB Lc 20, 17. 

ekidatzar, eikidatzar. Aum. de ekida. Dakusdanean eikidatzar bat / Oso ta guztiz ederra, / Erara ondo 


mende. 

662


bere zatiak / Utsik iñon ez dabela. AB Olerk 279. 

ekidin. Rehuir, evitar. Okhasinoak ere lehen bezala edo maizago presentatzen eta gerthatzen: gogoa urri, 

aldatzen errax: eta emazteak ere behin gerthatuz gero, ez falta ekidin. Ax 372 (V 245, quien traduce 'tampoco 

evita la falta'). Ez enzun meza, eta bai ekidin errazki. Egotu elizan solasen edo piztu okasinorik. Hm 192. 

Cita DRA un ej. de Haramburu, de difícil interpretación: Gibela ekidin eta ez egin nahi; konsentitu duzu. Harb 

137 (ap. H); no encontramos esta cita en Harriet; tampoco se encuentra dicho ej. en la ed. de 1635, y se tratará de 

la ed. de 1690, revisada por Harizmendi. 

ekidrau. v. ekidarau. 

hekiek. v. haiek. 

hekienganatu. v. haienganatu. 

ekiera (Lar, Añ, H, A (que cita a Cb)). "Prática" Lar. "Ejercicio" A. Ala espiritu edo animaren ekiera oiek 

ejerzizio espiritualak dira. Cb Eg I 10. Birtutearen ekiera edo exerzizioan aurreratzeko. Gco I 440. Eta zein da 

birtute orren aktoa, ekiera edo ejerzizioa? (Lakuntza, 1865). ETZ 320. 

- EKIERAKO. "Práctico, ekierakoa" Lar. Argitzen dio pekatariari egi ekierakoak. Kortazar Serm 154. 

ekigo (Lar), ekigoa (det. H). Empresa, aventura. Mugiera bizi, ausarta eta gloriazko ekigo, garaipen, 

garaiseñ eta sarien naiak. "Empresas atrevidas y gloriosas". Otag EE 1882c, 477. Ekigoako jaunai. "A los 

señores de la empresa". EE 1883, 212 (ap. DRA). 

ekigotu. "Emprender" Lar. 

ekijalki. v. EKI-JALKI. 

ekilibrio. Equilibrio. v. oreka. Azpiko adarrak iñausteak ez dio kendu zugaitzari ondoak eta buruak bear 

duten artu-emana, "ekilibrioa". Munita 62. --Zer galdu dok, Pernando? --Ekilibrixua. SM Zirik 55. Alper-arri 

baten ertzean zurezko usoa orekan (ekilibriuan, dendunean) ezarri. Zait Plat 15. 

ekiliki. "(R), raja de pan blanquecino bien asado" A. 

ekimen. Iniciativa, actividad. Badirudi, lenengo txindurria oarmenez, asmamenez ta ekimenez ornia ote 

zan, gizakiok bezelatsu. Ldi Y 1933, 86. 

ekimosis. Equimosis. Ez nuen gorgollorik / kolpea egotziz, / bañan min artzen nuen / kalaberan guziz, / 

jarri zitzaidalako / bertan ekimosis / zeña kuratu nuen / ardo on egosiz. Izt Po 64. 

1 ekin (V, G, AN-larr; O-SP 224, SP , Lar, Aq 1443, Añ, Dv, H (+ ekh-)). Ref.: A; Asp Leiz2; Etxba Eib. 

I (Vb.). 1. Dedicarse, ponerse (a hacer algo), acometer, insistir, continuar; enfrentarse, atacar. "Manos a la 

obra, ekin bada ekin" Lar y Añ. "Ementxe naukazu, zeri nakio (V-ger) [traducido en Eusk 1934 (II), 135 como 

"aquí me tiene usted sin saber qué hacer, litm. a qué me dedico"]" A. "Dakiola (G-to), que siga trabajando" Ib. 

"Ekhin eta jarrai [lema de Euskaltzaindia], 'commencez et poursuivez'" Lh. "Ekin al aiz i ere adarra jotzen?" 

(G-azp). Cf. akio egin. 

Tr. De uso general en la tradición occidental. Al Norte, sólo se encuentra en autores labortanos hasta mediados 

del s. XVIII. En DFrec hay 184 ejs. de ekin vb., todos ellos meridionales. Son especialmente frecuentes las 

expresiones bideari ekin 'ponerse en camino' y lanari ekin 'ponerse a trabajar'. En los autores del siglo XVI sólo 

se documentan formas fuertes o sintéticas; ello ha llevado a Lafon a afirmar que el participio ekin se derivó 

analógicamente a partir de los verbos fuertes de raíz -ki- (Lfn Syst 91). Todas las formas fuertes atestiguadas son 

subjuntivos o imperativos: en Leiçarraga, RG, RS, Ax 153 (V 101), Haraneder, Moguel (PAb 58 gakijozan 

aurrera) y Guerrico; recientemente tbn. emplean indicativos fuertes Orixe (Eus 102 dakio) y Zaitegi (Plat 151). 

La construcción más antigua y la más frecuente es con complemento en dativo (sea éste sustantivo o sust. vbal.); 

el morfema de dativo aparece en el verbo auxiliar aunque no haya complemento explícito. No son frecuentes los 

ejs. de auxiliar trans. bipersonal: aparece este uso ya en Aguirre de Asteasu (III 628) y Añibarro (EL 4 193): 

[Graziagaz] batean ekin bear dau gizonak. Sobre todo en autores vizcaínos, ya desde la segunda mitad del s. 


mende. 

663


XIX, se hace frecuente el uso del complemento vbal. en caso inesivo; se mantiene, casi siempre, el auxiliar 

tripersonal: ekin eiozu ebagiten (Ur (V) Apoc 14, 15). Se encuentran construcciones similares en unos pocos 

autores guipuzcoanos: Lizardi (IL 101 ekin lanean), Txirrita (B I 185), Jauregui (Biozk 24) y T. Agirre. El sujeto 

en caso ergativo es el más frecuente, pero su uso es general sólo desde la segunda mitad del s. XIX: Etcheberri 

de Sara (obrari ekhin natzaiola 196) e Iztueta emplean siempre el caso absoluto; se encuentra incluso en 

Lardizabal (72) y Beovide (AsL 30), aunque éstos se valen sobre todo del ergativo; en Aguirre de Asteasu y 

Echagaray siempre hay caso ergativo. En vizcaíno el ergativo es de uso general al menos desde comienzos del 

siglo XIX. Las formas sintéticas documentadas, todas ellas sin sujeto explícito, son bipersonales intransitivas (v. 

supra). 

Ethor nadin artean, akió irakurtzeari, exhortatzeari, doktrinari. Lç 1 Tim 4, 13. Adin onari akio. "Emprende 

lo razonable". RG A 8. Ar ezak Maiatzean aunz baltzaren eznearean, ta akio beti bet esegien ezenerean. 

"Siempre continúa". RS 411. Iongoikoa, gidazazu untzia, / Gañerako bideari ekhiteko illkhia. EZ Man II 140. 

Hauzitan dabiltzanen artean, ongunderik eta abenikoarik egin nahi baduzu, ez berehala lehenbiziko egunean 

ekhin, utzkitzu. Ax 302 (V 201). Deabruak ere [...] ikhusirik gizonak handirozki desiratzen zuela jakitea, 

hemendik ekhin zitzaioen Eba gure lehenbiziko Ama hari. ES 175. Zakizko beraz maiz Jainkoari hatsgorapenez. 

He Phil 129. Ekin bada, ekin, aita nerea, euskerari. Lar, carta a Mb 280. Lan oni gogotik ekin. Cb Eg II 135. 

Asko da berbarik, ta ekin dajogun aurrian daukagun oni (empieza a comer Maisu Juan). Mg PAb 56. Eta ori 

zuei obeto aditzera emateko, gakizkon gure kartillako galdeai eta eranzuerai. Gco I 456. Ollar bik / alkarri / 

ekin eutsen gogorto: / batak ta / bestea / zurrau eban galanto. Zav Fab RIEV 1909, 27. Ekingo dizue erditzeko 

miñak [...] dolores parturientis venient ei. AA III 472. [Vespasiano(k)] Jerusaleni ekin baño lenago. Lard 540. 

Ekin deiela nai dabena esaten. Echta Jos 183. Ezkerrera edo eskubira ekiteko zalantzan. Ag G 328. Ekin eta 

ekin lortu eban. Kk Ab I 49. Ekiok laisterrari. Or Mi 13. Gitxienetik iru ordu laurenian, / ekin eutsen neurtitzak 

egiten alkarri. Enb 207. Ekin mutillak! Ori dek sasoia! TAg Uzt 232. Tai gabe ekiten zion zurrutari. Etxde JJ 

187. Seme-alaben oitureri buruz ekin eben berbetan. Bilbao IpuiB 60. Gai honi ekin diodanez gero. MEIG VII 

56. 

2. Decir, dirigirse (oralmente). Tr. Documentado en textos del s. XX. Euretariko bati entzun dautsat, 

Txanton, ekin eban Errokek. A BeinB 77. Ekin zidan bereala euskeraz, bizkaieraz, [...] ta euskeltzaletasun-gaiak 

generabilzkian. Ldi IL 76. --Nerea zaitut Gaxuxa. Ekin zun Piarresek. Etxde JJ 37. Kanpora noa sei 

egunetarako, ekin dio Mirenek. Txill Let 53. v. tbn. Anab Poli 72, Erkiag Arran 109. Agiñak erakutsiaz ola ekin 

zetsan: [...]. SM Zirik 50. 

II (Sust.). 1. Actividad, acción. "Effort, énergie. Aitzindiarien erauntsi ta ekhinekin" H. "Se usa en el sentido 

de 'tarea'. Gaurko ekiña, amar ordukua" Etxba Eib. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en textos 

meridionales. En DFrec hay 12 ejs. Usadiorik txarrena [...] Jaunaren grazia ta zure ekiñarekin, eskuaz 

bezala kendu diteke. Cb Eg III 386. Itsasoaren betiko leia ta ekiñaren bidez. Izt C 148. A, zer ekiña! Gogorrak 

dira Rin ibai-ondotik datozan gudariak. Ag AL 106. Koseparen ekiñak baiño Koseren astuntasunak ardura 

geiago emoten eutsan. A BGuzur 145. Aren arrata (empeño), aren ekina! A Ardi 58. Eten bako ekiña / Dago 

egun ta gau: / Galduak gara olan / Jarraituten badau [se refiere al tiempo tormentoso]. Enb 169. Eta adimen 

gorengoari arrazoizko ekiña menperatu zenion, gizonari emaztea bezala. "Rationabilem actionem". Or Aitork 

421. Giza-adoreari dagozkion ekin gogorretarako gogoa. Zait Plat 122. [Santxok] eldu zion besa-artean estu 

Maritornesi, ta an asi zuten munduko guda-ekiñik zitalena ta farregarriena. "Escaramuza". Berron Kijote 180. 

2. Charla; murmuración. Cf. infra EKINAREN EKIN, EKINEAN (b). Begi itxi edegi bateko ikustia geijago 

da ikasteko, berba luzeen jarduna ta ekiña baño. Mg PAb 133. Soldautegija nagi, burugiñ ta lepozalia bada, 

irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara. Ib. 203s. Ezeiok jaramon; orrek 

amabostako ekiñak izaten dittuk; gero ezebez. Echta Jos 234. 

III (Adj.). Tenaz. "(V-ger), insistente, tenaz. Ondo ekiña zagoz zeu, beintzat, goizeon, bien insistente" A. 

Emakume au alper-usain bakoa da, beargin suarra, ekiña. Erkiag BatB 151. Otoitzean oso ekiña zala. "Muy 

asiduo en la oración". Or in Gazt MusIx 38. 

- AKIOAN-AKIOAN. "Akioan-akioan ezpada lanik ezin egiñazi (AN-larr), si no es a puro decirles, no es 

posible hacerles trabajar" Inza Eusk 1926 (3-4), 7. Cf. EKIN-EKINEAN. 

- EKIN-AHAL(A). (Todo lo) posible, esfuerzo. v. eginahal. Ekiñalak egin bear ditu saldu-buru diteke arra 

gizentzen. Ibiñ Virgil 97. Osagillai ekiñalak egitteko aginddu eutsen gexua osatuteko. Otx 92. Euren ekiñalakaz 

eta inddarraldijakaz, kokotetik lotuta eukezan garrikua eten egin eben. Ib. 157. Ekiñala bizian zalapartaka 

oldartu zan zakurra gainbera. TAg Uzt 103. 

(Con -(z)ko, adnom.). Jo ebazan ekiñaleko soñuak. Echta Jos 89. Egun guztian eten barik zarataka eta 

ekiñaleko algaran! Bilbao IpuiB 245. Ekiñalezko yarduketan jarraitu. Ib. 235. Eran geiegiagaitik damuturik 

ekiñalakuak esaten. SM Zirik 74. 

- EKIN-AHALEAN (V, G ap. A). (En) todo lo posible. Iru egun osotan ekiñalian edan. Otx 111. Zapatak 

konpontzen asi zan ekiñalean. Bilbao IpuiB 180. Jardun eban ekiñalean saltzen. Erkiag BatB 31. 

- EKINAREN EKIN. Murmuración, charla. Cf. supra II (2). Errazoe bagako ekinaren ekinagaz ta jardunaren 

jardunagaz sutu ta asarratu ezin ebanian bere senar baketsuba. fB Ic III 374. Jakin dot, zelan izan dan 


mende. 

664


lotsagarria zure ekiñen-ekiña, kaleko gizadi guztien kontra. Echta Jos 74. Agoetatik sapoak urteten dabe, ire ta 

emaztearen kaltez. Eroaik arin etxera, ixildu deittean ekiñaren ekiña! Ib. 182. 

- EKINAREN EKINEZ. A fuerza de intentarlo, esforzándose. Urak arri lez / zulotu eutsan biotza / ekinen 

ekinez. Azc PB 149. Ekiñaren ekiñez, bideak eregiaz. Ag Kr 30s. Ekiñaren ekiñez aitzurrez elkar jo. Or Eus 275. 

Ekiñaren ekiñaz, Usoa ziñespidean jarri zun morroiak. Etxde AlosT 92. 

- EKINEAN. a) En (plena) actividad, acción; insistentemente. Josetxo, geratu barik ebillen ekiñean 

aurreskuan edo jantzan. Echta Jos 278. Parisen dago gerkar irudi bat, igarilari bat ekiñian dagola antz ematen 

duna. Anab EEs 1919, 184. 

b) Hablando, murmurando. Cf. supra II (2). Atso sorgiñak esaeutsan Masimari, ekiñean egoala erri guztia, 

eurakaittik esaten arro, andigurako [...] direala. Echta Jos 177. Emakume saltzalle ta erosleak [...] ari ziran 

ekiñean beren gauzak gora jasotzen edo bera bota naian. Ag G 84. Atertugabeko ekiñean ari bear izan zizula. 

Markiegi in Ldi IL 11. 

- EKIN-EKINEAN. Insistentemente, insistiendo. Bere buruaz ekin-ekiñean ziarduala, atetako atean aldabaots 

galantak entzunerazo zituen. Erkiag Arran 129. 

- EKINEKO (V-m). Activo, emprendedor. 

- EKIN-ZALE. Aficionado a acometer. Txakur kementsu begi-zoli bat / arrotzei ekin zalea da. EA OlBe 51. 

2 ekin (Sc ap. A; Lh). "4.º crecidote, gallardo. Haur hori ze ekin den (Sc)!, ¡qué gallardo es ese niño!. 5.º 

fanfarrón. Gizon gazte elhestari hori, ze ekin den!" A. "1.º grand. 2.º précoce. 3.º fanfaron. 4.º fat" Lh. Cf. 

ekindu. 

ekinai (Lar, H). Diligencia. "(La) diligencia es madre de la buena ventura, ekinaia patu onaren gaia" Lar. 

Nagitasunaren kontra, ekinaia, lasterrera. CatBurg 40. Bear bezalako ekinaiak edo dilijenziak batek paratzea 

konfesatu ez dituen bekatuetaz oroitzeko. Legaz 39. 

ekinaldi (V, G, AN-gip). Ref.: A; Etxba Eib (ekiñaldixa); Gte Erd 191. 1. Acometida, intento; ataque. "Envite, 

acometida que se da al trabajo. Beste ekiñaldi bategaz sail guztia landatuta egongo da" A. "Tarea, jornada. En 

otro sentido 'debate'. Gaurko ekiñaldixa ira-saillian, ez da izan fiestakua. Ekiñaldi luzia euki dabe gaur 

Konzejuan errejidoriak, Sanjuanetako zezenak dirala ta ez dirala" Etxba Eib. "Drogaren kontrako ekinaldia (Gazp-goi)" 

Gte Erd 191 (s.v. kanpaina). v. 1 ekitaldi. Tr. Documentado desde el siglo XVIII en autores 

occidentales. En DFrec hay 21 ejs., uno de ellos septentrional. 

Amabost egunean serbituko du ekiñaldi bakoitzat [sic] eta egiten danean kazuela garbitu berrizko (Berastegi, 

1763). ETZ 129. Lenengo ekiñ aldian esan zion [etsaiak]: "Jainkoaren Semea bazera zu, [...]". AA III 565. 

Debako erriak baditu bere mugapean iturri onak eta asko; oen artean bat arkitzen da, ekin-aldi ikusgarriakikoa. 

Izt C 87. Artu zuen Jaunaren etsai Filistintarrai erasotzeko asmoa. Bi ekin-aldi gogor egin, eta bietan ondatu 

zituen. Lard 187. Erlijioaren sortukizun, traza-modu, zertakotasun eta ekiñaldi gloriazkoak. 'Empresas 

gloriosas'. Aran SIgn 29. Bibaka eta ojuka, aliketa azkeneko bersoarekin aditzera eman arte illunabarrean 

egingo zutela beste ekiñaldi bat. EE 1880a, 111. Deabruaren maltzurkeri ta ekiñ-aldieri iges egiteko. ArgiDL 

75. Etsaiaren orduko ekiñaldiak bizkorragoak izango dira. Inza Azalp 125. Lau gizon ari ziran alaitasun 

pozgarrian zaunk eta zurrut egiten. Aien jateko ekiñaldia! Muj PAm 39. Lengo ekiñaldian bezela, oraingoan ere 

etzan jetxi [Sant Kruz] errietara. Or SCruz 37s. Zaldunak bakan eretxi eutson esakun oni ta barriro beste 

ekiñaldi bat bere gexuatzaz eginda, esan eutson osalarijari: [...]. Kk Ab II 18. Agerrek artu zun ordukoz lema, 

eta aren aginduen neurrira zeramakien ekiñaldia Balendinek eta Joxek. TAg Uzt 135. Amerikara joan da 

ondoren [Uzkudun] / burruka-aldiya Habanan, / lendabiziko ekin-aldiyan / lurpera zuan eraman. EusJok II 153. 

Ekinaldi geientsuenen asierak ilunak eta utsaren urrengoak oi dirudite. Berez, Eladeko iakintzaren asierak 

mailez-mail azter-bearrak genituzke. Zait Plat 25. Bonberuen buru [zan]. Ikustekoak izaten ziran, arrisku-aldirik 

ez zanean eta, noizean noizean plaza-inguruan egiten zituen ekiñaldi ta aprobak. Erkiag BatB 10. Ekiñaldi 

gogorrari begira jarri zan. "Rigurosa contienda" [se refiere al combate entre el Vizcaíno y Don Quijote]. Berron 

Kijote 105. Hark hiru aldiz ekin zion lan horri. [...]. Bere azkeneko urteetan egin zuen hirugarren ekinaldia. In 

MEIG I 95. 

v. tbn. Ag AL 124. Anab EEs 1919, 185. Noe 95. Or SCruz 37. Eguzk GizAuz 11. EA OlBe 32. Gazt MusIx 58. 

Etxba Eib 473. 

2. Acto (en una obra teatral). Eresidun antzerkia bi ekiñalditan. Lek EunD 9. Ekinaldi bakarreko antzerkia. 

NEtx Antz 115. 

ekinalditxo. Dim. de ekinaldi. Azkeneko posture aldi au, neure anai abereok, zeiñek urrunago saltau 

izango dozue. Ia ba, mutillek: azkeneko ekiñalditxoa! Bilbao IpuiB 187. 

ekinandi. "Magnífico, ekiñandia" Lar. [Jainkoa] zeina hain baita ona, hain ekinhandia, hain ongilea eta hain 


mende. 

665


urrikalmendutsua. Birjin 105. 

ekinandigo. "Magnificencia" Lar. --Zeintzuk on-oidade jaioten dira sendotasunetik? --[...], ekiñandigoa, 

gura dan gauzea jaritxi eta alkantzetako. Itz Azald 183. 

ekinaritu. "Práctico, experimentado, ekerxitua, ekiñaritua" Lar. Eta ni izkuntzan ekiñaritua banintzan ere 

(Ag, 1890). JFlor. 

ekinartari. Emprendedor. Burdiñ egite onetarik bereistu ziran beste duikinde batzuk [...] lelengo Beljikan 

eta gero Asturiasen suarma egintza, giputz ekinartariak erondeak ara eramanda. R. Murga EE 1895b, 492. 

ekinbide. Intento, iniciativa. Zabalik geratzen dira ekinbideak, zabalik eginbideak. In Ker V. 

ekindari. Procurador. Cf. Lar: "Procurador, okindaria". Bere ekindari edo prokuradoreak jarlekuak izan 

zituzten Burgosko kortietan (AB, 1896). JFlor. 

ekindu. 1. Crecer, progresar. Cf. 2 ekin. Sortzetik hiltzerano haren arima edertzez eta bethi grazian 

ekhintzez joaiten zen. Ip Hil 197. 

2. ekintu (-kh- S ap. Lh y Lrq). "Gizun ekhintü bat (S), un hommme fait" Lh. "1. fanfaron. 2. portant beau ou 

belle (plus souvent ce 2. e sens)" Lrq. 

ekinera. 1. Ataque, acometida. Laguntzalle iritsi zitzaion ontzi Placeres berreun toneladakoa; bañan erratu 

zeban ekinera, zeñean etsaiaren branka biak alkarri josi naiean aurreragi sartu izan zalako, galtzeko zorian 

arkitu zan. Izt C 439. 

2. (Añ). Empresa, misión. "Práctica" Añ. Gloria Jainkozkoaren ekiñera andiagoetarako serbi oi duten. 

'Empresas de la gloria divina'. Aran SIgn 108. 

3. "Comienzo. Sin. asieria. Gauzen ekiñeria izaten da gatxena" Etxba Eib. 

ekingotuzale. Trabajador, activo. Lur onen ganean ereñi zituzan gizon ekingotuzaleak. R. Murga EE 

1895b, 492. 

ekinkor. "Insistente, persistente, activo" PMuj. Ekinkor pinpirinak sumintzen bazauzkik. Othoizlari 1968 (nº 

50), 29. 

ekintza (V-gip, G-azp-goi; Añ, H (ekh-)). Ref.: A; Gte Erd 191. 1. Acción, obra, actividad. "Exercicio" Añ. 

"Empresa" A. "Baserriaren aldeko ekintza (G-azp-goi)" Gte Erd 191 (s.v. kanpaina). v. ekite. Tr. 

Documentado en CatBurg y en textos meridionales desde 1930. En DFrec hay 396 ejs. (más 3 de ekintzabide), 

todos ellos meridionales. Urrikarimenezko ekintzak. CatBurg 13 (Añ CatAN 15 obrak). Joskillaen ekintzan / 

lorapian zengozan zurezko aurkijan. "Estabas cosiendo". Laux BBa 108. Ziñez esan diteke, siniste-utsezko 

ekintza bati loturik gerala. Ldi IL 87. Naiz lugintzan, naiz arrantzuan, naiz ola-ekintzan. Eguzk GizAuz 39. 

Egiazko literatura bat, hots, izpirituaren ekintza osoa besarkatzen duena. Mde Pr 236. Bere anaiaren ildurazko 

ekintza ontaz ziaro biotz-ukituta. Etxde JJ 277. Sartu zaite Ekintza Katolikoak dun talderen batean. MAtx Gazt 

102. Matatiasen eta onen alderdikoen ekintza. Ker 1 Mach 2, 39 (tít). Arriskuak, ekintza aundiak, egite 

kementsuak nere zai daude. Berron Kijote 226. 

2. (Lar, Añ, H). Oficio. "Oficio, ekintza, langita, langitea" Lar. Ekinza edo ofizijoren bat ikasten 

dagozanenzat. Astar I pról. Abel ekintzaz / zan berriz artzaia. It Fab 222. 

"Ministerio, ekintza, landagoa" Lar. Jainkozko gizon bat da; badu oraino [...] apheztasuneko seinale 

donakia et-ekintzako grazia. Birjin 285. 

3. "Oficio, divino, eclesiástico, ekintza eleiztarra" Lar. "Oficio de difuntos, ilentzat, illendako ekintza" Ib. 

Lehen oreneko ekintz-eliztararren kantatzea. "L'office". Birjin 49. Zeren hurbil baita ekintzako orena. Ib. 113. 

ekintzaile (Lar). Activo, emprendedor. "Oficioso, ekintaria, ekintzale" Lar. Zenbait ekintzaile eta lanerako 

gogatsu den arren, [...] lantu jotzaileak nagusitzen dira euskaltzaleen artean. In MEIG VI 37. 

ekintzategi. Fábrica. Baldin ekintzategi edo fabrika batean badu bere egitekoa. Ibaiz 3-8-1902, 2. 

ekipaje. Equipaje. Ardo ta asto, ekipajea, / danak galtzeko moduan. Noe 32. 


mende. 

666


(Con el sentido del fr. équipage 'conjunto de todo aquello que se desplaza en un viaje: servidores, animales, 

material'). [Abrahamek] bere semia eta bere zerbutzariak harturik berekila, ioan zela mendi haren zolala, eta 

han utzirik bere ekipajia oro, ioan zela mendi haren tinira bere semiaz. Tt Arima 33s. 

ekipe. 1. "Inteligencia, trato secreto" Lar. 

2. Inteligencia (facultad). Zühür zaharrek izarian zazpi gaiza ezin hobeak zütien ediren ta zeliaren dohaiñak 

ziradiala zioen: sinhetsien argia, ekipiaren bizitarzüna, honki goberniaren potheria, baloria gaiza goretan ta 

nekezetan. Egiat 205. 

ekipo. Equipo (conjunto de accesorios). Arrainketako ekipoa bildu ta etxeruntz joan ziran. Osk Kurl 152. 

ekiramu. "(O), action faite par ostentation" Dv. "Fanfarronada (O ms)" A. En realidad, lo que aparece en O-SP 

es egiramu. 

ekirau. v. ekarau. 

? ekitade. AxN explica murritzte (122) por ekitade txar. Podría tratarse de una mala lectura de egitade, aunque 

son raros los testimonios de egitade fuera de la tradición vizcaína. Cf. egitate. 

ekitako (ekhi- H; A). Sombrilla, parasol. Sentona agorrilan bidez bahoa, uk eureki ekitakoa. "Parasol". O 

Pr 669. 

1 ekitaldi (V). Ref.: A; Gte Erd 191. 1. Ensayo, actividad, prueba. "Ejercicio" A. v. ekinaldi. Aita San 

Iñazioren ejerzizio edo ekitaldiak. Ezale 1898, 39. Pianu-ekitaldiak organistarekin egiten ditu. A Ardi 30. 

Amaitu karreria ospe andiyaz eta gerotxuago zeñek geiago yakin ekitaldiz leku goi-gorengo bat irabazi eban. Kk 

Ab II 72. Itz xalo auek ekitaldi bizian jartzen ditu koro-saillekoak. --Eutsi ur-mangai! Ekin! Eskalleruntz! Lab 

SuEm 199. Asi zan erdian leku-egiten, dantzariak euren ekitaldirako naikoa toki izan [egien]. Erkiag Arran 40. 

Pozarren dakusaz belodromu jasekoan, txirrindulari gazte ta azkarren ekitaldi jaioak. Orreek bai dakiela 

"zoroburdia" euren gogara erabilten! Arako ekiñaldi, oiñen joko, dendu ta gorputzaren zaltasuna...! Erkiag 

BatB 186. Iakintza etzan bat-batean sortu Elade ederrean ere, esaterako. Alde-aurrez ditugu ango olerkiak: 

Eladen ezagun litezkean buruzko lan zarrenetarikoak dira, nonbait, ekitaldiok. Zait Plat 25. v. tbn. Ker ElizG 

137, 18 (ap. DRA). Joanes Etxeberri Sarakoa abiatu zen behar zen bidetik, euskara latinaren irakaspide bihur 

zedin: [...]. Eta ekitaldi zuzenen eta gogorren honek hartu zuen erantzunik latzena. MEIG VI 54s. 

2. Acto (en una obra teatral). Iru ekitalditan antzerkia. Lab EEguna 57. v. tbn. Lek EunD 33. Sabiag Y 1933, 

420. Goen Y 1934, 89. Ekitaldi bakarreko antzerkia. NEtx Antz 101. Lau ekitaldi bakarreko jostirudi daude 

hemen bilduak. MEIG III 124. 

2 ekitaldi. "Ekhitaldi, moment où l'on se chauffe au soleil" Lrq. 

ekitatu (ekhi- S ap. Lrq). "Se chauffer au soleil (mais non "exposer au soleil")" Lrq. v. ekiztatu. Egun garbi 

ederra / zelarik neguan, / Ekitatzen ninduten [amaxok eta aitatxok] / iguzki beroan. Etcham 221. Ez bardin ezti 

[ogia], bardin ekhitatürik, bardin laxü edo thiran, azi hargiak oro. Eskual 1-10-1908, 4. 

ekite. Actividad. v. ekintza. Beren jakite eta ekite oro psikologi-gaindikoari opatu dizkioten guzien izenak. 

Mde Pr 317. Zenbat eta gorago eldu / ekite ain garai ontan, / ainbat bêrago negian. "Lance". Gazt MusIx 237. 

(V, G ap. A). "Insistencia" A. 

ekitoltz. "Ekitoltzi [tal vez deducido de ekitoltzian] (Sc), calor sofocante del sol" A. "Ekhitoltzian (S-saug), en 

plein soleil" Lh. "/ekhitólc/, chaleur suffocante du soleil" Lrq (que lo hace derivar de ekhi- toltze). 

ekitu (-kh- H). 1. "Ekhitzea, faire soleil, faire jour" H. 

2. (-kh- S ap. Lrq). "Devenir ensoleillé" Lrq. 

ekitx. "Falta, pero. Ekitxen bat izago du, ya tendrá algún pero, alguna quisicosa, su intríngulis. Bere ekitxe 

ixango do gauza orrek, ya tendrá su quid, su cosa o quisicosa, su dificultad" SMuj (comunicación personal). 

"Ekitxa ba-du tresna onek (G-goi), zailtxoa da erabiltzen asmatzeko" Inza EsZarr 173. 


mende. 

667


ekitxulo. "Tronera" Lar. Iriki ere zuten oek Magdalenako murru lodian ekitxulo bat kanoi erdi bat ifinteko. 

Izt C 339. Lau aldeetan bere ekitxuloakiñ, zeñetatik punteriatu oi zituzten lau sutunpa txiki. Arana Ezale 1897, 

242a. 

ekitzalaldi. v. EKI-ITZALALDI. 

ekitzalgia. v. EKI-ITZALGIA. 

1 ekix (Lar Sup (s.v. adelante)), ekiz (A, que cita RS 331 corrigiendo el texto). De aquí en adelante. Ekix 

nago gertuago iñox baño gudurako. "Más aparejado que nunca estoy de aquí adelante para la guerra" RS 331. 

Baña ekiz uri-ixenagaz ixendau, gaurrarte erri-gaz egin dozu edozein. (1902). NeolAG. 

2 ekix. Equis (nombre de la letra "x"). X, x. Ekix au euskerak berez iñoiz ere bear eztu. Cb EBO 23. 

ekiz. v. 1 ekix. 

ekiztatu (VocS (-st-), Dv A, H (-kh-)). "Echauffer, ekistatu" VocS. "Se chauffer au soleil. Exposer quelque 

objet au soleil" H. v. ekitatu. 

eklektiko. Ecléctico. Payne bera ere ezagutu dut [...], eta ez zitzaidan sakona iruditu. Are gutiago 

eklektikoa. MEIG VIII 34. 

eklektizismo. Eclecticismo. Estatu Batuetako unibertsitarien eredutzat hartu bide du Payne, edota horien 

eklektizismo dotorearen eredutzat. MEIG VIII 33. 

eklesia. Iglesia. v. eliza. Nik soilik nire Eklesian / dut ohoratzen hil anaia. Mde Po 58. 

Eklesiastes (Lar), Eklesiaste. Eclesiastés. Salomonen Proberbioak, Eklesiastea. Lç Ins G 1r. 

Hutsalkeriaren hutsalkeria, dio Eklesiastesak. Dv Eccl 1, 2. 

eklesiastiko. 1. Eclesiástico (relativo a la iglesia). Disziplina eklesiastikoa egiazki eta bide bezala 

obserbatzen. Lç Dedic * 5v. Konsistorioa edo Senatu eklesiastikoa. Lç ABC I 6v. Ordena hunetakoak hainitz 

perdunanza irabazia gatik eztira eklesiastiko. Harb 448. Probetxu andikoa, alan eklesiastikoendako zein da 

sekularendako. Cap 87. Hori da barur eklesiastikoa, zoiñen begiratzera obligatu baikira. Tt Arima 52. 

2. (Lar). Eclesiástico (libro del Antiguo Testamento). Eklesiastikoaren liburutik. EZ Eliç 51. Spiritu 

Sainduak ere hargatik erraiten du Eklesiastikoaren ahotik: [...]. ES 183. Ordea hau nondik heldu den 

Eklesiastikoak emaiten daroku miragarriki aditzera. Ib. 197. Adiskide ona, diño Eklesiastikubak, sendotasun 

andija da. JJMg BasEsc 168. Eklesiastikoa. Dv Eccli 1. 

eklipsatu, eklisatu. Eclipsar. Eklisadurik geratu dira / eguzkia da irargiia. Urqz 84. 

eklipse, eklipsa. Eclipse. v. arge. Arrezkero izandu da San Agustiñ, argia ez-ezen, argi guztietatik argi uts 

garbi ederrena. [...] Ez iñoiz illundu, ez odeiatu, ez argez edo eklipsez ezkutatu dana. Lar SAgust 7. España 

illunbean dago, / Nola eklipse zikiñak / Eguerdian kentzen dio / Eguzkiari argia. Lar Gram 384. Larramendik 

oriek [...] bere Dikzionarioan ederki dakartzi: [....], Argea da eklipse edo argigabea. Cb EBO 46. Eklipsa 

deritza, lagun, ez krisa, bi argi-egille oien illuntzeak. Berron Kijote 134. 

1 eko (B ap. A; SP). "Eko, non, nenni, en tutoyant. Eko, baiko, non, si" SP. "Que no" A. 

2 eko. "(BN), golpear fuertemente" A. 

ekoiliar. v. egoiliar. 

ekoitz. Fecundo. Baña berago zera belardiya / Naro daukazu, ekoitz, lur betarra. Inzag EEs 1913, 243. 

ekoizdun, ekoitzdun. Fecundo. Ama ekhoitzdun horrek frankoki emaiten dauku bihi. "Mère féconde". Arch 


mende. 

668


Gram 92. 

ekoizki. Rédito. Seigarren urteko gorabera-agiria: Yasoak: Dirutzaren ekoizkia: 100.000 Lko [= laurleko]. 

Ldi IL 121. 

ekoizle (Dv, H (-kh-), A), ekoitzle. Fecundo. O zuhatz orsto-zabala / (Dioitela) luzez izala / Horl'ukenzu, 

horl'ekoizle, / Orai izana bezala. O Po 235s. Zuen erraiak, lur ekoitzleak / Nola goldeak / Erraz oi ditun zabal 

jarri. Arruti EEs 1913, 250. En DFrec hay 2 ejs. de ekoizle 'productor'. 

ekoizpen (S ap. A; -kh- Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh), ekozpen (-kh- Dv (BN-arb)), ekoitzpen. 1. Fruto, producto; 

resultado, efecto. "Fruit" Gèze. "Berthuten ekhoizpena, fruit des vertus. Ezkontzeko sacramentiaren ekhoizpenak, 

les fruits [...]" H. "(Sc), productos de la tierra" A. v. egozpen. Tr. Documentado sobre todo en autores de la 

tradición suletina. En DFrec hay 19 ejs. de ekoizpen 'producción', todos ellos meridionales. 

Zuhatzetan hi lehena / [...] / Dohatsu hir'ekoizpena. O Po 237. Erraiteko txipi düzü, enthelegüz aldiz handi 

eta ekhoitzpenez aberats. "Uber in fructu". Mst III 23, 2. Zoiñek zure miserikordiaren ekhoizpen miragarri batez. 

'Por un admirable efecto de vuestra misericordia'. Othoitze 32 (ap. A). Emazten dohaina, bethi birjina / agertzen 

etzaieno üzta ereina / enin ezagütürik haren ekhozpena / sonja ez ereitia, datila hobena. Etch 112. Zuin dira 

Oliadüraren ekhoitzpenak? CatS 91. Sakramentiek beste ekhoizpenik egiten dieia? Ib. 183. Bethi bezala 

khurutzeak ekharri ditu berekin ekhozpen onak. Prop 1882, 148. Bihotz xahütik dira sortzen bizitze hunaren 

ekhoizpenak. "Fructus". Ip Imit III 31, 4. Sügar handirekin pheredikatzen zütian Jesü-Kristen Ebanjelioko egiak; 

bena bihotzmin handirekin ikhusten zian ez-ziala ekhoizpen handirik ükheiten. Ip Hil 216. Eta haien lanaren 

ekoizpenak lurjabea aberastenago zuelarik, berek behar gorrian zirauten. Mde Pr 236. Egunoroko kontaketa 

aspergarriaz ari naiz, azken ekoizpena aldez aurretik dakiguna izango ez delako irudipen zoroz behin eta 

berriro hasten dugunaz. MEIG IX 95. 

Provecho; ganancia. "Profit, avantage" Gèze. "Avantage [...], profit" Dv. "(Sc), ganancia de dinero" A. "(S), 

ventaja, provecho" Ib. "Interés del dinero (S)" A Apend. Etxe zañak eskü-arte ükheitia ekhoizpen dela 

nausiarentako. 'Avantageux'. Ip Dial 64 (It obe dala, Ur mesedegarrija, Dv on). Jinkoaren loriatako, bere 

merezimentien hanizteko eta fededün güzien ekhoizpenetako. Ip Hil 184. Jaumaitasuna jasankorra da, ongillea 

da, bekaziten ezta... bere ekiozpenak billatzen eztabill. JBDei 1919, 226. 

Fecundidad, fertilidad. Landaren hirodurak eta hazten dituen aberen gorotzak [lurra] bera ere hazten dute 

eta bethegiten diote ekhoitzpena. "[Ils] perfectionnent sa fertilité". Arch Gram 92. 

2. "(Sc), herencia" A. 

3. Edición. v. ekoizte (2). Damurik ez dugu ikusiko nai bezain laister Gero-ren ekoizpen edo edizione 

berria. Or EEs 1927, 195. 

ekoizte (SP, H (kh-), A), ekoitze. 1. Fruto, efecto. "Ekoiztea, [...]. Il signifie aussi le fruit ou la production de 

quelque arbre ou d'autre agent naturel" O VocPo SP y A. Haur da lurreko legea, / Gauz' orok ber' ekoiztea, 

/ Bera iduri du egiten / Ban'orai, miragarritan, / Hotzak beroa du nitan. O Po 40s. Ekhoitze (edo früta) güti; 

gaztaña ezta hazi, üsü balheiü eta xehe baratü ArmUs 1899, 46. Zure bearkuna, Orixe adiskidea, euskel-ekoizte 

ugari ta on ematea da. Ldi, carta a Or 20-1-1930 (ap. DRA). 

2. Edición. Cf. ekoiztu (3); v. ekoizpen (3). Uste izateko da lehen ekhoiztea edo edizionea etzuela Axularek 

gidatu. Ip in Ax (ed. 1864) VII. Intxauspek atera zizuen 1864-garrenean Axular aundiaren irugarren ekhoizte 

edo argitarapena. Or EEs 1923, 208 (ap. DRA). 

- HAUR-EKOIZTE. v. HAUR-EGOZTE (s.v. haur). 

ekoiztu. 1. "Ekoiztea (S), jeter" O VocPo SP (quizá haya que interpretarlo mejor como simple sust. verbal 

de egotzi: cf. ebaki / epaite, ebatsi / epaste...). 

2. Crear, producir. Jinko Aitaren bethiereko loria eta dohatsütarzüna da, bera üdüri Semiaren ekhoiztia, eta 

erraitia: Hau da ene Semia. Ip Hil 28. En DFrec hay 6 ejs. de ekoiztu y 2 de ekoitzi, todos ellos meridionales y 

con el significado de 'producir'. 

Atxikitzen da [...] hotz-ekoitz tresnan (frigidaire). Gatxitegi Laborantza 124. 

3. Publicar, editar. Cf. ekoizte (2). Batez ere Ar Gonideg-en ondoan sortu da breizerazko idazki pilloa; 

guztiak ez bait dira ez ekoiztuak ez aztertuak ere izan, hain gutxi laguntzen die ta frantziar jaurlaritzak 

keltikelariei. Mde Pr 285. 

ekola. "Taller, oficina" Lar. Joan Kruz ta ni joan giñan jaun arren ekolara edo ofizinara. Zubill 85s. 

ekonde. "Efecto" Lar. Egintz handi horren ekondeak zinak izan ziren ta iraunkorrak. Birjin 54. Zeñaren 

[Reaumurren esperientziaren] ekonde edo efektoa [...] duda aundi batean gelditzen da. ErleG 50. 


mende. 

669


ekondu. "Eutsi euskerari (G-azp, AN-gip), euskara atxiki behar da (BN-arb), euskarari ekontzera saiatu behar 

dugu (AN-5vill)" Gte Erd 112. Cf. ekonto. 

ekonoma. Ecónomo (eclesiástico). Portierak laster egin zuen, superiora herriz kanpoan baitzen, haren 

ondoko, ekonomaren bila. HU Zez 164. 

ekonomia. Economía. Gure onzurtea edo ekonomia prinzipalaren asiera. Nekazari-kartilla, 5 obeago da 

izatea lan onzurkiro edo ekonomiarekin, ain gabe milla baño. NecCart. Euskal ekonomiari bezala. Mde Pr 41. 

Ekonomi arazoetan eztaki ziñez jakitea komeni litzakion guztia. Erkiag Arran 117. Txirrita, behintzat, ez zuen 

inolazko klase edo ekonomi kezkak arduratzen. MEIG VI 70. Ekonomiarekiko aldakuntzek berehalako 

ondoriorik izaten ez dutelako. MIH 380. En DFrec hay 276 ejs. "Attenta vita, guphitéstea, ekonomia" Urt III 

49. 

ekonomika (V-gip, G). "Cocina de leña y carbón" Elexp Berg. 

ekonomiko, ekonomik(a). Económico. Herriaren egoera ekonomikoa geroago eta sendotzenago zen 

bezala. Mde Pr 241. [Lapurdik] XVIIgn mendean zuen indar ekonomikoa. MIH 380. En DFrec hay 175 ejs. de 

ekonomiko y 6 de ekonomiku. Hay además 15 de ekonomiazko. 

Económico (barato). Ratafia ekonomika [nombre de una receta]. ECocin 60. Eta jakina, usterik 

ekonomikoena hobe da. MEIG VII 97. 

ekonomilari. Economista. Ekonomilarien aldetik horrelako surmurra entzuna nuen jadanik. MEIG VI 111. 

En DFrec hay 5 ejs. Hay además 3 de ekonomista. 

ekonto. "Eutsi euskerari (G-azp, AN-gip), euskarari ekonto in bear diogu (AN-5vill)" Gte Erd 112. Cf. ekondu. 

ekopresia-belar. "E.-belhar, reine des prés ou spirée (bot.)" Lh. 

ekoratu. "Ekoratzea (O), ixiltzea" SP A. Para Harriet ekhoratu (S) es una variante de ekhuratu. 

ekordin. v. elkordin. 

ekorkin. Leiçarraga (Decl a) 7v) da ekhorkinak como equivalente suletino de eskobakinak. Cf. ekortu. 

ekort (AN ap. A), ekost (AN-araq ap. A), ekoxt (AN-burg ap. A), ekorst (SP ap. A (pero no lo encontramos)). 

Aborto. v. ekoxpe, eketx. 

- EKORT EGIN (Aq 846, A; ekost e. AN ap. A). Abortar. "Abortar, el ganado" Aq 846. Urte ootan zure 

auntz-ardiek ez dute ekost egin. Ol Gen 31, 38 (Urt huts egiñ, Ker umerik galdu, Bibl ilortu). 

ekortu (S ap. A; VocS (s.v. balayer); -kh- Lecl, Dv, H (ekhorztea)). 1. Barrer. Leiçarraga (Decl a) 7v) da 

ekhortzia como equivalente suletino de eskobatzea. "En BN on le prend aussi au sens de 'balayer, frotter un 

plancher'" H. Gelak ekortu enituen egunean, sarthu zaitzat arrotzak etxean. O Pr 608. Amonak sukaldea 

txukun du ekortzen. "Barre". Or Eus 124. Etortzen da bada, eta etxea utsik, ekortua (garbitua) ta apaindua 

arkitzen du. Ir YKBiz 167s. 

2. "(S), aplanir la braise en la brisant" Lh. 

- EKORT-HAGA. "Gaule à niveler la braise au four" Lh. 

Etim. v. egordi. 

ekorzte-. (Sust. vbal.). v. igorri. 

ekosari (SP, A (que cita RS y O)). Haba. v. 1 baba. Cf. egoskari. Gizon gazteen gogoa ekosaria lasoa. 

"Del tamaño del haba". RS 413. Ioanetak zaia oihal mehez, iakia ekosariz, salda ehez. "De la fève". O Pr 268. 

"Faba vulgaris" (ekosaria) ernemintzen sei egunez egonda gero. Zait RIEV 1933, 67. 

"(V-ger), legumbre" A. Naiago zuela ekosari edo berdura gauzakin eta urarekin bakarrik mantendu, ezen 

ez Erregearen maiko erregaloakin. Gco I 142. 

ekoxpe. "(Sc), aborto" A. "Ekoxpe egin, abortar" Ib. Cf. HAUR-EGOIZTE. v. ekort, eketx. 


mende. 

670


ekozpen. v. ekoizpen. 

ekrebiz(a). Cangrejo de río. Ekrebizen kantitatiaren arabera, behar da saldaz estali. Erakit zazu salda hori 

ekrebizak eman gabe. ECocin 21. 

eksamina. v. etsamina. 

eksorta. v. exorta. 

ekstas(i)a. v. estasis. 

hektarea, hektara. Hectárea. Bi kintal ogi aski dira hektarako. Dv Lab 57. 600 hektara lur. JE Bur 197. 

Amar bat ektareako itxitura bat egitea. Munita 81. Doblatu da ere ektara bakhotx artho emaitza: 25 bala-kintal 

ekataran. Herr 13-12-1956, 4. En DFrec hay 22 ejs. de hektarea, meridionales. 

hektika. v. hetika. 

ektoplasis. Ectoplasis. Ektoplasis (ekto, at, atera; plasis, eralgintza). Ekai bat atera diteke giza gorputz 

berezi batzuetatik. Mde Pr 335. 

ektoplasma. Ectoplasma (emanación visible del cuerpo del médium). Behar dute ilunpean egin, argizuria 

ektoplasmaren ezeztagarri da eta. Mde Pr 332. 

ekualitate. Igualdad. Hirur persona hauk eztirade konfus, baina zein bere; ez ordea separatuak, baina 

esenzia, eternitate, puisanza eta ekualitate batetako. Lç Ins G 2r. 

ekuazi. v. ekurarazi. 

ekuazio. Ecuación. Formularen muina, [...], harako ekuazio diferentzial xinple baino xinpleago hartan 

baitatza. MEIG VI 121. En DFrec hay 2 ejs. de ekuazio y 2 de ekoazio. 

ekubil. v. ukabil. 

ekuerazi. v. ekurarazi. 

ekuleo. Ecúleo (potro de tortura). Asten dira tormentubak. Sartuten dabee ekuleo gogorrian; austen 

deutseez makilladaz azurrak. JJMg BasEsc 232. 

ekulondo. v. ukalondo. 

ekumoar. Espumadera. Higi zazu bethi ekumoar batekin, beldurrez marmaladia lot dadin solan. ECocin 

49. 

ekun. v. ukan. 

ekuntu. v. ukan. 

ekuraldi. Acampada, parada. Aroer-iriaren eskui-aldean ekuraldi bat egin zuten. Ol 2 Sam 24, 5. 

ekurarazi, ekuraerazi (S ap. Lrq), ekura arazi, ekuerazi, ekuazi, ukuraerazi, ukuerazi. Hacer parar, detener. 

"Ekhüraeraz, arrêter" Lrq. Ez dira hurak nurk nahi ükhueraztekoak. Eskual 10-1-1908 (ap. DRA). Bihámen 

gáian, kurriéa ekhüázi ziá. Lrq Larraja RIEV 1935, 139. Gezitze baten pian ekura-arazten du kabalia 

(eiherazalek) eta gaiñen xutiturik gezikan hasten. Egunaria 2-5-1955 (ap. DRA). Algérie-ko gerla zirzillaren 

ükhüra erazteko. Herr 7-1-1960, 3. Etxeko pandula ere txanpa batez ekhuerazten dik (xakur horrek). Egunaria 

25-4-1963 (ap. DRA). 


mende. 

671


ekurarazle. "Ekhüraerazle, qui arrête" Lrq. 

ekuratu (S; -kh- Dv, H), ukuratu (S; Dv, H), ukuatu (S), ekuritu (R), ekurutu. Ref.: A (ekuratu, ükhüratü, 

üküatü); Lrq; AtSac 42; Gte Erd 127, 148. (Trans. e intrans.). Detener(se). "Ekhüra (Sc), quieto. Imperativo de 

ekuratu. Ekhüradi (S), estate quieto" A. "Üküatü (Sc), quedarse" Ib. "Ekuritu (R), quedarse" Ib. "Pipatzetik 

eküratü da (S)" Gte Erd 127. "Haizea eküratü da (S), aizea gelditu du" Ib. 148. v. gelditu. Tr. Documentado 

sobre todo en textos suletinos. La forma más empleada es ukuratu. 

Ezpiritüzko orazionetik ezpeitziren ekhüratzen. Mst I 18, 2. Ülhünpetik hegalta eta, oraiko lekhü berian, 

hegaltaz, ükhüratü zinen. Chaho AztB 5. Erliak goizetik arratsera ari dira lanian ükhüratü gabe. Ip Dial 26 (It, 

Ur, Dv gelditu). Ükhüratü zen Jesus. Ip Mt 20, 32 (SalabBN gelditu). Trinitate saintiak sirats handirekin begiak 

hartan ükhüratzen zütian. Ip Hil 21. Hur ükhüratia, phozu dü ogi aziak. Eskual 30-10-1908 (ap. DRA). Sokotetik 

irtenda, Etan-en baso-guenean ekuratu ziran. Ol Ex 13, 20 (Dv kanpatu, Ur, Ker jarri, Bibl hedatu). 

Aberritik oildua izatea, ezpainiñuten ekuratu oiek, ezta maldatu ere. 'No me retuvieron'. Zait Sof 117. Khanberan 

sartzen eta ohetik bi ürhatsetan ükhüratzen eta... GH 1950, 50 (ap. DRA). Emen ekuratzeko daskaizugu, beraz, 

gure yauregiko aurrena, gure illoba ta semea. Amez Hamlet 26. Ene heltzian, ükhüratü ziren alhatzetik eta eni 

so jarriz. Mde Pr 131. Jaun horren beribilak tokatü dü kamiu argi gabe ükhüratürik zen bat. Herr 30-10-1958, 4. 

Ekhuatu zen enherik. GAlm 1961, 46 (ap. DRA). Uhaitza diagü azkarki / botxen artian ükhüatü. Casve SGrazi 

38. 

Baldarse, quedar impedido. Ikhusi dügü mezaren arra-emaiten gure jaun duaiena, amiñi bat eri eta 

ekhüratüxerik egon onduan. Herr 21-11-1957, 3. Maddia Jaragoyhen [hil da]. Dozena bat urthe egon da 

ükhüratürik. Herr 18-9-1958, 3. Marne departamentian, kuntselller general bat, aspaldixkan ükhüatürik zen. 

Herr 24-10-1963, 3. 

Calmar, tranquilizar. [Eskatu eutsan] barreneko itsaso nastau murgilla, naretu, gozatu, emetu, ekurutu 

egikiola leenbaileen. Erkiag Arran 157. 

ekuri. v. ekuru. 

ekurte. "Servicio, el acto de servir" Lar. Jaioterriaren mesedean ekurte edo serbizio alakoztuak edo 

señalatuak. EConst 27. Egin zion ekurte (servicio) aundi bat aski jakindeari (Ag, 1890). JFlor. Egitten 

deutsuzan ekurte edo serbizijo andi ta leial askoren saritxat. AG 163. 

ekurtu (Lar). Obsequiar, regalar. "Servir" Lar. Cf. tbn. Lar: "Servicio, obsequio, ekurtea". Ganixek ekurtu 

zion erreino bat eskatzen zuen bati. Atheka 183. 

ekuru (R-uzt, S (-kh-); -kh- SP, Dv, H), ekuri (R), ikuru (S), ukuru (S; -kh- Dv), ukhu. Ref.: A (ekuru, ekuri, 

ükürü); Lh (ekhü); Lrq; Iz R 298; Gte Erd 134. 1. (Uso pred.). Paciente, tranquilo; quieto. "Quietus" SP. 

"Ekürü nüzü (S), estoy quieto" A. "Egon adí ékuru" Iz R 298. "Ekürü, ikürü da (S), ekürü egon zite (S)" Gte Erd 

134. Auko zorigaitzari ekuru eta onari aiduru. "Souffre en patience". O Pr 54. Zenbat nizan / zutan izan / beti 

tink eta ekuru. 'Fermement et patiemment'. O Po 7. Pierris, uku egon zite, / eta ez jo zure emaztia. AstLas 52. 

Üdüriz ükhürü dabila, hurian untziak bezala. Chaho AztB 10. Ükhürü segürki zaude. Ib. 11. Ago ukhuru eta 

beha. Arch Gram 57. Haietarik zunbaiten ixil eta ekürü egon-eraztia neke zen. Const 29. [Su-mendia] erdian 

dugula dardar egin gabe, gagozan ekuru. Or Poem 527. Urbidetako ura ordea / berde zen, eta ekhuru. Mde Po 

80. Itxas-ertzean orra aunitz / galduko naizenaz ekuru begira. "Miran de la ribera seguras". Gazt MusIx 135. 

Hatsaphatsaka juan ordüz / eztiki gitian ükhü. 'Lasai gaitezen geldi'. Casve SGrazi 32. 

(Como adj. pleno). Ükhürü segürki zaude, ükhürü, izar ükhüru ororeki, ekhi xuri mündüko begi argia! 

Chaho AztB 11. 

2. (Uso sust.). Tranquilidad. "Sosegua, gelditasuna, geldialdia, ukhuria" HeH Voc. Bare bare gelditu yakon 

barrena, ekuruz bete, denduz josia. Erkiag Arran 193. 

- EKUR-EKURU. (Estar, etc.) totalmente quieto. Behiak etzan ziren ene unduan, ükhür-ükhüru eni so. Mde 

Pr 131. 

- EKURU-EKURUA. (Estar, etc.). totalmente quieto. Lehen beno lehen südurra xaha beza, eta bere hobetan 

ützi neskatila tzar hura denarentako ekhü-ekhüia. GH 1931, 479 (ap. DRA). Egün zunbaitez ekhürü-ekhüria 

egon beharko dü [hablando de un niño que se ha herido]. Herr 1-11-1956, 3. 

ekurugabe, ukurugabe. Inquieto. v. ekurugaitz. Otso gose ukhurugabe. Arch (ap. DRA). 

ekurugaitz (Sc ap. A; -kh- SP, Dv, H), ekuragaitz (-khü- S ap. Lrq). Inquieto, nervioso. "Turbulent" Lrq. v. 


mende. 

672


ekurugabe, urduri. Otso gosea ekurugaitz. O Pr 393. Konszienzia gaixtoa bethi da beldurti eta ekhurugaitz. 

SP Imit II 6, 1. An dabiltza arrain ekurugaitzak. Or Mi 62. Sal-eros ekurugaitza. "Inquieto comerciar". Ldi BB 

140. Ekurugaitz igurikitzen zuen sei orduak artean. Mde HaurB 59. Aundikerian ezope, lasaitasunean 

ekurugaitz. Or Aitork 38. 

ekurugaiztasun (A), ekurugaiztarzun (Dv). "(S), turbulence" Dv. "Intranquilidad, impaciencia" A. 

ekurugaiztu (-kh- Dv), ekuragaiztu. Ponerse nervioso. "Devenir turbulent" Dv. Baina erantzunari alferrik 

behatu nintzaion aldi hontan. Ekuragaiztu nintzen. Oihu egin nuen. Mde Pr 116. 

ekurugarri, ukugarri. "Ukugarri, capaz de dejar inmóvil por sorpresa (S, Archu ms.)" DRA. 

ekurutsu. Sosegado, tranquilo. Gogo-almen eta zentzunak indar ekurutsuz ornituak zeuzkan nunbait. 

Onaind in Gazt MusIx 145. 

ekurutu. v. ekuratu. 

ekusbide. v. ikusbide. 

ekusi nai. v. ikusnahi. 

ekuskarri. v. ikusgarri. 

ekute. v. ukaite. 

ekutu. v. ukitu. 

ekuzi. v. ikuzi. 

ekzelent. v. eszelente. 

ekzepzione. v. eszepzio. 

ekzes. v. eszeso. 

el (Añ). Real. "Apostaría un real, el bat egingo neuke" Añ. Cf. A: "(V), contr. de erreal, en algunos derivados" 

(v. elbiko, elbitxi). v. erreal. 

el. v. 3 ele. 

el-. F. pref. de eri. 

hel (L, BN, S ap. A; Dv, Ith 56, H). 1. (Gralmte. repetido). ¡Socorro!, ¡válgame...!, ¡válganos...!. "Hel! hel!, au 

secours! au secours!" Dv. "Ordinariamente se repite, pero sin h: hel-el-el! (S)" A. Cf. heldu (4) y hela, con el 

que es confundido por algunos lexicógrafos como Duvoisin. Tr. Si bien las expresiones hel egin y helez (v. 

infra) son bastante anteriores en los textos, hel como grito de socorro aparece en autores septentrionales desde 

finales del s. XIX (hay una curiosa documentación anterior, procedente de los ms. de Humboldt, en A Morf 

730n.); al Sur se encuentra en Zaitegi. Hel! hel! hel! deiadarrez. Zby RIEV 1909, 105. Eskualdunak hel-hel 

oihu egin orduko, trumilka badoazko Eskualdun irakurtzaleak. HU Aurp 198. Hel, hel guri! Barb Sup 147. Hel, 

Sokorriko Maria! / Emaguzu bitoria! Ox 61. El! el! ona! atozte! atozte! Zait Sof 130. Hel, Jauna, hel; galtzen ari 

gira! Leon Mt 8, 25 (el resto de los autores septentrionales emplean aquí begira o salba gaitzazu). Despotes, hel! 

Hel! Sinheslegai / egun bainago bildur handiz! Mde Po 63. Emazte garrasia bat: Hel! hel! JEtchep 116. 

2. (Sust.). Ayuda. Bainan sudurraren hel edo laguntza baitezpadakoena ez da hori: da airearen hartzea. JE 

Med 12. 

- HEL-DEI. "Invocation, heldei" Casve. Familia Saintiari hel-deiak. Ip Hil 268. 

- HEL EGIN (Dv, H, helegin A). Recurrir (a), invocar. (Con alativo). "Zure gana dugu hel egiten (Ligouri 22), 


mende. 

673


nous recourons à vous" Dv. "Zure gana hel egiten duten guzientzat (Ligouri 10)" Ib. s.v. hel. "Dar voces, 

llamando a alguien" A. Yaunaganat beraz hel egizue zuen beharretan. Mih 108. Irakurtu-arau adituko ez 

nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. JE Ber 6. (Con dativo). Jesu 

Kristori hel eginen diot; bihotz barren-barrenetik eginen diot oihu. Dv LEd 209 (Cb Eg II 117 deitu). Eskasten 

zitzaiotenaren biltzeko, Angeletarreko, Frantziako eta Italiako hiri aberatseneri hel egin zitzaioten. Prop 1906, 

54. Hel egiten diote karrasiaka: "Gizon hazkarra baitzare, zato gure berextera!". "Ils lui demandent son aide". 

Barb Leg 137. Debruaren beharretan girenaz geroz [...], zertako ez hel egin sorgin bati, debruaren apez bati? Lf 

Murtuts 18. Bai, hurbiltzen denean hiltzeko orena, / hel eginen dautzugu denek, Ama ona. In SMitx Aranz 226. 

Alesandro zazpigarrenaren sineste-araua ez onhartu nahiz, Eliz-Biltzar nagusi bati hel egiten ziotenak. Lf ELit 

143. 

- HEL-ESKATZE. Petición de ayuda, de socorro. Deuserako ez du izan bere [Jainkoari] hel-eskatze eta erdisinestea. 

Mde Pr 371. 

- HELEZ. Pidiendo socorro. v. helka. Heiagoraz eta helez. Egiat 161. (hel helez) (SP, Dv (s.v. hel), A). 

Ezi behar-beharrenean, / hel helez egon naizenean, / etzitzauzte hurbiltu, ez heltu. O Po 48. 

ela (det.?; Lar H (V, G), Bera). 1. "Atomo", "átomos que se descubren al Sol, lausoa, ela" Lar. "Atomo; 

polvillo" Bera. Lausoa edo ela da atomoa. Cb EBO 46. 

2. "Ela, molécula" GJaur Kimia 37. "Ela-ikur, símbolo molecular" Ib. 67. Gorputza, beraz, elakaz osotuten 

da, eta elak kiziakaz. GJaur Kimia 40. 

ela. v. ele. 

hela (B, L-ain, BN-baig; VocBN, Dv (hel, hela), H (L, BN, S)). Ref.: A; Satr VocP. 1. (Grito que sirve para 

anunciarse, gralmte. a la puerta de una casa). "On répond généralement: Aitzina! En avant! Avancez!" Lh. v. tbn. 

VocNav s.v. ¡elá! --Iainkoa dela hemen. Hela? --Zure Señoria ungi ethorri dela. Volt 153. Hela erran dian 

bezañ sarri, alharzetik kanpo jarri behar zaio. Mst I 13, 5 (SP athea bulkatu, Ip, Leon jo). Hela!... eta, emazteki 

boz ezti batek ihardetsi zuenean: Aitzina! sartu ginen. Elzb PAd 32. Pan, pan! Hela! --Nor da hor? --Ni, 

laguntza zerbeiten galdez. HU Zez 33. Hela!... Badea nehor? Barb Sup 10. --Ela, ela! --Nor da, nor da? (AN- 

5vill). A CPV 1095. Hela! Hela! zezena dela, / gaixtua dela! / Arrapatzen bazaitu / bertan, bertan hilko zaitu. 

Lander (ap. DRA). --Hela! --Aintzina! Lf Murtuts 9. v. tbn. Zub 74. 

(Grito para detener o avisar a alguien). Hela! Norat ua? "(fr.) hola". Volt 275 (cf. ed. ASJU 1971, 190 ). 

Erratez naiz penatzen. / Berriz erraten baditut, / berriz naiz tromentatzen. / Hela, hela! / Segi ez gaitzatzula. Gç 

165. 

2. (Sust.). Llamada. Oi Jauna, urrikalmendu guzietako ithurburua, entzun ezazu nere hela. Dv LEd 51 (Cb 

Eg II 21 dei). "(Fig.), fuerza, poder de convocatoria" DRA. Bere fede garbitik nola bere egintza zuzenetarik 

baitzarion su ezti bat, su hunek zakon hainbertze indartzen solasaren "hela". JE Bur 136s (ap. DRA). 

- HELA EGIN (H (+ hel egin)). Llamar. "Athean eskaleak hela-hel [= hela o hel] egiten du. Etxera heldu eta, 

egiten dugu hela, adiarazteko norbait badela (canc. pop.)" H. Cf. HEL EGIN s.v. hel, del que es difícil separarlo 

en algunos ejs. v. 2 helatu. Parisko Biltzarrera dugun egin hela; / han dugu zerbitzari bat guziz leiala (1790). 

"Frantziaren kaltea Laphurdin" Col. Chaho. (ap. DRA). Oi Jauna, bihotz nekhatu eta nahigabeztatu guzien 

iheslekua, zuri egiten darotzut hela. Dv LEd 277. Aitoren seme batek hela egiten zuen komentuko athean. Laph 

231. Ez balinbadakite biderik, taxi bati hel egiten die. JEtchep 80. "Hela" egin zuen 1529ko egun batez Ste. 

Barbeko atean. Ardoy SFran 100. 

elabarri. v. eleberri. 

elaberri. v. eleberri. 

eladera, helladara. Griego (lengua). Agiria, berriz, eberkeraz, erromeraz ta eladeraz idatzia zan. Ol Io 19, 

20 (Arriand, Ker gerkeraz, IBk, IBe grekoz). Eladeratik euskeratuak. Zait Sof 3. Asian eta Europan mintzatzen 

edo mintzatu diren hizkuntza hauek: [...] Armeniara, Helladara, Baltara eta Slaviara. Mde Pr 211. 

- ELADERAZKO. (Adnom.). Mistike itz orren erroa eladerazko aditz bat dugu. Zait Plat 60. 

eladetar. Griego. Asia Txikiko eladetarrak erbestekoen uztarripean zeuntzan. Zait Plat 30. 

helado. v. 3 helatu. 

elae. v. elai. 


mende. 

674


elagin. Afable. Ernea, beldurrik gabea, elhagina eta orori ongi egiterat ekharria, orotan bazituen bere 

aldekoak. Prop 1887, 160. 

elai (V, G ap. A; Lar, Añ, Izt C 198, H, Arzdi Aves 161), elae (V-m ap. A), elei (Dass-Eliss GH 1924, 414), erlai 

(A Apend). Golondrina. "Chelidon urbica", "Hirundo rustica" Arzdi Aves 161. Cf. LexBi: "Elaya, golondrina 

(Hirundo urbica)". v. enara, etxelai. Tr. Propio de la tradición vizcaína. Documentado tbn. en algunos textos 

guipuzcoanos del s. XX. Eder elaea goxean kantatzean. RS 517. Gu lotsatuteko etorten dira udebarrian elaia 

ta benzeju edo zirrinkeru egaztiak. Añ MisE 76. Elai polit bat ebilkidan aurrean bira ta bira, egan eta txioka. 

Alt EEs 1912, 244. Elairik neguban! Altuna 18. Aize baduk yare, baduk ere elai. Ldi UO 30. Maiatzeko elai 

apala / txirrika dabil zeure ederrez! Laux AB 90. Eliza torreari bueltaka dabiltzan elaiak baiño txoroago. Gand 

Elorri 145. v. tbn. Ibiñ Virgil 50. Elaiak argi-indar arietan dagoz pillotuta. Alzola Atalak 69. Elaia lez nago 

txioka, usua lez antzika. Ker Is 38, 14. 

(V-gip, G-goi ap. A; Añ (V)). Vencejo (Apus apus). v. elizelai. 

"Abión, avión [...]. Otros llaman así a una especie de golondrinas mayores, enada, elaia andiagoa" Lar. 

"Abión, avión, vencejo, (c.) elaia andia" Añ. 

- ELAI-BELAR (BeraLzM, PMuj; elaia-b. G ap. A Añ; elaia-bedar V ap. A Añ). Celidonia, hierba de las 

golondrinas (Chelidonium maius). v. ENARA-BELAR. 

Etim. Sobre su posible relación etimológica con enara y variantes, a partir de una base común a *eLana (de 

donde *elaa, elae, etc.) y *eNala, v. FHV 326. 

elaiama. Golondrina (madre). Bien artian garbitu eben elaikumetxua, elaiamia txioka ta batetik bestera 

[...] ebillen artian. Bitaño Egan 1961, 66. 

elaikume. Golondrino, cría de golondrina. Elaikumiak egaz-egitten ikasten dabenian. Amilgain Euzk 1930, 

447. Ordurako, lenengoko egazkia eginda egozan beste elaikumak. Bitaño Egan 1961, 66. 

elaikumetxo, elaikumetxu. Dim. de elaikume. Elaikumetxua lurrera jausi zan. Bitaño Egan 1961, 65. v. 

otro ej. s.v. elaiama. 

1 elaire (L, BN, S ap. A; -lh- Dv, Lh), elaide (-lh- S ap. Lh Foix), ulaide (V-m, arc ap. A). Con relación a 

una persona, el que tiene algún trato con ella que no llega a amistad; 'tratarse, tener una cierta relación, hablarse' 

se expresa en unos casos mediante -kin elaire izan, en otros con elaire izan (es decir, elaire gara, zarete, dira) y 

aun con elaire dut. "On applique ce qualificatif à soi-même ou à autrui: Elhaire naiz harekin, elhaire dut" Dv. 

"Elhaire gütüzü (Sc), elhaire gira (L, BN), somos algo amigos, tenemos cierto trato" A. "Koñatak dira, baiña 

eztira ulaide, son cuñadas, pero no se tratan" Ib. "Ezaguna baino geiago ta adiskidea baño gitxiago" A LEItz 130. 

Tr. Comienza a aparecer en textos septentrionales a fines del s. XIX; en el s. XX se encuentra tbn. al Sur, en 

Olabide y Zaitegi. La forma más empleada al Norte es elaire; elaide se encuentra en Inchauspe, en un texto 

baztanés recogido por Azkue, Olabide, en el primer Zaitegi (luego elaire) y en Mirande. 

Ministro protestantekin berekin elhaire gira. Prop 1880a, 379. Jinkoareki berareki eta haren aingürieki 

elhaide izatia desira ezazü. Ip Imit I 8, 1 (SP familier, Mst nabasi, Leon adiskide). Zoinekin elhaireago baikinen 

bertze batzuekin baino. Ducq 397 (ap. DRA). Guti edo aski elaire ginen. HU Zez 183. Elhaire dutenek diotenez. 

Eskual 11-4-1902 (ap. A). Aizkide ta elaideengandik ez entzindu. Ol Imit I 23, 5. Erri artan, txerria iltzerakoan, 

adiskide ta elaideai puskak bidaltzeko oitura zen (B). "Contertulios". A EY II 344. Koblaria xori-hegaztinekin 

hain elhaire izaitea ez da batere harrigarri. Lf ELit 193. Zer entzungarri litzakit elaide-nabasiarengandik 

atsegiñez, adiskideok? Zait Sof 95. Zahartu zuhurren egoitzak / bele iragarleen elhaide. Mde Po 88. Lehen, 

biziki elhaireago ziren, lagun xahar okituak, eta kasik kidekoak. Herr 24-1-1959, 1. Noizean-beinka, adiskide ta 

elaire aberats okituek esku-erakutsiz laguntzen zuten. Zait Plat 21. 

2 elaire (Sal, R, -lh- L-ain, S ap. A; Bera). Tono, modo de hablar, manera de modular la voz. "Lenguaje, 

modo de hablar" A. Aren olerkien berarizko barne-igimena kantetarako, irakurpenaren betibateko elaire 

berdiñik gabe. Gazt MusIx 168. 

elairetu (-lh- Dv). "Entrer en bouche, lier connaissance de façon à converser à l'occasion" Dv. 

elaka (B, L-ain). Ref.: A; Izeta BHizt. "Especie de chaflán o falta que tienen algunas tablas en las esquinas" A. 

"Baches del camino, camino estropeado. Bide hortan anbateko elakak badire" Izeta BHIzt. "Elaka hoiek 

berdindu behar dire" Ib. v. 2 alaka, 3 aleka, laka. 


mende. 

675


elaka. v. eleka. 

helaka. Llamando. Cf. hela. Menturaz etzutela hura ere hetarat igorriko, Aita Verdier berritz Pariseko 

gure ikastegirat helaka hasi zen. Zerb Bahnar 103s. Japoniako atean helaka. Ardoy SFran 213. 

elaker. "Bavard, [..] elhaker (S)" Lh Eusk 1919-1920 (II), 80. "Cancanier" Casve. v. elati, eletsu. 

elakeri. "Elhakeri (S-saug; Lh Eusk I 80), bavard, potinier" Lh. La fuente dice elhaker (q.v.). 

elaketa. v. 1 eleketa. 

elakri, ellakri. "Elakri-lumia (BN), llaman así los gitanos a las muchachas de mala fama" A (cf. lumi). 

"Ellakria, muchacha, doncella (entre los gitanos suletinos)" Miroir de la Soule 9-2-1957 (ap. DRA). 

elaldi. v. elealdi. 

elantza (L, BN ap. Lh). Murmuración. Nola diszipuluak gehiagotzen baitziren, altxatu izan zen elhantza 

bat Grekez Hebrauen kontra. TB Act 6, 1 (Lç murmuratze, Dv erasia). 

- ELANTZA IZAN. Tener trato, hablarse (con). v. 1 elaire. Juduek ez dute elhantzarik Samaritanoekin. TB Io 

4, 9 (Lç konbersazione, He erkidetasun, Dv ez dute ihardukitzen). 

helantza (O-SP 229 SP, Dv, H (L, BN, S), -ntz A), helarantza (O-SP 229 SP, Dv, H (+ e-), -ntz A). v. 

helde. 1. Circunstancia, situación, ocasión; accidente, caso fortuito. "Succès ou rencontre" O-SP. "Iainkoak hel 

zaitzala helarantza onean, à bonne aventure" SP. "Syn. de helkari, évènement, accident, rencontre" Dv. 

"Évènement, succes heureux ou malheureux" H. Iaunak guarda zaitzatela perill guztietarik, / zuek ere 

zaitzatela helantza gaixtotarik. EZ Man II 140. Arren, ona gertha zazu gelditzeko helantza, / nola ere zure 

baithan baitugu esparantza. Ib. 137. Iaun puxantak hel zaitzala helarantza onean, / baita zu ere halaber zori 

onez bethean. Ib. 38. Hirriz daudela iretsten dute irakhaspen on zenbait, bizitzeko helantza askotan balia 

dakioketena. Gy VII. Zertako asmu haiñitz egitekoetan? / Edo haiñitz xede helantza gaitzetan? Ib. 147. Arribatu 

ziren azkenean horla / Ibaso baten hegira, / astozaiñak zoiña toki hartan bertan / asko bertze helantzetan, / 

galtzak altxaturik baitzuen iragan. Ib. 305. (Sin especificar, entendido como desfavorable o negativo). 

Accidente, suceso desgraciado. Gaitz bat da ezen ezerian eta sentitu gabe harzen dena, eta hastean, 

baratxetto abiatuz, helaranza handietara hots ematen duena. He Phil 260 (SP 258 kasu eta erorte). 

2. (O-SP 229 SP Dv y -ntz A), helarantza (O-SP 229 -nza Dv y -ntz A). "Maladie ou infirmité 

invétérée" O-SP. v. 1 helgaitz. 

- HELARANTZAZ. "Casualmente, ustekabero, oarkabero, elaranzaz " Lar (su fuente bien podría ser algún 

pasaje de He Phil, libro conocido por Larramendi y en el que, además, abundan las erratas). 

helantze. "Maladie ou infirmité invétérée" SP. "Helantze gaixtoa du" Ib. v. helantza. 

elaotz. v. erlauntz. 

elapide. v. elepide. 

elaputzu. "Foso de nieve usado antiguamente como frigorífico. Jauregizarrean bada elaputzu aundi bet" Izeta 

BHizt2. v. ELUR-ZULO. 

elar (-lh- SP A, Lcq 114 (L), Dv (L)). 1. "Myrica, bruyère" SP. "Brezo" A. Garcia Elarr (1360). Arzam 

208. Elarretik atera ta sasian sartu (B). NaEsZarr 2014. v. ilar, gilar, txilar. 

2. (Lar, Izt C 46, H (G)). "Argoma, mata espinosa" Lar. v. ote. 

3. (L-ain ap. A). Tomillo. v. ezkai. Edaten dun Baumako mistela ta elar-ardoa. Or Mi 29. Erleak elarrez 

bazkatuko diran artean. Ibiñ Virgil 47. Ezti urrintsuak elar-usaia dario. Ib. 111. 

Etim. Para su relación con ilar, etc. v. FHV 316. 

helarantza. v. helantza. 


mende. 

676


helarantzar. Aparece primero en Larramendi, en quien es errata por elarantzaz (v. HELARANTZAZ s.v. 

helantza), reinterpretado luego por Harriet: "elarantzarra, accident fâcheux". 

helarazi (L, BN, S; Aizk, que cita a Lg, H (L, BN, S)), helerazi (S; H), helaazi, elduerazo (H (V, G)), helerazo 

(H (V, G)), helerarazi (? H (L)). Ref.: Lh (helarazi); Lrq /héleazi/; Gte Erd 17. Hacer llegar, llevar, transmitir. 

"Eldu-erazotea, faire atteindre, faire saisir, faire mordre, etc." H. "Faire arriver, faire parvenir, transmettre" Ib. 

"Usaia du herriak paketa bat helaraztea erier (BN-lab)" Gte Erd 17. Tr. Propio sobre todo de la tradición 

septentrional, fuera de la cual sólo lo encontramos muy modernamente (en Erkiaga). Hay helarazi en los 

escritores labortanos y bajo-navarros, helerazi en los suletinos (incluido Mirande), salvo UNLilia, que emplea 

helaazi, al igual que CatLan. En DFrec hay 2 ejs. de helarazi y uno de helerazi. 

Iaun ona, adi ezazu / arren, ene othoiza, / eta helarazi zeure / gana, othoi, ene boza. EZ Eliç 333. Jesüs 

Jaunagana hel eraziten gütian izarrari bethi iarraiki. Bp II 26. Hen beren salbamentiala hel erazitzeko zerbütxa 

ahal ledin. Mst XII. Egün hunen hatsarrera helaazi gitüzüna, konserba gitzazü egün zure püxanzaz. CatLan 162. 

Hel-arazatzu gure galdeak eta errekerimenduak Jesu-Kristo zure semea ganaino. Dh 86. Oi! eta ni hara helarazi 

beharrez, zure ontasunak zenbat egiten duen! Dv LEd 55 (Cb Eg II 23 ni ara joateko). Aphez katoliko bat 

presondegirat hel-arazi zuten erreginaren hiltzerat preparatzeko. Elsb Fram 112. Othoi, hel'az gitzatzü / 

pharadüsiala. UNLilia 22. Galdatu zerautan [...] ea kanoiak hel-araziak zituzten Frantsesek. StPierre 13. 

Noiztarik noiz hiritik hel-erazten zeroien jateko amiñi bat. Const 19. Galdetu zerautan berri horren zuri heleraz 

nezan. Mde Pr 63. Izarñoak ames-egalkaden aize soiñu-isilduna el-erazten dabe gizonen belarrietara. Erkiag 

Arran 31. Hartua izanen dugu beti, gostaia gosta, pertsularigoa gazte hauetaraino helarazi dugulako gozamena. 

Xa Odol 53. 

v. tbn. Lg I 344. Monho 56. Gy 132. Laph 231. Elzb Po 183. Jnn SBi 93. CatJauf 3. Zub 62. Etcham 235. Iratz 

194. Lf Murtuts 15. Ardoy SFran 199. Helerazi: Egiat 218. UskLiB 15. CatS 15. 

(Con completiva). Ministroak Bretaniako prefetei hel-arazi deie: beharko dutela hemendik harat hango 

erretor eta bikario guziek [...] frantsesez mintzatu. HU Zez 123. 

helarazmen. Acción de hacer llegar, transmisión. [Luzamenek] negurri edo izari gabe herresta-araz 

lezaketela batzu bertzeri dohakotenaren helarazmena. Prop 1909, 241. 

elardi. 1. "Argomal" Lar, VocCB. 

2. "Elhardi, terrain couvert de bruyères" Dv A. v. txilardi. "Lieu peuplé de ronces" H. 

elargun (-lh- Dv, A). Viudo. v. alargun. Itsasturuaren emaztea, goizean senhardun, arratsean elhargun. O 

Pr 286. 

elari. (Empleado en la expr. gaizki elhari 'murmurador'). v. eletari. Salhatariak, gaizki elhariak, Jainkoa 

higuinzen dutenak. TB Rom 1, 30 (Lç gaitzerraile, He gaizki erraille, Dv mihi-gaixto). 

elarri. Lápida. Euskaltzaindiak eta Azparrengo Udalak, erdibana ordainduko dute Broussain euskaltzain 

zanaren oroimengarriz onen jaiotetxe Barandegian jarriko dan elarriya. EEs 1923, 78 (Eusk 1925, 65 arri). 

elarte. "Silence, ixiltasuna, elharte" Ht VocGr 424. 

helarte. 1. "Medio para conseguir algo, bidea, elartea" Lar. 

2. "Circonstance" Dv A. 

elartsu. "Elhartsu, qui porte de la bruyère, qui est plein de bruyère" Dv. 

elarzun (-lh- SP (in m.), Dv y A, que citan a O). Enfermedad. v. eritasun. Ergeltarzuna da sendo eztaiteen 

elharzuna. "Mal incurable". O Pr 143. 

helas (Urt, Aq 786 (L)), elas (Arch Gram 160), alaz. (Interjección de disgusto, dolor, lamentación). "¡Ah!" 

Urt I 465. "¡O!" Aq 786. Tr. Usual en la tradición septentrional desde sus primeros textos hasta mediados del 

s. XIX: en la 2. 


mende. 

a mitad aparece todavía en Goyhetche, pero después sólo se encuentra en Elissamburu, Inchauspe, 

UNLilia (15) y Mirande. Lo emplean sin h- Dechepare, Argaignarats, INav y, salvo Eguiateguy (239), todos los 

autores suletinos (incluidos Oihenart y Mirande), y casi siempre Leiçarraga y Xarlem (tbn. al menos una vez 

ellas (1237)). Pouvreau, Gasteluçar, Chourio y Mihura emplean a veces helaz (elaz en el único ej. de UNLilia); 

alaz aparece en Oihenart. Elas, othoi, orok egin orai penitenzia, / egun hartan gero eztugun egiteko


handia. E 59. Elas, itzul al baneza iragan den denbora. Ib. 155. Helas, Testamentu haur gabe, Iainkoaren 

resuman parterik ez ikhustekorik batre ezin dukegu. Lç Adv ** 5v. Elas, elas, Babylon zibitate handiá, zibitate 

borthitzá, nola hire kondemnazionea oren batez ethorri izan den! Lç Apoc 18, 10. Ha Iainko handia, helas, zer 

izanen da bada nitzaz? Ax 268 (V 179). Gero zuzaz / zeinen luzaz / ukaturik nagoan, / eta halaz / hanbat alaz! / 

errekeitu gaxtoan. O Po 7. Ban' alaz! hanbat dizut hugu / zureki minzatu ezina. Ib. (ed. Michel), 231. Helaz, 

ordea! nolako diferenziarekin! SP Phil 51s (He 53 helas). Ezen, helaz! nahi izan bazintu sakrifizioak [...], 

ofrituko narozkitzun. Gç 47. Ai helas, jendaki haukien irrigarriak beure hitzkuntza propiala eztakite? "Eheu". ES 

167. [Oxala] lan bakhartzat bagindu gure arimari bere bazka spirituala ematea, zeiña helas! gutitan dastatzen 

baitugu. Ch I 25, 9 (ed. 1788 helaz). Bena elas, dolü eragingarri da eztezazün hobeki enplega thenpora. Mst I 

23, 5 (Ch helaz; Leon ondikotz). Helas! orai arterañokoan ez ditut izatu humiltasunaren itxurak baizen. Mih 34. 

Helas memento tristia! Xarlem 580. Oi, gure zoroak! Oi, gure erhoak! Helas, suntsitu dire ametsa bezala 

ohoreak, onthasunak, atseginak, etzaiku hetarik gelditzen. Dh 162. Helas! Ala bertzelakoak baitire gure 

sendimenduak! MarIl 85. Yainkoak badaki, helas! nolakoa. Gy 182. Erretorika egin nuenean, helas aspaldi du! 

ikhasi nuen [...]. Elsb Fram 165. Elas! elas! Zonbatetan eztügü galdü eta Jinkoaren khexia merexitü! Ip Hil 16. 

Elas! nola sinets ez ziola hitz edo so egin nahi, haren bihotzmina zenaz gainen zin? Mde Pr 160. 

v. tbn. Hm 126. Lg I 267. Brtc 132. Monho 122. Jaur 132. 

elaska. "El elaska = ganso (de Icazteguieta [G-goi]) no se refiere al nombre del animal, sino aplicado a personas, 

como cuando se dice: No seas ganso, gamberro, etc." (Comunicación personal de Vill). 

elast. v. elazt. 

elasta. v. elesta. 

1 elastiko, elastiku. 1. Jersey. Cf. VocNav: "Elástico o elástica, no es camiseta o prenda interior [...]. En 

Navarra se llama así a la almilla, jersey o jubón de lana, hecho de punto, con mangas, que se ponen los hombres 

encima del chaleco, para abrigarse". Cf. tbn. LzG s.v. elástico. "Jersey" J.L. Elcarte Amescoa. Alkandora 

lepuan azkatuba, boina gorriya eta elastiku urdiña arrai gorriduna zintzilikaiuarekin. Sor AKaik 110. Ene 

elastikoa eta bardin prakak / dira itsuak eta diru-toki bagak. AB AmaE 220. Neri igual ekartzen ziraten 

koronelaren elastikua, elefantia ziruriyela. Iraola 15. Bitartean, gizon Aramaioarrak elastiku bat eta arraultz 

egosiak ekarri zizkion. Or SCruz 48. Soñean jantzirikan / iru elastiko, / tabernara sartu da / atsalde guztiko. Tx 

B II 214. Lepotik zinzilik elastiku baltza besoetatik idunari lotua. Erkiag Arran 83. Elastikoa ardi-illez egiña; 

bruxa aundi bat gaiñetik. BasoM 21. 

2. (V-gip, G-azp-bet). Ref.: Elexp Berg. Camiseta (prenda interior). v. BARRUKO ELASTIKO. 

Soingaineko zuri apainen orde elastiko izerdituak. MEIG I 164. 

- BARRUKO ELASTIKO (Elexp Berg), BARRENGO ELASTIKU. Camiseta (prenda interior). "Barruko 

elastikua zikiña daukat" Elexp Berg. Barrengo elastikuaren gañean bota zuan txamartxo zar batekin jantzita. 

Ugalde Iltz 24. 

- ELASTIKOPE. (En casos locales de decl. sing.). Bajo (de debajo, etc.) el jersey. Kolkoan sartu eban, 

elastikupean. Erkiag BatB 91. 

2 elastiko. "(V-m), tablas que sirven para ajustar la cobertera de los lagares" A. 

elasturi (-lh- BN-lab ap. A), elasturia, elausturia, elastre (-lh- Dv). Palabrería, charlatanería; elocuencia, 

fluidez. "Arnoak elhasturia eman dako" A. Tr. Documentado en autores septentrionales del s. XX. Ez du 

elhasturiak asetzen arima. Leon Imit I 2, 2 (Ch hitz hañitzek, Mst elhe hanitxek). Ahotik ateratzen zaizko 

emazteari elausturia bizian itz larrienak. Zub 43. Alo, alo, zure ezpainetarik elausturia beti burrustan. Ib. 73. Ez 

gagozke ixilik. Elhasturi bat gaitza jauzi zaiku orori. JE Ber 78. Euskaldun guziek baitakite zer den radium 

delako zer miresgarria, ez ginuke baitezpada huntaz elasturi luze bat atxiki gogo. JE Med 142. Eguerdi onduan 

ixil bezein elhastrian dira orai aita xaharretik haste. GH 1936, 320. Elhasturia alferrik gabe kondatu. Herr 11- 

12-1958, 4. (Sekulako elhasturian). Ez gira zutaz ari, gu... Larz Senper 110. Hari [Hiriart-Urrutyri] baizik 

ezagutu ez diogun harrigarriko elasturian bazeraman bere solasa. Lf ELit 236. 

- ELASTURIAK ELASTURITEGI. Por más que diga (digan, etc.). v. ELEAK ELETEGI. Egunkarien 

elhasturiak elhasturitei, ez dugu uste. SoEg Herr 12-11-1959, 2. 

- ELASTURI-MELASTURI. Vana palabrería. Garbi eta argi erakusten zutela Europaren egitea ez zela ez 

heientzat elhasturi-melhasturi edo josteta-karmañola. SoEg Herr 31-5-1962, 1. 

elatari. v. eletari. 


mende. 

678


elati (-lh- Dv A), eleti (PMuj). Hablador, charlatán. v. eletsu. Hegaztinen erregiña / arranoa deithzen 

dena / eta phika elhati Margota madama / bazoazen paseari. Gy 180s. Baiña, o maistro elhatia, / utzak geroko 

erasia: / Duken ondoan salbatu / egik orduan prediku. Ib. 85. 

? elatsari. (¿Errata por elatari?). Cf. eletari. Orra [...] nola irakurri bear dugun "Axular", euskaraz solas 

egin dutenen elatsaririk ederrenetakoaren izena. Eskual 7-2-1913, 4 (DRA lo relaciona con elesari y traduce 

"gloria, honor", pero no conviene al contexto). 

elatsu. v. eletsu. 

elatu (-lh- BN, S ap. Lh; Bera), eletu (-lh- Dv A y Lh). Conversar. "Charlar" A. "Elhatu, 1.º bavarder; 2.º 

parler, conserver [sic, por converser]" Lh. Ordea, sarri elhatuko zarete eta guzien aitzinean iarriko zarete 

elkharren solhastatzen. SP Phil 289. [Farisauak] elgarren artean elhatu ziren, haren atzemaiteko bere solasetan. 

TB Mt 22, 15 (Lç konseillu har zezaten, He hartu zuten xedea). Egun guziez ikusten duelakotz, elhatzen, 

haztatzen, bat bederak ezagut dezake bere laguna. JE Bur 201. 

(Uso trans.). Farisauek enzun zuten mulzua elhatzen gauza hauk hartaz. TB Io 7, 32 (He aditu izan zituzten 

populuak hartaz zaduzkan solhas horiek). 

(Trans. con objeto directo referido a personas). v. elekatu. Errazu-ta, nor da elhatu duzun zozo hori? 

EskLAlm 1914, 49 (ap. DRA). 

1 helatu (L ap. A). Tirar, halar. Lauzka edo haiazazu, nik helatzean. Hb Egia 133. [Bulunbariaren] lagunak 

yarraikitzen zaizko [...]. Bainan nola nihork ez baitzituen helatzen, guziak ura behera zioazen. Ib. 133. 

2 helatu. Llamar. v. HELA EGIN. Ez zuan dudarik, Pello, muthil hori izan behar zela atsoak helatu zuen 

Manuel! Elzb PAd 42. 

3 helatu, helado. Helado. v. izozki. --"Helatua" nola esaten da bada? --Izozkia. Lab EEguna 74. 

"Mantekadozko" edo "bainillazko" helado bana erostera. Osk Kurl 84. 

- HELATU-EGILE. (El) que hace helados. Arrigorrietarrak ethorten ziranean, bestetan baño lan gehiago 

egiten omen zuten helado-egileek Bilbon. Osk Kurl 86. 

- HELATU-SALTZAILE. Heladero, vendedor de helados. Helado-saltzailen bat agertzen zan bakhoitzean. 

Osk Kurl 85s. 

elatxo. En Labayru Hist I 566 se encuentra un gargar-elatxo "gorgojo de la cebada o palomilla" muy 

dudoso; la primera parte está, sin duda, por garagar, mientras que la segunda no puede ser otra cosa que errata 

por eltxo; cf. Lar: "Palomilla, una como mosca pequeña que se cría en la cebada, y se pierde, garagar eltxoa". 

elatz. Carácter, tipo de imprenta; letra. "Tipos de imprenta (neol.)" A DBols. "Impresión de libros" A Apend. 

Neol. creado por Azkue (en Gram (1891) emplea izkira). [Mikra] m gerkel-elatzaren bidez adierazten da. Zait 

RIEV 1933, 62. Lotsatu egin naiz, ordea, [...] [idaz-buruan] itz ain gurenok elatz aundiz ezartzen, darraizkion ez 

ain gurenen aitzindari. EG 1954 (11-12), 191. Gure abedeko ogei ta sei elatzek antola ditzakete euskerazko itz 

guziak. Zait Plat 57. 

elatz, elatzu. v. laratz. 

elatze. v. eletze. 

elauntz (V-gip ap. Elexp Berg), eleuntz (V-ger-gip ap. A Apend). Laurel. v. ereinotz. 

elauso. v. elurrauso. 

elausturia. v. elasturi. 

elauzi (V-gip, -si V-m ap. A). "Estacada" A. 

elaxka. (Dim. de ele). "Elhaxka (BN-baig), niaiserie, babiole" Lh. 


mende. 

679


elazar. v. elezahar (2). 

elazi. v. eletsu. 

elazkitu (A DBols). Imprimir. Neol. creado por Azkue; v. Eusk 1919-1920 (II), 92. v. elaztu. 

Euskaltzaindiaren Sortarauak elazkitu. Eusk 1919-1920 (I), 76. 

elazt (V-m ap. A), elast (V-m ap. A Apend). "Lastre" A. v. lasta, lazt. 

elaztaldi. Edición. Beste orrialde-lerroak Tolosako elaztaldikoak ditugu. A Eusk 1928, 340n. Bere 

[Axularren] liburu eder ilezinak iru elaztaldi izan ditu. A EY I 15. 

elaztatu (A Apend). Imprimir. Neol atribuido por Azkue a Broussain. 

elaztatu. v. elestatu. 

elaztegi. Imprenta. Neol. atribuido a Broussain por Azkue (DBols y Apend). Jesusen Biotzaren Elaztegian. 

A Ardi III. Elaztegirat helarazia ginuen gure solas aldia. GH 1921, 194. Elaztegitik jaliko delarik, irakur gai 

ederra ditekela gaude. Ib. 525. 

elazti. Prensa. Recogido como neol. en Eusk 1919-1920 (II), 92. Euskaltzaiñ guzien eskuetan arau auek 

elaztiz moldatuta emanak izan ziran. A Eusk 1919-1921 (I), 59. 

elaztu. Imprimir. v. elazkitu. Tolosan bera il ta 30 urte geroago elazturiko lanean. A Eusk 1928, 340. 

elaztun. v. eraztun. 

elazu. v. eletsu. 

elazuri. v. elezuri. 

elbar (V-gip, AN). Ref.: A; Gte Erd 222. 1. Inválido, impedido. "Elbarra da (AN-gip)" Gte Erd 222 s.v. 

minusbalidoa. Cf. herbal. v. elbarri. Jornal-biderik sanuak eztu, / eskasagua elbarrak. Xe 231. Ganaru 

elbarrak / juntura igarrak; / burruntziya diruri / aren bizkarrak. Ib. 298. Lengo igandean, esan bezela, / zuri 

zeguan elurra, / bañan elbarrak ere utzia / gendun otzaren beldurra. Uzt Sas 270. Eziñ baietsi nuan ain 

kemengarrizko istoria besamotz elbar geldituko zanik. Berron Kijote 107. Eta helbarra, edo hankamotza, edo 

besamotza, edo itsua [...] banintz ere, igoal igoal! PPer Harrip 52. Elbar batek, hobeto esan elbarritu batek, ez 

du leihoa beste ikuskizunik. MEIG I 144. 

2. "Parálisis (lez [seguramente Lezaka (AN-5vill)])" A Apend. 

Etim. Para su relación con (h)erbal, v. FHV 340. 

elbarren. "Elbarren, elgoen, parte baja y parte alta del pueblo (Ormáiztegi y contornos)" SMuj EEs 1921, 28 

A Apend. Cf. A Ardi 36: Elbarren ez al da Leaburuko alderik zabalena ta etxez ornituena? 

elbarri (G, B, BN-baig; Lar, Añ, Dv, H (G, L)). Ref.: A; Gte Erd 222. 1. Inválido, impedido (de pies y/o de 

manos), tullido, paralítico; lisiado, mutilado, herido (de forma que no puede valerse por sí mismo). "Baldado", 

"contrahecho, baldado", "tullido", "impedido", "gafo de pies y manos" Lar. "Manco" Lar, Añ. "(Gc, B, BN-baig), 

paralítico" A. "(G-to), manco" Ib. Cf. Etxba Eib: "Lesionado, herido. Voz no usada comúnmente, pero recibida 

por vía literaria. Gizajua, elbarri dago juandaneko illabetian". v. elbar. Tr. Documentado en autores 

guipuzcoanos desde Mendiburu (además hay "elbarria, estropeado" en LE Urt voc.); en vizcaíno sólo lo hemos 

encontrado en Enbeita (197) y Altuna. En DFrec hay 9 ejs., uno de ellos dialectal vizcaíno. 

[Jaio ta bereala] trosatu ginduzten, elbarriak edo galduak geldi gindezen beldurrez. Mb OtGai I 17. Elbarria 

eta oatua ogei ta emezortzi urteren denbora luzeetan. AA I 404. Basakerra zitzaien [eiztariai] / oñetan erori: / 

ikusi zutenean / burutik elbarri / despitan omen ziran / alkarrekin jarri. Izt Po 61. Gerrarien ondoren elbarri, 

emakume eta aurrak beren bizitza-gauza eta abereakin. Lard 109. Jaiotzatik oñak elbarriak zituen erren bat. Ib. 

508. Zezenak laja ditu / lau lagun elbarri. Xe 206. Asto zarra ta elbarrie, / munduan parregarrie. Noe 46. -- 


mende. 

680


Danok gara bardiñak. --Andi-txikirik ezta beraz, erren ta elbarririk ez. Ag G 353s. Len ankatik zegoan / oso 

elbarria [astoa], / ez diotela nago / egingo berria. Noe 69. Lagun, kalte aundiyak / ditu erariyak, / [...] neketan 

gerriyak, / juntura elbarriyak, / beti egarriyak. JanEd II 134. Aldeoroko Elizaren ume elbarriak sendatzea ta 

ume onak onean irauteko laguntzea. Inza Azalp 134. Lepoker, elbarri, erren eta ostantzekuai irri ta iñaka egitten 

eutsezan. Altuna 95. Amarretatik bost iltzen dira, / beste bostak elbarriyak: / pizti gaiztuen bildurrez beti / gora 

begira jarriyak. Tx B I 133. Agitz elbarria zan (Quijote IX). "Muy maltrecho". Ldi RIEV 1929, 210. Antzu, 

urgun, ortzik bageko, ezin gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra galduak. Or Mi 42s. Perlesiak jota, 

gerritik bera elbarri arkitu zuten. NEtx LBB 99. Reuma gaiztuak arrapatuta / elbarri nintzan gelditu. Uzt LEG I 

227. Zortzi urte haietan ohean zegoen gizon elbarri bat. IBk Act 9, 33 (IBe elbarri). Horra non dakarkioten 

elbarri bat, ohatila batetan etzana. IBe Mt 9, 2 (Lç, He, TB, Dv, Ip, SalabBN paralitiko, Ur (V) perlesijadun, 

Hual perletikatu, Samper perlisiatu, Leon enbalditu, Or perlesidun). 

(Ref. a cosas). Kutxa elbarri, zar, argal onek ez dau arratoientzat balio. Or Tormes 53. Alargun eta soil 

agertzen zaigu liburua bere betean, [...] etortzekoa zen uzta joriaren aitzindari bakarti, izan zitekeenaren lekuko 

elbarri. MIH 48. 

2. (V, G ap. A; Lar). Parálisis. "Gafedad de pies y manos, oñetako ta eskuetako elbarria", "tullimiento" Lar. 

"1.º (V, Gc), mancadura, estropeo. De eri, enfermedad. [...] 3.º (G, It), parálisis" A. v. elbarritasun. [Gizon 

gizenena] elbarriz il da.[...] New York guztian, pardel ura gaxotegira eramateko aña gurdirik etzuten arkitu. 

JBDei 1919, 318s. Ezueri bildurrik ez susmorik be etzeunkie ixango, ezta elbarri aztarrenik be artuko. Otx 111. 

- OIN-ELBARRI (Lar, H (oñelbarria, s.v. elbarria)). "Zopo, zompo, lisiado de pies, oiñelbarria" Lar. 

Yonatak bost urteko seme oin-elbarri bat zun. Ol 2 Sam 4, 4 (Ker seme oin-elbarri bat; Dv zangotarik hebaina, 

BiblE bi zangoak elbarri zituen). 

elbarridun. Paralítico. v. elbarri. Orduan esan zion elbarridunari: Jaiki zaite, ar zazu zure oia eta zoaz 

zure etxera. Ur Mt 9, 6. Lagun batzu datoz elbarridun bat, lau gizonek eroana, Arengana ekartzen. Ol Mc 2, 3. 

Elbarridun bat ekarri eutsoen, ogetxoan etzunda. Ker Mt 9, 2 (IBe elbarri). 

? elbarrigeren. "(G), terciana" A, que da a Añibarro como fuente, pero éste sólo trae "(G), elgerena". 

elbarrikatu. "(Sal), quedarse paralítico parcial o totalmente" A. 

elbarritasun (Lar, H). "Manquedad, manquera" Lar. "État d'une personne privée de l'usage de quelqu'un de ses 

membres, ou de tous, un paralysée" H. 

elbarritu (V, G, AN, BN ap. A; Lar, Añ, VocCB, Dv (G), H). Lisiar, tullir; quedarse lisiado, tullido, 

impedido; dejar maltrecho (de una paliza, etc.), maltratar. v. hebaindu, balditu, ezindu; cf. herbaldu. Tr. 

Muy común entre autores guipuzcoanos desde Mendiburu y Cardaberaz; en vizcaíno sólo lo hemos encontrado 

en el Tormes de Orixe y en Azkue y Kerexeta, y al Norte en un ej. de Egunaria. En DFrec hay 2 ejs. 

Bata ill zen perlesiz elbarritua. Mb IArg I 265. Ikusi zutenean / lurrean astoa / arras elbarriturik / makillaz 

gaisoa. It Fab 151. Gipuzkoatarrak [...] abarrakiturik elbarritu zuten iritsi al zezaketekean Franzes guztia. Izt C 

309. Iñudeak igesi zeraman bein batean, eroriko bat artuta, ankak elbarrituta zeuzkan. Lard 184. [Zezenari 

ezpatarekin] zañen bat ikutu ziyon ta, orla elbarritu zuben. Sor Bar 74. Haur bat dut arras elbarritua 

(estropiatua). Egunaria 1888, 7 (ap. DRA). Mutiko bat eri edo gaiso zegoen, urte askotan, oetik jeiki ezindako 

eran; gaiñera mutu, gor eta elbarrituta edo ermaiñuarekin. A Ezale 1897, 246a. Elbarrituta oera zeramatenean, 

"erori egiñ naiz, erori egiñ naiz" zion. Ag G 232. Zigor bat eskuetan duela emaztea elbarritzeko zorian. Muj 

PAm 48. Elbarritu banindun bere, itsu oker arek au irakatsi eustan beste amaika gauzen artean. "Aunque mal 

tratado". Or Tormes 37. Iñigo zaldun Loiolakoa, / Iruñan elbarritua. SMitx Aranz 154. Sortzetik elbarritua edo 

gaitz txar batek joa etortzea. Vill Jaink 99. Besua elbarrituta / aldrebes gabiltza. Saiburu in Uzt LEG I 217. Oin 

bietatik elbarrituta egoan. Ker 2 Sam 9, 13. 

(Lar, H). (Part. en función de adj. y sust.). v. elbarri. Joan Martinez Notario Apostolikoa, Madriden 

elbarritu edo perlatiko zegoen. Cb Senar 79. Elbarrituak bezela, eriak bezela eta argalak bezela [...] indar bage 

arkitzen gera. Gco I 388. Len mutua zana mingaiña azkatuarekin, gorra zurturik, elbarritua azkar, uetua edo 

ibilli eziña sendo ta pizkor. A Ezale 1897, 246b. --Agure gizaxoa! Hazka eta hazka egongo da [eltxoengatik]. -- 

Ez, ezin diteke; elbarritua da ta. Mde Pr 72. Bi penike bakoitzeko, harako zahar elbarrituek bina esango 

luketenaren ordainetan. MEIG VII 29. 

(Fig.). Paralizar. Zer gertatuko zaigun bildurrak elbarritzen gaitu. JAIraz Bizia 95. Oñaztarrak pixka 

baterako elbarrituta gelditu ziran Arrasateko gudaketan. NEtx Antz 14. [Erleak] barnean itxita, danak biltzen 

dira gosez akituta, otzez elbarrituta. Ibiñ Virgil 112. Gantzu geiegiz umontzia elbarritu eztakien [beorrai]. 

'Obtunsior'. Ib. 97. 

(Fig.). Estropear(se), mutilar, maltratar. "Euzkera elbarritua, un euzkera estropeado" Bera. Lur-ikara 


mende. 

681


ezkero, ez gera ain ondo ibilli. Etxea elbarritu zitzaigun eta [...] kanpotik gabiltza, etxea konpondu bitartean. 

Ibiñ in MEIG VIII 82. Aitortu behar dut juzku txar hori gogoan erabilia dudala, zerbait ezagutzen ditudan 

hizkuntzak [Lahovary jaunak] nola elbarritzen dituen ikusi ondoren. MEIG I 238. 

- OIN-ELBARRITU. Quedar cojo. Jonatanen seme bat geratzen da oraindiño, oin-elbarritua. Ker 2 Sam 9, 3 

(Dv zangoz herbala, Ol urguna). 

elbarritu. v. elberritu. 

elbartu. Lisiar. Cf. elbar; v. elbarritu. Elbarzen den ardia lotzen du arzai onak eta zaitzen sendatu arte 

guzian. Mb IArg I 310. 

helbe. v. helde. 

elberri (Bera), elbarri (A). "Herida renovada" A. "Recaída" Bera. 

helberri, elbarri (V-m ap. A). "Noticia de la llegada" A. v. HELDU-BERRI. 

elberritu (G ap. A; Bera), elbarritu (V ap. A). "Renovarse una herida" A. "Recaer en la misma enfermedad" 

Bera. 

elbi. v. euli. 

helbide (H), helpide (V-gip, L, Sc ap. A; Sb-Urq, H). 1. Ayuda, protección. "Refugium" Sb-Urq. "Refuge, 

secours" H, que cita a He. Arima gaxo hura [...] dabilla alde guzietan non aurkhituko othe duen zenbeit ihes 

lekhu eta helpide. "Secours et refuge". He Phil 134 (SP 132 non gorda). Utzi izan niotzan memorio batzu 

eskribuz izan zezantzat hetarat helpide edo errekorsu bere behar orduetan. Ib. VIII. 

2. (BN, S, R-uzt ap. A; VocBN, Dv, H (L, BN, S)). (Vía de) acceso, posibilidad de llegar a un sitio, posibilidad 

de acercarse a algo o alguien. "Portée, distance qui nous sépare du point de notre portée. Gaur Baionan etzaten 

ahal gira, yadanik helbidean gira" VocBN. "Proprement le chemin, la distance pour atteindre un but. Etxerako 

helbidean ezarriko zaitut" H. Egiazko jaierrerat heltzeko nahi zinetan zarenaz geroz, emazu hartarako 

helbiden artean zure bizi bideko eginbiden alderako leialtasuna. "Moyens qui vous y conduitent". Birjin 67. 

Haren bidez ere baitugu fedearen ariaz helbide grazia huntara. Dv Rom 5, 2 (Lç, IBe, Bibl sartze, IBk sarerra). 

Hari esker dugu batzuek eta bertzeek Aitaren ganat helbide. Dv Eph 2, 18 (He hurbiltze, TB sarbide, Ol 

sarrera). Khausitzen nuen hori gindukeela bereziki gure fededunen herrunkaz gorago diren presunetarako 

helbide hoberena. Prop 1899, 36. 

3. Recurso, medio. Nere helpide guzia [da] ner-othoiztegiaren oinetan jartzea [...] ta hari so egoitea. "Ma 

ressource". Birjin 365. Gogoeta batzu, zeinek errextu baitzioten Birjiniari ber-aldaraldia soseguan egiteko 

helbidea. "Le moyen de faire". Ib. 132. Baña elbide auek naiko ez diralako [...], igaropidean aurkeztu zaizkion 

janzki bakanak, etxe erageak, dantzaketa zakarrak arduratsu bilduko ditu. "Recursos". Zink Crit 63. 

4. (VocBN, Gèze, H, Foix ap. Lh), helpide (H). Alcance. "Point que l'on peut atteindre avec la main, avec le 

pied, avec une pierre ou autre corps qu'on y jette, et encore par la vue. Zure helbidean harzazu bethi zure xedea; 

bixtaren helbidean etxe bat khausitu gabe igaraiten duzu hamar lekua bide toki hetan" VocBN. "Endroit où l'on 

peut arriver dans tel délai" Ib. "Eskuaren helbidean duzu, vous l'avez à la portée de votre main. [...] Begien 

helbidean da, cela à une distance où les yeux peuvent atteindre" H. "Helbidian (S), à portée de la main" Lh. v. 

helmen. Irispidean, helmenean edo helbidean gerta daitezkeenen artean hautatu behar dut etorkizunik onena. 

MEIG VII 186. 

5. "Dirección, domicilio" PMuj. v. hel-leku; zuzenbide. En DFrec hay 36 ejs., meridionales, de esta última 

acepción. 

- HELBIDE-ALA. Bote salvavidas. Atera elpide-alaa. A Ortzuri 128. 

elbiexa (det.?). "(G-bet), insustancial" Inza EsZarr 176. ¿Compuesto de -gexa? 

elbiko (Vc ap. A; Añ y Aizk (V)). "Real de a dos", "peseta" Añ. "Media peseta. Es síncope de errialbikoa" Aizk 

app., que cita a Zav. "Moneda de dos reales [...]. De el (contr. de erreal), monedita que un tiempo valía dos 

reales y a veces uno" A. v. elurri. Zeinbatek elbiko bategaitik ta ondasun gitxi bategaiti salduten eztabe 

[Jesus] gaurko egunean? Añ MisE 144. Badozu elbiko bat? "Una peseta". Zav Verbo 57. 

elbileku. v. eulileku. 


mende. 

682


elbiosto. v. euliosto. 

elbitz (Vc, Gc ap. A; Añ (V, G)). 1. "Heno que se produce sin haber sembrado" A. Cf. Etxba Eib: "Elbitza, 

creo que cierta gramínea. Patronímico en Eibar". v. albitz. Azalak azurrai oratuta eukeezan, ta eurak bere 

sikatuta eukeezan, elbitza legez. fB Ic III 179. Baita okullu barne badira / --arto ta elbitz beti begira-- / bei, idi, 

zekor, txarri ta asto. Onaind MEOE 727. 

2. (msLond ap. A), elmitz (AN-gip ap. A). "Cola de perro (Bot.)" A. 

3. (V-gip ap. A), elmitz (G-bet). "Planta con que se hacen las escobas de mano y la cama del ganado" A. 

"Elmitz (G-bet), paja de la erretza" (Comunicación personal de Zt). 

4. "Elbitz (V-m), albitz (V-gip). Ule albitz (V-ger), pelo delgado" A Apend. 

"(V-ger-m), demacrado, consumido" A. 

elbo. "Elbua, el cárabo. Elbo bat" Iz ArOñ. 

helburu (G-azp, L, BN, S; Sb-Urq, Dv, H (L), Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Gte Erd 54. 1. Meta, objetivo, fin, 

ideal (sentidos prop. y fig.). "Ori artu zuen elburutzat (G-azp), elburu ori artu zuen (G-azp)" Gte Erd 54. v. 

xede, jomuga. Tr. Empleado al Norte desde finales del s. XVIII; al Sur empieza a documentarse a comienzos 

del s. XX y se hace muy común entre los autores de cierto nivel o de léxico cuidado, salvo en Orixe. Se citan 

todos los autores septentrionales encontrados. En DFrec hay 366 ejs. 

Iainko nere azken helburua. Birjin (ap. H). Baitezpada nahi du [Jainkoak], hura bera izan dadin diren eta 

egiten diren guzi-guzien azken hel-burua edo xedea. Dh 188. Helburu gorenerako eta zerurako egin zintudan. 

Dv LEd 42s (Cb Eg II 16 azken fiñ). Saindutasunaren mirakuiluek denborarekin holako [Martir baten hobia 

bezalako] asko helburu ezagutarazi zuten bazterretan. Zby Pel 5. Zoin den gure azken fina edo helburua. Arb 

Erlis 133. Arazoen elburuik onena, norberak egiten dunena. Ayerb EEs 1916, 144. Elburu ori jadesteko. KIkV 

22 (KIkG 15 ondoren). Liburuaren egiteko xedea aitzina eremaiteko bere elbururaino. Zub 17. Kistar-bidez 

eltzeko / Goi-elbururaño, / egokijagorik bai / Jel-bidia baño? Enb 112. Zure biziari elburu bat ematearren. Lab 

EEguna 111. Arau onen elburua?... Saria banagotu, aalik geienengana yo-bideratu. Ldi IL 98. Elburua ona 

balitz be, bideko txarkeri oneik osoro zikinduko leukie. Eguzk GizAuz 88. Santutasun-elburua. SMitx Aranz 154. 

Higikunde bat sortzen da Irlandararen berpizteko helburuaz. Mde Pr 241. Bere emaztearen izorkideaz apentzea 

zun mundu ontako elburu bakarra. Etxde JJ 184. Basamortu gorrian geunden, 155 kilometro irtendako tokitik 

eta 205 kilometro elburura. Anab Aprika 60. Bera ixilik zagon askotan bide hoien hel-buruez. Lf in Zait Plat XV. 

Badakit nik helburu bat baño eztala euskara osotua delako hau. Osk Kurl 16. Uts oiek gorabera, badugu 

elburura irixteko ustea. Vill Jaink 123. Hori da preseski pertsulari bakotxaren helburu nagusia: gure 

hizkuntzaren ezagut araztea. Xa Odol 53. Lasterka noa helburura, saria iristeko. IBk Phil 3, 14 (Ol, Ker, IBe, 

Bibl (h)elburu; He harxede, TB muga, Dv xede buru). Gramatika ez da harentzat helburu, bide baizik. MEIG III 

62. 

(Gram.). Finalidad. Cf. PMuj: "Elburuzko esaera, oración final". Haranburuk ere, Etxeparek bezalaxe, 

subjuntiboak darabiltza besteen aldamenean, helburua edo adierazteko. MEIG IV 103. Il zelegiezan "helburu 

zentzuzko subjuntiboa" dela dio Arejitak. In MEIG V 84. 

2. "Hito, blanco de tiro" PMuj. 

helburugabe. Sin sentido, sin meta. Bideak bizi nabe, / ertz ziurrik ez daukeen / barruko bide luze / elburu 

gabeak. 'Interminables'. Gand Elorri 167s. 

helburugarri. Ideal, modelo. Ergelkeri gaitza [...] emakumea izaki elburugarri jotzea! Etxde Itxas 95. 

heldaio (L-ain-côte, BN ap. A; H (L)), heldajo (Lh). 1. "(Par extens.) faible, sans force. Hoa hortik, heldaioa, 

enetzat ahotara bat ez haiz, va-tout de là, chétif" H. "1.º (BN), rendido de cansancio. Heldu niz heldaio, llego 

rendido. 2.º (L-côte, BN-baig), desaliñado. 3.º (L-ain-côte), persona inútil, miserable" A. 

2. "(Au propre) atteint de maladie, de peste. [...] Etym. heldea, maladie, peste, et iotzea, io, atteindre, frapper" 

H. 

heldaitina (det.). "Futur" VocS ("beharbada Belak asmatua" comenta el editor). De hel-daite + suf. relat. + -a. 

eldar. v. elder. 

heldari. v. helderia. 


mende. 

683


eldarnio (SP, H (L), A), heldarno (? Ht VocGr 418 Dv). Desvarío, delirio, ensueño. "Ametsa, songe, rêve. 

Oheko eldarnioa" SP. "Rêverie" Ht. "(Acception plus usuelle) rêverie, rêvasserie pendant un demi-sommeil; 

sommeil inquiet, interrompu" H. "Sueño. Oheko eldarnioa, sueño de la cama" A. Ohekoa dago gero penaz 

eldarnioan , / lehen bezala solasik eztuela ahoan. EZ Man I 57. Lehen zertan segitu baituzu, hartan 

gero ere ametsetan eta eldarnioetan ere edireiten zara. Ax 94 (V 64). Zeren bat bederak sendo zeiño zertan 

baitzedukan gogoa, hartan ohi daduka, eta hartzaz minzatzen ohida eritasunean, eta hiltzerakoan ere: hartan 

edireiten da ametsetan, eta eldarnioetan ere. Ax 216 (V 144). Hei eldarnio bat bezala iduritzen zitzaizten erran 

horiek eta ez zituzten sinhetsi. He Lc 24, 11 (Lç, HeH ergelkeria, TB ametsak, Dv burtzoraldi). 

Algunos lexicógrafos se engañan con la aparente oposición amets / eldarnio en los dos ejs. de Axular: 

"Despierto y en sueños, eldarniotan ta ametsetan" Lar. "Insomnie. Gaua eldarniotan eraman, passer la nuit dans 

l'insomnie" H. "Despierto (msOch)" A. Haize sorgintsuaren intzirina / iratxoen gauean / eta eldarnio 

hozkirriak zirri ohean / idazminaren barnean... M.Zarate "Ezorduen erdiminez sortuak". 

Etim. Se trata de un préstamo, relacionado, aunque por caminos tortuosos, con la oscura familia del fr. rêver, 

etc. 

eldarniotu (Aizk, H), eldarniatu (PMuj). "Soñar" Aizk. "Être [...] dans la rêverie" H (que lo toma seguramente 

del anterior; ambos, en efecto, citan a SP, pero no aparece en éste). "Delirar" PMuj. 

Larramendi, Aizkibel y Harriet (los dos últimos citando erróneamente a Pouvreau) dan traducciones derivadas 

del sdo. erróneo de 'insomnio' que dan a eldarnio: "Desvelar(se)" Lar. "Desvelad [sic]" Aizk. "Être dans 

l'insommie" H. 

helde (elde L-côte ap. A; O-SP 220, Lar, Añ, Dv, H), helbe (A). 1. Epidemia, plaga, peste (sentidos prop. y 

fig.). "Heldeak, maladies populaires" O-SP 220. "(Au fig.), abondance, multitude, infinité. Aurthen bada 

sagarrez heldea. Athera zen bestara gizonezko helde bat" H. "Helbe, helberi (BN-lab), epidemia" A. Cf. IC II 

124: "Elbea o elba, que es todo uno, quiere tanto decir como 'pestilencia general' o 'mortandad contagiosa'". v. 

helderia. Heldeak, ondikoak, eskarnioak eta berze gainerako damuak komunzki bekhatuaren azoteak baitira. 

Harb 233s. Estilikonek zuen ideki bidea, / berritz abiarazi gerlako heldea. Hb Esk 48. Urruntzeko herritan [uda 

hastean ohi den] marmalo heldea. Ib. 237. Mainhotako heldeak duela segitzen, / Donibane hasiren burua 

altxatzen. Ib. 131 (se refiere al turismo, del que se queja tbn. en ib. 25). Heldea ere ez da bere baitharik 

ethortzen. Dv Lab 214. Hain aise hedatu zelakotz gure herrian [sorginetako sinestea], helde, helde ikaragarri 

bat zela erran ginezake kasik! Zerb Azk 95. Min hoik baino helde izigarriago bat ari da gero eta gehiago 

hedatzen: [...] "avortement épizootique". Herr 20-11-1958, 1. "Ur-heldea, affluence d'eau. Odol heldea, flux 

de sang" Dv. 

2. "(L, BN, S), occasion, rencontre, circonstance, cas" H. v. helantza. Gertha ahal dakizketzun okasionetan 

edo heldetan. He Phil 111. Elkhargana hurbildu gabe egon behar duteno aipatu ditudan akzidenten edo helden 

gatik. Ib. 258. 

3. "Aventura, suerte" A, que cita en su apoyo, pero sin nombrarlo, el ej. de Hiribarren discutido infra 

(HELDEZKO) y de donde deduce la marca dialectal L-azk, de Azkain, villa natal del autor. La nueva acepción 

tiene un cierto éxito en algunos autores, con nuevos derivados como eldeka, eldeko o eldekoi (q.v.). Eldetara 

doazin "zaldun ibiltari" direlako oriek (Quijote IX). Or RIEV 1929, 6 (AIr gertagai, Ldi zorigerta). Ua bakarra 

naikoa baitzen gure zaldunaren burruka ta eldeak oro betiko itzaltzeko. Ib. 8 (AIr gertakari, Anab adurretamadurretak, 

Ldi zoribear). 

- HELDEAN. (Tras posesivo). "Lacombe en un voc. ms. dice que su madre solía decir ene heldian, en el sentido 

de '(he dicho eso) accidentalmente, por casualidad, sin pensar, sin querer ofender a nadie'" DRA. 

- HELDEZKO. (Adnom. de helde (1)). De epidemias. Goza edo hil beraz! Labur eta on! Hortik heldezko 

labasia. Atseginek ustelduz gizontasuna, akhabo litezke laster mendeak. Hb Egia 122 (Azkue, s.v. elde, traduce 

"de ahí (proviene) una inundación de aventuras", basándose sin duda en las exclamaciones precedentes; téngase 

en cuenta, sin embargo, que en Hb helde es siempre "epidemia" (cf. supra), por lo que hay que atenerse al 

contexto posterior: atseginek ustelduz gizontasuna...). 

"Épidémique" Dv A. 

eldeka. A la ventura, haciendo correrías. Cf. helde (3). Zenbait gizon alper bildu zitzazkion, eldeka arekin 

ibiltzeko. Ol Iud 11, 3 (Dv ohorgoan). 

heldekatu. Apestarse. Cf. helde. Lurreko onhasunak galzeak, haurrak hilzeak, haziendak heldekatzeak eta 

berze fortunak. Harb 191. 

eldeko. Aventurero. Cf. helde (3). Beste eldekoak, berriz, Sodomako ta Gomorrako ondasun ta yanari 


mende. 

684


guziak artutakoan, itzuli egin ziran. Ol Gen 14, 11. 

eldekoi. Aventurero. Cf. helde (3). Loak ar-baratzan / badoa, geldi, / yaun katu eldekoi, / ozta nabari. Ldi 

UO 33. 

eldekon. "(V-gip), cirro, tumor no enconado" A. v. erlakaizten. 

eldekonia. v. eldekorri. 

eldekorri (V-arr-och). Ref.: A (eldekonia, corregido en Apend); Totor Arr. "Roña" A. "Roña en las plantas" 

Totor Arr. 

elder (V-m-gip, L-ain, BN, S, R, h- BN-baig-ad; Lar, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H (+ h-)), eldar (G-azp, L, BNbaig, 

R-uzt), heldor (L, BN, S; Dv, H (+ e-)). Ref.: VocPir 230; A (elder, heldor, eldar); Iz UrrAnz (adúrra); 

Lrq. Baba. "(Caérsele la) baba, elderra jario" Lar (tbn. s.v. babear). "Sorte de liqueur visqueuse, d'écume 

visqueuse que secretent certains animaux, par ext. les limaces ou limaçons" H. "Goutte de salive qui tombe des 

lèvres (mais non pas bave: v. bahüts)" Lrq. v. adur, lerde. Hanti Sügarrak odeietara jauzten eta hedatzen, eta 

hire elder gahüna, bürdünhura bezala, turrustatzen. Chaho AztiB 9. Armiarmak bezala ahotik heldor botatzen. 

Dv Dial 6 (Ip elder; It lerdea, Ur adurra). [Sugeak] basa ahuntzaren gorphutza hezatuz edo trenpatuz bere 

ahoko elder zikhinaz. Elsb Fram 178. Elderra zariola kokotsetik bulhar-arteari behera. Prop 1895, 75. 

Heldarrean da, eta heldarrean bakarrik, errabiaren kotsua. EGAlm 1904, 32s (ap. DRA). Heldarra zariola. Ox 

131. Ahotik bezala ateratzen zitzaion lumatik [eskuara], bero beroa, bere hats eta elder-ziliportekin. Lf ELit 206. 

[Koch-ek] hatzeman zuen laster eta berexi "tuberculine" erraiten zakon zer bat, onddo harek aurdikitzen duen 

heldarra, nahi baduzue. JE Med 182. 

- ELDER-HARTZEKO. "(S-saug), bavette" Lh. 

- ELDER-JARIO (Lar -iario H). a) "Babeo" Lar. b) (Lar H). "Baboso" Lar. 

- ELDER-OIHAL. "Bavette" H. 

- ELDERREZKO. (Adnom.). Hunla baratzen dira elderrezko zarpa baten barnen. Ip Dial 6 (It lerdezko, Ur 

adurrezko). 

Etim. Relacionado con lerde; v. FHV 340. 

1 heldera (e- L ap. Lh; e- H (G)), eldeera (L ap. A; H; -ea (det.) Lar H (G)). Epidemia. Cf. H: "Suivant 

l'étimologie, de helde, peste, et era, temps de, le mot signifierait 'temps de peste, épidémie': mais en ce sens 

eldea, se dit izurria en G et B". v. helderia. 

2 heldera (Lar), eldeera (H). 1. "Llegada" Lar. "Venue, arrivée" H. v. helduera. 

2. "Madurez" Lar. 

elderdun. v. erdaldun. 

elder-girli. Aparece como equivalente de elder-jario (q.v.) en Lhande y varios diccs. más, basado en "eldergirli-iarioa, 

bavure, et aussi, baveux" de Harriet, pero se trata de una forma habitual en Harriet de abreviar la 

exposición de expresiones equivalentes (elder-iarioa y girli-iarioa); por lo demás, elder y girli se presentan 

como sinónimos intercambiables una y otra vez s.v. elder. 

helderia (B, L-ain, BN; H, VocB), helberi (BN-lab), heldari (L-ain), elderio (B), delderi (AN-5vill). Ref.: A 

(elderi, helbe, heldari, delderi); Izeta BHizt (elderie). Epidemia. "Contagion. Arthaldean helderia bat hari da" 

H. "Cuando a uno le sigue un mal a otro mal" VocB. "Elderie, elderio (gaitza, ezbeharra [...]). Zer elderie torri 

zaikun" Izeta BHizt. "Elderio bortitze" Ib. Cf. gelberia. v. helde. Ez omen du lau mende baizik, helderia hori 

[l'avarie = 'sífilis'] agertua dela Frantzian. JE Med 82. Batetik bertzera, familia hanitz hunki omen ditu. Egiazko 

helderia bat zen. Ib. 103. Gauza edo gertakari baten ondorio txarrak; elderi batenak, gaitz baten iraute luzea eta 

unen kutsuetan ondorio tzarrak adiarazteko. FIr 157. 

elderti (BN, S; A). Ref.: Lh; Lrq. "Baboso" A. "Qui laisse égoutter beaucoup de salive (mot rare)" Lrq. 

eldertsu (L, BN ap. Lh; H), elderzu (BN, S ap. A; VocBN, Dv (BN, S)), heldortsu (Dv A). Baboso. "Qui 

bave souvent ou qui y est sujet" VocBN. 


mende. 

685


eldertu. "Baver. Id. et plus régulièrement elderra [...] iariatzea" H. Cf. Lar: "Babosear, elderratu". 

heldetsu. Epidémico. Iziar ta Debako erriak gaixo eldetsuetatik (epidémicos) libratzeak. Ag EE 1895b, 

135. 

eldi. v. 1 erdi. 

heldor. v. elder. 

eldorri. "(V-arr), caspa (palabra de tono)" A Apend. 

eldorroi. Mancha roja en las mejillas, chapeta. [Amak] arpegian eldorroiak (gorriuneak) (erdola S) 

badaukaz, mutila izango da; arpegia garbi badago, neskatoa (V-arr, G-azp, BN-ciz). A EY I 346 (las ref. 

dialectales corresponden a la localización de la creencia, y no a la difusión de la palabra). 

eldro. "(V-ger), gigante. Contr. de erraldo?" A. 

heldu (V, AN-gip, L-côte, S; SP, Urt I 176, Ht VocGr 418, Lar, VocS, Añ, Lecl, VocBN, Dv), heltu (R-is-uzt, S; 

VocS (s.v. arriver), Gèze), eildu (AN-erro). Ref.: Bon; A (eldu, eltu); A Apend (eildu); Lrq; Iz R 288 y 402; 

Etxba Eib; EAEL 269; Gte Erd 209. I (Vb.). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, si bien con una 

variada distribución de sus acepciones; la forma heldu es gral., salvo suletino heltü, roncalés eltu (hay heltu 

alguna vez en Oihenart: cf. O Po 48). En DFrec hay 523 ejs. de heldu. 1. Llegar, arribar; alcanzar, extenderse, 

(no frec.) durar; bastar, ser suficiente, (con lanera o similares y empleado gralmte. en oraciones negativas) dar 

abasto, abarcar; (sobre todo en construcciones como en gogora, burura, etc. heldu) venir; (sólo en autores 

vizcaínos y septentrionales) llegarse, acercarse, ir (además hay en Capanaga el euf. emazteagana heldu; HErot 

cita Bena beinkuagatik / eztizu harek krimarik / zunbatetan ezta heltu / Marzelina bestereki de la obra Chiveroua 

eta Marceline con el mismo valor). "(Que se) llegue aquí, datorrela, eldu dedilla" Lar. "(Ven) acá, atoz ona, atoz 

onara, eldu ona, zato onat" Ib. "Hori batera heldu da, cela revient au même" Dv. "Ez daiteke hel bere zorren 

pagatzera, il ne peut parvenir à payer ses dettes" Ib. "Ene hitz guziak gaizki helduak dire zure baithan, toutes 

mes paroles sont mal reçues chez vous" Ib. "Bururat heltzea, réussir, achever" Ib. "Atteindre, léser" H. "Lan 

handiarekin bizi dira (G-azp, AN-gip), eldu ezinde bizi dire (V-arr, G-goi), [...] bi buriak ezin helduz bizi da 

(BN-arb)" Gte Erd 209. AxN explica helduz (408) por allegatuz. v. iritsi, ailegatu. 

Tr. Es propio de las tradiciones vizcaína y septentrional desde sus primeros textos, si bien en esta última (pero 

quizá todavía no en suletino) parece haber perdido terreno ante la 2. a acepción y sus formas defectivas, aunque 

no deja nunca de documentarse bien. Lo hallamos tbn. (con el compl. en ines.) en el alavés Lazarraga. No hay 

testimonios en guipuzcoano antiguo sino en Irazusta (12) y, aunque es empleado por Larramendi, parece faltar 

en Cardaberaz y Mendiburu y muchos autores de las épocas posteriores (que emplean heldu sobre todo en las 

acepciones 8. a y 9. a ), si bien se encuentra con mucha frecuencia en los del s. XX. No lo hemos encontrado en 

ningún texto alto-navarro. Hay sust. vbal. eltzaite en CatLlo (eltzaiteko (92), eltzaiten (14), eltzait-artian (89)). 

Zenbait andre hel baledi oneriztez hargana, / zein gizonek andriari emaiten du ogena? E 125. [Baptismoan] 

aditzera emaiten zaikunaren probetxua gure bizi guzira eta hilera heltzen dela. Lç Ins G 7r. [Hill etzatzue] bi 

urthetaraño heltzen / diren haurtxo xeheak. EZ Noel 73. Bidean gaude horra heldu nahiak. Harb 147. Zeren 

burhasoen maradizioneak anhitzetan heltzen zaizte umei, eta gelditzen dira maradikatuak. Ax 258 (V 172). [Ea] 

elduten dan emazteagana dagoanean bere kostunbreakaz edo izorrarik. Cap 113. Iaunetan zein da latzena? 

Ezdeuseti iauntzera heldu dena. O Pr 259. Zergatik deitzen düzü Katolika? Mündü orotara helzen delakoz. Bp I 

38. [Erromarrak] heltzen ziren lekhuetan entseiatzen ziren bere hitzkuntza Latinaren sar-araztera. ES 108. Ezen 

hari orobat zaio baliatzea gezurraz edo egiaz, baldiñ heltzen bada gure enganatzerat. Ch III 30, 3. Okasino 

baten eldu jakan aenbeste tristeza. Urqz 25. Ona noraño eldu zan San Agustiñen santutasuna. Lar SAgust 15. 

Obra aphaler ihurk estekatü behar diala gorenetara ezin heltzen denian. Mst III 51. Arzai berri bat eldu dala 

abeletxera. GavS 21. Bere anaiek ez zuten nahi ezagutu haurridetzat, behartu ere zuten heltzerat Toberen 

herrirat. Lg I 219. Iseiatüren dira haren ehortzetala helzez. Mercy 34. Ezta gure ganat heldu azkenari birali 

zioen guthuna. "N'est pas parvenue". Birjin 202. Laster eldu ziran. Ub 69. Soldata eltzen etzaie askotan beren 

janzirako. Mg CC 151. Iru ta lau urtean konfesioko ta komunioko sakramentuetara eldu gabe. Ib. 210. Triste, 

larri, argal / zagozan gizonak, / eldu arin, laster / artuten indarrak. Añ EL 1 174 (EL 2 184 erdu). Gogortasun au 

txito sarri eltzen da arimiak urteteraño. CrIc 31. Ortik atera ezazue kontu, nolako santidadera eldu zan. Gco I 

471. Seindutasunik goreneraino ere hel niteke. Dh 119. Ogeta amar urtera eldu ez danek ez ditubala irakurri 

biar. fB Ic I 69. Konfesoriak aginduten badeutsa ezteila tabernara eldu bere. Astar II 132. Gure oihua zuganat 


mende. 

686


hel bedi. JesBih 464. Lürrez aserik hel dadin zelüko borthala. Etch 550. Eldu gera Jesusen bizitzaren zatirik 

gogoangarrienera. Lard 436. Nola bada, Jauna, zu hain ona zarelarik, heldu izatu naiz zu damuztatzeraino? Dv 

LEd 94. Buruaz zeruraino heltzen den digante batekin. Ib. 71 (Cb Eg II 33 allegatzen). Arrangurarik duten 

guziek aita handiaren ganat nahi lukete heldu, eta [...] bederen sotana hunkitu. Laph 213. Zomat gaiza xakitra 

obligatruk dago kristiaîa arrazoîara eltan denian? CatR 19 (CatAe, CatSal ellegatzen). Paduara eldu baño 

legua batzuez leenago. Aran SIgn 35. Orai beraz, heldua nere sailaren burura, hautsiko ditut gorputz hilkor huni 

estekatua naukaten lokharriak. Jnn SBi 117. [Haren egiteak] ez baitire, hurbiltzeko ere, gogoan lituzken 

tzarkerien erdikalara heltzen. HU Zez 179. Harrigarri da zenbat lur eta zenbat etxe saltzen diren urte bakotxean, 

nausiak beren egitekoetarat ezin helduz! Ib. 65. Ene orena ezta orano heltü. Ip Hil 147. Ude barrie ondo eldute 

egoala, Doniane aurretxuen. A BGuzur 129s. Moduonekotasunagaz gure Jauna artutera eldutea. Itz Azald 161. 

(s. XX). Eztud esprantza andirik el dain karta kaur orren eskiuetra. Mdg 142. Bere gogora etzala eldu / 

senar-sundan bizittea. Echta Jos 232. Aski luke zenbeit urte hotan heldua den heinean egoitea. JE Bur 53. Ez al 

da orrenbesteraño elduko. Ag G 157. Egun tristeak eldu zitzaizkan Bentura gaixoari. Urruz Zer 13. Abadia eldu 

da amasei tantura, ta mutilla dago sei tantuan ondiño. Kk Ab I 98. Aspaldian Pasioniaren kantatzeko uhuriala 

heltü nahirik zen. Const 40. Irebazi al dan apurre bier-bierrekora be ezta eltzen. Kk Ab II 156. Euren 

alaitasunaz, eltzen ziran lekuetako jendiaren gogua irabazten eben. Ib. 168. Tolosarat heltzean, ukondo bat 

egiten duke ibaiak. JE Ber 44. Goiti gan, gan, gan, noizbeit heltzen da gaineko burura. Barb Leg 129. 

Bakaldunaren belarrijetara olakorik eldu badattek. Otx 174. Langille bakotxari zenbat elduko litzakeon 

eztakigu. Eguzk GizAuz 113. Antxe baidago guzion Ama / gu noiz elduko begira. SMitx Aranz 59. Zeru-deiaren 

adira / eldu kristauak Mendira. Ib. 59. Oituzko liburuak urrenez urren ikasirik, Kikeronen liburu batera eldu 

nintzan. Or Aitork 58. Apez baten moltsa ez zitaken moldetegietako dirutze ikaragarrietarat hel! Zerb Azk 63. Ez 

zaigu idazkirik heldu 600garren urtea baino lehenagoko denboratik. Mde Pr 230. Sorhuetan barrena joaki, ordu 

pare batian eldu ahal izan ziran. Etxde JJ 277. Oraintxen eldu zaizkit gaztigatzera bat-batean gaizkituta gero 

azken-atsa emana dela. Ib. 49. Afalduten ziarduelarik eldu zan Zuriñe. Erkiag Arran 128. Arako bertso bat eldu 

yakan gomutara. Ib. 60. Ikusmena hel bezainbatean zabaltzen zen haien aitzinean ondar zuri mehea. Mde HaurB 

98. Udazalerik heltzen ez zen itsas-golko txiki bat eriden zuen. Ib. 65. Urtearen itzulikatzerat ahal bezala heltzen 

ziren. JEtchep 53. Emeki emeki bizidunen motak berezituaz joan ziran, gizonaganaiño eldu arte. Vill Jaink 63. 

Utz nezazu lehenik harat heltzerat! Larz Iru 44. Ez ote zen urrunago eta gorago heltzen apez bilakatuz? Ardoy 

SFran 133. Bera orotarat ezin helduz, ordaintzat haurrak erietarat igortzen zituen. Ib. 164. Artzaitzatik nekatuta 

eltzen ziranean, etxea otza ta gauza guziak ipurdiz gora arkitzen zituzten. NEtx LBB 96. Gure xoko huntarat 

treinarik ere ez da heltzen. Xa Odol 47. Denbora gutxiz amaika gauza / eldu zitzaizkan burura. Uzt Noiz 21. 

Guregana direnak berak ere, sarri aski, ale bakarretan heldu zaizkigu. MIH 284. 

(Con inesivo en vez de alativo). "Eldu zan mikea Sibilian, an bere buztana eperdian (V-ple-oroz-arr)" A. 

Bere bidea ekarrela, el zidin ribera utra kaudaloso baten. Lazarraga 1146v. Oi oraingaño ez nax ni eldu / oi 

bada ogei urtean. Ib. 1196r. Zeruak etxirik egon ziran / bost milla urtean, / gizonika eldu etzan / Paradisuko 

atean (1610). TAV 3.1.21, 49s. Arren, aiuta gaitzatzu hel gaitezen portuan. EZ Man II 149. Zegati da katolikea? 

Zegati elzen dan mundu guztian. CatAnz 6. Zelan geuk iges egiten dogun eldu eztein geure biotzetan. Urqz 17. 

Zuk bere bazenduke / egingo bearra / eta ondo nekatu / garriko azurra, / ez eldu iños bere / ardan-tokietan; / 

dirua bazeunkake / esturasunetan. Zav Fab RIEV 1909, 37. Guzurra esan arren gizonak mendian, / bera baño 

len dala elduten errian. AB AmaE 246. Eldu gineanean / bear zan lekuan / Ai, Ama, zeinbat negar / geuk egin 

genduan! Azc PB 316. Heldu ginanian Mutriku horretan. Balad 60. Eldu giñan bada Parc Landon-en. Anab 

Aprika 27. 

(Con dativo en vez de alativo). "Égaler, être à la hauteur" H. Eztaguala erri areetan euren odolari eldu al 

leikijonik. Astar II 98. 

(HeH Voc, Lh). Comprender. Bainan hekiei etzitzaien heltzen hitz hori, eta estalia bezala zitzaien, halatan 

non ezpaitzuten aditzen neholere. HeH Lc 9, 45 (Lç etzuten aditzen, He etzuten konprenitzen). 

Hacer, cumplir (sentido temporal). Lau urte laste eldu dirade / nik bertso-lana utzirik, / bitarte ortan nere 

buruak / etzuen artu etsirik. Uzt Sas 279. (Part. en función de adj.). --Gaur bizi izan balitz, berrogei urte 

arek ere. [...] --Eta zuk berrogei ta lau eldu-elduak. NEtx Antz 76. 

2. (G-nav, AN, B, L, Ae, BN, S; SP, Ht VocGr 389, Lar, Urt I 6, Aq 927, Lecl (s.v. hortik), VocBN, Dv, H), 

heltu (Gèze s.v. venir). Ref.: A; Bon-Ond 154; Iz IzG, Ulz; Gte Erd 151; EAEL 26; Echaide Nav 320s. Venir; 

(menos frec.) ir, llegar. 

No es siempre fácil distinguirlo por el significado de supra (1); sí, en cambio, por la forma: en esta acepción es 

verbo defectivo, empleándose prácticamente sólo en presente y pasado imperfecto, con la particularidad de que 

el primero se expresa por medio del part. + aux. de presente (heldu da), y el segundo de part. + aux. de pasado 

(heldu zen). "Heltzea. Il n'a guère d'emploi qu'au présent, à l'imparfait, en général des modes qui tiennent du 

présent, et à la voix neutre" H. "Le participe passé heldu a un sens présent dans le sens d''arriver': Ex.: heldu da, 

il arrive; heldu zen, il arrivait. Au parfait, il retrouve sa valeur normale: heldua da, il est arrivé; heldua zen, il 

était arrivé. Heltzen da signifie: il y arrive, il y atteint" Lf Gram 641. Según EAEL 26, heldu da "viene" se opone 

a heldu ze "ha venido" sólo en Mezkiritz (AN-erro; tbn. en AN-ulz ap. Iz Ulz 424), mientras que hay siempre 


mende. 

687


heldu da / etorri da al Sur (más Sara y Ziburu) y yin(a) da al Norte. En Urketa (BN-ad) y Domintxiñe (único 

lugar suletino donde documenta esta acepción), en cambio, la oposición es heltzen da / heldu da. "(Atea jo 

dutenean) barrura! heldu! (BN-arb)" Gte Erd 270. "Eldu zara? Bai, zu ere bazuazi? Bai, zu ere bai" fórmula de 

alocución (Lecaroz). v. erdu. 

Tr. Propio de la tradición septentrional y alto-navarra. Maister (III 57, 1) lo usa a veces con las formas del no 

defectivo (heltzen...). 

Zeru eta lur ororen kreadore handia / munduiaren iuiatzera rigoroski heldu da. E 49. Eta zen preparazioneko 

eguna, eta Sabbath eguna haren ondoan heldu zen. "Le jour du Sabbath s'ensuivait". Lç Lc 23, 54 (He, Dv 

hastera(t) zihoan). Espainiako armada parte unetarat urbiltzen dela eta juiatzen duela edo Baionara edo 

Arrolexara gainera eldu dela. (c. 1597). FLV 1993, 458. Zure fabore sainduen / heldu gare eskale. EZ Noel 171. 

Ontasun handia heldu zaika herriari halako heken khentzeaz. Ax 31 (V 18). Zeren kofesatzera heldu dena 

bekhatutan dago, zeren hala ezpalego, ez luke zer kofesaturik. Ib. 535s (V 344). Haren izena Ioana / ez ote 

gaizki emana? / Ezi orai heldu dena / nola lizate ioana? O Po 35. Dirua eman deozazun karta onekin eldu 

denari. (Vera, 1676). FLV 2006, 265. [Jondane Johane Batistak] erakustia Jesüs Krist heltü zela. Bp II 112. 

[Hektika] heldu baita berotasun lankita bat denbora luzez eta aphur bana emeki emeki hezurretan barrena 

sarthuz. ES 182. Esperantza horrek [...] beroturik heldu natzaitzue neure obrattoaren ofrendatzera. Ib. 403. 

[Pensatu bear dugu] nor eldu den sakramentuan, norengana eldu den, nola eta zer fineki. El 76. Ezi jüstua ezta 

nahasiren, zer nahi beita Jinkuganik hel dakion. Mst III 46, 4. Galdegin zioen nondik heldu zen eta norat zohan. 

Lg I 237. Bere bizitze pasatu guzia gogorat heldu zaio. Brtc 117. Jangoikoaren eskutík, ésku onetík eldudá. LE 

Ong 53v. Jainkoari loria gehiago heldu zaio gure anaiekin eta lagunekin baltsan egiten ditugun ongietarik. 

JesBih 393. Zuri nigarrak eragin eta odola jauzarazi, eta niri nigar mulko bat ere ez heldu! Dv LEd 107s. 

Mendoza, bertze Portuges bat, Franzizkori heldu zaio untzi bat galdu duela. Laph 210. Zer egin behar da 

komuniatzeko mementua heltü denian? CatS 79. Ikhusi tut harmadak heldu Erromatik. Elzb Po 201. Hilharrietara 

heldu naizenean, ikhusten diat elizako athean nere hegineko edo handixagoko haur multxo bat. Elzb 

PAd 19. Parise egun dohatsu da ikhusteaz bere erregea egoitera heldu zakola. Elsb Fram 87. Hel hunat. HU 

Aurp 209. Iturri batzuetarik ura bero-beroa eta beltz-beltza heldu da. HU Zez 16. Muthil gazte, emazteki eta 

haur zonbat nahi, hel ahala hel, alde guzietarik, bozkariorekin heldu zauzkidala. Prop 1897, 24. 

(s. XX). Xo! Norbait heldu! Barb Sup 156. --Hots, ama, higi zaite! [...] --Heldu naiz, heldu, haurra; bazkina 

hunen sartzeak emaiten baitazkit lanak! Ib. 17. --Hots, Maria, heldu zira, bai edo ez? --Heldu, heldu... Huna, 

Andre! Ib. 152. Doala bada helduan-heldu ene ixtorioñoa. JE Ber 33. Gure ihiztariak, xilintxarik ez 

entzutearekin [...], heldu dira zer iragaiten den behar dutela ikusi. Barb Leg 131. Nola mandrainak baitziren, 

urthe guziez heldu ziren beren etxetarat sosik gabe. Ib. 142. Horra nun goiz batez, Goliath desafioka ari zen 

denboran Dabid gaztea, artzain bat, harat heldu den bere bi anaia gerlarien jatekoarekin. Zerb IxtS 53. Gure 

herrirat heldu direnek ez dute gehiago joan nahi. Zerb Azk 7. Behi bati kalitxak heldu zaizkonean, aski da 

gorozti aldaxka bat herriz kanpotik ekartzea. Ib. 101. Haurrak onddoketa eta gaztainketatik heldu entzuten 

zituen. JEtchep 24. --Neska, nun hiz?... Mugi adi! [...] --Heldu nun... Heldu nun... Larz Iru 46. Bederen, zurekin 

Europarat ereman nezazu... Ale... Heldu naiz zurekin! Ib. 106. --Uzten zitut... Barnekoen zerbitzatzerat joaiten 

niz. (Jalitzen da). --Heldu niz ba ni ere. Ib. 14. Etzen haatik manatzerat heldu, eta zuen larderia guzia nahi zuen 

baliatu jaun Apezpikuaren erraner jarraikiz. Ardoy SFran 160. Pettarrian lehen etsaiak / aizatürik bezaiñ 

sar[r]i, / bestelibat tzaizkü heltzen / guretzat gaixtagin gorri. Casve SGrazi 144. (Con el verbo en -t(z)en en 

vez de alativo). Hel zitzaizkigü salbatzen. Casve SGrazi 64. (Part. + aux. de presente con valor de 

imperativo). Anton, heldu haiz gibeleko salaraino! Larz Iru 112. "Zure ala belkigu o eldu bekigu, venga a 

nos el tu reino" Bera. 

(heldu den) (G-bet, AN, B, L-ain-sar-côte, BN-lab-arb-ciz, helduen G-nav, B, Ae, BN-mix; H). Ref.: Bon-Ond 

154; EI 173, 205; Gte Erd 151. (El) que viene, próximo. "Heldu, venant: en todas partes" Bon-Ond 154. En 

DFrec hay 23 ejs. de helduden, todos septentrionales. Giristiñoa, ago erne heldu diren hitzetan, / zeñak 

guztiak baitire hire ontasunetan. EZ Man I 49. Iragan urthea deitzen da iaz, oraingoa aurthen, eta heldu dena 

geurtz . EZ Eliç XXV. Heldu den denbora luzean / bethi zaitu laudatuko. Gç 156. Ikhustera goazen bezala 

heldu den Kapituluan. He Gudu 164 (SP 147 hunen ondoko kapituluan). Yudasek bazakien Salbatzailleak 

othoitzean iragan gogo zuela heldu zen gaua Olibetako baratzean. Lg II 255. Aurthen hemen naiz, eta 

beharbada heldu den urthean ez! Dv Lab 83. Heldu den aldikotzat, hau gogoan har zak. Zby RIEV 1908, 764. 

Alemankeria zer den ez dakienak, ikasiko du heldu den asteko zatian. StPierre 33. Arantzazura erromerian / eldu 

den urtez etorri. In SMitx Aranz 194 (puesto en boca de un navarro). Suizara goateko asmoa dugu heldu den 

ilabetean. Izeta DirG 109. Iragan denbora ez da gehiago gure... Heldu dena, ba... Larz Senper 116. Urtatsetako 

karta ginian lekuko: / Etxerako hintzala heldu den neguko. Xa Odol 201. 

Komendatu zireezun fraide lagun orori heldu gauian orok Jinkoa otzoitz zaten. AR 144. 

(Aizk app. ( Ax), H). (Acompañado de complemento provisto de suf. -tik). Proceder, provenir, descender, 

derivar; ser transmitido (por tradición o herencia). (Cuando el objeto es una oración subordinada, ésta se 

construye con bait-, salvo Inchauspe, que emplea el subjuntivo con -(e)n). Tr. Muy común en toda la tradición 

septentrional, fuera de la cual, lo encontramos además en Guerrico, AzpPr y en algún autor moderno. Haren 


mende. 

688


[Adanen] arrazatik heldu garen guziok gure naturaz Iainkoaren hiraren eta punizionearen digne baikara. Lç 

Adv *** 1v. Eztira ez nigar guztiak doloretik heldu. Ax 501 (V 323). Minik handienak, burutik heldu direnak. 

"Ceux qui viennent". O Pr 646. [Mina] erorzetik heldu zaionean. Mong 590. Trabaillutik heldu den irabazia. ES 

180. Handik heldu da bethi arrazoiñaz gobernatzen baita. Ch I 3, 3. Hantik heltzen düzü orano [...] ezpeitüt ene 

büria goiti erazitzen gaizarik hoben direnen egitera. Mst III 55, 3 (SP, Ch handik heldu da, Ip heltü düzü, Leon 

hortako). Nondik heldu othe da bada Jainkoak hunen dorpheki yazartzen baidaroku? Lg I 255. Apostolietarik 

heldü zaukün fedezko profesioniaren molde edo formula bat. CatLan 22. Ezin beraz uste izan dezaket Jainkoaren 

nahitik heldu dela hain gutiren salbatzea. Brtc 143. Nundik onera etorri zera? Eta eranzun zion: eldu naiz 

Jaungoikoagandik. Gco I 421. [Izpirituko sosegua eta bihotzeko bakea] heldu baitire gure gutizien 

mortifikatzetik. Jaur 164. Arboletarik heldu dira arnoa, sagarra, gaztaina eta bertze fruitu guziak. Dv Lab 15. 

Heien otoitza ez dela ezpainez barnagodanik heldu. HU Zez 35. Beti keñuka zaude / loruaren gisa, / esanaz 

nagusitzen / zerala aixa, / ori da jaiotzetik / eldu zaizun gaitza. AzpPr 96. Eta nontik heltü zait ene Jaunaren 

Ama jin dadin enegana? Ip Hil 78. Hanitx beitü distiatzen / Zure ganik heltü argiak, / bethatzen tü bazter güziak. 

UNLilia 12. Arraultza ollotik eldu da. Inza Azalp 35. Kantu ezti bat entzuten da, zerutik heldu balitz bezala. Ox 

45. Tokietan, toki arau, [...] berez sortzen diren landare mota etarik eldu da tokiaren izena. FIr 166. 

Eskaleretarik petik gora heldu den argiak iatzartzen bezala nu. JE Ber 66. Sendagailu gehien-gehienak ez ote 

dire landaretarik heldu? Zerb Azk 88. Goi-mailletako izaki bizidunak eboluzioz azpikoetatik eldu direla. Vill 

Jaink 52. Castilla aldeko zelaietarik heldu ziren lanoak. Ardoy SFran 73. 

(Con subordinada causal). Suceder (porque), proceder (de). Cf. infra (3). Eta baldin eskualdun batzuek hala 

mintzo badira, hori heldu da zeren erdarak edo gaztelaniak mintzaira molde hau hartu baitu Arabiatik. ES 134s 

(v. tbn. 108 y 133). Badakizu zergatik eztutzun lauster izaten zeruko konsolazioneak? Hori heldu da zeren 

nekhezegi galdegiten baititutzu orazionean. Ch III 30, 1. Jinkoak hek nere baitan emendatzen baditu, hori heldu 

da zeren nitaz egin nahi baitu bere semearen imayina perfet bat. Mih 95. (Con instrumental). Eta hau heldu 

da Eskualdunek bere hitzkuntza propiala ez estimutan idukiz eta [...] Eskuaraz iskiribatu faltaz. ES 398. 

(T-L). Venir a ser, devenir; resultar, salir; seguirse, deducirse, inferirse. "Revenir, coûter", "suivre, résulter" T- 

L. Zuzenez eta ethorkiz Erresuma guztiko iaun eta Errege heldu denak. Ax 576 (V 370). Hamar birjina 

hetarik bortzak heldu ziren erhoak eta elgerrak, eta bertze bortzak zuhurrak. Tt Onsa 72. Oren hauk partitzen tut 

32 haize laurdenez, eta heldu dire 9 oren. INav 159. Eta nola lehen ez baitzen hitzkuntza bat baizik [...], 

arrozoinez heldu da mundu-herri guzian izan zen lehenbiziko hitzkuntza izan zela Scythiarrena. ES 386. Gaineko 

opserbazione hautarik naturalki heldu dena da. MarIl XV. Gai ederra heldu da Dubut atzarria, / liliak bezala du 

beztiren herria. Hb Esk 135. Iguzkiaren bidez egiten den gatza hainitzez merkeago heldu dela. Dv Dial 114 (It 

atera, Ip jin). Nik erran nahi nuena zen, holetan bi aldiz iraultzera, heldu direla bi lan. Dv Lab 28. 

Gormandizazko bekhatia, / ala hi gora phikatü; / desobedientzia heltü / zelakoz handürreria. UNLilia 10. Zoin 

egunez adoratu zuten Magoek Jesu Kristo? Trufania egunean, heldu baita Urtharrilaren 6an. CatJauf 58. 

Hunenbertze kilo dea behi hunen hazta? Ederki: egungo saltzapenaren neurrian, aberea hauta delarik, heldu da 

hunenbertze urre. JE Bur 172. Zenbat heldu dituk sei eta lau? Sei eta lau hamar heldu dituk. GAlm 1955, 49 (ap. 

DRA). 

(Dv, H, Lh). (Empleado gralmte. con ongi, gaizki, etc.; cuando no se precisa (lo que sucede muy raramente), 

se sobreentiende el sentido positivo). Salir bien o mal parado, ir(le) bien o mal, salir bien o mal, tener (o no) 

éxito. "Zuk errana eginik ez naiz ongi heldu izan, je ne me suis pas bien trouvé d'avoir suivi votre conseil. Gaizki 

helduko zare hori egiten baduzu, si vous faites cela, il vous en mésarrivera. Ez naiz hain ongi heldua lehen non 

berriz hasiko bainaiz, je n'ai pas un si bon succès auparavant, pour que j'y revienne" Dv, que cita además a Ch. 

"Bere egitekoetan nahitara heltzen zaio, il lui réussit à son gré dans ses affaires" H in m. "Eniz gaizki heldu, je ne 

m'en trouve pas mal" Lh. "Ongi heldu zara?, ¿vas bien? (AN-gip-5vill, B, BN-lab)" Gte Erd 151 (junto a untsa 

zirea? de BN-arb). Ezta gibelat behatu behar, zeren hala behatzeaz izatu da gaizki heldu denik. Ax 467 (V 

303; ed. 1864, 546: peril da gaizki hel zaiten). Zeren animaliak, bere adimendu gabearekin ere, eztira lehen 

gaizki heldu diren lekhura berriz bihurtzen. Ib. 469 (V 304). Bertzeak helduko dire bere xede guzietan, eta zu ez 

batetan ere. Ch III 49, 4. Andere izkontü batez zen erhotü [...] amorioa hel eztaitekianari jarraikiago zelakoz. 

Egiat 219. Hek entzun ukhanaz baldin bat ongi bada heldu, / hala egiñaz hamar miller, aldiz, zaie urrikitu. Gy 

83. Lan horren garbitzeko / denbora behar du, / luzaturikan ere / ezta gaizki heldu. Bordel 118. Aberezainak 

thorra betza lasto zamuka batekin abereak eta urez garbi; ez da gaizkiago helduko. Dv Lab 226. Ukhazu hautan 

sinheste, eta ez zare gaizki helduko. Laph 210. [Hirur merkhatariak] gizon erneak, beren eginbidetan osoki 

ohartuak eta handizki heltzen zirenak. Arb Igand 101. Nahi bazare ontsa heldu, zozoek lehen hitza atheratu artio 

igurik zazu bethi. JE Bur 38. Gaur ikusiko nor helduko den hobeki, zu othoitzean arizanik, ala ni dantzan 

jostaturik! Barb Sup 53. Bertzeak beren urratsetan ontsa heltzen ikusiko ditutzu. Leon Imit III 49, 4. Gauzak oro 

ongi heltzen balinbazaizkit. Barb Leg 138. Ongi egiten baduk hik ere, ongi helduko haiz. Zerb IxtS 11. Kafe bat, 

ihardetsi zuen muthiko gazteak ez nahiz eta gizona kexarazi, menturaz kafe bati amor emanik hobeki helduko 

zela. JEtchep 93. 

(Dv, H). (Con ongi, gaizki, etc.). Acomodarse, ajustarse, ser lo adecuado (o sus antónimos, según el caso); 

avenirse (con). "Haxeriari etzaio ongi heldu otsoa bezala mintzatzea, le langage du loup ne convient pas au 


mende. 

689


renard. Ontsa gaizki heldu zait goan behar izatea igande egunarekin, devoir partir en jour de dimanche est chose 

qui me contrarie fort" Dv. "Oinekoak ongi heldu zait [sic], les souliers me vont bien. Gaizki heldu dire 

elkharrekin, ils vont mal ensemble. Xiria ezta ongi heldu xilhoarekin, la cheville ne s'adapte pas bien au trou" H. 

"Ez dira elkarrekin ongi heldu (AN-5vill)" Gte Erd 202 s.v. konpondu. Ezta pontu hunetara gaizki heldu 

Pierres Damiano daritzan doktor batek kontatzen duena. Ax 246 (V 166). Zeren eskiribatzera, chipia, chipichoa, 

gizonchoa, haurchoa ezta ongi heldu euskaraz ongi minzatzen direnen artean. Ib. 18 (V 9). Zure borondatea biz 

enea eta ene borondatea berraikio zureari eta harekin ongi hel bedi bethiere. SP Imit III 15, 3 (Ch iunta, 

Mst izan). Parabola eder bat dago iarririk Eskrituran S. Matheu baitan; zeren onsa heldu baita, bide 

hunzaz ikhusi behar dugu [...]. Tt Onsa 71. Hautxe da Lojikoek batasunaz emaiten duten definizioa, zeina hagitz 

ongi heldu baitzaio Eskuarari. ES 139. Mintzaira lodiegia ere ezta ongi heldu eskuararekin, hala nola I eta X 

lodiki erraitea. Ib. 134. Maitaturen duzue zuekin ungi heldu dena, eta higunduren duzue zuen etsaia. Lg II 147. 

Gainerakoan ongi heldu da meditazionea, igandetan, Jainkoa zerbitzatzeko arrazoinen gainean. Dh 53. Badira 

belharrak elkharrekin ongi heldu direnak, eta badira elkharri kalte egiten dioetenak. Dv Dial 49 (It elkarrekin 

ongi datozenak, Ur alkar ondo artuten, Ip alkharreki untsa jiten). Gure lanaren xedeari obeki doakio, egokiago 

eldu zaio Axularrek diona. FIr 186. Azken molde hortan heltzen nintzan hobekienik. Xa Odol 41. Salir 

adelante, arreglarse(las) (con). Zeren eta oro emaiten dituena beti aberats baita... bertzentzat, beretzat 

doidoi... heltzekoa baizik izanen ez badu ere. HU Aurp 111. Kintsenarekin (Mugerren dioten bezala) ezin hel 

bethi. Manex Barrandegik bihotz onez laguntzen zuen. Ox 194. 

(-t(z)era heldu). Llegar a, venir a, suceder que. "Gauza hori gerthatzera heldu balitz, si cette chose venait à 

arriver!" Dv. Ustez naiteen / hel erortera / zu zirateen / leku berera. O Po 46. Hainak bada nahi baitutzu ongi 

ezagutu, nihorekin mintzatzera heldu zarenean, solasari guardia emozu. ES 196. Kontseiluak berak izenda 

ditzake faltatzera heldu litazken bertze kargudunak. JesBih 415. Zer balia lakioke Ebanjelio Sainduko langile 

bati mundu guzia Jainkoari irabaztea, baldin bera heldu balitz galtzera? Jaur 127. Ordukotz gerthatzen da 

aziendek odolean sarthua dutela izurria, et[a] gero hiltzera heldu dira. Dv Lab 215. Herrien erdiak apezik gabe 

gelditzerat heldu litazke. HU Zez 30. Ber[r]iz el gitian artio salutatra. Mdg 170. (Con dat.). Alhor hartan 

hel badakit ereitera hazia / eta ene bada ere lastoa eta bihia, / ez batori ahal duket ezetare berzia. E 135s (cf. 

Lfn Notes E 156). Baldin lana gelditzera heldu balitzaio eritasunez edo ezin bertzez, begiratzen dio, ixtripuak 

dirauno, egunean eguneko ogia. JE Bur 200. 

(-(r)ik heldu). Acabar de. v. infra -tik heldu. Zure sensuen erregelatzeko emanik heldu natzaitzun pratika 

diferent haukien nonbre handi huntan. He Gudu 145. [Jesusek Magdalenari] manatu zuen haren dizipuluei 

errateaz zer ikhusirik heldu zen. Lg II 287. Zuen gollardoa ez datza bakharrik erranik heldu naizenetan. Ib. 193. 

Ya irakurririk heldu zaren misterioak, oraño egiñaraz dietzatzuke gogoan ez ditutzun asko erreflexione. Mih 40. 

Ahantz bekizkitzu, Iauna, ene bekhatuak, zeinentzat J. Kristo zure Semea Aldare hunen gainean immolaturik 

heldu baita. Brtc 36. 

(-tik heldu). Acabar de. Cf. fr. venir de + infinitivo "avoir (fait) très récemment, avoir juste fini de". Oren 

berean ere, erortzen gare higuintzetik heldu garen huts beretan. MarIl 111. Erreparatu zuten Salbatzailearen 

ohorea [...] pederikatuz gurutzefikatua izaitetik heldu zenaren Jainkotasuna. Jaur 201. 

(H). Nacer, crecer, desarrollarse. Xara berantago eta aphalago helduko da. Dv Lab 370. Maiz eta ardura 

abereak erdi-goseak dagode alhapidetan, eta gero txarrak heldu dira. Ib. 132. Ergiei hamar hilabethetan heldu 

zaizkote lehenbiziko aintzineko hortzak. Ib. 238. [Artzainek] sasietan heldu diren arbolak arradizaraino 

xahutzen dituzte. Ib. 307. Ene bulunbariek ukitu landan, artho eta ogi hautak heldu dire. Hb Egia 132. Pentzeak 

eta artoa ontsa heldu omen dituk lur berri horietan. JEtchep 66. Erein ondoan ez omen da aski axolatu nola 

heldu zen uzta. Ardoy SFran 314. Ez da jorratu behar ez den landarerik / lurrean heldu denik, ez eta bertzerik. 

Xa Odol 119. Aurten ere usoak gaizki heldu omen. Ib. 20. 

3. (heltü S ap. A; H). Suceder. (Con aux. intrans., uni- o bipersonal). Tr. Sólo septentrional; bien 

documentado ya en Dechepare y Leiçarraga, sólo tiene una tradición continuada entre los autores suletinos y 

mixanos; aparece tbn. en Pouvreau, Duvoisin y los bajo-navarros Elissamburu y Barbier. Hay ejs. seguros de uso 

con part. pasado más auxiliar, con aspecto imperfectivo (cf. supra (2)), en Maister, M. Elissamburu y Barbier. 

Kirisailuiari nola hiri hel eztakia: / berzer argi egin eta erratzen dik buruia. E 245. Hel ahal lekidizkigun 

gaitz guzietarik delibratu. Lç ABC A 8v. Konta zitzaten gauza guziak eta zer demoniatuei heldu izan zaien. Lç 

Mt 8, 33 (He, TB, SalabBN, Dv, Leon gert(h)atu). Orazioniak bizia luzatzen du, Errege Ezekiari heldu zen 

bezala. Tt Arima 46. Despazienziatzen eta nagitzen dire gauzak heldu eztirenean hekin gogara. "Cum non bene 

eis successerit". SP Imit III 7, 2. --Zer ikhusten zien miragarrienik? --Apostolietan heltü zen berritarzüna. "Le 

changement arrivé". Bp II 76. Ene lixenziareki hori heltü düzü, amurekatik hanitxen bihotzetarik phensamentiak 

ager litian. Mst III 46, 3 (Ip heltü da; SP gertatzen da). Eztela deus ere heltzen mündian haren manüz edo 

permisionez bezik. CatLan 24. Eta hel baledi zonbait Konfrai haitatietarik ezin asestitzen lizan [...]. Mercy 31. 

Ezagutu zizin, harendako Meza erranarazitzen zien aldi oroz hala heltzen zela. AR 253. Ikusiren dün orano / zer 

zaiña heltüko, / Xarlemaiñak behai / ferafutre ütziko. Xarlem 215. Zer nahi malhür edo akzident faxus hel 

dakizün. UskLiB 74. Gerthakari txarraz nihor guti orhoit baita hel dadien artean. Dv Dial 66 (Ip heltü; It gerta, 

Ur jazo). Zer heltüren zen Gizuner Jinkuak ezpalü ükhen pietate haiez? CatS 24. Gezurrak handiago eta 


mende. 

690


sinhetsarazteko aiseago, nik ez dakit nola heldu den hori. Elsb Fram 71. Bere baithan egiten du ikusi behar 

duela, zer helduko balinbazaio ere. "Advienne que pourra". Barb Leg 127. Bere ziloan egonez ere, barurik bethi 

egoitea heldu baitzitzaion, hil edo bizi, gauaz, herrestaka egiten zituen atheraldi batzu. Ib. 137. Edozer heldurik 

ere, hark behintzat bere irabazia eraikiko zuela erabaki zuen. Mde HaurB 80. 

4. (V-arr, S; SP, Urt Gram 363 A, Lar, Dv, H). Ref.: A Apend; Lrq; AtSac 41 (que lo recoge sólo en 

L'Hôpital-St-Blaise (S)). Socorrer, ayudar. (Con aux. intrans. bipersonal). "Ayúdanos, el akigu" Lar. "San Migel, 

eldu zakidaz emen (V-arr), socorredme" A Apend. Cf. hel. Tr. Propio de la tradición septentrional, fuera de la 

cual se encuentra una vez en Moguel (cf. el testimonio de A Apend) y en Orixe. Bien documentado en los 

autores antiguos; a partir de fines del s. XVIII el empleo es regular aunque menos frecuente y prácticamente sólo 

en imperativo (como sucede, por otra parte, en los testimonios meridionales). 

Ordu hartan hel zakitzat, othoi, ama eztia. E 81. Hire graziá gure miseriari balia eta hel dakión. Lç Ins A 1v. 

Ezen zu zinaizkidala / falta gabe helduren, / noiz ere baitzitzaizkidan / etsaiak oldarturen. EZ Eliç 221. Nork 

eskua emanen dio? Nor helduko? Nor lagunduko zaika? Ax 559 (V 357, que corrige innecesariamente nork 

helduko). Esperantza baitut [...] hortik [zerutik] helduko zatzaizkidala, eskua emanen derautazula. Ib. 11 (V 5). 

Egizu egin ahala zure aldetik eta Iainkoa helduko zaio zure borondate onari. SP Imit I 7, 1 (Ch, Leon lagundu, 

Mst sokhorritü, Ip lagüntü). Pobre behar bat ikusi dut eta enatzaio heldu izan ahal bezala. SP Phil 157 (He 159 

lagundu). Praiska, Praiska, eldu zakidaz; galduba nas betiko. Mg PAb 76 (Arr BAP 1948, 518 atozkit). Hel 

zakizkit, arren, zure loriaren ta nere salbamenduaren etsai izigarri hau gudukatzen. Dh 108. Berriz bekhatiala 

eroriko nüzü, heltzen ezpazitzaitzat. UskLiB 12. Oihu egiozu zure pena eta zure aflikzioneen artetik hel 

zaizkizula. MarIl 35. Aizuak laster jun ziren emazte gaxuri helzera. Etch 624. Ez da hargatik lotsatzen Iñazio. 

Badaki [...] Jainkoa goizxago edo berantxago helduko zaiola. Laph 238. Nahi balinbadugu egiazki Andre-dena 

Maria hel dakigun gure behar-orduetan. Jnn SBi 51. Hel zakitze eror eztitian. Ip Hil 150. Santa aundiak, el 

zakizkigute! Or Mi 12. Oi, jan behar nau! Iretsi behar nau! Hel zakizkit! Zerb IxtS 61. Geure zaintzailea, / gaur 

hel zakizkigu! Mde Po 18 (en EG 1950 (3-4), 7 otoi, zatozkigu!). v. tbn. O Po 25. Gç 42. Bp I 93. Ch III 48, 5. 

Brtc 181. Dv LEd 101. Leon Imit III 48, 5. Xa Odol 183. 

"Servir la messe" Lh. 

5. (SP, Dv, H). (Aux. trans.). Conducir, llevar, hacer llegar, enviar. v. helarazi. Tr. Sólo septentrional; 

aparece en varios autores clásicos, y se documenta con frecuencia a partir de mediados del s. XIX. 

Fin honera hel gitzazu. E 113. Paulen salbura heltzeko kargua hartu zutenék. Lç Act 17, 15 (He gidatu, TB, 

Dv lagundu). Hel nazazu, Iongoikoa, hetarik izatera. EZ Man II 49. [Aingerua] ethor zedin berri haren / 

Mariaren / heltzeko beharrira. O Po 56. Finirazten nündian emaztiak hanxe, / ezpaleit Jinkuk heltü Xaho 

Atharratze. Etch 184. Eta gerla izan zenean hartan dezidatua, / kurrierez heldu zuen orotara mezua. Gy 153. 

Azken judizioko turutak bere deia heltzen duenean munduaren bi bazterretara. Dv LEd 257s. Eskua hel dizadazu 

eta lagunt nezazu. Ib. 81 (Cb 39 eskua indazu). [Iñazioren etsaiak] Fedearen tribunalerat heldu zuten beldurtu 

behar zela Iñazioz. Laph 108. Nere ganaraino harriak eta lur-muiloak ezin helduz, errabia gorriaren bortxaz 

[...]. Elzb PAd 41. Aingeruek eta Sainduek heltzen diotzite Jainkoari gure othoitzak. CatJauf 102. Behakoa urrun 

heltzen zuelarik. JE Bur 11. Nork zakien bertzalde noraino heltzen zuten besoa ixtudiantek. StPierre 33. Heltzen 

dio abarño bat / on dakion jal bidetzat. Ox 101. --Zer ari hiz tenore huntan bidean? [...] --Behiak heldu ditiat 

Harizpuruko bordarat. JEtchep 111. 

v. tbn. Mat 221. Zby RIEV 1908, 294. HU Zez 141. M. Elissagaray GH 1929, 238. Zerb Azk 45. Xa Odol 277. 

6. (BN-baig ap. A; Dv). Pertenecer, tocar, corresponder. Frente al uso de Leiçarraga, TB, HeH y Duvoisin, 

tanto Haraneder como los ejs. de los diccs. de Duvoisin ("Galdatzen du zuzenez heldu zaiona, il demande ce qui 

lui revient de droit") y Azkue ("Zuzenez eni heldu zen (BN-baig), me pertenecía en derecho") reflejan que las 

formas defectivas de supra (2) han pasado tbn. a esta acepción. Cf. infra (9), sobre todo en su acepción de 

'afectar, tocar'. Aitá, indak onhasunetik niri heltzen zaitadan partea. Lç Lc 15, 12 (He heldu zaitan, TB helzen 

zautan, HeH heltzen zaitan onthasuna, Dv heltzen zaitan zuzena). 

7. (Dv). Encontrar(se), hallar(se); coincidir, juntar(se), reunir(se). "Heltzen banaiz zurekin nihon, si je me 

rencontre quelque part avec vous" Dv. Tr. Sólo septentrional, se documenta especialmente bien en textos 

suletinos y mixanos, si bien hay testimonios, tan tempranos como Materre, más occidentales. Gralmte. intrans., 

hay un ej. trans. en Oihenart. Aparece generalmente con inesivo y, refiriéndose a personas, con -(r)ekin. 

Zenbatetan eroriko ninzen munduko periletan, eta helduko inkontru gaitzetan, baldin zuk [...] [etsaien] 

gaixtakeriak agertu, khendu eta desegin ezpazinitu? Mat 294s. Lagun artean / hel nadinean, / elhaketan, 

erhogoan / ez nun dostatzen. O Po 9. Hel dait'asturuz / bertz'anhitz buruz / norbait onts'eginagorik. 'Il peut se 

rencontrer'. Ib. 14. Edo zoriak / nonbait bi-biak / noiz ere heltzen baikitu. Ib. 14. Nonbait bi-biak heltzen bagira. 

Ib. 16. Paubren konpaiñian hel zitianian, kortes eta bihoz bera erakus zite. Tt Arima 104. Ihes ezin eginez, 

hetarik zonbaitetan [jokietan, danzetan...] ihor helzen bada, beste ordiez beno zühürrago eta emiago agertü 

behar dü. Bp II 40. Obligatia dea ehor bere herrian pesta ezten egün batez besta den lekü edo herri batetan 

he[l]tzen bada han Mezaren enzütera? CatLan 101. Bere buruei edo bertzei desiratzen diotela leher egitea [...] 

edo bertze zenbait inkuntru gaixtotan heltzea. Brtc 58. Renaud, hire fama / mündian dük hedatürik; / beldür nük 

ehizan heltü / seküla gizuneki. Xarlem 276. Kalbariako mendin gaiñen heltü izan bazina. UskLiB 34. Holako 


mende. 

691


kunpañetan eniz oano heltü. Etch 322. Behar da goguan igaran zuin lekhütan izan giren, zuin persunareki heltü 

giren. CatS 82. Biharamunean partituz etzen Tolosan heltzen ahal behar zuen tenoreko. JEtchep 81. Amenstu 

leku hortan heltzen garenean, / egizkoaren hatsa galdurik bidean, / leize bat eginen da gure gibelean. Xa Odol 

225. 

8. (V, G, AN, L; Lcc, Lar, Añ, VocZeg 285, VocCB, Dv, H). Ref.: A; EI 147; Iz ArOñ, To; JMB At; Etxba Eib; 

Elexp Berg. Madurar, llegar (o llevar) a la sazón (sentidos prop. y fig.). "10. venir en âge, grandir. [...] 11. venir 

à maturité, en parlant de fruits" H. v. umotu, ondu, zoritu. Tr. Propio sólo de la tradición vizcaína y 

guipuzcoana. Se emplea más como adj. (v. infra). 

Eldu dedinian [linoa], atera biar da eskuz. Mg PAb 138. Desonestidadeko eskolaan atzijak, ondo eldu 

bagakuak, zaartuta bere berdiak. fB Olg 59. Arritua norentzat / sagarrak eldurik / ote zeuden arbolan / bildu 

gabetanik. It Fab 179. Hume bat ongi zoritu gabe, ongi eldu gabe igitatu edo ebaki zuena erioak. LE Urt 434 

(ms. orig. 155v sólo zoritu). Iru bikor oiek eldutakoan lertu eta zumua Erregearen edanontzira bota zuela. Lard 

52. Denporaz dala eltzen pikua arbolan. AB AmaE 248. Denborak matsak elduko ditu. AzpPr 68. Ondo eldutako 

ikoa baño bigunago. Ag Kr 177. Osoro zerurako ondurik edo eldurik zeudenen tokia. Inza Azalp 72. Eguzkiak 

eta intzak pikuak eldu ditunean. Or Mi 3. Utzi urte ta sasoiaren giro ta aldarteak zaletasun ori ondo eldu 

dezaten. Lab EEguna 68. Iaiotzean izaten asten dira, eltzeko azten dira, ta eldurik zaartzen eta iltzen dira. Or 

Aitork 87. Griña au, giza-emakumeak eltzen dijoazen neurrian, geitu oi da. MAtx Gazt 27. Mats-mordoak elduurran 

daude. Ibiñ Virgil 92. Ortarako pikoak eldu gabe daudela uste det. NEtx LBB 43. Ondo eldu gabe nagola 

deritzait lan orretarako. NEtx, carta a Ibiñ 13-XII-1954. Artoak eldu dira. Alzola Atalak 68. Etzala eltzen 

artorik esan zigun. Jakiña, uda motza izango da an. Uzt Sas 349. Aurra ondo eldu da / amaren ustetan, / 

alakoren batian / asi da izketan. Ib. 33. Garia heltzean, igitaiaz ekiten zaio. IBe Mc 4, 29 (IBk heldu). Halako 

gordin antxa aurkitzen zaio, osoro heldu ez den fruituarena. MIH 303. 

(Referido a nonatos). Formar. Ondo poztu ziñan, Alostorrea / eldu zalako neregan semea. In Or Eus 116. 

(Urteetan heldu). Entrar en años. Urteetan elduaz zijoan eran, bertute guzietan aurreratzen zan. Arr GB 7. 

Urteetan elduz zioan eran, ikasbide guzietan aurreratzen zan Platon. Zait Plat 11. 

(Lar, Añ, Dv (V, G), H, A). (Part. en función de adj.). (En sentidos prop. y fig.) maduro, en sazón; (referido 

sobre todo a personas) adulto; prudente, juicioso, sensato, experimentado; mayor, de más edad; (referido a 

nonatos) formado. "Haurrak helduak ditu, il a ses enfants grands. Neskatxa hori ez da oraino heldua, cette fille 

n'est pas encore nubile" Dv. "Gazte heldua, jeune homme, jeune personne déjà grandis, parvenut a l'âge de 

raison, à la force de l'âge. Neskatxa heldua, fille arrivée à l'âge nubile" H. "(Vc), persona madura, juiciosa" A. 

Jan egik sagar eldua (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 44. Lino azi elduba. Mg PAb 142. Artu zuen mats adar bat 

mordo elduz beterik zegoana. AA III 297. Bi gizon zar zintzoak, elduak eta errespetokoak zirudienak. Ib. 332. 

Trateetan ditubee sinpletzat Konpesorerik eldubeenak ta errazoezkuenak. fB Olg 135. Oh, sei zazpi urteko 

Teresa txikijaren ta umiaren pensamentu andija, sendua ta elduba! fB Ic II 287. Senarraren pazienzija elduba 

gaiti zitalago, sutsubago ta lotsa galdukuago egiten zan emaztia. fB Ic III 374. Ezkongeijari obeto begiratuko 

deutsa guraso eldubak ta Jaungoikozkuak, umiak berak baino. Ib. 354. Onelako tokietan ikusten dira arbola 

batean eta denbora berean lorea, fruta berdea eta eldua. It Dial 40 (Ur elduba, Dv onthua, Ip huntia). Beren 

arteko guraso eta gizonik elduenak buru zituztela. Lard 123. Judako gizon eldu eta zar guziak. Ib. 184. Intxaur 

ondo elduaren mamiña. Ur Dial 103. Marubi eldu gorri eder asko zeuden. Arr GB 57. Bera baño elduago zan 

aizpa bati. Arr May 119. Espiritu Santuaren osotasuna sartu zala bere biotzean eta egin ebala (arimearen 

aldetik) gizon eldu bat. Itz Azald 133. Bigunago zegoan sasiko masustarik elduena baño. Ag G 40. Elduegi diren 

morkatik aleak yalki oi bezala. Or Mi 93. Eztauela gizon elduen txixa baño gauza oberik orretarako. Kk Ab II 

12. Emaitz eldurik. Markiegi in Ldi IL 10. Mutil gazte ta gizon elduak / zaiñetan alaitasuna. Or Eus 158. Belar, 

garo ta / sagar elduen usai ugari. EA OlBe 28. Eman dezagun egun bateko erne-muña dan aurra, ots, aurgaia, 

ta beratzi illabete zitun aur eldua. Or QA 100. Gaztetan naiz adiñ elduan naiz zartzaroan. Ib. 112. Gazteak 

aurrena eta elduak gero. Etxde JJ 180. Neskatillatan artu nai die / neska eldueiri gaiñak. And AUzta 119. Zugaz 

biotzak bakea dauka, / [...] arimak bertso eldua. Gand Elorri 140. Gari elduaren kolorekoa. Erkiag BatB 53. 

Emakume eldu bat nai litzake andre urtetsu bat zaitzeko. NEtx LBB 69. Mito gisako zerbait iruditzen zait teoria 

hazia eta heldua baino gehiago. MEIG III 118. 

Hanitz madari ikusten ziran konbentu huntan; heldu helduak, begirako ederrak, gogorako linburgarriak. Osk 

Kurl 144. 

(Con suf. -ko, adnom.). Nikasi yauna gizon adintsu bat da, sentzun artetsu ta eldukoa. Zink Crit 239. 

Sinesmen heldukoen artean, jakinduri gaiak darabiltzagu. IBe 1 Cor 2, 6. 

Ez aur biurtu ezagueraz, bai gaitzarekiko, gizon eldu zaitezten (1 Cor 14, 20). Or Aitork 389. 

Ni zarra naiz, eta emaztea egunetan txit eldua da. Lard 362. Basarri ta ni zenbat erritan / bertsotarako 

bilduak, / azkenerako ibilli giñan / urtetan pranko elduak. Uzt Sas 174. 

9. (V, G-azp-to-goi; Lar, Añ, VocZeg 285, VocCB, Dv (V, G, S), H). Ref.: A; Iz ArOñ (eltzéia), To; JMB At; 

Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg; Gte Erd 14, 57, 275. Agarrar(se), asir(se), aferrar(se), coger, empuñar; (en 

sentidos prop. y fig.) atrapar, pillar; atender, dedicarse (a un quehacer, etc.), tratar (un tema), emprender (un 

trabajo, etc.); picar, morder (insectos, escorpiones, serpientes y similares), (mucho menos frec.) pinchar, clavar 


mende. 

692


(un objeto punzante); morder (el anzuelo); atacar (una enfermedad o similar); (fig.) afectar, tocar; aprovechar 

(una oportunidad); (esanari, etc.) atenerse (a lo dicho, etc.); (hitzetik heldu) tomar la palabra (a alguien); 

(errespetoz heldu) tratar con respeto. "Eldu zion gaitzak, le mal l'atteignit" H. "(V), enconarse (la herida)" A. 

"(G), morder" Ib. "Irurogei kilo! Irurogei ta amarri ere eltzen dio (G-to), llega también a setenta" A EY III 310. 

"Acusar" JMB At (cf., tal vez, el ej. de Lard citado infra). "Raspar (una bebida). Ardo mottela, ez du batere 

eltzen" Gketx Loiola. "Txertoa gaiztotu; infectarse, a causa de una vacuna. Bakuniak heldu zotsan eta gorrixak 

ikusi zittuan" Elexp Berg. "Alkarri eltzeraño allegatu omen zi(ra)n (G-azp)" Gte Erd 123. v. oratu; lotu, eutsi. 

Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio sobre todo de la tradición guipuzcoana desde Larramendi por lo 

menos. En vizcaíno se encuentra ya en Micoleta, pero apenas vuelve a atestiguarse (Añibarro y Uriarte son las 

únicas excepciones) hasta fines del s. XIX, si bien en el s. XX es bastante común. En alto-navarro sólo se 

documenta en Beriayn; Harriet cita un ej. de LE Urt, pero seguramente sea debido al corrector guipuzcoano. Al 

Norte sólo se encuentra en Inchauspe. Es bipersonal con dativo sin duda en Lazarraga, Beriayn, Larramendi, 

Mendiburu y, modernamente, Mirande y Txillardegi; en cambio, ya Cardaveraz emplea el tripersonal que 

predomina después. Es especialmente frecuente en su acepción de 'agarrar', acompañado casi siempre de un 

complemento provisto del sufijo -tik. 

Ene aldeko lagunoni / elzaen zako flakezia. Lazarraga (B) 1204r. Eldu zitzaizkion bereala eta egotzi zuten 

labera. "Asieron del". Ber Trat 111r. Elduteko neure zer eginai. Mic 13r. Esanari el akio zabuan ibilli bage. Lar 

DT CCIV. Eldu zitzaion Fernandezi burutik oñeraño humore lodi gordin oñazez betetzen zuen bat. Mb IArg II 

333. Ondasun usien bazka edo zeboagatik, betiko eriotzaren amuari elduko diot? Cb Eg II 62. Tentau gaikez; 

baña eldu ta usegin, ez. Añ LoraS 142. Biotzez laster egitea Jesus gurutzefikatuagana, ta [...] berari eldutzea 

perilla igaro artean. AA III 326. Otsoa / lasterka asi zan / bildotxaren ondotik, / ta nai zuen egin / milla puska 

gaisoa / lau letagiñakin. / Eltzera zijoala [...]. It Fab 33. Suge batek eldu ziolako, moztu zioten anka. Izt C (ap. 

H). Sugeen mistoak, sugeak eltzen zioten. LE Urt (ap. H). Eldu eutseen artazijai, ebagi eban soñekua. Ur MarIl 

102. Fariseoen Buruak bazkaltzera etxera eraman zuen, ezertatik eldu ote zitzaiokean ikusteagatik. Lard 415. 

Nurbaitek, ustez odola zela eta zauri zunbait bazükiala, heltü zeion. "Quelqu'un l'arrêta". Ip Dial 21 (It eldu zion, 

Ur eldu eutsan, Dv atzeman zuen). Kondearen zaldiari bridatik eldu zion. Arr GB 95. Gerrari laga eta / pakiari 

eldu. Xe 402. Loak bertatik eldu eustan. AB AmaE 463. Ai nere Jaungoiko maitea! --esan zuan Inaziok buruari 

elduaz. Apaol 108s. Dituela atzetik bata bestiari eldurik iru ume koxkor. Alz STFer 130. Gorutz burua iasoteko 

zeri eldurik ez eukala. Ag AL 109. 

(s. XX). Samatik elduta eukan lurrean ittoten. Echta Jos 45. Eltzen badiat, sartuko at tiñakuan. Iraola 103. 

Muskerrak gizonari eltzen dionean. Ag G 126n. Xa, xa! --esan diote zakurrari --elduiok! zatitu zak! Ib. 310. 

Batean sasiak, oteak edo elorrantzak eldu ziotela, bestean [...], ia egunero zekarden gizonak urraturen bat 

etxera. Ib. 67s. Gogorapen gaiztoak zuzen zuzen animari eltzen diote askotan. Inza Azalp 148. Santa Cruzen 

berri ematen dun liburua ikusi ezkero, erriak gogotik elduko diola nago. Or SCruz 8. Erliak eldu eutsian... / 

amaika ezten zorrotz sartu zan / gaxo aren gorputzian! Enb 166. Zere familiyari / errespetoz eldu. Tx B II 27. 

Katuak gaztaiari agiñekaz eldu. Kk Ab II 88. Itzetik eltzen diat. Or Mi 113. Egokiera oni ez badiot eltzen. Lab 

EEguna 105. Arloa ark erakarri oñetik ez ateratzearren, eltzen niela aren erizkerari ta ari-muturrei. Ldi IL 113. 

Burrukan eldu baiño leenago / itzez luzaro dute ekin. Or Eus 170. Zeribait eldu bear, ta artu zun / basagizonen 

bizia. Ib. 194. Bereala elduko dio olakoetan [bestek] zoroki jaulkitako itzari. TAg Uzt 35s. Landareak, aunditxoa 

izanda ere, ondo eltzen dio lurrari. Munita 90. Somorro-gaitzak ez dio eltzen [alertzeari]. Ib. 72. Besotik heldu 

zitzaidan. Mde Pr 110. Xixpari eldu zion. Etxde JJ 152. Zauritu egin dit biotza bere berriak. Baiñan, el nakion 

alde onari. Txill Let 53. Atzeratu bagarik, eldu eutsien etze barrie egiteari. Akes Ipiñ 15. Eltzen dio laban txiki 

batekin atze-aldetik eta, arek atera omen zuan karraxi bizia! Anab Poli 47. Lenengo abaguneari eldu. Anab 

Aprika 71. Ona beatz au, eskorpion batek eldua. Ib. 47. Jainkoaren auzi au, aitzin-gibel askokoa da, eta saiets 

guztietatik eldu nai izan diot. Vill Jaink 9. Gizonik ajolakabeenari ere urbildik eltzen dion galdekizuna. Ib. 57. 

Elduta joateko oitura. MAtx Gazt 74. Goregi zeudela [mats-aleak] eskuz eltzeko. NEtx LBB 148. Estu estu 

eldurik zeukala. Berron Kijote 179. Eta emazteari besotik helduta bagoaz etxe aldera. MEIG I 129. 

(Con bipersonal trans. en vez de tripersonal). Lenbizi artan illuna eta argia alkar itsasirik eta eldurik, [...] 

zeñek zein garaituko zuen ibilli ziradela. Lar SAgust 6. Noizpait eltzen baaut... Zait Sof 129. Esku batez gogor 

eldu zun: --Zaude pittin bat, andrea. Etxde AlosT 99. Oriek [eskorpionak] eltzen dutena il egiten da. Anab 

Aprika 46. Zerbait eldu nairik bere ezkerreko besoa luzatu ondoren, lurrera erori zan. NEtx LBB 55. 

(Con alativo o inesivo en vez de dativo). Jaungoikoak indarrak eman ez bazizkan, etzan sasian eldu ta 

geldituko [amilka zijuala]. ABar Goi 25. Peruk, ostera, non eldu badu. Or Eus 173. Albo bakoitzetik galtzetara 

elduta bost edo sei urteko motiko potxolo bat eta zortzi urteko neska koskor pertxenta bat. Etxde JJ 92. 

Juntar, unir. Cf. infra (10). Zerrendak bosnaka elkarri elduak izango dira. Ol Ex 26, 3 (Ur elkarri itsatsiko, 

Dv elkharri lothuak, Ker alkarri elduta). 

10. (Part. en función de adj. o sust.). "Allegado" A Apend. Ama, / zelan elduok negar ezin, / t' aldau atzeak 

[erostariak] / ainbeste egin? Zav Fab RIEV 1909, 32. 

II (Empleado como sust.). 1. (V, G ap. A), heltu. "Llegada" A. Behin batez bere heltin / Dofinerat juaitin. 

Balad 115. (heldu bat egin). "Visitar, ir a ver, hacer una visita" PMuj. Kalte gitxi egiten daben legez 


mende. 

693


balsamuan, eldu bat egin ta bertatik iges egiten daben euliak. Añ LoraS 111. Eldu bat edo ikustaldi bat egin 

eutsen senar-emazteai bein euren adiskide batek. Ezale 1897, 115. Ezin bere oiturazko baztertxuetara eldu bat 

egiteke egon. Erkiag BatB 186. 

2. "Temple, sazón, (c.) eldua" Añ. 

3. Mordedura, picadura. Hebreotarrak suge pozoniatsuen ozkada edo elduetatik sendatzen ziran bezala. Arr 

Bearg 64 (ap. DRA). 

- HELDU-ALDI. a) Visita. v. supra II (1). Bere senarragaz lanean egoanean be, lapikoko ta beste janari 

guztiak berak zuzenduten ebazan, noizik noizera eldualdi bat etxera egiñaz. Echta Jos 12. 

b) Toma. Bigarren eldu-aldian asmua aldatu eban azeri arek, eta binaka asi zan [mats-mordotik yaten]. 

"Lance". Or Tormes 25. 

- HELDU-ARIN (V, G ap. A), ELTARIN (G-azp ap. Gketx Loiola). "No bien madura (fruta)" A. "Inmaduro, 

poco maduro. Sagar elt-ariñak" Gketx Loiola. Lan au eldu-arin eta gazbakoa bada. GMant LEItz 56. 

- HELDU BADA. v. heldubada. 

- HELDU-BERRI (-barri Vc, heltüb. S, heltub. R ap. A). a) "Noticia de la llegada" A. v. helberri. 

b) (heltü-b S ap. Lrq). Recién llegado. Elduberriak arpegian ezagun zun larri ta arnas-estu zetorrena. Etxde 

JJ 44. Oraintxe eldu-berri nintzan Elizondotik. NEtx Antz 153. Begirakune zorrotzak egin deutsez alkarreri, an 

dagozanak eta eldu barriak. Erkiag BatB 190. (heldu-berririk). Gudatik elduberririk dan zure aitatxo. 

Etxde AlosT 53. Hürrüntik heltü berririk / botzik zirekin nizala. Casve SGrazi 34. (heldu-berritan). 

Baserritarrok eldu barritan, aberetxeko orman bertan estekatzen zituen abereok. Erkiag BatB 50. 

- HELDU-BIDE. (Fig.). Lugar por el que agarrar. [Bertsolariak] enpeñatutzen dira, / munduban legia, / 

elkarri billatutzen / eldu-bidia. AzpPr 106. 

- HELDU-GIRO. Disposición de conseguir, de que llegue. Ta gu, euskoak, ete gaude olerkari gurena eldugiroan? 

Ldi IL 37. 

- HELDU-GIROTASUN. Madurez. Gari-soloen euri-oritasun koloreak indartsu erakusten dabe euren eldugirotasuna. 

Alzola Atalak 83. 

- HELDUXE. (Part. con suf. -xe, de valor aproximativo). a) De heldu (1). Gaineraino helduxeak ere 

baikitazke. JE Ber 14. Graxi gazte zen orano. Ezkunt adinala haatik heltüxürik. Const 35. Garbiketa-aterpe 

aurrera elduxe ziranean. Erkiag Arran 55. b) De heldu (8). Gure egunetan [...] gizarteko justizia beiñola 

baiño elduxeagoa biurtu delako. Vill Jaink 99. 

- HELTZEAR. A punto de llegar. Apeztasunerat heltzer eta... soldado altxatua. Iratz 162. Berriro alegin eta 

gutixago nindagon artan, gutixago; ukitzea eta eltzear. Or Aitork 205. Ia heltzear zaudenean, zaunkaka agurtu 

zituzten zakurrek. Osk Kurl 138. Baiña urrengo uri aundira eltzear dagola, geltoki koskor batean jatsi da. 


- HELTZEKE. Sin madurar. Cf. heltzaka. Eltzeke diraun udaberriko igali goiztarra. Etxde JJ 200. Oraindik 

pikoak eltzeke baitaude. NEtx LBB 115. 

- EZ HELDU BAI HELDU. "Ez eldu bai eldu (V), apuradamente, entre sí alcanza o no alcanza" PMuj. 

Nekezale errenteru ez eldu bai eldu bizi dirianai. CrIc 87. 

- EZIN-HELDU. a) (El) que no llega (?). Delakotz eskuara --ez otoi erran-- ezin heldua, bainan xuhurra. HU 

Aurp 219. 

b) Infranqueable. Bide ezin-eldu oiek artzeko / Iaunak sortuko bestea. Or BM 52. 

- EZIN HELDUZKO. "Qu'on ne peut atteindre; qui ne peut arriver" Dv. 

- EZIN HELEZ. "Hara ezin helez, ne pouvant [pas] arriver là" SP. 

- GIBELERAT HELDU. v. gibel. 

- NOLA HEL. "(BN-mix), según sea. Gatelutara bat salda aski duzia bazkaritako? Nola hel: handi handia 

bada, bai" A s.v. el. 

- ONGI HELDU. (Empleado en la expresión ongi hel dakizula, dakizuela, etc. como fórmula de salutación). 

"Dios te guarde, Dios te salve (salutación), agur; ongi el dakiala; ondo el dakizula" Lar. "Ungi hel dakizula, qu'il 

vous arrive bien, à vos souhaits, bien vous aille, vous fasse!. Syn. (L) on dagizula" H. Huná, Iesus aitzinera 

ethor zekien, zioela, Ungi hel dakizuela. Lç Mt 28, 9 (He, TB, Dv agur). Ungi hel dakiala, Iuduen Regeá. Lç Mc 

15, 18. Bienvenido. Jin zaiztian erregeren gana ta honki heltiak ziratekiala. Egiat 159. 

- ZER HEL ERE (BN, S ap. A; VocBN, H). Por si acaso. "Zerhelere, adv. par prévoyance" VocBN. Cf. supra (I, 

3). Zer hel ere nagoen presto. Tt Onsa 71. Egon behar dü ahalaz ikhusteko bidian zer hel ere. Ip Dial 71 (It, 

Dv zer gert(h)a ere). Zer hel ere, hirugarren athorra hura han du. Barb Sup 40. 

"(S), tout juste, comme par hasard. Zer helere? Erori düzü. Comme par hasard; il est tombé" Lh s.v. zer. 

helduaro. Madurez, edad madura. v. heldutasun. Gaztaroan bezelaxe elduaro ta zartzaroan ere adiskide 

onak izan baitziran. Etxde JJ 274. Bere [Frai Luisen olertigintzaren] elduaroan eta betetasunean berriz 

erabateko kristautar adierazkizun berri bat [...] erantsi ziola. Gazt MusIx 62. 

heldubada (BN; Dv, H (s.v. heltzea), Lf Gram 359), heltubada (R, S; Dv). Ref.: A (heldu, heltu); A Apend; Gte 


mende.


Erd 151. Quizá. v. beharbada. Phensa ezazü heltü bada hola hobe dela. Mst I 16, 1 (Ip heltübada; SP 

naski, Ch benturaz). Heldu bada gu guziak / ordin girate sendotiak. Arch Fab 205. Haur sorthüren dena, heltü 

bada, alhaba dükezü (S). Lacomb ms. (ap. DRA). Gure bidaje lüzian / etxe bat diagü ikhusten; / heltübada arren 

gütük / amiñi bat phausatüren. Casve SGrazi 32. Okerrago, heldu bada, genuen etxeteilape ederreko barrunbe 

kaxkarra lagungarri izan baitzen [...] behar genuenaren gose-egarria uxatzeko. MEIG IV 127. 

eldubera. v. helduera. 

helduera (Bera), eldukera. 1. Llegada, arribo, venida. Eldueran basobete ardao eskiñi. Kk Ab II 177. Nori 

ez atsegin negu-giltzarion elduerea, arako biñan biñan agertzen yakuzanean... Erkiag Arran 191. Eldukerako 

poza amestuaz. Gand Elorri 96. Atsegingarrie ixetan da benetan inguruetako bide-zidor guztiek lagunezko 

erreskadaz beterik ikustea, eta pozgarriena Ubidarren eldukerea. Akes Ipiñ 20. 

2. Madurez. v. heldutasun. Zabaltzen, edatzen eta elduerara eltzen diren azi oiek. Vill Jaink 62. 

- HELDUERAN. Al llegar. Amarrak zirean ni Lekeitio ondora eldueran. A BGuzur 136. Etxera elduberan, 

an ixaten ziran garrazijak. Kk Ab I 32. Bakandereagana eldueran, kirtenkeri barri au edestu eutsan. Otx 165. 

helduez (Lar, H, Bera). Inmaduro, verde. v. heldugabe. Azeriari maats-aleak eldu-ez bezela, eskura-eziña 

baderitzaizu onen mamia. Markiegi in Ldi IL 9. 

helduezin. 1. Inasequible, inalcanzable. Amaika bidar amesturiko egun eldu-ezin antzekoa! Erkiag BatB 

146. 

2. (Sust.). Imposibilidad de llegar. Etxartera eldu-eziñak Santxori emandako naigabea. Berron Kijote 121. 

heldugabe (G, L ap. A; Dv), eldubage (Lar, Añ). Inmaduro, verde; prematuro. "Agraz, sacada de uvas no 

maduras: (c.) mats ura, mats eldubageen ura" Añ. "Inconsummatus, imparfait, qui n'est pas arrivé à l'âge nubile, 

qui n'est pas arrivé à la maturité, en parlant des fruits" Dv. v. helgabe. Arbolari begira / dio azeriak: / eldu 

bageak daude, / oraindik berdeak. Echag 162. Aren bular biribila mertxika-aralde eldugabea zen. Or Mi 7. 

Gurasoek naiko aur bazunaten: amaika ongi elduak, eta bat eldugabe yaioa. Or QA 40. 

- HELDUGABEKO (Bera; eldubageko Lar; eldubako V ap. A). "Agraz, agua exprimida de uvas no maduras, 

mats eldu bagekoen ura" Lar. "Verde, no maduro" A. "Eldu gabeko umia, un niño prematuro" Bera. 

heldugai. Asidero (sentidos prop. y fig.). v. helduleku. Beren jardunari asiera emateko eldugaiaren billa. 

Etxde JJ 85. [...] --Bota zion Engrazik osabak emandako eldugaiari gogor eutsiz. Ib. 143. 

heldugaitz (BeraLzM). Inaccesible. Onela espartarren erasoei buruz zure iria eldu-gaitz iraun-eraziko 

duzu. Zait Sof 149. Mukulua, heldugaitza geratzen da. MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). 

1 helduka. "(Gc), a derribarse (lucha de muchachos)" A. 

2 helduka (PMuj). Verde, inmaduro. v. heldugabe. Ala baita mikatz sagar bat elduka. "No madura". Ldi 

BB 80 (v. tbn. UO 57). 

eldukera. v. helduera. 

helduki. Llegando. Nola baizégo sandarén konbentua ziudadetik kánpoan, ta án eldúki anitz heréje arima 

gaixto, naizúte sártu konbentuan egitekó gaixtakériak. LE JMSB 355. Yaztetxe-atarira elduki. Markiegi in Ldi IL 

9. 

(AN-gip-5vill-larr-ulz-erro, B), eldukio (AN-larr). (Con valor enfático). "Umea goseak hilik zegoen, eta ama 

ez helduki!" (AN-erro) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 281 (v. tbn. ib. 279, 281, 282, 283, 286, 

287, 288). 

(En expresiones proverbiales, sentencias, etc.). "Atzetik elduki: bi aldetara artzen da esaera au: 1.º norbaiti 

agertu zaion ajea, lendik ere bazuela; 2.º norbaiti uste ez zuenen bat bere atzetik etorri zaiola (AN-larr)" Inza 

NaEsZarr 727. 

(B ap. P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 289). (Usado en saludos). Cf. ariki, 3 egoki, etc. 

heldukiro. "Maduramente" Lar H. 


mende. 

695


heldukitu. "Heldukittu, madurar demasiado la fruta" JMB At. 

helduleku (V, G). Ref.: A. Agarradero, asidero, asa, mango (sentidos prop. y fig.). Beren arrazoi zorrotz 

eta miñak emateko eldu-leku bat izan dezaten. LibDot 184. Beren eldu-leku eta siniskaiak. Ib. 207. Galdailla 

aundi ta zabal bat elduleku bigaz. Onaind EEs 1930, 202. --[...] Inguruan darabilkikena konta zak, eta orra 

ipuia. --[...] Esku artean aparteko etorririk ez duanarentzat, eztek eldu-leku txarra. NEtx LBB 113. Bere zurezko 

eldu-lekuak metro bat eta berrogeita amar zentimetro ditu. Garm EskL I 84. 

heldulekutxo. Dim. de helduleku. Zurgiñarrezko edo lurrezko katillu aundi bat bere eldulekutxoaz. Onaind 

EEs 1930, 202. 

heldumin. 1. Deseoso de llegar. Gure erraietan eldumin dagon / ametsa zerorrek bete. SMitx Aranz 160. 

2. Ganas de conseguir. Amesturiko sagarraren eldumiñez, maiteñoaren eztitasuna txastatu (probar) egarriz 

egin ziña. Etxde JJ 73. 

heldura (L, BN; SP), heltura (L-ain, S; Dv (S), Foix ap. Lh). Ref.: A y Lh (heldura, heltura). 1. Ayuda, 

socorro. "Subsidium" SP. Cf., quizás, Deen I 370: "Helduda, shipsnost [Bootschuppen, cobertizo de lancha]". 

Aingeruak mandatari eta lagun, sainduak bitarteko, eta horiekin batean bihotz-heldura edo barneko argi eta 

irrits onak. Dv LEd 55 (Cb Eg II 23 inspirazio). Eztela behinere entzünik izan, zure heltüra deithü dianik, zure 

lagüngoa galthatü dianik, baratü dela konsolazione gabe. Ip Hil 259. Elizako heltüren erier emaiten. Const 26. 

Elizatekia heltüra bat "aide sociale" hürrünekoen laguntzia, "car" edo berebil baten medioz? Herr 24-11-1960 

(ap. DRA). Neskatoek aldiz beren bizi moldea hobetu eta heldura zonbait ardihetsi. Herr 3-12-1964 (ap. DRA, 

que lo interpreta como "progreso, madurez"). 

2. (SP Dv y A; H). "Avancement, progrès [...]. Heldurarik eztu bere egitekoetan, il n'avance pas en ses 

affaires" SP. "1. chance. Syn. helantza; 2. (absolum.) bonne chance, hereuse. Heldurarik eztu, il n'a pas de 

chance, il ne réussit pas" H. 

3. (Lecl, VocBN, Dv). "Cri au secours" Lecl. "Appel au secours en cas de détresse" VocBN. 

- HELDURA EGIN (heltura e. S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; AtSac 41 (heltüa egin). Socorrer, ayudar. Segür nüzü 

heltüra eginen deitadala. Ip Hil 75. Beste gerlako untzi eli bat joan zaitzo heltüra egitera. Eskual 10-1-1908 (ap. 

DRA). 

heldutasun (V ap. A), eltasun (Lar H). Madurez. "Madurez de juicio" A, que cita a fB. Edozein lagun 

artetan erakusten dabeela eureen egoneriagaz, ibilteriagaz, berbeetiagaz ta jeriagaz eldutasuna, atsetasuna, 

juizijua, lotsa ona ta kristinau usaina. fB Olg 199. Gauzak eldutasunagaz neurtuten dituzana. Itz Azald 182. 

Familiako bizitzan aurkitzen du gizonak bere giro egokia, bai almenak eldutasunera eramateko eta bai bere 

bearrak erremediatzeko ere. Vill Jaink 155. En DFrec hay 5 ejs. 

1 ele (AN-araq-5vill-arce, B, L, Ae, BN, Sal, S, R; -lh- SP, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; Mdg 163). 

Ref.: A; Mdg 163; Lrq (elhe); EI 296; ContR 518; Satr VocP; Gte Erd 135, 225 y 262. En EI 296 se precisa que 

ele es 'solasa' en Vera (AN-5vill); 'parole' (gralmte. frente a hitza 'mot') en Ustaritz (BN-lab), Urcuit (BN-ad), 

Camou-Cihigue y Mauleón (S); por el contrario, hitza es 'la parole' frente a elhia, elhe ainitz ein en Briscous 

(BN-ad); y es 'palabra' frente a xardukia 'conversación' en Arrieta (AN-arce). El informante de Bardos (BN-bard) 

"no distingue bien entre elhea, hitza y mintzaia". Elhe es distinto de mintzaira (en Eskuara mintzaira zaharra 

duzu) en Larceveau (BN-ciz). 

Tr. Propio de la tradición septentrional, en la que se documenta desde Leiçarraga; a partir de la segunda mitad 

del s. XIX se encuentra en prácticamente todos los autores. No hay documentación alto-navarra, pero está bien 

atestiguado en roncalés (y modernamente en baztanés). En la tradición meridional, fuera de los ejs. tempranos de 

Mendiburu e Iztueta, se introduce a comienzos del s. XX entre autores de léxico cuidado, en ocasiones con un 

significado algo distinto del septentrional. En DFrec hay 15 ejs. de ele, 8 de ellos en textos septentrionales. 

1. Discurso, dicho, palabra(s). (No sing.; especialmente frecuente acompañado de ciertos adjs. como alfer, 

gozo, eder...; v. infra ELE GAIZTO, ELE ON, ELE TXAR, etc.). "Parole" Arch VocGr, Gèze. "Propos, parole. 

Elhetan sartzea, entrer en propos" Dv. "1. parole articulée, prononcée. Ce terme ne s'emploie que dans cette 

acception: hitza signifie en même temps parole, terme, mot, exprimé ou écrit. [...]. 2. conversation, discours. [...] 

Elheak ederrak ditu, ez ordean egintzak" H. "Entre itz y ele existe la misma diferencia que entre parole y mot 

franceses; worter y worte alemanes; vocabulum y verbum latinos: itz es vocablo, es decir, palabra aisladamente 

considerada; ele es palabra con relación a otras, como parte del discurso" A DEV s.v. academia. "Ezin erran 

éliak (R-is)" ContR 518. "Elerik gabe gelditu" Satr VocP. "Elhetik athertu da (BN-lab)" Gte Erd 135 (junto a 

eleka aritzetik, solastetikan o itz egiten de otras zonas). "Elea iaurri da (S)" Ib. 225 s.v. murmuratzen. "Elhetik 

obrala (S)" Ib. 262. v. solas. 


mende. 

696


Elhe profanoei ihes egiteko. Lç 1 Tim 4, 7 (tít.; en el texto fable profanoak; He elhe ergel, TB elhe profano, 

Dv elhe xahar; IBe hizpide ergel). Haren izen'alferretan / ez erabil eur'elhetan. O Po 53. Zer dira elhiak, elhe 

baizik? Mst III 46, 1 (SP hitz, Ch solas, Ip, Leon elhe). Ordian haboro plazer dükezü ixilik egonez, eziez elhe 

hanitx erranez. Ib. I 24, 6 (SP, Ch sol(h)as luze). Dabiten anaia zaharrenak, entzutean solas hek, erran zion bere 

haurrideari: zer tutzu elhe horiek? Lg I 277. Elhe güzier gor. Egiat 237. Hori da egia handia, gizonen elheek 

mudaturen ez dutena. Dv LEd 154 (Cb Eg II 83 esanak). Iñazioren kontrako elhek Toleda jo zuten, urrunago eta 

handiago. Laph 83. Izan gitiala xaii eta kasto pensamentu, ele eta obretan. CatR 47 (CatAe 46, CatSal 47 itz). 

Lehen egunetan elhe guti zuen. Prop 1880b, 21 (Dv traduce "il parlait peu"). Elhe onak hitz murritzez / Ez du 

gozo hanbatik. Zby RIEV 1908, 757. Jainkoaz otoi, zertako hoinbertze ele? HU Aurp 209. 

(s. XX). Ele alferrak utzirik. Ib. 58. Haren ahotik ardurena entzuten ginuen eletarik bat baitzen hauxe: "Zer 

nahi gerta, jende onik ere ikusten dugu han hemenka zokoetan". Ib. 105. Halako elhe arraiak egiten zituen [...]. 

JE Bur 137s. Entzun dut geroztik ele frango alde hartako jendeaz. StPierre 22. Haritxabaleten azken erri eletarik 

hau ere: [...]. Const 43. Ele ederreri ez fida. Etcham 65. Ele goxoz naigabea arintzen zion. Or Mi 69. Itsusi 

aurpegiz, elez eder. Ldi IL 23. Jakoberen azken elheak. Zerb IxtS 30. Eleak ederrago lanak baino (B, Sal). A EY 

III 192. Asko elheren buruan, deliberatu zuten [...]. Lf Murtuts 33. Ene eleetan ediren dunan zihurtasun hori 

neronek baneduka! Mde HaurB 93. Dena elhe goxo ariko zauzkik nahiz eta hi kontsolatu. JEtchep 99. Elhe 

alferrik gabe dio, garbi garbia. Ardoy SFran 141. 

v. tbn. Harb 224. SP Imit III 4, 1. AstLas 16. CatLan 50. Jaur 139. Gy 66. Arb Igand 95. Barb Sup 37. Ox 122. 

Zait Sof 195. Erkiag Arran 63. Izeta DirG 26. Larz Iru 86. Xa Odol 111. Casve SGrazi 104. 

(Empleado en sing.). Hartarakotz ez begia heda hautzaz athera, / gutiago beharria kontrarako elhera. EZ 

Man I 16 (v. tbn. Eliç 102). Bertze indar du elheak aberatsak erranik, bertze datorrenean gaxoaganik. "Le 

discours". O Pr 494. Elhe ederra, egunaren laburgarri. "Un beau discours". Ib. 576. Tertulianen elhe ederrari 

gogo emazü: "Izairiaren ama, dio, dela mündia, [...]". Egiat 166. Nork sinhetsiko du ogia jorratzea ez dela 

axola? Hori alferraren elhea da. Dv Lab 77. Elhe makhur bat ere ezin jasan. Dv LEd 4. Sinhesten dit zure 

zihauren elhia dela epistola hortan irakurten dena. Ip Hil 228. Elherik hoberena laburrena (B, S). A EY III 192. 

Gizon gaitz horren ihurzurizko elea. Iratz 176. Ele adiskidetsu baten hotsa. Mde HaurB 85. Maitetasunezkoa da 

bere elea. Txill Let 136. 

(AN-araq, B, L, BN, R, elhe L, BN, Sc ap. A; -lh- Volt 78, SP, Urt, Lar Sup, Dv, H; Lar, Aq 1150, Añ (AN)), 

ela (AN ap. A Añ (AN)). Cuento, fábula, patraña; chisme, hablilla. "Affabulatio, elhearen izpiritua vel 

morala vel moralitádea" Urt I 375. "Apologus, elhea, umoremolda elhea, elhe umore moldagarria, elhe morala" 

Ib. II 171. "Fábula" Lar, Añ. "Elhe bat da hori, c'est là un conte" Dv. "Discours vain, paroles en l'air, contes. 

Horiek oro elheak dira, tout cela n'est que paroles sans fondement. Bai elhe! (locution syncopée), oui, des 

contes!" H. "Ela, cuento, acontecimiento, fábula" A. v. elezahar. Elheak zerozkidaten / nahi sinhetsarazi, / 

zeñek ezpaitzuten zure / hitzekin zerikhusi. EZ Eliç 231. Ala elheak, ametsak edo gezurrak othe dira hauk? Ax 

599 (V 385). Bada exenplo bat, edo elhe bat, elkhar hil nahi zuten batzuen artean gerthatua. Ib. 467 (V 303). 

Hain erne elhetara, hain logale beilla sainduetara. "Ad fabulas". SP Imit IV 7, 2 (Arbill 197, Ch elhe, Mst elhezahar). 

Arrazoin suerte hau iduritzen zait dela belearen elhea eta funtsik gabeko atso kontua. ES 158. Elhe 

konturik eta hitz alferrik enplegatu gabe. Ib. 90. v. tbn. He Gudu 63. Zer deikü elhe honek ikhasten? Arch Fab 

103. Entzuizu: zelan da Artoberoren ele (ipuiña) ori? Ag Kr 34. Elhia zabilan, ez hatik aspaldi / eztei egiteko, 

Pettan zela adi (1907). (ap. DRA). Etzian arauz seküla Haritxabaleten gainen entzün mihi lüziek erabili dütien 

eletarik zerbait baizik. Const 13. Etxeko elheak etxean. Zerb Prov 336. "Elea bere amarekin kontatu dit (B), 

me ha contado cien mil cosas" A EY III 272. 

Conversación. Amoriozko elhe eta ioko hetara. SP Phil 306 (He 307 tratu). Ahalaz ixil erazi gaizki errailia; 

edo xotilki elhia ützül bestetara. Bp I 103. Zerbait beste elhe edo diskursez aboro gaiski minzatzetik bararazi. 

AR 447. Etxerat ezin yoan ilhundu artean, / egoten ohi dire zozoen elhean. Hb Esk 117. Huna zer ele ibili zuten 

berriketariak eta delako xaharrak, Napoleonen Larrungo itzuliaz: [...]. Zerb Azk 36. v. tbn. Etxde JJ 87. Berak 

ere maiz pertsulariak zituen mihian; bainan harek aipatzen ez bazituen, nik ekartzen nuen horietaz elea. Xa 

Odol 33. v. 1 eleketa (2). Ele (berriketa) ta iruzkin (komentari) ziarduten artean denbora galtzen ari ziran. 

Etxde JJ 250. 

Forma de hablar. Elean hurri aire bat zuelakotz, baziren uste zuketenak ez zela zen bezen buru onekoa. HU 

Aurp 179. Erdi frantses eta erdi gaskoin; hastean ez deraue nihork irri beizik egiten, delakotz heien elhea 

nahasia bezain bitxi. Arb Igand 21. Haur elhe haurrentzat. Ox 111. Üskara plañ eta elhía zorotz. Lrq Larraja 

RIEV 1931, 235. Badaki gizonari giza-elez hitz egiten. Mde Pr 140. Beti bezala elhea xuhur, behar gabeko 

zinkurinarik gabe. Ardoy SFran 224. 

Expresión. Huna zer zaitan niri gehienik laket Eskuaran. Elheak labur ditu, erne eta bizi. Erran nahi den 

hura erran, eta bethi aitzina doha. [...] ez du hitz bat hutsik ez alferrik. Arb Igand 12. 

Palabra, habla, facultad de hablar. [Eskuarak] amaso emaiten duela oraiko mintzai gazte, burrustan elhea 

dariotenen artean. JE Bur 175. Elia bekantziari begitartia ülüntüxe zaio. Const 43. Nekez mintzo zen, hurriki 

zitzaion atheratzen elhea. JE Ber 65. Mutueri elhea eman. Zerb IxtS 85. Erriaren aurrean, gogoa argitu omen 

zitzaien, elea bizkortzen eta edertzen. Zait Plat 151. 


mende. 

697


(Conceder...) la palabra. Xemartin Gracy ere Hiribarrenen denborakoa zen: utz dezogun beraz elea. Zerb 

Azk 76. 

Palabra, vocablo. Obeki entelegatzan isartan daud abezedarioko letra bakotxaren ele bat. Mdg 147. Erriak 

beste ele erdalusaindunez estalita jakinerazi zidan. A Ardi X. Izan ere, irudun ele asko du euskerak: e-ra-man, eka-rri 

[...]. Or Poem 519. Zer izen behar ote luke euskaraz? Laritza? Oro ohartu direlakotz, landare-ele hau 

bururatu gabe, [...]. Zerb Azk 41. 

Palabra, Verbo (en Teología). Bazedin ordu berean / otoitzean / iar belhaurikaturik, / non senti baitzezan 

sarri, / miragarri! / elhe' aragiturik. O Po 58. 

(Como primer miembro de compuesto). Mundu eroaren esankizunei urrtiko peregrino bidariak erri 

arrotzeko ele-erausiei baño geiago ez begiratzea. Mb IArg I 224. Kirkir ele kemen gitxikoaz. 'Al grillo 

insustancial'. Izt C 409. Gizon atsegiñ eta ele-goxo arkitu nuan. "Iucundum verbis". Or Aitork 108. Irets irriak, 

ixo elhe-haroak. SoEg Herr 18-4-1957 (ap. DRA). 

2. (Bera). Lengua, idioma. Tr. Acepción puesta en circulación por Arana-Goiri (v. AG 2086) hacia 1902 (v. 

NeolAG); tiene bastante aceptación en la primera mitad del siglo XX, pero deja prácticamente de emplearse 

(salvo en derivados como elebitasun, etc.) en la 2. a mitad. Cf. A DEV s.v. academia: "Ele, por más que algunos 

se empeñen en sostener lo contrario, no es 'lengua', no es más que 'palabra'"; cf. tbn. supra la pregunta de EI 296. 

Orrexegatik diñot pantzeragaz France-ren elia. AG 2087. Geure ele matte ta laztantzuba garbitu, eutsi ta 

zabaldu. Albzur RIEV 1907, 625. Idaztietatik bakarrik gure elea ikasi dutenak. Ayerb EEs 1914, 237. Ikasi 

daigun erdera, prantzes, / naiz ingelesan elia (1916). Enb 45. Euzkerea, bere abenda-elia. Kk Ab I 86. v. tbn. 

JBDei 1919, 296 y Zink Crit 61. Ogei urtetan eundaka izkuntza aztertu, ta irurogei ele ta izkelgi. GMant LEItz 

71. Eroki gure elea maite zuena. Zub 17. Eusko ele zarra. Aitzol in Laux BBa IV. Euskerari ele landuen artean 

toki txukun bat yadestea. Ldi IL 128. Elendar edo gerkarren ele edo berbeta. Arriand en el voc. del final. Lenik 

greko-elez ikasia, gero latiñez mintzalari bikaiña. Or Aitork 93. 

(Como primer miembro de compuesto). Ele-berbizkundeei buruz. Ldi IL 37. Ormaetxeatar Nikola 

("Orixe") gure ele-maisuak. Gazt MusIx 8. 

- BAZTERRET(IK)AKO ELE. (Usado en plural). (El) qué dirán. Adixkideak, lagun gitzatzue, bazterretikako 

elek lotsatu gabe. HU Zez 52. Bainan, mintzatzeak berak berotua baitzuen, etzezaketen bazterretako elheek izi. 

JE Bur 104s. 

- BERAKATUX-ELE. v. berakatux. 

- DEUS EZ ELE. (Expresión equivalente a 'sin comentarios'). Zioten: harrabotsa laket zitzaiola. Deus ez ele. 

HU Aurp 114. Berekin [eskuararekin] gu ere leherra zerez gibelatuak dauzkala. --Deus ez ele. Ib. 203. 

- ELEAK ELE. a) Una vez dicho lo dicho (?). Eleak ele, bego huntan egungo solasa: balute jaun hoiek xede 

onaren itzalaren iduripenik [...]. HU Zez 106. 

b) (Con verbos como egon). (Estar...) hablando sin parar (?). v. ELEAK ELETEI. Jatsu eta Haltsu biak 

igualtsu, orduan elheak elhe egon ziren, haatik orai mementoa fina da. Herr 26-2-1959 (ap. DRA). 

- ELEAK ELETEGI. Por más que diga (digan, etc.). v. ELASTURIAK ELASTURITEGI. Bainan elheak 

elhetei, ez da deus segurik. Arraya Herr 31-12-1959 (ap. DRA). Bainan, Haristoy zenaren eleak eletei, ez da 

nehun deus holakoren frogarik. Lf ELit 110. 

- ELEAK ETA BELEAK (G ap. A; Lar, H). "(Ha) dado mucho que decir, eleak eta beleak banatu ditu" Lar; cf. 

tbn. "campanada, ruido, murmurio que en un pueblo causa alguna acción, otsa, eleak eta beleak banatu". "Eleak 

eta beleak banatzen ditu, il porte partout des bruits et des inventions (corbeaux)" H, que cita, por error, a Axular. 

"Eleak eta beleak banatu (G), dar mucho que hablar, darse mucho a conocer" A (tbn. en EY III 297 FSeg). 

Ara non bereala Israel guzian eleak eta beleak banatu ziran. SermAzc 279. Besteak bidean egongo dira asteko 

eleak eta beleak irabiatzen. AA II 242. 

- ELE-ALFER. "(B), inoportuno en el hablar" Inza EsZarr 176. 

- ELEAN. Hablando, conversando. Ez eban gura be Mañasik iñogaz elean jardun: naikoa zer esan da zer 

entzun baeukan bere barruan. Ag Kr 204. 

- ELE-ANTZE. Literatura. v. ELE-EDER (b). Ele-antzea ta mintza-antzea ikastera. "Litteraturae atque 

oratoriae". Or Aitork 40. 

- ELE BILDU. Contar (litm. 'reunir') chismes. Banka hortan lau andre / beti elhe biltzen / aspaldian asiak / ez 

dira gelditzen (BN-baig). Satr Auspoa-65, 59. 

- ELE-DEBEKU. Dificultad para hablar. Agortuz bezala kausitzen zela, zertaz mintza ez jakin. Bainan laster 

iragoiten zitzaion ele-debekua. Lf ELit 304. 

- ELE-EDER (AN-5vill, B). Ref.: A Apend; Inza NaEsZarr 176. a) Elocuente, (el) que habla bien. Iztuetaren 

euskera, tankeraz beroa, goria, ele-eder edo elokuentea da. Or EEs 1930, 65. Ele-eder aren [Ortega Gasseten] 

ondotik itz-egin bearra ez du lan atsegiña. Ldi IL 25. Egiten baititu ele-eder aurren mihiak (Sap 10, 21). Or 

Aitork 192 (Dv hizdun eder). (Como apodo). Mikel Eleder. Or Eus 177. 

b) + ELEDER. Literatura; (en plural) letras. Musika egiteko ta ele-ederrerako, mintzoa, soinua bear ditu. Or Y 

1934, 83. Lonaia aizatzen dute ipuiez ta kantuz, / Euskaldun ele-ederrak urtero berrituz, / agoz ago "omen"ka 

gerora bialduz. Or Eus 100. Liburu Sainduak irakurten omen, eta kristauen ele ederrak oro begiratuki aztertzen. 


mende. 

698


"Christianas litteras". Or Aitork 186. Aren [Sokrateren] elkar-izketak edonongo ele-ederrean eredurik bikainen 

gertatu dira. Zait Plat 89. Elizgaiei lotuxegi egona dan gure elederrari. Gazt MusIx 7. (Como primer 

miembro de compuesto). Literario. Ele-eder-euskeraren ioskera dala-ta, idazten digu Altube buru-zuriak, 

berak oi dun sakon eta argi. EG 1956 (1-2), 115. Ele-eder lanetan. NEtx LBB 113. 

c) Retórica. Izlarien ele-ederra asmatu zuena izan omen zan [Enpedokel]. Zait Plat 77. 

- ELE EGIN (AN, L, BN, S, R; VocCB), ELEGIN (S). Ref.: A Apend; Lh; Lrq (elhegin); EAEL 268. Hablar, 

conversar. "Elhe in dutan gizon hua, el hombre con quien he hablado (BN-ad)" EAEL 268. Deitua zarela 

pairatzera eta trabaillatzera, ez ordea alferrik egoitera edo elhe eta solhas egitera. SP Imit I 17, 3. Elhe bezala 

obra, / Jaunak, badüzie egiten. Xarlem 785. Egün lürlanaz elhe egin behar dügü. Ip Dial 43 (It jardun, Ur berba 

egin, Dv iharduki). Komentuko serorek gutizia erakutsi zuten sainduarekin elhe egiteko. Laph 73. Zer ele egin 

zezaken hura zen bezalakoak orduko ministro eta heien kideko tzarrekin. HU Aurp 168s. Espainul amiñi bat 

beitzakien, ele egin zien apezarekin. Const 38. v. tbn. Etxde JJ 128. 

Bainan jaun-alabak burrasoekin, gazte lagunekin eskuaraz ele... beautzue! Lehenago frantsesa jakin gabe 

murruzka, murtzuka, dakitenen irringarri. HU Aurp 216. Nor nahirekin ele; bakotxari beretik, bainan beti ele 

ona. Ib. 116. Bainan ardiak nola bil? / Ez hola egonez ixil. / Hixtuz ez jakin, / elherik ezin, / gose min, / zer egin? 

Ox 92. Etxetiar [dela], dio, eta etxaldeaz guk elhe. JE Ber 31. 

"'Cancaner', mettre en circulation des bruits diffamants" Lrq. 

- ELE EMAN (H). Hablar, dar conversación. "Emanen darotzu elhe, ils vous fournira de l'entretien, matière à 

conversation" H. Nihor ez zaio gehiago hurbiltzen, nihork ez dio elherik emaiten. Laph 177. Zuk ele eman eta, 

ihardesten dautzu irriño batekin: "Mintzatzeko ez dizut oraino hanbat usaia". HU Aurp 191. Den gutieneko 

eraberik gabe, elhe emaiten zuten elgarri orduan. JE Ber 94. Ez dira ere ixtorio-gose, ene mahain-lagun 

maiteak. Geroago bakanago emaiten dautet elhe. Ib. 97. Zergatik ez zeraukon egun guzti orotan elherik eman 

nahi izan? Mde EG 1956 (3-4), 30. 

- ELE-ERRAILE (elerráile R-is ap. Iz R 402). Hablador, charlatán. Jente konplitiek eztütie ehiñera sinhesten 

elhe errailiak oro. Mst I 4, 1 (Ip elhe errailiak, SP berri ekharle). Ezen asko badire, ingurebakikakoetan 

bereziki, bihurriak, elhe huts erraleak eta enganatzaileak. Dv Tit 1, 10 (Lç banoki minzazale, He elhe berri 

erraille). 

- ELE-ERRAKARI. "Noticiero" A. 

- ELE ERRAN (elerran R, S). Ref.: A; Lh; EI 296; Iz R 288 y 296; ContR 518; EAEL 268. Hablar; murmurar. 

"Elerran dud, he hablado" A. "Ele erraitan (R-uzt)" EI 296. "Ele erraitea, elestatzia, elheketa (S), parler, causer" 

Ib. "Converser avec" Lh. "Nik elerraitan dúr óbeki ézik órrek (R-uzt), yo hablo mejor que usted" Iz R 288. 

"Elerran diagun uskáraz (R-uzt)" Ib. 296. "(R-is), decir. Nik ere elerráitan zerbéit?, ¿digo yo también algo? 

Elerráitan da, se dice" ContR 518. "Gizon bateki ele erran diar (R-uzt)" EAEL 268. Ezi Jinkuaren erresoma 

eztiagozü elhe erraitian, bena bai berthütian. Mst III 43, 1 (SP, Ch hitzetan, Ip, Leon elhe(e)tan). Bata berzia(ri) 

soz elherik erran ezin gaberik zaudian. Egiat 161. Jendek errana gatik guretako elhe, / maitia, trufa nainte zu 

bazintut neure (BN). ChantP 222. Elherik erran gabe egon. CatS 79. Iror edo lauren lagungiuareki, tenpra 

guziuan uskaraz ele erraiteko. Mdg 128. Badükezü Basajaunen entzütia; nik ene parthetik üsü khantin asmatü 

tit, eta behin batekin elherran dit. Picochet GH 1928, 152. Elkarri ele erran gabe. Mde Pr 291. 

Elhe eta kantü arhin erraitia. CatLan 115. Oi ene traidoria zer düzü erraiten? / Elhe faltsü erraitez etzireia 

asetzen? Etch 72. 

- ELE ETA ELE. Hablando sin parar. Luzaz atxiki zuen, apostoluez elhe eta elhe. Laph 194. Jateko artetik, 

elhe eta elhe emaiten dio Jazintori; xoratua atxikitzen du bere solhas maithagarriez. Ib. 208. Elgarrekin elhe eta 

elhe. JE Ber 73. 

- ELE ETA MELE. v. ELE-MELE. Oraiño ba ditute [ardazleak] ele ta meleak: / kanta argien urrena, 

naigabez beteak. "Todavía tienen repertorio de palabras y consejas". Or Eus 115. 

- ELE-GAINKETA. Encabalgamiento. 9gn. [aapaldian] eta 12gnean berriz ele-gainketa (enjambement). Gazt 

MusIx 67. 

- ELE GAITZ (elhegaitz BN? ap. A). a) Insulto, difamación. "Maldición" A. v. ELE TXAR. Hots! zuetarik 

norbeit / entzun diat nik maiz / nitaz bazerasala / zer-nahi elhe gaitz. Zby RIEV 1908, 759. 

b) ELE-GAITZ. "Elegatx (R-uzt), tartamudo" A. 

- ELE GAIZTO. Mala(s) palabra(s), insulto, difamación. v. ELE TXAR. Elhe gaixtoz dadasala gure kontra. 

Lç 3 Io 10 (He hizkuntza gaixto, TB solas gaisto). Elhe gaixto erraiten edo goitzarran egiten deizünak. Mst III 

36, 3 (Ip elhe gaisto). Gure kontra elhe gaixtoak barraiatuz. Dv 3 Io 10. Bigarna aban, Jangeikuak libra gitzan 

ele gaxtuetarik. CatR 3 (CatAe 2, CatSal 3 itz). Elhe gaisto eta galgarriak. CatS 70. Nehori elhe gaixtorik erran 

denetz. CatJauf 16. Gataska luze batean sartzen dira bi gizonak, biak erdaraz, elhe gaixtorik gabe haatik bat ala 

bertzea, odol-hotzean, gizonki. JE Ber 46. Sekulan ez du nehor sumindu ele gaixto bat erran-ta. Xa Odol 143. 

- ELE-GOSE. Hablador, palabrero; (con negación) de pocas palabras. Ez bide baitzen elhe gose, Larrondok, 

brau, hartu eta bizkarrean emaiten du Gaxina. Barb Sup 6. Laborantxa eta artzaingoa ez dira elhe-gose. "Elhe 

guti eta dienak hun". J. Ithurbide GH 1932, 386. 

- ELE GUTIREKILAKO. (Persona) de pocas palabras. Gizon kexua zen, [...] elhe gutirekilakoa. JE Bur 58. 


mende. 

699


- ELE INGURUZKO. Juego de palabras. Nurk ez dü entzün aipatzen tourne-broche baten gainen 

Haritxabaletek erran zian ele üngürüzkua? Const 34. 

- ELE-IRAULKETA. Hipérbaton. 2gn. aapaldiko ele-iraulketa (hipérbaton), alegia aditza galdekizunen 

tartean ezarriz. Gazt MusIx 66. Auek, bai, ondatzen dute itz-urrena, ta guretzat auek dute ele-iraulketa. 

"Hipérbaton o trasposición". Or in ib. 26. 

- ELE-IXILKA. "(R-uzt), dar recados en voz baja" A, que parece citar a Jaur AndreB 22. 

- ELE-IXILTZE. Elipsis. Ele-ixiltzeak ere, badu xorapide. Or in Gazt MusIx 14. 

- ELE IZAN. (Aux. trans. e intrans.). Hablar; tener trato (con). Ez zitzakola nehor hurbiltzen herrian, orok 

jauspen ekartzen zakotela, guziz artzainek, etzuelarik bizkitartean haukiekin elherik batere. JE Bur 11. Agertu 

nahiz oilar, baduk egun elhe! / Hobe duk hire bordan egoitea bele! Ox 188. Mezatik atheratzean bazen elhe 

jendetartean. Lf Murtuts 25. 

- ELE-JARIO. Locuacidad. Piarres, ele-jario berokoa zen eta itzak neurtu gabe bota oi zitun. Etxde JJ 242. 

Topa genitun kopak, edan gendun eta agureak onela ekin zion elejario. Etxde Itxas 141. 

- ELE-JAKINTZA. "Filología; lingüística" BeraLzM. Ain idazle trebe ta ele-yakintzan ere gañerakoan 

bikaiña. PMuj Y 1934, 166. "Real Academia de la Lengua Española"koa eta beste atzerriko ele-jakintza etxe 

batzuetako laguna. Ugalde in MEIG IX 52. 

- ELE-JAKITUN. "Filólogo; lingüista" BeraLzM. Gure ele-jakitun Luis Mitxelenak au diño. Gazt MusIx 7. 

- ELE-LEUN. Elegante en el hablar. Paustu ele-legun gezurti. Or Aitork 108. (Con -ko, adnom.). 

Eleketari polita ta ele legunekoa. Zait Plat 151. 

- ELE-MANDAZAIN (elhem- SP). "Conteur de nouvelles" SP s.v. elheberritia. 

- ELE-MELE (elhe-melhe T-L). a) Cháchara, palabrería. "Bavardage", "potins", "commérage" T-L. Ez othe 

dute, egun gehienetan bederen, denbora gehiago ere galtzen elhe-melhetan eta phasaieta alferretan? Dh 95. 

Zeuen buruera orrek zabaltzeko sortu eikezuez izmitzik eta elemelerik labanenak. A EEs 1916, 109. Sobera 

gizon gazte erortzen dira Algerian [...], elhe-melhe egoiteko terrentan. SoEg Herr 12-11-1959, 2. Eskualdun 

gaztek, betiko terrenta hartan ez egoiteko emaiten baliote beren eskualdun bestari gostu onezko aire modernago 

bat. Sokorri Gazte (mayo) 1960, 1. 

b) "Hari txarra eteten hari da (elhe-melhe dan batendako erraiten da) (S), [...] (se dice de alguien que tiene 

dificultad de hablar)" A EY III 297. 

- ELE-MELEKA. Charlando. Elemeleka noaielarik / lagunak utzi ezkero, / nere buruari erraten dakot / 

"ezteia balitz gabero" (B). A CPV 178. 

- ELE-MELETSU. Charlatán, hablador. Europa elhe-meletsu da, baina ez indar boteretsu. SoEg Herr 5-12- 

1968 (ap. DRA). 

- ELE MOTZ (-lh- L, BN ap. Lh; elhe mutz S ap. Lh). "1.º parole brève. Elhe motzik ez daut erran, il ne m'a pas 

dit un traître mot; 2.º muet. Hor zagoen elhe motz, il restait là sans mot dire; 3.º cassant, sec" Lh. 

- ELE-NAHAS. "Elhenahas (L, BN, S), délire" Lh. 

- ELE NAHASI. Palabra(s) que inducen a confusión (?). Ala jendek, ala kazetek hedatzen dituzten elhe zuri, 

elhe nahasi eta gezurtiekin, bazter guzietarik ez da aditzen lausengurik, agintzarik eta mehatxurik beizik. Isoard 

28 (ap. DRA). Ezpaitute bertze lanik [...] baizik ere nondik zer ele nahasi duten jalgi ahalko. HU Aurp 199. 

Badakigu zenbat traba, zenbat ele nahasi, lege tzar eta maltzurkeria derabilaten debruak eta harekilakoek, gure 

erlisione sainduaren errotik kentzeko. HU Zez 32. 

- ELE ON. Cf. elon. a) Palabra amable. Ikhusterat heldu zitzaizkon guzier, bethi elhe ona emaiten zuen. Laph 

190. Ele on bat zor diotegu hemen bereziki Eskualtzale biltzarretan barne direnei. HU Aurp 214. Denentzat 

bazuen elhe on edo behako ezti bat. JE Bur 157s. Orori ele huna emaiten zian beti. Const 26. 

b) "Elheon, bonnes paroles, par opposition aux actes. Elheona merkhe, les bonnes paroles coûtent peu" Lh. 

Zenbat gizonago ez ginintazke denak, gure elhe onez bederen gorets baginintza aitama familiako gaixoak, elhe 

onez bertzerik zor ginioketelarik bizkitartean. JE Bur 104. 

- ELETIK ELERA. Hablando hablando... Gero elhetik elhera athera zuten solasa guk ekhar arazten gintuela 

[Frantses soldadoak]. Prop 1883, 6. Eletik elera, gure adixkideak erraiten dauku badakiela [...]. HU Aurp 181. 

Laster Erlisioneaz mintzatzera heldu ginen. Elhetik elhera, geroago eta gehiago atrebitu zen nere gizona. Arb 

Erlis 103. Solas horietan bide egin zuten gure bi etxeko jaunek, eta elhetik elhera, den gutienik ohartu gabe, 

elizaraino heldu izan ziren. Arb Igand 67. Solasean hasi ziren eta, eletik elera, Erregeak jakin zuen landa ez 

zuela berea delako laborariak. Zaiholarra GAlm 1960, 61 (ap. DRA). 

- ELE-TUTA. "Elhe-thüta (S; Lf), voix perçante, cri aigu" Lh. 

- ELE-TUTATU. "Elhe-tütatü (S), hablar metiendo mucho barullo" A. 

- ELE TXAR (BN-arb ap. Gte Erd 279; Dv, H). Insulto, difamación; palabra malsonante. "Elhe txarrak, 

mauvaises paroles" Dv. "Elhe txarrak, paroles, discours mauvais" H (s.v. txarra). "Orrek ele txarrak erraiteko 

usaia du (BN-arb)" Gte Erd 279 s.v. tako. v. ELE GAITZ, ELE GAIZTO, eletzar. Mespretxiak dütü elhe 

txarrak deuserezten. Egiat 238. Printze onegiari / elhe tzarrez suspitxagarri / hek egiñ baitziotzaten. Gy 319. 

Mehatxua eta elhe tzarra dariola. Laph 218. Gaixtakeria zerbeiten edo ele tzar baten beraren beldurrez. HU Zez 

34. Gizon edo emazte batek elhe tzar bat airez aire igorri duelakotz. JE Bur 163. Zer derasak, hire eskuara 


mende. 

700


pollitarekin, saldu dela bertza, ez dela pagatu bertza? Zer tuk elhe txar horiek? Barb Sup 169. Elhe tzar eta 

oihu, oihu eta jestu... [...]. Ox 198. Jainkoak etzuen Balaam utzi elhe tzar bat bakharraren erraterat. Eta 

madarikatzeko orde, benedikatu zituen Israelitak. Zerb IxtS 42. 

- ELE-TXARKARI. Malhablado, insultante. Zerbait duenez galdu, / ulia zaio heldu, / kakazu hori, / 

xinhaurriari / elhe txarkari. Ox 117. 

- ELE-UBERKA. Caudal léxico. Gure euskera zar-berri au esapide jori jorienaz gaitu dedin, bere ele-uberka 

zabalagotuz eta bere jatorrizko urgunea ugalduz. Gazt MusIx 7. 

- ELE-URDIN. "(B), procaz, deshonesto en el hablar" Inza EsZarr 176. 

- ELEZ. De palabra, verbalmente. "(R-uzt), hablando" A. Elhez bezala obraz / behar tüzie konplitü. Xarlem 

274. Ederki liluratu nutenean elhez, / ninduten amarratu zinez eta legez. Balad 232. Ñori gaxkirik ez egitia ez 

obraz, ez elez, eztare deseoz. CatR 45 (CatAe 44 itzes, CatSal 45 itzez). Elhez ez, nahiz bai. Zby RIEV 1908, 773. 

Guri, eskuararen atxikitzea eta zaintzea etsai guzietarik, ahal oroz; elez eta egintzaz. HU Aurp 213. Obeki 

emonen naun entelegatra itzez edo elez, el baginte suntatra biak. Mdg 142. Bi aitzindari ohiek behar zütien 

ordian soldado denborako gora beherak elez arraberrikatü. Const 38. Elhez Minini zuten jo / Larrutu, xehatu, 

eho; / "Gatu debruak, duble ban, / Beharko dik amor eman". Ox 121. Aintzinetik, elhez eta zinemaz ere, ahal 

bezen ontsa argitzen ditut [gazteak] hango harat hunatez. Larz Iru 26. 

- ELE-ZAKU. v. elezaku. 

- ELE-ZATI. Sílaba. "Ele-zati askotara --gehiegitara-- har daiteke, ez 'silaba'-tzat bakarrik" MIH 355. Ele-zati 

edo silaba bakoitzari etzaio oinbeste jara eman bear. Or Poem 518. Zortzi elezatiko neurtitz onek aldi luze ta 

labur biz batean ditu. Or Aitork 332. 

- ELEZKO. (Adnom.). Elezko lista. 'Lista de palabras'. Mdg 142. 

- ELE ZORO. "(L, BN, S; Foix), parole vaine" Lh. 

- ELE-ZORROTZ. a) "(Sc), paroles vives et cassantes" Lrq. Gizonen lotsak enindirozü hañ ehiñera erreus, 

ezetare elhe zorrotzek hunki. Mst III 45, 3 (Ip mihikaldien). Bi alderditatik zernai ele zorrotz elkarren aurka 

esanak. Or Aitork 229. 

b) ELE-ZORROTZ. "(S; Lh Eusk) cassant, sec" Lh. 

- ELE ZURI (Sc ap. Lrq; A; e. xuri S ap. Lh, que cita a Foix). "Palabras melosas, hipócritas. Buhamiak elhe zuri 

bildu du egin nahi etziinaren egiterat, el gitano ha conseguido, a fuerza de palabras melosas, que hiciese el otro 

lo que no quería" A. "Paroles enveloppantes" Lh. "Paroles enjôlantes, mielleuses" Lrq. Cf. elezuri. Badaki 

tzarra ez dela ona; etsaia, ez adixkide, nahi duen bezenbat ele zuri dariolarik ere. HU Zez 194. Elhe zuri frango 

erranagatik, haren begiek [...] haren khara eta itxura guziek, bazuten halako basa molde borthitz bat. Arb Igand 

75s. v. tbn. Zait Sof 194. Mirikuak ez dio elhezuririk erraiten. GAlm 1952, 41 (ap. DRA). Dana ele-zuri, 

erritarrak erabat eztitu egiten zituen. Zait Plat 18. Ele zuri eta legunez jende xumearen bihotzak lilluratzen 

dituzte. Bibl Rom 16, 18 (Lç hitz ezti, He hitz eder, Dv elhe ezti). 

- GEZUR-ELE. v. gezur. 

- ZEIHAR-ELE. v. zehar. 

2 ele (G-goi ap. A). "Pesado, porfiado, tenaz. Ondo elea zera asten zeranean (astentzeaneen)! ¡qué pesado es V. 

cuando empieza!" A. "Pelma. Ondo elea ago gaur, ¡qué pelma estás hoy!" SMuj EEs 1921, 28 A Apend. 

3 ele (Etxba Eib), el. Nombre de la letra l. Ele edo ll biñaka. Cb EBO 26. Ka, el, em, en. MarIl XV. D eta O 

aurrena, / L eta berriz O / eleren urrena / R eta E ondoren, / S bat azkena. Bil 114. Elia [con acento prosódico 

en la e] obeto eizu, badakizu ta. Etxba Eib. 

ele. v. 1 eli; ile. 

elea (Dv, ele A). Discusión, disputa. "(Lard), combat" Dv. "(G?), combate (Lard)" A (tomado seguramente de 

Dv). "(G?), contienda, disputa" Ib. (citando Ur Dan (elean); v. infra). v. eleta. Juduakin ere elea latzak izaten 

zituen. Lard 516. Etxekoak beren elean utzita, Manuel Azkarragaruntz atera zan. Ag G 292. 

- ELEA EGIN. Disputar. v. eleatu. Ele egitean entzuten dut itzen mintzoa, baiñan itza bat da, mintzoa 

besterik. "Cum de his disseritur". Or Aitork 259. 

- ELEAN. Disputando; luchando. "Elean etorri (Lard), venir disputando" A Apend. Mesiasen Erreinuan nor 

geiena izango ote zan elean etorri zirala. Lard 409. Egun oietatik batean Eskriba eta Fariseoakkin elean 

ziarduela. Ib. 403. [Sabelean bi aur] oiek elkarren kontra elean zebiltzala. Ib. 29. Egun gutxitan desegiña izango 

da, eta ez elean, ez gudan. "Non in furore, nec in praelio" (Dan 11, 20). Ur in BOEg 1496. 

elealdi (-lh- T-L), elaldi. Conversación. Plaza zolan bürü egin dü (Paulek) andere errejentsarekin. Huna 

zer elhaldi egin dien. Eskual 7-3-1913 (ap. DRA). Mistress Medel Olazekin elealdi (conversación) laburtxo bat 

izan nuen. A Ardi 58. Aiekiko elealdia laister utzi baitzun, Mattinek iaioki ekindako ariari lotuz. Etxde JJ 148. 


mende. 

701


Palabra(s), fragmento de discurso. Irakurtzaletan minberenak ez dira kexatüren zonbait elaldi erri egin 

erazteko heben edirenik ere. Const 14. 

(Cada) intervención en una conversación. Ez arritu ele-aldi luzeak baditut. Zait Sof 138. 

eleatu. Discutir, disputar. Sinagogako jakintsu-usteko batzuek jaiki zitzaiozkan, berarekin eleatu eta kontra 

egitera. Lard 488s. Agertu zioten gauza oien gañean itzketa eta jardun-aldi batzuek elkarrekin egiteko eta 

eleatzeko eresia. Ib. 514. 

eleba. v. iloba. 

elebakar, elbakar (PMuj). 1. Monolingüe. "Sánchez Carrión-ek [...] elebakar darabil, elebidun-en haritik" 

MEIG VI 170. 

2. Univocabular. 13garrena ez diteke indar osoan euskerara biurtu, ez baitugu ioka-itz ele-bakarrik. 

"Formas verbales univocabulares". Or in Gazt MusIx 52. 

elebakardun. Monolingüe. En DFrec hay 1 ej. 

elebakartasun. Monolingüismo. En DFrec hay 2 ejs. 

elebarriño. v. elaberriño. 

elebatu. Elevar. Forma onetan nik nedukala / zenzunau elebadurik. Lazarraga (B) 1199rb. 

elebazio, elebazione. Elevación (en la misa, después de la consagración). Inzun ziela Elebazioneko xilinta. 

AR 247. Elebazionian. UskLiB 47. Elebazionea edo sagara. Arb Igand 182. Elebazioniaren ondoan. Ip Hil 234. 

eleberri (-lh- SP, H), elaberri (L, BN; -lh- Lar Sup, H), elabarri. Ref.: A; Lh. 1. Chisme, habladuría; novedad, 

noticia (en los ejs. antiguos tiene siempre una connotación negativa; no así en los del s. XX). "Discours frivole" 

SP, de donde pasa a vEys y de éste a AG. "Novedades" Lar Sup. "Bruits, contes, racontars" H, que cita a AA. 

Anhitzetan ere ekhartzen derauzkigute elhaberriak, erran-merranak, enzuten dugu zer dioten urliak eta sandiak. 

Ax 312 (V 207). Han da munduko elha-berri, erran-merran eta nahasteka guztia. Ib. 358 (V 237). Graziak eztu 

ansiarik elheberririk eta kuriosik enzuteaz. SP Imit III 54, 7 (Ch, Mst berri). Zuhurziari ere dagoka elhe berri 

guziak ez zinetstea. Ib. I 4, 2 (Ch erran, Mst elhe). Bere fedea garbi atxek dezatentzat, trikatu gabe juduen 

elhaberrietan. He Tit 1, 13s (Lç fable, TB elhe, Dv elhe xahar, Bibl ipuin). Elizaren aldeko etxeetan biltzen dira, 

eta egongo dira asteko elaberriak irabiatzen. AA II 58s. Lagun urkoaren kontrako elaberriak enzutea. AA III 

584. Berri au (berri, izperri, izpar, itzberri, elaberri? Zoratu bear ote gaituzte?) biali dezala "Euzkadi"ra. Ldi, 

carta a Artzelustar Ander, 9-3-1929 (ap. DRA). Elhaberri gurintxu ok artzen ditudan txosten edo "rapport"ean 

areagoko ta jakingarri badira. Herr 11-4-1957 (ap. DRA). Oneik elabarrijoik amaikeai eta beste gustijai eruan 

leutsiezan. Arriand Lc 24, 9. 

2. (PMuj), elebarri. Novela. Cf. elezahar. Tr. Sustituye al genérico irakurgai de las primeras décadas del s. 

XX y compite con nobela. La única forma documentada hasta aprox. 1975 es eleberri. En DFrec hay 17 ejs. de 

eleberri, más uno de eleberrizko. Uztaro. Eleberria. TAg Uzt (portada). Bere Cré na cille edo "Hilerriko 

buztina" izeneko eleberrian. Mde Pr 245. An ikertuko dugu geroxeago nobelatxo edo eleberri hori ikuskatzen 

dugularik. Lab Egan 1955 (3-4), 22. Euskaltzaindiaren eleberri-txapelketan. Etxde JJ 3. Oitura-eleberria. 

Erkiag Arran 3. Amaika ameskeri irakurri ta ikasten yoenaz gaurko neskatxa biozperak nobela edo elebarri 

diralakoetan. Ib. 111. Euskeraz argitaratu diran polizi-eleberriak. Alzola Atalak 114. Eleberri laburra. NEtx 

LBB 11. "Agora"ren "Gipuzcoa" eleberri saria. MEIG III 133. Haize berririk ekarri du eta haize berririk ekar 

dezake aurrerantzean Oskillasok gure eleberrira. Ib. 93. Landibar elaberria. MEIG VIII 54. 

- ELEBERRI-ERRAILE. Cuentista, chismoso. Elhe berri erraille eta mundu enganatzaille direnak. He Tit 1, 

10 (Lç banoki minzazale, TB elhekari, Dv elhe huts errale). 

eleberrigile. Novelista. Ipuin laburren idazle eta eleberrigilea. Mde Pr 244. Orain, itzulpen doi honetan, 

badute gure eleberrigileek, bihurtzailearen nekeei eskerrak, kontabide berrien eredu bat, erdarara jo gabe. 

MEIG III 113. 

eleberrigintza, elaberrigintza. Novelística. Euskal elaberrigintzaren hasera. Piarres Adame eta Bein da 

betiko. Gte EEK I 1. 


mende. 

702


eleberrikari. Novelista. v. eleberrigile. Iduritzen zait halere [Jean Etcheparek] eleberrikari bezala 

(erderaz "novelista" edo "romancier") zuela sendi bere dei berezia. P. Charritton in JEtchep 12. 

eleberrilari. Novelista. v. eleberrigile. Domingo Agirre eleberrilari bikaiñaren irizpidea. Etxde 16 Seme 

140. 

eleberriño, elebarriño. Dim. de eleberri (2). Gure elebarriño onen gertatoki edo jazolekuaren ertzak eta 

mugak. Erkiag Arran 12. 

eleberriti (-lh- SP, H), elaberriti (-lh- Lar Sup, H; A). Cuentista, chismoso. "Conteur de nouvelles" SP. 

"Novelero" Lar Sup. "Curieux, qui cherche à savoir et qui aime à répandre des nouvelles, bavard" H. "Hablador, 

charlatán, amigo de novedades" A. v. eleberritsu. Ikhusten duzunean ezen presuna bat dela erasle handi, 

minzatzaille, aha-zabal, hitz-mitzti, elha-berriti eta salhati, eztiozu halakoari sekereturik fidatzen. Ax 538 (V 

346). 

eleberritsu (-lh- Arch ms. ap. DRA), elaberritsu (-lh- L ap. A). "Cuentero, chismoso. Gizon elheberritsua" Arch 

ms. (ap. DRA). "Hablador, charlatán, amigo de novedades" A. v. eleberriti. 

elebide. v. elepide. 

elebidun (PMuj). Bilingüe. v. bi-eledun. Begira asi nintzan [...] irakurriko zizkidan morisko aljamiaturen 

bat agertzen ote zan; ez zan oso zailla izan onelako ele-bi-dun bat arkitzea. Berron Kijote 108. En DFrec hay 13 

ejs. 

elebiko. 1. "Bilingüe" PMuj. 

2. Bivocabular. Aditz ele-biko orrek astuntzen digu izkera olerkirako. Or in Gazt MusIx 14. 

elebitasun (PMuj). Bilingüismo. v. elebitza. Bertan behera utzita [euskara] gal zitekeen bakarrik 

(horretarako elebitasunezko denboraldia behar, luzeagoa nahiz laburragoa). In MEIG VI 30. En DFrec hay 13 

ejs. 

elebitza. Bilingüismo. v. elebitasun. Elebitzaren (bilingüismo) etsaia da. Lab Y 1933, 256. Auxe litzakela 

elebitza edo "bilingüismo" zuzena ta bidezkoa, guzientzat berdiña. Ldi IL 138. Gaur den egunean, elebitzarik, 

bilinguismurik, ez da Gales-herri osoan. MIH 183. En DFrec hay 4 ejs. 

heleboro. Eléboro. Helebororen errua har zazue. Mong 591 (cf. ib. 590 hellebore noir deitzen den 

belharra). 

eledari. (Neol.). Prosa. Idatz-lan neurtitzezko ala elhedarizko (Elhedaria, la prose. Hobeki oraino 

ideldaria). JE GH 1921, 642. 

eleder. v. ELE-EDER. 

eledergai. Género, arte. Teologia izan ezik, beste eledergai guztiak agertu, aztertu, ikertu eta azaldu ta 

adirazi oi dira euren lau orma barruan. Erkiag Arran 134. Gai ontaz egin diran liburu guzietan oberena dela; 

orrengatik, bere eleder-gaian besterik gabea izaki-ta barkatu egin bear zaio. "Unico en su arte". Berron Kijote 

76. 

elederrastatu. "Harranguer, elhederrastatü" VocS. 

elefante (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, Casve), elefant (SP in m., Urt I 227, Dv). Ref.: VocPir 397; 

Bon-Ond 143. Elefante. Tr. Hay elefant en textos septentrionales y elefante en los meridionales. En DFrec 

hay 3 ejs., meridionales, de elefante. Dragonak elefanta du / egozten asikirik. EZ Noel 72. Ez nas bada ni 

elefantea oiñen ganean loo eteko. Mic 12r. Deusek ere eztu elefanta ematzen haserre denean. SP Phil 231. 

Elefanteak biztuteko peleara odola erakusten eutseela. Añ NekeA 231. Ttipienetarikako arratoiñ bat zegola / 

handienetarikako elefant bati beira. Gy 124. Elefantien belarriyak zirudite zapatilla zarpaill batzuek. Iraola 131. 

Elefant, basa-behi, zaldi lepha-lüze, gazela, antilopa eta holako zer-nahi jerraikirik eta ehorik. GH 1952, 198. 


mende. 

703


Zutaz orrela beterik baleude, txoriak baiño elefanteak geiago zinedukake, aundigo baita. Or Aitork 155. Elefanta 

dantzari! JEtchep 42. 

v. tbn. Ax 180 (V 122). He Phil 233. Egiat 256. Arch Fab 183. AB AmaE 320. 

(Aplicado a personas). --Ezur guziyak minberatuak laga nazki. --Baña, zeñek? --Filemonek. Elefanti orrek. 

Alz Bern 64. 

Ikusi danik sur andiena! / Sur Elefante, surtzar Balaia / sur Himalaia! Azc PB 261. 

- ELEFANTE-HEZUR. Colmillo de elefante. Urre, zilhar, perla, diamant, / elefant hexur xuriak. Gç 170. 

elefantortz. "Albet ebur, elefanthórtza xuri vel xuria da" Urt I 472. 

elegaitz. v. ELE-GAITZ. 

elegante. Elegante. v. dotore. Eta lebita berriya estrañatzera dijuan ori, elegantia izango da, e? Iraola 57 

(v. tbn. 36). 

elegantzia. Elegancia. Euskerak, naiagatik, Latiñ edo Gaztelaniaren itzegiteko eleganzia edo edertasun ta 

Erretorika edo Elokuenziarik berez eztu. Cb EBO 38. 

elegatx. v. ELE-GAITZ. 

elegi (AN-gulina ap. EI 211). En EI es respuesta a "trozo de ternera". v. geheli. 

helegin. v. HEL EGIN. 

elegose. v. ELE-GOSE. 

elei. v. elai. 

eleixar. v. lizar. 

eleiza. v. eliza. 

elejario. v. ELE-JARIO. 

1 elejia. Elegía. Nork abestu du eusko elerti barrutian, "elejia" olerki muetan, orrek bestean? TAg Y 1933, 

23. 

2 elejia. "Elejixa, elejitzeko aukera, oportunidad de elección. Auto barrixak ikusten egon ga eta, Jesus, badago 

elejixia. Elejixa edarra euki neban astua erosteko, baiña orduan eneukan diruik. Sin. aukera eta eskojixa" Elexp 

Berg. Cf. LexBi: "Eligia (del c. elegir). Elección; colección de objetos o personas en donde poder elegir o 

escoger. [...] tenemos buena eligia". 

elejitu (-idu V-gip ap. Elexp Berg, Lcc; Chaho). Elegir. Leiçarraga expresa 'elegir para' con alativo o con suf. 

-ko aplicado al sust. o sust. verbal. "Sin. aukeratu (gehiago erabilia)" Elexp Berg. Iainkoak bizitze eternaleko 

ordenatu eta elejitu dituen fidelén konpainiá. Lç Ins C 7r. Zatozte, bizitze eternalaren ukhaiteko ene Aitaz elejitu 

izan zaretenák. Lç Adv *** 3v. Hiriko hirur-ehun majistratuetarik bat izatera etzela hura elejitu izan. Lç Dedic 

* 6r. Zeren hatseandanik elejitu baitzaituzte Iainkoak salbamendutara. Lç 2 Thess 2, 13 (He hautetsi, TB, Dv 

hautatu). Buldau daukanak elejiidu [sic] lei konfesore bat. ZBulda 33. Ze ezteila izan inorbere atrebiduba da 

adelantauba elejitzera Alkaterik [...] ezpada persona onrauba. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Iñor elejietako 

edo eurak elejiduak izateko. Ur BulaAl 21 (BulaV 14 aututeko). Ez dator gizonetatik / ez gizonaren obratik; / 

elejidurik eguan / Eternidadetik (V-ger). AEF 1933, 39. 

(Part. en función de sust.). Elejitu guziei promettatu izan zaien Kristen Spiritu hunetarik. Lç Adv ** 8r. 

Iainkoaren eta haren elejituen etsai mortál. Lç ABC I 8r. 

eleka (-lh- BN; -lh- VocBN, H (BN, S)), elaka. Ref.: A; EI 296. 1. (Adv.). Hablando, conversando; (con verbos 

como ikasi, hasi, etc.) a hablar. "Beti elheka dabil (BN-ciz)" EI 296. Tr. Documentado en textos 

septentrionales desde fines del s. XIX. Behar bezala esortatzeko / ez dut ikasi eleka. Bordel 82. Bazkaldu 


mende. 

704


ginenean, egon zen gurekin elheka. Prop 1878, 183 (ap. DRA). Eliza hartan den gainerako tokia merkhatu tokia 

bilhakatua da, eta elheka artzeko barne bat. Ducq 187 (ap. DRA). Oren bat gainditu du elhaka, eta gu hari beha. 

GH 1922, 553. Gau batez gerthaturik biak begiz begi, / hasi ziren elheka, gezurra zilhegi. Ox 118. Zeren, elheka 

elgarri, elgar kontsolatzea baitugu bilhatzen. Leon Imit I 10, 1. Hiru beilatan eramaiten dituzte elaka hasten 

eztiren haurrak: Salbatore, San Antonio ta Altzietako kaperetara (BN-ciz). A EY I 239. Eleka ari zela malkoak 

zerizkion. Etxde JJ 101. 

2. (Sust.). Discurso, palabras. Heien elheka gaxtoen kontra [gudukatu]. "Leurs discours malins". Birjin 60. 

Elheka hor baratu zen, eta akopilatzaileak joan ziren haren zintasunaz guzia harrituak. "Le discours". Ib. 74. 

Zenbatetaraino zen haren bihotza hunkitua Am-Eskolastikaren elhekaz. Ib. 105. Balekie hala gizonek elikatzen 

eta elheka auherren uzten. "Vaniloquia". Ip Imit III 58, 8 (Mst elhe). 

Conversación. Hargatik gur-elhekak eztira baliatu behar gur-onbidatzeko baizen. Birjin 101. Jaun gazte 

zoro batek elheka batean erran zuen hitz [...] baten erraiterat. "Conversation". Ib. 375. 

"Potin, commérage, elaka, kalaka" Casve. 

- ELEKA-MELEKA. Charlando. v. ELE-MELEKA. Makiña bat iruzkin (comentario) egin zituzten gai oni 

buruz eleka-meleka ziardutela. Etxde JJ 216. 

- ELEKAN (AN-arce, BN, S; H). Ref.: A (elheka); EI 296. Hablando, en conversación; (con verbos como hasi) a 

hablar. Begir'adi elhekan aritzetik hire [s]aihetsekuekin. "De babiller". Arch Gram 56s. Bar-bar-bar, oro 

hartaz elekan. HU Zez 143. Mutilak aitzakitzat hartu zuen irri soil hori harekin elekan hastekotz. Mde Pr 153. 

elekari (B, L, BN, Sal, S; Lecl, -lh- Dv, H), elakari (Sal, S, R; -lh- Foix ap. Lh). Ref.: A (elekari, elakari); Lh 

(elhekari, elhakari); Lrq (elhekari). Hablador, charlatán, chismoso. "Celui qui colporte les paroles des uns et 

des autres" Dv. "Qui bavarde sur des bruits diffamants" Lrq. v. eleketari, eletari. Ez dire xoilki alferrak, 

bainan ere elhekariak eta kuriosak. TB 1 Tim 5, 13 (Lç edasle, He hitzuntzi, Dv elhuntzi, Bibl kalakari). 

Galharragan Pulluna, elhekarien ama. Etch 364. Pello! Amari erranen zioiat orotarik elhakari handiena hizala. 

Egunaria 7-3-1960 (ap. DRA). Lagun elhekari, bideko zamari. Herr 28-6-1962, 1 (tbn. en Zerb Prov 619; v. 

elhetari para variantes de este refrán). Horra Frantses! Ez elekari, bainan beti ari. Ardoy SFran 327. 

(Acompañado de adjs. como on, eder, etc.). Conversador, orador. "Elhekari, elhetari, elheketaria ederra, beau 

parleur. Elhekari gaitza, grand parleur, ennuyeux" H. "Elekari ederra (Sal), excelente hablista" A. 

Astiazkenian (neskatil) sorthuak ere / izanen dira elhekari abil. Mustafa 22 (ap. DRA). Zatzuri zaharra hil zauku. 

Gizon ernea eta elekari pollita. Zeruan ere baduke zer konda. Herr 21-4-1960 (ap. DRA). 

elekatu (AN, Ae, BN-lab-arb-ciz, -lh- L; VocBN, H (BN)), elakatu (BN-baig). Ref.: A y A Apend (elekatu); Lh 

(elhekatu, elhakatu); EAEL 268. (Trans.). Hablar con, conversar con, tratar. "Parler à quelqu'un (dans le sens 

suivant:) Ezagutzen duzu Jaun hori? Bai, elhekatzen dizut" H. "Elhakatu (BN-baig), 1.º parler avec q.q.un. Atzo 

elhakatu dut, hier j'ai parlé avec lui; 2.º être en relations avec. Elhakatzen dute elgar, ils sont en bons termes" Lh. 

"Elekatu dutan gizona" (Abaurregaina) EAEL 268 (tbn. trans. en Itsasu e Irisarri). v. elestatu. Borondate 

gaixtorik eztenean, ez minzatzea bera, ez salutatzea edo ez elhekatzea bekhatu othe da? Ax (ed. Ip) 147 (Ax 325 

(V 216) konbersatzea). Zer zoriona hura elhekatu eta! Othoizlari 1957, 138. En DFrec hay 2 ejs., 

septentrionales, de elekatu. 

(Intrans., con sociativo). "(Au neutre), converser" H. Gizon horrekin elekatzen nintzan guziz. Xa Odol 34. 

Atsegin dute harekin elekatzea. Lf ELit 178. 

Hablar. Iduzkia sartu-ondoan sorginen kontra elekatzen denak, sorginen beldur izan bear du. A Aezk 210. 

Gure mintzaiaz elekatzeko / hemen ahalgez dagona. Etcham 236. 

elekatzaile, elekazale. "Elhekazale, orador" StJayme (ap. DRA). 

elekera. "Forma verbal" Eusk 1919-1920 (II), 92, en un índice de neols. Azkuek "eusk" antziñakoak ta euskalalderdi 

geienak darabilten itz ta elekera zala. Eusk 1919-1920 (I), 62. 

elekesten. v. erlakizten. 

1 eleketa (BN-baig-arb, -lh- L, S). Ref.: A; EI 296; Gte Erd 177. Tr. Documentado desde el s. XVII 

(elheketan en Axular y elhaketan en Oihenart) en autores septentrionales; en el XX tbn. lo usan algunos 

meridionales. 

1. Conversación. "Elhesta, elheketa (S), une causerie" EI 296. "Eleketatik eztitu dira (BN-arb)" Gte Erd 177 

(junto a izketia ixiltzen, argudioa bukatzen, etc., de otras zonas). v. elesta. Ezta heien elheketan deus sartzen 

benik, ez sendarrik, ez onbidaririk, ez deus arimako onarentzat balia deitakenik. Birjin 85s. Ibilketa eta elheketa 

alferrak alde bat uzten dituztelarik. Dh 51. Gogoan gorde zuan eleketea (conversación) Pedro Migelek. Ag G 

252. Eleketa (conversación) toteldu edo estutasunez antzutu etzedin. Etxde JJ 87. 


mende. 

705


(-lh- Dv, A). Locuacidad; palabrería. "Bavardage" Dv. Erran baneza: Joanes yin zen goizan eta Joanes 

yoan zen arratsen, bi aldiz izenta nio Joanes. Franzes hitzkuntzak higun ditu holako elheketak. "Cette répétition". 

Arch Gram 26. Elheketa higuin duenak ithoko du maltzurkeria. "Loquacitatem". Dv Eccli 19, 5. Platon 

alorreratu zaneko, eleketa luze ta lipizta gogaikarriz aunaturik zeuntzan gizon ikasi guzitsuak. Zait Plat 26. 

Discurso, palabras. Ez daiteke sinets bere eleketa eta idazkieri oharturik, ez dela haren sor-mintzoa. Zub 

94. Onela izan arren eleketa, izkerari buruz zerbait geiago erantsi bear det. Lab Y 1933, 194. Mayanagana joan 

zen aien eleketak egiak ote ziranentz galdezka. Etxde JJ 228. Mistiku deritzaien oriek, nik, iardungai anitz 

arrotu dute; eleketa ugari sortuazi. Or QA 123. Ori bere eleketatik ez da ateratzen (AN-ulz). "Berekoia, setatsua 

da oso". Inza NaEsZarr 1910. 

2. (-lh- BN-arb, S; -lh- H). Ref. EI 296; Gte Erd 135 y 280. (Gralmte. acompañado de verbos como ari, egon, 

etc.) hablando, conversando; (con verbos como hasi) a hablar. "Ele erraitea, elestatzia, elheketa (S), parler, 

causer" EI 296. "Ez dira eleketa ar(i)tzetik gelditzen (BN-arb)" Gte Erd 135. "Gure haurrez ari izan gira eleketa 

(BN-arb)" Ib. 280. v. infra ELEKETAN. Tr. Documentado en autores septentrionales a partir de mediados del 

s. XIX. Se hace más frecuente en el s. XX. 

Zato hunat Pepa, / hemen egonen gira gostuz eleketa. AstLas 72. Nere soillarua eta banka, hemen / elheketa 

egonez etzaizkit bethetzen. Gy 289. Eleketa ez da oraino sobera trebe. HU Aurp 191. Eleketa laketago liburutan 

baino. Ib. 191. Amek beren besoetan zituzten haur ttiki oraino solhasean edo elheketa hasteko zirenak. Jnn SBi 

259. Emeki emeki ginen hasi, eskuin eta ezker, bakotxa gure lagunekin elheketa, ahapetik. JE Bur 130. Elheketa 

gogoaren erabiltzeak dakolarik oroz gainetik apurtzen aho ala sabeleko gozoa. Ib. 91. Brasta brasta bazoan 

etxera [...] elheketa bidean nehorekin trikatu gabe. Barb Sup 6. Sutik gozorik zen aitu / kantuz eta eleketa. Iratz 

80. Eliezer hurbildu zitzaion eta elheketa hasi: [...]. Zerb IxtS 21. Bi gizon eleketa ari ziren. JEtchep 29. Atsoa 

alabari / beti eleketa: / "Egin behar hintuzke / huntaz bi gogoeta". Mattin 85. Eleketa ere beti titxoka ari 

zitzaukun. Xa Odol 32. 

- ELEKETAKO. De charla. Bidean baziren otoitzeko mementoak, baziren eleketakoak, eta baziren pokado 

baten jatekoak. Zerb Azk 44. 

- ELEKETAN (AN-erro ap. EI 296; -lh- SP, H; elhaketan L, BN, S ap. Lh; A, que cita a O). Conversando, 

hablando. "Elheketan ibiltzea" SP (sin trad.). v. supra (2). Elkharrekin solhasean, hitzketan, elheketan, 

presentketan, gosalketan eta bisitaketan hasiz gero. Ax 404 (V 263). Lagun-artean / hel nadinean, / elhaketan, 

erhogoan, / ez nun dostatzen, / ez nun minzatzen, / hi beti, beti aut gogoan. O Po 9s. Elheketan egon nahia, 

lanerat yoan beharko da. Dh 46. Buruz artu nuen euskeldun zaarrekin eleketan edo izketan aritzeko. FIr 157. 

Izeba eta haurrak mozki eta iraunki eleketan ari ziren. Mde Pr 83. Beste ordu-erditsu batean eleketan jardun 

ondoren. Etxde JJ 246. Eztezakezu eleketan indarkeririk erabili. Zait Plat 133. Eleketan norbaitekin has-eta, 

eskua kanibetaren gainen pausatzen du. Larz Senper 72. 

2 eleketa. 1. Disputa. Cf. elea. Nere asmo ortaz zertako sortarazi eleketa, eta nere izena itsusarazi? 

"Disputaretur". Or Aitork 213. 

2. Disputando, discutiendo. Lekuko dira lagunekin eleketa eta nere bakarrean Zure aintzinean egin nitun 

liburuak. "Libri disputati". Or Aitork 217. Zertako ari gera eleketa Iainkoaren zer-dana zergatik ez dan ustelkor, 

ala balitza ez balitzake Iainko? "Ut quid multa dicimus". Ib. 158. 

eleketarazi. "Presonera mintzaarazi = eleketaarazi zuten (BN-arb)" Gte Erd 18. 

eleketari (AN-erro, B, L-ain, BN; -lh- Ht VocGr 413, Dv, H (L)). Ref.: A; EI 296; Inza NaEsZarr 176; Gte Erd 

291. Hablador, charlatán; chismoso. "Rapporteur" Ht VocGr 413. "Susurro, celui qui colporte les paroles des 

uns et des autres" Dv. "Horrelako eleketari! (BN-arb)" Gte Erd 291 (junto a kontakatilu, talatta, berriketari, etc. 

de otras zonas). v. elekari, elestari. Elheketari oso bat zen, bertzen egintzen begiztatzeaz baizen khondurik 

etzaukona. Birjin 77. Eta askotan nihor ez da izanen elheketari ergel txar hekien ixilarazteko! Arb Erlis 245. 

Emazte eleketari, buru gaixto... HU Zez 53. Haize elheketari, haize mihi-lazo! / Erradak bada nortaz hizan hola 

mintzo. Lf GH 1930, 139. 

Conversador. Gerezietako da Noges notaria, / bihotzez ona eta elheketaria. Hb Esk 146. Eleketari polita ta 

ele legunekoa izaten ere iakin arren. Zait Plat 151. 

eleketatu. "Elheketatu, bavarder" Dv. 

elekirten. v. erlakizten. 

elektor, elektur, elektore. Elector. v. hautatzaile. Elektoriei oz egiten deuzenei elekzinuetarako Alkate 

Jaunak elezinua egiteko. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Departimenduko Elektur edo Hautatzailen bilkhuia. 

"Assemblée électorale". Revol 125. Deputatu halakoak izendatu nahi dituzten elektorrak [...] segur dira edo 


mende. 

706


framazonak edo heien esklaboak. Elsb Fram 183. 

elektrika (PMuj), eletrika (T-L, PMuj). 1. Electricidad. v. elektrizitate. Zoin gogotik hauts eta xeha 

nitzazkeen elektrikaren punpula guziak! JE Bur 74. Gain gainetik zainduak, burdin hari bizardun, elektrika, 

gizon... StPierre 28. Garai artan etzan tximistargi edo elektrikarik. Or SCruz 20. Garai batian ez genekiyen / 

eletrikarik bazala. Tx B II 116. Karrika guziak berri berriak, eta gaitzeko eletrikaz argituak! Larz Iru 136. En 

DFrec hay 4 ejs., meridionales, de elektrika y uno, septentrional, de eletrika. 

2. (Casve), elektrik, eletrika (T-L). (Como primer miembro de compuesto). "Électrique" T-L, Casve. 

Elektrik'orratz gorritu batez du sudur-barnea toki batean edo bietan erretzen. JE Ber 87. 

- ELEKTRIKA-ARGI. v. elektrikargi. 

- ELEKTRIKA-HARI. Cable eléctrico; (en pl.) tendido eléctrico. Ginarriño hoitarik bakotxak badu zaintxuri 

bat, buru-muinetarik jausten zaiona elektrika-hari bat bezala. JE Med 55. [Phentze] puska guziak serragailuz 

edo elektrika hariz hesten baitira, kabaleak iraganarazten dira jan arau batetik bertzerat. Herr 19-7-1956, 4. 

Langile bat nuen etxean. Hau, elektrika-harietan sortu zen ezbeharren bat konpontzen ari zen. MEIG IX 137 (en 


- ELEKTRIKA-EIHERA. Central eléctrica. Luzaideko elektrik eihera aipatua. JE Ber 13. 

- ELEKTRIKA-INDAR (Casve). Electricidad, fuerza eléctrica. "Courant électrique" T-L. v. elektro-indar. 

Punta bakarrik berotzen zako elektrika indarraz. JE Med 62. 

- ELEKTRIKAREN INDAR. Electricidad. Elektrikaren indarra ausarki bazelakotz eta merke hemen gaindi. 

JE Ber 49. Nola elektrikaren indarrak sorrarazten dituen ["rayons X" direlakoak] metalezko bi xirien artean. JE 

Med 140. 

- ELEKTRIKAZKO (PMuj, Casve). Eléctrico. Euskaldun guziek badakikete engoitik zer diren elektrikazko 

pindar horiek. JE Med 140. 

elektrika. v. elektriko. 

elektrikargi, eletrika-argi. Luz eléctrica. Ez baititake ikus elektrikargiarekin ere. JE Ber 87. Elektrik argi 

bakar batek eztiki argitzen du guzia. Ib. 58. Beribila sartzen zaiku Iruneko karrika handian. Nehor ez; 

elektrikargi guti; etxeak berak mutu. Ib. 95. Mirailaño hari buruz igortzen du elektrikargi bat, eta horrela 

agertzen zaizko mirailan ganberaren bazter eta xoko guziak. JE Med 48. Zure ganbara ez du argitzen / ez 

eletrika-argiak. Etcham 225. Elektrika-argi ezarliak hasi dira berehala. Herr 28-11-1957, 3. 

elektriko, elektrika, eletriko. Eléctrico. --Ez du bada markatzen [erlojubak]. --Eletrikua da. Alz STFer 

136. Lanpe elektrika Andresek etxek, jendarmak iskiba. AstLas 62. Tximistak, fenomenu elektrikuak badira be, 

eztira elektrizidadiaren konsekuentzi bat baño, ez elektrizidadia bera. Osk Kurl 118. En DFrec hay 5 ejs. 

elektrizitate, elektrizidade, eletrizidade. Electricidad. Cf. Zab EE 1884b, 201: Elektricidad deitzen dioten 

orren bidez. v. ARGI-INDAR, elektrika. Beste gaiza bat bada, elektrizitate, / argirik hobena da dudarikan 

gabe. Xikito 5. Kilogramoak, elektrizidadeak, trigonometriyak, zinematografoak eta beste gauz asko eta askok 

izenik ez baidute [euskaran]. BPrad EEs 1913, 212. Tximistargi edo elektrizidadeaz egingo omen dira lan apal 

oiek. Urreta EEs 1918, 156. Arrikatza, ura, olioa, tximist-indarra (eletrizidadea) eta abar ematea. NekIr 76. 

Elektrizidaderik ez eta ilhun ilhun zegoan. Osk Kurl 130. Argia emateko tresnak bitarikoak: elektrizidadez eta 

petroleoz elikatzekoak. Ib. 126. En DFrec hay 4 ejs. de elektrizitate y uno de elektrizidade, todos ellos 

meridionales. 

elektro, elektrum. Electro (mezcla de cuatro partes de oro con una de plata, del color del ámbar). Eta han 

Jaunaren eskua jarri zen Ezekielen gainean. Eta ikhusi nuen eta hara haize xirimola bat heldu zela ipharretik 

[...] eta su bat trunbilka, eta haren inguruan dirdira bat, elektroa iduri suaren erditik. "Et de medio eius, quasi 

species electri, id est, de medio ignis". Dv Ez 1, 4 (BiblE erdian metal goriak duen bezalako distira). Elektrum, 

zillar eta urrea naasirik egindako metal dizdiratsu ta argia bide zen. Ibiñ Virgil 106. 

elektroi, elektron (Casve), eletroi (PMuj), eletrona (T-L). Electrón. Txatalok Kizigun edo Protonak eta 

Kiziazal edo Elektronak dira. GJaur Kimia 41. Hukigaia eraltzen bide duten proton, neutron eta elektron 

kizkinak antzo. Mde Pr 322. E = eletroi baten xorta (azta). m = eletroi baten orea. Gazt MusIx 69. En DFrec 

hay 9 ejs. de elektroi. 

elektro-indar, elektrindar (PMuj). "Electricidad, fuerza eléctrica" PMuj. v. ELEKTRIKA-INDAR. Azken 

zatitzat arri, ar daukaten itz oek lañoetatik lurrera jauzten dan elektro-indarra izendatzen dute. JMB ELG 83. 


mende. 

707


elektronika, eletronika. Electrónica. Gure semiak ikasi zuen / eletronika-lanian. Uzt Sas 209. En DFrec 

hay un ej. de elektronika, 2 de elektronikazko y 3 de elektroniko. 

elektrum. v. elektro. 

elekunde. Lengua, manera de hablar. Hemen bizi izan da gizaki handi bat; elekunde berezi eder bat 

zerabilan. Lf GH 1923, 190. 

elekuntza. Lengua, habla, manera de hablar. Gizonki artzekotz, ez othe du behar liburu-egileak irakurle 

gehienen elhekuntza hartu, eta ametsetako eskuara ametsetako lukainkarekin utzi? Lf GH 1928, 108. 

elekzio, elekzione (Urt III 443, Chaho), elekzino, elezio (Lcc, Etxba Eib (-ziñuak, det.), Elexp Berg (-ziño)), 

elekzinoi, elezinoi. Elección. Nehor bere buruz ez bere authoritate propriz Eliza kargurik ukhaitera eztela 

abanzatzeko: baina haur behar dela egin elekzionez. Lç Ins G 6v. Thesalonizeanoén elekzionea. Lç 1 Thess 1, 4 

(tít.). Konfesore on baten aukera edo elekzioa. Mg CC 190 (CO 286 aukera edo elekzinua). Bizi modu edo 

estaduben aukera edo elekzinoian. Astar II 80. Elekziño modu guztiyetan iñor elejietako. Ur BulaAl 21 (BulaV 

14 aukera). 

(En plural). Elecciones, votaciones. "También se suele decir botaziñuak. Zorioneko eleziñuak Markiña aldian, 

betiko Jaungurakuari kontrarixua agertzen bajakon" Etxba Eib. "Zeiñek irabaziko ete dau datorren eleziñuetan" 

Elexp Berg. Elektoriei oz egiten deuzenei elekzinuetarako Alkate Jaunak elezinua egiteko (Eibar, c. 1755). 

RIEV 1908, 732. Hautuak edo elekzioneak egin behar direnean, gizon erlijione gabeak hor dabilza tirripiti 

tarrapata egia baino gezur gehiago daritela. EskLAlm 1873, 2. 1889ko elekzionetan. Elsb Fram 147. 

Elekzionetako denboran. Ib. 183. Elezioak galdu zetunaten eta gudara. Or QA 80. Auteskunde edo eleziñoetan 

boto geio eukitearren. Akes Ipiña 31. Eleziñoiak irabazteak. Erkiag BatB 70. En DFrec hay 13 ejs. de elekzio y 

3 de elezio, todos ellos meridionales. 

- ELEKZIO EGIN. Elegir. Behin hartzaz hautu eta elekzione egiñez geroz. Tt Onsa 29. 

- ELEKZIONEZKO. (Adnom.). Ene unzi elekzionezko bat duk. Lç Act 9, 15 (He, Dv ene hautuko, TB berhezi 

dudana). 

eleluma (G-to ap. A), elelume (AN-larr). "Multitud" A. "Infinito, sin número, elelume. Elelume gizon bazen, 

infinidad de hombres" (AN?). Cf. ELUR-LUMA. 

eleme. "(B), insustancial" Inza EsZarr 176. 

elemeleka. v. ELE-MELEKA. 

elemena. v. elemenia. 

elemendu. v. elementu (3). 

elemeni. v. legami. 

elemenia (G-goi ap. A; Aizk, Dv, H), elemena (V-gip). Gran número, infinidad, multitud. "Elemena izate zan 

loinia ibaian gure gazte denboran (V-gip)" (Comunicación personal). Zaldun ezkongaietatik elemena da: 

Santxo Ibarguen, Otxoa Iarza [...] ta eztakit nik beste zenbat andiki ernai ta lerden. Ag EEs 1917, 201. Bazen 

kolpatuz elemenia bazter guzietan. StPierre 17. Jesusek galdegin zion: "Nola duk izena?" Harek ihardoki: 

"Elemenia!". Leon Lc 8, 30 (Lç lejione, TB aralde, HeH saldo, Dv andana). Mahainaren haraindian jaun 

elemenia, oro Luis XIVgarrenari atxikiak. Lf Murtuts 48. 

- ELEMENIA BAT. Gran número, infinidad, multitud. Kreatu zuen elemenia bat arrain, mota eta handitasun 

guzietakoak. Lg I 14. Bigarren zauria zen igelezko elemenia bat. Ib. 123. Elemenia bat meza entzuna gatik ere. 

Dh 225. Bidera atheratu zitzaioeten gizon elemenia batekin. Dv Num 20, 20. [Rodriguezen lanak] ukan zituen 

hizkuntza hortan elemenia bat ager-aldi. Lf ELit 157. 

- ELEMENIAN. En gran número. v. elemeniaka. Urte batzuetatik onunzkoa da toki guztietan gizirudiak 

elemenian ikustea. Ag G 248 (v. tbn. 129). 

elemeniaka (Dv (que cita a Dh), H (que cita Birjin)). En gran número, en gran cantidad. Othoitz luzen edo 


mende. 

708


ahozko othoitzen egitea elemeniaka. "En quantité". Birjin 101. Giristinoak diren mundu herri guzietan 

elemeniaka dire elizak. Dh 264. Haragiak, baratzekariak, arrainkiak eta Espainiako fruitu ederrenak, eta 

denetarik elemeniaka. Zub 70. 

element. v. elementu. 

elemental. (Sust.). Elemental. Herri guzietan aurkitzen diren gizapetiko izateok gogoratzen dizkigute -- 

Okultisten hizkeran "elemental" izendunak. Mde Pr 269s. 

elementape. Tempestad. Cf. elementu (4). Tentazione gaxtozko elementape hartan. "Emmi un si terrible 

orage de tentations". He Phil 443 (SP 438 bisuntsa eta erauntsia izigarrizko haren erdian). 

elementu (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Lcc), element (T-L), elementa, elemento (V-gip ap. Elexp Berg). 

1. Elemento (natural). (Empleado en plural, en expresiones como elementuak haserretu, etc., se refiere a una 

violenta tempestad; cf. infra (4)). "(Les) éléments déchaînés, elementak" T-L. "Munduan lau elementuak: lurra, 

ura, aizia eta sua" Etxba Eib. Tr. Element(a) es la forma empleada por los autores septentrionales, siendo 

seguro element en Leiçarraga e Inchauspe, elementa en Argaignarats y Gasteluçar, mientras que Etcheberri de 

Ziburu emplea ambas (elementa en Man I 79 y Man II 19; element ib. 58). Elementu es general al Sur (salvo 

elemento en J.C. Echeverria), apareciendo tbn. en Haramburu, Belapeyre y alguna vez Tartas. En DFrec hay 86 

ejs. de elementu, 21 de elemento y 10 de elemendu. Elementak ebiliren oro tribulaturik, / iguzkia, ilhargia 

odoletan etzinik. E 61. Elementék eta kreatura guziék Iesus Krist Iaunari gloria eman ukhan draukate. Lç Adv 

** 5r. Ematzatzu soñulari airearen tormentak, / bethiere baketurik daudezen elementak. EZ Man II 110. Laur 

sugiak dira laur elementen laur kualitate diferentak, hotza, beroa, idorra, bustia. Tt Onsa 96 (tbn. laur 

elementak ib. 153, pero laur elementiak ib. 85). Begien aitziñean ditutzu zerua, lurra eta elementak; bada hetaz 

egiñak dire munduan ikhus daitezken gauza guziak. Ch Imit I 20, 7 (SP, Mst elementak, Echve 67 elemento edo 

lenasteak, Ip element; Ol, Pi izagai). Elementak urthuko dire suaren bizitasunez. He 2 Petr 3, 10 (Lç elementak; 

TB lenmenak, Dv gauzen geiak, Ol lugaiak, Ker izakaiak, IBk lurgaiak). Aserretuko dira elementu guziak. Mb 

IArg I 59 (corregido en element). Berorrek gizonai agintzeko eskua badu; baña elementuai ez: oriek Jainkoari 

obeditzen diote. Cb Just 36. [Gizona izadian,] indarren eta elementuen zurrumilloak zapaldu eta xeatuko ote 

duten bildurrez. Vill Jaink 119. Ebaki, berdin ebakitzen zituztela, adibidez /ur/ elementua eta /ur/ fruitu lehorra. 

MEIG VI 133. v. tbn. Harb 82. Arg DevB 7. Gç 29. Bp I 143. AA III 348. Añ MisE 180. 

2. Elemento, rudimento, principio. Hala gu ere haurrak ginenean munduko elementén azpiratuak ginén 

suiekzionetan. "Les rudiments". Lç Gal 4, 3 (He lehenbiziko erakuspen, TB lenaste, Dv lehenbiziko eskola, IBk 

oinarrizko gauza, Bibl indar). Nola konbertitzen zarete harzara element infirmoetara eta paubretara [...]? Ib. 4, 

9 (He ikaskari, Dv lehenbiziko irakhaspen). Oraiño berriz irakatsi behar zaitzue zer diren Jainkoaren hitza 

explikatzen hasten direneko lehenbiziko elementak. He He 5, 12 (TB lenmenak, Dv lehenbiziko abiaduren, Ol 

asimasiak). 

3. + elemendu. Elemento, componente. v. osagai. Hik beraz Sakramenduén indarra eta berthutea eztuk 

estimatzen element exteriorean konsistitzen dela. Lç Ins F 1r. Hirur element kreatu gaberikoz egin izan den 

gorputz bat. Ib. G 3v. Kaka ta kakarantza, / puzkar da tormentu, / ipurdiko zuloak / iru elementu. JanEd I 104. 

Euskaldun zaharrek Indi-Europarren kulturako elemendu hanitz jasan zituztela. Mde Pr 189. Nahiz forma 

horien elementuak indoeuropar diren. Ib. 219. Buruan iraultzen dugunaren noraezeko zerkia (elementua). Zait 

Plat 59. Poesiak eztu bein ere alde bat utzi jainkozko elementu ori. Vill Jaink 132. Bizia sortzen den lantegi 

onetan, bada, izadiak darabilzkin elementuak, bakunak dira oso. Ib. 50. Sistema horren elementuek sistematik 

hartzen dutela beren izatea eta beren izaera, ez sistemak elementuetarik. MIH 194. Galdegai hauek guztiok 

aditza ez beste elementuei dagozkie. MEIG VI 147. 

4. (AN-gip), elementa (Urt, Dv, H (L)). Ref.: BU Arano; Gte Erd 111. Tempestad, lluvia torrencial; torrente 

de (aplicado a la lluvia (euri elementa) y al fuego (su elementa; además de Duhalde, v. tbn. Gç 166); Txirrita lo 

emplea para describir los efectos de un volcán). En la mayoría de los ejs. es sing., pero (coincidiendo, por otra 

parte, con los testimonios orales de AN-gip) autores como Larreguy y Duhalde lo emplean en plural. "Fruitu vel 

ontasun tromenta elementaren podorez beheiti vel lurrera eroriak" Urt IV 44. "Su-lamazko elementak, torrents 

de flammes" Dv. "Ce mot s'emploie pour exprimer de grandes averses de pluie" H. "Se dice cuando llueve a 

cántaros: Oik elementuak botaitu" BU Arano. "Euria zaldizko(e)kin ari du (AN-gip), elementuak zaldizko(e)kin 

ari du (AN-gip)" Gte Erd 111. Tr. Documentado desde la 2. a mitad del s. XVII en autores septentrionales no 

suletinos; aparece tbn. en Mendiburu y Txirrita. Elementa zutelarik [mariñelek] / bizi etsigarria, / zuk hitz 

xoillaz manaturik / kalmatu zen guzia. Arg DevB 215s. Elementa borthitzenean / ez naiz sekulan izitzen. Gç 169. 

Bidean artu zituen itsas-element arrigarriak [...] ta irur egunez erabilli zituen batetik bestera ezin gaizkiago. Mb 

IArg II 281. Zerutik erortzen ziren halako uri-pesiak eta elementak banatu ziren bazter guzietarat. Lg I 30. Su 

lazgarri horren karrak / zenbat iraun behar du? / Element horren indarrak / noiz behar du jabaldu? Monho 122. 


mende. 

709


Zuetarik nork jasan ahal izanen ditu sekula guziko su-elementa hek? Dh 168. Elementa batez, / neorri nindagola 

dilindaka sokez, / ene begiz nituen ikusi itotzen / hiru lagun enekin zirenak etortzen. Hb in Onaind MEOE 497. 

Mendiek edaten eta iresten dituzte uri-elementa horiek [ihitzak, lanhoak, elhurrak, uharrak eta erauntsiak]. Arb 

Bok 297s. Su ta autsa nasiko elementuak / gizona pranko il ditu, / zazpi leguan kuadruan ez da / iñor bizirik 

gelditu. Tx B I 125. Ekaitz gaizto bat sartu zitzaigun / Kantabriyako partian; / lenago etzan kintik tiratzen / gure 

sor-leku maitian, / elementu au nondik sortu zan / ongi entera gaitian. Tx B II 84. Elementu gaitzak bota ditu 

(AN-gip). "Ha llovido a torrentes". (Ref. a personas). Zer euri elementa, to, gizon hori. Larz Senper 30. 

5. Elemento, medio. Kristaua iltzeko elementuak / obe ziraden galazi, / etzan pasako orain pasatzen / ai dan 

ainbeste desgrazi. Imaz Auspoa 24, 12 (ap. MEIG III 111). Bere jakin egarria asetzeko nahiko elementu eman 

izan zaiola Azkue eta beste ikertzale zintzo batzuen lanen bidez. Mde Pr 41. 

elemento (V-gip). Útil, herramienta. "Españian eta inguruetan, fabrikante agertzen zan montadore arek, ez 

eban dornua limarako eta torniua zuluetarako baño beste elementorik eskillarape baten" Etxba Eib (s.v. 

torniua). 

6. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Ref. a personas). "Elemento, persona notable (Eibar)" Garate 1. a Cont 

RIEV 1930, 154. "Elementua, en uso común, se dice de la persona que inspira reparo o inquieta por sus 

cualidades. Ez dot nai lagun izan deizun a elementua" Etxba Eib. "Pertsona berezia: okerra edo bizia edo 

parranderoa edo... Eztok asko ezautzen. Elementu edarra dok haura. Mutiko hori da elementua, hori" Elexp 

Berg. Cf. LzG: "Elemento, se dice de la persona alegre, amiga de fiestas (Lagrán)". Mutiko ori, elementu ona 

izango yaken euren alde egonaz. Erkiag BatB 68. Gero adiskide biak, ikas-gela handira joan ziran beste 

muttikoekin. Hek ziran elementuak! Osk Kurl 200. 

- ELEMENTAK ELEMENTARI. "Elementak elementari ethorri da, il est venu par une pluie battante" Dv. 

elemosina. v. erremusina. 

elemutz. v. ELE MOTZ. 

elendar. Heleno. "Elera, elendar edo gerkarren ele edo berbeta" Arriand en el voc. del final. v. eladetar. 

Elendarra, siripoinikiarra yaiotzez. Ol Mc 7, 26. Antziñako elendarrak, grezitar jakitunak. Eguzk LEItz 123. 

Elendarretara ote doa elendarren irakasle? (Io 7, 35). Or MB 287 (Arriand gerkar, IBk greziar). Elendarra ote? 

Zait Plat 63. 

elenera (Bera app.). Griego (lengua). Elenera edo grezitarren izkuntzaren irakasle. Eguzk LEItz 21. 

elengarazi. Hacer imaginar, hacer entender. Zer erran itsu horri? Etzaioke elengaraz zer diren itxura 

begiei dohazenak. Hb Egia X. 

elengaraztaile, elengaraztale. (El) que hace entender. Yesusek eman dituela egiaren zain eta 

elengaraztaleak. Hb Egia 120. 

elengatu. 1. Entender. v. endelgatu. Mintzaturen naiz [...] nor nahi denek elenga nazaken bezala. Hb Egia 

XIII. Erroa behar da uste izateko bat bederak elenga dezakela Testamenta bere hedaduran. Ib. 119. 

2. (Hb ap. Lh). Imaginar, concebir. Ez diteke elenga nola sorthu diren gizonak Yainkorik gabe. Hb Egia 11. 

Senhar-emaztek bihotz bat dute, elkhar bethi maite, elkhar laguntzen, bat bertzearen kontra deus ez elengatzen. 

Ib. 129. 

- EZIN ELENGATU. Incomprensible. Ez liteke beraz espantagarri behar izatea sinhestean gauza ezin 

elengatuak. Hb Egia VIII. 

helenismo, elenismu (PMuj). Helenismo. Latinak eta grekak bere latinismo eta ellenismoak badituzte. 

Lander RIEV 1910, 600. 

helenizatu. Helenizar. Ingurumenetan arrotz hainitz bazela kokaturik, armaderi jarraikiak, gehienak 

grekotu edo helenizatuak. Lf CEEN 1973, 129. 

eleño. Dim. de 1 ele. Harek ez ukanen enetzat elheño bat mihian? Ox 171. 

eleontzi. v. eluntzi. 

elephas. Empleado por JMB (ELG 39) en la expr. illedun elephas 'mamut'. 


mende. 

710


elepide (B, S; -lh- Dv), elebide (L, BN, Sal, S; -lh- H), elapide (BN, S; Foix ap. Lh). Ref.: A (elepide, elhebide, 

elhapide); Lh (elhapide); Lrq (elhebide); Satr VocP (elapide). Tema, motivo de murmuración, habladuría. (Se 

emplea sobre todo con eman). "Elhepide ematea, prêter à la médisance" Dv. "Urhats horiek egin behar dire 

sothiltasunekin, elhebiderik eman gabe, [...] sans donner sujet à redire" H (s.v. urhatsa). "Gaizki bizi dan batek 

elebidea franko emaiten du (L-ain), uno que vive mal da mucha materia para hablar" A. v. hizpide. Iñazio 

nihon ez da ageri, nihork ez dezake hatzeman; hortik mila elhepide. Laph 108. Jenden elhebideak ixilarazi 

bizitze saindu eta gorde batez. Ib. 74. [Francière,] hainbertze elepide [...] Eskual-herriko zuzen zahar 

egundainoko guzien kontra eman duena. HU Aurp 136. Barkamendu galdegiten ziotela Itsasun eman zituzken 

elhepide guzien gatik. Lf Murtuts 28. Guzion parregarri ta elepide (elebide, zer esan) billakaturik. Zait Sof II 26. 

Tema de conversación. Erabateko gauzak ziran une artan, elebide ta barriketa-gai. Erkiag Arran 139. 

elebide. Materia de discurso. [Pertsulariak] maiz gauza batetik bertzerat aldatu behar du eta emaiten 

dauzkizuten gaiek zer ele bide duten bat batean hatzeman. Xa Odol 61. 

elepideska. Dim. de elepide. Bere bertzenazko harat hunatetan zerbeit ele-pideska emaiten duke. HU Zez 

197. 

eleputz. "(AN-erro), hablador" EI 296. 

1 elera. "(G-azp-bet), arranque de un animal al arrastrar un carro, piedra" A. 

2 elera. Griego (lengua). "Elera, elendar edo gerkarren ele edo berbeta" Arriand en el voc. del final. Eleraz 

ba al dakizu? Ol Act 21, 37 (ed. 1958 eladeraz; Arriand gerkeraz). 

elerantza. Expresión, modo de expresar con palabras. Kopla zaharren teknika berdin sakonki aztertzen du, 

beren elerantza labur, motz, bethearekin. Lf ELit 346. 

eleraztu. Traducir al griego. "Eleraztu, eleraz imiñi" Arriand en el voc. del final. Aramaikeratik eleraztu 

edo gerkeraztu zan gero, eta gerkeratik lateraztu. Arriand 16. 

elerdi. "(V-ple-arr-ger), medio real, según algunos un real o cuarto de peseta" A. 

elerdi. v. elerti. 

elerdika. "Elerdi (R), medias palabras. Gizon batek, seme bat bordaltu nai dionean, leintarik elerdika astan da, 

[...] con medias palabras" A. 

elerran. v. ELE ERRAN. 

elerranbide (R ap. A). Tema, motivo de murmuración. Cf. ELE ERRAN. v. elepide. 

elerti (Bera), elerdi. Neol. creado a partir de ele + er (contracción de eder) + ti. Cf. ELE EDER; erti. 1. 

Literatura. "(Ele-erti)", letras" Bera. v. literatura. Tr. Atribuido erróneamente a Arana Goiri por Broussain 

(en carta inédita a Azkue, v. NeolAG) y DRA, aparece por primera vez, que sepamos, en el dicc. de Bera; no lo 

encontramos en los textos hasta 1913 (NeolAG cita un ej. de Euzkadi 1913, 194). Se documenta abundantemente 

en la primera mitad del s. XX, en autores meridionales de léxico cuidado; su uso desciende en la 2. a mitad. La 

forma elerdi sólo la hemos encontrado una vez, junto a elerti, en Alzola (Atalak 137). En DFrec hay 14 ejs. de 

elerti, más 2 de elertizale. 

Berak egindako idatzlanak artu zituzten elertiyetara (ele-eder-ti = elerti, literatura) ere arin iritxi zan. LzM 

EEs 1913, 193. Arrotz elertietan poesi zelaiak zeken eta elkor dakuskigu. Aitzol in Laux BBa IV. Areik elertian 

baizen nagusi ziran gizatasunean ere. TAg GaGo 87. Elerti aipatu askoek bitxirik oberentzakotzat olerkari 

gorenen bat darakuste: David, Homero, Virgili, [...]. Ldi IL 37. Elertijak etzaube babestuko, abertzaletasunak 

baño. Laux AB 14. Gerkel elerti zelai ikusgarrietatik landara-txerto au birlandatu dizut. Zait Sof 5. Erri xea 

euskal goi-elertia ulertzeko gaitu. Etxde AlosT 12. Askotan, euskera, elerti --literatura-- gabeko izkuntza dala 

esan oi da. Lojendio Egan 1954 (2-4), 16. "Herri-elerti" bat duzue idazkiz jarrita. Mde Pr 285. Eta hori 

ezagutzaren ekhei guzietan, hala nola Jainkokinde (théologie), [...] Edesti (histoire), Elerti (littérature). Herr 23- 

2-1956, 3. Euskal Elerti 69. Tit. de un libro editado por G. Aresti (Bilbao, 1970). 


mende. 

711


(Como primer miembro de compuesto). Literario. Batzuen eretxiz ipuña aldi bateko gitxiren nauskeri ta 

askoren joputzak sortutako elerti-era da. Eguzk LEItz 27. Erti-liburu, ikaskintza idazti, beste edozein motako 

elerti-lanak dirala. Lab Y 1933 253. Euskal Erria, [...] elerti-aldizkingitxo aipagarri aipagarriaren agur ta 

sarrera itzak. Y 1933, 2. Izkuntza baten elerti-pizkundea. Ldi IL 109. Elerti-batzaldietan sarbidea uka egin zaie. 

Ib. 35. Guk nai baño urriago ditu elerti-gai utsezko idazlanak. Markiegi ib. 12. Gaztelaniako elertiizkera. 


2. Letras (en oposición a "ciencias"). Bere lenengo ikaskizunak errian egin, eta Bidasoa ondoko erri baten, 

elertiak ta pantzeraz ikasi ebazan. GMant LEItz 71. Jesusen Lagundiko Elerti-Ikastolan. Gazt MusIx 143. 

- ELERTI-ARAU. Retórica (arte). --Zer da elerti-araua? --Gogapenak ederki mintzatuteko arauak emoten 

dauzan ertija. EEs 1925, 83. 

- ELERTI EDER. (Pl.). Bellas Letras. Friburgon egin ebazan Filosofi-Jakintza ta Elerti-Ederren Ikasteak. 


- ELERTIZKO. Literario. Citado como neol. en Eusk 1919-1920 (II), 92. Sortu edo irazan (crear) nahi degun 

izkera bakunduan, elertizko (literario) euskeran. Broussain Eusk 1919-1920 (II), 32. 

elertidun. Literario. Neol. atribuido a Belaus en Eusk 1919-1920 (II), 92. Euskelgi orren itztegi ta 

gramatika labur labur bat, beste elertidun euskelgien ikurrakin. Belaus Eusk 1919-1920 (II), 66. 

elertilari. Literato. Manterolak asitako aldizkingiak bildu dituan eusko elertilari ta ikasien emaitzak. Y 

1933, 2. Barbier bera izango gendula, gure Erriak biar zuen idazlaria, euskerak biar zuen elertilaria. J. Artetxe 

Y 1933, 325. Aintzinako Errusiko elertilari aipatuengandik. TAg GaGo 87. Leen saria beregana zuan Yauregi 

apaiz yaun olerkari ta elertilariari. Yurre'tar Julian in Loram 5. 

elertitsu. Literario. Euskereaz guk mintzo landu elertitsu bat egin-naiak eztu amorrarazten, errukiarazten 

baizik. Ldi IL 31. 

elertizale (PMuj), elertzale (BeraLzM). "Literato; humanista" BeraLzM. Madriden arkitzen ziran eresertilari 

ta elertzale (artistas y literatos) ospetsu guzien artean. Garit Usand 44. --Edertasuna izkeraz irazaten 

dauna zer da? --Elertzalia. EEs 1925, 83. Elerti-zaliak ezetz, abertzaliak baietz! Laux AB 14. 

eles (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 a partir de eresi (v. NeolAG). "Descripción, en abstracto" AG 976. 

Cf. elesti. Elesa guztiz osoeza geldituko litzakelako. Zink Crit 63. 

- ELES EGIN (Bera). "Describir, en abstracto" AG 976. Politto eles ta edes-egitten dau. AG 910. 

elesari (-lh- O VocPo (S) SP, Dv (elhezari), H, A). Alabanza. "Louange, congratulation" O VocPo. "Mot 

fait par Oihenart" H. "Homenaje, gloria, elogio" A. Bera Ap lo atribuye a AG. Hiri, Iainko hirurkuna, / guziek 

gehien uguna, / gog' orok, bide bezala, / elhesari demaiala. O Po 66s. Nabusi lehenek lan berri guzietan / anhitz 

elhesari iardiresten dute. O Po (ed. Michel), 247. Guzien aotik elesariak (alabanzas) baizik ez dira entzuten. 

Ayerb EEs 1915, 292. Aren gorapen ta elesarietan ziarduan. Erkiag Arran 126. Ildako irakaslearen goratzarrez 

eta elesariz idatzi bide baitzituen elkar-izketok. Zait Plat 11. 

elesartu. "Elhesartü (S; Foix), aller demander des explications" Lh. 

elesgizon. v. elizgizon. 

elesi. (Neol.). Creado por AG en 1896 a partir de eresi (v. AG 975 y NeolAG s.v. eres). Escena. Cf. eles. 

Eusko-elesiak (Escenas vascas) (Tolosa, s.d.). In J. Bilbao. 

eleski. 1. "Descripción; trozo descriptivo" Arriaga Lekob 60. "Descripción" BeraLzM. Lekobide. Euzkoeleski 

oresidun asele irukoitzak. "Tríptico legendario de cuadros lírico-vascos". Arriag Lekob, tít. 

"Cuadro, paisaje" BeraLzM. Uri ontan (Erroman) Abruzosek margotu zituan eleskiak (paisajiak). EgutTo 24- 

9-1919 (ap. DRA). 

elesta (BN, S, R; -lh- Gèze, H (S)), elezta (-lh- S; -lh- Dv (S)), elasta (Sal). Ref.: A (elesta, elhezta, elasta); Lh 

(elhesta); EI 296. 1. Conversación; discurso, parlamento, palabra(s). "Conversation, manière de parler" Dv, 

que cita a Mst. "Elhesta, elheketa (S), une causerie" EI 296. v. eleketa. Tr. Propio de la tradición suletina 

desde mediados del s. XVIII. Eskriptüra saintan profeitia lehenago, eziez elhestaren goratarzüna behar dügü 

txerkatü. Mst I 5, 1 (Ip elhesta; SP, Ch hitz, Leon mintzaia). Alkharren elhestetarik alkharren konsolazionia 


mende. 

712


txerkhatzen beitügü. Ib. 10, 1 (SP, Ch sol(h)as). Letera hunek, B, bürzagiaren elhesta señalatüren dü, eta beste 

hunek, C, zerbütxariarena. Ib. 135. Ezin erran dizakezüt zer sirats handireki entzüten düdan zure elhesta. Ip Dial 

59 (It jolas, Ur berbaldi, Dv solas). Librü gaistuak, komediak, danzak eta elhesta desunestak. CatS 49. 

2. Audiencia. Enbaxadore Karlos Kintorena, Soliman Turkoen enperadorearen ondoan zagoen bat, 

manhaturik izan zen yin zadin elhestara enperadore hunengana. "A l'audience". Arch Gram 72. Elhestako salan 

sartzian. Ib. 72. 

3. "(S?), dialecto" A. 

- ELESTAN (H). Hablando, en conversación. "Elhestan dago, il jase, bavarde, il converse" H. Hen alhaba 

zena jaun gaztiaren khantian zagoela jarririk ta harekin elhestan. Egiat 173. Demokrita filosofoa ari zelarik 

berze jakintsü batzüeki Izariaren segretüen elhestan. Ib. 178. Otsoak elhestan ikhasirik. Arch Fab 207. Berdoli 

jáuna, éri ejér batéki, gizunttúeki elhéstan hasi ziá. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Elestan ari zirela, norbaitek 

esan zuen: [...]. Mde Pr 141. 

- ELESTETAN. Hablando, en conversación. Triballatzeko deitü izan zirela, eta ez el]e[hestetan thenporaren 

igaraiteko eta aurher izateko. Mst I 17, 3 (Ip elhestetan). Zuñen ehi den elhestetan hüts egitia. Mst. III 45 (SP 

hitzetan, Ip, Leon elhe(e)tan). Jokian, elhestetan, tratietan, [...]. Egiat 166. 

elestakidin, elheztakidiñ. (El) que está hablando, (el) que está en conversación. Urus eta elheztakidiñ / ni 

naizen bezala saindu direnekin. "Conversant avec ceux qui sont saints". Gy 214. 

elestaldi (-lh- S ap. Lh (que cita a Foix) y Lrq), eleztaldi (-lh- Dv (S), A), elestalde (-lh- Gèze). Diálogo, 

conversación. "Causerie" Lrq. Lehen elhestaldia. Ip Dial 3 (It jolas, Ur berbaldi, Dv solastaldi). Elhestaldi 

hunen solasik premiatsuenak batetara biltzeko, orhoituren zare [...]. Arb Igand 119s. 

elestari (-lh- S ap. Lh y Lrq; -lh- VocS, Arch VocGr, Gèze), eleztari (-lh- Dv (S), A). (El) que habla; hablador, 

charlatán; elocuente. "Hableur" VocS. "Orateur" Gèze. "Syn. de elhetsu, bavard" Dv, que cita a Bp. "1.º qui parle 

intelligemment et élégamment. 2.º parleur, qui parle actuellement, qui est en conversation" Lrq. v. eleketari. 

Mezan algarreki elhestariek bekhatü egiten dieya? Bp I 107. Holako gizon elhestari eta goguarik emaiten 

eztienetarik begira nazazü. Mst III 45, 4 (SP elhetarik, Ch hitzuntzi). Oraiko neskatilek ordenariozki / mithilak 

nahi tie ahalaz jaun handi, / jenerüs eta propi, plazent, elhestari. 'Diserts'. Etch 398. Holako jente elhestari eta 

arhinetarik begira nezazü. Ip Imit III 45, 4. Onaren eta gaitzaren arteko eleztaria. "Parlamentario". Zink Crit 45. 

Bi elhestarik ber hitzak ta ber gogoetak agertzen badituzte (S). A EY I 138. Zankho arhin, bürü arhin, / elhestari 

ere eder. Casve SGrazi 104. 

elestatu (BN, S; -lh- VocS, Arch VocGr, H (BN, S)), eleztatu (S; -lh- Lecl, Dv (S)), elastatu (Sal; -lh- BN ap. 

Lh), elaztatu (R). Ref.: A (eleztatü, elastatu, elaztatu); Lrq (elhesta intrans.); EI 296; EAEL 268; Gte Erd 201 y 

281. (Intrans.). Conversar, hablar. "Babiller" VocS. "Parler, s'entretenir" Arch VocGr. "Gizuna zuiñeki 

elhestatü beniz" (Santa Garazi) EAEL 268 (cf. infra trans.). "Hortzaz elestatüko gütüzü (S)" Gte Erd 281. 

"Aintzinetik elestatü zire (S)" Ib. 201 (junto a aurretik hitz egin, lehenagotik elkar hartu, etc. de otras zonas). 

Tr. Propio de la tradición suletina desde sus primeros textos; fuera de ella sólo lo hallamos en Arbeldide. 

Heki jan zian eta elhestatü zen. Bp II 55. Gaiza espiritualez debotki el[h]estatziak profeitü espiritualian ajütü 

handirik emaiten dü. Mst I 10, 1 (SP solhas egiteak). Horren estatia ikusirik / deliberatu dizugu / zieki behar 

guniela / bi hitzez elestatu. AstLas 25. Mezako thenporan elhestatzen bazira. UskLiB 33. Hirurgerren urthekoz, 

ninzan elhestatzen / nula tratatzen nündin arrebak erraiten. Etch 174. Arrato bizi zienak dia elhestatzen / xoko 

batetan, bere beharretan gainen. Arch Fab 95. Ahapeti baizi eztakiola pheka elhestatzia. SGrat 21. Madama 

Zelsa zure Semiak / nahi züntüke ekusi, / nahi eta elhestatü / nahi lükezü zureki. StJul 183 (ap. DRA). Hartakotz 

gira hain gogo hunez elhestatzen. Ip Imit I 10, 1 (SP solhastatu, Ch mintzatu). Eskuaraz gaitezin elhesta. Arb 

Igand 20. 

(BN-arb, S). (Trans.). Conversar con. "Elhesattü düdan gizuna eztük hire semia bezaiñ handi" (Altzai) EAEL 

268 (tbn. trans. en Donamartiri, Bildoze y Larrañe). v. elekatu. --Katixa, behar dizugu / Jaun erretora 

mintzatu, / eia plazer gutunez, / otoi, harek espusatu. // --Bai, Pierris, behar dizugu / Jaun hua elestatu. AstLas 

46. Dibortzatzeko, Katixa, / frais handiak dutuzu, / eta hortako abokat bat / elestatu behar duzu. Ib. 51. 

elestatzaile. "Elheztatzaile, parleur" Lecl. 

elesterazle. Verbo (en gramática). Elhesterazliaz. "Du verbe". Arch Gram 35. 

elesti (Bera). Neol. creado por AG en 1896, de eles 'descripción' y -di (v. NeolAG). 1. "Descripción, grafía" 

AG 976. Bide-giroak. "Izadia konsakratze" baten poema elesti-lirikua. "Lírico-descriptivo". LMuj BideG 

(tít.). 


mende.


"Puede servir para ciertos compuestos erdéricos de -grafía: geografía, topografía, selenografía, etc." AG 

976n. Cf. idaztelesti, lutelesti, TOKI-ELESTI. etc. 

2. Narración. Cf. elestu. v. edesti. Ezaguna da elestia. Errodrigo, godotar errege azkenak, indarrez goza 

izan omen zun [...]. Gazt MusIx 66. 

elestu (Bera). Describir. Bidazti batek elestutako asko aneika zudu laukitudun. Zink Crit 61 (v. tbn. 69). 

elestun. v. eraztun. 

eleta (PMuj). Expresión, discurso, palabra(s); discusión, contienda. Aberats lukurrari aurpegian bota 

zitzaion eleta (expresión, frase, de ele, palabra, y ta, pluralidad) minkatz ura: Recepisti bona in vita tua. Ayerb 

EEs 1912, 181. Fede-zur ez-ta, diru-zur joan / giñala balitz eleta, / gogora bedi Urrestildarren / seme genun 

Antxieta. Or Eus 202. Gauza ortaz [...] aski eleta egiñik dago, ta ez naiz aztertzen asiko. Or QA 184. Elkarrekin 

eletan ari giñan aldi oro. Or Aitork 147. Nebridirekin eleta du, onik aundienaz eta gaiztorik aundienaz. Ib. 151. 

Senideok iñolako buruausteak ekarri omen zizkioten olerkari aipatuari, leikide zirala-ta, eletak zirala-ta, 

etiketak zirala-ta. Zait EG 1956 (5-6), 37. Ez dezagun eletarik itzaz. Or in Gazt MusIx 36. 

eletalde. v. elitalde. 

eletari (R, -lh- L, BN, S; -lh- H), elatari (-lh- BN, S; -lh- SP, A). Ref.: A (eletari); Lh (elhetari, elhatari). 

"Beau parleur" SP. "Hablador, conversador" A. "Causeur" Lh. v. elekari. Lagun elhatari, bideko zamari. "Un 

compagnon de voyage qui est beau parleur, sert de monture en chemin". O Pr 291. An ikusiko zenuan [...] pitxi 

ta era guztitako gauzez inguraturik, nork geiago demanari elatari belarrimotza saltzen. Anab Don 407 

(hablando de un vendedor ambulante). Izlari bikaña, entzulak ara nai ona erakarri ta erabilten ekian eletari 

gartsua. Eguzk GizAuz 66. 

eletegi. v. elitegi. 

eletero. "(B), chismoso" A. 

eleti. v. elati. 

eleto. Dim. de 1 ele. Elheto, elheto, baña guk haurto. Saug 164. Pierris, eleto bat / behar nia erran, / 

pestatu sos haen / orai beharra banian. AstLas 55. 

eletrika. v. elektrika. 

eletsu (B, L, BN, S; -lh- Lecl, Dv, H), elatsu (R, S; -lh- Foix ap. Lh), elazi (R-uzt), elazu (Sal), elezu (AN-ulz, 

B). Ref.: A (eletsu, elatsu, elazi, elazu); Lh Eusk 1919-1920 (II), 80; Lh (elhatsü, elhetsu); Lrq (elhetsu); Inza 

EsZarr 176; Izeta BHizt (elezu); EI 296. Hablador, charlatán, locuaz. "Elazu, embustero, hablador" A. 

"Elhatsü (S-saug), qui prête à la critique, à la discussion" Lh. "P[eu] u[sité]: on dit, selon le cas, babalaut ou 

elhekari" Lrq. v. elati. Gizon galduak phizten ditu eskatimak, eta elhetsuak makhurtzen ditu buruzagiak. Dv 

Prov 16, 28 (Ol berritsu). Obroena erranen du berorren baitan: zer elatsu dud adexkide kura. Mdg 148. Bazkari 

guzian solas guti egin zuen erretorak, hura bethi hain arrai eta elhetsu zena. M. Iriart GH 1927, 59. 

eletsukeria, elatsukeria (-lh- H). Charlatanería, palabrería. "Zure elhatsukeriak hastiatzen du, votre bavardage 

ennuie, déplait, dégoûte" H (s.v hastiatzea). 

eletsutasun (-lh- Dv A). Locuacidad. 

eletu. v. elatu. 

eletxia (det.?). Recogido, sin trad., en Salinas de Léniz (V-gip) por EI 381. 

eletzale. Lingüista. Bai dazaugu ba ele eder au, eletzale oro arriarazi dituan ele au. EgutTo 5-8-1918 (ap. 

DRA). 


mende. 

714


eletzar, elezar (BN-baig ap. Satr VocP). 1. Palabrota, palabra malsonante; insulto. "Palabrota" Satr VocP. Cf. 

elezahar. v. ELE TXAR. Arekin eztabaidan, gerta oi danez, uts au egotsi zion eletzar zorrotz onekin: 

"ordia". "Amarissima insultatione". Or Aitork 227. Oraiño etzenion ezarri zildairik ene agoari, ez atakarik nere 

ezpaiñeri, nere biotza eletzarretara lerra etzedin. "In verba mala". Ib. 117. 

2. Chisme, habladuría. Gure gizon gaizoak arratsean, ongi nekhatuak etxeratzearekin, ez dute lehiarik elhe 

tzar aditzerat joaiteko, gauaren jokoan edo arinkerian iragaiteko. Prop 1898, 77. 

eletze, elatze. Murmuración, runrún. v. elantza. Elhatze handi bat bazen mulzuaren artean haren gainean. 

TB Io 7, 12 (Lç murmurazione, He, Dv erasia). Elhetze handi bat bazen bilkhuaren artian haren gatik. EvS ib. 

eletzorro. "Eletzorrua, vociferador" Premorena (ap. DRA). 

eleuntz. v. elauntz. 

eleuntzi. v. eluntzi. 

elexa. v. eliza. 

helexa. v. herexa. 

elexur. Lacónico. Labur ta elexur (lacónico) esan zidan: [...] Zoaz ta ekutsu. A Ardi 55. 

elexuri. v. elezuri. 

elezahar, elezar, ele xahar (Dv). 1. Chisme, habladuría, cuento (en sentido despectivo). "Elhe xaharrak, 

bourdes, contes faits à plaisir" Dv. Cf. eleberri; eletzar. Eta eztitezen behá elhe zarretara eta genealogia fin 

gabetara. "Fables". Lç 1 Tim 1, 4 (TB elhei, Bibl ipuin). Elhe zarretan ez amusatzeko. Lç Decl e) 7r (que envía a 

1 Tim 1, 4, ib. 4, 7 y Tit 1, 14, pero en los dos últimos usa fable). Ez datxeizten elhe zaharrei. "Fabulis". He 1 

Tim 1, 4. Hañ iratzarri elhe-zahar erraiten zaitzüner behatzeko, hañ loti beilla saintien egiteko. Mst IV 7, 2 (SP, 

Arbill 197, Ch elhe, Ip ezdeuskerier). Bena, ahal laite kondaire alakoa elhezaharren herrokan jarririk 

lizatekiala. Egiat 189. Paganek berek zien sinhestia zerütik ziela ausartzia, hargatik uste zian Alexandrek 

Jinkoaren odoletik zela jalki [...]. Bena halako elhe zaharrik eztügü orai gure artian. Ib. 257. Beharria eman 

gabe Juduen elhe xaharrei. Dv Tit 1, 14 (He elhaberrietan). 

2. (elhe zahar Chaho, Aizk), elezar, elazar. Leyenda; mito. "Contes populaires" Chaho Voyage 76s. "Cuentos 

viejos o de tiempos antiguos" Aizk app. Tr. Comienza a emplearse y se hace muy común a mediados del s. 

XX entre autores meridionales cultistas. Kantazar eta elezar oiei darien poesi-lurruna ta kristautasun sendoa. 

SMitx Aranz 5. Gudu-kanta, epopeia, mithologiazko elezar, e.a. Mde Pr 251. Herriak Dolly horren oroitzapena 

elezaharreko notin batena bezala gorde du. Ib. 256n. Sarritan entzun oi zuten elezahar eder au aitonaren abotik. 

Etxde JJ 96. Ango elezarrak (mitu) aiputan artzen ditu. Zait Plat 14. Tesalitar elezarrak dionez. Ibiñ Virgil 50. 

Lamiña, sorgiñ eta beste olako elezar eta ipuiñ asko. Alzola Atalak 126. Bein da betiko delakoa elazarra dela, S. 

Onaindiaren hitzez, eta bizkaieraz landua. MEIG IV 133. La Voz de Guipúzcoa-n kontatu zituen Errenteriaren 

kondaira eta elezaharrak, eleberriz ere behin baino gehiagotan hornituak. MEIG IX 40. En DFrec hay 2 ejs. de 

elezahar y uno de elezar. 

- ELEZAHAR-ALDI. Tiempo legendario. Oraiñaldiko zuberotarren adimenetan Harritxabaleta yaun apeza 

elezar aldiko (tiempos legendarios) nortasunik garaienakin nahasirik dabil. Etxde JJ 16. 

elezaharlari, elezarlari. Narrador de leyendas. Antzerlari, elezarlari, olerkari ta dana izan baitzan. Zait 

EG 1956 (3-4), 38. 

elezain. "Académico" (y elezainbatz "Academia") Kk Euzk II 292 (ap. DRA). En DEV (s.v. academia) Azkue 

señala que elezain es neologismo creado por Urriolabeitia. 

elezaku. Parlanchín, boquirroto. v. eluntzi. Behar da sinhetsi / elhe-zaku handi hori? "Radoteuse". Gy 261. 

elezar. v. elezahar; eletzar. 

elezio. v. elekzio. 


mende. 

715


elezta. v. elesta. 

elheztakidiñ. v. elestakidin. 

eleztatu. "(S), apagar, borrar" A. Elezta dezan nitan nihaurentako dudan amorioa. Othoitze eta kantika 

spiritualak (1823 [= Vin 56c]), 32 (ap. A). 

eleztatu. v. elestatu. 

eleztei. v. elizdei. 

eleztun. "(B), chismoso. De ele, chisme" A. 

eleztun. v. eraztun. 

elezu. v. eletsu. 

elezuri (L, BN, S; -lh- L, BN, S), elexuri (S; Foix ap. Lh), elazuri. Ref.: A (elhe-zuri, zuri); Lh (elhexuri); Lrq 

(elhezuri). Falso, hipócrita. "Elezuri (L, BN, S), falso, litm. [...] de palabras blancas" A (s.v. zuri). "Enjôleur, 

emmiellé" Lh. "On dit elhezuri de préférence à elhexuri, ce qui ajoute une nuance d'ironie" Lrq. Cf. ELE ZURI. 

Zer dala ta ziltzetan nozube, elazurijoik? Arriand Mt 22, 18 (Lç, He, hipokritak, IBk, IBe itxurazale). 

elezurika, elexurika (L, BN, S). 1. "Inquiriendo, averiguando el origen de un rumor" A. 

2. elexurika (R-uzt ap. A). "Adivinando, juego de palabras" A. 

3. "En train de cajoler, d'enjôler" Lh. 

elezuriketa, elexuriketa. "Elexuriketa (R-uzt), adivinando, juego de palabras" A. v. elezurika (2). 

- ELEXURIKETAN. (Jugando) a adivinar. Non naiko gazteei atsegin baitzaie elexuriketan ari izatea. Zait 

Plat 40. 

elezuritu, elexuritu (L, BN, S; -lh- H (L), Foix ap. Lh). Ref.: A (elexuritu); Satr VocP (elexuritze). 1. 

"Demander, [...] ou donner des explications, se disputer" H in m. "Comprobar una verdad" A. "Poner en claro lo 

que malas lenguas propalan" Satr VocP. Hail elhe xuritzera / gizon batekilan. 'Ve con alguien a ventilar el 

asunto'. NafEKZ 60 (ele xuritzera en la versión de Valcarlos, Satr Auspoa 65, 55). Elezuritzen ari dire (B). 

"Kontuak garbitzen". Inza NaEsZarr 2015. 

elexuritu (-lh- Dv, A). "Elhe xuritzen haritzea, discuter sur des paroles sans importance" Dv s.v. xuritu. 

"Elhexuritzen hari (L): discutir sobre cosas de poca importancia, lit.: estar mondando palabras" A (que lo toma 

probablemente del anterior) s.v. xuritu. Zer balio du gauza estali eta itsu batzuez berotasunekin elhe xuritzen 

haritzeak? Dv Imit I 1, 3. 

2. "Elexuritzen (L, Sc), adivinando, juego de palabras" A. 

3. "Elhexuritü, enjôler" Lh. 

elezuritzaile, elexuritzaile (elhe- Dv). "Elhe xuritzailea, celui qui demande raison de toute parole" Dv. s.v. 

xuritzaile. 

elezuritze, elexuritze. "Elhe-xuritzeak, explications, [alt]ercation, dispute" H in m. 

elferratu. v. enferratu. 

1 elga (BN, S ap. Lh; H (BN, S)). (Partícula invariable que sigue a un sintagma nominal declinado provisto de 

un numeral, al que refuerza). (Los dos, los tres, etc.) conjuntamente, (los dos, etc.) igualmente. "Terme adverbial 

employé, et qui parmit être une syncope de elgarrekin. Semblablement, également" H, que cita a AR. Biekelga 

arimen salbamendiarendako obra balios bat zatekeela Heuzkarala itzultze hori segurtatu nizie. AR 4. 

Elizala sarthu zela Meza akaba artio han egon, berheala ondotik beste bat; bigerrena akabi gabe, hirurgerren 

meza bat hirurak-elga inzun zitiela. Ib. 247s. Non laurak elga osoki baitziren khartsu. "Tous les quatre". Birjin 

341. Bietan elga amak errekeritu zuen. "Par deux fois". Ib. 345. Hirurak elga, erran dugunaz, hain gisako ziren. 


mende. 

716


"Toutes trois". Ib. 436. [Jesu Kristok Olibetako baratzean] hirur aldietan elga bere othoitza akhabatzen du hitz 

eder hautaz. Dh 258. 

(Precediendo a un sintagma nominal declinado, sin numeral). Ambos. Hatsak direnean elg' ezkontgeiak, 

nekearenak dira ezteiak. "Lors que tous deux les mariez sont sans commodité". O Pr 521. 

(Lh). (Tras sust., con casos de decl.). Ambos. "(BN, S; O), (adj.) ensemble" Lh. Cf. infrak ELGATAKO. 

Orhi da Bortuetan mendi gora bat, Nafarroa elgatako eta Zuberoako mugan. O Pr 372 (Lhande da tbn. un 

elgata "(S), haut", tomado de Azkue y cuya fuente es este ej. de Oihenart; sg. esta interpretación Nafarroa 

elgatako = Naf. Garaiko 'de la Alta Navarra' (v. O Pr 6); para una posible etimología de este elgata, v. BAP 

1955, 294). 

- ELGATAKO. "Elgatako (BN, S; Lf), commun" Lh. 

2 elga. "(V), brazado" A Apend. 

helgabe (L, BN, S ap. A; Foix ap. Lh). "Impúber" A. v. heldugabe. 

1 helgai, helgei. Venidero, por venir. Helgei diren meskabier, inhur bihurt eztaiteke. Egiat 249. Jinkoak 

dereikü gaiza helgeiak gordatzen, ezi balakitza jendiak tristeziaz ta dolüz liraiteke. Ib. 250. 

2 helgai. "(BN-baig), devanadera" A. v. harilkai, elikari. 

1 helgaitz (L-ain, BN, S; SP, Lecl, Arch VocGr, HeH Voc, H, Foix ap. Lh; elg- Lar, Gèze, H (G)), helkaitz (+ - 

kh- H y Lh), helgaiz (BN). Ref.: A (helgaitz); Lh (helgaitz, elgaitzak); Lrq (elgaitz). 1. (En sing. o pl.). Fiebre. 

Parece que se refiere sobre todo a la intermitente o periódica (cf. Gèze, Dv, H, A, Lh y Lrq). La citan en pl.: SP, 

Arch, Gèze, Dv, H, Lh y Lrq. "Calentura" Lar. "Atabardillado, elgaitz ustelez dagoana" Ib. Haren amaginharreba 

ohean zetzala, eta helgaitzak zadukala. "Fièvre". Lç Mt 8, 14 (Ip elgaitzeki; TB, EvL, HeH, 

SalabBN, Dv, Leon suk(h)ar; cf. Lç Act 28, 8: Publioren aita baitzatzan helgaitzék eta sabeldarzunak 

zadukatela). Zetzan, bada, Simonen amagiñarraua ohean helgaitzekien. He Mc 1, 30 (HeH helgaitzak zituela). 

Parelisiaz, zorminez, helgaitzez [...] ta mila berze minetzaz lots'izaitia. Egiat 184. Geiagotu zitzaion elgaitza. Izt 

C 448. Antsia zen. / Osto baten itzalak edo herotsak / emaiten zeitzon helgaitzak. Arch Fab 109. Bera zulora 

eraman bear zuen elgaitz edo sugar biziak eraso ziola. Arr Bearg 441 (ap. DRA). Axalaeki egin tizana hun da 

helgaitzetan. Alth Bot 12. 

2. "Elgaitza, enfermedad. Voz en Eibar recibida por vía de la literatura. Sinón. gaixua, gaitza. Gizonan 

burubidia, makaltasuna, elgaitza eta azkenian eriotzia" Etxba Eib. Berak gure eriak artu ta gure elgaitzak 

eraman zitun. Ol Mt 8, 17 (Ker ondezak, IBk, IBe gaitzak). 

- HELGAITZ HEREN (Dv, H, A (s.v. heren)), HEREN HELGAITZ (H). Fiebre terciana. v. helgeren, 

HERENEKO HELGAITZ. Helgaitz herenagati ezaizela ordeinatzeaz axolati. "Fièvre tierce". O Pr 226. 

- HELGAITZ LAURDEN (Dv, H). Fiebre cuartana. Helgaitz laurdena, osagarri gaztena, herio zaharrena. 

"La fievre quarte". O Pr 227. 

- HELGAITZ LAURKUN. "Fièvre quarte" H. 

- HELGAITZ-HOTZIKARA. "Cición, calentura que entra con frío" Lar. 

- HERENEKO HELGAITZ. "Hereneko helgaitzak, fievre tierce" SP. 

- LAURDENEKO HELGAITZ. "Laurdeneko helgaitzak, fievres quartes" SP. 

2 helgaitz. "Elgaitz (V-al), verde (fruta)" A. 

helgaizdun (Dv A, H), helgaitzdun, elgaiztun (Lar). "Calenturiento" Lar, A. "Qui est atteint de fièvres 

intermittentes" Dv. "Fièvreux" H. Ikhusten dut sukhar edo helgaitzdun bat. Prop 1881, 106. 

- HEREN HELGAIZTUN. "Atercianado, eren elgaiztu[n]a" Lar. Cf. HELGAITZ HEREN. 

helgaiztu. Perjudicar, dañar. Ez duzu ebatsiko; bertzerena ez da zurea; ez duzu nihor hilen edo helgaiztuko. 

Lap 65 (V 33). 

helgaiztul (elg- Lar, Añ (V) A (G?)). "Tabardillo" Lar, Añ. 

elgar. "Calentura, fiebre. Recibido también por la misma vía [literaria]. Ezarrixa dago elgarrakin, está muy 

cargado con la fiebre" Etxba Eib. 

elgar. v. elkar. 


mende. 

717


helgarai. "(S; Foix), accueil" Lh. 

elgaro (Bera). (Neol.). Creado por Arana Goiri en 1891, de eldu 'llegar' y -aro 'época' (AG 1014; v. NeolAG). 

Adviento. Elgaro edo Abenduko lau astietako bariku ta larunbateak (1896). AG 986. 

? elgata. v. 1 elga. 

elge (BN-bard-mix, S; SP (+ elgia det. (S)), VocS, HeH Voc, Gèze, Dv (S), H (L, BN, S)). Ref.: A; Lrq; EAEL 

67; AtSac 57. Campo (gralmte. se refiere al cultivado). Leiçarraga (Decl a) 7v) da elgia como equivalente 

suletino de landa. "Ager ubi sunt multa arua [sic]" SP, que cita a O. "Campagne" VocS (el ed. supone que es 

"hesi gabekoa" frente al zerrategia "bocage"). "Alhor edo landa ereina, ereintzea" HeH Voc. "Champ, plaine 

cultivée" Gèze. "Plaine. P(eu) u(sité): on dit d'ordinaire ibar ou ürrüphea" Lrq. Frecuente en toponimia, de la 

que se deduce tbn. una forma *elke: Helkeguren (1025; actual Elguea), Elquezabal, quizá tbn. Elcano, Elcarte, 

Elcoro, Elcorri (v. ApV 203). Elge (en comp. frecuentemente elga-) es muy frecuente en la toponimia alavesa: v. 

LzG AEF 1963-64, 145s. v. tbn. Arzam 209, en donde destacan Elguebehere y Elguegaray (1366), Domicu 

Elgueco (1276) y "a alguna su heredad, o elgueral o argomal" en el Fuero de Vizcaya (1452). Cf. SM Eusk 1991, 

1028: "Elgeta, Carta-puebla 1373: 'puebla nueva que se face en los campos de Maya, a la cual puebla ponemos 

nombre Elgueta'". Tr. Documentado en textos septentrionales desde mediados del s. XVII. 

Laborariak bere elgian bere ogia edo artoa urte batian galzen dianian. Tt Onsa 69. Zer dira gizonak 

mundian, liliak elgetan diren bezala baizi? Ib. 97. Galtzen bada bidea, izanen elgeak, / gainditzen dituenak 

bazkailu ferdeak. Hb Esk 132. Irla hoik ibentzen zituzten ur-errekek iduri zuten elgian dostatzen zirela. Dv 

Telem RIEV 1931, 557. Elge lanthuak, azikatuak, landare edo bihiz betheak. Prop 1896, 109. Eiherazain bat, 

oro irin, batü zian egün batez, elge zolan, zorro gaitz bat suinian. Const 32. Alhor, landa eta elge maiteez 

burlatzen ari direla. Barb Sup V. Elgietan, zelhaietan / dirade gaixto zabaltzen. 'Dans les plaines et sur les 

coteaux'. Casve SGrazi 132. 

(Heráldica) campo. Elge urdiñean. Ag EEs 1917, 213. 

(Como segundo miembro de compuesto). Hari etxeka baratze mehar bat, etxelgerik ez, emüts etxia. SGrat 

3 (Azkue, que lo traduce como "sin terreno adherente...", da este ej. bajo el significado "(S), llano; (fr.) plat, 

uni"). 

- ELGE-SOLTA. "(S-saug), 1.º livraison au bétail d'un champ moissonné; 2.º sonnerie de cloche annonçant cette 

livraison" Lh. 

Etim. Para su posible relación con olca (REW 6050), v. ApV 203 y BAP 1955, 294. 

helge (V ap. A), elga (H (V)). "Qui n'a pas acquis sa maturité, n'est pas mûr" H. "Verde (fruta)" A. v. 

heldugabe. 

"(V-m), de poco talento" A. 

helgei. v. 1 helgai. 

elger. v. ergel. 

elgera. Dialecto. Euskeraren elgerak edo euskalkiak. SM Mogel 21 (ap. DRA). 

elgeratu. Ir al campo. Hor, aizeari so egon gabe, gostu-gostuan, / lanari emaiten dire elgeratu ondoan. 

Oltzomendi in Onaind MEOE 1144. 

helgeren (Lar, H, Darric ap. DRA). "Terciana" Lar. "Fièvre tierce" H. v. HELGAITZ HEREN. 

elgezain. "(S), guardia rural" A. 

elgieta. Variedad de manzana. Udare-sagarra, errege-sagarra, elgieta, libra-sagarra. Sor Bar 30. 

elgoen (G-goi; A Apend), elgoien (PMuj). "Elbarren, elgoen, parte baja y parte alta del pueblo (Ormáiztegi y 

contornos)" SMuj EEs 1921, 28. Cf. elbarren. v. 1 ergoien. Elgoientarrak Elgoienez oroitzen dira; 

Elbarrentarrak eztute aintzat artu nai besteen gogoa. A Ardi 35. 


mende. 

718


elgontza (Lar, H (V, G)). "Gozne" Lar. v. gontza. 

elgore. Leiçarraga (Decl a) 7v) da elgoria como equivalente suletino de lekhorea. De éste lo toma sin duda 

Pouvreau, que lo da sin trad.: "Lekhorea, elgoria (S)". 

elgorri (V, G-goi; H (V, G; + helg-)), elkorri. Ref. A; Iz UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Sarampión 

(sentidos prop. y fig.). "Gurian, alaba batak, nausi eiñda gero izan eban elgorrixa" Etxba Eib. Elkorria edo 

txarranpiña. Aran-Bago ManMed 232. Elgorri ta naparreria dakartziten kizkiñak. Zait RIEV 1933, 62. 

Orrenbestez nornaik daki zein elgorriek yoa nengoan, gaxo au. Ldi IL 29. Bere semeari elgorrixa osatzen ibili 

zan medikuarengana kontua pagatzera. SM Zirik 16. Eta urteekin batera, gaztetako elgorria eldu zitzaion. NEtx 

LBB 124. 

2. "Roya (enfermedad de las plantas)" A. 

elgorridun. Que tiene sarampión. Elgorria osatzeko: koltxapean izerditan euki bear da elgorriduna (Varr). 

A EY IV 235. 

elguma. v. inguma. 

helgune. "Avenue" Dv A. "Avenue, bord" Lh. 

1 eli (L-sar, S, R; SP (elhi), Lar, msOch 320, HeH Voc, Dv (V, S), H (+ elhi)), ele (G, AN-erro, L; Lar, msOch 

320, HeH Voc, Dv (G), H), teli (S; H), elli (A (que cita RS)). Ref.: A (eli, ele, teli); Lh; EI 142. 1. Hato de 

ganado mayor; ganado; rebaño; grupo grande (de personas). "Eli, elija, quiere decir multitud o rebaño" Ast Apol 

81. "Ostea, saldoa, multzoa" HeH Voc. "Eli, troupe, un certain nombre, se dit des hommes, des animaux ou des 

choses" Dv. "Telia, troupeau, nombre, quantité, troupe" H. Cf. Ech 34r: "Yliturgui, que después llamaron 

Yliturgi, que quiere decir 'fuentes de ganado'". v. infra ELI BAT. 

Aita jaunak eresten dau elia. 'Gran hato de ganado' (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 6. Elli dollorrean ezta zer 

autu ta bizar gorritan gitxi zer sinistu. "En ruin ganado". RS 384. Semez ellirik ez. "De hijos no rebaño". Ib. 235. 

Ezen mundu beherean dabillan gizondiaz / kontu bihurtu behar du [Aita sainduak] nola bere elhiaz. EZ Man II 

103. Abreak eta elhiak / orobat egizue, / suge eta hegatztiñak / orobat egizue. EZ Eliç 192. Elzoz ere elhia gaitz. 

"Lors qu'ils sont attroupez". O Pr 499. Elhiok berze tropekin, / emozue aithorra; / suge eta hegastinok, / eztuzuen 

agorra. Hm 98. Gorunzean bidaldu yatzun / soldaduzko elia. BBizk 25. Gorotza izateko bear da elea, eta elea 

izateko bear da bazka. It Dial 45 (Ur ganadu, Dv abere, Ip hazienda). Ganbarako aleak eta ukulluko eleak 

urtean baño urtean geiago urritu ziran. Ag G 129. Nor nahi etzen apez gei hun-hartzen; ihur etzen abiatzen 

latiaren ikastera, ordenala heltzeko elian, non etze ezagütürik barnetik baziala apezgoalako ekardüra osoa. 

Const 15. Lengo elia be ez neban jarraiez. Onaind in Gazt MusIx 208 (Gazt 191, Or 200 saldo). Pettarrian lehen 

etsaiak / aizatürik bezaiñ sari, / bestelibat tzaizkü heltzen. Casve SGrazi 144. 

(S ap. Gte Erd 307; Lar, Añ, Hb ap. Lh; behi-ele H). (Como segundo miembro de compuesto). "Yeguada, 

beordia, beortaldea, beorrelia" Lar. "Vacada: (c.) bei, idi, taldea, elia" Añ. "Gizon elia, multitude d'hommes" H. 

"Aingeru teli handi bat, une grande troupe" Ib. "Zaldi-eli (S), [...] cavalerie, troupe de chevaux ou de mulets" Lh. 

"Bi maxkara eli huna zizkitzü, il nous arrive deux troupes de mascarades" Ib. "Seme-eli (S), ribambelle de fils" 

Ib. "Behi eli bat (S)" Gte Erd 307. Cf. Ech 34r (hay varias ref. más en esta pág. y las ss.): "... llamada por mi 

Veizelia, que es lo mismo que hato de vacas o legión de vacas". Cf. arteli. Il jakozan ganadu eli guztiak. Añ 

MisE 63. Bei-elea bildurik / gaur illunabarrean, / ukullu bazterrean / nagoala lotan. Echag 122. Ardi-elia. Izt C 

168. Izen gozoagorik, ezti ta samurragorik / entzun ote dakioke aingeru-eliari? A Ardi 143. Txori buru-arin 

sailla, iize uzu elia eta itxas-arrai parrasta [...] sarean atzitu oi ditu. Zait Sof 170. Bena berde zen belharra eta 

gizen, eta behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131. 

"Ganado vacuno, beielea" Lar. 

2. (Ref. a cosas). Tipo, clase. Haritxabaletek emaiten zütian ebanjeliuak erien osagarriaren eskatzeko. 

Bazütian bi ebanjelio eli: Elizako lübürietakuak eta Zaragozakuak. Const 29. 

3. "Pièce. Ehun libera erosi tü bi eli, il les a achetés à cent francs la paire" Lh. 

4. (S, R-vid). Ref.: A Apend; Lrq. Par; pareja. "Eli bat (R-vid), un par" A Apend. "Oski eli bat, une paire de 

souliers" Lrq. Baziren Jüdean, Nazaretheko hiri txipian, senhar emazte saintü elibat, Joakim eta Ana deitzen 

zirenak. Ip Hil 13. Ordín oskík ó(r)otaik júnik benütín, elí bat eósi tit própik. "Une paire". Lrq Larraja RIEV 

1935, 139. Amuko puzka bat arturik, lau ardatzegaz eta oski zar eli bategaz batera. "Due ciavatte". Otx 115. 

Eskietan ardilhezko esku-mantxu eli bat. Mde Pr 122. "Eli edo banaka (R), pares o nones" A EY III 320 A 

Apend. 

- ELI BAT (Gèze, Dv, H, Lh). a) (Expresa un plural indet.). Unos, un cierto número. "Quelques-uns" Gèze. 


mende.


"Badizut sos eli bat eman beharrik, j'ai quelques sous à donner" Dv. "Un, quelques, aliquis, aliquid" H. 

"Quelques. Gizun elibatek erraiten dizie, certains hommes disent" Lh. "(Art. indéfini) des. Gizun elibatek eran 

ditazie, des hommes m'ont dit (et non pas 'quelques' hommes)" Lrq. Tr. Propio de la tradición suletina desde 

los primeros textos. Eliza harriz eta zurez eginak Egiazko Elizaren [...] üdüri elibat baitira. Bp II 131. Her 

orori so egitia, gaiza igaraiten diren elibati bezala. Mst III 27, 4 (SP iragaiten direnei bezala). Kolore bizi 

elibatez phintatürik. Ib. II. Süjet falsü elibat jiten zaitze hanti / nahiz jente erostez zerbait irabazi. 'Certains 

hommes fourbes'. Etch 444. Gük güziek egin bageneza erlek egiten diena, bizi gintake aingürü elibat bezala. Ip 

Dial 27s (It aingeruak, Ur, Dv aingeru batzu(k)). Othoitze suerte berezi eli baten erraitez. CatS 66. Güthün eta 

irakurgei eli bat (irakurgei batzuek, irakurgei xorta bat) hersatzen zirelarik bere hanko adixkider. Lh EEs 1914, 

243. Üskaldün, Haritxabaleten gainen ezpaina azpiltüz mintzo ziren eli batek ikusiren zien zuinen gaizki 

ezagützen zien. Const 13. 

b) "(Adj. ind.) quelque. Gizun elibatek erraiten badit, si un homme me dit" Lh. 

- ELI BATZU. "Haur-eli batzü, varios grupos de niños" A. Eskietarik eta huñetarik itze elibatzü sartürik. 

UskLiB 40. Dolorezko eta konpasionezko sendimentü elibatzütan sartzen zirelarik. Ib. 32. 

2 eli (V-ger ap. A). "Garagarrillen erdi ingurutik asi ta egun onetaraiño begietako gatxaz txarto ibilli gara 

geienak etxean, eta esan eban berak [Aitak]: ointxe bai benetan sartu iaku etxean elixe. Itandu neutsan zer zan 

elixori ta erantzun eustan: guretan bategandik besteagana iraatsiaz dabillen gatxari esaten ieutseek elixe. 

Onetara epidemia edo alangoren baten ordeazkoa da" Kk Ezale 1899, 283b. "Epidemia" A. v. helderia. 

elibat. v. ELI BAT (s.v. 1 eli). 

elijabe (Lar, H), elejabe (Lar, H). "Ganadero, el dueño" Lar. "Ele-, eli-iabea, -jabea, mâitre, proprietaire d'un 

troupeau" H. Cf. 1 eli. 

1 elika (L ap. Lh). 1. Satisfecho. Lh cita a Dv, pero éste sólo da, salvo error, el radical de elikatu. v. eliki (2). 

Elika beitziren osoki bere lanetik egün orozko bizipidiaren ükheitiaz. Ip Hil 143. 

2. "Elika bat egin (G-to), hacer la ley, haber comido" A EY III 309 (tbn. en A Apend). 

- ELIKA EMAN. "Dar poco (de comer)" Iz To. v. elikatu (5). 

- ELIKAN. "Elikan geatu gea, hemos quedado con apetito (después de comer)" Iz To. 

2 elika, elka. "Barriada o aldea" Aran EE 1881a, 256. 

3 elika. En grupos. Cf. 1 eli. Aldraka, elika, taldeka elduko ziran. Erkiag Arran 182. 

elikabide. Sistema de alimentación. Nun dagon ere bizi / t'argi-sorgu dan su betikorraren / elikabide. "Dó 

se mantiene". Gazt MusIx 127. 

elikagai (PMuj), elikai. Alimento. Maluta oien barrenean landareak bear dituzten elika-gai oso ederrak 

arkitzen dira. NekIr 11. Elikai edo jatekoak. EgutTo 22-4-1918 (ap. DRA). 

elikagarri. Alimento. Denpora luzerako joaite artarako bear zituzten elikagarriak (jaki-erariak), bakallo, 

baberrun, lusagar (patata), oliyo, ogi ta ardo-zaragi birenbat. Elizdo EEs 1925, 248s. 

elikai. v. elikagai. 

elikari. "Devanadera" A Aezk 291. v. harilkari, 2 helgai. 

elikatu (V-arc, G-to-bet-nav, L, R ap. A; SP, Lar Sup, H (L, BN, S)), alikatu. Para la posible evolución 

semántica de la palabra, v. Urquijo RIEV 1934, 314. 1. Mantener(se), sustentar(se); (sentidos prop. y fig.) 

alimentar(se). En Lar Sup se interpreta el ej. de Ax 233 (V 156) como "probar gustando". "Se passer de peu, se 

contenter de, goûter un peu" H. "Ebil adi iritik, elika adi etsetik (R-vid), anda por el pueblo, mantente de tu casa" 

A. Tr. Atestiguado en Dechepare, RS y Axular (cf. tbn. Oihenart en (2) y elikatzetasun en Harb), vuelve a 

recuperarse a fines del s. XIX en textos de cierto nivel (v. infra GOSEA ELIKATU para su uso en Iztueta y 

Lardizabal). En DFrec hay 6 ejs. de elikatu 'alimentar(se)'. La forma alikatu, que aparece en los Enbeita y en 

Anabitarte (Urquijo RIEV 1934, 312 cita tbn. Agarel Euzkadi 29-5-1934; cf. alikatura en BAizk Ipuin 6 (ap. 

DRA) y alguna vez en Echeita) procede del neol. ali 'alimento', creado por Arana Goiri a partir de elikatu (AG 

1445) y que le sirvió de base para neols. como alnaztu. v. NeolAG s.v. ali. 


mende.


Hark nigana eztaduka unsa leialdaterik, / ni ere elikaturen niz orai hura gaberik. 'Me pasaré, subsistiré sin'. E 

167. Edo egiaz nai guzurraz elikatuko naiz. "Mantener me he". RS 57. Eske ethorri zeikan probe gose premian 

zegoenari ezpaitzioen bere mahai asetik asetzekorik eman eta ez are elikatzekorik ere. Ax 233 (V 156). Eztugu 

ian-edanean eta beztimendetan soberaniarik galdegiten: doiaz elikatzen, iragaiten eta kontentatzen gara. Ib. 416 

(V 270; SP traduce 'nous nous contentons'). Ali da elikatuteko egokija dana (1898). AG 1444. Neskamea elikatu 

(mantener) ta jantzi bearrak atzeratuten eban ekarteko. Echta Jos 26. Elikatuko ote zituan Josek, beretzat 

bakarrik, gogamen auek, biotzaren jakitzat [...]? Ag G 142. Lenagoko aritz ta pago-tantai besangatsuak euri 

mamin ederra orri artean artu beie, zuen lurra gozatzekoa, zuen barreneko basauritxuak elikatzekoa. A EEs 

1916, 108. Alkoholak edo edarien espirituak ez dute gorputza elikatzen. Ayerb EEs 1916, 15. Ederki astindu ta 

uretatik ateratzian ondo alikatzen diran igarilariagatik ez det deus esaten. Anab EEs 1919, 84. Jaki ta adakijak / 

neurekin aldian, / eta euren premiña / eltzen yatanian, / pozik alikatzen naz / gerizpen batian. Enb 57. Zere 

gogoa neurtitz-bazka gozoz elikatzeko asmo dezu. Ldi IL 76. Familia elikatzeko lagin eztiran aloger murrixak. 

Eguzk GizAuz 174. v. tbn. Zait Sof 186. Etengabean maitasun guna zerion iturri garbitik elikatu (mantener) zen 

ezkonduz geroztiko urtetan. Etxde JJ 162. Argia emateko tresnak bitarikoak: elektrizidadez eta petroleoz 

elikatzekoak. Osk Kurl 126. Nikanor-en jakituria, mundu-jakituria, gizarte onetan elikatu ta joritu oi zan. Erkiag 

BatB 80. Sendia alikatzeko. BEnb NereA 146. Ibaien betiko urgoi aundiak / nun duten elikatzea. Gazt MusIx 

125. 

2. (S ap. A; O VocPo (S) SP, Dv y H). Abstenerse. "S'abstenir & se passer de quelque chose, elika naite 

gauza horzaz, je me passeray bien de cela" O VocPo. Cf. elikatzetasun, eliku (2). Bait' elik' aragi iatez / 

orzirale larunbatez. O Po 54. Soin-gogoen garbiketa zala-ta, ianarien aukera zala-ta, elikatzea (abstenerse, 

bagetu) zala-ta. Zait Plat 60. 

3. "Cocer en agua, elikatu, lekadatu" Lar H. Cf. elikatura (2). 

4. Satisfacer. Cf. 1 elika, eliki, eliku. [Eliza] hartan bere debozionia elikatü ondoan. Ip Hil 187s. Ene 

elikatzeko ene gogoak güdiziatzen edo asmatzen ahal dütianak. Ip Imit III 16, 1 (SP konsolamenduko, Mst 

konsolazionetako). 

5. "(G-to), alimentarse ligeramente" A. "Elikatuta geatu gea, elikan geatu gea, hemos quedado con apetito 

(después de comer); [...] elikatzeko deiña eman, dar como para quedar con apetito" Iz To. Cf. 1 elika (2). 

6. "(R-vid), poner los medios para conseguir algo. Elikatan dabila kura zerbait bergaintako, aquél anda 

poniendo los medios para conseguir algo" A. 

7. "Alikatu (R-uzt), tragar" A. 

- ELIKATZEKE. Sin alimentarse. Lortu al diteke edozein gogo-gauza bakartasunaz maiz elikatzeke? Txill 

Let 21s. 

- GOSEA ELIKATU. Saciar el apetito. Zer litzake baldin lagako balioteke ondoan [gaztañari] berak botatzen 

daben orbela gosea elikatzeko? Izt C 150. Gosetea sortu zanean, asi ziran kanpora irtenda belarrak biltzen, 

gosea zerbait elikatzeko. Lard 544. 

Etim. Por consideraciones formales sobre todo, parece tratarse de un préstamo, aunque sin origen claro. 

elikatura (V-arc, G, AN, L, R ap. A; Lar Sup H), elikadura (PMuj), alikatura. 1. Alimento; alimento(s), 

comestible(s). "Mantenimiento" Lar Sup. Tr. Documentado en la tradición vizcaína, siempre con -t-. En DFrec 

hay 9 ejs. de elikadura y 5 de elikatura. Ogiagaz ura, oragaz eroen elikatura. "Mantenimiento de loco y 

mastín". RS 246. Banabil burua ezin sinisturik, erasuna elikaturatzat arturik. Ib. 76. Umeak gurasoakan da atsoaguraak 

seme-alabakan eukiten dabez, ez bakarrik elikatura edo ian-edana, baita [...]. A BGuzur 113. 

Erosketako enparantzan etxerako bear diran elikaturak (comestibles) erosita. Ag Kr 129. Amaittuten joazan 

ontziko janari ta edariak, [...] eta laster aurkittuko zirean elikaturaren premiñan. Echta Jos 189. Jantzigarriak, 

janariak edo alikaturak eta beste gauzak. Ib. 96. Bai-eban idoro gorputzaren alikaturea, baña goguarena, 

urrian, betiko galdu eban. BAizk Ipuin 6. Urak dakarzkien elikatura oriek ere eztitut gogoz jaten. A Ardi 14. 

2. "Scaturigo; borbollón; bouillon formé par l'eau" Sb-Urq. Cf. elikatu (3). 

elikatzetasun. Abstinencia (?). Cf. elikatu (2). [Bisitadoreak] dispensa ditzake behar orduan barurak, 

abstinenziak ezpa elikatzetasunak eta penitenzia hunetako berze pontuak. Harb 441. 

eliki (S ap. A; Gèze, H (S)). 1. Satisfacción. "Contentement" Gèze. "Contentement, ce qui suffit à contenter" 

H. 

2. "(S), (adj.) content" Lh. v. 1 elika. Kontzentzia xahü diana, ehiñera dago eliki eta bakian. Ip Imit II 6, 3 

(Mst kontent). 

elikonde. Coro. Erriak berriz: Atoz pekataria... Elikonde (koro) au irugarrenez eman zutenean, [...]. A 

Ardi 109. 


mende. 

721


helikoptero, elikopter. Helicóptero. Mirua bezala elikopteretik beha zagokioten prefetari hel-arazi ere: 

[...]. SoEg Herr 29-10-1959, 1. 

eliku. 1. "Var. de elika ['satisfait']" Lh. 

2. (PMuj). Abstinencia, continencia. [Emaztekia] iguin zun, eta aurrera eliku aundiz bizi zan. 

"Continentissime". Or Aitork 146. Ortarako, ordea, noraezean elikuz iardun bear zuen. Zait Plat 60. Emaidazu 

garbitasun eta eliku, baña ez orain. MAtx Gazt 91 ( Or Aitork 198, con algún cambio). 

elikugabe. 1. "(BN), glotón" A. 

2. Lujurioso. Biotz-igar, zital, mardallari, elikugabe, anker, onaren etsai. Ol 2 Tim 3, 3 (Ker lizun). 

elikutsu (PMuj). Abstemio. Bestala [sic], nere ibiltaldietan ez ziñuedan lenbizi, egundaño, arkituko ardoetsaiok 

elikutsu onek. Zait Sof 108. 

elikutu. Abstenerse, contenerse. Ez itzuli, ordea, nire osabaren oera. [...] Eliku zaitez gaurkoz, eta urrengo 

elikutzea errazago dukezu. Amez Hamlet 119. 

elimendi, elemendi (Lar H). "(Monte de pastos para) ganado" Lar. Cf. A: "Elemendi (V-m), nombre de un 

monte en Bizkaya". 

(elinta). "Trozo pequeño de terreno inmediato a la casa, que se emplea para que durante el día permanezcan en él 

los animales (Roncal)" VocNav. 

elior. "Elhior (H), troupeau" Lh. Procede de una errata de Harriet (s.v. elea) donde se lee el ej. de Hm 98: 

Elhior [por elhioc] bertze tropekin, emozue aithorra (v. eli), bien traducido por "troupeaux". 

elipse. Elipse. Elipsearen erdietzaz. Zink Crit 81. 

elipuruta. v. erpurutara. 

elisar. v. lizar. 

elisardi. v. elizardi. 

elisio. Elisión. Dieresi, sineresi, elisioak behar arau baizik ez dira erabiltzen. Lf ELit 38. [Euskal bertsoek] 

elisio eta sineresis direlakoei ez dietela jaramonik egiten. MIH 241. 

elismin. v. elizmin. 

elitalde, eletalde (G ap. A). "Manada" A. Zuek kanpora aterako zerate, eletaldeko idiskoak bezela. Ur Mal 4, 

2 (ap. A; Dv arthalde). 

elite. Elite. Onetarako Gwalarn-ek gazte aukerakoak, "elite" bat bereganatu bear zituan. Lab Y 1933, 254. 

elitegi, eletegi. Establo. Eletegiyan iru bei dauzkat, / Irurak beren txalakin. Elzo-Azpiazu EEs 1916, 322. 

elito. v. elitto. 

elitto (Sc ap. A), elito. "Salmos penitenciales que se rezan en el cementerio el día de Animas" A. v. 

dominene. Salmo. Elkar-aldietan elittoz, eresiz ta oiu deunez yardunik. Ol Eph 5, 19 (Or MB 598 elitoz; 

Dv, Ker, IBk, IBe (p)salmo / -u). 

elittoka. "Elittoka gure haurrak berrogei sos irabazi dizie (Sc), nuestros niños, cantando salmos, han ganado dos 

pesetas" A. 

elitxo. "(L), petite église (cont. de elizatxo)" Lh, que cita a Harriet, quien en realidad sólo trae eliztxoa (v. 


mende. 

722


elizatxo). 

elixa. v. ELIXA s.v. eliza. 

elixaka (SP, Arch ms. (ap. DRA)). Castillejo. "Châtelet a devider fil" SP. 

elixar. v. lizar. 

elixato. v. ELIXATO s.v. elizatto. 

eliza (gral.; Lcc (de la mano B), IC 441, SP, Deen I 36, Urt I 297, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H), eleiza (V-gip; Urt I 296, Lar, Añ (G, AN), H), elexa (Lcc, Mic 7, Añ, Dv, H), elixa (Vgip), 

eliz (Aizk, VocB), eleixe, elize (AN-olza). Ref.: A (eliza, eleiza); Bon-Ond 152; Iz ArOñ (elísa), To, Ulz 

(elíze), R 288, 305 (elizá); Lrq; ContR 531; Etxba Eib (elixia); Holmer ApuntV; Elexp Berg. Iglesia. "Iglesia, 

en los sentidos de iglesia 'templo' e Iglesia 'congregación de fieles'" A. "Elixia [...] alterna con Elizia" Etxba Eib. 

Tr. General en todas las épocas y dialectos. La forma eliza es propia de las tradiciones septentrional y altonavarra. 

En guipuzcoano se encuentran tanto eliza como eleiza; las primeras documentaciones son de eleiza (v. 

TAV 3.2.6d y 3.2.13), pero tanto Ochoa de Arin como Irazusta emplean ambas, así como Cardaberaz, Ubillos y 

otros autores posteriores. La coexistencia de las dos variantes en guipuzcoano se mantiene hasta principios del s. 

XX; después, aunque eleiza sigue encontrándose, es bastante más frecuente eliza. En vizcaíno, los primeros 

textos dan cuenta de la variante palatalizada elexa (grafías y/o ), así como el catecismo de Cardaberaz, 

Añibarro, Astarloa, etc., forma a la que corresponden tbn. sin duda las grafías vacilantes de autores como J.A. y 

J.J. Moguel y fray Bartolomé (, , ); elexa domina hasta mediados del s. XIX, pero después, aunque 

se encuentra todavía algún ej. posterior, compite, incluso en un mismo autor, con eleixa, eliza y, sobre todo, 

eleiza (ya en Iturzaeta y E.M. Azcue), forma ésta última que pasa a ser la preferida de los vizcaínos del s. XX. 

En este dialecto hallamos además elisa en ZBulda 24 y en Mg CO 258 y fB Olg 175 (en estos dos últimos sin 

duda errata por eleisa), y elixa en Azkue (BGuzur 115), Enbeita (83), San Martin (Zirik 42) y T. Etxebarria (Ibilt 

471). En Lazarraga hallamos elexa y eleiza, esta última en un poema que muestra rasgos más orientales. Hay 

elize en CatUlz 4. En DFrec hay 686 ejs. de eliza, 22 de eleiza, 1 de eleixa y uno de elex-. 

La pérdida de la -a constitutiva se observa desde Mendiburu y Ubillos en muchos autores guipuzcoanos; ocurre 

tbn. a veces en EL 1 de Añibarro, corregido sistemáticamente en EL 2 : cf. p.ej. elex guztiak (EL 1 122) Elexa 

guztiak (EL 2 129). 

El intento de Sabino Arana de desterrar eliza --cf. Bera: "eliz, iglesia (véanse txadon, templo, y doibatza, el 

conjunto de los fieles cristianos o santa Iglesia)" y BeraLzM: "Es voz erdérica sustituible por txadon"-- apenas se 

deja notar en los textos consultados: prácticamente todos los autores que emplean txadon (q.v.) tienen tbn. algún 

ej. de eliza. 

En cuanto a la bastante extendida vacilación entre los suf. -(r)en y -ko en determinados contextos, se documentan 

sobre todo o sólo con elizako: aita (gurasoa), artzain, ate, doktor, ezkila (kanpaia), liburu, ofizio y sakramendu, 

por citar algunos de los más usuales, mientras que con elizaren suelen ir agindu (mandamentu), erakaspen, etsai, 

fede (siniste), gogo, haur (ume, menbro) y lege. Se aprecia cierta mayor uniformidad entre los autores navarrolabortanos; 

así, es general entre ellos Elizaren mandamentu (manu...), mientras que Elizako m. sólo se encuentra 

en autores meridionales o suletinos, muchas veces junto a Elizaren (así, ya en Capanaga mandamentu elexakoak 

(12) / elexeen mandamentu (55)); del mismo modo, junto al general elizako aita del Norte (tbn. en Gco II 67; cf. 

Lar: "Padres de la Iglesia, Eleizako aitak, gurasoak" y H: "Elizako aitak, les pères, docteurs de l'Église"), sólo 

hemos encontrado elizaren aita en Inza (Azalp 29); el meridional elizako guraso aparece algo más frec. que 

elizaren, pero prácticamente en los mismos autores: cf., p. ej., elizako guraso (Lard 457) / elizaren guraso (ib. 

2); eleisako guraso (fB Olg 104) / eleisiaren guraso (ib. 103); cf Orixe MB VIII: "Bestela ere esan oi da 'Sancti 

Patres Ecclesiae', eta oieri, Aita ordez Guraso esaten diet, Elizako Guraso, gure zarrak bezala. Ez Elizaren 

guraso, Jesukristo Bera baita". Cf. tbn. p. ej. eleisako batzaar (fB Ic III 334) / eleisiaren batzaar (fB Olg 41). De 

todos modos, no es difícil encontrar vacilaciones tbn. al Norte; cf. p.ej. elizako buruzagi (SP Phil 413, ES 144, 

Hb Egia 118, HU Aurp 70) / elizaren b. (Mat 108, Lg II 267, Monho 78, Jaur 400, Laph 174, HU Aurp 133, 

CatJauf 64, Zerb IxtS 86). 

Iglesia, templo. "Basílica, Iglesia" Lar. Domnum Galindonum de Lisabe (928). Arzam 210. Villa de 

Licagorria (1027). Ib. 210. Lugar de Elessa (1050). Ib. 209. Et est prope de illa ecclesia in Liçauerria (1061). 

Ib. 210. In loco quem dicunt Eleicauehea (1099). Ib. 209. Ecclesiam [uocant] elizera. (Vocabulario de Aimery 

Picaud, s. XII). TAV 2.2.12. Albadagik ioan adi elizara goizian, / Ieinkoari han gomenda bere etxe sainduian. 

E 15. 

Eleizara juen oi naiz. Lazarraga (B) 1204r. Elexa santa debota bat da / monesterio barria. Ib. (B) 1198vb. Aita 

gurea bein elizara eta orduan nekez. RG A 46 (B 11 elexara). Oñak otz elexarakoz, bero ezkonzarakoz. RS 142. 


mende. 

723


Jaun emen izatu dena da legat bat, zoiña etorri baita elizek Erregeri eman behar dioten diruaren 

errekobratzera. (c. 1597). FLV 1993, 464. Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea. RIs 30. Elizara 

erabiltzeko liburua. EZ Eliç I. Elizarakoan othoitza. Ib. 29. Bazen [Ierusalemeko tenploan] athearen aldean ere 

kutxa bat, erremusinaren edukitzeko untzi bat; [...] orai ere gure elizetan, kruzifikaren aldean, dagoen bezala. 

Ax 229 (V 153). Elizatik hurranena, Pharadusutik urrunena. Bela TAV 3.3.4, 19. Nork bere hiriko elizaren 

edertzeko zerbait emaiten diana. Bp II 13. Ama Birjiña ori Zaragozako gure eleizan debozio andiaz beneratzen 

da. Cb Eg III 356. Nundi dakizu emen ze ordu dan erlojurik ezpadago, enzuten bere ezpada elexakua? Mg PAb 

115. Etzitzaion iñori meza entzuteko lekurik ematen, beste eliza edo parrokiakoa bazan. AA III 408. Zuri 

dagokizun eran apaindurik irteten bazera Elizara. Ib. 551. Bertze seinduen izeneko elizak. Dh 264. Gorphutzez 

Elizan, izpirituz kanpoan. Brtc 244. Eleisarako jantzi jaso bat ez daukeela. fB Ic I app. 21. San Migelen Elexia. 

Astar II 53. Kristiñau Elexa guztietan. Añ EL 2 100. Elizako ate nagusiaren ondora. Izt C 241. Andik zortzi 

egunera elizan / ezkondu ziran. Bil 82. Meza egun oroz entzuten du Dominikanoen elizan. Laph 37. Ordena da 

Sakramentü bat zuñek emaiten beitü Elizako eginbiden egiteko pho]r[teria. CatS 12. Elizarako deboziyorik / ez 

degu artzen erdiyak. Xe 344. Erriko elizan egin ziran erregu guziakin ez zan euririk iritxi. Zab Gabon 101. Gaur 

dan egunian Santua jaio zan lekua dago eliza egiña. Bv AsL 24. Beste lau edo bost etxe inguruan zituala, zegoan 

eleiza txiki bat, non erregututzen zioten Aita San Blasi. Apaol 22. Eta abiatu zen elizaz-eliza, bere Jainkoaren 

amodioak zaraman toki sainduei buruz. Jnn SBi 91. Hirur errege Majen khorpitzak ohoratürik dira Koloñako 

Eliza Katedral ederrian. Ip Hil 107. Eliza hutsean, elizako lau murru hotzeri behar da mintzatu han apeza, 

igande sainduan! HU Zez 31. Elizatik kanpo dabilana Igandetan, ostatuari jarraikitzen da. Arb Igand 129s. 

Elizatik etorreran. Ag AL 84. Eliza guztia atietaraño bete ta gero. Ag Kr 207. Eleiza bateko atetan eskean. Itz 

Azald 23. 

(s. XX). Illunabarrean elizan esaten dan errosariora gizadi andia joaten da. Ag Kr 112n. Ez eban etxetik 

urteten elizarako baño. Echta Jos 285. Irakurtzekoa da eta elizetan kantatzekoa. JE Bur 159. Eleizan bezin geldi 

ta ixillik geunden. Ag G 102. Basetxe baten ei eguan (antziñe) egundo elexara ixan etzan mutil bat. Kk Ab I 10. 

Elizan sartzean Aittaren egiteko. Inza Azalp 125. Gorphutza elizaratago eta ezkilla miñago (L-côte). Lander 

Eusk 1925, 44. Elizaa jentez beterik zen gaintika. Const 41. Batek be ez ebala utsik egiten eleizara domeka ta 

yaietan. Kk Ab II 173. Tabernea eleiza egin daben ola ta meatokietako langillerik geienok, gizartekeriak bere 

sarietan errez sartu ditu. Eguzk GizAuz 161. Montorin zorrozkiago jokatu da, higenauten eliza errez. Lf Murtuts 

49. Elizan ibiltzalea zen. Ib. 12. Donostiko Artzai Onaren elizak irurogei ta iru metro ditu luzean. Munita 101. 

Elizako kantu baten emaiten ari'tuk. Mde Pr 291. Esan ezak, Lostramo, zer pasa zitzaikan Noruegako eliza 

protestante artan. Anab Poli 64. Zenbat urte eliza batean sartu enaizala! NEtx Antz 111. Ez du, noski, elizak 

azpian arrapatuko. Or Jaink 19 (ap. ELok 245; expresiones similares en Gte Erd 304 (AN-5vill) y SM Zirik 11). 

Zeanuriko Andra Mari eleixara. Akes Ipiña 13. Elizarik ez dot aspaldion zapaldu. Erkiag BatB 179. Ondarribiko 

eliza zarraren kanpai-otsak. Alzola Atalak 88. Plaza ixilik dago, iduri eliza. Xa Odol 283. Andrea Oikiakoa 

zuan, elizaren ondoko etxe batekoa. Uzt Sas 336. Tabernakulo edo eliza. Lard 81 (ib. 81 Tabernakulo edo 

eliza txiki bat eragin zuen). Cf. elizatxo en Ubillos. 

Templo (en general). Se emplea sobre todo para referirse al Templo de Jerusalén. Cf. DBPT: "Synagogue, 

zinagoga, judu-eliza". (Citamos todos los autores encontrados). Solinus, Erromeko istoriano batek dio bere 

libruan bertze orduz Erromen bertze gauza ederren artian bi tenpla edo bi eliza zirela. Tt Onsa 11. Elizako ere 

beloa goihenetik zolalano zatikatü. Bp II 49. Deabruaren idolo txarrak izandu zituzten pagoda ta eliz guziak. Mb 

IArg II 299. Salomonen Eleiza. Ub 42. Jerusalengo Elizan. Mg CC 253. Turkoak beren elizetan jaiera ta 

begiramentu andiagoarekin zeudela. AA I 531 (ib. eren elizamoduetan). Yerusalengo elexa santan / Yesus eskini 

zenduan. Añ EL 2 232 (EL 1 219 Tenplu). Kafarnaumgo Sinagoga edo Elizara. Lard 378. Vixnu eta Sibaren 

Elizak. Hb Egia 58. Legeak manatzen zioten Juduei beren muthiko sorthu berrien Elizarat eremate hori. Jnn SBi 

14. Bertan jaso eta eregi eutsen eliza bat Venus eritxon jaungoiko guzurrezkoari. Itz Azald 12. Jesus umea galdu 

ta eleizan aurkitzea. KIkV 107 (KIkG 80 elizan). Atsedenaren eliz, zutoiz bete, / osto-pilo ta izar izunak abe: / ta 

i bertan oianeko yaupaleme. "Templo del descanso". Ldi BB 122. Elizako oiala goitik bera urratu da. Inza Azalp 

61. Karnakeko elizak, Esfinjek eta Cheopsen piramideak izango lueke au jantzi ederrena. JAIraz Bizia 44. 

Arabiar eliza edo mezkita. Anab Aprika 14. Santsonek irauzitako eliza-aundiaren ate aietako bat. Berron Kijote 

196. 

Iglesia (congregación de los fieles; clero...). "Apostatar, [...] elexatik edo erlijiotik iges egin" Añ. Junto al más 

frec. Eliza ama (santu, santa o done), algunos autores emplean a veces Ama Eliza (santu) (v. EZ Eliç 106, Cap 

12, Bp II 135, VJ 4, Arz 24, Iraz 14, Astar II 278, Izt C 238, Itz Azald 54, KIkV 9, KIkG 6, Inza Azalp 154). Por 

otra parte, se encuentra con cierta frecuencia Eliz-ama o Elizama (ya en EZ Man II 103, p.ej.). En esta acepción, 

y sólo en ésta, aparece a veces con -gan y baita: así, en Leiçarraga (1 Cor 10, 32) Iainkoaren Elizagana, 

Pouvreau (Phil 391) Iesu Kristo eta haren Eliza baitan, Haraneder (Phil 395) haren Eliza baitan, Aguirre (II 22) 

baliatu ote zeran artarako egokiak ez diran moduaz, ez berenez, ez Jainkoagandik, ez Elizagandik, Iztueta (C 

241) beraren aide leialak egiten diozkate arimaren onerako Elizagandik egin al dagizkiokean laguntza guztiak, 

Xenpelar (343) asko gabiltza arrokeriyan / elizagandik igesi, Iturzaeta (Azald 20) Elizeagandik iges egiten, e 

Inza (Azalp 87) Elizagan ere sinisten degula aittortzen degu. Ematen drauzut neure fedea eliza sanduak 


mende. 

724


aginzatzen du[en] bekala. (1560). FLV 1992, 66. Halakoén maliziák ez gaixtakeriák ezin enpatxa dezake Elizá 

ezten Eliza. Lç Ins G 6r. Elexa ama santearen sakramentuak. Bet 12. Elizari, erregeri eta komun guztiari anhitz 

okhasinotan egin derauztetzun zerbitzuak. Ax 9 (V 4). Heretiko eta Elizatik berheziak. Bp I 86. Agustin Elizako 

dotor saindu handi hura. ES 172. Ama eliza santa Erromakoak. Iraz 14. Baditu Elizama santuak eranzuten 

jakingo dutenak. CatBurg 20. Jaio ziñan horduan etziñan zu Jesusen Elizakoa. Mb IArg I 70. Hek behar ziren 

elizaren harroinak edo sustenguak. Lg II 143. [Yaundoni Yaunik] eragin eta gobernatu zituen alde hetako 

[Asiako] elizak, eta beregainki Efesa hiriko eliza. Ib. 94. Ez gaitezke salba Elizan bezik. CatLan 14. 

Zismatikoak dira [...] aparteko Eleiz bat asmatzen ta egiten duenak. Ub 143. Aita Santu Erromakoa dala 

Elizaren buru agiri dana. Ib. 107. Eliza katolikoan / dut bakarrik sinesten. Monho 78. Ez da Jaungoikoaren eta 

Elizaren aurrean egiazko ezkonzarik, Apaizaren eta testiguen aurrean egiten dana baizik. AA I 605. Erraten 

dela elizaren othoitz hau: [...]. Dh 104. [Seme] au izango da etxerako, bestia Eleisarako. JJMg BasEsc 213. 

Jangoikuak batzui deituten deutsee Eleisatik, beste batzubei birjinidadetik mundubaren erdijan. Ib. 211. Othoitz 

egin Elizaren xedetako. JesBih 396. Alegera gaiten Elizarekin. MarIl 84. Elizaren guraso santuen iritzian. Lard 

2. Hain da saindua [Eliza], non haren haur tzarrenak, besoak zabalduz, hartzen baitituzte Eliza falso guzietan! 

Hb Egia 103. Elizaren buruzagiari dohakon zuhurtziarekin. Laph 182. Elizatik kanpo ezta Salbamentürik. CatS 

33. Elizaren etsaiak. Bv AsL 75. Elizako Aiten librietan. Ip Hil 191. Jesu Kristo beraren eta Eliza guziaren 

izenean. Arb Igand 94. Gizonak nasaiki Elizaren arthalderat bilduren dituena. Ib. 62. Eleizearen seme leialak. 

Itz Azald 51. 

(s. XX). Zer manatzen dauku Elizaren bigarren manamenduak? CatJauf 86. Zuzen zen Gobernamenduak [...] 

azpitik iduk zezan Eliza. JE Bur 46. Eleiza Ama Deunaren aginduak. KIkV 73. Aukeratu al dezakegu katolikuok 

auteskundeetan iñor Elizaren kontrako iritzirik duanik? KIkG 55. Elizaren gorputzari bataioaz itsatsirik egotea. 

Inza Azalp 137. Aurkalariak Elizaren batasunera itzultzea. Ib. 134. Protestante edo Aurkalarien Eleiza. Ib. 96. 

Elizan ere onak ta gaiztoak nasirik arkitzen dira. Ir YKBiz 175. Apostoluak berriz yentil-erri guziak Elizara 

ekarri zituzten. Ib. 450n. Eleizearen aurka diñozan guzurrak. Eguzk GizAuz 81. Petri edo Harria haiz [...] eta 

hire gainean finkatuko diat nere Eliza. Zerb IxtS 86. Elizaren ixtorioa. Ib. 115. Bildotsaren eztai-egunak etorri 

baitira, ta Aren emaztea (Eliza) apaindurik agertu da (Apoc 19, 7). Or QA 207. Errege honek Inglaterrako Eliza 

eraberritu nahi izan zuenean. Mde Pr 252s. Elizaren dotriña. Vill in Gand Elorri 11. Etzakien ere egun batez 

Elizak behar zuela Dohatsuen lerroan ezarri! Ardoy SFran 95. Elizak euki daben idazlerik onenetarikoa. Alzola 

Atalak 73. Ez du gure [euskalarien] lanbidea, aditzea dudanez, inongo elizak eskumikatu ez inongo legek 

debekatu. MIH 204. 

(Como primer miembro de compuestos). Los escritores septentrionales emplean eliza-, mientras que los 

meridionales, aunque con excepciones, suelen emplear eliz- (eleiz-, etc.) (cf. elizgizon, p.ej.). "(Detrás de la 

Iglesia, a) espaldas, Elizgibelean, Eliz ostean, atzean" Lar. "Derecho canónico, Eleizaraudea, Elizneurtartea" Ib. 

"Temporalidades, frutos de los Beneficios y Prebendas, Eleizfrutuak" Ib. "Ecclesiastique, qui est d"église, 

elizako, eliza-" T-L. v. infra ELIZA-AITZIN, etc. Ezen nehor bere buruz ez bere authoritate propriz Eliza 

kargurik ukhaitera eztela abanzatzeko. Lç Ins G 6v. Jai-igandeetako eliz-irakurtzak. Mb IArg I 59. Eliz bazter 

baten orazioan. Mg CC 127. Elexa ta elex-seme guztien onerako. Añ EL 1 107. Beste eliza kantu ta 

erregualdietan. 'Los oficios divinos'. Aran SIgn 21. [Azpeitiko] Eliz-kalian eman ziguten / eskallera bat galanta. 

Noe 18. Ugonote au besteak legez erejea edo Eliza-arerioa zan. Ezale 1897, 218b. Eleiza irakasleak, edo Aita 

Santuak eta Obispoak. Itz Azald 53. Elizkariak edo eliz-arrenak. Ag Kr 204. Saindu-itxura bat niz, Lekuineko 

eliza-aldare sahetsean nagoena. JE Bur 72. [Bataiora zijoan] eliz-kandela ta apaiz-opillarekiñ. Ag G 70. Elizdotriña 

beintzat aurrenetik azkeneraño buruz ondo-ondo ikasia. ArgiDL 127. Eliz-egutegiak beste egun bat 

badu. Or Eus 247. Eliz-ezkillen dandara. Ib. 342. [Jesus] tenploan zen, eliza-jakintsunen erdian jarria. Zerb IxtS 

83. Eliz antzerkien antz handia dute [kornubitar "myrakyl"-ek]. Mde Pr 251. Eliz-uztarriaz aren senar zan 

ezkeroz. Etxde JJ 240. Edegi ebazan ateak, goiko ta beeko, eleiz-jagoleak. Erkiag Arran 157. Eliz-gaiei lotuxegi 

egona dan gure elederrari. Gazt MusIx 7. Ta arekin ordain al izan zuten / eliz-illeten langintza. NEtx LBB 291. 

Salmoek badute Eliz baimena. Or in MEIG VIII 52. Eliz-urtearen barruan. MEIG I 78. 

- ABAT-ELIZA. v. abat. 

- ELIXA. "(S), petite église, chapelle, ermitage. Dim. de eliza" Lh. (No incluimos aquí los ejs. de elixa con 

palatalización meramente fonética). Jaungoikoaren itza erderaz Eliza ta elixa guztietan azaltzen dabe. A EEs 

1916, 109. Naba xoko batetan ikusi zien ermita edo elixa bat. Const 38. 

- ELIXA-ZAIN. "(S), ermite" Lh. Ermitain edo elixa-zainak. Const 38. 

- ELIZ-ABADE. Sacerdote. Ona bada euskera garbi zalia zan geure eleis-abade batek erakutsi euskuna. Mg 

PAb 162. 

- ELIZ-ABESTI (T-L). Canto religioso. "Cantique" T-L. v. ELIZA-KANTU. Jaunartzerako eliz-abestiak. 

ArgiDL 128. Eliz-abesti eztitsuen doñupean. Etxde AlosT 77. v. tbn. MAtx Gazt 89. 

- ELIZ-AGINTARI. Jerarca de la Iglesia. Zein da Aita Santua? Erromako eleiz-agintari gorengoa. Itz Azald 

47. Eliz-agintariak eragotzi egin zuten. Etxde AlosT 77. Eliz-agintarienganako mendetasun ta itzal ona. Lek 

SClar 139. Eleiz agintari ta erri agintariak. Basarri 5. 

- ELIZA-AITA. Padre de la Iglesia. Cf. elizaita. Gizasemearen (Yesu Kristo beraren) ezaupide ori, gurutze 


mende. 

725


sandua da, Eliza-aitak uste dutenez. Ir YKBiz 412n. 

- ELIZA-AITZIN (-aitzine Casve; elizaintzin Dv). a) "Place devant l'église" Dv s.v. elizathe. "Parvis" T-L, 

Casve. Goiz batez harat hunat zabilan Dona Justeko eliza aitzinean. Laph 85. Eliza aitzinean gaindi zoan. 

HU Aurp 163. Santizpiritetako elizan bere apez-jauntzi guziak kendurik, [...] eliza aintzinean hanxet erre zuten. 

Zerb Azk 94. 

b) "Elizaintzin, como elexate: anteiglesia" Garate 7. a Cont BAP 1957, 47. 

- ELIZA-AITZINALDE. "Frontis de la iglesia" VocB. 

- ELIZA-AITZINERA(TU). Ir ante la iglesia. Soldadoak beren kapitainarekin eliza-aitzinera direnean. HU 

Zez 134. 

- ELIZA-ARROPA. Ropa eclesiástica. v. ELIZ-JANTZI. Aphezpiku distirant hori bere eliza arropetan. Lf 

Murtuts 2. 

- ELIZ-ARTZAIN (elizartzai(n) Añ). Pastor (eclesiástico). "Cura párroco" Añ. Oraindañoko Apezpiku 

ta Eleiz-arzaiak Apostoluen ondorengoak dirala. Ub 147. Hondra ditzagula Ipiztikuak edo Obispoak, Elizako 

agintariak, Sazerdote edo Mez-emalleak, eleiz-arzai ta Eleiz-gizonak. Ib. 176. Buruan barriz oraingo Eliz- 

Artzain edo Obispoak eliz-jaietan erabilli oi daben antzeko txapela. Ag Kr 42. Eliz artzain zenbaitek ere 

predikuak hartan [kornubieraz] egiten zituen. Mde Pr 255. 

- ELIZ-ATAL. Pórtico. Cf. 2 atal. v. ELIZ-ATARI. Guraso zarrak billa ta billa, atzenik arkitu egin dute, ta 

zutik, eliz-atalean begira dagozkio arriturik. Or Mi 141. Ilkizunetan âri bizkor bat / bizirik, Eliz-barnean / 

Domine Iesu-Christe entzun arte / daukate Eliz-atalean. "Atrio". Or Eus 416. 

- ELIZ-ATARI (V-gip, G-azp-goi, AN-larr; Lar (+ eleiz-), Añ (+ elex-), H (V, G)). Ref. A; Etxba Eib; Garm 

LexEV 413. Pórtico, atrio. "Lonja de Iglesia" Lar. "Atrio de Iglesia" Lar, Añ. "Portal, pórtico de Iglesia" Añ. 

"Arrateko Eliz-ataixan, Abadia zan nausi pelotan" Etxba Eib. v. elizpe. Eliz atarian jaso zinduenaren ezpañez 

eskatu zenion Jangoikoari bere bataioa. Mb IArg I 70. [Penitente] aek Eleisa ataijan auspazturik negarrakaz 

erregututen Eleisara juazan Kristinaubai. Mg CO 229 (CC 154 eliza atarian). v. tbn. CrIc 164. Asko geratzen 

dira ostatuan [...]. Beste batzuek Elizaren aldeko etxeetan [...]; besteak Elizatarian bertan. AA II 58s. v. tbn. 

Echag 71. Baña eldurik eleixa ataira ezin pausurik egin eban aurrera. Ur MarIl 69. Eliz-atarian eskean. Lard 

483. Bañan elizataria, tenpluz kanpoan dena, utz'azu berex. Echn Apoc 11, 2 (TB tenplupe, Dv lorio, Ip heipe, 

Ur atari). Eliza barrua argiz ta gizadiz betea, ta eliz-ataria liburu, bederatziurren, errosario, kutun, gurutze ta 

Antonio Donearen irudi saltzallez ornitua. Ag G 179. Bizkortxo elizbarrutik elizatarira joanez. A Ardi 49. v. tbn. 

Lab EEguna 110. Gizonezkoak sailletan bildurik eliz-atarian, solasian ziarduten meza-ezkilla jo zai. Etxde JJ 

33. Elizkizun-ondorenean, beste andratxo batzuekin eliz-atadian itzen bat trukatuko zuen. NEtx Antz 111. v. tbn. 

Anab Poli 60. Santa Marinako eliz-atarian. NEtx LBB 27. Han zeuden, bada, eliz-atarian zutik Oteizaren 

apostoluak. MIH 230. 

- ELIZ-ATARIRATU. Ir a la puerta de la iglesia. v. elizatera(tu). Mezaren lenen kanpairako Mattin elizatariratu 

zen. Etxde JJ 147. 

- ELIZ-ATZEKO. "Sasikoa (V, G), urikoa (V), sasiko umea [...] ta ganera borta esaten dira Eliz-atzeko 

umeagaitik edo legezkoa eztanagaitik" Ezale 1897, 150b. 

- ELIZ(A)-BARNE, E.-BARREN, E.-BARRU, E.-BARRUNBE. a) (Empleado sobre todo en casos locales). 

Interior de la iglesia (o de la Iglesia). Tr. Mucho más empleado por los autores meridionales; se citan todos los 

testimonios septentrionales encontrados. Ongoseak (l'avarice) gizon bat hilik, ihes zegin eliza-barnera, eta 

ezta geroz hantik atera. "Se refugia dans l'Église". O Pr 366. Eliz-barrunbean egiten diran lan onen irabazia, 

Eliz berean bizi diran guzienzat izatea. Ub 149. Jangoikuaren Eleisan (ta ez guztiz Eleis barruban) ikusi 

zitubalako uso ta beste egazti batzuk saltzen. CrIc 99. Oroi zaite, zenbat lapurreta egin ditugun zuk eta nik 

Eleiza barruetan. VMg 23. Eliz-barru guzia bat-batetan su eta gar jarri zan. Lard 545. Ondo protxu egiñ ziola 

nere animari gaba elizbarru galant artan ernai igarotzeak. Aran SIgn 18. Eliza barnetik etsaiaren laguntzen [...] 

ari direnek. HU Zez 201. Etzan eliz-barruan auzoerrietatik etozan gizadientzat aña toki. Ag Kr 216. Ene iduriko, 

erlisioneko zerek ez lukete nahi argi dirdira sobera... Lekuinen bereziki, eliza barnea ez baita izpi bat baizik. JE 

Bur 74. Goizean goizetik azaltzen da eliza barrua argiz ta gizadiz betea. Ag G 179. Sei apeo aundik eusten diote 

Eliz barruari. Ayerb EEs 1912, 45. Elizbarrutik elizatarira. A Ardi 49. Eliz-barrenetik erriaren kantua gora 

ziyoan. Or Mi 145. Ala, elizatik kanpo eta eliza barnean bi gisetara mintzo zirezte aphez horiek. Barb Sup 7. 

Bakarrik zan eleiz-barrenean. Enb 163. Ixil zegon eliz-barrua. TAg Uzt 270. Atoz Arantzazuko / eliza-barrena, / 

emen arkiko dezu / euskal Sinismena! SMitx Aranz 151. Azkaineko hobi zahar gehienak eliza barnean dire. Zerb 

Azk 19. Gobernuek gorpuek elex-barruen obiratutea galazo euenean. Akes Ipiñ 16. Eskoriatzan eliz barrua / 

zerutu da goi-arnasez. NEtx LBB 277. 

(Con suf. -ko, adnom.). Requiem aeternam [...] ziñoen gerotxuago abadeak, eta eliz barruko guztiak ziñoen 

biotzean orixe bera. Ag Kr 208. Eliz-barruko illuntasunean. Etxde JJ 34. 

b) "Eliz-barru, oficios fúnebres que se celebran a lo largo del año" A Apend. 

c) "Elizbarren (AN-larr), bajo el coro" A Apend. d) "Elizbarru, parroquia, territorio de la parroquia" PMuj. v. 

elizbarruti (2). Emendi, Zuya ta Zigoitiko mugarrietati aurrera, atzen baten Ubideko eleiz-barrure yatorku 

barriro. Akes Ipiña 17. 


mende. 

726


- ELIZ-BATZAR. v. elizbatzar. 

- ELIZA-BAZTER. "(L), la partie d'une paroisse qui avoisine l'Église" H. Eliza eta eliza-bazterrak gain 

gainetik garbitu eta antolatu [...] besta ederrari buruz. Lf Murtuts 12. 

- ELIZA BEHEREKO. "L'Église d'ici-bas" H. 

- ELIZA-BELAR. "(BN-mix), frente de una iglesia" Lander (ap. DRA). 

- ELIZ-BELAR. Suge-ozka sendatzen duten Eliz-belar osasungarriena baiño. "Herbas ecclesiasticas". Or 

Aitork 217. 

- ELIZA-BESTA (T-L; e.-phesta Arch VocGr). a) "La fête locale" Arch VocGr. "(Fête) patronale" T-L. Tr. 

Documentado en la tradición septentrional desde fines del s. XVIII. Lana diala hügünt, merkhatü, eliza besta 

ta pastorala bakoitzari hütsik egiten eztiala. Egiat 200. Elizak debekatzen dituen [...] libertimendu profanoak, 

bereziki Eliza bestetan. JesBih 429. Zure jan edanetan sobre izan zite, ihautirian, eliza besta, ezteietan beste 

egünez bezain untsa. UskLiB 75s. Huna orai nun ditugun udako Eliza besta urtheko alegerenak. Zby RIEV 

1908, 83. Tirriatzen da herrirat itzultzera zenbeit egunendako, gogoan ukanez orai direla hemengo elizaphestak. 

JE Bur 143. Egun eliza-besta dugu zelebratzen, / gure patroin saindua denek ohoratzen. P. Ibarrart in 


b) Fiesta religiosa. v. ELIZ-JAI. Jainkoaren Ama zerura igo izan zaneko Eliz-pesta edo Asunpzioa. Lard 536. 

Maietzeko illean Mariari egiten zaizkan eliz-pestetara joaten. Arr May 5. Elizpest andiak egiten. Ib. 167. 

c) "Elizabest, función de iglesia" VocB. 

- ELIZA-BILKETA. Sínodo (diocesano). Bitoriko eliza bilketak auxe erabaki zuan 1885an: [...]. EgutAr 6-6- 

1960 (ap. DRA s.v. elizbide). 

- ELIZA-BILZKURRA. Sínodo (diocesano). Cf. elizbatzarre. So egizü Frantzian Chalon Saoneko eliza 

bilzkürrari hilen othoitzentzat. Egiat 177. 

- ELIZA-BOBEDA. "(S; Eskual 1623), 1.º voûte, coupole; 2.º nef d'église" Lh. Eliza bobedatik behera 

ikhusten dira herri eta nazione güzietako banderak. Ip Hil 210. Eta intsentsatzen zien besua lüzatüz, eliza 

bobedala huillan hel-erazten zielarik sü untzia. Const 35. 

- ELIZA BORROKARI (SP in m., sin trad. H). "L'Église militante, qui lutte ici-bas" H. 

- ELIZ-BULAR (BeraLzM), ELIZA-BULHAR (L-ain, BN-mix ap. A). "Abside, litm.: pecho de la iglesia" A. v. 

ELIZA-ZERU. 

- ELIZ-DIRU. "Dinero del culto, obrería, fábrica, fondos y rentas de las iglesias" PMuj. Zenbat eman bear 

degu bakoitzak "Eliz-diru"tarako? KIkG 65. 

- ELIZ-DORRE. (Torre del) campanario. Horra non eliza dorretik ezkila saindua kantuz abiatzen den. Arb 

Igand 67. Uri andi bateko eleiz-torreak alkarri begiratzen dioten antzera. Ag G 11. Eliza dorreko ezkila. Barb 

Sup 38. Eleiz-torrean juale-otsak. Enb 110. v. tbn. eleiz torre Laux BBa 78, eliz-dorre Or Eus 310, eleizdorre 

TAg Uzt 105, eliztorre ib. 23. Eliza-dorretik beha eta beha. Lf Murtuts 7. Eliz-torrean erloju jator bat ipintzeko. 

Munita 115. Eleiz-torreko kanpai astunen durundua. Erkiag BatB 36s. Eliza torreari bueltaka dabiltzan elaiak 

baiño txoroago. Gand Elorri 145. v. tbn. eleiz-torre BEnb NereA 149. Elgetako eliz-dorretik astiro astiro 

zabaldu zan illunabarrean Abemarikoa. NEtx LBB 14. Eliz-torre gisako garibiltoki zurien andana luzeak. MEIG 

I 164. 

- ELIZA-EGILE. Constructor de iglesias. Ordu hetan, eliza egilek etzuten beste eliza molderik gogoan. Ardoy 

SFran 276s. 

- ELIZ-EHUN. Mantilla. v. ELIZ-ZAPI. Eliz-euna arturik, jatsi zan beingo baten. Bere mantillatxua eskuan 

ebala [...]. Erkiag Arran 171. 

- ELIZ-EZKARATZ (Sc ap. Lrq; eliza-e. S ap. Lh Const). "Nef d'église" Lh. "Parquet ou dallage de l'église 

(mais non pas 'nef' de l'église, qui est en outre tout l'espace médian de l'église, du dallage à la voûte)" Lrq. Ari 

nintzan peredikiaren emaiten. Ikusi nian eliza ezkaratzeko xoko batetan Behigorküko etxekandere xaharra ari 

zela nigar eta nigar. Const 28. 

- ELIZ-GAIN. Tejado, techo de la iglesia (del Templo). [Deabruak Jesus] utzi zuen ango [Jerusalengo] Eliz 

gañeko egontegi batean. Mb IArg I 228. Ibaiko potiñak eta eliz gañen jirak mueta guztietako bandera-kaz 

apañdurik. Ag Kr 216. A, zeñen gauza ikusgarria izango zen ura! Eliza, mundu guzia; eliz-gaña, zerua. Goñi 

113. Urratzeko eliz-gaiñak. NEtx LBB 270. 

- ELIZ-GANBARA. "(G-azp), coro" A EY III 266 A Apend. Lekaiotegia, Eliz-ganbara edo Korua. Ayerb 

EEs 1912, 61. 

- ELIZA-GARAI. "Eliza-garaia, la parte elevada junto a la iglesia" A s.v. garai. 

- ELIZA GARAIKO. "Id. garaitarra, dohatsuen eliza, eliza loriosa, l'Église d'en-haut, de bienhereux, glorieuse" 

H. 

- ELIZ-GAUZA, ELIZA-GAUZA. (Se emplea en general para referirse a cualquier "cosa eclesiástica, cosa de la 

iglesia", pero, en particular, se refiere a las funciones de iglesia, a las ceremonias eclesiásticas y, a veces, a los 

(últimos) sacramentos; cf. el ej. de Mendiburu). v. ELIZAKO GAUZA. Batezere Eliz-gauzetan ta gure 

arimen salbazioari dagozten egikarietan. Lar, carta a Mb 279. Beren luzanz beldurti onegatik Eliz gauzak eta 

sakramentu andi hau artu baño len burua galzen dutenak. Mb IArg I 188. Munduko beste erreino ta probinzia 


mende. 

727


askotan baño, gure oietan parrokietako eleiza gauzak ederkiago ta piedade ta debozio andiagoaz egiten dira. Cb 

Eg III 354. Ordenak ematen dizkigu Eliz-gauzak egiteko, guri Zeruko bidea erakusteko behar ditugun Apaizak. 

Ub 191s. Da Sakramentu bat, zeinek Eleisa gizonei emoten deutsen indarra edo poderiua Eleis gauzetan 

jarduteko. CrIc 169. Begira ezer ostu edo ostuteko gogorik izan badozu; [...] ta izan bada Elexaan edo Elexgauzea. 

Añ EL 2 150 (EL 1 136 Elez-gauzea). Yai, errezu eta elesgauza oneik. Ur BulaAl 17. Beneretako eta 

elexagauzak agiriyan egiteko Mariyaren beraren sorreriari. Ib. 5. Jainkoak Moisesi erakutsi zion non, nola eta 

nork ofrendak eskeñi eta beste eliz-gauzak egin bear ziozkan. Lard 79. Eliz-gauzak zirauten bitartean bere 

jarlekua iñoiz ere utsik ikusi etzan. Arr GB 14. Batez ere Sakramentuen eta beste eliza-gauzen, auzi-kontuen eta 

jakiunde ta arteetako izenak edo oien antzekoak aipatu bear diradenean. Aran SIgn 202. Naiz bera ez izan biziro 

Eleiz-gauzetara emana. Etxeg in Ag AL 5. 

- ELIZ-GELA. v. elizgela. 

- ELIZ-GIZON. v. elizgizon. 

- ELIZ-GOI. Coro. Bidaurretako eliz-goian zegoala iruditu zitzaion, etxe on artako beste emakume garbien 

aldamenean. Ag G 285. 

- ELIZA-GORAPE. "Cubierto de la iglesia" VocB. 

- ELIZA GUDARI, E. GUDUKARI (SP in m., sin trad. H). "L'Église militante, qui combat ici-bas" H. 

Elizari deritza eleiz gudaria edo soldadeskan dabillena. Ub 149. 

- ELIZ-GURASO. Padre de la Iglesia. Platonengandik asi ta eladetar eliz-guraso azkenerainoko idazleen. 

Zait Plat 61. Platoniar berrien eta Eliz-Gurasoen bitartez. Gazt MusIx 62. v. tbn. Berron Kijote 18. 

- ELIZA-GUTUN. Devocionario. v. ELIZ-LIBURU. Oroitzen naiz, beiñ, nere eleiza-guttuna irakurtuz, [...]. 

Lh Itzald II 120. 

- ELIZ-IBILERA. Procesión. v. ELIZ-INGURU. Santuaren irudi astunagaz eleiz-ibillera luzea egiten dabe. 


- ELIZ-HILARRI (Urt; eliza-hilerri Ht VocGr Lecl; eliziarri Urt). "Catacumbae, eliziarri komunak, eliziarri 

publikoak" Urt IV 293. "Carnarium, caemeteriu, Elizillhárriak" Ib. 250. "Cimetière" Ht VocGr. Berzekin 

diezadazu / ontasun hau begira, / ene gorputza altxa dadin / eliza illharrira. EZ Eliç 367. 

- ELIZ-INGURU (V-oroz-arr-ger-gip, BN-baig ap. A; eliz-üngürü Sc ap. A; elezinguru V-ger ap. A Apend; 

eliza-i. L, BN ap. Lh). a) Procesión. v. elizbira. Korpus-egunean bertan erri txikitxu baten urtaroko pozaz 

egin zan Eliz-ingurua. Ezale 1897, 218a. Uste dozue, neure entzulak, ez dabela sarratuten beragan eskutapenik, 

gaur [Erramuko domekan], urtero legez, egin dan eleiz-inguruak? Itz Berb I 147. Eguen-barikuetan eliz-inguru 

edo birada edo prozesiñoiak baserrietan legez emen bere izan dira. A Txirrist 197. Zortzi-urren onetan, egunean 

egunean ixeten zan Adrian deunaren irudiegaz eleix-ingurue. Akes Ipiña 21. 

b) (En casos locales de decl. sing.). "Contornos de la iglesia" A. Errosarioko denboran elizinguruan pillotan. 

AA I 530. Santa Maria-Aingeruen eliza inguruan ikusten ziran gabaz guztiz argi ederrak. Bv AsL 22. Eliza 

inguruan bide bat badute berri-berritan egina. Zer Azk 17. Goazen berriro Bidarraira, naiz Santa Garazira, naiz 

illerria eliz-inguruan daukan edozeiñetara. Or QA 117. Erriko eliza ingurutik joateorduan etxeruntza. Alzola 

Atalak 59. (Tema nudo, uso adv.). Etzen ene xedea zure entzuteko. Eliza inguru nindoan, ikusi dudanean 

yende oste bat han sartzen. Hb Egia 21. 

(Con suf. -ko, adnom.). Eliza eta eliz-inguruko bazter andiak. Lard 545. 

- ELIZ-INGURUKA. (Jugar) a procesiones. Idika [iolastu bear baeben], bera zan itzaiña ta itaurlaria; elizinguruka, 

Abadea; aurreskuka, Piela. A BGuzur 109. 

- ELIZ-HITZALDI. Sermón. Jesusen Lagundiko Pierre Lhande Aita izlari jakintsubak egingo du elizitzaldiya. 

EEs 1915, 179. Euskal-jaietan aurtengo Iraillaren 22an Joan Bautista Eguzkitza euskaltzañak 

egindako eleiz-itzaldia (Zornotza, 1929; ap. DRA). 

- ELIZ-ITZULI (L-ain ap. A; eliza-i. L, BN ap. Lh). Procesión. v. ELIZ-INGURU. 

- ELIZA-JAGOLE. Párroco. Eskolauba zarialako sinistiaz, usteko dau zure Elexa-jaola abadiak jakituna 

zariala. Mg PAb 162. 

- ELIZ-JAI. Función de iglesia; fiesta religiosa. v. ELIZA-BESTA. Elizkizuna amaitu ondorean, [...] guztiak 

ikusi daben elizjaiaren gañeko jardunean, jasten dira arranondotarrak euren etxietara. Ag Kr 48. Benetan 

ikusgarriak, beste uri txikietan egiten eztiran legezkoak izaten dira orduko [Aste Doneko] eliz-jaiak. Ib. 41. Gure 

mendeko elizetan Ama Birjiña Lurdeskoari eliz-jaiak egin litzaizkekela. Goñi 104s. Toki artara joateagatik, 

erraz utziko zituan Meza nagusi, bezpera ta beste eleiz-jai guztiak. Ag G 19. Aizu, Brijilla, Malentxoren elizjaira 

[moja sartzeko] etorriko zera. Ib. 319. 

- ELIZJAI-ALDI. Elizjai-aldiak dagozan toki guztietan [Iziarren , Arraten, Arantzazun, Begoñan, edonun] 

agertuko dira beti arranondotarrak beste errietakoak baño errezago. Ag Kr 215. 

- ELIZ-JANTZI. Vestidura eclesiástica. Eliz janzia artzeko zeremonia santu bat. Ub 220. Meza emateko [...] 

bear diran eliz-jantziak. Eguzk RIEV 1927, 422. Eleiz-jantzi ederrez [etorren abadea]. Bilbao IpuiB 146. 

- ELIZA-JATS. "Sarothamus scoparius, eliza-jatsa" Dass-Eliss GH 1932, 85, que lo da como de la zona de 

Ustaritz (BN-lab). 

- ELIZ-JAUN. Sacerdote. Esankizun, arazo ta neke orrelakoetatik eliz-jaunak ateratzeagatik, bada, egin dut 


mende. 

728


librua. Mb IArg I 54. 

- ELIZ-JENDE. Clero. v. ELIZAKO JENDE. Ikusi degu leen, Poloniatzaz ari giñala, Eliz-yendeak zein 

burubide artu zun. Ldi IL 168. 

- ELIZ-JIRA, ELIZ-JIRABIRA. "Elizjira (V-m), procesión" A (y Ezale 1897, 132a). v. ELIZ-INGURU. 

Ekiten dio Ingurutxoari aal bezin gogotik, erriko-etxe ondoko espaloitik aurrera abiatzen dala bakar bakarrik, 

eliz-jiretako pauso geldian. Mok 16. Eliza-betean errezo-marmarra / Eliz-jirabiran, nekez, barra-barra / zenbait 

gurutzadun. SMitx Aranz 140. 

- ELIZ-KANTA. Canto litúrgico. Eliz-kantak neri eragin malkoetaz oroitzean. Or Aitork 285. Mezaren 

laburpena lehenbizi, euskaraz eta latinez, eta elizkantak. MEIG II 95 (v. tbn. III 88). 

- ELIZA-KANTU. "Cantique" T-L. "Elixa-kantuak, cantos litúrgicos. Beti egon da Eibar-en koru ederra elixakantuetarako" 

Etxba Eib. v. ELIZ-ABESTI. Hainitzek uste dute san Bernatek egina dela gure eliza-kantu 

guzietan ezagutuena: Ave, maris Stella. Zerb IxtS 104. Eliza-kantuak / eta predikuak / guk eskuarazkuak. Mattin 

47. 

- ELIZA-KAPA. "(L), 1.º chape; 2.º (S; Foix), chasuble" Lh. 

- ELIZAK ITXI. "Eleizak itxi (V), poner impedimentos para casarse" A EY III 302 ( Apend), que cita msOch 

104. 

- ELIZAKO ARTZAIN. Prelado. v. ELIZ-ARTZAIN. Oraiko elizako Artzain perestü eta iakinsienek egiten 

eta erakasten derikien anzo. Bp II 6. Apostoluen printzeak eta elizako artzainek ikhas zezatentzat bere 

experientziaz beraz urrikari izaten bekhatoreak bere flakezia guzietan. Lg II 267. Eleixako Artzaiñ bat, / ze 

ondra andia! / etorri da jartera / lenengo arria. AB AmaE 180. v. tbn. MarIl XXII. Hb Egia 107. CatS VI. 

CatJauf 34. 

- ELIZAKO ATARI (Añ (+ elex-)), E. ATARTE (Añ (+ elex-)). Pórtico, puerta(s) de la iglesia. "Cimenterio" 

Añ. v. ELIZ-ATARI. Eta pasatzen zela Elizako atari batetik, jo zuten ezkila adi zezaten meza erratera 

zioaiela Sazerdotea. "Por la puerta de una iglesia". Ber Trat 111r. Elizako atari ondotik aurreratzeko bildurrez 

dago. Inza Azalp 127. 

- ELIZAKO ATORRA. Alba. v. elizatorra. Gero [Sazerdoteak] arzen du Alba, baita elizako atorra. Ber Trat 

10v. Mahañ Saintü aitzinian, Elizako athorra kharreiazale dozena bat erdi bazen. Herr 13-9-1963 (ap. DRA). 

- ELIZAKO BIDE. Camino de la iglesia. "(BN-lab), camino fúnebre" A EY I 214. v. ELIZARAKO BIDE, 

elizbide. Igandetan Maria / zinez panpina / zapata xabalekin soinmotx urdina / berak egina, / Elizako bidean 

arin-arina. Elzb Po 191. Elizako bidean harat. Barb Sup 6. Mundu eroaren ta deabru galgarriaren langiro 

gaiztoei ostikoz ematea ta Jesusen Elizako bidez ibiltzea? Mb IArg I 72. 

- ELIZAKO GAUZA. Ceremonia, sacramento, etc. de la Iglesia. v. ELIZA-GAUZA. Meza bat arrastaka 

entzun edo ikusi, ta ez Sermoe, ez Konfesinoe ta ez Eleisako gauzarik, banakatan baño. JJMg BasEsc 172. Bere 

aitak semiaren il berria jakin zuanian, beriala egin nai izan ziozkan Elizako gauzak, egin bear diran bezela, 

oituraz egiten diranak. Bv AsL 125. 

(Pl.). Últimos sacramentos. v. elizako (4). Zenbat ilzen dira garai onean elizako gauzak artu bagez. Mb 

IArg I 188. Sendagiñak etsipena emanik elizako gauzak artuta. Izt C 240. 

- ELIZAKO JENDE. "Elixako jendia, clero. Garai artan [= 'en aquel otero'], elixako jendiak euzkixa artzen 

eben" Etxba Eib. v. ELIZ-JENDE. Elizako jendeak gatik eta laikoak gatik. Harb 446. 

- ELIZAKO KAPUTXINA. Mantilla. v. ELIZ-ZAPI. Lau dafaila, hogoi ta bi mihise eta bere elizakokaputxina 

berri berri bat. Barb GH 1925, 693. 

- ELIZAKO LIBURU (elixako l. Etxba Eib). a) "Devocionario. Elixako-liburuagaz juaten zan mezetara" Etxba 

Eib. v. ELIZ-LIBURU. Beste anitz arkitzen dira Eskritura Santan, bai ta Elizako libru ta Berri onetan ere. 

Mb IArg I 196. Rituala deritzan elizako liburuan. AA I 487. Elizako liburu guziak gal balite ere, enetzat ez liteke 

deus galdurik. Laph 46. Elizako liburu eskuarak. HU Aurp 203. Bazütian bi ebanjelio eli: elizako libürietakuak 

eta Zaragozakuak. Const 29. Doi-doia astian behin irakurtuz elizako liburuak. Zub 18. Elizako liburuetan len 

entzungaitz gor ziruditenak, orain ez dira. "In libris ecclesiasticis". Or Aitork 144. 

b) Libro parroquial. Noiz gertatu ote zan auxe? Orrillaren 14an, 1837garren urtean. Elizako liburu zarrak 

adierazten dute. Inzag RIEV 1933, 416. 

- ELIZ-KOMENTU. Convento. Arkaitzan gora an zegon lerden / eliz-komentu aundia. SMitx Aranz 101. 

Dukiak aindu eban bere emazte biurra eortzia artarako jaso eban Eliz-Komentu baten. Etxba Ibilt 490. 

- ELIZAKO MUTIL. "Monazillo, elexako mutila" Lcc. v. ELIZ-MUTIL. 

- ELIZA-KOPA. "Cepillo de iglesia" Arch ms. (ap. DRA). 

- ELIZ-LAN. Oficio religioso. Aaron eliz-lanetan asteko bere apaiz-soñekoak janzirik zegoala. Lard 95. 

Jaunari ofrendak eskeñtzen eta beste eliz-lanak Moisesek, Jainkoari ikasita, erakutsi zien moduan egiten. Ib. 85. 

Eliz-lan guzietara joanaz. Arr May 157. Lizarragak ez omen zedukala konpondu-nairik, [Santa Cruz apaizak] 

Eliz-lanetara aldegiten ezpazun beintzat. Or SCruz 111. An ere [Munita apaizak], bere eleiz-lanak utzi gabe, 

jarraitu zuan mendi-zugaitz lanetan. F. Labayen in Munita 8. Eliz-lanetan ekin zioten / apaiz jaun agurgarriak. 

Uzt Noiz 18. 

- ELIZ-LEGE. Ley eclesiástica. Itz oien bidez eman zien Jesusek siñestunen gogo edo animak eliz-legeaz 


mende. 

729


lotzeko [...] eskubidea. Inza Azalp 107s. Berez oker egiña da apaiza gerrara joatea Eliz-legeari miñ ematen 

baitzaio. Or SCruz 9. 

- ELIZ-LEGELARI. Legislador eclesiástico. Eliz-legelari ospetsuenak agirian, liburuetan beintzat, erakusten 

dutena agertzen saiatu naiz. MAtx Gazt 12. 

- ELIZA-LEIHORPE. "(L, BN-baig), atrio del templo" A. 

- ELIZ-LIBURU (eliza-l. T-L). v. supra ELIZAKO LIBURU. a) Libro religioso. "Paroissien, livre de messe" T- 

L. Euskerazko eliz-liburu batzuetan ikasitakoagaz. Ag Kr 74. Euskeraz egundaño argitaratu dan elizlibururik 

onena. ArgiDL 170. Eleiz liburua idigita, mar-marozka latiñezko zeozer irakurten ebalakoa egin eban. 

Bilbao IpuiB 147. Euskal literaturaren soroan [...] badira zenbait eliz liburu eder, prosaz nahiz hitz neurtuz. 

MIH 281. b) Libro parroquial. Bidarriko eliza liburu xahar gehienak galduak baitira. Ox 189. Ipiñeburuko 

eleix-liburu zarretan. Akes Ipiña 12. Busturiako erretoreak ikusia omen dauka eliz-liburuetan. MIH 147. 

- ELIZ-LURRUN. Incienso. Zerura eskiñitako eliz-lurrun edo intzentsua. Ag Kr 225. 

- ELIZ-MAHAI. v. elizmahai. 

- ELIZA-MANTARRA. "(Sc), alba de sacerdote" A. Lh ( A) da eliza-manthar. v. elizatorra. 

- ELIZ-MUTIL (G-to ap. A). Monaguillo. v. ELIZ-SAGU. Abadearen eskuman mutil mokoti bat egoan, alde 

guztietara adi: eliz-mutilla. A Txirrist 12. Apeza, [...] eliz-mutila gurutzearekin altzinean zuela agertu ze. A Aezk 

202. Sakristau ta eliz-mutillentzat ere. NEtx LBB 169. 

- ELIZA NAGUSI (-nausi H (s.v. nagusia), VocB, T-L; eleiznagusi Lar). Cf. eliznagusi. a) Catedral. Iaun 

Migel de Oiharart, bikario jeneral, ofizial eta Baionako eliza nausiko Kalonje Theologari. EZ Man II 3. v. tbn. 

Hb Esk 155s. Garizuman fama handiko predikari batek jendetze handia biltzen zuen Barzelonako eliza nausirat. 

Laph 51. Arzediano Iruñeko Eliznagusian. Izt C 453. Baionako Eliz-nagusiko zuzelekuan. Zab Gabon 89. Eleiznagusia 

edo Katedrala. EE 1884b, 78. Eliza-nagusiko, katedraleko, kanonigu batek. Bv AsL 61. Baionako eliza 

nagosian. Ezale 1897, 39a. Nagpourko katedrale edo eliza nausiaren lehen aldiko zabalmena eta 

kontsekrazionea. Prop 1906, 124. Sosegu handienean dago Limburg, ixil ixila bere eliza nausi ederraren 

oinetan. StPierre 39. Iruñako Eliz-nagusi edo Katedralean. Inza Azalp 16. Nun da ere, erraiteko, 

Strasbourgekoan izan ezik, Baionako eliza-nausiak daukan erdiko egoitegia bezain lirainik? JE Ber 26. v. tbn. 

ABar Goi 17. Evreux eta Bordeleko roman moldeko eliza-nausi ederrak. Zerb IxtS 103. Johan de Labrit [...] 

konsekratu zelarik Iruñeko eliza nagusian Nafarrako errege bezala. Ardoy SFran 47s. 

b) Basílica. Erroman, Iondone Petriren Eliza Nausian. SP Phil b 2v. Erroman da maiteki begiratua eta 

errespektatua Andre dena Mariako eliza-nausi ederrean. Lg II 107. Batikanoko eliz-nagusian Aita Santuaren 

meza entzun zun. Etxde JJ 226. [Veneziako] San Marken eliza-nagusi xoragarria. "Basilique". Ardoy SFran 

127. 

c) (eliza-nausi VocB). Iglesia mayor; iglesia parroquial. Azkoitiko Eleiza Nagusian kantatuko diran Gabon- 

Kantaak. GavS 1. Bakotxa komulgadu biar da bere Elexa nagusi edo Parrokijan. Astar II 228. Markinako 

Erriaren Eliza nagusian. Izt C 457. Azpeitiko Eliza nausiaren bataiotegian. Aran SIgn 3. Igandetan juan oi zan 

Franzisko Asisko eliz nagusira. Bv AsL 78. Ciciliako Adana deritzan erriko eliz nagusiko Arzediano egiñ zuten. 

Arr May 149. Aiton-amandre biak jetxi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren aitabitxi bezela. Ag G 70. 

Eleiznagusiya eta bakartegiyetako eleizak ere bikañak ditu [Azkoitiyak]. IPrad EEs 1915, 104. Eliza Nagusiko 

atarpetik barrena (Quijote IX). "Por el claustro de la iglesia mayor". Ldi RIEV 1929, 209 (AIr Eliza nagusi, 

Anab, Or Eliz nagusi). Eibarko Andres Donearen Eliz Nagusian. NEtx Nola 40. Bi eliz nagusi ta hanitz kapera 

zauden Arrigorrietan. Osk Kurl 190. v. tbn. Laph 2. Garit Usand 55. Eguzk RIEV 1927, 422. Jaukol Biozk 106. 

Lab EEguna 101. Inzag RIEV 1933, 416. Erkiag Arran 35. Berron Kijote 111. 

d) Templo principal. [Titok] errerazi zuan [Jerusalengo] Tenploa edo Eleiz nagusia. Ub 112. 

- ELIZAN EGIN. "Elizan egin bagarik dauko ama (V), tiene la madre sin sacarle las honras, no le ha hecho 

honras fúnebres" A Apend, que cita msOch. 

- ELIZAN SARTZE (T-L, Etxba Eib). "Relevailles" T-L. "Elixan sartu, purificarse la recién parida. Alboko 

andra gaztiak gaur eiñ dau Elizan sartzia" Etxba Eib. "Elixan sartzia, purificación. Elixan sartzia dator Lege 

Zarretik (Lev 12, 1-8)" Ib. v. ELIZ-SARTZE. Andre dena Mariaren Elizan sartzearen gañean noela. EZ Noel 

80. Legeak manatzen ziozkaten ama guziei Purifikazioneko edo elizan sartzeko zeremonia batzu. Jnn SBi 40. 

Bainan elizan-sartzea, zergatik eginen du Birjina Sainduak, eztenaz geroz egundaino hura baithan izatu 

bekhatuaren notharik ttikiena? Ib. 40. Andra Mariaren eleizan sartzea. KIkV 107 (tbn. en KIkG 80 y ArgiDL 

110). 

Cf. EZ Eliç 36: Birjina elizan sartzeko / halaber prestatu zen, Harb 38: Birjina elizan sarzea y Añ EL 2 232: 

Ama Birjinea Elexan sartutea (frente a EL 1 219: Jerusalengo Elexan bere Semea Ama Birjiñeak opa ta eskiñi 

ebanean). 

- ELIZ-OIHAL. Mantilla. Eliz-oiala, manteliña, amarauna baño meiagoa. Ag G 52. 

- ELIZ-ORRI. Hoja parroquial. Baña gure egunkaria --ori ere esan bearra dago-- katoliko galtzaduna egingo 

genduke, ez eleiz-orria. Ldi IL 150. Erdia eskuaraz dagon Elkartasuna eliz-orri pollita. AIr in Izeta DirG 12. 

- ELIZ-OTOITZ. a) Oficio divino. Elizan kantuz edo abestuz Eliz-otoitza jartzeko lan asko egin zuten. Inza 

Azalp 121. Eliz-otoitzak egunero egittera beartuak gaude Ordenatuak. Ib. 121. Eginbide du praile batek korura 


mende. 

730


agertzea, ta oben larriaren azpian apaiz batek Eliz-otoitza egunero egitea. Or QA 172. 

b) Oración de la iglesia. Apeza ari da zuriz jantzita / eliz-otoitzak iretsiz; / Exurge Christe nonbait-or, baiña / 

Pater noster ziztu biziz. Or Eus 344. 

- ELIZA PAIRAKARI (SP in m., sin trad. H). "L'Église souffrante, du purgatoire" H. 

- ELIZ-PAÑU. "Olatak elizan oial balzpean eukiten ebezan Lekeition eta Diman. Oial baltz aren izena [...] 

almandxera zan, Diman eleizpañua" A EY I 206. 

- ELIZARAINOKO BAT EGIN. Hacer una visita a la iglesia. Bere egitekoek zerbeit hutsarte uzten ziotela 

iduritzen zitzaionean, egiten zuen elizarainoko bat. Jnn SBi 69s. 

- ELIZARAKO BIDE. Camino de la iglesia. v. ELIZAKO BIDE, elizarabide. Ater baladi, hemendik eta 

elizarako bide luzean jende onak ez diten busti. HU Aurp 177. Elizarako bidean abiatu naizeneko deskantsatzen 

zait bihotza. Arb Igand 118. Elizarako bide ta iturrirakoa / beste kalerik bage badira naikoa. Or Eus 131. 

- ELIZAREN ALTZO, GALTZAR, KOLKO. Seno de la Iglesia. "Gremio de la Iglesia, Eleizaren altzoa, 

kolkoa" Lar. "Elizaren altzoa, golkhoa, kolkoa, le sein de l'Église, les bras de l'Église" H. Bataioaren bidez 

sartzen gera Elizaren kolkoan. Ub 191. San Dominikak izan zuen kontsolazionea bihurtzen ikhusteko 

heretikoetarik oste handi bat Elizaren galtzarrerat. MarIl 122. Lokhar hadi Elizaren altzoan! JE Bur 56. 

- ELIZAREN INGURU. Procesión. v. ELIZ-INGURU. Barnez egin zuten elizaren ingurua, aldare guzietan 

othoitz egiten baratuz. Laph 189. 

- ELIZARIK GABE. Sin (pasar por) la iglesia. Elizarik gabe beste gizon batekin eta onen sei seme-alabekin 

nastua. NEtx LBB 46. Ameriketan geienak elizarik gabe moldatzen dira ezkontzeko. Ib. 57. (Con suf. -ko, 

adnom.). Elizarik gabeko ezkontza. NEtx LBB 49. 

- ELIZ-SAGU. Monaguillo. v. ELIZ-MUTIL. Elizmutillak (beste izenez elizsaguak). A Txirrist 42. Lenbiziko 

eskuekin "Viva la libertad" oju egin ta eliz-sagu egin ziran aiek. Iñarra Ezale 1897, 301b. 

- ELIZ-SAPAI. "(G), bóveda de la iglesia" PMuj. Eliz-zapaia (bóveda) eragiñ zuan Lardizabaldar Martin 

Segurako seme argidotarrak. Ayerb EEs 1912, 45s. 

- ELIZ-SARTZE (G ap. A), ELIZA-SARTZE (L, BN, S ap. Lh, que cita a Foix). "Presentación en el templo" A. 

"Relevailles" Lh. v. ELIZAN SARTZE. Jerusalenera igo ziran, legeak agintzen zuen bezala Amaren 

garbitzea eta Semearen aurkeztea, edo berebat dana, Eliz-sartzea egitera. Lard 368. Emakumeak ez duala 

aurregin-da geroko eliz-sartzea ostiralean egin bear. JMB ELG 78. 

- ELIZA-SELAIRU (e.-selau Sc ap. Lrq; e.-selauri S ap. Lh, que cita a Foix). "Galeries supérieures, spéciales 

aux églises basques, réservées aux hommes" Lrq. Eliza selairurat / nuzu igaraiten, / neure doi-doia leku / 

nunbait hatzemaiten. Etcham 195. 

- ELIZ-SOINEKO. Vestidura eclesiástica. v. ELIZ-JANTZI. Santuaren ezurrak berekin eraman naiez, Eliz 

soñekoak gañean eman ta ortzitu zuten kaja batean. Mb IArg II 301. Urteetan sartu zanean, Helik eliz-soñekoak 

janzi ziozkan [Samueli]. Lard 149. Eliz-soiñekoakaz iantzirik. Ag AL 100. Elizako gurutzea, eta haren ondoan 

doatzi apezak eta beretterrak eliza soinekoekin. Zub 78. 

- ELIZAZ (V). Ref.: A; Elexp Berg. a) Por la iglesia, eclesiásticamente. "Ez ei dauke elizaz ezkontzeko asmoik" 

Elexp Berg. Nik nai nuke ezkondu lege zarrean [...] eta Premiñak berriz apaiz-aurrean, edo Elizaz. Urruz Zer 

69. Elizaz elkartu. Or Mi 22. Alkar maite dugu eta Elizaz ezin badaiteke ere, legez, Madalenekin uztarpea urratu 

nai nuke Engrazirekin ezkontzeko. Etxde JJ 166. Elizaz ezkondu gabe alkartzen diran giza-emakumeei. NEtx 

LBB 68. 

b) "Elizaz baserritar orrek Lekeitiokoak dira, gizonez barriz Izpasterkoak (V-m), esos aldeanos 

eclesiásticamente son de Lekeitio, en lo civil pertenecen a Izpaster" A. "Gu, elizaz Elgetakuak ga, eta bestela 

Bergakuak" Elexp Berg. Gardatarrak Lekeitiokoak dira elizaz, lurrez Izpaztertarrak. A Morf 391. Erriz 

Mendatakoa [da baserria], elizaz Arratzukoa. Vill in Gand Elorri 12. 

- ELIZ-ZAIN. v. 2 elizain. 

- ELIZ-ZALE. v. elizazale. 

- ELIZ-ZAPI. Mantilla. v. ELIZ-OIHAL. "Anjel" deitu eutsan kale baztertxuan eliz-zapia tolostuten egoan 

emakume gazte batek. Ag Kr 112. Buruko eliz-zapiak ipinten ziarduen bidean yoiazala. Erkiag Arran 170. 

- ELIZ-ZATIPE. Capilla. Elizaren ipar aldean agiri da XIVg. gizaldian egindako Eliz-zatipea (kapilla). 

Ayerb EEs 1912, 37. 

- ELIZ-ZERBITZARI. Cf. RIEV 1923, 576: " A la elizservizari o Demandadera de la iglesia que cuida de las 

sepulturas de Casa (Azcoitia, 1781)". 

Etim. Del lat. ec(c)lesia. - ELIZA-ZERU. Abside. Oraino egiteko duguna eta berantageko utzia, hura da 

eliza-zerua. Prop 1902, 260. 

- ELIZAZKO. Eclesiástico. v. elizako (3). XV eta XVIgarren mendeetako kornubitar literatura guztia, berriz, 

erlijinozkoa dugu, hobeki esan, elizazkoa. Mde Pr 251. 

- ELIZ-BERRITZE. (Fiesta de la) Dedicación. v. dedikazio. Beiñola, Eliz-berritze jaiak ziran Jerusalenen (Io 

10, 22). Or MB 293 (Ol adeluak, Or Galdor-pesta). 

elizabide. v. elizbide. 


mende. 

731


elizadi, elizti. Parroquia. Erabagita egoan, inguru guztietako eliztikoak, euren abadeakaz batera, egun 

orretan Antiguara joatea. Ag Kr 215. Egun batez nunbeit elizadi bat egiten bazuen, Ama Birjinaren gerizan 

ezarriko zuela. Zerb Bahnar 76. Idauze eta Mendik (Ziberuan) [...] herri bat egiten dute eta Elizadi bat. 

Egunaria 21-8-1956 (ap. DRA). 

1 elizain, elizai (Lar), elezai (Lar, H), elezain (H). "Dulero" Lar. "(El que guarda el) ganado" Ib. "Pasteur" H. 

Ez naz gero eli-zain, / ez nik beste arlorik. "Ya no guardo ganado". Onaind in Gazt MusIx 208 (Gazt 191, Or 200 

saldo-zai). 

2 elizain (L, BN ap. Lh; A DBols), elizai (Lar, H), eliz-zain (Añ (+ elex-zain)), eliza-zain (H (+ eliza-zai)), elizzai 

(Añ (+ elex-zai)). 1. Sacristán. "Elizain, sacristán" Eusk 1919-1920 (II), 92 (remite a Altube ib. 51, que lo 

da como neol.). v. elizgelari, sakristau. Aizarna Zabalko elizaia. Izt D 168. Antiguako elizaña. Ag Kr 86. 

Elizainak (emen aipatzen dutenez, mariordomuak). A Ardi 34. v. tbn. Anab Poli 60 (eliz-zai). 

2. eliz-zain (V ap. A, que cita a Añ), eleszain (Añ). "Párroco" Añ. Done Eufemiako eliz-zaiñagana umea 

eroatea izango da, ene ustez, osabiderik egokiena. A BeinB 77. 

elizaingo (L ap. Lh), elizazaingoa (Casve). "Office de sacristain" Lh. 

elizaintza (H Lh), elizaitza (Lar), elizantza (Lar). "Sacristanía" Lar. "Office de sacristain" H. 

elizaintzaile. Sacristán. v. 2 elizain. Elizaiñtzalleak, arimena jo ta gerotxuago, ateak itxi zituan. Ag Kr 26. 

elizaita (Añ (G, + eles- V)). "Párroco" Añ. "Cura párroco" Ib. Cf. ELIZA-AITA. 

elizaitzin. v. ELIZA-AITZIN. 

elizakari. v. elizkari (3). 

elizaki, eleizaki. "Bienes eclesiásticos, ondasun eleizakiak" Lar. Cf. elizki. 

elizakizun. v. elizkizun. 

elizako. 1. Miembro de la Iglesia. Elizako direla profesione egiten duten heretikoak. Lç ABC I 7r. 

Sakramendu hunez Elizako egiten gara. Ib. 7r. --Nork eman ditzake indüljenziak? --Aita Saintiak Elizako orori 

eta Jaun Apezpiküek bere pekoer. Bp I 56. Denbora hartan berean jarri zen Herodes erregea persekutatzen 

Elizakoetarik zenbaiten. He Act 12, 1 (Lç, TB, Ol elizako, Dv Elizaren ume, Or MB 995, Ker, IBk eliztar, IBe 

eliz elkarteko). 

2. (Bera), elexako. Eclesiástico. Sazerdoteri edo elexakori, juezi eta nagusiri. "Eclesiásticos". Cap 97. 

Errespeto andiagaz Aita santu, da beste preladu, errelijioso eta beste persona elexakoak gati. Ib. 125. Egiñ 

dituzu Elizaren eta Elizakoen kontra gauza gaistoak? AA III 529. Galerazten al diogu guk nai duen bezela ta nai 

duen aña elizan ta elizakoakin ibiltzen? ABar Goi 54. Bagenituen bestetan idazleak, elizako eta geroxeago 

kalekoak ere bai. MEIG VII 39. 

3. (Añ (G, AN, + elexako V)), eleizako (Lar). Eclesiástico, religioso (ref. a cosas). "Eclesiástico, perteneciente 

a la Iglesia" Lar, Añ. Cf. Lar: "Beneficio Eclesiástico, Eleizako onekindea". Elizako ez den ale bakanen bat 

begiz jotzen dugunean, lasterka bizian oldartzen gatzaizkio, baita Mongongo Dassança chimistaren "Laborarien 

abissua" bada ere. MIH 234. 

4. (V, G-goi-bet, AN, L, Sal; Lar, Añ, VocZeg 285, Dv, H), eleizako (V-arrig-oroz-gip; Lar), elexako (Añ), 

elixako (V-gip), eleixako (V-m). Ref.: A (elizakoak, eleizako); Rollo 20T; Iz Als (elizakoak), ArOñ (elísakuak); 

Etxba Eib (elixakuak); Elexp Berg (elizakuak). (Pl.). (Ultimos) sacramentos (viático y extremaunción). Se 

emplea sobre todo en las expresiones elizakoak hartu (Lar, Añ, Dv, H) 'recibir los sacramentos', que es elizakoak 

egin (G-bet ap. Zt; Lar, Añ, H (V, G)) en algunos textos guipuzcoanos; elizakoak eman (G-bet ap. Zt; VocZeg 

285, Iz Als) 'sacramentar, administrar los sacramentos', que es elizakoak eragin (V-m ap. A Apend; Lar, Añ) en 

algunos textos vizcaínos; y elizakoekin (egon, etc.) (Lar) '(estar) sacramentado'. "Administrarle los Sacramentos, 

Elizakoak eragitea. Está administrado, eleizakoak egiña dago, eleizakoakin dago" Lar. "Sacramentar, 

administrar los sacramentos, eleizakoak eragin, eman. Sacramentado así, eleizakoak egiña, artua" Ib. "Elizakoak 

eraginda dago (V-m), está administrado" A Apend. "Elixakuen kanpaia, las cinco campanadas que anunciaban el 

viático" Etxba Eib. v. ELIZAKO GAUZA. Tr. Propio sobre todo de la tradición meridional al menos desde 

mediados del s. XVIII; al Norte se encuentra en Joannateguy, Zerbitzari y Lafitte. 


mende. 

732


Elizakoak artzeko edo arturik dagoenean. Mb JBDev (ed. 1751), 332. Azkenean ill zen elizakorik ere nork 

eman etzuela. Mb IArg II 301. Datorrela abadia elexakuakaz. Mg PAb 51. Elexakuak eragitera duaz norbaiti. 

Ib. 81. Zeure erruz elexakoak bagarik [...] il izan badira. Añ EL 2 140. Atzera egozan beti eleixakuen eske 

juateko. Ur MarIl 86. Elizakoakiñ, etsita eta puntutik unera eriotzaren begira arkitzen zan. Aran SIgn 11. Aita 

daukat Elizakoak egiñik. EE 1882c, 379. Eleizakoak ilaginean dagozanai emoteagaitik. Itz Azald 100. Elizakoak 

egitean, baraurik egon ezarren, Jauna artu al diteke? KIkG 71. Ezaguerea daukan bitartean artu bear dau 

geizoak Azken-igortza, beste Eleizakoak artuta berealaxe egokien. KIkV 102. Lapramendi atsue eleixekuek 

eraindde gerrixe ausitte txarto dauela (V-m). Rollo 20T. Kristau on bezela [il zan], Jauna ta elizakoak artu 

ondoren. Muj PAm 6. Il zen sainduki [...] Elizakoetaz indarturik. Or Mi VI. Eruan eutsoezan Elexakuak. Kk Ab II 

21. Gizon bat hilhurrana, elizakoak hartu beharra. Lf ELit 115. Elizakoak ekarri zizkaten. JAIraz Bizia 58. 

Ezagutza osoan elizako guziak harturik. Zerb Azk 87. 

v. tbn. Cb Just 98. fB Ic III 263. Sor Bar 37. Arr May 132. Jnn SBi 112. Ag G 356. Garit Usand 51. Inza Azalp 

125. ArgiDL 104. FIr 187. NEtx Nola 39. Etxde JJ 275. 

(V-gip, R), eleizako (Lar). Ref.: A; A Apend. Oficio religioso. "Cesación a divinis, eleizakoen baragoa, uztea" 

Lar. "Illaren elizakoak (R), los funerales" A. "Elizakoetara yoan naiz (V-aran [?])" A Apend. v. elizkizun. 

Eleisakua eginda gero, plazaan jentileen olgeetak egiten. fB Olg 144. Etzegoen, beraz, oraingo eguardi aldeko 

ezkontza-legerik. Elizakoa azkar bukatu ta bereala [...]. NEtx LBB 18. Batzuen eta besteen ahaleginek [...] 

zabaldu zuten euskara elizan eta elizakoetan. MEIG VI 54. 

5. (Hombre) de iglesia, (el) que se dedica con especial interés a los deberes del culto. v. elizgizon (2). 

[Segundo Irissarri erretora] gizon goxo bat, maitagarrienetarik, eta arras elizakoa. Zerb Azk 78. 

elizakor. v. elizkor. 

elizalde (V, G, AN, L, BN), elizalte (S), eleizalde, eleiza-alde. Ref.: A y Lh (elizalde); Lrq (elizalte). 1. 

Cercanías de la iglesia, lugar próximo a la iglesia (gralmte. en casos locales de declinación); barrio de la iglesia. 

"Paraje junto a la iglesia" A. "Quartier de l'église" Lh, Lrq. Sancho Çuria de Elizaaldea (1330). Arzam 209. 

Dona Albira Lizaldea (1156). Ib. 210. Maria Sanchiz Eliçaldeco (1330). Ib. 209. Berriketan egiñaz eta 

korrika eleiza aldera. Apaol 122. [Aramaioko] elizalde onetara eldu nintzanean, kalean sartuta, [...]. A EEs 

1916, 303. Leaburuko elizan ta elizaldean. A Ardi 128. Eliz-aldera inguratu. Muj PAm 65. Elizaldera, mezara? 

FIr 156. Eleiz aldera dijua. Alz Ram 47. Eleiza-alderantz ioiazala. Bilbao IpuiB 230. Urrengo baserriko 

elizaldera eldu gura dau. Erkiag BatB 112. v. tbn. NEtx LBB 173 (eliz aldera). 

Nolako elizalde, alako abade. "Cual la anteiglesia [= 'parroquia'], tal el abad". RIs 60. 

2. Interior de la iglesia. Done Pedroren elizmai gañean argizari bi erreten, illunetan beste elizalde guztia. 

Ag Kr 25. 

elizaldi, elexaldi. Función religiosa. v. elizkari. Gebenduta dago Elexaldietan jokatutia (1899). "Está 

prohibido jugar durante las funciones de Iglesia". Inscripción del frontón de Legendica (Canala) (ap. NeolAG). 

Elizaldia bukatu-âla / mordoka doaz zelaira. Or Eus 262. 

elizale. v. elizazale. 

elizaltar. Natural o habitante del barrio de la iglesia. Cf. elizalde. Ni elizaltarra naiz eta goiko balderna ta 

bekoa biak zaizkit berdin. A Ardi 37. 

elizaño. Dim. de eliza. Zoin pollit emaiten duten herriko etxeek, xuri xuria, metan, elizañoak gain hartarik 

zaintzen dituela. JE Bur 162. v. tbn. Barb Sup 133. Elizaño bat eta enparanza eta plaza nasai bat erdian. Zub 81. 

elizape. v. elizpe. 

elizarabide (A Morf 587), elexarabide (V-arrig ap. A EY III 323). Devoción. "Elejarabide andikoa da gizon 

ori (V-arrig), ese hombre es muy piadoso" A EY III 323 A Apend. "Elizarabide andikoa da dicen en Mundaka 

(V) de una persona de acendrada devoción [...]. Mi madre solía hablarnos de una Kontze Elizarabideko" A Morf 

587. Ni emezortzi urte aunditan, elizara-bidea galduta ibili nauk. A Ardi 104. 

elizarako (Vc ap. A), eleizarako. Devoto, (el) que frecuenta la iglesia. Iñoiz baizen goiztarrago, 

elizarakoago, baztertuago egin zan. Ag Kr 75. Gizon ona, zintzoa eta eleizarakoa oso. Bilbao IpuiB 74. 

elizarakoi (V-arr, G ap. A, s.v. elizarako, que cita a It). Devoto, (el) que frecuenta la iglesia. Gure goiko 


mende. 

733


bizitzan / bizi zan atsoa / zan elizarakoia, / zan Jaungoikozkoa. It Fab 112. Erri ikusgarri, elizarakoi, erri 

maitagarria. A BGuzur 108. 

elizarakoitasun. "Devoción, piedad" A. 

elizarakotasun. "Devoción, piedad" A. 

elizarati, elexarati. Devoto, (el) que frecuenta la iglesia. v. elizarako. Higinio Arteaga, gaztetarik 

elexaratie. Akes Ipiña 19. Guraso ona, eten bako langillea, ele[x]aratie eta bere ingurukoentzat yarraigarrie 

ixen zan. Ib. 31. 

elizaratu, elizara (SP), eleizaratu, elizalatu. Ir a la iglesia, ir al templo. "Elizara da, est allé a l'église. 

Elizarako naiz, j'irai a l'église" SP. Elizara izanian so egik bateiarrira. E 17. Gorputza elizaratzean. EZ Man 

II 96. Askotan ta maiz elizaratzea. Mb IArg I 297 (tbn. maiz elizaratu en AA III 564 y Bv AsL 112). Ama 

humearéki / elizaratuzé / ixíl, humíl ta pobréki. LE Kop 78. Jai-egun andietan elizaratzeko bear zituzten soñeko 

ta arroparik apaiñenak. Aran SIgn 85. Mundakako gizadi guztia elizaratu zan egun orretan. Echta Jos 286. 

Gogamen bat zerabillen elizara ezkero, ta eziñ zuan bere burutik kendu. Ag G 344. v. tbn. A Ardi 109. Etxe 

ontako etxekoandria / zaldiz da Elizaratzen (V-gip). Lek AEF 1933, 56 (A CPV 1131 da una versión de Alsasua 

(G-nav)). Estu ta larri Elizara da [apaiza] / non dun arao-liburu. Or Eus 343. Ezkunt'egüna heltü zenian, 

aitetamak eta alaba elizalatü ziren. Mde Pr 122. Urtea joan baiño leen eleizaratu naiendunan, [...] Bikario 

zaarrarengandik ezkon-buztarria artuaz. Erkiag Arran 108. Eleizaratu gabe ez gendun / ez goiz eta ez arratsik. 

Basarri 15. 

- ELIZARA GABE. (Casarse) sin pasar por la iglesia. Asko ezkontzen dira elizara barik. Ag Kr 185. Elizara 

gabe alkartuak bizi. NEtx LBB 45. 

(Tras gen.). Sir ir a (su, etc.) iglesia. Iru igandetan beren Elizara gabe geratzen ziranak. AA III 408. 

elizaratze, elizarate, eleizarate. Ida a la iglesia. Aspalditxuon iabik Garbiñe ori, egunero egunero iru-lau 

elizarate egiten iozakala. Bilbao IpuiB 141 (84 eleizarate). 

elizardi (Añ, H), eleizardi (Lar H), elisardi, elesardi (Añ). "Feligresía" Lar. Etorri zana Ispasterra 

Urgoitiko elisarditik. "Desde la feligresía de Urgoiti". Otag EE 1881b, 86. 

elizari. "(Ae), pórtico de la iglesia" A Apend (en Morf 12l precisa que es arcaico). v. ELIZ-ATARI. Orti 

Eliçarico (1229). Arzam 210. Michel Eliçarico (1359). Ib. 210. Elizarian iturri / urre-biruz derati (??). A 

Aezk 248 (DRA, usando un ejemplar corregido a mano por el mismo Azkue, corrige diraki). 

Etim. De *eliza-iri; v. FHV 91. 

elizartadun. "Aedium sacrarum, [...] elizarthadúna" Urt I 296. 

elizarte (H (L) ap. Lh, A), eleizarte (V-arrig-oroz ap. A). "Feligresía" A. "Paroisse" Lh. 

elizate (V-arc ap. A), eleizate, elexate, elesate. 1. "Anteiglesia, título inferior al de villa, dado en V a las 

poblaciones" A. Dotrina kristianea. D. Bartolome Olaetxea Laukarizko kureak bere Elesatean Jai-Domeka 

guztietan expliketan dabena legez. Oe 1. Ni nabil bazterrik bazter, erririk erri, Bizkaiko uri ta elizaterik geienak 

irago ditudala. Mg PAb 195. Euskaldun emakume batek ateria 1819garren urtian Abandoko elexatian (V, 

1819). Eusk 1977, 419. [Ipiñeburu] 1531garren urtean erriz be Zeanuriko elexateti banandu egin zen. Akes Ipiñ 

7. Eleizateetan, erri txikietan aurkituko dogu gaur be antxiñako Bizkaia zarra. Mañarikua ib. 4. Otaio mendia, 

Izpazter elizateazko mugarri izugarria. Erkiag Arran 11. En DFrec hay 7 ejs. de elizate y uno de eleizate. 

2. (-th- Dv, Lander (BN) ap. DRA), eliza-ate, eleizate, elexate, eleiza-ate. Pórtico; puerta(s) de la iglesia (o del 

Templo). Salvo en Añibarro y Bilbao, todos los ejs. encontrados están en sing. "Elizathe ou elizaintzin, place 

devant l'église" Dv. "El lugar donde, después de los oficios, se conversa y se cuentan noticias. Hea, elizathe 

hortatik, zer berri ekharriko duzien!" Lander (ap. DRA). v. ELIZ-ATARI. Egundu baxen len egongo litzatekez 

Elex-ateetan itxadoten Mez-Emollea. Añ EL 1 85. Zoaz San Pedroren eliza-atera. Gco I 420. Eliz-atean aulki 

batean jarrita [Heli]. Lard 147 (1 Sam 1, 9; Dv tenploko athean). Eliza athean eskatu. Laph 85. Ikusi zuen elizaathe 

batean sortzez itsu zen gizon bat. Jnn SBi 108. Eliz atean amaitu eben eskea, ta an egoan gizaldreagaz 

batera sartu ziran eliz barruan. Ag Kr 15s (AL 80 eliza-atean). v. tbn. Or Tormes 109 (eleizate) y Or Eus 418. 

Eliz-atera bidelaguntzen / pralleak, azken-agurka. SMitx Aranz 187. Iru ur bedeinkatu ematen zaizkio 

[begizkodunari]: elizatekoa, elizakoa ta sakristiakoa. "Del pórtico". A EY I 124. Eliz-ateko muga mugan 


mende. 

734


txapelak ezin-bestean kendurik. Etxde JJ 150. Eleiza-ateetan zarata bat entzun eban. Bilbao IpuiB 142. Eliza 

ate zahar bat ezin idekiz. HU Zez 132. 

3. "Elizathe, ce qui forme les alentours de l'église" VocBN. "(BN-mix, S-li), barrio junto a la iglesia" A. En 

AtSac 56 respondieron a "au village" con elizathe en Arhansus, Larribar-Sorhapuru y Uhart (BN-mix). v. 

elizalde. 

elizategi. "Munus Eccl[es]ia" SP, que cita a Etcheberri de Ziburu. 

elizateratu, elizatera, eliza-aterat. Llegar a la puerta de la iglesia (o del Templo). Cf. elizate (2). Elizatera 

ziranean. Lard 368. Eliza-atherat eta, hau kinka gaixtoa! Lf Murtuts 54. 

elizatiar. v. eliztiar. 

elizatiartasun (Dv, A), elizatiartarzun (Lander ap. DRA). "Dévotion, qualité de l'homme dévot, assidu à 

l'église" Dv. 

elizatiartu (Dv, A). "Devenir dévot, assidu à l'église" Dv. 

elizatiko, eleizatiko (V-m ap. A Apend), eleisatiko. (Adnom.). Eclesiástico. Jakiñ biar da, ziñuan, estadu 

bat baño geijago dirala: edo Eleisatikua, nai Erlijinoian, nai andik kanpora; edo [...]. JJMg BasEsc 210s. Bere 

elizatiko aitazkoa (padrino eclesiástico) Aizpuru'tar Benigno Jauna. NEtx Nola 37. 

(Sust.). Eclesiástico. v. elizgizon. Gure gizon au ez uste irakatsi-bakoa danik [...]. Asko irakurri ta entzun; 

asko ikusi ta ikasi dau. Baita bai-da eleizatikoa be. Kk Ab II 128s. 

elizatorra (B, L, BN, S; -th- Dv, H (L), Foix ap. Lh), eliza-atorra (-th- L). Ref.: A (elizatorra, eliza-athorra); Lh 

(elizathorra). "Surplis" Dv. "Aube" H. "Alba (vestidura sacerdotal), y también sobrepelliz" A. v. ELIZAKO 

ATORRA. Apheza aldarerat igaiten denean, lagunzaileak eskuaz altxatzen diozka Elizathorra eta Sotana 

traba dezaten beldurrez. CatLav 463 (V 215). Jauntzi nuen eliz'athorra, hartu nuen estola eta hasi nuen Laudate 

pueri Dominum. Prop 1905, 76 (1884, 89 eliza-athorra). Eliz-atorraz yauntzirik. Or Mi 143. Katiximaren egiten 

ari zen elizan, superpeliza, elizathorra soinean. Etcheb MGaric 25 (ap. DRA). Gauaz, eliz-atorra-jantzian, 

zuziak piztuta, errezuan. "Sobrepellices". Berron Kijote 211. 

elizatto (H), elizato (B ap. A Morf 319), eliztto. Dim. de eliza. "Petite église; chapelle" H s.v. eliztxo. "Ermita" 

A Morf. Joaiten zen Elizattorat, heiekin batean gogart-egiterat. "Chapelle". Birjin 476. Eliztto aren arrian 

dantzut / otoitz aien oiartzuna. "Ermita". Or Eus 252. Irukoitzaren Elizattora / jende-saillaren lerroa, / begiak 

apal, biotza goian, / kanta-durundaz dioa. Ib. 258. Herriko elizattoan. Ardoy SFran 306. 

- ELIXATO (B ap. A; VocB). "Ermita. Es doble diminutivo de eliza" A. 

elizatu, eleixatu. Convertirse en iglesia. Txapel erdi jantzia, sekulako jausi [jatan]; / enintzalako bera 

jasoteko gauza, / eleixatu egiñ zan niretzako plaza. AB AmaE 229. 

elizatxo (L ap. Lh; SP), eleizatxo (Lar, Añ), eleixatxo, elexatxo (Añ), eliztxo (H, BeraLzM), eleiztxo (Lar), 

elizatxu, eleizatxu, eleisatxo. Dim. de eliza. "Sacellum" SP. "Ermita" Lar, Añ. "Ermitaño, que cuida de la 

ermita, [...] Eleiztxoaren zaitzallea" Lar (Añ elexatxoaren zaina). "Petite église; chapelle" H. Elizatxo bat da 

Andre dena Mariari donakitua. "Chapelle". Birjin 473. Kutxategi, eleizatxo edo Tabernakuloa. Ub 30 (referido 

tbn. al Tabernáculo, elizatxo 30 y eleiztxo 32). Etxerakoan zeramazkiten zillarrez egindako elizatxo batzuek 

Dianaren irudia erdian zutenak. Lard 518. [Iñigo] erituba izan zan lekuan kapilla edo basilika dioten eleizatxo 

agiri bat egin zan. 'Capilla pública'. Aran SIgn 9 (95 elizatxo 'ermita'). Guadalupeko elizatxoa. Zab Gabon 96. 

Egiñaz zeure otoitza, eleisatxo bat begitanduten / niri jat zure ezkaratza. AB AmaE 23. Entzun zuten meza 

jauregiko elizatxuan. Bv AsL 116. Eta danok deseatzen degu allega dedilla len baño len aren ezurrak 

Guadalupeko eleizatxora eramateko eguna. Otag EE 1887a, 243. Aitzgorri gañeko elizatxoan. Ag G 12. Auxe 

dirauskute [...] Arantzazuko arkaitz ondoak, Iziarrek, Izazkunek, Liernik, Larraitzek eta Euskalerri ta beste 

tokiyetako mendi-zelaietan dauden eleiztxoak. J.M. Tolosa EEs 1913, 115. Ezker, etxe txiki bat: Trintateelizatxo. 

Or Eus 250. Moillan zear Talako Donianen elizatxu edo ermitaraiño joaten ziran. Erkiag Arran 163. 

Kantabriako egal danetan / goratuenetaikoa / beti izan da Arantzazuko / Amaren eleizatxoa. BEnb NereA 40. 

New Wentfordeko elizatxoan Orson Wellesek egiten duen prediku latzetik aurrera. MEIG I 186. En DFrec hay 6 

ejs. de elizatxo. 

v. tbn. Izt C 101. Arr May 168s. Lab EEguna 73. TAg Uzt 24. SMitx Aranz 225. Lek SClar 104. NEtx LBB 99. 


mende. 

735


Eleizatxo: Jaukol Biozk 23. Elizatxu: A BeinB 92. Eleizatxu: Enb 151. Eleixatxo: Akes Ipiñ 16 (20 basoeleixtxo). 

elizatzar. Aum. de eliza. Elizatzar honetan. Arti MaldanB 223. 

elizauri. "(R-vid), cementerio" A. Cf. elizari. 

elizaurre (H (V, G)), eleizaurre (Lar, Añ (+ elex-)). 1. Anteiglesia. v. elizate. [Gaztañariko etxadia da] 

Mazmelako Elizaurrea berezitzen duten bietako bat. Izt C 111. Laster ezkontzen diralako berriak zabaldu dira 

ariñ auzoetako eleizaurretara. Otag EE 1881b, 86. 

2. (G ap. Garate 7. a Cont BAP 1957, 47; H (V, G)). Pórtico. "Porche, vestibule, lieu couvert devant l'Église" H. 

Denbora aietakoak dira beste lau Elizaurreak ere: Uribarriko Andra Mariakoa, Udalako... (AB, 1896). 

JFlor. Arratsaldeko elizkizuna amaitu zanean, elizaurre aurrean asi zirean albokari bi [...] Aita San Antonion 

soinua ioten. A Ezale 1897, 45a. Eliz aurrea uritar gizadiz josia zegoan. Ag G 301. 

3. + eleizaurre, eliza-aurre, eleiza-aurre. (Usado en casos locales de declinación). Delante de la iglesia. Cf. 

Gar Comp XV 12: "Al lugar de Liçaur, que primero se dijo Eliçaur, que en la mesma lengua significa cosa que 

está cerca de la iglesia, como lo está este pueblo". Goiko kaleti, / Eleiza-aurreti, / Loiati txopo-etara / zabilzaz 

ziri ta mara. Azc PB 246. Eliz-aurreko enparantzatxoan. Ag Kr 176. Ikusi nai badituzu [Libano-zedroak] 

Tolosan Sakramentinoren Eleiz aurrean daukazu. Munita 85. Santa Maria eliz-aurreko Kale Nagusian. Anab 

Poli 139. Bezperan batzen gara / eliza aurrera / emetik juateko / Bixenten "labara". BEnb NereA 26. Mezetatik 

ateratzen giñanerako, eleiz aurrean an egoten zan gizon bat bertso-paperak saltzen. Salav 42s. 

v. tbn. Echta Jos 132. Jaukol Biozk 4. NEtx Antz 155. Arti Tobera 279. Eleiz-aurre: Kk Ab II 156. TAg Uzt 151. 

Eleiza-aurre: Erkiag Arran 168. 

elizaxori. v. eliztxori. 

elizazale (Sc ap. Lrq), elizale, eliz-zale (V, G ap. A), eleizazale, eleisa-zale, eleiszale. 1. Devoto, (el) que va 

con frecuencia a la iglesia. Eleisa zale ta mundu gorrotokuak izateko. JJMg BasEsc 284. Eleisara juan dedilla 

[...] esaten badeutsa gurasuak, "bai, zeu bere Eleisa zalia izan zara, ta" esanda, burla egiten deutsa umiak. fB Ic 

I app. 10. Barre egingo deustee eta esango dabee Eleiszale ta beato edo beata bat nazala. Ur MarIl 57. Elizeak 

an eskubide andiak daukazalako, ango agintari ta andikiak Elizazaleak direalako. A Ezale 1897, 13a. Neskatilla 

galant, egikorra, elizalea. Echta Jos 184. Kristiñau onak ei ziran biak, eta eleiza zaleak. Alzola Atalak 141 (103 

elizazalea). 

2. Clerical, ultramontano. Badago mundu zabalean [...] arako liberal eta edu askotako eliza-zaleak baiño 

geiagorik bere. Erkiag BatB 127. 

elizbarruti (Bera), eleizbarruti, eleixbarruti. 1. Diócesis, obispado. "Feligresía" Bera. Tr. Comienza a 

aparecer en textos meridionales desde comienzos del s. XX. En DFrec hay 19 ejs., meridionales. Gazteizko 

Eliz-barrutirako Kristau-Ikasbidea. KIkG 1 (KIkV 1 eleizbarrutirako). v. tbn. Inza Azalp 125. Iruñako Gotzaiak 

bere Eliz-barrutikoai egiten dien Artzai-Eskutitza. Iruña 1927 (ap. DRA). Mateo Mujika eta Urrestarazu, Elizbarruti 

ontako lenengo gotzai, Euskaldun argiari. Jaukol Biozk III. Larramendik Elizbarruti berezi bat 

Gipuzkoan ikusi nai zuen, Tolosak Gotzain-alkia zuelarik. A Y 1934, 7. Montes zana Gorritin apaiz egona 

baitzan gu Iruñako Eliz-barrutiko giñala. Or QA 42. Eleixa onetako liburuek baleiteke Bilboko eleixbarruti 

onetan zarrenak ixetea. Akes Ipiña 13. v. tbn. MAtx Gazt 103. 

2. (PMuj). (Territorio de la) parroquia. Ipiñeko eleiz-barrutiek auxe inguru au egiten dau: [...]. Akes Ipiñ 

17. 

elizbatzar (Añ), elizbatzarre (Lar), eleizbatzar, elesbatzarre, elesbatzar (Añ). "Concilio" Lar (cf. tbn. 

"conciliar, adj., perteneciente a Concilio, [...] Elizbatzarrekoa"). Trentoko Elesbatzarrena. Ur BulaAl 24. 

Trentoko Eliz-Batzarrera. Aran SIgn 111. Letrango Eliz-batzarre Nagusiak dio. Inza Azalp 118 (101 Eleiz 

Batzarrean). Florentiko eliz-batzarreak erabaki zunez. Or QA 154. 

elizbide, eleizbide, elizabide. 1. "Educación religiosa" DRA. Gurasua bazara: seme alabei adiuntzaz 

doktrinia erakutsi ta eleizbide ona emon ezpadeutsezu. Mg CO (ed. 1884), 350 (ap. DRA: no lo encontramos en 

la ed. de 1803). Doktriñia erakutsijaz gañera emoten eutseen [gurasuak seme-alabai] Eleisbidia. JJMg BasEsc 

(ed. 1845), 172. 

2. (V-gip, B), elizabide (BN-baig-ciz), elexbide (msOch 9), eleizbire. Ref.: A EY I 214; Etxba Eib (eliz-bidia); 

Garm LexEV 413 y 414. Camino de la iglesia. "El camino que conduce a la iglesia y siguen los entierros del 


mende. 

736


caserío. Eliz-bidiak konpondu biarra dabe eta auzolanera deittu biarko jakue ballekueri" Etxba Eib. "Camino 

que seguía la comitiva fúnebre, desde la casa del difunto a la iglesia" Garm LexEV 413. v. ELIZAKO BIDE. 

Eliz-bidea artzen zenduan / zeuganatuten doneak, / eskariakaz ibittuteko / zeure naibage guztiak. Echta Jos 353. 

Hil-harri biribilak ba dire oraino Eskual-Herrian, [...] elizabide xendretan zangoen lehergarri ezarriak. GH 

1922, 553. Elizbidea ezin igarokoa badago, inguruko bide edo lekuetatik joan diteke parrokoa gorputz illarekin 

edo beste sakramentuak eramatera. EgutAr 6-6-1960 (ap. DRA). Goiz goizetikan / asiko zan trikitia, / eleizbirian 

martxa jotzeko / oso soñu egokia. Uzt Sas 105. 

3. "Elizabide (B), obligación de poner luz en las sepulturas antiguas del interior de los templos" A. 

4. Harpe ondoko eliz-bidetan / (eskuan denek argia), / kantuz dabiltza, kantuz gauez gau / erranez Agur Maria. 

Iratz "Nun zer den Lurde" (ap. DRA, que lo traduce por "procesión"). 

- ELIZBIDEZ. Religiosamente, de forma religiosa; por la iglesia. Ez du Eliz bidez ibilli ta zerura nai, bataioz 

eman zuen hitza ta Jangoikoaren legeak eskatzen duena egiten ez duenak. Mb IArg I 71. Gure gurasoak bezela, 

Eliza-bidez egin ditzagun gure itz-emateak. NEtx LBB 45. 

elizbilguma. "Concilio" Lar. Elizbilguma Lateranense. Izt C 501. 

elizbira (Bera (+ -pira)). Procesión. v. ELIZ-INGURU. Aste santuko elizbira ikusgarriak. RIEV 1907, 170. 

Apezak eliz-bira ori ez bezate egin. Eguzk RIEV 1927, 433. Kaxa-ganean San Pedroren irudi bizi bat erabilten 

eben, elizbiran. "En procesión". A EY I 134. Meza, bezpera eta eliz-bira latiñez izan nahi ditugu. Mde Pr 253n. 

elizbirada (V-ple ap. A, pero -biredea (det.) ap. Ezale 1897, 132a). "Procesión" A. v. elizbira. 

elizbiribil (G-azp-to-bet-nav ap. A; Aq 509, Lar DVC). "Circuito, jurisdicción, biribilla, con acento breve, 

eliz-biribilla" Aq 509. "Elizbiribilla, llamamiento de las campanas a la misa mayor y la procesión antes de ella" 

Lar DVC 182. "Procesión" A. v. elizbira. 

elizburu. Prelado, jerarca, superior eclesiástico. v. eliznagusi. Eleiz-buru nausi ta erromes maitiak, / bere 

aurrian ziran auzpeztu gustiak (1906). Enb 80. Ez bakarrik semez, baita elizburu autalako ere, egingo nikek nai 

dekana. A Ardi 104 (se dirige a su hijo, el párroco). Errenteria, Lezo, Ondarribia, Irun, Arantzu ta Oiartzunek 

Baionan zuten beren Elizburua. A Y 1934, 7. 

elizburutza. Jefatura de la Iglesia. [Maximinok] agindu zuan gotzai, apaiz eta Eleizaren beste artezkari ta 

irakaslariyak (bakarrik) erailtzeko, elizburutza zegitenak aiendurik osterontzeko erriyak beren sinismenaz 

aztuko ziralazkoan. J. Tolosa EEs 1913, 178. 

elizdei (V, G), eliztei (V-m-gip), eleztei (AN-erro), eleizdei. Ref.: A (elizdei, eliztei); A Apend (eleztei); Rollo 

(elisdei); Etxba Eib (eliz-deixak). "Publicaciones de matrimonio" A. "Amonestaciones, en expediente 

matrimonial. Irugarren eliz-deixak ezkero apurtu zan ezkontzia" Etxba Eib. v. deion. Eleiz deiak egiten abiatu 

ezkero, ezkonduta daudela Jangoikoaren aurrerako? Mg CC 164 (CO 242 eleis dei). v. tbn. CrIc 172. Bigarren 

Eleisdeijeen gabian dua Nobijua bota ardauagaz nobijia ta bere gurasuak konbideetara. JJMg BasEsc 255s. 

Ezkondu bear ebela ta bai elizdei edo geionak bere bota. Unamunzaga Ezale 1897, 423a. Zetarako da deionak 

edo eleizdeiak irakurtea? Itz Azald 172. Aurrez papelak eta eliz-deiak gertu bear ziran. NEtx LBB 51. 

helize. Hélice. Burdin zurizko helize bat. Osk Kurl 49. Lotu eta askatu egiten ditu gorakako helize baten 

egal-bihurriak. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

elizelai (V-ple ap. A). "En V-ple se distinguen dos especies de elai: etxelai, golondrina; elizelai, vencejo, avión" 

A s.v. elae. "Elizelai, txirritxori, zirrinkillu, belatxiko eristen dautsogu erdeldunak 'vencejo' eristen dautsoen 

txorijari" Altuna Euzk II 448. 

elizemakume. Religiosa. Cf. elizgizon. Eliz emakumea izan gura dozulako [etzenduke ezkondu nai]? Ag 

Kr 160. 

elizete. "(V), feligresía" A, que cita el msOch. v. elizarte, eliztere. 

elizetxe (H). 1. Casa cural, rectoría. "Presbytère" H. v. APAIZ-ETXE. Pedro Eliçaechecoa (1212). Arzam 

209. Eleceche Lassale de Recart (1366). Ib. 209. Argaue Eliçeche (1366). Ib. 210. Eliz-etxera aurkezturik: -- 

Are mai puixima! Ag G 317. Etzinake, Medel, seme bereterraren ondoan, Leaburuko elizetxean [...] pozago bizi 


mende.


izango? A Ardi 10. Enparantzan naiko toki jolas guzietarako badago; eliz-etxean areto aundia teatro jaierako. 

Lab EEguna 87. 

2. (Edificio de la) iglesia, templo; (cualquier tipo de) edificio perteneciente a la Iglesia. San Franzisko á ripa 

deitzen dan praile-eliz-etxe santua. Bv AsL 104s. Denborarekin Franzisko egondu zan txaolan egin zuten 

Ordenako eliz-etxe bat. Ib. 84. Errian dagozan Elizetxeetako ondasunik bere eztau erabili al izango. "Institutos 

monásticos". A Ezale 1897, 13b. Len lenago sakabanaturik zebiltzen euzko sendiyak, Eliz-etxeak jasotzean, batu 

ziran bata bestearen itzalera eta guziyak Elizaren albo maitagarrira. Ayerb EEs 1912, 29. [Urkiolaren] gañean 

ipiñi zuten euskaldun siñistetsuak Antonio Donearen elizetxea. Ag G 177. Uitzin, Eliz-etxearen tellatupean 

zegonan len bereiz illerria, illobiak Elizatik beretik kendu zitutenean. Or QA 110. Ez nun an ikusi Iauretxerik 

(Elizetxerik), Iainko guzialtsua baita uri aren Iauretxe Bildotsarekin (Apoc 21, 22). Ib. 208 (Dv tenplo). 

elizgabe, elizge, elizke (Lar). 1. "Lego, el que no es Eclesiástico" Lar. Eleiza serbitzatzen duenak deitzen 

dira apaizak [...] ta, oez ateronzean, Kristau artean bizi diranak, Elizgeak edo Legoak. Ub 218. 

2. eleizbaga. (Adj.). Laico. Eskola eleizbagak edo errelijinoebagak. Itz Azald 53. 

elizgela (A DBols, que se atribuye el neol.), elizagela (Casve). Sacristía. Begoñako Elizgela edo 

Sakristeian. Ezale 1897, 39a. Txartelaren billa elizgelara joateko. Ag Kr 40. Eliz-gela (sacristía). Ayerb EEs 

1912, 58. Aita Batiz [...] elizgelan (sakristeian) barruna, etxera sartu zan. A Ardi 121. Arnegiko elizgelan edo 

sakristian. Donostia Itzald II 28. Apez guziak eliz-gelan bilduak zeudela. Eguzk RIEV 1927, 428. 

elizgelari (A DBols, que lo da como neol.). Sacristán. v. 2 elizain. Patxiko elizgelaria (sakristaua). A Ardi 

61. 

elizgintza, elizagintza, eleizagintza. Construcción de iglesias. Egunero kobru emoten eutseen Santa 

Teresak [...] Obispuai, Juezai, Konpesoriai, Prailiai, Monjai, konbentugintzai, eleisagintzai [...]. fB Ic II 297. 

Antxe eliza jaso bear zan, / [...] Kosta bear zun lantegi ura / neke ta izerdi pranko, / itz-emandako Elizagintza / 

amaituta ikus orduko! SMitx Aranz 85. Arantzazuko elizgintzaren alde egiñala guzia egin bear zala. Ib. 169n. 

elizgite, eleizgite. 1. Construcción de la Iglesia. Eleiz-gitea. Ub 104 (se refiere a la actividad de los 

Apóstoles después de recibir el Espíritu Santo). 

2. Construcción eclesiástica. Etzan erreko / euskaldun elizgitea! / Oroitzen zuten Horeb mendiko / Moiseren 

sasiotea: / su zeriola erretzen eta / ezin kizkaldu, ordea... SMitx Aranz 97. 

elizgizadi. Clero. Noberen etxadian da besteetan Elizgizadia (sacerdocio) geitu daitean alegiña egitea. 

Ezale 1897, 112a. 

elizgizon (V ap. A; Añ), elizagizon (SP, Urt V 216, Dv, H), eleizagizon, eliza-gizun (S ap. Lrq), elesgizon (Añ), 

eleisgizon, eleizgizon, eleisagizon, elexgizon. EAEL 40 recoge elisgixona "sacerdote", junto a abadea, en 

Zeberio (V-arrig). 

Tr. De uso general. Al Norte se documenta por primera vez a comienzos del siglo XVII; al Sur comienza a 

encontrarse desde mediados del XVIII. Los escritores septentrionales emplean siempre elizagizon, así como los 

navarros Lizarraga de Elcano y Legaz, mientras que los meridionales (más Xalbador) suelen emplear elizg- (y 

variantes); hay, en cambio, elizag- (o variantes) en Cardaberaz, CrIc, fray Bartolomé, y ambas formas en J.I. 

Arana. Entre los autores guipuzcoanos es mucho más frecuente eliz- que eleiz-, pese a que muchos de ellos 

emplean siempre o a veces eleiza: sólo encontramos eleizag- en Cardaberaz y un único ej. de eleizg-, junto al 

más frecuente elizg-, en Ubillos (136), Moguel (CC 154) y Lekuona; hay incluso elizg- en los vizcaínos D. 

Aguirre y Echeita. Entre los suletinos, sólo hemos encontrado -gizun en CatS. En DFrec hay 7 ejs. de elizgizon. 

1. Eclesiástico, clérigo; sacerdote, ministro de la Iglesia; (en autores meridionales de los ss. XVIII y XIX) 

sacerdote de cualquier religión (los ejs. suelen referirse a la hebrea). Fraidek, Serorek eta eliza-gizon ordenu 

sakratuak hartzen dituztenek. Mat 147s. Beraz hunelatan, prinzipalki eliza gizonak eta presuna ezkonduak, baiño 

gero begira bitezi bertze guztiak ere haragiaren lohian sartzetik. Ax 362 (V 239). Obeditü behar dütügüla gü 

beno zaharragoak, Eliza gizonak, kargütan direnak oro. Bp I 93. Eliz-gizonak, esan nai det, apaiz Mezatako, 

Diakono ta Subdiakonoak. CatBurg 38 (la versión de Mb decía Elizari dagozkion Ministroak). [Jesus aurra] 

arkitu zuten Elizan ta eliz-gizon jakinsu anitzen erdian. Mb IArg I 170. Anziñako filosofo lenenak, erretorikoak 

ta, are geiago dana, eleizagizonik andienak. Cb EBO 8. Bere büria oferitzen baitako Jinkuari eliza gizon 

estatian zerbitxatzeko. CatLan 157. Anas zeritzan eliz-gizon andiaren etxera. Ub 87. Nola sartuko da bat ondo 

elizgizon izaten bere anima garbitu gabe [...]? Mg CC 163 (CO 240 eleis-gizon). Eles-gizon ordenduak. Añ 

MisE 121. Gero da sazerdote, gero diakona, gero Eliza-gizona, gero edozein gizon. LE-Fag (que precisa: "habla 

de quién debe bautizar en caso de necesidad" y traduce "clérigo"). Nai abade, edo Sazerdote, edo beste 


mende.


elexgizonak. Astar II 246. Eliza gizonetarik hain ongi nola laikoetarik. Jaur 152. Nok bateatu lei estutasun 

orduan, [...] ezpadago Elex gizonik? CatBus 52s. Caifas eleizgizon nagusija. Ur MarIl 44 (32 eleisgizon 

sazerdote). Eliz-gizon beenekoa edo lebita zan. Lard 485. "Gomunta edo meditazioneak gei premiatsuen 

gaiñean" eskribatu zituen elizgizona. Aran SIgn 201 (55 elizagizon). Erlisioneaz, sakramenduez eta eliza-gizonez 

irri egiten. Jnn SBi 148. Baninoian lengo batean Aitz-barrengo Elizara [...] zeu nun ete zenbiltzan ango Elizgizonari 

itauntzeko usteagaz. Ag AL 44. Labayru elizgizon iaunak egindako Kondaira. Ezale 1897, 336b. 

Eleizgizonak, batezbere Abadeak, lotsaz [...] begiratuak izan bear dabe? Itz Azald 169. Tarbesko Obispoak, bere 

mendeko eliz-gizon eta gañerako kristau guziai osasuna. Goñi 80. Ikare batekin baizik etze üzten haur bat elizagizon 

sartzeko bidiari lotzera. Const 15. Gizartekeriak ainbeste indar artzearen errua Eleizak eta eleiz-gizonak 

dauke. Eguzk GizAuz 26. Huna bada zer erraiten zuen Albitar horiez Latraneko eliza-gizon bilkurak. Zerb IxtS 

105. Eleiz-gizonen kontrako satira. Lek SClar 122. [Arantzazun] sekulako abegi ona egin derautate guztiek, elizgizonek 

eta "prakadunek". Mde Pr 54. Patrixi ta Xegundok jator jaso zuten eliz-gizonaren bedeinkazioa. NEtx 

LBB 122. Fr. Pedro de Urlija eta D. Juan de Zandija elizgizonen arteko iharduna. MIH 169. Batek baino 

gehiagok esan izan du [...] Axularrek liburua bere elizgizon kideentzat egin zuela. MEIG IV 65. 

v. tbn. EZ Eliç 382. FPrBN 24. Hm 107. Tt Onsa 22. FPrS 25. CatLav 39. Mst III 31, 2. Lg I 209. Gco II 61. AA 

I 458. Dh 255. JesBih 397. MarIl 2. CatS 92. Legaz 46. Bv AsL 70. Elsb Fram 62. Ip Hil 60. Echta Jos 163. A 

Ardi 128. KIkG 78. Inza Azalp 121. Barb Sup 1. FIr 163. JE Ber 73. ABar Goi 17. SMitx Aranz 40. Munita 32. 

Etxde JJ 141. Arti Tobera 282. Osk Kurl 174. MAtx Gazt 60. Ibiñ Virgil 23. Ardoy SFran 93. Xa Odol 17. 

Berron Kijote 138. Eleisagizon: CrIc 29, fB Ic III 314. Eleisgizon: AB AmaE 123. Eleizgizon: KIkV 67, Or 

Tormes 93, BEnb NereA 159, Alzola Atalak 86. 

2. "(V-ple-ger), devoto, hombre dado a la iglesia" A. 

3. elizagizon (Lh), elizagizun (S ap. Lrq). "Qui aime le ministère à l'intérieur de l'église: prédication, 

confession, belles cérémonies" Lh. "Homme d'église, en restreignant le sens de l'expression, qui se dit seulement 

du 'prête faisant parfaitement les cérémonies, aimant et soignant ses fonctions d'église'" Lrq. Eliza badu aski 

eliza gizonak, hala nola herria baldar-aphez onak. Hb Esk 192. Eliza gizona zen [Adéma apeza]: predikaria, 

kantaria; gostu handia zuen elizaren apaintzen, ba eta hortako jakitatea ere. HU Aurp 161. Haritxabalet apez 

fede handikua zen eta eliza gizon ederra eta seriusa. Const 25. 

elizgizondu. Convertirse en eclesiástico. Gudari elizgizondu orrek. A Ezale 1897, 5a. 

elizgizontasun, eleizgizontasun. Sacerdocio. Abadetasunari edo eleizgizontasunari iraun eragiteko. Itz 

Azald 169. 

elizgizontze, elexgizontze. Orden sacerdotal. Seigarrena, Ordena edo Elex gizontzea. CatBus 28. 

elizio. Lección. Oraigunian deitu zaun organistak eta asi zau solfaren eratsukitan bigarnen alteko lein 

elizionetarik. Mdg 128. 

elizjardun. Sermón. Bein ere eztizut elizjardunik (sermoirik) entzun. A Ardi 95. 

elizjaurri. "Patrono de una iglesia" A DBols. Egun aste bete, San Pedro gure elizjaurri egunean. A Ardi 31. 

elizkaitasun. Religiosidad. Elizkaitasun aundiya agertuaz. Garit Usand 56. 

elizkari (V-ple-oroz-arr-ger-m ap. A), eleizkari (V-arrig-oroz ap. A), elexkari. v. elizkizun. 1. Funeral; honras 

fúnebres. "1.º funerales. 2.º ofrenda piadosa" A. "En Mundaka se hace o se hacía la linda repartición de elizkizun 

función eclesiástica en general y elizkari funerales" A Morf 146. Begira ea egin bagarik badaukazuz aren 

elexkariak eta agintzaak. Añ EL 2 142. Neuk azurtuten ikusiriko atsoaren arimeagaitiko elizkariak zireala. A 

Txirrist 74. Itoen onerako elizkariak orduantxe asten ziran. Ag Kr 207. Mundakan egin ebezan il zirean 

guztiaren elizkariak. Echta Jos 257. Gure adiskide on, biotz andiko elizgizon Iriondo il zanean, zerorrek oiukatu 

ere egin zenduen elizkarietako Meza-ta. A Ardi 100. Zure aitaren elizkarietara etorria nauzu, yauna. Amez 

Hamlet 28. 

2. Función religiosa. Egun ontan da Xabierre / Oroikarriz betena; / Katedralean aritua / elizkariz osoena. J. 

Agerre Revista Pamplona Navidad 1957 (ap. DRA). 

3. "Elizakari (Sc, R-uzt), devoto" A. 

elizkeria. Beatería. Lastimea da Mañasi lango neskatilla bat abadien esanera egon bearra, lastima andia. 

Kenduko deutsadaz nik elizkeriok nire eskuetan jausten bada. Ag Kr 122. 


mende. 

739


elizketa. Ceremonia religiosa. v. elizkizun. 1762g. urtean Illbeltzaren 13, ezur ori Segurako elizari 

ematean benetan Pedro Deunaren ezurra dalako agiri garbiakin, Elizketa aundiyak egin ziran. Ayerb EEs 1912, 

61. 

elizki. Ofrenda (?). Cf. elizaki. Ameriketan bertan badira Begoñako Amari elizki ederrak egiten deutsiezan 

euskaldunak. Ag Kr 99. 

elizkide. Miembro de la Iglesia. Elizkideen arteko batasuna eta maitasuna. IBe 632. 

elizkizun (V, G, AN), elizakizun, eleizkizun, eleizakizun, eleiskizun, eleixkizun, eleizkixun. Ref.: A; Iz ArOñ 

(elízkizuna); Elexp Berg. v. elizkari. 1. Función de iglesia, ceremonia religiosa; culto. "Esan dau Aste Santuko 

elizkizunak ze ordutan izango dien. Elizan ikasitako hitza izango da, baina nahiko ezaguna" Elexp Berg. Tr. El 

primer testimonio corresponde a la 2. a mitad del siglo XVIII (Ubillos, quien emplea elizkizun, eleizakizun y 

eleizkizun) y se hace general al Sur desde fines del s. XIX; al Norte no lo encontramos hasta el s. XX. La forma 

más empleada es elizkizun, incluso entre los septentrionales (sólo se encuentra elizak- en Prop); aparece tbn. en 

el vizcaíno Echeita. En DFrec hay 29 ejs. (uno sept.) de elizkizun. 

Obispoari ta Mez-emalleari heren elizkizunetan laguntzea. Ub 219. Dongaro esaka oi ziarduan Marijaren 

batzaar, kofradija ta bere Eleiskizun edo funziñoiak gaitik. Ur MarIl 55. Eleizako kulto edo elizkizun 

gastuetarako. AJauregi EE 1885b, 271. Ondo gorde egizuz domeka eta jaiegunak, eleizkizunetara joateari iñoz 

itxi baga. Itz Azald 205. Mendekoste egunean hasi nituen jende handien bathaiatzeko elizakizunak edo 

zeremoniak. Prop 1905, 15. Etzuan ezergatik bere jaiko eleizkizuna utziko. Ag G 19s. Urrengo goizean egin 

zizkioten il-elizkizunak. Muj EEs 1916, 299. Igande-elizkizunetan, baserritarrengatik, euskeraz izaten dira gure 

itzaldi ta jardunak. A Ardi 77. Itxasgizonak San Pedroz eta bere aurregunean dituzten elizkizunetara joan. 

Eguzk RIEV 1927, 427. Ez dugu astirik sakristiak dauzkan elizkizunetako untzi eta jauntzi aberatsen ikusteko. JE 

Ber 15. Goiz bazkaldu ta, gizon, emazte, / Absolve elizkizunera. Or Eus 417. [Enrikek Maritxuri:] Nik ez dizut 

galeraziko nai ditutzun elizkizun guztiak egiten. ABar Goi 53. [Dabiden kantuak] israeliteri beren elizkizunetan 

kantarazten ziozkaten. Zerb IxtS 56. Eibarko Andres Donearen Eliz Nagusian goizeko 10tan izango diran illetaelizkizunetara 

ager zaitezten. NEtx Nola 40. Inglesezko elizkizunak onartu behar zituzten nahi eta nahiez 

[kornubitarrek]. Mde Pr 253s. Birauaren kontra elizkizun bat egin zunaten Iruñan gazte katolikoek. Or QA 87. 

Kristauen artean Nolako Paulino Santuak lenen erabilli eban (kanpaia) 400garren urtean kristauei 

eleizkizunetara deitzeko. EgutAr 25-6-1957 (ap. DRA). Bateo, illeta, ezkontza ta beste eleizkixun askotarako. 

Akes Ipiña 14 (20 eleixkizun). Prailleak beren errezo ta elizkizunetan ari ziran. A. Zavala in Goñi 14. 

v. tbn. Echta Jos 57. KIkG 65. Donostia Itzald II 29. ArgiDL 135. Inza Azalp 103. Barb Sup 2. SMitx Aranz 188. 

Etxde AlosT 77. Vill in Gand Elorri 15. Izeta DirG 63. Uzt Sas 106. Eleizkizun: Ub 183, Otag EE 1884b, 523, 

KIkV 80, Bilbao IpuiB 230. Eleizakizun: Ub 219. Eleizkixun: Enb 86. 

2. (V-gip, G-to, AN-larr). Ref.: A; Garm LexEV 414. (Gralmte. en plural). Funeral(es). Negarrez urtu eta 

gero aren [Jenobeba zanaren] elizkizunak zegokion eran egiteko. Arr GB 99. Animaren alde Mezak aterazi, 

otoitzak egiñ, elizkizunak eragiñ, opariak eskeñi... Ag G 371. Zenbat sabelkoi egoten dira / noiz etor elizkizuna! 

"La panzada del funeral". Or Eus 414. Euskeraren eriotza aberriaren elizkizunen bezpera litzakela. JAIraz Bizia 

8. Gorputza illobiratzeko itxurak egin, biar goizerako elizkizunen eskea egin... Etxde JJ 47. Galduaren 

arimearen aldeko elizkizuna izan zan. Erkiag Arran 167. Kanposanturaño lagundu eta eleizkizunetara. Salav 23. 

Elizkizunak eta illetak egokiak izan ziran. NEtx LBB 185. Eguastenean egin dira elizkizunak Lekarotzen, bere 

arimearen alde. Alzola Atalak 109. 

elizkizunlari. Oficiante. Meza aitzina ari zen artean..., ni... kanpon nindagon, ametsetan ahantzia, 

elizkizuneri eta elizkizunlarieri beha. Jainko Sotoetan Herr (Folletón), 69 (ap. DRA, que interpreta "participante 

a una función religiosa, asistente a ella"). 

elizkoi (G, B), elizakoi (Lh), eleizkoi, elizoi (V-arr-oroz). Ref.: A (elizkoi, elizoi); A Morf 209; Izeta BHizt. 1. 

Devoto, religioso. "Eliza maite duena, muy devoto y que frecuenta la iglesia. Gure amatxi elizkoia da. Yende 

elizkoia gure herrian" Izeta BHizt. Tr. Se encuentra en textos meridionales desde fines del s. XIX. La forma 

más empleada es elizkoi, si bien no faltan otras, incluso en un mismo autor. En DFrec hay 2 ejs. de elizkoi. 

Elizakoia izanik Jaungoikuaren gloriari begiramen txit aundiya ziolako. Bv AsL 55. Iru anaiak ziran kristau 

onak eta... bai, eleizkoiak. Ag G 19 (241 elizkoi). Segurako elizkoi batzuek egiñak dira torreko tximizt-orratza 

[...] eta burni-estalia. Ayerb EEs 1912, 37. Euren ustez, euskerak dau errua, euskaldunak Elizkoi, basati, 

progreso ta zebilizaziñoaren arerioak izatea... Belaus LEItz 109. Aurpegi apal eta elizkoia. Or Tormes 15. 

Elederrek bizi du amona elizkoi, / eskuetan lana, ta ezpaiñetan otoi. Or Eus 248. Jende ona ta elizakoia. JAIraz 

Bizia 80. Bañan karlistak elizkoiak badira, nola ilko dituzte apaizak? Ugalde Iltz 23. Euskalerria oso elizkoia 


mende. 

740


dalarik. NEtx LBB 169. Badakizu, Ana, gu ez gaituzula elizakoi zeru-zeru oietakoak. Gugatik nai aña maitale 

izan zenitzake. Lab SuEm 174. Ez zaitu, ez, aspertuko haren [Axularren] sermoiak, ez baita bizpahiru lagun 

elizkoirentzat bakarrik ari, guztiontzat baizik. MIH 165. 

v. tbn. Moc Damu 12. JBDei 1919, 234. Alz Ram 30. TAg Uzt 126. SM Zirik 12. MAtx Gazt 55. Elizakoi: Alz 

Ram 44. 

2. elizakoi. Propio de la iglesia. Melodi au, oso elizakoia dalarik, dagon bezela ez da gergoritarra. Lek 

SClar 106. 

elizkoitasun (A DBols), elizakoitasun (Arch ms. ap. DRA, Lh). "Dévotion, piété" Lh. 

elizkor, elizakor (R ap. A). "Devoto" A. "Más usado es elizkoi" A Morf 210B. 

elizkorgabe, eleizkorbage. Laico. v. elizgabe. Zelango ondorengoak urteten dabe ortik [irakatsi 

liberaletatik]? Eskola eleizkor bagak, periodiko eta papel txar eta loiak, matrimonio zibila, [...]. Itz Azald 210. 

elizlarre. "(G-nav), prado de la iglesia" A Apend. DRA cita, además, eliz(a)larre en Harriet, pero no lo 

encontramos. 

elizlegezko. Canónico (?). Otoitza izan ditteke berezkoa edo elizlegezkoa. [...] Elizlegezkoa da Elizaren 

otoitza; elizgizonak, Elizaren izenean eta erri siñismendunaren onerako egitten dutena. Inza Azalp 121. 

elizlur, elizalur (Urt). 1. "Benefiçium, eliza lurra" Urt III 307. 

2. (Gc ap. A), eleizlur (Vc, B ap. A). Terreno sagrado. "Elizlurra eman (G-to), enterrar en sagrado" A EY III 

283. Ez dakiola eman iltzen danean eliz-lurrik. AA III 522. Aien tresonragarri eta eliz-lurrik merezi eztedan 

bat. Arr GB 75. Ari ere, ildakoan Eliz-lurrik etzaion ukatuko. Or QA 113. 

elizmahai, elizmai (A). Altar. "Elizmai (G, Mg), altar" A. Nola loitu ditugun aldare edo eliz-maiak. VMg 

23. Txurrigeraren egunetako bost edo sei elizmai edo altara. Ag Kr 16. Done Pedroren elizmai gañean argizari 

bi erreten. Ib. 25. Elizmaiak jazten. Ag G 297. Anitz ikusgarrigo [...] itzultzen zaigu alabaña udaberriz bat gure 

eliz maietara, aldareetara Ama Birjiña. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Eliz-maiera ardoa bakarrik eramaten da. 

JBDei 1919, 364. 

elizmaisu (V-gip ap. A), elizmaixu (Añ), elesmaixu (Añ (V)). "Párroco", "cura, párroco", "rector" Añ. Ta 

itundurik Konfesore edo Eles-maixu jakintsuaz, salatu ta parte emon Inkisiziñora. Añ MisE 202. 

elizmera. "(AN), funerales" A. 

elizmin, elismin (AN-larr ap. A EY IV 257). Panadizo. Cf. VocNav: "Elismin, panadizo (Larrión)". 

eliznagusi. "Prelado" A DBols. Eliz-nagusi jaunen lan andia arindu naiez Kristau-dotrin ta Katezismo luze 

bat egiten [haritu nintzan]. Mb IArg I 53. Arzobispo, Obispo eta gañerako eliz-nagusiak. Goñi 114. Seminarioko 

mutilkeri batzuez parragarriro oroitu zan Azpeitiko eliznagusia. A Ardi 49. 

eliz-ogi (V-arrig-m-och-ple ap. A EY III 320; msOch ap. A Apend). Pan de la ofrenda. 

elizoi. v. elizkoi. 

elizondo (Aizk app.), elexondo, elixondo (V-m ap. Rollo 24). (Gralmte. en casos locales de decl. sing.). 

Cercanías de la iglesia, lugar próximo a la iglesia, alrededores de la iglesia; (menos frec.) barrio de la iglesia (v. 

kale). Sancho de Elizondo (1290). Arzam 209. Aluyra de Eliçaondo (1350). Ib. 209. Emon daigun ezin 

baserrikuak jatsi leitekezala astegunian kalera edo Elexondora. Astar II 74. Baserrikuentzat nai kale edo 

elexondokuentzat. Ib. 74. [Baztandarrak] partida galdutakoan, / negarra mardul egiten zuten / Hernanin Elizondoan. 

In Izt C 245. Opill-gozo saltzalleak enparantzan, elizondoan edo gizategirik geien dabillen irietan 

jarrita. Ag Kr 46. Eliz-ondoko zelaian. Echta Jos 278. Eskual Herriko elizondo guziak ikertuak ditu Colas 

jaunak. GH 1922, 554. Elizondokoak, mezara azkenekoak (AN-larr). Inza Eusk 1928 (II), 104. Izpurako 

eliz'ondorat igaitea duela hoberenik [Doniane-Garaziz gozatu nahi duenak]. JE Ber 12. Naiago nuken erri 

guzietan illerri oiek Eliz-ondoan baleude! Or QA 111. Erri osoa eleizondora batu zala esan zeitekean. Erkiag 


mende. 

741


Arran 168. Eleiz-ondotik etxerantza igarotean. Bilbao IpuiB 229. v. tbn. A Ardi 38. TAg Uzt 28. 

elizontasun. "Benefiçium" Urt III 307. 

elizoste. Parte trasera de la iglesia. Ibilli zirean karramarrotan elizosteko artzan. Echta Jos 258. Eliz ostetik 

kapitaina eta bi hordiak agertzen dira. Arti Tobera 268. 

elizpe (V-ple-ger-m-gip; Añ (G)), eleizpe (V-gip; Lar, Añ), elizape (V-m), eleixpe, elexpe (Añ (V)), elespe (Añ), 

elixape. Ref.: A (elizpe, eleizpe, elizape); Rollo (elispe); Iz ArOñ (elíspee); Elexp Berg (elizpe). 1. Pórtico (de 

la iglesia). "Atrio de Iglesia" Lar, Añ. "Cimenterio" Ib. (recuérdese la costumbre de enterrar a las puertas de la 

iglesia; cf. los sinónimos que da Añ: "elex o elizako ataria, atartea"). "Portal, pórtico de Iglesia" Añ. "Elizpian 

gustora ibiltzen die jolasian. Santa Mañako elizpian itxoingotsut" Elexp Berg. v. ELIZ-ATARI. Eleispian 

barriketan egoten diranak. CrIc 99. Elizpeko esarlekuetan jarrita, alkarregaz autuan. Ag Kr 223. Elizpe 

zarraren ateburuan. A Ardi 79. Pelotaka ebillen bere eleizpean / abadeari gogait-eragin artean. Enb 163. 

Eguraldi txarretan ermitako elexpe ta suitean aurkituten deudie legorra. Akes Ipiña 20. Ortozik joaten giñan 

elizperaiño; an alpargatak jantzi, ta meza entzutera. And AUzta 106. Alaxe elizpean oi dira agure zarrak kontu 

kontari. NEtx LBB 254. Eleizpeko martxanterak. Alzola Atalak 139 (59 elizpe). 

v. tbn. Kk Ab II 103. Gand Elorri 115. Eleizpe: Bilbao IpuiB 146. Elespe: Añ MisE 242. Eleixpe: AB AmaE 219. 

Elixape: A BGuzur 148. 

2. (En casos locales). Bajo la iglesia. O Egi, Leaburuko elizapeko ttonttor, buru-biribil, ikusgarri ta ikusgu 

eder ori! A Ardi VI. 

elizpest. v. ELIZA-BESTA. 

eliztar (Lar), eleiztar (Lar), elestar (Añ). En DFrec hay 11 ejs. de eliztar. v. eliztiar. 1. Eclesiástico. Eliztar 

euskaldun jaunak egiten dira Eliz-jaun ta predikari beren estudi guziak erdal-errien batean egin ezkero. Mb 

IArg I 53. Eliztarrentzako azitetxea. Izt C 486. Gizaldietan emon izan dauz [Aloiña mendiak] / ainbat eliztar 

jakintsu, / lurbira ziar zabaldu be bai / Kristoren egi mamintsu. BEnb NereA 40. Iosulagun, karmeldar, pasiotar, 

prantzizkotar eta beste eleiztar ikastetxe. Ibiñ Virgil 22. 

2. (V-m-gip, G-azp; Añ (G)), eleiztar (V), elestar (Añ (V)), eleistar, eleizar (Lar H (G)), elizar (H), elextar 

(Añ). Ref.: A (eliztar, eleiztar); Etxba Eib (eliztarra). Feligrés; parroquiano. "Zaldibarko eliztarrak dira an 

baserrixan" Etxba Eib. Tr. Documentado primero en Moguel y otros autores vizcaínos, se hace bastante 

común entre los autores meridionales del s. XX. Eta ikasi bere gura ez, bere elestar nekazarijak dakijen 

berbeeta bakarra? Mg PAb 199. Eliza goizaldero ta iluntzetan bete-bete egin oi ziguten eliztar jainkozale aiek. 

A Ardi 113. Bere itzaldiyan laguntza eskatu eutsela eleiztarrai onegintza baterako. Kk Ab II 173. Arrapaladan 

nastu ziran beste eliztarren artean eliz-ateko muga mugan txapelak ezinbestean kendurik. Etxde JJ 150. Orduko 

aldien Ipiñeko eleixtarrak gitxi zireala. Akes Ipiña 13. Eleixe au be, bere aurretikoa lez, amaika edo amairu 

baserri elextartzat zituela, parroki ixen zan 1881garren urterarte. Ib. 13. Eliza protestantia nonbait eta an 

eliztarrek kanpora atera bear dutenean atzeraka ibiltzeko oitura izaki. Anab Poli 60. 

v. tbn. Ezale 1897, 218a. Or Tormes 105. Munita 7. Eleistar: CrIc 54. Elextar: Astar II I. Eleiztar: Azc PB 155 

(en la versión de Ur PoBasc 539 feligres). Itz Azald 6. 

Miembro de la Iglesia. Egun aietan, Errege Erodes, esku latza erabiltzen asi zan Eliztar batzuen aurka 

(Act 12, 1). "De ecclesia". Or MB 995 (Ker, IBk eliztar; Lç, He, TB, Ol elizako). Eliztar on bezala. "Bono 

membro Ecclesiae". Or Aitork 226. 

3. + eleiztar (Lar). (Adj.). Eclesiástico, religioso. "Oficio divino, eclesiástico, ekintza eleiztarra" Lar. Naiz 

dula bizimodu sekularrekoa, naiz eliztar sekularra. EConst 41. Meza nagosi ta ibilketa eleiztarraren ondorik. 


4. (V-arr-m-gip). Ref.: A y Etxba Eib (eliztar). "Piadoso" A. "Parroquiano, frecuentador de devociones, celoso 

de la religión. [...] Egunero mezatara juaten zan eliztarra" Etxba Eib. "Eliztar amorratua politikan, en política 

era apasionado clerical" Ib. Dama bat, oso zintzua, garbixa eta eliztarra onena aña. Etxba Ibilt 462. 

eliztasun. Cualidad de iglesia. Zikinz onek eliztasunik eta bendiziorik bage ta mezarik ezin eman diteken 

eran uzten du emengo Eliza. Mb IArg I 141. 

elizte, eleste (Añ (V)). "Feligresía" Añ. v. eliztere. 

eliztei. v. elizdei. 


mende. 

742


elizter (Lar H Lh). "Capilla de iglesia, elizterra" Lar. 

eliztere (V ap. A, que cita el msOch), elestere (Añ (V), msOch 11). Feligresía. v. elizete. Cf. elizteri. 

elizteri. Diócesis. Kristinauen ikasbide laburtua Baionako Elizterikoa Lapurdiko euskeratik Bizkaikora 

biurtua. (Bayona, 1897; tít. de una obra de Azkue). Apezpiku edo Obispo bat ebilen beren Elizteria (Diócesis) 

ikusi ta aratuten. A Ezale 1897, 48a. 

1 elizti. Devoto. v. elizkoi. Kristautasuna goiz goizetikan euskaldunen tartean sartu zan aztarren agiriyak 

baditugu. Eliztia beti izan da Euskalerriya. Ayerb EEs 1912, 29. 

2 elizti (Bera). (Neol.). "(Ele-itz-ti), gramática, tratado de la lengua" Bera. Cf. euskalizti. Al ebezan elizti 

guztiak eskuratzen alegindu zan. Eta [...] eundaka izkuntzak aztertu ebazan. GMant LEItz 71. Eskoletarako 

elizti, irakaspide ta egunean eguneango gertari ta arazoen berarizko ispillu litezken irakurgai argitara ematea. 

Gazt MusIx 7. 

- ELIZTI-IKERPEN. "Elezti [sic] -ikerpen, estudios lingüísticos" Eusk 1919-1920 (II), 92. Italian 

argitaratuko elizti-ikerpenezko gutun onenak (obras de lingüística). Eusk 1919-1920 (I), 74. 

3 elizti. v. elizadi. 

eliztiar, elizatiar (L, BN, S; SP, Dv, H (L)). Ref.: A; Lh; Lrq. v. eliztar. 1. Devoto, (el) que frecuenta la 

iglesia. "Homme d'église, femme d'église, en l'entendant seulement des 'fideles', et non pas du prête" Lrq. Beti 

erlisioneko gizonen alde, lege tzarren kontra egin du indar; bainan ez da berenaz elizatiarra, edo bederen ez 

debota. HU Zez 197. Mahain sainduko bidea badaki, zuen artean asko gizon elizatiarrek bezen ongi. HU Aurp 

189. 

2. Feligrés. "Elizatiarra [...] paroissien" H. v. eliztar (2). Jaunaren ibil-estalia (Palioa). Eliztiar opatsuak 

emandako diruz ekarria da. Ayerb EEs 1912, 61. 

eliztxori (V-ger, G-goi; Añ), elizaxori (SP, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H (L, BN, S)), elizatxori (L, S; Foix 

ap. Lh), elexa-txori (V-arr), eleiz-txori (Altuna Euzk II 447 ap. DRA). Ref.: A (eliztxori, elizatxori); Arzdi Aves 

164; Totor Arr. 1. Gorrión. "Elizaxoria, parra-xoria, passereau" SP. Neure bekhatuen oinhazez ezin nihon 

sosegatuz [...] teilla gainean suelto dagoen eliza-xoria bezalakatu naiz. Harb 340. Iar zaite zure gelan, eliza 

xoria teillatuan bakharrik dagoen bezala. SP Imit IV 12, 1 (Ch karraio, Mst, Ip eliza-txori, Leon etxe-xori). 

Teillatuetako eliza-xori bakharra bezala (Ps 101, 8). SP Phil 124 (He 127, Dv etxe-xori). Tristetu naiz, bere 

laguna galdu duen eliza-xoriaren gisa. Gç 48. Artagarau billa gogoz dabiltzan torretxori edo eliztxoriak. A 

Txirrist 211. Herri huntako ume zirtzilak, / eliza-xori arrunt ergelak. Ox 35. v. tbn. Ir YKBiz 200 (eliza-txori). 

Urteoro egiten dute eliztxoriak kabia tellatu-egaleko gapirioetan. TAg Uzt 11. Eliza-xori. Iratz 107 (tít.). 

2. "(L?), buho" A. 

elka. v. 2 elika. 

helka (L, Sal, Sc ap. A). "Helka ari züzün (S), estaba pidiendo socorro" A. Eman ere zen oihuka, helka, bere 

boz azkarrarekin. Prop 1910, 55 (ap. DRA). Jaun erretorari oihuz eta helka: --Jaun erretora, fite, fite! Lf 

Murtuts 10. Ama Birjinari hel-ka ari zen. Lf ELit 273. 

helkai (Lar H (G)). "Maceta, la empuñadura de varios instrumentos, elkaia" Lar. 

elkaia. Dificultad, trabajo, embarazo. Sg. H: "Elkhaia (L), ce mot est une corruption de ekaia, ekheia". 

Baldiñ zenbeit eziñbertzek obligatzen ez badu alhargun egiazkoaren konszienzia enbarazu edo elkhaia handitan 

sartzera. "Embarrassements". He Phil 423. 

helkaitz (Dv, A (que cita Dv Gen); elkh- Aizk app., H). Desgracia, infortunio. "Helkhaitz, malheur, accident 

malheureux, rencontre" Dv. Uste nuen nihaurk er' elkaitzak / Io baneza, neure surkaitzak / Zintuzkedal', eta 

habeak. 'Le malheur'. O Po (ed. Michel) 181s (de donde lo toman Azikibel y Harriet; en realidad, en la ed. orig., 

pág. 47, aparece ekaitzak). Zure lagunaren helkaitzean eta bertze adiskide edo ezagunen ustegabeko heriotzean. 

Dv LEd 256 (Cb Eg II 144 desgrazian). Ezen ez naiteke bihur haurra gabe ene aitarengana, beldurrez-eta ene 

aita lehertuko duen helkaitzaren lekhuko gertha nadien. Dv Gen 44, 34 (Ur naigabe andi). Agian ez da arkituko 

elkaitz guziyak aienatzen dituan bere iduri miraritsuren bat ez dagon bazterrik. J.M. Tolosa EEs 1913, 115. 


mende.


Yainkoak askotariko elkaitzez Aigito osoa zigorkatu zun. Ol Iudith 5, 10. Eta jaunaren begietan oker ibilki, zuen 

egite txarrez Aren asarrea pizten baduzute, azken egunetan elkaitza sortuko zaizuela. Or Deut 31, 29 (ap. DRA). 

helkaitz. v. 1 helgaitz. 

helkaizti (Lh; -kh- Dv A). "Malhereux, sujet aux malencontres, malencontreux" Dv in m. 

elkar (G, AN, L, BN; SP, Lar, Añ (G), Lecl, H (V, G); -kh- Urt I 31, Dv, H), elgar (L, BN, S; VocBN, H), alkar 

(V, G, AN-araq-larr-5vill-arce-ulz, Ae, S, R; Lar, Añ (V), Gèze -kh- Urt, Dv, H), algar (S; Gèze), erkal (Ae), 

arkal (V-ple-arr-oroz-ger-gip; Añ (V)). Ref.: Bon; A (elkar, elgar, alkar, algar, arkal); A Aezk 200n y 291; Bon- 

Ond 154; Lh (elkar, alkhar); Lrq (algar); Iz Als (alkar), R 392, Ulz 456; Etxba Eib (alkar); Satr VocP (elgar); 

Gte Erd 88 y 202; Elexp Berg (alkar, arkal); EI 255s. 

Tr. En la tradición labortana elkhar predomina hasta el s. XIX, en el que lo emplean todavía Duhalde, 

Hiribarren, Goyhetche, Duvoisin, Joannateguy, casi siempre Arbelbide y, a veces, Elizanburu; elgar, 

documentado ya en Dechepare, Tartas, CatLan y A. Rodriguez (además de una vez en Gasteluçar (77) y a veces 

en M. Dassança), comienza a extenderse en el s. XIX (ya en Monho, el TB de 1828, Jaureguy, MarIl, JesBih y 

SalabBN), siendo así que en el s. XX no volvemos a encontrar elkar al Norte sino muy raramente (únicamente en 

sendos ejs. de Oxobi (86) y Larzabal (Iru 94), que por lo demás se sirven de elgar). Los escritores suletinos, ya 

desde Belapeyre, utilizan alkhar (alkar en textos roncaleses) y algar; salvo error, el único que emplea sólo 

alkhar es Maister, mientras que ambas formas aparecen, siendo gralmte. algar más frec., en Belapeyre, UskLiB, 

CatS, Inchauspe, etc.; en el resto (Eguiateguy, Xarlem, Constantin, Xikito, etc.) algar es variante única; Archu, 

en cambio, usa elgar. La forma predominante en los textos vizcaínos es, ya desde Capanaga, alkar (que usa tbn. 

el alavés Lazarraga); con todo encontramos elkar alguna vez en Enbeita y D. Agirre; hay arkal en Uriarte BulaAl 

(y derivados: arkaltasun, arkaldu) y Akesolo (Ipiña 25), y una vez algar, sin duda por error, en f. Bartolomé 

(algarregaz fB Ic I 61). Entre los autores guipuzcoanos, hay elkar en Larramendi (alkar sólo en el menos fiable 

SAgust), Cardaberaz, Mendiburu, Agirre de Asteasu, Iturriaga, Lardizabal, Beovide, etc., alkar en Ubillos, J.A. y 

V. Mogel, Guerrico, Iztueta, Arrue, J.I. Arana, Azkue, etc.; a fines del s. XIX y sobre todo en el s. XX, se 

observa que varios autores (D. Agirre, Lizardi, N. Etxaniz o Villasante, p.ej.) usan ambas formas indistintamente 

o casi; con todo, no es infrecuente encontrar autores que usan siempre alkar (T. Agirre, Etxaide, Anabitarte), 

frente a otros que prefieren elkar (Ibiñagabeitia, Aresti, J.A. Irazusta, Berrondo, etc.). En cuanto a los escritores 

alto-navarros, hay erkal en Beriayn (Doc 114v), elkar en la elegía de Juan de Amendux (TAV 3.1.18, 14), 

Elizalde y Lizarraga de Elcano, y en el baztanés Echenique (v. p.ej. Mt 1, 18); además AxN explica parzelaka 

(594) por elkarrekin. En DFrec hay 503 ejs. (uno sept.) de elkar, 77 (73 sept.) de elgar, 77, meridionales, de 

alkar, 3 de arkal y 2, sept., de algar. 

1. (Pronombre recíproco). "L'un l'autre, ensemble" SP. "Alternatio, xanjeka, batabertzearen ondóan, tornúzka, 

alkharren egitea" Urt I 540. "Auna" Lar. "Junto, juntamente" Lar DVC 216. "Mutuamente, 

reciprocamente" Añ. "Mutuo, de ambos: (c.) biena, (V) alkarrena, (G) elkarrena" Ib. "(De) silla a silla, codo a 

codo, el o alkarren ondoan" Ib. "L'un et l'autre" VocBN. "Batzuk elkar, besteak erkal erraten dute Aezkoan; 

Bizkaian alkar ta arkal bezala" A EY II 410n. Tr. De uso gral., se documenta ya desde Dechepare. 

Gram. Es un pronombre anafórico, con un referente que ha de ser necesariamente plural o un sintagma 

nominal coordinado (p.ej. Ez due ezkonduak elkar utzi bear (AA I 562) o Gorputz eta arimak elkhar bortxaz 

uztea (EZ Man I 41)); son excepciones la concordancia ad sensum (p.ej. Matrimoniyo ondo artubak / alkarri 

asko zor diyo. PE 136. Atseginetan Eskualdun multzo bat gaitza elgarrekin ikusirik. JE Bur 151) o el siguiente 

ej. de Txirrita (B I 243): Lendabiziko kolpia zeñek / tiratu ziyon elkarri). Con todo, no es inusual que elkar 

aparezca en construcciones impersonales: Elkhar behar da lagundu. Gy 36. Ilhunbe beltz batek hartu zuen Ejipto 

guzia, elgar ez baitziteken ezagut. CatJauf 26. Ai, maitatzeko, alkar ezautu / bear da lenago. Jaukol Biozk 72. En 

al menos un ej. su referente es su sinónimo bata beste: Lotsaz min eginen zirela bata bestiak algarri. Etch 332 

(otra versión, en nota, omite bata bestiak). 

Se emplea siempre indet. (v. para su uso det., infrecuente, infra (2)) y el verbo lleva marca de objeto sing. (cf. 

Gèze 66, Ith 20, Lf Gram 214). 

Se declina de acuerdo con el papel que le corresponde en la frase; sólo hay un caso, el ergativo, que, en 

principio, le está vedado por su condición de anafórico; así y todo, hay un ej. de Hiriart Urruty: Gure zuzenetan 

elgar behar baitugu lagundu; esku eman elgarri. Ohoinak eta bertze gaizki-egileak behar baititugu elgarrek 

elgarren lurretarik urrundu. HU Zez 87. 

Elkar y elkarri tienen como antecedente el sujeto: elkar siempre el ergativo (cf. p.ej. Elkhar onhetsi behar dugu. 

Ax 315 (V 209)), y elkarri bien el erg. (Erran zioten elkharri. Ax 439 (V 286)), bien el absoluto (Orduan biltzen 

dira deabruak eta laguntzen zaitza elkharri. Ax 558 (V 357)). En un ej. de Lardizabal, aislado y por lo tanto 

seguramente erróneo, elkar concuerda con el sujeto y el sociativo a la vez ([Saul eta bere etxeko morroiak] 

errian sartuta, karrikan zijoazela, elkar topoz topo egin zuten Samuelekin. Lard 155; compárese, p.ej., con 


mende. 

744


Otsoak ta artzanorak elkar topoz topo egin ondoren. It Fab 261). Tbn. en el resto de los casos de declinación el 

antecedente es el sujeto (p.ej. Hain dabiltza elkharganik hurbil. Ax 261 (V 175); Neskatxak eta mutillak 

elkarrekin batzarreak etxeetan ez egitea. AA II 83), salvo cuando el objeto es personal, siendo en este caso el 

propio objeto el antecedente (p.ej. Ezagunak alkarrekin ikusi ez zitzaten, Xalbat aurretik joango zen. Etxde JJ 

206); por supuesto, esta restricción no funciona si este objeto personal es sing. (p.ej. Hurbildu denaz geroztik / 

ikhus-agun elkarrekiñ. Gç 78) y, por el mismo motivo, el antecedente será tbn. el objeto, sea personal o no, 

siempre que el sujeto sea sing. (p.ej. Eta nahi nituzkeien bi parteak elkharrekin eta batetan athera. Ax 16 (V 6)). 

En los textos meridionales se observa, cuando menos desde Larramendi, una tendencia a emplear elkar como 

indeclinable, es decir, en proceso de fosilización (EGLU I 65 cita tbn. elkarrik con el mismo valor, pero no hay 

ningún ej. en los textos consultados). Encontramos sobre todo elkar por elkarrekin (cf. "aparearse, ir juntos, 

elkar, elkarrekin, alkar, alkarrekin joan" Lar. "Consuno, de consuno, a una, batean, elkar, alkar, elkarrekin" Ib. 

Gorputz da arimea alkar baturik, biak iraungo dabe betiko. Añ EL 


mende. 

1 40 (EL 2 46 alkarregaz). Zoineki bakian 

alkar bizi izan tian. CatR 61 (CatSal alkarren artean, CatAe elkarren artean). Alaba eta ni alkar mintzatzen gra 

uskaraz. Mdg 128. Txistua egotziz, zartatu zituan eskuak alkar. TAg Uzt 35; Alkar konponduko bagiña... Etxde 

JJ 54. Elkar juntatu diren atomuekin egiña. Vill Jaink 47); tbn. por elkarri (cf. "acometiéronse los dos, biak 

elkar eraso zioten" Lar. "Cartearse, karteatzea, elkar ezkutitzak bialtzea" Ib. Itsasirik zeudela biak alkar. Lar 

SAgust 6. Alkar jakiundea erakusten. Ib. 7. Esku edo muturrak / alkar apurtzeko. EusJok II 164. Bostekoa alkar 

emanda. Ugalde Iltz 59), o incluso por elkar(ren)gandik (Batera ta bestera alkar berezitzea. 'Se repartieron'. 

Aran SIgn 92). En todos los textos citados esta tendencia convive, en mayor o menor medida, con el uso 

tradicional de elkar. Al Norte sólo hemos encontrado un ej. de elkar por elkarri (Elkhar higuin dioten bi 

giristinok badirurite eztirela errelijione berekoak. Dh 251). 

En el ej. de Larramendi citado supra (elkar eraso zioten), el auxiliar conserva la marca de dat.; no es esto lo 

habitual. En efecto, la no declinabilidad de este elkar, su comportamiento cuasi-adverbial, hace innecesaria, 

lógicamente, toda marca de concordancia en el verbo. Como consecuencia directa y más frec., los verbos trans. 

aparecen con elkar y aux. intrans.: Emen alkar idoro zirian Ama-Seme maiteak. Añ EL 1 187 (EL 2 193 alkar ikusi 

eben). Ez dira alkar ikusten. Mg CO 78. Alkar amatu bear gerala. Gco I 425. Ori neréki, ni orréki: elkár 

naigaréla óngi. LE Ong 96v. Geron otoitzetan alkar oroitu gaiteala. Aran SIgn 105. Ezkonduak alkar maitetu 

bear dirala. Itz Azald 174. Alkar eskribiten gra. Mdg 152. Laztandu giñan alkar Kepa eta Sabin. Enb 33. Ta 

olan alkar ezautu ziran. Kk Ab II 29. Alkar agurtzen dira eskua emanez. Lab EEguna 108. Eta, adiskide izenean, 

alkar agurkatzen ziran basatxakur ariek danak! TAg Uzt 183. 

Sin embargo, es quizá más conocida la tendencia, sobre todo meridional, a abandonar el uso de elkar con verbo 

trans. (cf. la tendencia paralela a desterrar neure, bere... burua en las mismas circunstancias: v. buru (2)): "Se 

comete muy generalmente un barbarismo empleando como recíproco el auxiliar intransitivo, en lugar del 

transitivo seguido de esta palabra alkar" A. Examinando someramente algunos de los verbos más usuales (en 

concreto, besarkatu, ezagutu, ikusi y maite izan), no hemos encontrado ejs. anteriores a la 2. a mitad del s. XIX; la 

primera documentación que podemos dar es de Arrue, y en ella se oponen las dos construcciones: Lurrean alkar 

geiago ikusiko ezpadegu ere, dudagabe Zeruan ikusiko gera (GB 8); hay bastantes ejs. en Beovide (Maiz ikusten 

ziran Franzisko ta Klara Porziunkulako elizan (AsL 91), Maitatzen ziran anai biotzekuak maite oi diran eran 

(Ib. 172), Besarkatu ziran (Ib. 171)) y en D. Aguirre (Non ikusiko gara biar? (AL 59), Riktrudis ta Adalbaldo 

uste-uste barik neure etxean ezagutu ziran (Ib. 136), Maite gara (Ib. 131)), pero en todos los verbos examinados 

las construcciones con intrans. son siempre minoritarias tanto en el s. XIX como en el XX. Al Norte sólo lo 

hemos encontrado en J. Etchepare de Jatsu (Luzaz besarkatu ziren (22)). En EI 255s (Gaur (egun) ikusiko gara 

[...] ala gaur alkar ikusiko dogu (dugu, degu)?) los resultados indican que hacia 1925 la construcción intrans. se 

hallaba ya muy extendida en guipuzcoano, y se daba más o menos circunstancialmente en zonas de habla 

vizcaína (hay testimonios en V-arrig-oroz-arr-m-gip) y alto-navarra (AN-gip-ulz-gulina-erro), además de parte al 

menos del roncalés (R-vid; cf. tbn. los ejs. citados supra de Mendigacha); se recoge tbn., aunque muy 

aisladamente, la construcción elkar + aux. intrans. (alkar ikusko gea) en Motrico y Azpeitia (G-azp). Más al 

Norte sólo hay un testimonio (ikusiko gira) en Hazparren (BN-lab). Las gramáticas normativas rechazan todas 

estas tendencias (cf. A Morf 645, Vill Eleiz6 159 y EGLU I 65s). 

En casos locales, elkar va mayoritariamente acompañado del suf. -gan- al Sur, así como al Norte hasta fines del 

s. XIX (cf. tbn. elkarganatu, ya en Leiçarraga, frente al más moderno elkarretaratu). En esa época se produce un 

cambio radical entre los autores de comienzos de la 2. a mitad del siglo (Goyhetche, Hiribarren, Duvoisin), que 

todavía usan -gan-, y los posteriores, que usan -ta- y, por tanto, elkar- o elgarretara(tu); es de señalar que 

Duvoisin en su dicc. no da ya sino ejs. de -ta- (Ez dute elkharretan sinhesterik; elkharretarik ezin aparta ditazke 

y elkharretara bil zatzu idi horiek). Este cambio coincide, en buena medida, con el cambio elkhar elgar que 

comentamos supra, salvo en Arbelbide (Igand 15 elkharretara) y Joannateguy (SBi 65 elkharretarat, 98 

elkharretarik, etc.). Las únicas excepciones, pero siempre al lado de -ta-, son de J. Etchepare (Ber 94 

elgarganatzera, Bur 164 elgarretaratuak; Ber 56 elgarren ganikako, 43 elgarretarik; etc.) y Barbier (Sup 94, 

etc. elgarren ganik / 30, etc. elgarretarik.). Hay al menos una vez -danik: Elkhardanik urrunduak (Arb Igand 

157). Por último, con baita- sólo aparece en J. Etchepare (Bur 104 elgarren baithan), Lauaxeta (BBa 128


alkarren baitan) y Arradoy (SFran 209 elgarren baitan); seguramente no es casualidad que los tres ejs. sean de 

locativo, caso éste no frec. con los otros sufijos: sólo encontramos elkharretan en Tartas (Hoiñak elkharretan 

gaiñen plegaturik, Onsa 115), alkarregan en Astarloa (Beti dagozanak alkarregan pensetan, II 136) y alkargan 

en J. Lizaso (Basarri, ez da asi biar / alkargan burruka. In Uzt Noiz 31), frente a los muy frecs. -gana(t) o -tara 

y -ganik (septentrional y f. Bartolomé), -gandik (meridional) o -tarik, y sus correspondientes adnoms.; el 

elkarrean (¡en singular!) que se encuentra en autores como Olabide y Zaitegi (v. infra ELKARREAN) tiene 

exactamente el mismo valor que los tradicionales elkarrekin o elkarren artean. 

En cuanto a elkargan-/elkarrengan-, es más frec. y más antiguo el primero tanto al Norte (Lç Ins E 8v, EZ Noel 

118, Ax 404 (V 263), Mst III 40, 6, etc.), como en textos guipuzcoano-navarros (Lar SAgust 6, Mb IArg I 356, 

Ub 143, etc.); cf. tbn. el general elkarganatu (q.v.), junto al cual no encontramos la variante con genitivo sino en 

Zinkunegi (v. elkarrenganatu). No hay, salvo error, elkarrengan- en textos septentrionales hasta CatLan 

(elgarren gana 163, elgarren ganik 131) y, más al oeste, Duhalde (elkharren ganat 176, al lado de elkhar-ganat 

177); aparece luego en JesBih (elgarren gana 425, elgarren ganako 396), Elizamburu (PAd 74) y Arbelbide 

(Igand 46), pero no vuelve a encontrarse sino en las excepciones de J. Etchepare y Barbier al cambio -gan- - 

ta- citadas supra. Cabe señalar que el único autor en quien hallamos elgar + -gan- sin genit. es Archu (Fab 201 

elgargana, 203 elgar ganik). Entre los autores meridionales no hay testimonios de la forma con genitivo hasta D. 

Aguirre (alkarrenganako AL 72), que emplea tbn. alkargan- (alkarganatu ib. 126, alkarganako Kr 173); hay tbn. 

alkarrengana en un texto atribuido a Xenpelar (410), pero su fuente más antigua es seguramente muy posterior 

(v. ib. 409). Como quiera que sea, al Sur la tendencia se invierte en el s. XX, en el que la forma con genit. es la 

más empleada. En cambio, en los textos vizcaínos no hemos encontrado sino alkarregan- hasta Arrese Beitia 

(AmaE 264 y 431 alkargandik, 312 alkarregandik, 448 alkarreganuntz), apareciendo tbn. en Iturzaeta (Azald 35 

alkarregandik, 66 alkarganako), Echeita (Jos 266 -gana etc.; -gandik 67, etc.) y Kirikiño (Ab II 155 -gana); hay 

tbn. elkarregandik en el Orixe de QA (56, 57). En el resto de los autores vizcaínos del s. XX no hay sino 

alkargan- (sólo en Eguzkitza: p. ej. -gana Eguzk GizAuz 172, -ganako ib. 188; cf. tbn alkarganatuaz en KIkV 

31) o, más frec., como en el resto de los meridionales, alkarrengan- (p. ej. -gana Enb 62, Erkiag Arran 156, 

Etxba Ibilt 483). Por lo demás, el alativo se emplea sobre todo en la expresión elkar(ren)gana batu, bildu 

'juntarse, reunirse' y elkargandik con hurbil o urrun y junto a verbos como alderatu y similares. 

El genitivo elkarren aparece sobre todo en los siguientes tipos de expresiones: 

1) ante alde, gain, ondo y demás susts. empleados en expresiones locales (cf. p.ej. Berek dakite zer borondate 

duten elkharren alderakotzat. Ax 325 (V 215). Elkarren gain bultzaka / erri barrenian / baserritarrak ziran / 

soka-muturrian. Echag 269. Elkarren ondoan eserita. Or Mi 107); 

2) ante arte(an, -ko...), aurka, kontra y lehian (cf. p.ej.: Bi aitonen semek edo zaldunek elkharren artean etsaigoa 

dutenean. Ax 205 (V 138). Jendeak ere zebiltzan alkarren leian, nondik Jesus ikusiko zuen. Ub 83. Elgarren 

kontra gizonak altxatuak. Jaur 126. Alkarren arteko jarduna. Ag Kr 10). Junto a la muy frecuente expresión 

elkarren arte(an, -ko), sólo hemos encontrado elkar arte- en Mirande (Pr 134), Basarri (20, 165), B. Enbeita 

(NereA 53, 231) y Gaztelu (MusIx 60, 181); 

3) ante sust. del tipo adiskide, anaia o etsai (p.ej. Guziok gera Aita baten humeak eta Jesu Kristogan alkarren 

senideak. Gco I 410. Hortik aithortzen dugu guziak elgarren aneiak garela. Jaur 183. Ordu ezkero elkarren 

adiskide gelditu ziran. Or SCruz 130. Elkarren etsai ziran Yuduak eta Samariarrak. Ir YKBiz 68. Elgarren 

ahaide hurbilak. Zerb Azk 42. Elkarren bixkiak dirudite. MIH 293); cf. tbn. los más inusuales elkharren suiet (Lç 

Eph 5, 21; He elkharri beheititzen zaiztela), elkharren borredoak (Dh 248), elgarren herritar (HU Aurp 196), 

elgarren jale (HU Zez 28) o elgarren koi "amoureux de" (JE Bur 99); 

4) ante antz, iduri o, por otra parte, berri (cf. p.ej.: Zeren denborak eta urak elkharren idurika handi baitute. Ax 

155 (V 103). Len ere badakigu alkarren berri. Tx B 224. Euren asmu ta elburuetan alkarren antzekoak dira. 

Eguzk GizAuz 8. Alkarren antz aundia zuen aurpegian Libe eta Malentxo aizpak. TAg Uzt 53; cf. otras 

expresiones como alkarren gustokoak (Etxde JJ 55); 

5) al Norte, como objeto en genit. (cf. p.ej. Elkharren ostatuz rezebizale. Lç 1 Petr 4, 9 (He elkharren, TB, Dv 

elg-/elkharren alderat); Elkharren ez sinhestea. Ax 250 (V 168); Bi saindu handi heien elgarren ikhusteko 

plazeraz. Jaur 354); 

6) al Sur lo encontramos con frecuencia ante susts. abstractos como amodio (fB Ic III 352), ardura (Zait Plat 

126), bake (Zav Fab RIEV 1909, 34), begirune (Ag G 105), bildur (Noe 74), erruki (Gco I 437), gorroto (Mg 

CO 69), lotsa (Erkiag Arran 190), on (Munita 129), poz (JJMg BasEsc 167), etc.; esto es, salvo error, algo 

menos frecuente y más tardío al Norte: amodio (Xa Odol 197), batasun (Zby RIEV 1908, 83), behar (JEtchep 

67), beldur (Barb Sup 183), errespetu (Xa Odol 325), estimu (Etcham 234), indar (Iratz 62), nahi (MarIl 112), 

on (HU Zez 139), etc., siendo el de AR 432 (Inkeatzen baita elgarren dugun estimu eta amorio hunaren galarazitzera) 

el ej. más antiguo que hemos encontrado. 

7) EGLU I 64 señala que hay algunas expresiones en principio gramaticales y que, en cambio, se hacen extrañas 

al hablante (cita Peru eta Inixik elkarren ohean egin zuten lo frente a la más usual Peruk eta Inixik batak 

bestearen ohean egin zuten lo); pues bien, cuando menos en los textos, este tipo de expresiones no son 

desconocidas en los escritores septentrionales antiguos y, más modernamente sobre todo quizá al Sur; cf. p.ej. : 


mende. 

746


Elkharren kargák egar itzazue. Lç Cal 6, 2 (He batzuk bertzeen, TB elgarren, Dv batak bertzearen, Ol 

elkarrean, IBk elkarren artean, IBe elkarren). Nola gorputzeko mienbroek izaiten baitute gozo eta parte 

elkarren ontasunetan. Mat 71s. Ikhas dezaguntzat elkharren karguen iasaten. Ch I 16, 4 (SP elkhar iasan, Mst 

alkhar egari). Alkharren elhestetarik alkharren konsolazionia txerkatzen beitügü. Mst I 10, 1. Alkarren 

etseetara. Añ EL 2 140. Alkarren paltak esatia. fB Ic III 358. Ez dakit zertarako / gabiltzan onela / españolak 

itxurtzen / elkarren odola. Echag 167. Biyok elkarren begiyetatik / amoriyua eranaz. Bil 52. Nigarrez daude 

elgarren besoetan. Laph 225. Elgarren lurretarik urrundu. HU Zez 87. Ontzi biak nastau zirean, alkarren belak 

eta txikotak urratuaz. Echta Jos 145. Bi txapeldunek olatsu ukabilkatzen zuten elkarren burua. Or Mi 58. 

Alkarren eskuetara. Kk Ab II 179. Biak elgarren ariman barneraino sar zaizte. Iratz 155. Bi lagunek alkarren 

arnasa nabari. Anab Poli 105. Alkarren zauriak osatu. Bilbao IpuiB 272. Elgarren sudur pean bizi dira. JEtchep 

46. Ezagutzen ditugu alkarren abotsak. Uzt Sas 262. Elkarren itxuraldatze besterik ez direnetan. MIH 106, etc.) 

Un significado ligeramente distinto ('común, mutuo') tiene, sin duda, en los siguientes ejs.: Bata bertzearen 

heredero, ondoko eta elkharren onen primu eta iabe izan baitziren. 'Sus bienes'. Ax 246 (V 166). Kristau fiel 

guziek dutela parte elkarren obra onetan. CatB 32. Bera ta emaztia alkarren bai ta borondatiagaz sartu ziran 

Erlijiñoian. Ur MarIl 109. 

El sociativo más extendido es elkarrekin (y variantes) (SP, Urt I 428 -kiñ, Lar "(de) consuno, a una", Lecl, H 

"ensemble, en même temps"), hallándose tbn. elgarreki ("ensemble" Ht VocGr 352; Dechepare, Arch Fab 137), 

elkarreki (TAV 3.1.18, 14 (AN) y CatUlz 18), elgarrekilan en textos bajo-navarros (gralmte. al lado de 

elgarrekin, que suele ser más frec.), elgarrekila (Tartas y Etcham 111), alkharreki en textos suletinos 

("réciproquement, ensemble" Gèze), alkharrekilan alguna vez en Mirande (Pr 123), elkarrekilan en Orixe (Eus 

85), elkharrekien (Gç 85, pero emplea tbn. elkarrekiñ, cf. ib. 78 p.ej.), alkarregaz en textos vizcaínos, alkarraz 

en los Enbeita (cf. p.ej. Enb 207 y BEnb NereA 103) y JanEd I 127. Entre los autores suletinos que emplean 

algar, algarreki(n) (algarreki S ap. Lh) es la variante más empleada; algarrekila(n) aparece sólo en Xarlem y 

Casve (DRA cita algarrekila en Mustafa 146). 

En algún caso, tal vez no casualmente vizcaíno, hemos encontrado elkar empleado simultáneamente con su 

sinónimo bata beste-: Jesu Kristogandik, zeinek indar ori emon eutsen Apostolubei, ta andik ona batzuk bestiai 

alkarri. CrIc 169. Alkarregaz eta bata besteagaz zerikusirik ez dauken gauzak. Itz Azald 56. v. BATA BESTE- 

s.v. bat. 

Mendi eta harri oro elgar zatikaturik. E 61. Elkhargatik othoitz dagigun. Lç Ins A 6v. Trinitateko hirur 

personék elkharrekin batean obratzen zutelarik. Ib. G 2r. Dagigun konbersadu alkargaz. Ib. 1186v (v. 

alkarregaz ib. 1180v). Nungo direan esaten dabe / alkarri begiraturik. Ib. 1159r. Nun guztiak alkar ezauturik 

berba egin eutsaen. Ib. 1152r. Zeren [elkharrekin minzatzen eztirenek] ezterrakete elkharrez ongirik. Ax 324 (V 

215). Zeren anhitz gauzatan baitirudite elkhar [bekhatoreak eta ardi errebelatuak]. Ib. 77s (V 52). Zeren 

miserikordia eta iustizia hurbil dagotza Iainkoari eta elkharri. Ib. 138 (V 90). Ez elkhargana hurbil. Ib. 398 (V 

259). Alkarregaz aserreetako. Cap 101. Izeba, enea nihaurentzat, zurea elgarrentzat. O Pr 509. Aitak eta 

Semeak, elkar ikusirik ain galantak, onetsi zute elkar. El 33s. Zure Arima [...] Zeruko Argizagi guziak 

elkharrekiñ baiño, are ederragoa eta diztiantagoa dela. He Gudu 138. Nork egundaino ikhusi du, zioten 

elkharri, deusere hulakorik? Lg II 152. Negarrésko bállea, nón kúlpak eta pénak abásto elkarrén atzétik baitátoz 

kontíno. LE Ong 75v. Pitxerditxo bat ardo edan bear degu elkarrekin. AA II 121. Elkhar gabe ez onik, ez 

gozorik. Dh 176. Alkar senar emaztetzat betiko artutia. fB Ic III 344. Alkarregaz adiskide badira. Astar II 180. 

Alkharren lagün badabilza. Chaho AztiB 13. Elkarri kalte egiten diotenak. It Dial 49 (Dv elkharri, Ip alkharri; 

Ur batak bestiari). Luzaro burruka alkar ezin benzutuz. Izt C 504. Elkarrenak bezala bizi izateko itza batak 

besteari eman zioten. Lard 43. Iges egin zutenak ere etziran elkarrekin bi gelditu. Ib. 157. Elkharri buruz 

ibiltzea. Hb Egia 11. Denbora gutxi barrun gu biyok / izango gera elkarren. Bil 53. Errierta eta alkar eziñ ikusi 

eta gorrotoa besterik etzan. Arr GB 140. Zuk eta nik badugu / elgarren beharra. Zby RIEV 1909, 105. 

Alkargana bilduta / orrenbeste lagun. PE 110. Ongia eta gaizkia elgarrekin gerlan. Lap VIII (V 2). Bekoz beko, 

elgarretarik 30 urratsetan. HU Zez 22. Euskaldunak alkarregaz beti egin bear leukie euskeraz. Echta Jos 347. 

Urteak dira ba alkar ikusi eztegula. Ag G 191. Bere andreak eta bi alabek, elgarren ixilik moztu ziozkaten 

Piarresi [galtza luzegiak]. Barb Sup 45. Senar-emazteak alkar ilda arkituko zituztelakoan. Muj PAm 77. Orduan 

erortzen da belhauniko [...] eta bi eskuak elgarri, ikharan. Ox 45. An gengozan ixillik eta alkarri begira. Kk Ab 

II 52. Elkarrenganago dituan Gauari / orra ixil mintzoz zer dioten eskari. Ldi UO 22 (v. tbn. elkarrenganago 

MIH 391). Gizarteko mallak alkarganantz urragotu egin bear dira. Eguzk GizAuz 189. Aitonak bereizten zitun 

gero eskuareaz alkarrengandik agotza ta gari-alea. TAg Uzt 159. Elkarri bultzaka ari ziren hobeki so egiteko. 

Mde Pr 292. Elkarren gainka datozen olatuen burrundara. Lek SClar 103. Kantunamendüko aphezak, 

algarganat biltzen zienian. Herr 14-2-1957 (ap. DRA). Zoin goxo izanen den elgar besarkatuz nigar xorta baten 

ixurtzea. JEtchep 77. Elkarrengandik alde egitea. Vill Jaink 160. Millaka gogapen ditut alkar-joka. NEtx LBB 

248. Ezin berdin ditzakegu elkarrekin. MIH 342. Zuloagaren pinturek eta zuen, 98koen, idazlanek ba ahal dute 

zer ikusirik elkarrekin? Ib. 130. Zaletasuna eta jakitea [...] ez dabiltza elkarrekin. MEIG I 75. 

(Como primer miembro de compuestos). Tr. Sólo se encuentra en autores meridionales, sobre todo en los 

del s. XX. Es especialmente frecuente con verbos y susts. verbales; la diferencia principal entre los ejs. antiguos 


mende. 

747


y los modernos estriba en que para los antiguos elkar en caso absoluto sólo es primer miembro de compuesto 

cuando es su objeto; dicho de otra manera, los escritores antiguos guardan la concordancia entre elkar y el verbo 

tbn. en los compuestos; cf. p.ej.: Baina zareten elkhargana benigno, miserikordioso eta elkharri barkazale. Lç 

Eph 4, 32. Mezan algarreki elhestariek bekhatü egiten dieia? Bp I 107. Alako nobijo nobijen alkar ikustetati ta 

alkarregaz egotetati zeinbat kalte datorren. fB Ic III 336. En cambio, algunos autores de cierto nivel del s. XX 

hacen extensible su uso a todos los casos (cf. mucho antes ya Larramendi: "parlamentar, hablar unos con otros, 

elkarhitzegin" y el ej. aislado de Añ (MisE 86): Zeinbat adiskidetasun, amoretasun, alkar-ibilte eragotziak), 

además de potenciar compuestos con palabras no verbales (gralmte. en vez del genit. elkarren o de los adnoms. 

elkarganako, elkarrekiko, etc., q.v. infra). Algunos autores, como Lizardi, Orixe o Erkiaga, se sirven con 

especial frecuencia de elkar en composición. Cf. elkarrizketa. (Con sust. verbal o similar, respetando la 

concordancia). Alkar ukitze peligrozkoetatik. Gco II 40. Alkar-zaintzaan. fB Ic I III. Alkar-ikustea egin 

gendun. Or Tormes 121s. Alkar-ezagutze labur arrek [...] beren biotzak alkarrenganako maitasun sutsu batez 

izeki baizitun. Etxde JJ 246. Egun hartako arrats-aldean emaztegaiarekin izan behar zuten elkar-ikustaldiaz. 

Mde HaurB 25. Txerriak daukaten alkar maitasuna! And AUzta 107. Onezkero, bata-bestearenak dira alkaremate 

ixil zoramenezkoan. Onaind in Gazt MusIx 150. Anaiak bezin alkar maiteak baigiñan biok. Salav 66. Beizai 

arteko burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak kontatzen dituzten liburu oeik. NEtx LBB 111. Elkar 

hilkintzan abiatzeko. MEIG III 139. (Con verbo o derivado vbal. sin concordancia). Alkar-ikasleai edo 

erderazko condiscipuloai batzuk ikaskideak esan oi dautse. Zugazaga Ezale 1897, 230a. Kristautasuna ta 

euskera elkar-bildurik, ia-ia soin bakar batean mamiturik omen dira. Ldi IL 52. Zigortxo bi elkar-erantsiak. 

JMB ELG 40. Bi begiak elkar-iges. Or Poem 544. Arek banatuak gaituk, arek alkar-urrunduak. Erkiag BatB 82. 

Orra elkar-aserreak zertaratu ditun erritar errukarriak! "Discordia". Ibiñ Virgil 33. Hizkuntzen arteko elkarbizitzak, 

edo elkarrekiko borrokak, gora-behera larriak izan dituela gurean. MEIG VII 114. (Con sust. no 

verbal). Gure elkar-indarrak itzuli bitza! "Nuestra fuerza unida". Ldi BB 140. Bi-iru itz alkar-ari zorrotzez 

biltze-zale. Markiegi in Ldi IL 13. Arago bi emazteki --erratzak eskuan-- / atal-aurrea garbitzen elkar-apustuan. 

"En competencia". Or Eus 53. Anaiak alkar-gudan setaz. SMitx Aranz 33. Edertasunak berdiñ baletoz ere, ez 

dira orrengatik elkar-gogoak berdiñ piztuko agian. Berron Kijote 159. Honela argitara ateratzen da elkar-etsai 

diren legeen korapilo bizia. MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). 

2. (Lar), alkar (Lar). (Adj.). (Amigo) inseparable, íntimo; (el) que está junto, unido. "Adjetivo, nombre, besteri 

ditxekan izena, besteren ondoren datorrena, beste izenen bati darraikana, eta hiz batean esateko, elkarra, 

alkarra, besterenezkoa" Lar. "Adjetivo, compañero, el que se junta a otro" Lar DVC 216. Apirillaren lagun 

elkarra, / saroi berdeko alaitasuna. Bil 110. Begi-nini gaitin; elkarrago geuden / sabelean baino. "Más unidos". 

Or BM 136. 

3. "Arkal (V-ar-oñ), pariente" A. 

4. "Jose Estornesek Erronkariko andre zaar bati onako au entzun omen zion: Uriñara alkar fan zan. Estornesek 

galde: alkar? Andreak: Bai, alkar: sólo" Zt (comunicación personal, 1973). Para otra interpretación de este 

alkar, v. infra ELKAR-HERRI. 

- ELKAR ADITU (BN-arb-lab ap. Gte Erd 202; Lar, Añ, Izt 28r, Dv (-kh-)). 

A) (Vb.). a) Entenderse, ponerse de acuerdo. "Yo me avendré con ellos, elkar adituko gera" Lar (s.v. avenirse; 

v. tbn. Añ). "Mancomún, de mancomún, elkar aditurik" Ib. (Añ alkar aditurik). "Horiek elgar ongi aditzen dute 

(BN-lab), ez dugu biek elgar aditu (BN-lab-arb)" Gte Erd 202. Cf. ELKAR-ADITZE. v. ELKAR HARTU, 

HITZ HARTU. 

Tr. Sólo hay ejs. seguros de aux. intrans. en Moguel y San Martin (Zirik 92). 

Emazteori ona ezpadau, / etsean erriertea. / Alkar aditu ezpadagie, / ez dabil ondo etsea. Lazarraga 1196r. 

Biek elgar aditurik [egiñ dute haur], / lehenik amudioak, / gero Jainko Haur beraren / indar handi dibinoak. Gç 

77. Bertze tribu guziek elkhar aditzen dute haren funditzekotzat. Lg I 239. Emon egijezu bada bijok gaiti ta gero 

alkar aituko gara. Mg PAb 132. Oekin alkar aiturik, joan zan Agintariaren aurrera. VMg 3. Bizi araziz batasun 

onean eta elgar ongi aditzen dutela. Jaur 160. Gero bi ahateek elkhar aditurik, / hartzen dute zaroa buru 

banetarik. Gy 256. Nola atzemanen du egia yende xeheak, yakinek elkhar ezin adi dezaketela ikusia denean 

hainbertze pontutan? Hb Egia 114. Beharko zuen populu guziarekin elkhar aitu, orotan adirazteko egin zituztela 

gerthatu etziren gauzak. Ib. 6. Bazter etxetako yabeek behar lukete elkhar aditu eta suaren kontrako konfardiak 

egin. Dv Dial 65s (Ur alkar aitu; It elkar artu, Ip alkharreki hitzartü). Aundizkiak elkar aditurik, agurtu zuten 

Santua. Bv AsL 132. Ez dakit ze denpora direan gaurkoak, / alkar aditzeko len ziran obagoak. AB AmaE 259. 

Hola elkar aditu dutenean axudantak eta biek, yaun Erremundegibehere atheratzen duk. Elzb PAd 77s (Po 215 

elgar aditu). Goazin elgar adituz, bederen adiskidekin. HU Zez 20. Guztiak iarduen izketan, guztiak alkar aditu 

eziñik. A BeinB 77. 

(s. XX). Elgarretarat bil balite eta elgar adituz berma. JE Bur 210. Alkar aitu obe da alkar il baño. Kk Ab I 

92. Aditurik elkar, / dugun Eskuara sar / eder, jori, hazkar, / orotan! Ox 86. Luzaro itzegin gendun biok, baño ez 

gendun elkar aditu, alako eskeak egiten baitzizkidan. Or SCruz 98. Alkar aitu degu, ta [...] biyak ezkonduko 

gera. Alz Txib 107. Badoazi biak bi alde, elgar hola aditurik: bere zama lehenik eginen zuenak, bertzearen 

begira behar zuela egon. Barb Leg 129. Herodetarrekin elkar-aditu zuten, Yesus ondarazteko. Ir YKBiz 114. 


mende. 

748


Alkar ezin aituta, eztabaida ta lazkea sortu ziran batzar aretan. Eguzk GizAuz 69. Errana da etzutela beti ongi 

elgar aditzen lau herriek. Zerb Azk 44. Belardiko baztar batean bi gizon zeuden alkar aditu eziñik. Anab Poli 

133. [Ostatuko nausia] be aurraz alkarraituta euan. SM Zirik 33. Horiek denek elgar aditzen dute, oilo eta 

lapinen ebasteko. Larz Senper 30. Emaztia, neskamiagaz alkar aittuta, aurrez jarri zan onen lekuan. Etxba Ibilt 

457. Zoin ontsa elgar aditu duten Frantsesek eta Portugaleko erregeak. "[Ils] se soient si bien entendus". Ardoy 

SFran 324. Bertsolariak aldez aurretik alkar-aiturik bazeudekean bezela. Lek OC I 76. 

v. tbn. Ayerb EEs 1915, 292. Alkar aditu: Arr May 97. TAg Uzt 302 (105 alkar aitu). Mde Pr 147. Elgar aditu: 

Laph 179. Elsb Fram 58. Zby RIEV 1908, 87. Etcham 148. Alkar aitu: BEnb NereA 168. 

(Fig.). Zoin duten elgar aditzen gure begi urdinek! / Behexi gaitu ondikotz! bizitze hilkor hunek. Iratz 153. 

Tripan izigarriko guduak ari zaizkon: arnoek ezin elgar-adi; ilhar-xehea lur-sagarrari aintzindu nahi, oilakia 

atzarkiari, gasna eta kafea azari... Lf Murtuts 27. 

(Con completiva). Acordar. Elgar aditu berria zuten [...] untzi horiek abiatzen ahalko zirela portutik. 


b) Oírse mutuamente. Ixilik erraiten dira, baina [...] elkhar adi dezaketen bezain gora ihardesten deraukatela. 

Harb 388. Etxeko danak barriz ipiñi gorturik, / ordu erdian alkar aditu eziñik. AB AmaE 245. 

c) Entenderse mutuamente. Eskuara aditzen eztuen batekin egiteko gerthatzen bazaitzu, elkhar nola adituko 

duzue? ES 392. Non Eskualdunok gerok pena eta neke baitugu elkharren aditzeko. Ib. 398. Len baño errazkiago 

elkar adituko dute euskal erriko Nafartarrak eta beste euskaldun guziak. Mb IArg I 55. Orrekin guziak nastu, 

elkar ezin aditu eta gizonak munduan banatu ziran. Cb EBO 7. Ona emen iru euskaldun modu, pranzesa, kiputza 

ta bizkaitarra, alkar ederto aituten dabeenak. Mg PAb 173. Dugun ikus [...] hitz laburrez edo luzez, elgar adi 

dezakegunez. HU Zez 49. Bizkaitarrak, zuberoarrak, gipuzkoarrak eta abar ez aditzea errezki elkar. Ayerb EEs 

1916, 261. Huni [hiztegiari] esker, agian elgar-adituko dugu biek. JE Ber 6. Ara... eskola bakoen artian, alkar 

aitzeko, esana ta entzuna miña ta belarriyak dira bide. Kk Ab II 80. Bet-betan mila mintzaira motaz ari ziren. 

Etzuten gehiago elgar aditzen ahal. Zerb IxtS 15. Elkar aditzeko, aldiak iru dirala esan bear: lena, oraiñaldia, 

geroa. Or Aitork 324. Onelako arrabotsa dala-ta ez dago elkar aditzerik. Lab SuEm 200. Zer mintzaira 

mintzatzen ote zion? [...] nolazpeit elgar aditzen zuketen. Ardoy SFran 136. Nafarrek, giputzek eta manexek [...] 

errazago aditzen dute elkar. MIH 391. 

B) (Sust.). Trato. Eldu zaittez alkar-aittu ixillekua amaitzera, [...] ondo, tratu onen gora-bera guztiak neri 

aurraz kontu emotekotan, beste danen ixillean. Etxba Ibilt 457. 

- ELKAR ADITU EZIN, ELKAR EZIN ADITU. Imposibilidad de entenderse. Zer jazoko litxakegu 

bizkaitarrai aztu eragingo baleusku euskeria [...]? Ze konfusino ta alkar aitu ezina erri batzukuaz bestekuakaz? 

Mg PAb 185. Zeintzuetatik bakoitzari bere itzkuntza berezi bestek etziekiena Jainkoak eman zien, eta beren 

arrokieriarekin beretu zuten elkar ezin aditua ikusirik [...] zabaldu bearrean arkitu ziran. Lard 11s. 

- ELKAR-ADITZE (elgar aditze T-L). a) Acuerdo, pacto. "Entente" T-L. Ituntze edo alkar-aitze au, jakiña, 

euzkeraz ixan da. Kk Ab I 99. Aren antzerako beste alkar-aditzea, 1.461 urtean, Iñigo Gebarako, Onatiko 

Kondeakin egin zuten. Elizdo EEs 1927, 187. 

b) Intercomprensión. Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita xuberoarrek ere) 

errazago aditzen dute elkar, bizkaitarrek eta azkeneko hauek baino. Eta errazago nahiz zailago elkar aditze 

horren muina, hain zuzen, aditzean datza. MIH 391. 

- ELKAR-AGIRI. Acción (bursátil). v. akzio (2). Alkartean ditudan alkar-agiriak edo azioak. NEtx Nola 15. 

- ELKAR HARTU (BN-bait ap. Satr VocP; H; alkar artu Añ). a) Ponerse de acuerdo, convenir, avenirse, 

llevarse bien. "Avenirse" Añ. "Conspirar" Ib. "Mancomún, de mancomún: (c.) alkar arturik, aditurik, 

komundaturik, bat eginik, alkarganaturik" Ib. "Elkhar hartu dute egiteko horren gainean, ils se sont concertés 

sur cette affaire; ils se sont entendus" Dv. "Elkhar ezin har dezakete, ils ne peuvent s'habituer, se convenir l'un à 

l'autre" Ib. "S'entendre, convenir ensemble, se concerter" H (s.v. hartzea). "Convenirse, aliarse" A. "Ponerse de 

acuerdo (BN-baig)" Satr VocP. AxN explica akhort bazarete (373) por elkar artzen baduzue. Cf. ELKAR- 

HARTZE. v. ELKAR ADITU, HITZ HARTU, BURUA BAT EGIN Tr. Documentado al Sur desde la 

primera mitad del s. XVII. Al Norte se encuentra sólo en Goyhetche, Duvoisin y Barbier. 

On lizate bakea, legerik baliz, / ausi ezpalegie berbea barriz; / ostera eta laster, alkar arturik, / jupoak bear 

dituez aforradurik. EgiaK 87. Baldin elkar artzen bagendu guziok, nor bere sallari ditxekala, Franzian ikaratuko 

gintuke franziar guziak, ta Españian españiar guziak. Non da ordea elkarte hori? Lar Cor 300. Lagundu behar 

dio emazteak ere bere lan onetan ta Jangoikoak nai duen gisan elkar ongi arzen ta elkar onesten, elkar arturik 

gero hume berak ongi azitzeko. Mb IArg I 181. Ezin iraunen zutela ekusi zutenean, guziak elkar artu ta bat 

batean joan ziran S. Franzisko Xabier-gana. Mb IArg II 278. Belen inguruko Arzaiak [...] alkar arturik diazela 

ongi etorria ematera. GavS 21. Zegaiti alkar artu dozube guzurra esateko Espiritu Santubari? Mg CO 172s. 

Ikusirik zein bildur izateko diran, ondo alkar artzen eztuen onelako personak. Gco I 454. Ez dirudi beste 

gauzarik, ezpada elkar artu duela Luziferrek, gizonak eta emakumeak [...] animako bizitza galerazteko lagun 

urko guziai. AA II 118. Saltzalleak elkar artzea, gauza ez emateko goien-goieneko prezioan baizik. Ib. 182. Zer 

biar zan bada geijago, mundu guztia bardin, zuzen ta beti alkar artuta bizi izateko? fB Ic II 239. Jangoikuak 

imiñiriko obligazinoiak ezin kendu leijeez gizon guztijak alkar artu arren. JJMg BasEsc 16. Elexia dala, 


mende. 

749


Kristinau gustijok alkar arturik egiten dogun batzaar edo gorputz modu bat. Ib. 40. Oneek gustijok alkar artuten 

dabe, eta dinue: geuk baño bestek eztauka onelako gauzarik, bada eztogu salduko onenbeste baño merkiago. 

Astar II 173. Anitzek elkar arturik edo bakoitzek beren gisa ardanze, alor edo frutotan lapurreta egiten dutenean 

(Goldáraz, 1833). ETZ 225. Iduritzen zat --dio artzanorak-- / dala guretzat obea / aurrera biok len degun baño / 

obeto elkar artzea. It Fab 139. Baserrien jabe guztiak bear luteke elkar artu eta kofradian sartu erretzen 

diraneko. It Dial 65 (Ur alkar aitu, Ip alkharreki hitzartü). Entzun ziren berehala / Elkhar hartuak bezala, / 

Intzuretako egoilleak / Oihuz pleiñtaka guziak. Gy 211. Bi Apostolu andiak, bada, elkar artuta, Ebanjelioa 

erakusten baziarduten. Lard 533. Zenbatenaz ere etxeko yaun gehiagoek elkhar hartuko baitute, eta hanbatenaz 

bakhotxak gutiago eman beharko du. Dv Dial 67 (Ur dagozan kofradijan, Ip botiguan sarthüko beitira). Bi 

etxekojaunek elkar hartzen dute. Egiten dute gisua erdizka, lana ere bai. Dv Lab 187. Eta ala, alkar artu zuten 

[...] lagatzeko an bera bakar-bakarrik. Aran SIgn 38. Elkar artuta dudarik gabe / aitzaki billa zebiltzen. Xe 282. 

Eta nork daki bere amarekin elkar artuta egin bazuan ere? Bv AsL 44. Jesus maitiaren antzera pobriakin 

ondoena elkar artzen zuan. Ib. 126. Mariaren serbitzariena deritzan Erlijioa ipintzeko, guziak alkar artu, eta 

[...]. Arr May 168. Oraiñ arteko uts egitiak / Daukazuez parkatuak, / baldin bazare aurrera izaten / Anaiok alkar 

artuak. AB AmaE 11. 

(s. XX). Bi elduten badira batera, biak alkar artu oi dabie geienetan da irabazia bientzat izaten da. Ag Kr 38. 

Mirari bat igaro zan orduan: Tramana ta Brixek alkar artzea, biak iritxi batekoak izatea. Ib. 169. Joanes ta 

Antonek alkar arturik erabaki ta korapillatu zan Mikalla ta Iñazio Mariren ezkontza. Ag G 41. Emaztea ta eu, 

biok alkar artuta, galdu dozue alaba eder ori. Echta Jos 162. Eta nola lagun denak alkar artuak zeuden [...], 

eltzen diyote bi belarriyetatik eta an daramate aidian. Iraola 35. Ezin ixaten eben alkar artu ezetan be; naikua 

zan batak eguna zala esatia, bestiak gaba zala esateko. Kk Ab I 30. Bi mutill gaztek alkar artuta / orri irabazi 

geniyon. EusJok 23. Goratu dezagun alkar arturik / Gure Jaun laztana. ArgiDL 158. Protestante edo 

Aurkalarien gurasoak beñere ezin alkar-artu zuten siñistu bear zittuzten egi-nagusi bearrezkotan. Inza Azalp 95. 

Bakoitzak bere aukerak eskatzen elkar artzeko, ta ortan zegoan giltza. Or SCruz 109. Euskaldun danok, alkar 

artuta, eutsi daiogun / esiai eroi baño len. Jaukol Biozk 54. Masoiak eta protestanteak / alkar arturik dabiltza, / 

erregerentzat egin nai dute / lege gaiztoko eliza. Tx B I 52. Olanik alkar artu balebe / Beti euzkeldun dan-danak, 

/ Ez euken zetan ainbeste negar / Egin semiak ez amak. Enb 122. Yuduak Yesusen aurka elkar-artzen. Ir YKBiz 

429. Zenbait abere arrapatzeko eiztari askok alkar-artzen zuten. JMB ELG 41. Alaz guztiaz ere, alkar artuko 

aal-degu adiskide onak bezela. Ldi IL 95. Prantzi-mugako Baretonsdarrek / aiekin [Kinbroekin] elkar arturik, / 

ondatu zuten gure Erronkari / etxe oro kiskalirik. Or Eus 206. Onako arazoetan estaduak alkar artzea, ondo ete 

litzake? Eguzk GizAuz 166. Osaba-illobak alkar-artu zuten errua Xalbati egiteko. Etxde JJ 133. Bat batean 

gazte aunitzek elkar artzen dute maisuari ez ordaintzeko. Or Aitork 120. Iya badala iruritzen zait / alkar artzeko 

garaia, / zuk eman baserriko gauzak da / nik ekarriko'et arraia. Uzt Noiz 79. Famili-elkartasuna egiten zen, 

aita-semeek elkar harturik baserria batera lantzeko. MIH 150. 

v. tbn. VMg 59. Ur MarIl 123. TAg Uzt 170. SMitx Aranz 69. Akes Ipiñ 12. 

Onetariko adiskide alkar artubak, guztiak daukeez gitxiago edo geijago errijetan, auzoeretan, senidetan edo 

pamelijetan. fB Ic II 207. 

(Con adv.). Ezkondu bik elkar ongi arzea. Mb IArg I 178. Elkar ondo artu ta ikustea. Cb EBO 54. Agertu 

zion batek besteari bere gogo lizuna, ta geratu ziran Susana galtzeko elkar ongi artuak. AA III 332. Baña danak 

alkar ondo artzen dakie ta adiskidetasun onean igaroten ditue alkarregaz ordu luzeak. Ag Kr 49. Mintzoazentuak 

eta musika-azentuak ederki artzen baitute elkar. Or in Gazt MusIx 32. Dionisiok eta Platonek etzuten 

elkar ongi artu. Zait Plat 18. Ondo artzen dogu alkar. BEnb NereA 139. Aita amak ondo alkar artu, / biarrean 

ez aspertu. And AUzta 126. 

(elkar hartuxe). Gero,[haur guziak] elgar hartuxe dutelarik, lotzen zaizko, batek iletik tira, bertzeak tira. 

Barb Sup 129. 

(elkar hartuan). Ale bakoitza berez aul dala, / --edozein aizen jostaillu--, / elkar artuan, indarrik ez da / 

deragionik zotuku. Or Eus 386. 

(elkar harrarazi). Zer dela-ta elkar harrerazi digu U. jaunak? MIH 208. 

Badira gauza batzuk, berak bakharrik, bere egitez gaitz baitira, baiña bertze batekin iuntaturik eta elkhar 

harturik erraz dira. Odol atheratzea, kopatzea, purga uher baten, edari min baten edatea gaitz da, penos da, 

baiña osasunarekin iuntaturik erraz da. Ax 334 (V 222). 

b) Estimarse mutuamente. Jarria zen osoki gurekilakoaren ahalik hobekiena egiteari; guk ere hura hartua 

ginuen, elgarren xede onak ikusiz beti elgar hartzen den bezala. HU Aurp 69. Berehala elgar hartu zuten herriak 

eta erretorak. Ib. 110. 

- ELKAR-HARTZE (Añ). Acuerdo, pacto, alianza, convenio. "Pacto: (V) alkar, (G) elkar artzea" Añ. v. 

ELKAR-ADITZE; cf. ELKAR HARTU. Kutxa ta kutxategia edo Elizatxoa ziran, Jainkoak Israeldarrakin 

egin zuan Testamentu, batze ta alkar-artzearen sinu, señale ta adiraz-garria. Ub 30. Egingo zuala Jainkoak bere 

errikoakin lenago Israeldarrakin egin zuan alianza edo alkartasuna baño alkar-artze agiz obeago bat. Ib. 47. 

Jaungoikoak berritu zuen Israeldarrakin Abranekin egin zuen alianza, alkar artzea edo konbenioa. Gco I 128. 

Anziñago arekin egindako batasun edo elkar-artzea, eta egin ziozkan promesak, berriztu nai zituela. Lard 17. 


mende. 

750


Eta illaren beraren azken-aldera, Amorebietako elkar-artze lotsagarria liberalakin. Or SCruz 22. Serranorekin 

elkar-artze ori egin zuten Diputadu aiek, ez ote zuten barrenean zimikorik ori egin zutelako? Ib. 35. Iñola 

ateratzekotan, bada, egunkaria, askoen alkar-artze ta laguntzaz bear bide-da, nik uste. Ldi IL 73. Ondo baño 

obeto litzake alkar-artze ori ta gauz bearra be ba dala dirudi. Eguzk GizAuz 166. 

- ELKAR-BERBETA. Conversación. Cf. elkarrizketa. Nikanor-en belarriak eratorri eben urrengo alkarberbeta 

au. Erkiag BatB 71. 

- ELKAR EGIN. Unirse. v. elkartu. Euskotar danak alkar egingo balukete. Ugalde Iltz 53. 

- ELKAR-ENTZUTE. Confabulación. Hitz handitto eli bat, hala nola: "kunplot", "algar-entzüte". Eskual 18- 

4-1913 (ap. DRA). 

- ELKAR-ERANTZUERA. Correspondencia. Adiskidetasunaren alkar-erantzuera oi dalakoa. Erkiag Arran 

168. 

- ELKAR-ERANTZUN. "Corresponderse" BeraLzM. 

- ELKAR-HERRI. "Alkar herria, lieu ou il y a peu de maisons ou les maisons sont ecartées" SP ( A), que cita 

a O. Es muy posible que este alkar, al igual que el de supra (4), no tenga nada que ver con elkar, y esté, por el 

contrario, relacionado con argal (Sal, R algar); cf. especialmente las acepciones orientales de argal: 'claro, 

escaso, ralo, poco tupido', y, como adv., 'pocas veces, raramente, de un modo espaciado, poco espeso'. 

- ELKAR EZIN ADITUZKO. (Los) que no pueden entenderse, comprenderse. Gogoari emozute izkuntza 

gabe ezin ditezkela jarri gobernurik. Elkar ezin-adituzkoen artean nola eragin eta erabaki legeak? Lh EEs 1915, 

235. 

- ELKAR-GAINKA. "Aggeratim, [...] elkhargainka" Urt I 428. "Elkargainka (Ae), montándose" A Apend. v. 

ELKARREN GAINKA. 

- ELKARGANAKO (SP, H; -kh- Urt Gram 54, Dv A). a) (Adnom. de elkargana). "Elkarganako amorioa, 

amour mutuel" SP. "D'envers l'un et l'autre, elkha[r]ganakoa" Urt Gram 54. "Réciproque" Dv. "Mutuel, 

reciproque" H. v. ELKARRENGANAKO. Elkharganako amorioa. Lç 1 Io 3, 11 (tít.; expresiones similares 

en He Phil 283, Mb IArg I 238, Astar II 252, Itz Azald 66, EusJok II 149, Alz Burr 14, Eguzk GizAuz 189, ABar 

Goi 69). Elkharganako errespeturekin. SP Phil 68 (He 70 elkhar ganako). Ezkonduen elkarganako leialtasuna. 

Lard 22. v. tbn. Ag Kr 173. Utzi ditzagun alkarganako susmo txar auek. ABar Goi 63. Alkarganako oztasuna. 

Vill Jaink 160. Alkarganako indar-galga. Gazt MusIx 69n. Neurriz banak direnezkoen mukulua, elkarganako 

zatiz osatua. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). Adiskidetasuna dela elkharganako amorioa, eta 

elkharganakorik ezpada, ezta adiskidetasunik. SP Phil 282. [Ezkonduen amorioaren] lenengo doaia da, ez 

batarena bakarrik, baizik biena eta elkarganakoa izatea. AA I 569. b) Uno(s) para el (los) otro(s). Gazte 

elkarganako itsuturik bizi diranakiñ. AA II 142. Alkarganako duten amodiozko naitasunaren bidez. Izt C 237. v. 

tbn. Etxeg in Ag AL 5. 

- ELKARGANI(KA)KO. (Adnom. de elkarganik). v. ELKARRENGANDIKO. Liskarrak, guduak eta 

elkharganikako apartatzeak. SP Phil 397 (He 401 separazione). Txerkha beze jüdiuek alkharganiko gloria. Mst 

III 40, 6 (SP elkharganikako, Ip alkharganiko; Echve 305 batak bestearen). 

- ELKAR-IRUDITASUN. Semejanza mutua. Iratxikimendu sentsukarazko batetarik dathorren 

adiskidetasunak [...] eztauka khondurik kanpoko graziez, antze sortizkoiez, izairaren emetasunaz, unhen elkhariduritasunez 

baizen. "La conformité de l'humeur". Birjin 85. 

- ELKAR JO. a) Entrechocar, chocar uno con otro. "Chocar, pegar" BeraLzM. "Otoek elgar jo dute (BN-lab)" 

Gte Erd 182. Arriak zatitu ta alkar joten dabe. Añ EL 


mende. 

1 205s. Elkar jotzen zuten [gau illunaren erdian]. Lard 

130. Guraizak legez gelditu baga alkar ioten. A BeinB 67. Agiñak alkar joten. Kk Ab I 66. Ekiñaren ekiñez 

aitzurrez elkar jo. Or Eus 275. Bide-bazterreko berrora inguratu behar izan zuen arin, elkar jotzeari ozta itzur 

egiñaz. Mde Pr 100. v. tbn. Berron Kijote 147. Alkar j.: Otx 137. Bilbao IpuiB 271. Juntarse; encontrarse. 

Bitzuok alkar yota ogeta amairu guztiak. Zav Fab RIEV 1907, 91. Bi azanz-gilek ['vocales'] elgar yoitez. Arch 

Gram 22. Eta onela, guziak elkar jorik, bideari jarraitu zitzaiozkan. Lard 28. Goitiko ileek eta beheitikoek elkar 

jotzearekin. Dv Lab 246. Cardoneroko eta Lobregateko urek elgar joiten duten tokitik hurbil. Laph 40. Alkar 

joko degula / nundik edo andik. Tx B 80. Gure bizitzako bidean alkar jo diagu. Etxde JJ 125. Ia erri osoak alkar 

jo eban Santiyago egun atako Meza Nagusian Eleizean. Bilbao IpuiB 236. Hortzek elkar jotzen duten ala ez. 

MEIG VI 99. Nonbait elkar joko duten lerroak. MEIG IX 31. v. tbn. Alkar jo: Or Eus 29. EgutAr 7-6-1959 (ap. 

DRA). NEtx LBB 14. Tocarse. Nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko neska ta mutil. fB Olg 

67. Luze luze dagoz beiaren ganean eta gorputzak alkar joten, eta oiñak oiñakaz bere bai. Erkiag BatB 190. 

b) Pegarse, luchar. Alkar joten dabe [eskola-mutilak]. Añ LoraS 95. Alkar joten ibilli zirala. Kk Ab I 45. 

Burrukazale ziranekin alkar-joten eta muturka ibiltea. Erkiag BatB 24. 

c) (alkar V-arr-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (alkarreas). "Cotejar" A. "Comparar" Iz ArOñ. Alkar yo egun bateko 

utsak bestekoakaz. Añ EL 2 84. Iakitun bikainenak [...] Platonekin alderatu ta alkar io ditugu. Zait Plat 81. 

Oratirekin alkar jo bageneza [Fray Luis]. Gazt MusIx 68. 

- ELKAR-LOTU (Lar, Añ; alkar- G-nav ap. Iz Als; Añ). "Atrahillar, atar juntos dos perros u hombres" Lar y Añ. 

"Alkar lotuta, atados entre sí" Iz Als. Lagun maitea, / elgar lothurik igan dezagun bidea! Ox 168. 

Kristautasuna ta euskera elkar-lotuta bat-egiñik dira. Ldi IL 51. Aien aipuak / mordoka darite elkar-lotuak. Ldi


UO 46. Bi gurdi belar alkar lotuta. "Atados el uno al otro". Or Eus 232. Eskuak elkar lotuz. "Asidos de las 

manos". Ib. 363. Alkar-loturik dabiltzan bikoteak. TAg Uzt 59. Noraezeko egoera latzetan galditzen dira alkarlotuak 

[...] gizasemeen biotz-lokarri murtuak. Erkiag Arran 160. 

- ELKAR-LOTU (Lar, Añ; alkar- G-nav ap. Iz Als; Añ). "Atrahillar, atar juntos dos perros u hombres" Lar y Añ. 

"Alkar lotuta, atados entre sí" Iz Als. Lagun maitea, / elgar lothurik igan dezagun bidea! Ox 168. 

Kristautasuna ta euskera elkar-lotuta bat-egiñik dira. Ldi IL 51. Aien aipuak / mordoka darite elkar-lotuak. Ldi 

UO 46. Bi gurdi belar alkar lotuta. "Atados el uno al otro". Or Eus 232. Eskuak elkar lotuz. "Asidos de las 

manos". Ib. 363. Alkar-loturik dabiltzan bikoteak. TAg Uzt 59. Noraezeko egoera latzetan galditzen dira alkarlotuak 

[...] gizasemeen biotz-lokarri murtuak. Erkiag Arran 160. 

- ELKAR-MAITE. a) (Pl.). Amantes, que se quieren el uno al otro; enamorados. "Ez dut ezagutu anai ain alkar 

maiterik (G-azp) [...] ain elkar maiteak (B)" Gte Erd 217. Adiskide bi, beti alkar maitiak eta pinak. fB Ic I 60. 

Elkarmaiteak. EA Txindor 141 (tít.). Alkar maitiak izandu gera / geren denbora guziyan. Tx B II 142. Anaiak 

bezin alkar maiteak baigiñan biok. Salav 66. Kukua entzuten duten alkar-maiteak. NEtx LBB 51. b) Amor 

mutuo. Elkar-maitea sendotzen omen / zuten "Faisan" ugartean. "Hermandad mutua". Or Eus 204. Elkarmaitea 

goxoago zitzaidan, batez ere, maitearen gorputzez ase banendi. "Amare et amari". Or Aitork 53. (Con - 

zko, adnom.). Alkar-maitezko bide-urraketan. SMitx Aranz 77. 

- ELKARREAN. Juntos. Elkarrean zama eroazute. Ol Gal 6, 2 (IBk elkarren artean). Zuzenbageek, berriz, 

elkarrean ere, ezer ez lezakete egin. Zait Plat 147. Bandalak eta Zuebak, / bosgerren mente hastian, / zütien 

gibelerazi / Eüskaldünek alkharrian. 'Réunis'. Casve SGrazi 24. 

- ELKARREGAZKO. (Adnom.). Fiesta, dantza ta alkarregazko saltsa orreek baño? JJMg BasEsc 148. 

Jaungoiko maitasunetik datorren alkargazko maitasun zindoa. Eguzk GizAuz 189 (v. tbn. 179 y 190). 

Alkarregazko azkatasuna. Bilbao IpuiB 146. Aren buruko uleak [...] ez eben egundaiño orraziagaz alkarregazko 

tratu edo itunerik egin. Erkiag BatB 34. 

- ELKARREKIKO. v. elkarrekiko. 

- ELKARREKILANXKA. "Algarrekilanxka (S-saug), quelque peu ensemble" Lh. v. elkarrekitsu. 

- ELKARREN BESTENA. "Alkarren bestena (V-m), a iguales, el uno tanto como el otro (jugador)" A EY III 

301. 

- ELKARRENDAKO. (Adnom.). v. ELKARRENTZAKO. Gure elkharrendako maithagunea, elkharrendako 

aborrimendutarat aldatuko dela. Dh 118s. 

- ELKARREN GAINKA (Dv s.v. gain). Uno sobre otro, uno encima de otro. v. ELKAR-GAINKA, ELKARRI 

GAINKA. Edozein oker ta gaiztakeria pruebetara ezkero, elkarren gainka juramentus txuritu oi da. Lar Cor 

183. Amar gradako eskala bat, daudenak elkarren gainka. LE-Ir. [Titanek] mendiak elkharren gaiñka ezarriz. 

Gy 284. Sekulako jendia trenen zai, kotxietan sartzeko alkarren gainka. Iraola 131. Elkarren gainka datozen 

olatuen burrundara. Lek SClar 103. Elkarren gainka eta bata bestearekin nahaste bizi garen zurrunbiloan. 

MEIG VIII 106. 

v. tbn. Mok 13. Jaukol Biozk 18. Arrantz 153. Or Eus 265. SMitx Aranz 63. Anab Poli 44. 

- ELKARRENGANAKO. a) (Adnom.). v. ELKARGANAKO. Alkarreganako leijaltasun, amodijo garbi ta 

bake andi bat. JJMg BasEsc 3. Alkarrenganako zintzotasunean bizi. KIkG 54. Elkarrenganako gaizki-esaka ta 

ixtillu aiek uzteko. Or SCruz 114. Elkarrenganako maitasuna. ABar Goi 21 (expresiones similares en Ag AL 72 

y Erkiag BatB 172). Alkarrenganako joera. Etxde AlosT 20. Apaizak elkarrenganako baimena eman zien 

ordutik. NEtx LBB 122. Ezinegona eta elkarrenganako ezinikusia. MEIG IX 42. b) Uno(s) para el (los) otro(s). 

Ordurarte alkarrenganako izan zituen bildurrak. TAg Uzt 306. Itzak zorrotzak zituzten elkarrenganako. NEtx 

LBB 149. 

- ELKARRENGANDIKO. (Adnom. de elkarrengandik). v. ELKARGANIKAKO. Baso beretik edateak 

kilikatzen daie barnea... elgarren ganikako kotsuen beldurrez! JE Ber 56. Elkarrengandiko ospea billatu. Ir 

YKBiz 109. 

- ELKARRENGO. "Mutuel. v. elkharrekilako" Dv, que cita a LE. Léna biz, orréna ni / garéla, ta ori neréa, / 

firme dagóla betí / elkarréngo amoréa. LE Kop 161. 

- ELKARRENTZAKO, ELKARRENTZATEKO (-kh- Dv). a) (Adnom. de elkarrentzat). "Mutuel" Dv. 

Elgarrentzateko karitatea. Jaur 413. Alkarrentzako iaiorikoak. Ag AL 68. Alkarrentzako gorroto txarrik / 

etzeukaten biyotzian. Tx B I 191. v. tbn. MAtx Gazt 29. b) Uno(s) para el (los) otro(s). Ez dago engainurik 

euren berbetan alkarrentzako. fB Ic II 207. Alkarrentzako baino ez euken begirik. Azc PB 82. Alkarrentzako 

degun maitasun ori. TAg Uzt 195. Alkarrentzako izango giñalakoan amesez beterik. Erkiag Arran 108. 

Alkarrentzako egiñak ote geran. NEtx Nola 31. v. tbn. Uzt Noiz 26. 

- ELKARRETARA. Conjuntamente (?). Ara! Getari, elkarretara / zuten katea autsi bailu, / eriosuar aurrera 

zaie: / ark eramanen apustu. Or Eus 398. 

- ELKARREZKO. "Adjunto [...]. Que lea por su vida el papel adjunto, arren irakurri dezala elkarrezko paper 

hori" Lar. v. elkarrekiko. 

- ELKARRI GAINKA. Uno sobre otro. v. ELKARREN GAINKA. Inguruan, bizpahiru lerrotan, gainka 

elgarri, kokatzen dira behariak [plazan]. JE Bur 26. Hedoiak [...] elgarri gainka joaki. Ib. 76. 


mende. 

752


- ELKARRI JO. Hacer chocar, hacer golpear. Algarri beitirade joiten ['son hechos chocar'], bolak bezala 

bilartian. Egiat 224. Pint'arnoa hargatik zanka zanka husturik, basoak elgarri joz. JE Bur 170. Bere abarkazolak 

athera zituen eta elgarri jo. Lf Murtuts 5. 

- ELKAR-ZALE. v. elkar-zale. 

Etim. De *(h)ark-(h)ar 'ille illum' 'ab illo ille' (según propuso ya Uhlenbeck RIEV 1928, 168). 

elkar. v. elkor. 

helkara. "Mordeduras (elkarak) (G-goi)" Arin AEF 1955, 117. 

elkaraka, arkalaka (V-ple ap. A). "Pretextando parentesco" A. Cf. elkar (3). 

elkarbide, alkarbide (A Gram). Relación, trato, conexión; medio de relación. "Relación, medio de mutuarse, 

reciprocidad" A Gram 366, que se atribuye el neol. Tr. Documentado en textos meridionales desde finales del 

s. XIX. En DFrec hay 18 ejs. de elkarbide. Alkarbideko irazgaiak eta zertzeladaak. "De relación". A Gram 

111. Arima gauzetako alkarbideak eta bear-bearrak bakarrik al dituzute? Elizondo KristPE 111 (ap. DRA). 

[Itza] gizarteko elkarbidetzat darabilgu. Ol EEs 1919, 1. Bada zerbait anai erdi-ezagunenganako elkarbidea, 

urrats bakar batez baderik, laburtua. Ldi IL 50 (v. tbn. 90). Nongoa?... Zumaiarra, agian?... Ala baziña, 

euskeltzaleaz gaiñeko alkarbiderik badegu zuk eta nik. Ib. 87. Gizaseme kementsuak, alkarbideetan bat egiteko, 

jazoera gogor ta gertari gordiñak bear izan oi ditue. Erkiag Arran 160. Aingerukien bitartez dute elkarbidea 

jainkoek gizonekin. Or in Zait Plat 153. Ez dut aspaldian mundu horrekin lot nazakeen elkarbiderik. MEIG IX 

94. [Euskal Herrigintza dela eta] elkartasunaz ari gara eta ez ezinezko litzatekeen batasunaz. Are hobeki, 

elkarbideaz. Ib. 64. 

elkarbidetu, alkarbidetu. Relacionar(se). Irazgai autxe [n] ta ko eratorlea daiz izenak aditz bage 

alkarbidetuten dauezan irazgai bakarrak. "Que relacionan". A Gram 115. Elkarbidetuta dauden hutsarteak. 

MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). 

elkardade, elkartade, alkardade, alkartade. 1. Hermandad, alianza, sociedad. v. elkarte (2). Jende leial 

onek [Gipuzkoako nekazariak] bere bizimodurako ifiniak dauzkan alkardade gozoak. Izt C 236. Berak zekusala 

egin zan milla bosteun ta berrogeigarren urtean Españarekin Franziaren arteko alkardadea. Ib. 461. Elkartade 

bat egiñ ez urratzekoa. AB AmaE 56. Euskalerria-ko Alkartadeko lagunen aurrean. Ib. 73. 

2. alkardade. Unión, concordia. v. elkartasun (3). Alkardadean bizi nai degu / orain aurrera zuekiñ. Izt Po 

146. 

elkardi, alkardi (-kh- Hb ap. Lh). "Société" Lh. v. elkarte (2). 

elkardun (Lar, Añ (G)). "Recíproco" Lar. "Mutuo" Lar, Añ. 

elkargai, alkargai (A Gram). "Relativo o elemento de relación: conjunción,..." A Gram 366, que se atribuye el 

neol. "Alkargaidun esakizuna, oración de (o que tiene) relativo" Ib. 

elkargainka. v. ELKAR-GAINKA. 

elkarganagarri. 1. (Sust.). Querencia, inclinación. Haragizko atseginen elkharganamendua da abreek ohi 

duten pitztura eta elkharganagarri bat, gizonen artean adiskidetasunaren izena geiago merezi eztukeiena. SP 

Phil 283 (He 284 elkharganako lerragune). 

2. (Adj.). "Aggerendus, [...] elkharganagárria" Urt I 428. 

elkarganamendu. Conjunción, unión. Loria ezta bertzerik, ene ustez, omen onezko argidura iakin bat 

baizen, hainitz laudorioren eta ohoreren elkharganamendutik ilkiten dena. SP Phil 220s (He 222 bilduma; v. 

otro ej. s.v. elkarganagarri). 

elkarganarazi, algargana erazi, elkarganazi (Arch ms. ap. DRA). "Hacer reunir. Gaixtuak elkarganazirik" Arch 

ms. (ap. DRA). Parropia xipiek ezpadie indar aski errejent bederaren etxekiteko, [...] hurak algargana 

eraziren dütie, ororen gain arteko errejent baten ezarteko. Bp I 23. 


mende. 

753


elkarganatasun. Relación, trato. Gizonen eta emakumeen bihotzak gertatzen dira atzemanik [...] 

elkharganatasun ergel eta begitarte fitsezko hek dakhasketen afekzione alferretan. SP Phil 286 (He 287 

komunikazione). 

elkarganatu (-kh- Urt I 428, Dv, A; elkarganatzea Lecl, H), elkargana (-kh- SP), alkarganatu (V ap. A; Gèze 

(-kh-), VocCB), elgarganatu (Ht VocGr 415), algarganatu (S ap. Lh Foix). Juntar(se), reunir(se); (euf.) 

ayuntar(se). "S'assembler, assembler. Elkharganakoan, allans l'un a l'autre. Gaixtoak elkharganarik, ayant 

assemblé les mechants" SP. "Réconcilier" Ht VocGr 415, Lecl. "Acomodarse, componerse entre sí", "apiñarse", 

"assentar paces" Lar. "Se rencontrer" Lh. v. elkarretaratu; elkartu. 

Tr. Propio de las tradiciones septentrional (ya en Leiçarraga y Belapeyre) y guipuzcoana (al menos desde 

Larramendi); aparece tbn. ocasionalmente en textos alto-navarros. En vizcaíno sólo lo hemos encontrado en 

KIkV. Su empleo disminuye notablemente entre los autores septentrionales desde fines del s. XIX, siendo 

sustituido por elkarretaratu. En DFrec hay 7 ejs. de elkarganatu. Es especialmente frecuente el part. sin -tu: cf., 

además de los ejs. citados, elkharganaz gero Ax 398 (V 259) y elkharganarik ib. 120 (V 79). 

Bethiere bere ahal guziaz huni darreitzalarik, nondik ardi errebelatu eta banatu gaixo guziak elkhargana 

daitezkeen. Lç Ins A 7v. Barreiatu eztuán lekhuan elkharganatzen duala. Lç Mt 25, 24 (He, TB, Dv biltzen). 

Hek [Maria eta Ioseph] elkhargana gabe, izorra eriden zedin Spiritu sainduaganik. Lç Mt 1, 18 (He elkharganat 

zitezken, EvL elkhargana gabe, Dv, Ur elk(h)arganatu, Ip alkharganatü; Ol batu). Elkharganatzeko amorioa eta 

desira berretzen baitzaie. Ax 555 (V 355). Nola ikhatz biziek elkarganatzen ditutzunean sua pitzten eta egiten 

baitute. Ib. 294 (V 196). Erran debotki, eskiak algarganatürik [...]. Bp I 133. Ezkonz sakramentuz elkarganatzen 

ditu Jangoikoak ezkonzen diranak. Mb IArg I 177. Abereak elkarganatuak dabiltzanean, egon ote zeran premia 

gabe begira. AA II 143. Bat sorthu balitz Parisen eta bertzea Madrilen tokian, etziren ehun urthez 

elkharganatuko. Hb Egia 11. Korinton elkarganatu ziran, emendik itsasoz irteteko asmoan. Lard 519. Bere 

gorputz ta arima [...] berriz elkarganatzen zirela, beinere ez iltzeko. Legaz 17. Viterbon alkarganatuak zeuden 

Kardenalak. Arr May 170. Oraintxe alkarganatu dira begiratu zorrotz bi eta begitik begira tximistak zijoazela 

zirudin. TAg Uzt 27. Elkarganaturik eskeini nahi dizkigu hemen, hizkuntza gorabehera, sustrai batetik sortu 

diren landareak direnez gero. MEIG III 143. 

v. tbn. Mat 42. Harb 344. SP Phil 400. He Phil 405. Lar Fueros 225. Lg I 195. Dh 177. Echag 202. Gy 184. 

Lander RIEV 1910, 595. Ir YKBiz 18. Ibiñ Virgil 97. Alk(h)argana(tu): Izt C 251. Ag AL 126. Urruz Zer 92. 

KIkV 31. KIkG 20. Munita 19. Anab Poli 112. Lab SuEm 208. Casve SGrazi 22. Elgarganatu: Echag 202. Arch 

Gram 126. JE Ber 94. Algarganatu: Ip Hil 134. 

(Con sociativo). Bizitze hontan penitenzia algarganatü behar baitügü boztarioareki. Bp II 130. 

[Adberbio] elkharganatzekoak, pariter, simul, una, elkharrekin &c. ES 369. 

elkarganatze, algarganatze. 1. Unión; relación. Sainduén elkharganatzeagatik. "Pour l'assemblage des 

saincts". Lç Eph 4, 12 (TB biltze). Trinitate saintü güziareki algarganatze berhezi bat [dü Andre dana Mariak]. 

Bp II 89. Ba-ren aditz mugatuarekiko elkarganatzea. MEIG V 82. 

2. + alkarganatze. Reunión, encuentro. Su hura bazka dezakeien elkharganatze eta pitzkarri guzia. SP Phil 

307. Utzi behar dire elkharganatze bano hori, amistantza edo adiskidetasun ergel hori. He Phil 227. Beren 

[kofradeen ta kongreganteen] juntanz, billkunz eta elkarganatze orietan. Mb IArg I 324. Alkarganatze arrek bi 

adiskideak pozez bete zittun. Etxde AlosT 69. En DFrec hay 2 ejs. de elkarganatze y uno de alkarganatze. 

elkargandu (Lar, Añ (G)), alkargandu (Añ (V)). "Reciprocar(se)" Lar, Añ. 

elkargarri (Lar, Añ (G, AN)), alkargarri (Lar, Añ (V)). 1. "Conversable, tratable" Lar. "Sociable" Lar, Añ. 

(-kh- H Lh). "Elkhargarriak, qui peussent s'unir, s'allier, aller ensemble" H. v. elkarganagarri (2). 

2. "Sociabilidad" Lar. 

elkargiria. "Velaciones de casados, elkargiriak" Lar, Añ (V). "Velar a los desposados, elkargiriak, ongiriak 

egin, eman" Lar, Añ (G). Cf. bigira. 

elkargo (L, BN, S ap. Lh; Lar, H (-kh-)), alkargo (S ap. A; H; alkargoa Hb ap. Lh), elgargoa (H), algargoa (S 

ap. Lh Foix). 1. Alianza, pacto. "Capitulación, pacto, convenio" Lar. "Capitular, elkargoak egin" Ib. "(De) 

concierto, de acuerdo, elkargoz" Ib. v. elkartasun. [Jesu-Kristorekin] egin nahi dudan elkhargo donean. 

"Alliance". Birjin 205. Bien [Jainkoa eta Abranen] arteko batze, alkargo, baldin ta itzaren ezagunbide ta 

señaletzat, Zirkunzisio eman zion Jainkoak. Ub 18. Iainkoarekiko elkargoa austen dugu. Or Aitork 66. Hau da 

ene eta zuen eta zuekilako bizidun guzien artean ezartzen dutan elkargoaren ezaugarria. Bibl Gen 9, 12 (Urt, Dv 

batasun, Ur elkartasun). 

2. (Lar; -kh- Dv, H, A), alkargo(a) (Lar, H), elgargo(a) (H), algargo(a). Asociación, unión; colegio. 


mende.


"Compañía" Lar. v. elkarte (2). Nafarroko ume zenbaitek, elkar aditurik, eragin dute bilgura bat "Nafarroko 

Euskarazko-Elkargoa" izendatzen dena. REusk 1878, 5 (ap. DRA, s.v. bilgura). [Karidade santuak] artzen zituen 

bere besoetan jende-elkargoak bere ondotik botatzen zituen gaixoak. Arzac EE 1884a, 137. Khiristi algargoak 

(zozietatiak). ArmUs 1896, 97. Itsasotik bizi ziranak anaitasun eta elkargo bat zeukaten Donostian, Santa 

Catalina-ren izenarekin ezagutzen zana. Etxeg RIEV 1908, 192. Zuen alkargo edo gremio orreik. Eguzk GizAuz 

19. Hiru "elgargo" edo "mutuelle" handitan barne dira gure arrantzariak. Gazte, Dic. 1956, 5 (ap. DRA). Arima 

bien egiazko elkargoa lor ahal zezaten. Mde HaurB 90. Eskual-Herria maite dugunek badugu gure arteko 

elgargo bat. Kostatar Herr 31-3-1960 (ap. DRA). Araba, Gipuzkoa eta Nafarroako industri injinadoreen elkargo 

ofiziala. Tit. oficial vasco del citado Colegio. Bizkaiko Abokatuen Elkargoak. Egunk 93-3-11, 5. Elkargo horren 

[Principe de Viana-ren] idazkariaren bitartez. MEIG I 116. En DFrec hay 51 ejs. de elkargo y 2 de alkargo, 

todos ellos meridionales. Sainduen elkargoan. Legaz 56. 

elkargokeria, alkargokeri. Sindicalismo. Alkargokeri edo sindikalismoa. Eguzk GizAuz 85. 

- ELKARGOKERIA-ZALE. Sindicalista. Alkargokeri-zale edo Sindikalisten enderritartekoa. Eguzk GizAuz 

67. 

elkargun (Lar, Dv (-kh-), H), alkargun (Lar, H). Socio. "Compañero" Lar. "Mot inusité et peu regulièrement 

formé" H. Elkargo unen egiazko elkarguna edo sozioa izateko. REusk 1878, 7 (ap. DRA). 

elkarguntza, alkarguntza. Unión. Betearen eta hutsunearen alkarguntza. MEIG IX 128 (en colab. con 

NEtx; v. tbn. 119). 

1 helkari (Dv A). Suceso, circunstancia. "Evénement, accident, rencontre, circonstance" Dv, que cita a He. 

v. helantza. Zenbat trebesiari, zenbat trabari eta helkari estranioei ez zaroen buru egiñ behar izan bere 

erresoluzione saiñdutik ez aldaratzeko? He Phil 537. Okasione eta helkari guzietan. Ib. 175. Uholde, harri eta 

bertze helkari gaixtoentzat. Dv Dial 67 (It doakabe, Ur zoritxar, Ip dohakaitz). Eta haukiek dira haren ondokoen 

helkariak. Dv Gen 37, 2 (Bibl istoria). 

2 helkari. 1. "(G-to), mordedor" A. v. heltzaile. 

2. "(G-to), de buen corte, afilado. Sega elkaria, dalle afilado" A. 

elkarkaratu (elkh- Dv). "Comparer" Dv, que cita a He. v. elkartu (2). Elkharkara zatzuia eta konpara 

[bertuteak] hekien kontrako bizioekiñ. He Phil 534s (SP 526 elkhar etzatzu). 

elkarkari. Recíproco (en gram.). Elkarkaria (= recíproco, réciproque), berriz elkar izenordea deklinatuz 

egiten da euskaraz. Txill Gram 148. Elkar izenordain elkarkari edo erreziprokoa dugu. EGLU I 63. 

elkarketa (elkh- Dv), alkarketa. Unión; reunión. "Réunion. Elkharketa gorde batzu bazituzten" Dv. v. 

elkarte. Arrastarako [...] bapore biren partxoa edo alkarketa bear izaten zan. Elizdo EEs 1926, 9. Maitearoa 

eltzean, elkarketa-naiaren ernamiñaldiratzean. Erkiag Arran 101s. Zinemako irudien alkarketa-egitura. 


(Gram.). Composición. v. HITZ-ELKARKETA. Gramatikan asi nintzanetik autemana nendukan, euskera 

lur aitorra zala izan-izate, ots, metafisikarako. Bai bi aditz-izenak, itzen alkarketa, bakanketa ta aldaskak beste 

oinbeste bide ikusten nitun erabateko gogaiak adierazteko. Or in Gazt MusIx 10. 

(Gram.). Sintagma. Ondoko lau elkarketa hauetan bat bakarra da duda-mudarik gabe ezinezkoa: gizonaren 

etxea, etxearen gizona, etxeko gizona, gizoneko etxea. MEIG VI 175. 

(Quim.). Formación de compuestos. Alkarketa-legeak. GJaur Kimia 61. 

- HITZ-ELKARKETA. Composición gramatical. Itz luzeekikoa, errezago egin oi dugu itz-elkarketaz. Or in 


elkarki (BeraLzM, PMuj). Cópula, conjunción. 

- ELKARKIEN BERRIZTE. Polisíndeton. Aapaldi bereko elkarkien berriztea (polisíndeton). Gazt MusIx 66s. 

- ELKARKI-KENTZE. Asíndeton. 8gn. eta 13gneko elkarki-kentzea (asíndeton). Gazt MusIx 67. 

elkarkida (Lar), alkarkida (Lar). 1. "Conspiración" Lar. 

2. alkarkida (Aizk). Compañía, sociedad. v. elkarte (2). Don Jose de Iturriaga izan zan Gipuzkoako 

alkarkida Karakaskoaren lenengo zuzendari. Izt C 458. 


mende. 

755


elkarkidatu. "Conspirar" Lar. 

elkarkide (Lar), elgarkide. 1. "(Los) conspirados, conjurados, elkarkideak" Lar. 

2. (Lar, Añ (G)), alkarkide (Añ (V)). "Relativo" Lar, Añ. Beren balio elkarkidezkoak. "Su mérito relativo". 

EE 1881b, 36. 

3. Afín, concordante, correspondiente; correlato (de una palabra en otra lengua). Amar amabi milla izen 

bakoitz, mamiraño barrendatu bear dittugu, nondi datozen, noren aide ta alkarkide diren. Or LEItz 34. Abotsak, 

eurenez alkarkidea billatzen dabe-ta, -t baño -k egokiago, arirago etorriko zala dirudi. Eguzk RIEV 1924, 595. 

[Bertsoak] zortzi oñeko matazak dira, laugarrena luze egiñik, ta auxe ezik, bertso guziyak alkarkideak maniatzen 

ditu. Inzag RIEV 1933, 416 (se refiere a que riman entre sí). Bikote elkarkide nahiz etsaietan giltzatua. MEIG IX 

127 (en colab. con NEtx). 

(Gram.). (Oración) coordinada. Esaldi bik, tankera bardinekoak, mota berekoak izanik, alkarren artean 

lokarri bat dauke, alkarkide egiten dituen lokarri bat. A. Aregita Euskal Joskera 52. 

4. Pariente. Elgarkide diren buhamek, noiz-nahi, batzu besten karrotan jaten eta lo egiten dute. Larz 

Othoizlari 1967 (n.º 49), 35. 

- ELKARKIDE-EREDUKO. (Sociedad, etc.) cooperativa. Esne Lagundia, Iruñan, elkarkide-ereduko, irirat 

geieneko esnea erakartzeko gogoz. Herr 7-3-1957, 4. 

elkarkidetasun. Afinidad. Saill bakoitzeko eleak elkar-kidetasun aundia daukate, eta esate bateko, 

alemana dakiñak inglesa errezago ikasten du. Ayerb EEs 1916, 261. v. tbn. Garit Usand 56. Guregan, 

elkarkidetasun eta erantzunak aurkitu behar ditu. "Equivalencias". MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). 

elkarkidetu, alkarkidetu. Coordinar. Bi mandatu elkarkidetzeko gogoz ari da. MEIG IX 117 (en colab. con 

NEtx). 

(Gram.). Esaldi alkarkidetu edo koordinatuetan mailla bardineko esaldiak alkartzen dira. A. Aregita 

Euskal Joskera 59. 

elkarkidetze, alkarkidetze. Coordinación. Alkarkidetze kopulatiboa. A. Arejita Euskal Joskera 52. 

elkarkiko. "(AN-ulz), facería" A Apend. (Podría tratarse quizá de elkarrekiko, con síncopa). 

elkarkiro (Lar H Lh). "Unidamente" Lar. "Mancomún, de mancomún, elkar aditurik, elkarkiro " 

Ib. "Ensemble, l'un avec l'autre" H. 

elkarkizun. Parentesco, relación. Dirauken gauza bat, esaterako gizona; aren ioan-etorkiak: zenbat aundi, 

nolako, elkarkizun, egin-erasanak, noizko-nongoak, egoera ta iazkera. "Cuius frater sit". Or Aitork 97. 

elkarkoi. Solidario. Zuen gozotasunaz mugi zazute mundu guziya, biotz-bera, paketsu ta elkarkoiak izatera. 

Bv AsL 166. 

elkarkoitasun. Lujuria. Bertzela [xoriburuko amorio hek] eliratezke amuruskeriak, bainan elkharkhoitasun 

eta haragizko bekhatutarasun ageriak. "Impudicités". SP Phil 286 (He 287 lohikeriazko bekatu). 

elkarlan, alkarlan (R ap. A). Trabajo colectivo, trabajo en equipo. "Alkar-lanak (R), trabajos vecinales, ayuda 

mútua que se prestan los vecinos en sus trabajos" A. Sail zabala da filologiarena, dakizuenez, jakite aski 

desberdinen elkarlana. MEIG IV 75. Elkarlan honen atari gisa behar zirela eta, orrialde batzuk eskatu dizkidate 

gaiaren [...] aurkezpenerako. In MEIG VI 25. En DFrec hay 5 ejs. de elkarlan. 

- ELKARLANEAN. En colaboración. Jendeak ez ziola predikariari eragiten hizkera moduan, honek hari 

baizik edo, are zehazkiago, elkar-lanean zebiltzala bata bestearekin. MEIG VII 42. (Con -ko, adnom.). 

Elkarlaneko itzulpen tekniko bat. In MEIG IX 113. 

elkarleku. Juntura. Hitz elkartuen elkarlekuan, lehen zatiaren azkena bigarrenaren lehen-buruaren 

aurrean erorerazten duena [legea]. MEIG VII 177. 

elkarlotu. v. ELKAR-LOTU. 

elkarmen, alkarmen (A Gram). 1. Sintaxis. "Mutuación o sintaxis" A Gram 366, que se atribuye el neol. 


mende. 

756


Gai landuakaz izkera osoa eregi nai izanez gero Alkarmenean batuten dauz. A Gram 286. 

Sintagma. Onelango alkarmen bakoitzean itz bi mendetasunez alkartuten daiz. A Gram 289. 

elkarmin, alkarmin. Atracción, querencia, pasión. Cf. elkar-zaletasun. v. elkarnahi (2). Egun begi-urdin 

betoz ugariak / gure elkarmin onen gaiñezkagarriak! Ldi UO 22. Gaztaroko alkar-min zoragarriak ezpaitio gau 

illunari leiorik zabaltzen. Etxde JJ 35. Alkar-miñetik betiko aspertze, ta iguiña, ta gogaiketa, ta asarrea [sortu ei 

da]. Erkiag Arran 64. Ala joan zitzaien egosten, izkutuan zeukaten elkar-miña. NEtx LBB 149. 

elkarnahi. 1. Concordia. Amorezko ta alkarnaiko lagundia. 'Concordia'. Aran SIgn 110. Anaitasuna 

zapuztutakoan alkar-naia autsi zan ta etsai egin giñan. M. A. Iñarra Ezale 1897, 274b. 

2. Querencia, atracción mutua. v. elkarmin. Loa aiza dute (ez baita ain astun / elkarnaia zanez sortu). "La 

mutua querencia". Or Eus 74. 

elkarpide. Alianza. Cf. elkarbide. v. elkartasun. Ixraelen semeek larunbata yagon ta gizaldirik-gizaldi 

betiko elkarpidetzat ospatu bear didate. Ol Ex 31, 16 (Dv patu). 

Acuerdo, consenso. Elkarpide aunitz billatzeak. "Condire consensiones plurimas". Or Aitork 86. 

elkarraldi (Lar), alkarraldi. Encuentro, reunión. "Sínodo, en la Astronomía, conjunción de dos plan[e]tas" 

Lar. Okitu zaitezte, bai, Gogo Gurenez, elkarraldietan elitoz, eresiz eta Jainko-leloz (Eph 5, 19). Or MB 598. 

Biok goaz jarduten, biok begiztatzen bidea gure alkarraldia sendoago dedin. LMuj BideG 10. 

elkarrarazi, elkarrerazi, alkartu arazi. Hacer reunirse, juntar. Lagun batzuek alkartu arazi, mendia erosi 

ta piñuz josi zuten. Munita 9. Euskaldun guzion aleginak oro alkarrerazirik. Zait EG 1956 (1-2), 2. Anai-arreba 

mordo ederra elkarrerazi zuen. Zait Plat 53. Iainkoarekin alkarrerazi nai dun animari ari zaio. Gazt MusIx 28. 

Hacer avenirse, (re)conciliar. Errazkin ta Areso ardaillan dabiltza: / [...] / Samigelek zerutik elkarraraz 

betza! Or Eus 32. 

elkarrekiko (-kh- H), elkarrekilako (-kh- Dv), elgarrekilako, alkarrekiko, alkarrekingo, alkarrekilako (H). 

1. (Adnom.). Mutuo, recíproco; común. "Qui est commun à deux ou plusieurs personnes" Dv. "Elkharrekiko 

amodioa, l'amour mutuel, d'un avec l'autre" H. Zuen eta ene elkharrekilako fedeaz konsola nadinzát. Lç Rom 

1, 12 (TB komun zaukun, Dv batasunean dugun). Ezen hunelako batasunaren egitera zure garazia aitzindariak 

ernatu nau, eta zure garazia elkharrekikoak [='gracia mutua'?] besarka ditxetala konfortatzen nau eta zure 

garazia iustifikariak emaiten deraut inozenziaren lehenbiziko arropa. Harb 199s. Ederkitasun arrai bat emaiten 

diote elkharrekiko bizitzeari. SP Phil 400 (He 405 elkharrekiko). Bien alkarrekiko amore onen bitartez. Ub 126. 

Etzate [neskatx eta mutillai] utzi bear elkarrekiko billera oriek egiten. AA II 122. Bethi perilos izanen dire bi 

muetetako jenden elkharrekilako ihardukitzeak. Dh 74. Elkarrekiko artu-eman eta adiskidetasun andi gabe bizi 

ziran. Lard 376. Zein dira senar-emazteen alkarrekiko eginkizunak? KIkG 54. Nagusi-aguazillen alkarrekiko 

irri-barrea ikustean. Or Tormes 117. Elgarrekilako othoitz-lekutzat zaukaten barneño hau. JE Ber 62. --Jenderik 

asko ezagutzen ahal duzu hemen? --esan zion illobak, alkarrekiko ixiltasunean nahiko parte hartu zutela iduritu 

zitzaionean. Mde Pr 95. Elgarrekilako zorion izari gabea! JEtchep 70. Elementuak, elkarrekiko burruka itsuan. 

Vill Jaink 53. Auzo-erriak ere elkarrekiko legeak apurtuz armetan dabiltza. Ibiñ Virgil 80. Bi nahiz gehiago 

hizkuntzaren elkarrekiko ahaidetasuna egiztatzeko. MEIG I 238. 

v. tbn. ABar Goi 51. Mde Pr 211. Or Aitork 86. NEtx Antz 157. Zait Plat 136. Elkarrekilako: Arti Ipuin 46. 

Elgarrekilako: AR 374. JesBih 399. Jaur 126. HU Aurp 114. Alkarrekiko: Gco I 472. Etxde JJ 114. Txill Let 90. 

NEtx LBB 71. Alkarrekingo: Etxba Ibilt 468 (v. tbn. 483). 

Euskarak duen orokor edo elkarrekikoa arkitu nahi badugu, inguruko bereizkuntzak baztertu behar ditugula. 

MEIG IX 56. 

2. (SP), elgarrekilako, algarrekilako, alkarrekiko. (Pred.). El uno para el otro, los unos para los otros. "Eztira 

elkarrekiko on, ils ne sont pas bons ensemble" SP. Zeren gizona eta emaztea, sua eta istupa bezala baitira. 

Beraz eztira elkharrekiko on. Ax 400 (V 261). Aita zen etxeko, ama kanpoko, / Jainkoak egin tu elgarrekilako 

(L). ChantP 264. Kreatü dü jentia algarrekilako. Xikito 7. Begi-belarrien usmaketa lanak beti betiro alkarrekiko 

--konbinazioka-- egin ondorean. Erkiag Arran 136. v. tbn. Vill Jaink 154. Fonologiak eta sintasiak elkarrekiko 

dituzten harreman estuak. MEIG V 32. 

3. "Adjunto, besterekin dijoana, datorrena edo dagoena, hitz batean, elkarrekikoa, elkarrezkoa. Darasle el 

adjunto Memorial, emango diozu elkarrekiko oroitgarri hori" Lar. "Adjunto, acompañado" Lar DVC 216. 

4. elkarrekilako, elgarrekilako. (Sust.). Relación; trato. Badugu zeren guk, apez eta fededun euskaldunek, 

elgarrekilakoa beti eskuaraz atxik. HU Aurp 212. Jesus, Jainkoaren Semea, elgarrekilakorik zer dugu guk eta 

zuk? Leon Mt 8, 29 (Lç zer da gure eta hire artean). Elkarrekilakoa darakusan hitz bat (erraiterako: seme, 

morroin, e.a.). Mde Pr 231. Baduk aspaldi ohartu natzaiola zuen elkarrekilakoari. Mde HaurB 42. 


mende. 

757


"Alkharrekilanko (S), pacte, alliance, syndicat" Lh. 

- ELKARREKIKOAN. Al juntarse. Eskuak eta ipurdiak, elkarrekikoan, oi duten ots berezia ere aguro asi 

uan. Ldi IL 18. 

elkarrekikotasun. Relación. Ezta mengoarik [konbentu ongi ordenatutan] halako elkharrekikotasun 

berezirik egin dezaten. SP Phil 296 (He 297 adiskidetasun). 

elkarrekilako. v. elkarrekiko. 

elkarrekilatu, algarrekilatu (S ap. Lh). "(Laplace), frayer avec..." Lh. 

elkarrekitasun. Relación, comunicación. v. elkarrekikotasun. Ekzellentago da amorioa, zimendatua 

denean elkharrekitasun hobeago baten gainean. SP Phil 283 (He 284 erkidetasun edo harremankide). 

elkarrekitsu (BN ap. Lh), alkarrekitsu (G ap. A), elgarrekitsu (BNc ap. A). "Con corta diferencia" A. "Casi 

juntos" Ib. 

elkarrekitze. Relación, comunicación. Hartaz [haragizko atseginen elkharganamenduaz] bertze 

elkharrekitzerik ezpaliz ezkontzan, elizate ere adiskidetasunik. SP Phil 283 (He 284s komunikazionerik eta 

parzunerkorik). 

elkarrenganagotu. Aproximarse más. Ta askoz ditu elkarrenganagotuko gizon biok bion euskerak, 

zalduna, erderaz ari dala, nekazari-yazteak baño. Ldi IL 67. 

elkarrenganatu, alkarrenganatu, alkarreganatu, alkarrenatu (G-azp ap. Gte Erd). Juntar(se), asociar(se). 

"Etsaiak alkarrenatzen ditu (G-azp)" Gte Erd 88. v. elkarganatu. Euskeldun bananduak alkarreganatuta 

guztien artean egunaria egin leikiela. Ormetxe EEs 1917, 99. [Descartes eta Boileau] alkarrenganatu itzatzute 

eta beren oldozpenak batak besteari esan dagizkietela. Zink Crit 81. 

elkarreratu. Juntar(se). v. elkarretaratu. Goizalde batez, Ermitainak klaseak oro elkarreratu zituen 

aretoan. Mde Pr 298. 

elkarretaratu (-kh- Dv), elgarretaratu (BN-arb-baig; T-L), elgarretatu (AN-araq), algarretaratu (S), 

algarretatu. Ref.: Lh (algarretaratü); Satr VocP (elgarretatu); Gte Erd 88 y 154. Reunir(se), juntar(se), 

unir(se). (En los ejs. encontrados es algo más frecuente el uso intrans.). "Associer" T-L. "Komunismoa eta 

kapitalismoa elgarretaratu nahi ditu (BN-arb)" Gte Erd 88. "Nun elgarretaratuko gira mintzatzeko? (BN-arb)" 

Ib. 154 (junto a alkartuko de otras zonas). v. elkarganatu. Tr. Sólo septentrional; comienza a documentarse a 

finales del s. XIX. En DFrec hay 14 ejs. (13 sept.) de elgarretaratu y uno, meridional, de elkarretaratu. 

Elgarretara orduko behar da berezi. Prop 1883, 158. Bi ur handi horiek elkharretaratzen diren gune edo 

tokiari hurbil. Prop 1894, 248. Bertze bazterrera zirenean [Izraeldarrak], horran non gibelerat behatu eta, 

ikhusten dituzten urak berriz elgarretaratuak. CatJauf 26. Amodioz direla elgarretaratuak. JE Bur 164. Bi 

etxaldeak elgarretaratu zituzten, Eskual-Herriko etxalderik ederrena egiten zutela. JEtchep 50. Laborariak 

elgarretaratzen dira bazter guzietan, berearen galdez. Herr 14-4-1960, 1. Heben anartian ginen / usütto 

algarretatzen. Casve SGrazi 136. 

v. tbn. Jnn SBi 90 (-kh-). Elga-: HU Aurp 163. Barb Sup 142. Zerb IxtS 18. Lf Murtuts 2. Ardoy SFran 86. 

Xanpun in Xa EzinB 122. 

- EZIN ELKARRETARATUZKO. Irreconciliable, antagónico. Hor berean badakusagu Indiesak nola diren 

ezin elgarretaratuzko herrunka batzuetarat bereziak. Prop 1901, 241. 

elkarretaratze, elgarretaratze. Encuentro, reunión; unión, asociación; reunión, recopilación. Zer atsegina 

elgarretaratze hartan! Zer begitarte arraia batzuek bertzeer! JE Bur 91. Laborarien elgarretaratze hori handi 

zauku egiazki. Ib. 201. [Bonapartek] bildu eta metatuko zizkizuen hango eta hemengo aberastasunak, baita bata 

bestearen hurren ipini ere argi eta garbi. Elkarretaratze huts hori baino goragoko lotura eta joskera ematea 

gaitz zitzaion haatik. MEIG VI 79. En DFrec hay 2 ejs. de elgarretaratze. 

elkarretarazi, elgarretarazi. Reunir, juntar. Hori da alabainan misionesten kontsolazione guzia, pagano 

herri hautan, noizean behin elkharretaraztea, eta elkharrekin mintzatzea. Prop 1891, 201. Judu leial guziak 

elgarretarazi zituen. Zerb IxtS 77. 


mende.


elkarrez (Lar), alkarrez (Lar). 1. "Adversario sin enemistad, kontragillea, elkarreza, alkarreza, elkarbagea, 

elkarzakea" Lar. 

2. alkarez. Emon eutseen Jesusek eskubidia konpesore guztiai [...] pekatuben andi txikija ta alkareza 

juzgetako. fB Ic III 153 (Interpr?). 

elkarrezgarri. "Inconversable" Lar. "Inconciliables, disparates, irréconciliables" H s.v. elkhargarriak. 

elkarri (Lar H). "Perpiaño, piedra que traba en la pared" Lar. 

elkarrikako. "Simultáneo" Lar H. 

elkarrizketa, alkarrizketa. Diálogo, conversación; entrevista. Tr. Comienza a documentarse hacia la 

segunda década del s. XX en autores meridionales de cierto nivel; se hace muy frecuente en la 2. a mitad, y se 

populariza en buena medida; al Norte se encuentra al menos en Lafitte. Hay bastantes vacilaciones en la forma, 

incluso en un mismo autor. Se emplea sobre todo con izan o eduki --p.ej. elkarrizketa bat izan dute--; algunos 

autores (como Alzola y Uztapide) se sirven a veces, en cambio, de egin. En DFrec hay 157 ejs. de elkarrizketa, 

uno de elkarizketa y uno de alkarizketa, todos ellos meridionales. 

Platonen elkarrizketa guziitan. Or LEItz 35. Jonandonek eta ikusliak euren artian onakoxe alkar-izketa 

politak eukezan. Kk Ab II 152. Beste sail batera eraman zun batbatean alkarrizketaren aria. TAg Uzt 218. Itz 

oekin eten zun Zitok eskalearekiko alkarrizketa. Ib. 200. Alkar-izketaren lenengo galde erantzunak. Zait Sof 103. 

Larunbatean izan dugun euskarazko telefon-elkarhizketa. Mde Pr 57. Bihotzaren elkar-izketari. Mde HaurB 91. 

Jakob patriarkak Faraonekin izandako elkarrizketa. Vill Jaink 111. Unkigarria da Koppersek Mixiolariari 

aurkitu auek agertu zizkioneko alkar izketa. Ib. 19. Artzai bion arteko elkarrizketa laburra. Ibiñ Virgil 45. 

Alkarrizketa bat egin dogu biok. Alzola Atalak 119. Emankizun horietan [mystère-tan] gertakari bat oroitarazten 

zen elgar-hizketaz. Lf in Casve SGrazi 8. Eta biek elkar topatuz gero, berez bezala dator elkar hizketa 

bizia. MIH 168. Ez dira gauza bera, ezta hurrik eman ere, elkarrizketa, alde batetik, eta kontaketa bestetik, 

nahiz biak hizketa izan. MEIG IV 101. Hango [Arantzazuko batzarreko] elkar-hizketek. MEIG VIII 23. Beste 

sail bat sor liteke [aldizkari honetan]: elkarrizketa moduan egina. MEIG I 80. 

v. tbn. Berron Kijote 149. Elkar hizketa: Arti Tobera 283. Osk Kurl 114. Elkar-izketa: EA OlBe 40. Or Aitork 

223. Zait Plat 20. Ibiñ Virgil 59. Alkarrizketa: Lab EEguna 98. SMitx Aranz 163. Mde Pr 174. Txill Let 33. 

NEtx LBB 87. Alkar-izketa: Eguzk RIEV 1930, 468. Ldi IL 41. TAg Uzt 273. Etxde JJ 45. Anab Poli 83. Onaind 

in Gazt MusIx 150. NEtx LBB 42. Uzt Auspoa 22, 114. 

- ELKARRIZKETAN. Conversando. "Alkarrizketan berotuta dabiz (V-gip)" Gte Erd 88 (junto a mintzatzen y 

elestan de otras zonas). Alkarrizketan asi. TAg Uzt 238. Gizon bi aurkitu ebazan alkar-izketan. Bilbao IpuiB 

33. Berrogei-ta-zenbait antzezlari elgar-hizketan ari dira. Lf in Casve SGrazi 17. Elkar-izketan, Babieka ta 

Rozinante. "Diálogo entre". Berron Kijote 30. Elkarrizketan, eta euskaraz, norbaitek galdatu zidan [...]. MEIG 

VII 44. Haciendo (un autor) diálogos. Niri, zuzen nahiz oker, [Campion idazleak] Hebbel gogorazten dit 

elkar-hizketan hasten denean. Baita Flaubert ere, eta ez Madame Bovary-koa. MEIG VI 87. 

(Con adj.). "Elkarrizketa bizian ari dira (G-azp)" Gte Erd 88. 

elkarrizketari. Interlocutor. Horixe baita [mintzagaia], elkarrizketariak mintzatzen ari garen gaia, batak 

zein besteak aldez aurretik aipamenez bederen ezagun duguna. MEIG VI 153. 

elkarrizketatu, alkarrizkatu. Dialogar. Bakotxaren gertaleku ta abiak bere, asterakoan beintzat, 

alkarrizkatu ta oiñarriak ipinteko, baztertxu bi. Erkiag BatB 80. 

elkarrondozkatu. Sucederse. Irlandan elkarrondozkatu diren populuen izenak emaiten dizkigu "Lebor 

Gabala", hau da, inbasioneen liburuak. Mde Pr 222. 

elkarroski (Lar), elkarrotski. Sinfonía. Euskal-elkarrotskirik onena azaltzen duenarentzat (1889). JFlor. 

elkartasun (G, AN, L, BN ap. A), alkartasun (Zam Voc). 1. Alianza, pacto. (Se emplea sobre todo con egin). 

v. elkargo, elkarte (4), elkartze. [Jainkoak] Israeldarrakin egin zuan alianza edo alkartasuna. Ub 47. Ona 

nik egingo det nere elkartasuna zuekin. Ur Gen 9, 9 (Urt alientzia, Dv patu, Ol itun, Ker Alkartasun, Bibl 

elkargoa). Elkartasuneko kutxa. Lard 82. Eta zabaldu zan Jaungoikoaren tenploa zeruan, eta ikusi zan aien 

elkartasuneko utxa. Ur Apoc (G) 11, 19 (Ker alkartasun-kutxa; Lç alianzazko arkha, He alienziako arka, TB 

alientzako arkha, Echn testamentain arka, Ip patoko arka, Dv bat-tasuneko khutxa, Ur (V) testamentuko utxia, 


mende. 

759


Ol Itun-kutxa, IBk elkargo-kutxa, IBe elkargoaren kutxa). Saldu-erosiaren gañeko elkartasun bat egitea. Ib. 263. 

Elkartasun kutxa. ArgiDL 115. Alkartasuna egiña zuten / beti zitezen aiskide. Or Eus 204. v. tbn. Ir YKBiz 445. 

Alkartasun Barria. Ker 1445 (Ol Itun Berria). 

2. (Añ), alkartasun (V ap. A, que cita a Mg; Añ), arkaltasun (V-oroz-ger-gip-al ap. A). Relación. 

"Concomitancia" Añ. "Arkaltasun, 1.º (V-oroz-ger), relación; 2.º (V-gip-al), parentesco" A. Euskeriak ez 

dauka ezagututen dirian beste berbeetakaz alkartasunik. Mg PAb 186. Itzen alkartasunak. "Relaciones de 

palabras". A Gram 289. v. tbn. Zink Crit 35 (alkar-). Liburu guztijak aratuaz ia zer alkartasun eukan azurretako 

gatxak guntzurrunekaz. Kk Ab I 22. 

3. (-kh- H), alkartasun (V-gip, BN), arkaltasun, alkartarzun (S). Ref.: Lh (alkhartarzun); Etxba Eib 

(alkartasun). Unión, solidaridad. Es frec. la expresión elkartasunean 'en unión', tbn. en ocasiones con adjs. como 

on o eder. "Signifiant au propre un état d'union, de réunion" H. "Solidarité" Lh. "Unión, solidaridad, 

reciprocidad. Langillien alkartasunak ekarri dau obeto bizi izatia" Etxba Eib. v. elkarte. Tr. Es sobre todo 

meridional, siendo muy común en el s. XX. Al Norte sólo lo hemos encontrado en Arbelbide y Casenave. En 

DFrec hay 80 ejs. de elkartasun y 25 de alkartasun, todos ellos meridionales, y 4, septentrionales, de elgartasun. 

Iraun eragin gurarik Jesukristoren artaldiyan arimako arkaltasunari, bakeko soka, katia eta estugarriyakaz. 

Ur BulaAl 17. Iganderik ez balitz, ez ginduke laster gutarteko elkartasun egiazkorik. Arb Igand 66. 

Jaungoikoagazko alkartasun edo batutasunean. Itz Azald 199. Merenda ori egin genduen / elkartasun ederrian. 

Tx B I 76. Langille alkartasuna. Eguzk GizAuz 194. Askoz ederrago baita guzia atal ederrez eratutako korputza, 

atal bakoizka baiño; aien elkartasun txit bikaiñetik egiña baita guzia, aiek bakoizka eder dirala ere. 

"Ordinatissimo conventu". Or Aitork 414. Anai hauen arteko elkartasuna izugarria zan. Osk Kurl 148. Indarra 

alkartasunean dagola. Erkiag BatB 158. Yesus Aurrak eman dezaigula grazia elkartasun onean bizitzeko. Izeta 

DirG 96. Erleak soilik azi oi ditute elkartasunean beren ondorengoak. Ibiñ Virgil 110. Elkartasunaz ari gara eta 

ez ezinezko litzatekeen batasunaz. MEIG IX 64. v. tbn. Zait Plat 146. Alkartasun: Ag Kr 146. Inza Azalp 103. 

Enb 62. Kk Ab II 97. Zait Sof 177. Etxde JJ 226. Akes Ipiña 10. Bilbao IpuiB 209. Anab Aprika 59. Vill Jaink 

88. NEtx LBB 94. Lasarte in Uzt Noiz 114. Alkhartarzün: Casve SGrazi 118. 

Obispo Jaunaren alkartasunean dagoan bitartean, sinistuten dot Arimazainagan Obispo Jaunaren irakatsia. 

Itz Azald 49. 

Alianza, concurso, colaboración. Hura [otoitzezko espiritua] onen [ilduraren] alkartasun leiala bage 

legezkotzat etzedukalako. 'Sin la alianza fiel'. Aran SIgn 46s. 

4. (Lh), elgartasun, alkartasun (Zam Voc). Asociación, sociedad, unión; compañía, sociedad mercantil; 

congregación. "Société, syndicat, coopérative" Lh. v. elkargo (2), elkarte (2). Fraide eskola-emailen 

kongregazionea edo elgartasuna. Arb Bok 41. San Agustinen elkhartasuneko Jaun Desclee. Arb Igand 3. San 

Francisco Javier, Jesusen Alkartasuneko goraldia eta edertasuna. Itz Azald 70. Kristauen alkartasunetik boteak. 

KIkG 25 (similar en KIkV 38). "Cruz Roja" ori, elkartasun errukitsua zala zaurituentzat. Or SCruz 73. 

Gipuzkoako nekazariak olakoxe Bazkun edo Alkartasuna egin dabe. Eguzk GizAuz 128. "Federation of old 

Cornwall Societies" izeneko elkartasunaren buruzagi. Mde Pr 258. Ezkontza, alkartasun bat da. Vill Jaink 156. 

Beste adiskide batzuk bere baditu alkartasunekoen artean. Erkiag BatB 149. Elkartasunean sartzeko, zin egin 

behar dute "galesez mintzatuko direla nonnahi, lotsarik gabe, beren artean". MIH 185. Santiago Carrero jauna, 

Madrid eta Donostiako Jaiotzen aldeko elkartasunen sortzaileetakoa. MEIG I 75. 

v. tbn. Alkartasun: A BGuzur 125. Inza Azalp 8. Jaukol Biozk III. 

Santuen alkartasuna. Itz Azald 43 (tbn. en KIkV 12, KIkG 23, ArgiDL 15 e Inza Azalp 102). 

5. Unión (entre hombre y mujer). v. elkarte (3). Ez badago Sakramenturik, ez dago ezer, naste edo 

alkartasun loi bat ezpada. Itz Azald 171. [Ezkontzako Sakramentuak] egiten dau alkartasun urratuezingarri bat 

ezkonduen artian. Ib. 174. Loikerizko alkartasun onen arnari izan ziñan zeu. Etxde JJ 245. 

elkarte (Lar, Añ (G, AN)), alkarte (Añ (V)). En DFrec hay 638 ejs. de elkarte, 12 de alkarte y uno de elgarte, 

correspondientes sobre todo a la segunda acepción. 1. Unión, concordia. "Hermandad, conformidad", 

"mancomunidad", "maridaje, unión estrecha", "Unión, concordia" Lar, Añ. "Elkarterik gabe indarrik ezta, no 

hay fuerza sin unión" Bera. v. elkartasun (3). Baldin elkar artzen bagendu guziok, [...] Franzian ikaratuko 

gintuke franziar guziak ta Españian españiar guziak. Non da ordea elkarte hori? Lar Cor 300. Orra, nere 

semeak, / elkartea zer dan; / izaten bazerate / elkarrekin etsai, / zuek garaitutzeko / askoko da nornai. It Fab 

106s. Obe ibilli ez bagiña / iñoiz alkartian. Uzt Noiz 36. 

2. Asociación, sociedad; compañía, sociedad mercantil. "Rancho [...]. Lat. contubernium" Lar. v. elkargo (2), 

elkartasun (4). Elkarte edo lagun-bilkidak. EE 1882, 145. 1881garren urtian ipini zituen elkarte berriya, 

"Compañía Trasatlántica"...ren izenarekin geroztik ezagutzen dana. EE n.º 1094, 496 (ap. DRA). Mota 

guztietako Lagundi, Batzoki, Elkarte ta antzekoak. EEs 1916, 54. v. tbn. JanEd II 114. Euskel-Idazle-Batza 

deritzan euskerazko eskribatzaleen elkartea irasi edo fundatu. Ldi IL 139. Etxabe ta Lagak alkartean ditudan 

alkar-agiriak edo azioak. NEtx Nola 15. Hainbat euskal elkarteren partaide eta buru zelarik. MEIG VI 77. Ez 

ote dugu ikusten zer gertatzen den hiri arteko elkarte edo batasun berriren bat izendatu behar den bakoitzean? 

MIH 377. 


mende. 

760


3. Unión (entre hombre y mujer). Guraso batzuek, berekorregiak eta diruzalegiak diranean, erraz dala 

zorigaiztoko elkarteak egitea. Ag G 42. v. tbn. ABar Goi 55 y Zait Sof 24. Amaika alkarte ausita edo pitzatzeko 

arriskuan ikusten ditugu. NEtx Nola 31. Orra bikote bat. Noizbait elkartu ziran [...]. Bearbada elkarte ortatik 

letozketen ondoreen berri etzekitelarik. Vill Jaink 160. Maitasunezko alkarte bat. MAtx Gazt 104. 

4. Alianza, pacto. v. elkartasun. Lur artakoekin elkarterik ez lotu. Ol Ex 34, 15 (Dv bat-tasun, Ker 

alkartasun, Bibl elkargo). 

5. Unión, reunión, encuentro. v. elkartze (2). Jainkoa Jainko, gizonok gizon, / Mezan degu alkartea! SMitx 

Aranz 176. Frai Luis izan zan [...] kultura zar-berrien arteko elkartearen eragilletako bat. Gazt MusIx 61. 

Digramak (bi letra berdin nahiz ezberdinen elkarteak hots bakarra edo adierazteko). MIH 97. 

6. Compuesto. v. elkarketa. Euskalki guztietan, nik uste, labur-surrean ez gabiltzanean elkarte moldez 

jokatuz, artoaren ereilea esaten da, kateen birrintzailea, kristauen salataria, eta abar eta abar. MEIG VI 172. 

7. Concordancia gramatical. "Adjetivación, apropriación de unos nombres con otros, elkartea. Lat. Orationis 

concordantia" Lar. 

elkartegi. 1. "Ranchería" Lar. 

2. alkartegi. Colegio. Arau-jakiñtzako alkartegian. 'Colegio de Jurisprudencia'. Aran SIgn 88. San Inazio 

Loiolakoaren alkartegiko A. Erretore Beg. a . 'Rector del Colegio'. Ib. I. 

3. "Alkartegixa, lugar de reunión. Sinón. batzokixa. Eibarren biargiñen lelengo alkartegixa egon zan 

Bidebarrixetan" Etxba Eib. 

elkarteko. "(L-ain), ranilla, enfermedad ovejuna y del ganado vacuno, ocasionada por un gusano que nace entre 

la pezuña" A. v. eltor. 

elkartetxe. Monasterio. Bazan Milanen elkartetxe bat, anai onez betea. "Monasterium". Or Aitork 196. 

elkartezin. v. elkartuezin. 

elkartsu, alkartsu. Jesu Kristogaz alkartsu ta gorputz bat egiten gara. CrIc 137 (el ed. traduce "solidario"). 

elkartu (AN-ulz, L, BN, S; Lar, Añ (G, AN), H (+ -kh-)), alkartu (V, S; Lar DVC 153, Añ (V), Dv (V, G), H), 

elgartu, arkaldu (V-gip-al), algartu, arkaltu. Ref.: A (alkartu, arkaldu); Lh (elkartu, alkhartü); Iz ArOñ 

(alkártu), Ulz (elkartuko); Etxba Eib y Elexp Berg (alkartu). 

Tr. Propio de la tradición meridional al menos desde el s. XVIII; al Norte sólo lo hemos encontrado en 

Pouvreau, Eguiateguy, Oxobi y Xalbador. Los autores vizcaínos emplean alkartu; entre los guipuzcoanos no es 

infrecuente encontrar elkartu y alkartu en un mismo autor. En DFrec hay 235 ejs. de elkartu, 24 de alkartu y 

uno, septentrional, de elgartu. En todas sus acepciones elkartu puede funcionar como verbo trans. o intrans. sin 

más (p.ej. A eta B elkartu dira o apaizak elkartu ditu), o bien acompañado de otro complemento que gralmte. es 

el sociativo (A B-rekin elkartu da o apaizak A B-rekin elkartu du), incluso en un mismo autor; aparecen tbn., 

aunque con mucha menor frecuencia y no en todas las acepciones, dativo e instrumental. En todos los casos la 

construcción sin sociativo se documenta primero y, salvo tal vez en la primera acepción, es bastante más 

frecuente. v. elkarganatu. 1. Unir(se), juntar(se), reunir; asociar(se); unir(se) en matrimonio, emparejar(se); 

(euf.) ayuntar(se); emparentar(se). "Adjetivar así [apropriar unos nombres con otros], elkartu. Lat. concordare" 

Lar. "Hermanar, conformar, unir" Ib. "Mancomunarse", "unirse, confederarse" Lar, Añ. "Agregar", "trabar, 

juntar" Añ. "Aliarse, asociarse" A. "Arkaldu (V-gip-al), emparentarse" Ib. "Oiñgo alkartu dira bidian ziran 

guztiak. Senar emazte alkartu ditu abadiak" Etxba Eib. v. batu, bildu. 

Nekezago da ori, gaba eta eguna alkartutzea baño. Lar SAgust 10. Beste Santu guztiak alkartuta baño bere, 

gloria ta birtute geiago dabena. CrIc 51. Kontuak alkartzen baditugu, gaitz baño mesede geiago egin diot. VMg 

38. Guziak alkartzen diradela ni banatu ta eriotza gogorrera eramateko. Ib. 19. Onetarako egin leitez [arimako] 

lora oneek nai alkartuta nai bakarrian. Ur MarIl 7. Ezkontzaz elkartzea. Lard 45. Ez dira biak etsaiak, baña 

gutxik elkartzen ditu biak. Bv AsL 201. Gorputz batean elkartuak. Urruz Urz 53. 

(s. XX). Ibar batetik besterako bideak alkartzen diran tokietan. JMB ELG 89. Esku ôk elkar etzazute. "Dáos 

ambos las manos". Or Eus 373. Garazi ta Mikel an elkar ziran maitez. Ib. 11. Non-elkarra, ta noiza, are, / tiñel 

daduzkate: / Muno-txikin bil ditugu / Liorko ta Gazte. Ldi UO 45. Erri guztietako langilleok, alkartu zaiteze. 

Eguzk GizAuz 67. Guztien indarrak alkartu. Ib. 112. Ohart'ikasi guztiak galde bakar baterat elkartzen zaizkio 

buruan. Mde Pr 104. Bere kontra alkartutako gudari-taldeak. Etxde JJ 180. Itz oituenak berriki elkarturik esannai 

berria irixten dute. Zait Plat 27. Sariaren ideia eta lege moralarena elkartuak daude. Vill Jaink 102. 

Gurasoak, umetxo bat izan nai dutenean, alkartu egiten dira. MAtx Gazt 21s. Ar eta emeak nola zaitu, elkartu 

aurretik. Ibiñ Virgil 94. Eta egun zoragarri batean, biak aldare-aurrean elkartu ziran. NEtx LBB 144. Elizara 

gabe alkartuak bizi gerala. Ib. 45. Ba horrek ondorengo hotsik aldatzen ez duenez gero, beti elkarturik idaztea 


mende. 

761


[litzake errazenik]: bai, badator eta baldin badator. MIH 103. Esango nuke odola bera baino lokarri sendoagoak 

elkartzen gaituela. Ib. 147. Zergatik berezi gaitu, elkartu beharrean, batasunerako gogo honek? MEIG VIII 46. 

v. tbn. It Fab 107. AB AmaE 141. Ag G 159. Ill Testim 3. ABar Goi 34. Osk Kurl 66. Berron Kijote 117. 

Alkartu: Mg CC 259. Añ LoraS 119. JJMg BasEsc 46. fB Olg 90. Izt C 64. Aran SIgn 46. AB AmaE 90. Bv AsL 

172. Apaol 121. Ag AL 68. Itz Azald 61. Echta Jos 116. Kk Ab I 21. Laux BBa 28. TAg Uzt 197. Lek SClar 120. 

Anab Poli 21. Basarri 155. SM Zirik 120. Gand Elorri 215. Vill Jaink 102. BEnb NereA 81. Gazt MusIx 70. Uzt 

Sas 240. 

Aita Sabiño, poztu zakiguz / [...] Euzkadi orain alkartuten da, zeuk esan zendun moduen. Enb 62. Aldi artan 

zorionez Euskalerria alkarturik zegon. Etxde AlosT 38. 

(Con comparativo). Gure gazteok euren izapen ta asmoak alkartzenago zituen. Erkiag Arran 176. 

(Con bata bestearekin, bata besteaz...). Partaletasunak bertze eta bertze dira, batak bertzearekin elkhartzen 

dituen ontasun diferenten arauera. SP Phil 282s. Uri askok, bata-besteaz alkartu ta guztientzat agintaritza bat 

ipiñiaz, estadua egin daroe. Eguzk GizAuz 95. Izaki bizidunen mailladi luze ortako ar-maillak, bata-bestearekin 

elkartuak daudela probatzen bada noizbait. Vill Jaink 51s. 

(Con sociativo). Anima alkartzen da Kristorekin komunioan. Mg CC 218. Zure asaben artean arkituko 

nituke Loiolakoak ere ta alkartzen ta odoltzen zerala [...] San Ignaziorekin. VMg II. Iñaxio gizagaxoak ez du 

merezi, al ditekeala, noiz nai ordituta dabillen neskatx orrekiñ elkartzia. Moc Damu 23. Urlia ezagunarekiñ 

elkartu ta sal-erosketa berrietan asi. Ag G 255. Irurok itunez Abramekin elkartuta zeuden. Ol Gen 14, 13 (Ur 

elkartu, Ker alkartuta, Bibl elkartuak). Sokrate sofistekin elkartzea, idia astoarekin uztartzea lizake Platonen 

ustez. Zait Plat 115. [Txakurrari] makillaren irudia, berak egindako gauza orrekin loturik, elkarturik gelditzen 

zaio. Vill Jaink 71. 

v. tbn. Bv AsL 186. Mde Pr 88. NEtx LBB 150. Alkartu: Añ LoraS 131. Zav Fab RIEV 1907, 534. Izt C 92. Ur 

MarIl 50. Ag AL 69. Itz Azald 45. ArgiDL 69. Kk Ab II 178. Jaukol Biozk 53. Enb 68. Or Aitork 398. Etxde JJ 

143. Akes Ipiña 10. SM Zirik 84. BEnb NereA 158. Gazt MusIx 70. MAtx Gazt 16. Uzt Sas 204. Arkaltu: Ur 

BulaAl 11. 

(Con dat.). [Arima] bere khorpitzari algartü nahiz egarria baitago. Egiat 184. Ez baita egizko adiskidegoa 

Zuk Zuri elkartuengan itsasten duzun bezalakoa. "Agglutinas". Or Aitork 80. Iainkoa animari urbiltzen eta 

elkartzen zaionean. Or in Gazt MusIx 40. v. tbn. MAtx Gazt 90. Dagokizun senarrari elkartuta. Ibiñ Virgil 55. 

(Con instr.). Asaba zaarren gogoaz elkartzen gaituan urrezko kate zaarra. Ldi IL 141. Banco San 

Sebastian. Hispano Americano Diru-etxeaz alkartua. NEtx Nola 15. 

(Part. en función de adj.). Erki-Alkartuetan (Estados Unidos). Inza Azalp 95. Kimi-ko gorputz alkartuai 

izenak iminteko legeak. GJaur Kimia 57. Laspel alkartuaren andierea. Ib. 63. Haren bi lagun betikotz elkartuen 

bila. Mde HaurB 108. Uste dan baño indar geiago / dute gizon alkartuak. Uzt Sas 295. Bi egur alkartuk 

egindako / gurutze apala. Azurm HitzB 52. Hitz berriak sortzeko --hitz elkartuak batez ere. MIH 355. 

[Leizarragak] gogor egin zion, bada, anima, âme eta alma femininoen indar elkartuari. MEIG VI 182. 

Hizkuntzan bertan ezagun diren hitzez eta morfemez osatuak [hitzak], elkartuak nahiz eratorriak edo erakarriak. 

MEIG VII 94. 

(Part. en función de sust.). Compuesto (químico). Metalantzekoak metalegaz be alkartu daitekez, eta 

alkartuoi izena ezarteko [...] GJaur Kimia 60. Posporodun alkartuak. Ib. 118. 

2. (SP, H), alkartu. Comparar. v. berdindu (2). Elkhar etzatzu bertuteak eta hekin kontrako bizioak. SP 

Phil 526s (He 534 elkharkara zatzuia eta konpara). (Con sociativo). Alkartu egun bateko utsak 

bestekoakaz. Añ EL 1 74. 

3. (Lar, Añ, H), alkartu (AN-gip ap. Gte Erd), algarretu (S ap. Gte Erd). Componerse, avenirse, entenderse; 

conciliar; aliarse. (Es especialmente frecuente la expresión ondo elkartu 'llevarse bien, avenirse, congeniar'). 

"Compadecerse, venir bien una cosa con otra, ongi, ondo bata bestearekin batzea, etortea, elkartzea" Lar. 

"Avenirse" Lar, Añ. "Conformarse" Añ. "Conspirar" Ib. "Ongi alkartzen dira (AN-gip), ontsa algarretzen dituzu 

(S)" Gte Erd 202 s.v. konpondu. Etsai inoiz alkartu ez diradenakin bizi pakean. Mg CC 232. Alaba bat 

daukazu / Ioane, beargina; / neure semeak deutso / begi on da zina; / alkartuten bagara, / Txomin Anton, biok, / 

eztauke ezkondu baino / ezkon-barrigeiok. Azc PB 90. Ire aittamak eta Natale alkartuta egon dozan, iri 

Aristonegaz ezkondu eragitteko. Echta Jos 171. Ondo alkartzen diran bik obeto asma lezateke. ABar Goi 27. 

Gizartekeria ta gizonaren azkatasun edo libertadea sua ta ura baño geiago ezin alkartu lediz. Eguzk GizAuz 

115. Buru-argia ta bioz-beroa ezin obeki elkartzen ditu. Or BM 20. Jatordu baten janari klase / asko badirade 

jaten, / urdabillara sartutakoan / ez dira ondo alkartzen. And AUzta 142. 

v. tbn. Anab Poli 99. Arti MaldanB 214. Alkartu: Sor AuOst 101. Ag G 329. Or Eus 225. Basarri 155. 

Etxeko mirabea ere elkartua egongo zan! Ill Testim 15. 

(Con sociativo). Deabruarekin elkartuta. Lard 506. [Arako biotz-onditasun hura] ez dirudi aiñ ederki 

umiltasunarekin alkartzen dala. 'No se aviene'. Aran SIgn 113. v. tbn. Itz Azald 214. Zu, alkarturik neska zirtzill 

lotsa gabe arekin, moldatu zerate nere etxian neuzkan diruan jabe egiteko. Ill Testim 12. 

(Con instr.). Gizon eta gizarteatzazko uste ta eretxi oker ori, erlejiñoaz ezelan be alkartu ezin leiken gauzea 

da. Eguzk GizAuz 84. 


mende. 

762


4. (AN-ulz ap. Iz Ulz; H), alkartu (AN-gip, B ap. Gte Erd). (Aux. intrans.). Reunirse, juntarse, encontrarse. 

"Elkartuko gara, nos juntaremos" Iz Ulz. "Non alkartuko gera itz egiteko? (AN-gip, B)" Gte Erd 154. Elkartu 

ziranean eseri ziran atsedeten lurrean. Apaol 24. Harrok'artetan elgartu dire multzoka xori belatsak. Ox 31. 

Asmorik onenagaz alkarturik giñan / milloi bat abertzale kementsu Begoñan. Enb 52. Haatik, han [Amerikan] 

ere zintzoki / elkartzen dira Batzoki / abertzaleetan. Mde Po 34. Lagun zarrok oso gogoko izan degu egun 

oietan, noizean bein, erri txikiren batean alkartzea. NEtx LBB 119. Ia, ba, guztiok lenbailen alkartzeko zoria 

izaten degun. Ib. 83. 

v. tbn. Moc Damu 19. Urruz Zer 67s. ArgiDL 49. Or SCruz 99. Alkartu: Ag G 351. SMitx Aranz 76. SM Zirik 

52. Anab Aprika 83. Ugalde Iltz 50. Uzt Noiz 32. 

(Con sociativo). Jai arratsalde batean elkartu zan Ernanin bertsolari batekin. Bil 174. v. tbn. Bv AsL 130 y 

Etxde JJ 202. Lagunekin elkartzean, inork baino geiago edaten omen zuen. Zait Plat 84. Eibartarrak, nun nai, 

plaentxiatarren batekin alkartzen badira, laster asten dira zirrikatzen. SM Zirik 51. Egun on batez bertsoen 

bidez zurekin alkartu nintzan, / zu baino lagun hoberik ez det aurkitu ene bizitzan. Xa Odol 311. 

- EZIN-ELKARTU. v. elkartuezin. Zu ta ni nunbait, gaua ta argia, / ezin alkartuak gera. SMitx Aranz 21. 

elkartuera, alkartuera. Unión. v. elkartasun (4). Neuk bedeinkatu dot bere [Riktrudisen] ta Adalbaldoren 

alkartuerea. Ag AL 135. 

elkartuezin (PMuj), elkartezin (PMuj). "Inconciliable, incompatible, irreconciliable" PMuj. Zergatik 

pentsatu bear nuan nik, bide berbera neurtzeko, bi neurtze alkartu-eziñak iñon izatea? Anab Aprika 83. 

elkartze, alkartze. 1. Alianza, pacto. v. elkartasun. Alkartze berri hau izango zala Jainkoak 

lenagotik Abranekin [...] egin zuan batze ta alkar-artzea baño agitz onagoa. Ub 49. Eduardo laugarren Errege 

Inglaterrakoarekin Gipuzkoaren artean egindako alkartze ta tratadu. Izt C 494. Beste elkartze bat ere Josafat-ek 

egin zuen. Lard 263. Egiñaz Jaungoikoarekin gizonaren artean adiskidetasun eta alkartze bat. Arr Orac 9 (ap. 

DRA). 

2. Unión, reunión; encuentro. v. elkarte (5). Gogaldi on bat igaroagaz / ezautuko dogu alkar, [...] alkartze 

onen ordez emonik / Jainkuari anei eskar. Enb 193. Alkarri eskua eman ta etxe garbiko senide zintzoak bezela 

yokatu zenduten. Ta zuen elkartze ori, zertarako izan zan? Ldi IL 135. Langillien alkartzearen ondoren. Eguzk 

GizAuz 31. Uste genezaken, zure itza gizonen elkartzetik urrun zegola. "Coniunctione hominis". Or Aitork 301. 

Urtebete geruago zikuñak bixita egin zioten tximinetik beera motiko zoragarri bat jaurtiaz zorioneko 

elkartzearen sarigarri. Etxde JJ 212. [Familiak] nondik du bere sendotasuna, senar-emazteen elkartze autsi-ezin 

ortatik ezpada? Vill Jaink 161. v. tbn. Gazt MusIx 213. Antinomia, berdintasun eta trukaeren elkartze honetan, 

ezin asma daiteke barrurik eta kanporik. MEIG IX 128 (en colab. con NEtx). 

Encuentro, combate. Gudati bitartean eta Errenderiko inguruetan alkartze gogorra izan zuten txuri ta 

beltzak 1874go urtea zala. Lertxundi EEs 1921, 42. En DFrec hay 11 ejs. de elkartze y 2 de alkartze. 

elkarzale, alkar-zale. Aliado. Baña ordea, nola ez diraden kontrestak eta alkarren kontrakoak ta arerioak, 

ezpada guztiz alkar-zaleak eta aizpatiyak. 'Muy aliadas y muy conjuntas'. Aran SIgn 113s. 

Betidanik beregan / alkar-zale bizi dan / Irutasun Santuak. 'Vive de amor a Sí'. Gand Elorri 133. 

elkarzaletasun, alkar-zaletasun. Atracción, querencia; instinto amoroso. v. elkarmin. Goizetik gabera 

jaioten ete da alkar-zaletasun ori? Erkiag Arran 61. Alkar-zaletasun edo maite-miña, au da, maitatzeko ta 

maitatua izateko gogoa. MAtx Gazt 26. 

elkar-zut. "Perpendicular; lerro elkar-zutak, líneas perpendiculares" PMuj. En DFrec hay un ej. de elkarzut y 

dos de elkarzutasun. 

helketa (Lar H, VocCB 387 Dv). "Venida" Lar. "Venida, llegada" VocCB. 

elki. v. ilki. 

elkida. v. ERKIDA- (s.v. erkide). 

elkoit (SP, -kh- H (L)). (No) sino..., sólo, solamente. "Sauf, lekat (O)" SP. "Hormis, sauf, excepté [...] (O)" H. 

v. lekat. Hanbatez beud' erranak / agerriz dadutzanak; / Eztazkit, ezterrazket / gordailuan daunzanak. // 

Elkoit dakit elkorra, / esker gabe, gotorra, / del'enetzat bait'are / harri bezain gogorra. 'Je sais seulement qu'elle 

est vis-à-vis de moi sourde'. O Po 28. 


mende. 

763


elkor (BN (-kh-) ap. A; O-SPAd 882 SP, H; -kh- SP, Ht VocGr 427, Arch VocGr, VocBN, HeH Voc, Dv 

(BN), H), helgor (SP), erkor (-kh- Gèze, H). 1. Sordo (sentidos prop. y fig.). "Dur d'ouïe" SP, que cita a O. v. 

gor. Elkoit dakit elkorra, / esker gabe, gotorra, / del'enetzat bait'are / harri bezain gogorra. 'Je sais seulement 

qu'elle est vis-à-vis de moi sourde'. O Po 28. Elkhorrek intzuten dute, hilak phizten dira. SalabBN Mt 11, 5 (Ip 

gor, Echn, Samper sor). Itsu bat non etzuen argitzen, elkhor bat non etzuen ernatzen. Hb Egia 53. Haren othoitz 

guzier elkhorrarena egiten zuten. Laph 119. Gorrek, elkorrek entzuten dute (Lc 7, 22). Lap 212 (V 95; HeH, 

Leon elk(h)or; Lç, He, TB, Dv gor). Izpirituaren deiik gorener elkor egonez. JE Bur 96s. Beharriak andeatu 

zeiezte gaixoer, hauien xiloetarik baitariote zorna [...]. Horra nun erdi elkor geldituak diren. JE Med 13. 

Pekadak bezenbat gorra, elkorra. Barb Sup 137s. Jainkoaren hitzaren entzuteko hain elkor. Leon Imit IV 7, 2 

(SP, Ch, Mst, Echve, Ol, Pi gor). Adi elkor, lurreko lizunkeri aientzat, moteldu ditezen (Col 3, 5). Or Aitork 206. 

Bestela zeru-lurrak elkorrentzat mintzo dira. "Surdis". Ib. 249. Itsu, elkor, zango-makur, erhigabe [...]. Herr 21- 

6-1962, 1. Nork egiten du [gizona] mutu edo elkor, ikustun edo itsu? Bibl Ex 4, 11 (Urt, Ur, Dv, Ol, Ker gor). En 

DFrec hay 2 ejs., septentrionales. 

2. (G-nav ap. Iz Als; O-SPAd 882, Lar, HeH Voc; -kh- Dv (BN), H), erkor (-kh- H (S)), elkar (V-gip ap. Iz 

ArOñ). Cf. infra las ref. dialectales de su uso como sust. (Sentidos prop. y fig.). Seco, duro; árido, estéril. "Seco" 

Lar. "Idorra, gogorra" HeH Voc. "Au fig. infécond" Dv. "Ogi elkhorra, pain séché et dur" H. "Elkar, leku 

elkárra, paraje seco y estéril, menos malo que malkarra. Selai, soo elkárra, de poca tierra, estéril" Iz ArOñ. "En 

agricultura, gozorik ez duna; elduko eztana; gogorra, legorra" SMuj. "Toaja au elkorra dago, latz-latza, ta 

suabizantearekin goxatu bear da" (G-azp). Tr. La única forma atestiguada en los textos es elkor; aparece 

desde el s. XIX en autores guipuzcoanos, y fuera de éstos en el vizcaíno Kirikiño y en los septentrionales HeH y 

Mirande; en el s. XX es propio sobre todo de autores de cierto nivel. Los ejs. del s. XIX atestiguan casi siempre 

el sentido no fig. (lur elkorra, etc.). Sólo en HeH aparece referido a la mano (esku elkorduna). En Izt C 25 

aparece opuesto a ezadetsu. 

Euri gozoak gozatzen ez duen lur elkor bat bezala. AA III 492. Bekatuaren oitura zarrean bizi dana geroago 

eta elkorrago egiten da, ala Jaunaren Itzarekin eta Sakramentuakin nola emengo neke eta gurutzeakin. Ib. 127. 

[Ogi zatia] zakarra da guziz eta ezin geiagoraño elkorra. Arr GB 24. Ire [Gernikako Zugatzaren] adarretan zear 

ibilli dabillen guna antzua, elkorra da, alperrekoa dogu. A Ezale 1897, 238a. Noiz edo noiz etorri oi zan eskutitz 

bat edo beste [...] baño beti elkor ta laburra. Ag G 120. Poesi zelaiak zeken eta elkor dakuskigu. Aitzol in Laux 

BBa IV. Zer dala-ta Zu, Jainko-Gizona, / gure-baita elkorrera? SMitx Aranz 176. Adimen elkor alferraren 

urguiluak ez baitio hari ber-jaiozko ezagutza lausotu. Mde HaurB 93. Idoi lokaztuetan altzak sortzen dira ta 

mendi arrizuetan zumar elkorrak. Ibiñ Virgil 84. Nere buru au elkor samar arkitzen diat gai polit bat sortzeko. 

NEtx LBB 114. Fellinik gizartearen bazter elkorretara eta zoko ilunetara du joera. MEIG I 182. Ternuako lur 

elkorrak lehenbiziko aldiz ikusi zituzten europarrak. MEIG III 57. Hemingwayren kontatzeko modu soila, 

elkorra itxuraz. Ib. 113. Logikaria zen eta ez du oraindik, dakidanez, lanbide elkor aski hori utzi. MEIG VII 185. 

Sintasi kontuan aski elkorra izan da, Europan behintzat, joera hau [estrukturalista]. MEIG VIII 109. v. tbn. Izt C 

172. Lard 10. Mok 22. Eguzk GizAuz 52. Zait Sof 168. Or Poem 541. Munita 20. Etxde JJ 220. Arti MaldanB 

216. Gand Elorri 74. 

Ondartza aren inguru guztijetako lurrak elkor-elkorrak ziran. Kk Ab I 81. 

Eta erraiten dio esku elkhordunari: [...]. HeH Mc 3, 3 (He elkortu). 

"(V, Gc), fruto que no madura" A. 

Escaso, pequeño. Cf. elkortxo. Esker onaren esku-erakutsi elkor hau. MEIG VII 110. 

(V-ger-m, G, L), elkar (G; Aq 821, Izt C 234 (sin trad.)). Ref.: A (elkor, elkar); Iz ArOñ (elkárra). (Uso sust.). 

"Tierra estéril y desigual" Aq 821. "Tierra estéril, costanera" A. "La tierra costanera y poco fértil; la parte alta del 

campo labrado que queda pobre por haber corrido hacia abajo la tierra mejor; la tierra pedregosa que queda sin 

cultivar al lado de un campo labrado" Iz ArOñ. Badakusa lurra negu-nagiak ateratzen, elkor itxuragaitzak 

azalduki. 'En mottes difformes'. Or Mi 109. Beroak ni itotzen; elkorren suak erretzen. 'Le feu des glèbes'. Ib. 

148. 

3. (Gc, ANc, L, BN ap. A; -kh- Dv (BN)). Mezquino, avaro. Sakela ez ustutzeagatik-edo, or zeudek legortea 

baiño elkorrago porru-landare bat bera ere beren bizitzan emateke. NEtx LBB 119s. 

4. "Elkarra da (G-azp), gizon elkorra (G-goi)" Gte Erd 212 (junto a odol txarreko, egoskor, erre, erretxin, etc. 

de otras zonas). 

5. "Elkorra" Izt C 224 (en una lista de instrumentos pastoriles). 

Etim. Puede proceder en parte de *erd(i)-gor 'medio sordo', con disimilación, y acaso también de *eld(u)-gor 

'difícil (duro) de madurar'. 

elkordin (B, L, S; VocB), erkordin (L, Sal, -kh- S; Foix ap. Lh), erkodin (-kh- S; Foix ap. Lh), ekordin (S; Foix 

ap. Lh). Ref.: A (elkordin, erkordin); Lh (ekordin, erkhodin, erdi I); Lrq (erkhordin). 1. "Que no cuece igual, 


mende. 

764


teniendo partes cocidas y crudas" VocB. "Mal cocido, medio crudo" A. 

2. (L-ain ap. A). "Ligeramente asado" A. v. erreskas, gorbizi. 

elkordura. Sordera. Zentzurik hoberenean, elkordura eta itsudurarik gabe. JEtchep 59. 

elkorkeria (elkhorkeri L, BN ap. A; -kh- Dv). 1. "Acte d'avarice" Dv. "Avaricia (acto)" A. 

2. "(BN), desmaña debida a la sordera" Lander (ap. DRA). 

elkorki (SP (sin trad.) Aizk y H). 1. "Sordamente" Aizk. "Sourdement, avec surdité" H. 

2. "Secamente" Aizk. "Sèchement, durement" H. 

elkorrarazi, erkorrerazi (-kh- S ap. Lh Foix). "Assourdir" Lh. 

elkorreria (-kh- BN ap. A VocBN; H). 1. "Surdité" VocBN, H. "Sordera" A. 

2. (Dv, A). "Avaricia" A. 

elkorri. v. elgorri. 

elkorrune. "(V), sitio árido" A. 

elkortasun (SP, sin trad.; -kh- Dv, H, A). 1. Sordera. 

2. (-kh- H). Aridez, falta de fertilidad (sentidos prop. y fig.). "[État] de sécheresse" H. Baña elkortasun 

orrekin konformaturik [...], egin bear degu alegiña lurrak ongi gobernatzen. Agric 19s. Gehienon gaitza 

agortasuna, elkortasuna izan ohi da; egilearena, berriz, ugaritasuna eta etorria. MEIG II 130. 

3. (-kh- Dv, A). "Défaut de l'avarice" Dv. "Avaricia" A. 

elkortu (V-gip ap. A; O-SPAd, SP, Lar; -kh- Dv, H), erkortu (-kh- H). 1. Secar(se), endurecer(se); convertirse 

en árido, estéril. (Sentidos prop. y fig.). "Se dessécher" O-SPAd 882. "Ogi bihia elkortu da" SP. "Secar 

demasiado, endureciendo" Lar. "(Intrans.) se dessécher, devenir sec. Elkhortu zaiku ogia [...]. (Trans.) sécher" H. 

"Toaja au elkortuta dago" (G-azp). Zeren bere barreneko koleraren suak eta irakinak, errai guztiak erratzen, 

elkhortzen eta idortzen baiterautza. Ax 280 (V 187). Gizon bat esku bat elkortua zuena. He Mt 12, 10 (EvL 

sekatu, Ur legortu; los demás, salvo IBe, dan ihar(tu) o variantes). Gogortzen eta elkortzen du biotza bekatua 

bekatuari erantsiaz. AA I 402. Urak guziz gaiztoak ziran eta lurra elkortzen zutenak. Lard (ap. Dv). Lurrak 

izaten duan gaitzik aundiena dala goseak elkortzea. Agric 20. Mendiak soiltzeaz elkortu ta ondatu egin dira ezin 

geiago. Munita 19. Eskein-liliak elkortu, zimeldu ta zitu bage deuseztuteko. Erkiag Arran 178. Onen adimen 

bizkorra ere etzan idor elkortu. Zait Plat 51. Biguna elkortu. And AUzta 136. Biziak are gehiago elkortuko 

bagintu, ez geundeke zeharo hilik, barne-muin hori heze duguino. MEIG I 80. 

(Part. en función de adj.). "Desseiché" O-SP 223. Badakusazu nola nagoen, su hunetan errea eta idor 

elkhortua. Ax 597 (V 384). Lur elkhortu eta agor bat. He Phil 494 (SP 487 idor). Ogi erre-zar elkortua. Izt C 

28s. Ezur leor elkortuaz beterik. Inza Azalp 109s. 

2. (O-SPAd 882; -kh- VocBN, Dv, H, A), erkortu (-kh- S ap. Lh Foix, Gèze). Ensordecer. "Devenir sourd" 

O-SPAd, VocBN, Dv. "(Intrans.) devenir sourd, (trans.) rendre sourd, attourdir" H. Beharriak tiroen 

harrabotsak elkorturik. JEtchep 89. 

3. (-kh- Dv, A). "Devenir [...] avare" Dv. 

elkortxo. Dim. de elkor (2). Leenik aurren-solas antzera, emen dituzu zenbait olerti-xeetasun, naiz ta 

elkortxo. Onaind MEOE 9. 

elkortze. (Fig.). Empobrecimiento. Badira neurtu bear au olerkigintzarako elkortze ta kaltegarri zaiela 

diotenak. Onaind MEOE 11. 

elkutzi. "Prestar, elkutzi" Lar. Elkutziren dautzut liburu bat xoil ona. Birjin 264. 

helladara. v. eladera. 

ellatu. v. ELLOTU s.v. erotu. 


mende. 

765


ellauditu. Golpear, dañar, estropear (?). Bena angüraren soka da hausten, bagek ontzia die ellauditzen, 

azkenekoz da zolatik lehertzen. Egiat 157s (el ed. propone 'joite, jotzen', con dudas, y atribuye la palabra a Lar, 

pero no la encontramos). 

elle, ell. Nombre del dígrafo ll. Ka, el, ell, em. MarIl XV. 

elleba. v. iloba. 

ellegatu. v. ailegatu. 

hel-leku. Dirección, seña(s). Cf. helduleku. v. helbide (5). Leihoetarik botatzen dituzte (New-Yorkeko 

Amerikanoek) beraz paper desegin, telefonako hel-lekhuen liburu eta holako. SoEg Herr 15-3-1962 (ap. DRA). 

ellergi. v. ilargi. 

elli. v. 1 eli. 

ello. v. ELLO s.v. ero. 

ellor. v. egileor. 

ellorri. v. elorri. 

elloska. v. ELLOSKA (s.v. eroxka). 

ellotu. v. ELLOTU (s.v. erotu). 

ellu. v. euli. 

helmen (BN; VocBN, H). Ref.: A; Satr VocP. 1. Alcance. (Se emplea en casos locales, sobre todo helmenean 

'al alcance de la mano'). "Portée, distance à la portée de la personne qui veut la parcourir et atteindre le but 

proposé à la fin de cette distance" VocBN. "1.º portée en général, distance à laquelle on peut atteindre. 

Helmenean duzu, vous l'avez a portée, vouz y pouvez ateindre sans peine. Eskuaren, begiaren, adimenduaren 

helmenean, à portée de la main, de l'oeil, de l'intelligence. 2.º portée d'un fusil, d'un pistolet, d'un canon. Helmen 

luzeko xixpa, fusil à longue portée" H. "Helmenian zuenik etzuen uzten, se apropia de todo lo que llega a sus 

manos" Satr VocP. v. helbide (4). Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XIX. 

Gosetean heriotzetik eta gerlatean ezpataren helmenetik itzuriko zaitu. Dv Iob 5, 20. Haren [misionestaren] 

helmena laburra izanen da. Prop 1888, 112. Gure helmeneko ahal guziei beren boza gurekin batean oneko aldea 

daukanari eman-araztea. HU Zez 140. Misionesten hel-menetik arras kanpo. Prop 1906, 72. Helmenean baitzen 

axurki eta ahatxeki. Eskual 20-3-1908 (ap. DRA, s.v. ahatxeki). v. tbn. Ox 128. Lehenbiziko bietarik [kaolin eta 

feldspath] ba omen du ausarkian eskualde huntako lurrak, [...] bainan ez orotan berdin lodi, ez mamitsu, ez helmenean. 

JE Ber 8. Berehala, atheak, gizonaren helmenean, zaukan leiho ttipia zabaldu zen. GaztAlm 1934, 32 

(ap. DRA). Radar alimale bat ezagun da, hel-men handikoa, Europako handienetarik bat. Herr 24-12-1959, 2. 

Hitzak, hel-meneko gauzen izendatzeko sortu ditugu. Lf in Zait Plat XV. Engoiti urrutira bazeraman Theresa 

eraman zuen uhin gora hark berak... urrutira, haien helmenaz bestaldera. Mde HaurB 108. Liburu hau bekizu 

beti hel menean, / zabalik ezartzeko haren aintzinean. Xa Odol 21. Arranbel tiro baten helmenean jartzera. Bibl 

Gen 21, 16 (Dv balazta tiramen batean). Irispidean, helmenean edo helbidean gerta daitezkeenen artean hautatu 

behar dut etorkizunik onena. MEIG VII 186. 

"2.º (?), jurisdicción" A. 

2. Llegada. Compong-Tomerako ene helmena aditu zuen bezain laster, Cambodjianoen soldado buruzagia 

ethorri zitzarotan. Prop 1899, 177. 

elmitz. v. elbitz. 

heloin. 1. "Hel-oina (L), raison, motif, excuse sur lesquels on peut appuyer, des quels on peut prendre pied et 

s'autoriser pour... Nahi nuke ardietsi, bainan hel-oiñik eztut galdegiteko" H. 

2. "Heloiñ (Lc), mal sentimiento de odio" A. 


mende. 

766


elohitiar. Elohita. Errepikatuak eta desberdinak diren lerroaldetarik ageri du nahastekaturik badirela 

yahvetiarraren idatzi batzu eta beste batzu elohitiarra deitu idazle berri batenak. Bibl Gen 15, 1 nota. 

elokada (V-gip ap. A; Lar). "Papirote" Lar. "Cosque o golpecito dado en el cráneo con el dedo del corazón" A. 

? elokadi. "(B), sitio espinoso enredado con zarzas, intransitable" A. Es posible que se trate sin más de Elokadi, 

nombre de un monte de Baztan. 

elokai. "Ronzal, la cuerda para atar las bestias al pesebre u otra parte" Lar H. 

elokika. "Elokika batzuk, unos frutos rojos del espino albar" Iz Als. v. elosika. 

elokuente, elokuent. Elocuente. Gizon elokuenta. Lç y He Act 18, 24 (TB, IBk hiztun eder, IBe hizlari 

bikain). Iztuetaren euskera, tankeraz beroa, goria, ele-eder edo elokuentea da. Or EEs 1930, 65. 

elokuentzia, elokantza (-kh- Urt III 401). Elocuencia. Ez naiz ethorri elokuenziazko edo 

sapienziazko exzellenziarekin. Lç 1 Cor 2, 1 (He mintzo eder, TB solas goithandi, Dv solas zoragarri). Egia 

behar da Eskritura Sainduan billhatu, ez elokuenzia eta hitzen distiadura. Ch I 5, 1 (SP aharantza, Mst 

elhen edertarzün, Ol itz-antze, Leon hizkuntzaren eder). Izkunde eder edo Elokuenziaren erreglakin landu ta 

bruñituak. Cb EBO 45s. 

elon. "Elhon (BN-arb), conversación agradable y fina" A. Cf. ELE ON. 

elor (V-gip ap. Etxba Eib; -lh- VocCB). "Cardo espinoso. Elorra auntzak jaten dabe, dittuan arantzen ardura 

barik" Etxba Eib. "Larra, [...] zarza, rosal salvage. Sin. elhorra" VocCB. Sasiak eta elorrak. Ag G 129. Erein 

ondoren oraindik ere elorrekin burrukan ari den artaz. Ibiñ Virgil 71. 

elordi (A, Etxba Eib), elordui (Ast Apol 102 Dv, A), elorridi (-lh- Dv). Espinar. "Epinier étroit et profond" 

Dv. "Lugar poblado de cardos o espinas. Olerrian ordez, iñoiz entzun izan da Elordian" Etxba Eib. 

elornoble. "Albus spinus, [...] elhornobléa" Urt I 477. v. ELORRI ZURI. 

elorrarantza (V, G), elorri-arantza (V-gip, G-goi), elorrantza (V-gip). Ref.: A; AEF 1955, 132 y 183; Elexp 

Berg (elorrantza). Espino; espina. "Endrino" A. "(G-goi), espino albar" AEF 1955, 132. "(V-gip), espino 

blanco" Ib. 183. "Elorrantza artian trabauta geldittu zan billotsa" Elexp Berg. v. elorri. Ene gatik khoroatu 

zinen elhor-arantzez. EZ Man II 29 (v. tbn. Man I 37). Othe da nehor, elhorri-arantzetarik mahats edo sapharlaharretarik 

fiko biltzen duenik? (Mt 7, 16). Ax 216 (V 144; Lç, He elhorri). Ezta gizona diru bakoa;/ da 

elorrarantza latzena. Azc PB 364. Arantzazuri edo elor-arantzea. Ezale 1897, 341a. Sasiak, oteak edo 

elorrantzak eldu ziotela [...] ia egunero zekarden gizonak urraturen bat etxera. Ag G 67s. Elorri-arantz orrek 

biotza zauritu zigun. "Une épine de nerprun". Or Mi 92. Arantza beltzak zornatu, elorrarantzak osatu (V-gip). A 

EY III 172. Antxe zeuden [ardiak] elorri-arantzaren ingurumari, bazka gozoan. SMitx Aranz 25. Elorriarantzartean 

noizbait jaio oi diran lore zuri ta txikiak legez. Gand Elorri 148. Justurixa asten zanean, gurasoak 

esaten ziguen elorri-arantza kolkoan sartzeko. And AUzta 65. 

elorri (V, G, AN, L, Ae, BN, S; Lar, Mg PAb 188, Añ, Izt C 124, Lcq 76, H, A Apend; -lh- SP, Ht VocGr 354, 

VocS, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), elurri (G-to-nav), ilorri (AN-erro, -lh- S), ilurri (R), ellorri (Sal), lorri (AN- 

5vill). Ref.: A (elorri, illurri, eñurri); Bon-Ond 146; VocPir 572; Lh (elhorri, ilhorri); Echaide Nav 94; Iz Als 

(elorriya), ArOñ (elorrixa), To (elurriya), Ulz (elorrie); AEF 1955, 72; CEEN 1970, 346. 1. Espino 

(denominación genérica; en particular, suele referirse al espino albar); zarza. "Ronce" SP. "Épine" VocS, Gèze. 

"Épine, aubépine" VocBN. "Aubépine" Bon-Ond 146 y VocPir 572. "Épine, ronce" Dv. "Arbrisseau épineux" H. 

"Guerrillón, mata de muchos pinchos" A Apend. "El espino albar" Iz Als. "[Urre-arkia] elorri baten peian eta 

euzkixak lenengo joten daben lekuan [da]" Iz ArOñ. Cf. Xa Odol 340: Zuek arantza deitzen dezute ta guk aldiz 

elorria. Cf. Ech 33r: "Yllurbide o Elorbide, que quiere decir camino espinoso, y allí cerca a Yllarça, después se 

llamó Yllorçi, quiere decir espinal o carrascal". v. arantza, elorrarantza. Tr. De uso gral. La forma más 

empleada es elorri; hay ilhorri (escrito ilhori en alguna ocasión) en Tartas, ellorri en Samper, illurri en 

Mendigacha. 


mende. 

767


In Mendilorri (1007). Arzam 211. Elhorzahea (1025). Ib. 211. Elorce ibar (1095). Ib. 211. Don Garcia de 

Mendielorri (1192). Ib. 210. Yeraza Elorriandiadana (1452). Ib. 211. Et se spino abbate Helhorriga usque S. 

Romani. CSM 12, 871. 

Eta berze parte bat eror zedin elhorri artera, eta elhorriak handi zitezen, eta itho zezaten hura. "Épines". Lç 

Mc 4, 7 (He, TB, HeH, Arriand el(h)orri; Dv, Leon laphar, Ol, Or, IBk arantza, Ker, IBe sasi). [Landak eta 

mahastiak] guztiak ziren hasuiñez, elhorriz eta belhar gaixtoz betheak. Ax 40 (V 25). Bide huntako naharrak, 

kaparrak, eta ilhorriak trenkatu ditu. Tt Onsa 18. Ilhoriz [sic] koroatu. Ib. 114. Elorriak lendanik mokoa zorrotz. 

"Muy temprano se descubren las inclinaciones de cada uno". Aq pág. 63. Lurrak eztakarz ezpada aranzak, 

elorriak ta bedar txarrak. Añ NekeA 216. Menturaz elorriak matsik ematen du edo larrak pikurik? (Mt 7, 16). 

Lard 385 (Lç, He, TB, EvL, HeH, SalabBN, Ip, Dv, Echn, Ol, Ker, IBk, IBe el(h)orri, Samper ellorri; Ur, Or 

arantza). Duphinaren azpian erretzen hari diren elhorrien harrabotsa. Dv Eccl 8, 7. Ez geiegi dirua leundu: 

zeren aberastasunak arantzak dituzten. Ezta elorririk ain zorrotz zulatutzen duanik, nola ondasun ugariak. Bv 

AsL 131. Illurriak ere egiten du su ona; zurginek txerkatan dei ardatz egiteko. Mdg 131. Elorriaren loreak. Ag 

G 43. Makilletako moztu dituzte mendietako elorriyak. Tx B I 183. Ota, giñarra, elorri, arantza ta ostantzeko 

larrak. Kk Ab II 16. Elorria lora dago? Arto ereiteko giro dago (G-goi). A EY III 116 (AEF 1927, 80 recoge una 

versión de V-gip). Banoa gainetarat elorriz elorri... Iratz 66. Zure elorri orrek eman du lore zuria. NEtx Antz 

70. Elorri berak lore ta arantzak. Gand Elorri 84. Elorriko Andra Mari. Ib. 57. Elorriak baditu / pinporta 

gorriak. Ib. 106. Likeeko gaillurretan bazkatzen dira auntzak elorri arantzatsuz. Ibiñ Virgil 100. Bideak 

[gramatikan] zabalik zeuden, baina [...] aspaldi josi zitzaizkigun otez eta elorriz. MEIG II 128s. 

v. tbn. Mb IArg I 277. Lg I 217. Brtc 133. AA III 298. AstLas 49. MarIl 25. It Fab 179. Hb Egia 12. AB AmaE 

340. Lap 133 (V 61). A Ardi 116. Ir YKBiz 139. SMitx Aranz 30. Etxde AlosT 105. Zait Plat 3. Vill in Gand 

Elorri 9. 

(Como primer miembro de compuestos). Gozua da elorri-usaña. Altuna 34. Laisterka ta izkutuka elorriesipera 

zetorren. Or Mi 54. Tximist-bildurrez elorri-xuxta / ezkerrean du Garazik. "Un ramito". Or Eus 266. 

Sasiarte, gartxuondo ta elorri-adarretan. Erkiag Arran 183. Elorri loreak. Gand Elorri 152. 

2. (-lh- L, BN, S ap. Lrq; -lh- H). (Sentidos prop. y fig.). Espina. "Épine, piquant, [...] soit d'un arbre épineux 

quelconque, de ronce, d'ajonc, de sauvageon de pruniers, poirées, de rosier; ou bien d'animaux, porc-épic, ou 

quelque espèce de poissons, et ici le mot usuel et propre est sista. Elhorri bat badut oinean" H. "Épine d'arbre ou 

de bogue de châtaigne" Lrq. v. arantza. Tr. Sólo septentrional. Elhorriz koroatu. Lç Mt 27, 29 (tít.; 

expresiones similares tbn. en Bp I 148, Lg II 259, CatLan 43, Dh 233, Lap 244 (V 110), Ip Hil 187). Eztiteke 

zauria senda, elhorria barrenean deiño. Ax 336 (V 223). Khoroako elhorri zorrotzak. Lg II 272. Ezarria izan 

zaut elhorri bat haragian. TB 2 Cor 12, 7 (Lç eskarda, He, Dv akhu(il)lo, Bibl zizkita). Gizon bat zela, elhorri 

bat eskuan sarturik, elhorri hura ezin atheratuz ari zena. Barb Leg 70. Isabela izan zen elorria, bere haragitik 

kendu ahal izan zuen ezkero. Mde HaurB 46. v. tbn. SP Phil 133. Gç 83. He Phil 136. Egiat 231. Hb Egia 123. 

Dv Mt 27, 29. 

(Como primer miembro de compuestos). Zer! elhorri xixta baten beldur zare, eta gaztigu hunen ez? Dv 

LEd 128. 

3. (-lh- Lh), eñurri (R ap. A). "Espino (fruto)" A. "3.º prune de Damas; 4.º prunelle" Lh. 

- ELORRI-ARANTZA. v. elorrarantza. 

- ELORRI-ARRAIN. "Hémitriptère" Lf GAlm 1957, 31. 

- ELORRI BELTZ (G-to, L-ain, S; Lcq 76; -lh- Dv, H, Foix ap. Lh, Dass-Eliss GH 1932, 89; e. baltz V-ger; 

elurri beltz G-to; ilhorribeltz S). Ref.: Alth Bot 19; A (elorribaltz); Lh (elhorribeltz, ilhorribeltz); Lrq 

(elhorribeltz); Iz To (elurriya). Endrino. "Ilhorribeltz, prunier des haies" Lh. v. ARANTZA-BELTZ, basaran. 

Neprun duzu berriz oihan belzetan kausitzen den elhorri belzaren frutua bezala, baxa arana iduri duena. 

Mong 594. Elhorri-beltza estaltzen denean arrosez. "Anderia gorarik" (ap. DRA, que no da más ref.). Hobe ahal 

da aztalian elhorri-beltz ezi ez huillanegi bethi politikaz gose dena (S). Eskual 2-10-1908 (ap. DRA). Buruan 

jada inguruan dut elorri beltzen itzala. Iratz 127. 

- ELORRI-KRISKA (-lh- L ap. A; e.-triska Lcq 69), ELOTRISKA (Lar Izt C 124 y H). "Aulaga, aliaga" Lar 

(cf. Lar DVC 217: "Txillarra la llaman otros, pero son distintas"). 

- ELORRI-LATZ. "Genista hirsuta, tojo ? [...] Elorri-latza en bascuence" Labayru Hist I 478 y nota. 

- ELORRI-PUNTA (Urt). Espina. "Spinarum aculei, elhorripuntak" Urt I 121. Eta uste dü elhorri phünten 

artian badirela plazerak. Mst III 20, 5. Elorri punten bildurrez beti / gurutzatik at bainago. Laux BBa 10. 

- ELHORRI-SAGAR. "1.º (BN-ciz), endrina. 2.º (S), fruta del espino" A. 

- ELORRIZKO (Lar; -lh- Dv, H). (Adnom.). "Espíneo" Lar. "Qui est d'épine. Elhorrizko khoroa, la couronne 

d'épines" Dv. "Fait d'un arbrisseau épineux ou d'épines. Elhorrizko makhila-hesia, bâton-haie fait de plantes 

épineuses. Elhorrizko khoroa, couronne d'épines" H. Elhorrizko koroa. Lç Mt 27, 29 (TB, Echn, Leon 

el(h)orrizko; HeH, IBk arantzezko; hay tbn. elhorrizko k(h)oro(n)a en EZ Noel 96, Bp II 48, CatLav 392 (V 

189), Lg II 272, UskLiB 39 y Zerb IxtS 89). Buruban sartu eutsen elorrizko koroe aranzaduna. CrIc 174. 

Alferren bideak iduri du elhorrizko hesia, behaztopagailurik ez da prestuen bidean. Dv Prov 15, 19. Ta lur orrek 

erne dau poema. Arima elorrizkoaren, bidezkoaren poema. In Gand Elorri 43. Elorrizko otarre malguak ere egin 


mende. 

768


ditezke. Ibiñ Virgil 75. 

- ELORRI ZURI (V; -lh- Lh; elorri txuri G, AN, S, G-to (elurri); Lcq 82; elorri xuri L, BN, S; -lh- Urt I 477, 

Dv, H, Foix ap. Lh; ilorri-xuri S; Alth Bot (-lh-) A; elhor-xuri Urt I 477). Ref.: A (elorri txuri, ilori-xuri); Lh 

(elhorrixuri, ilhorri); Lrq (elhorrixuri); Iz To (elurriya); Satr CEEN 1969, 209. Espino blanco o albar (Crataegus 

oxyacantha). "Elorri xuri (BN-baig), ramo de espino. Se bendice el día de San Juan para colocarlo en la puerta o 

ventana de casa. Preserva de los rayos" Satr CEEN 1969, 209. Cf. VocNav: "Elorri-zurie llaman al espino albar. 

Y elorri-churie al espino negro (V. de Odieta)", "elorrichuria o elorri-xuria, nombre vasco del espino albar 

(Vera de Bidasoa)". v. ARANTZA-ZURI. 

Nork [erakutsi zuen] elorri txurian / sagarra txertatzen? It Fab 101. v. tbn. Elzb Po 184. Elorri xuriaren 

azpian / anderea lokartu. Balad 107. Elhorri xuri baten itzalpe garbian. Ox 24. v. tbn. Barb Leg 63. Etxe 

batzuen aitzinean (elhorri xuriek) elhurbegiek iduri zuten. JE GH 1934, 231 (ap. DRA, s.v. elurbegi). Lilitan 

polittena elorri xuria; / lilia joan ondoan, zein bihi gorria! (L). Canc. pop. in Onaind MEOE 77. Etxeko ate eta 

leioak elorri-zuri eta lizar-abarrez apaintzea, bertara tximistik erori ez dedin. JMB ELG 80. v. tbn. A EY I 165 y 

306. Andra Maria agertu zan ondartza zaarreko Elorri Zuriaren ondotxutik igarotean. Erkiag Arran 194. 

Beheretan, pinotegi eta elhorri zurien artean, ez duk bethi errex ardien zaintzea eta biltzea! Larz Iru 92. 

(Con -zko, adnom.). Bi elhorri xurizko hesien artean. JE Bur 34. Aspaldiko makila, elhorri zurizkoa. 

JEtchep 55. 

Jesus Jauna hurbildu zitzaion elhorri-xuri ondo bati, hura inharrosi eta sekulako urhe-zilarrak handik 

erorrarazi. "S'approcha d'un aubépine". Barb Leg 63 (cf. elorriondo). 

elorriaga (Lar, -lh- H). "Espinar, espinal" Lar. "Lieu peuplé, plein d'arbrisseaux épineux, ronces, ajoncs" H. 

Elhorriaga, una rega (1025). Arzam 211. Jaunaren Aingerua agertu zion Sinaiko mendiko eremuan, 

elhorriaga batean zen sugar baten barnean. TB Act 7, 30 (Lç, He berro, Dv sasi). 

elorriar. "Espino catártico (Bot.)" A. 

elorri-arrain. "Hémitriptère" Lf GAlm 1957, 31. 

elorriarrosa. "Aspalathus, [...] elhorriarrósa" Urt II 405. 

elorribelar (-lh- Urt), elorbelar (Urt). "Acacia" Urt I 68. 

elorridun (-lh- L, BN, S ap. Lh y Lrq; -lh- H). "Qui porte des épines" H. "(Plante ou arbre) qui a des épines" 

Lrq. 

elorrieta (Lar, -lh- H). "(Espinar, de) espinos" Lar. "Lieu peuplé, plein d'arbrisseaux épineux, ronces, ajoncs" 

H. 

elorrilandare (-lh- Urt), elorlandare (-lh- Urt). "Acacia" Urt I 68. 

elorrilar (G ap. A; Dv (G)). "Zarza" A. v. lahar. [Lurrak] elorrilarrak emango ziozkala. Lard 5. 

1 elorrio (V-ple-ger-m-gip, G-azp). Ref.: A; A Apend; Iz ArOñ. (Del nombre de la población vizcaína, sin 

duda a partir de expresiones del tipo Elorrio(koak) ikusi (v. infra)). "Penalidad, tribulación" A. "Elorrio eldu 

yako (V), le ha llegado su San Martín" A EY III 335, que cita el msOch 18. [Azkenengo albisteak] Pedro 

Migel ezin jaiki zala zioten, etsipenean erorita bestien bearrean zegoala. Orduan elorrio. Ag G 259. Idoro dabe 

mandio / ta beinbeinko emendio / naizta bazkatzat izan iñoren / negar eta elorrio. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

(Det.). Ai ene, Kose, / au da elorridxue, / beti amogille / ta beti probe. Ort Oroig 14. Yalkiko ditizugu gure 

bideko elorrioak eta estuasunak. Or Mi 125. Elorrijo andiren bat zendubala-edo uste ixan dot nik! Otx 74. 

Elorrio gorria (atsekabe aundi bat). Zait Sof II 36. Zer egin bear ete eban? Elorrioak zituan beiñepein. Erkiag 

Arran 62. 

- ELORRIO EGIN. "(V; msOch), dar pesadumbre" A. Elorrio (tribulación) dagioke (egingo dio) osatu nai 

duen gizona. Ayerb EEs 1912, 155s. 

- ELORRIO IKUSI. "Pasar tribulaciones, dolores, miseria, ver las de Caín. Haciendo juego con la población de 

Elorrio, que se divisa desde el alto de Kanpanzar, en los años que hay mala cosecha y se presenta mala 

perspectiva para el invierno, se dice: Aurten ikusi bear degu Elorrio, Kanpanzarrera joan gabe, este año vamos 

a tener que ver Elorrio, sin necesidad de ir a Kanpanzar" Vill (comunicación personal). "Elórrixo ikusi zuan, 

ikusita ñaok ni, vió las negras (se usa sin artículo)" Iz ArOñ. "Gaitz bat datorrenean, edo janik eza edo bizimodu 


mende. 

769


txarra, onela esaten da: Aurten Elorrio ikusi bearko diagu Kanpanzarrera barik. Lenagoko esakeria da au: Onek 

erakutsiko digu Elorrio... Elorrio ikustea gaitza pasatzea da" And AUzta 60. (Det.). Miruak ikusi dittuzan 

elorrijuak [txitta] gustijak aldabatera eruan eziñik! Otx 172. 

- ELORRIOKOAK IKUSI (A, que cita Mg PAb). Pasar tribulaciones. Cf., quizá, Dgs-Lar 3: "Asombro, 

sarrakijua, elorijoeua [por elorrijocua?]". Jakiten badeutsu atsuak, osatuten bada, ikusiko dituzu 

elorrijokuak. Mg PAb 79. 

- ELORRION. "Katua elorrion berriz estu ta larri (G-azp)" A Apend. 

2 elorrio. "Elórrixo, fruto rojo del espino albar" Iz ArOñ. v. elosika. 

elorriondo (-lh- Urt). Espino. "Appendices, elhorriondo bihigorriduna" Urt II 183. v. elorri. Kanpai 

aretxek deituta urreratu zan Miraria zegoan elorri-ondora. SMitx Aranz 9. Elorri-ondo ta izar itxura / emon nai 

izan deutsagu [Arantzazuko eleizari]: / Arri baltzixkak elorri-arantz, zurixkak izar-errañu. Gand Elorri 58. 

Aranak zekarzkiten elorri-ondoak. "Spinos". Ibiñ Virgil 110. 

elorripe (-lh- SP, sin trad., + elhorripekoa). (Usado en casos locales). Lugar bajo el espino, la zarza. Batak 

elhorripetan, bertzeak elhurpean sartu eta erabilli baitzuten bere gorputza billusgorriturik. SP Phil 434s (He 

439 elhorripean). Bertze parte bat erori izan zen elhorriperat eta elhorriek handiturik itho zuten. He Mc 4, 7 (Lç 

elhorri artera, Dv lapharretara). 

elorritsu (-lh- L, BN, S; -lh- SP (sin trad.), Dv, H, Foix ap. Lh, A). Ref.: Lh; Lrq. Espinoso (sentidos prop. y 

fig.). "Qui est plein d'épines" Dv. "Plein d'épines, de piquants" H. v. arantzatsu. Bertze pharte bat erori zen 

toki elhorritsu eta arrantzetsu baterat. Etcheberry 218. Zure ondotik dabilan hura, dohatsu! / Ez baitakusa bidea 

zoin den elorri eta uritsu. Iratz 104. Baiña bide zuzenetik doazanak lur lau ta zabaletik dabiz, bide au ez da latz 

ez elorritsua-ta. Ker ElizG 210, I 4 (ap. DRA). 

elorritxo, elorritxu (V-gip ap. Iz ArOñ). Dim. de elorri. "Elorritxua loran dao, artua ereitten giro dao" Iz 

ArOñ. 

elorritze, ilurritze (Sal ap. A s.v. illurri), eñurriatze (R-uzt ap. A). Espino. v. elorri. 

elorriztadura. "Elhorriztadura, garniture d'épines" Dv. 

elorriztatu (L, BN, S; -lh- Dv, H; elhorrist- VocBN, Gèze, Foix ap. Lh). Ref.: A y Lrq (elhorristatu); Lh 

(elhorri). "Garnir d'épines ou d'aubépine" VocBN. "Garnir d'épines, de branches épineuses. Alhorra 

elhorriztatzea, fermer son champ ou carreau ensemencé ou planté, avec des branches d'arbrisseaux épineux" H. 

Gero elhorriztatzen duzu landarea eta ondorat ematen inguru hekietan diren harri guziak. Dv Lab 344. 

elortegi. Espinal. Gerra sasi ta elortegiai. Munita 14. 

elortxa (G-nav ap. Ond Bac). "Fruto del espino albar: manzanica de pastor" Ond Bac. v. elosika. 

elortza. "Abrojal. Elorretan, baserrixan aurretik izango zan elortza aundiren bat, oiñ be an badira ta" Etxba 

Eib. 

elosika (G-goi; Aq (G) 128 (-ea, det.) A (-e)), elosike (G-goi). Ref.: Arzdi Plant1 (elosika); JMB At (elosike); 

"Majuela, frutilla colorada del espino" Aq 128. "Endrina" A. "Fruto de Crataegus oxyacantha = majuelo (en 

Ataun)" Arzdi Plant1 275. "Elosike, fruto de espino albar" JMB At (la -e puede deberse a armonía vocálica o, 

como en el testimonio de Araquistáin citado por Azkue, a una deducción errónea del det. -ea). Cf. Or Eus 78n: 

"Belaxaka, elosika, elorriaren baxarana". v. 2 elorrio, elortxa. 

elotriska. v. ELORRI-KRISKA. 

helpide. v. helbide. 

elsari. "Talla, premio que se ofrece por prender a alguno" Lar H. 


mende. 

770


elsuns (B ap. A), elsus (AN-5vill ap. DRA). "Tábano (insecto)" A. v. 1 beltzuntza. 

heltari (L-ain, Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Socorredores" A. "Sauveteur" Lh. 

eltarin. v. HELDU-ARIN. 

eltasun. v. heldutasun. 

eltor. 1. "(V-ger-m), ranilla, enfermedad de la pezuña del ganado" A. Cf. eltur. v. elkarteko. 

2. "Suelen brotar en el cuerpo de las ovejas otros granos que reciben el nombre de eltorrak (G-goi)" Arin AEF 

1955, 115. 

3. "Orzuelo" Darric (ap. DRA). v. betor. 

eltso. v. eltxo. 

eltsutsa. v. 1 intxusa. 

eltto. Mosquito. v. eltxo. Elttorik ttipiena baño ttikiagoa. Osk Kurl 83. 

heltu. v. heldu. 

heltubada. v. heldubada. 

eltur (V-m, G-azp-goi-to; Lar, H), ertul (AN-5vill). Ref.: A (eltur, ertul); A Apend y JMB At (eltur); Iz To 

(elturra). Panadizo. "Carne podrida que sale del medio de una herida" A. "Elturre, berezko aunditxue" Ayerb 

EEs 1915, 231. "Carroña, divieso" A Apend. "1.º el mal doloroso con pus que se produce ordinariamente en los 

dedos bajo las uñas y de donde sale una cosilla blanca (Leaburun); 2.º el gusanillo que se saca del tumor 

doloroso" Iz To. v. 2 eltzeko; cf. eltor. 

heltura. v. heldura. 

eltur-belar (Lar, Izt C 43, H, Arzdi Plant1 275), ertul-belar (ANc ap. A; Lcq 92). Sanguinaria menor, 

nevadilla (Paronychia argentea). "Paronychia, mata pequeña, elturbelarra" Lar. "Herbe au panaris, renouée [que 

es la "sanguinaria mayor (Polygonum aviculare)", pero seguramente Lar]" H. 

eltxaka. v. eltzaka. 

eltxano (Sal, R; Aq 1 (R)). Ref.: A; Iz R 288 y 305; EAEL 130. 1. "Puchero" Aq. "Marmita. (Dim. de eltze?)" 

A. "Izar zan éltxano bat úr (R-is), pon un puchero de agua" Iz R 305. "Érkin zan sútik eltxánoa (R-uzt), saca del 

fuego la olla" Ib. 394. Ezau faltatan eltxano bapanari bere eltzabaldea (R). A EY III 129. Eltxano erakian ez 

da ellurik sartan. Ib. 60. 

2. "Potaje, puchero" A. Eltxanoa antzatu duna? (R). A s.v. antzatu. 

eltxanoka. "(R), cierto juego en que se manejan y rompen ollas viejas" A. v. eltzeka, lapikozarka. 

eltxanotapa. "(R), cobertera de puchero" A. 

eltxar (BN ap. Lh), eltzar (-lz- SP A). 1. Avispa. "Guêpe" SP. "Var. de lozer, lezor" A. v. abadota. 

eltzar. "Gros moucheron. Syn. eultzarra, euli-tzarra" H. 

"Moustique" (S) EAEL 100. v. eltxo. 

2. (V-oroz-arr-ger-m-gip, G-azp-goi, Sal, S, R-uzt; Foix ap. Lh), eltzar (R; VocBN, H (-lz- BN)), iltxar (Gazp). 

Ref.: A (eltxar, eltzar); Lh (eltxar); Iz ArOñ (eltxárra), IzG 205. Cresa, queresa, moscarda; gusanillo. "Petit 

insecte blanc qui se forme sur la viande qui passe et qui commence a se gâter" VocBN. "Insecte provenant de 

vers qui naissent sur fromage, viande gâté" H. "1.º (V-m), gusanillo de las marismas. [...] 3.º (V-m-gip, G-azpgoi), 

mosca que pica y hace podrir las carnes. 4.º (V-oroz-arr-ger-m), triquina, gusanillo del tocino. [...] 6.º (Vger), 

bacteria, gusano de cadáveres. 7.º (V-ger-m, Sal, Sc, R-uzt), gusano blanco de viandas rancias" A. "A)rak 

eltzarretarik, eltzarrak elu-kaketarik egiten dra (R-uzt), los gusanos se hacen de los gusanillos" Ib. "1.º asticot. 


mende.


2.º oeuf de asticot" Lh. "Euli aundixak jo dau: salen gusanos 'eltxarrak'" Iz ArOñ. "Larva de mosca (en la carne, 

etc.)" IzG 205. 

Larva (de la abeja). (Erle) langilek ume edo eltxarren bazka apailatzen dute. Herr 3-8-1959 (ap. DRA). 

3. "(G-goi-bet), cagarruta de ovejas" A. 

4. "(V-m, G-azp-to-nav), caries" A. v. euli. 

eltxarin. "(?), voluble" A. 

eltxaur. v. eltzaur. 

eltxe. v. ELTXE s.v. eltze. 

eltxegogor. Hucha, alcancía. v. eltzagor (2). Eliza sartzen, mahain baten gainean, eltxegogor bat, 

munduan gosearekin ezin biziz borroka ari diren guziak barnetik oihuz ari zaizkunak laguntza galdez. Herr 26-3- 

1964 (ap. DRA). 

eltxerra (det.?; V-m ap. Arzdi Plant1). "Acer, arce (en Aulestia)" Arzdi Plant1 275 (v. tbn. RIEV 1913, 587s). 

v. astigar, 2 azkar. 

eltxetto (AN (?) ap. A Morf 279), eltxeto (B ap. A; H, VocB), eltxoto (AN-araq ap. Urkia EEs 1930, 8). 

"Pucherete. Doble dim. de eltze" A. Atsoak, eltxeto gartan bi eri sartus, logunak, ukaraiak eta belaunpeak 

ubendustatu zitue. A Aezk 188. 

eltxetxu. v. ELTZE-ITSU. 

eltxiki (V ap. A Añ (V)). "Real de vellón" Añ. "Real de vellón de veinticinco céntimos de peseta" A. 

eltxitxu. v. ELTZE-ITSU. 

eltxo (V, G, AN-araq-larr-ulz-olza-egüés-ilzarb, Ae, Sal, S; Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv (V, G, S), H, Foix 

ap. Lh), eltzo (V-gip, L, BN-baig; Lar, Dv, H), eltxe (R), eltxu (G, R), elzo (BN, S; SP, VocBN), autxue (det.; Gnav), 

aultxua (det.; G-nav), eultxo (G-nav), eltso (G-goi, AN-erro), elxo (S), elxu (S), geltxo (V-ple). Ref.: A 

(eltxo, eltzo, eltxe, eltxu, elzo); VocPir 530 (que recoge muxkito en Sal y R); Bon-Ond 146; Lh (eltxo, elso, elxo); 

Iz Als, ArOñ, Ulz; Etxba Eib; Lrq; Elexp Berg; EAEL 100. 1. Mosquito. "Toute sorte de petit moucheron" SP. 

"Cinife, mosquito" Añ. "Eltzo, mariposilla, mosquito" A. "Moucheron, éphémère" Lh. AxN explica beitarekin 

(511) por eltxoarekin. Tr. Documentado ya en Leiçarraga, aparece en autores meridionales y suletinos, y 

además en Salaberry, Duvoisin y, glosado, en Jean Etchepare. Eltxo es la forma más extendida; eltzo se 

documenta en textos septentrionales no suletinos, pero es en éstos mucho menos frecuente que ulitxa (q.v.); hay 

eltxu en algún texto vizcaíno moderno. En DFrec hay 4 ejs. de eltxo. 

Eltzoa irazten duzue, eta kamelua iresten. "Moucheron". Lç Mt 23, 24 (SalabBN elzo, Ip, Ur, Echn, Ol, Ir 

YKBiz 402, Or, Ker eltxo, Dv eltzo, Arriand eltxu, IBe heltxo; He uli xume, TB, EvL, Leon ulitxa, HeH uli, IBk 

eulitxo). Elzoak usurik gaitz. Bela 18. Elzoz ere elhia gaitz. O Pr 499. Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, 

ta apénas arrapatzendú eltxobát. LE Prog 120. Beldurrez daudenak komulgatu ezinda eltxoren bat [...] igaro 

zatelako eztarritik. Mg CC 228. Mundukuen gorroto ta alizate guztiak eltxo bat bere ez dira Jaungoiko 

indartsubagaz pelietako. fB Ic I 57. Eltxo pozoitsuak datoz berriz ur usteletik. "Mosquitos". It Dial 37 (Ur, Ip 

eltxo; Dv ulitxa). Hurrun hebentik, hurrun elxo txarra. Arch Fab 99. Eltxozko odei belz batek Erreinu guzia 

illuntzen zuen. Lard 69. Oñez, zaldiño eta astoetan, eltxoa bezela zetorren jendea. Arzac EE 1884a, 9 (expresión 

similar en Sor Bar 88). Eltzo (éphémère, moucheron) batek bezala leher egiten du. JE Bur 39. Eltxo 

gogaikarrien zunburruntxoa. Ag G 3. Ez eban itzi eltxu bat sartzeko diñako zulorik. Or Tormes 51. Astindu 

dezagun aizea, eltxoak esku-beteka atxitzen bageniardu bezela. Ldi IL 80. Basopetik pirurika irtetzen diran 

eltxoen ziztada zorrotzak. TAg Uzt 238. v. tbn. Mde Pr 72. Eltxoak uxatzeko. JAIraz Bizia 45. Eltxo onen 

[anofelesaren] koskak malaria deritzaion eri edo gaitz txarra ekartzen du. Anab Aprika 40. Eltxua bezin ugari. 

Basarri 94. 

(Aplicado en gral. a pequeños insectos voladores). Gari pillaren gañean egan ikusten diran eltxoen 

arraultzetatik irtengo dira noski an arrak? "Las palomillas o mariposillas". It Dial 32s (Ur, Ip eltxo, Dv eltzo; cf. 

GARAGAR-ELTXO). Eltxo egalari bat erromatarrek asilus esaten diotena, grezitarrek berriz aestros (listorra). 

"Volitans". Ibiñ Virgil 97. 

(Como primer miembro de compuesto). "Eltxo-pillia, enjambre de mosquitos" Etxba Eib. Eltxo-talde. Or 


mende. 

772


Mi 120. Eltxo-zizta. Ib. 47. Eltxo saillak. JAIraz Bizia 41. 

(Fig.). Oh elxo xipia! / Bahiza ausartzen / ene desafiatzera / gisa huntan jiten? Xarlem 513 (en otra versión 

moskitu). Buhami batzuek utzi dute bi urtetako haur tipi bat, belartei batean. Biharamunean, etxetiarra eta 

etxetiersa biak han daude, buruari lothuak, elgarri galdeka nundik demuntre jina duketen haur eltzo hori (L). 

EgutTo 22-3-1924 (ap. DRA). Izarrak eta izarbelak, gizon eltxo bati gertatuaz ez-ajolaturik, beren betiko 

ibilbidetik zebiltzala. Mde HaurB 81s. 

2. (V-ple-oroz-arr-ger-m, G ap. A; Aq 814). "Gorgojo del trigo" Aq. "Gorgojo de los cereales" A. 

3. "Eltxu (Gc, AN-5vill), cigarra" A. 

4. (eltxua y eltxue [ambos det.] V-ger ap. EI 359). Mariposa. 

- GARAGAR-ELTXO (Lar, H). "Palomilla, una mosca pequeña, que se cría en la cebada, y se pierde" Lar. 

Etim. De eul(i) + suf. diminutivo, con reducción del diptongo. 

1 eltxor. "(G-azp), 1.º granillos en la piel. 2.º grano de trigo, maiz" A. Cf. eltor. 

2 eltxor. "Eltxorra, la bolsa antigua (para guardar el dinero). Eltxor bat" Iz To. 

eltxoto. v. eltxetto. 

eltxotxo, eltxotxu. Dim. de eltxo. Ozta ozta gariala ar, inurri edo eltxotxu bat. Astar I 32. 

eltxu. "(V-och), cesto de mimbres que se usa para recoger la cría de la abeja y reponerla en la colmena" A. 

eltxu. v. eltxo. 

eltxun. v. eltzun. 

eltzabaldi. Tapa de puchero. Cf. 1 baldi. Ezau faltatan eltxano bapanari bere eltzabaldea (R). A EY III 

129 (-baldea se deberá probablemente a una hipercorrección de Azkue sobre -ia). 

eltzabartar. "(G), mouche qui habite les bois, taon" H. 

eltzaburdina. v. eltzeburdin. 

eltzaburu (AN-gip ap. Gte Erd 287). Tonto. v. eltze (5). 

eltzagor (B, L; SP, Lar, HeH Voc, Dv, H), eltzabor (H; elz- AN-erro, BN; VocBN, Darric ap. DRA), eltzegor (Gbet), 

eltzaur (L-sar). Ref.: A (eltzagor, elzabor, eltzegor); JMB At (eltzaur). 1. Zambomba; bramadera. 

"Eltzagorra, eltzeagorra, pot tari" SP. "Zambomba" y "bramadera, instrumento para ahuyentar el ganado" Lar. 

"Eltze huts habarrots handi egin arazten dioten bat" HeH Voc. "Grand instrument de musique produisant un son 

désagreable, dont on fait usage pour les charivaris, etc." VocBN. "Puchero vacío al que le hacen producir un gran 

ruido" A. "Eltzegor, cuerno que se toca de noche para ahuyentar fieras y alimañas" Ib. (se refiere tal vez a la 

bramadera). "Zambomba hecha con un tronco de árbol hueco o cilindro, cerrado con cuero en una de sus bases. 

Del centro del cuero parte hacia la otra base o abertura una cuerda encerada. Frotando ésta con la mano, se 

produce un ruido fuerte que espanta a las alimañas" JMB At. Etxera hurbiltzen zela, entzun zuen txirribika eta 

eltzagor eta dantza otsa. HeH Lc 15, 25 (He kanta eta dantza). Betibateko ots ontaz, / eltzagor iduri, / Zure 

musika mintxo / barrenagoko orri. "Zambomba". Or BM 44. Euren abots zorrotz eta marranttak Gabon-kantai 

ekiten zioten apan eta eltzagorraz (pandero y zambomba) lagunduta. Etxde Itxas 37. Zerren ez dabe yoten 

beingoan / mendietan eltzegorra / pizti goseak aiseatzeko / len oi eben ots sendorra? Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

2. eltzegor (BN-lab ap. A). Hucha, alcancía. v. ELTZE-ITSU. 

3. "(G-azp-bet), tonto, bobo" A. v. eltze (5). 

eltzagortu (BN ap. Lh). Ensordecer. Beribilez, tarrapataka, burrunban, begi beharriak gelditzen 

zaizkularik zoro eta burubarnea eltzagortua. JE Ber 5 ("tympanisé, assourdi" en el voc. del final). Aterbageko 

kalaka gogorrez eltzagorturik (zarataren zarataz zoratu) eta momorroturik zeuden. Zait Plat 26. 

eltzaidun. Ain dira ene begiok elzaidunak, / zugana laster doaz eneganik. Lazarraga 1186r (Interpr? Parece 

tratarse de un derivado de heldu; tal vez su sdo. sea 'que se agarra, que se fija' o similar). 


mende. 

773


heltzaiera. "(V-ple), acogida, recibimiento" A. 

heltzaile. 1. "Adjutor, [...] heltzáillea" Urt I 187. 

2. "Agarrador, el que agarra, eltzallea" Lar. "Eltzaille (G-to), perro mordedor" A. v. 2 helkari. 

3. + heltzale (Dv). Propagador, (el) que lleva, (el) que hace llegar. "Celui qui conduit ou porte quelque part" 

Dv. Cf. BERRI-HELTZAILE. 

Emisor, repetidor. Diote Larruneko kaskoan telebixtako tresna heltzaleak ari dituztela kokatzen. Herr 3-3- 

1960 (ap. DRA). 

- BERRI-HELTZAILE (Dv). Chismoso. "Celui qui aime à rapporter les propos des uns aux autres, ou les 

agissements des uns et des autres" Dv. Eiherazainaren amaginarrea zela dio gure berri heltzaletarik batek. 

Eskual 6-6-1913 (ap. DRA). 

Que transporta noticias. Berri heltzale badira hok [zaintxuriak], ez dira gutiago manu eremaile. JE Med 20. 

eltzairi. v. eltzari. 

heltzaka (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. Verde, inmaduro. "Eltzáka, eltzákia, (lo) inmaduro. Eltzaka daoz, 

están sin madurar" Iz ArOñ. v. heldugabe. Eureen berbeeta ta meniuetan azalkerija, berdekerija, errazoe 

eltzakaak, ez-izen desonestubak ta lotsarizko maitekerijaak edonun esan ta egiten ditubeenak. fB Olg 200. 

Alkarri kinu eginda, aurrian dagozan persona ondraubai guzur minberak eta lotsarizkuak esaten deutseezanak. 

Geijenian eurak dira berdiak ta eltzakak. fB Ic II 178. Gazte au, gizon eldugabe edo berak bere izkuntzan 

liokena, "eltzaka", ioan zitzaigun. Or in Loram 27. Gaurko errotariak / milla aitzakia: / gari ximurra edo / arto 

eltzakia. And Auspoa-52, 161. 

2. "Bobo, persona de poco talento" A. Badirudi garai artako euskaldunak, naiz ta kristauak izan, gizon 

eltzakak eta basati-xamar bazirela. Vill Jaink 22. Gaurko umiak asmatzen dute / makiña bat aitzakia, / eztakit 

nola etorri zaigun / ain gaztedi eltzakia. And Egun 61. 

- HELTXAKA. "(V-gip), persona de poca cordura" A, que cita a FSeg. 

eltzakai. v. eltzekari (2). 

eltzakintegi (Lar H). "Ollería" Lar. "Atelier de potier" H. 

eltzaldi. Cocido, puchero. Orien animetan Jesus sakramentatuak egiten duela elz-aldi min batean bein 

Eliseoren iriñak egina. [...] utzi zuten belar miñak beren minza ta gelditu ziran janari on egiñak. Mb IArg I 272. 

eltzaola. "Atelier de potier" H. 

eltzaor. "Dragón" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 97. 

eltzaor. v. ortzadar. 

eltzar. v. eltxar. 

eltzari (G-nav, AN-5vill, B, Sal, R; elz- Aq 122 (AN); Arch (BN) ap. DRA), eltzairi (BN-baig). Ref.: A (eltzari, 

elzari); EAEL 77. 1. Legumbre. v. eltzekari. Obligaturik amarren egitera grano guzies, eta elzari eta 

ligugende guzies. SermAN 6r. Baia anditzen delarik [mostaza] xiteunzu izatra eltzari guziak beño andiago. 

Samper Mt 13, 32 (Ol, Or eltzekari). Gogoan da an, ongi, igazko gauaren illuna / bare gorrik eltzaria dena 

galdu zuna. Or Eus 49. 

2. (Arch (BN) ap. DRA, VocB (elz-)), elzeri. Potaje. v. eltze (2). Saldu izan zion Esauek bere anaia Jakobi 

bere maiorazgo andia katillu bat illarrengatik edo elzeriagatik (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 66. Jan zuen eltzaria, 

eta erran zuen: Zer goxo da ardua eltziaren atzian! EgutTo 28-5-1918 (ap. DRA). Iru arriren gañean eltzaria 

egostera. 'Potage'. Or Mi 93. 

heltzari. "(V, G), (perro) mordedor" A. v. 2 helkari. 

heltzarin. "(V-m), verde (fruta)" A. v. HELDU-ARIN. 


mende. 

774


eltzartu. Chochear. Zartu naiz, ez ordea oraindikan elzartu (txotxotu, caduco). Lar, carta a Gandara, 162. 

eltzaur (L, BN; SP (-lz-), Urt IV 98, Lar, Lcq 29 (-lz-), H; h- Ht VocGr 390, VocCB (-lz-), Dv, H), giltzagur 

(Sal; Dv), giltzaur (AN-5vill, B, BN; Dv), giltxaur (B), eltzehur (Darric ap. DRA), eltxaur (AN-ulz). Ref.: A 

(eltzaur, giltzagur, giltzaur); Bon Etud 24; Lcq 29 y 148; Echaide Nav 100; Iz Ulz (eltxáur); Izeta BHizt2 

(giltxaur). 1. Nuez. "Eltzaur duenak jateko, kausi diro harri hausteko (L), el que tiene nueces [...]" A. v. 

intxaur. Tr. Documentado en textos labortanos. Elzaura [sic] muskada. Volt 184. Zeren elzaurraren pare 

delarikan untzia, / guardatu baituzu oso eta salbo guztia. EZ Man II 135. Eltzaurraren iateko desiros delarik, 

kanpoko azalaren hautsteko nekeagatik utzten baitu barreneko mamia dastatu gabe. Ax 462 (V 300). Elzaurrak 

lurrera egoitsi nahiz haren ingurunean den guzia zapatzen baitute eta galtzen. SP Phil 292 (He 293 elzaur). Ogi 

bihi bat bakharrik / aski da nere asetzeko; / eltxaur bat ere segurik / arras ni biribilltzeko. Gy 98. Bi eltzehurren 

gatik hasi zen hauzia: / Partidentzat kroskoak, yuientzat mamia. Hb Esk 211. Heltzaurraren olioa. Dv Dial 101 

(It, Ur intxaur, Ip intzaur). Behar dira hautsi helzaurrak bi buruetarik. ECocin 47. Denborak ontzen ditu 

heltzaurrak. Dv Prov 92 (ap. DRA). Giltzaurrari harria bein ere ez zaio faltako. Herr 1-8-1957 (ap. DRA). 

Eltxaur orrendako, ez ote zen urbillago arririk? (AN-erro). Inza NaEsZarr 2286. Giltxaurrak urrutira bete 

betiak: urbildu, ta ustelak. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1697. 

2. (AN-larr-5vill-ulz-erro, L, BN; H, h- Dv, H), giltzaur (AN-5vill, L-sar, B). Ref.: A (eltzaur); Lcq 148; 

Echaide Nav 101. Nogal. "Noyer commun (Juglans regia), heltzaurra" Dass-Eliss GH 1934, 130. v. 

eltzaurrondo. Heltzaurrak du [...] zurik hautatuena tresnen egiteko. Dv Lab 323. Arbola baliosetan 

aiphatzeko ahatzi zaut elzaurra, Baxanabarrez intzaurra. Egunaria 1867, 7 (ap. DRA). Aingeru gazteñok erauzi 

zinduan / Iaunaren aginduz eltzaur-adarretik. Or BM 130. Elorri arantzatsuari eltzaur-ernemiña txertatzen zaio. 


- ELTZAUR-ANGEL (L ap. Lh H (L); elz- SP). "Noix angleuse" SP. "Noix mâle dont la chair se sépare 

difficilement de la coquille" H. "Noix revêche" Lh. v. angel. 

- ELTZAUR-AZAL. "Elzaur azala, elzaur kroxkoa, coque de noix" SP. 

- ELTZAUR-HEZUR (elzaur hezurra SP, sin trad.). 

- ELTZAUR-KROSKILA. "Elzaur kroskillak, qui se fondent" SP. 

- ELTZAUR-KROXKO. v. ELTZAUR-AZAL. 

- ELTZAUR-LILI (L ap. A s.v. lili). Flor del nogal. 

- ELTZAUR-MAMI (SP elz-, H). "Cerneau" SP. "Chair de noix, cerneau" H. v. eltzaurki. 

- ELTZAUR-OSKOL. Cáscara de nuez. Han geldi ginduzun gu biok gordinik / eltzaur-oskol barnen ondu 

bitartean. Or BM 130. 

- ELTZAURREZKO (Dv (h-), H). "Qui est en bois de noyer" Dv. "Fait de noix ou de noyer" H. 

- ELTZAUR-XISTOR, ELTZAUR-IXTER (H). Gajo, pierna de nuez. "Quartier de noix, cuisse de noix" H. 

Eltzaur xistorra jan nahi duenak, eltzaurra koskatu eta hautsi behar du, dio errefinak. ES 195s. 

Etim. v. intxaur. 

eltzaur. v. eltzagor. 

eltzaurdi (SP (elz-), H, h- Dv A), eltzaurdoi (H), eltxaurdi (AN-ulz), giltxaurdi (B). Ref.: Iz Ulz (eltxaurdi); 

Izeta BHizt2 (giltxaurdi). Nogueral, nocedal. "Lieu planté de noyers" Dv. 

eltzaurkarako. "Heltzaurkarako, qui ressemble au noyer" Dv. 

eltzaurki (SP (elz-), H). 1. "Cerneau" SP s.v. elzaur mami. 

2. (h- Dv A). "Pièce de boix de noyer" Dv. 

eltzaurraga (SP (elz-), H Lh). "Noiseraie" Lh. 

eltzaurreta (SP (elz-), H Lh). "Noiseraie" Lh. 

eltzaurrondo (AN-5vill-erro-ulz; SP (elzaur ondo), Urt, Ht VocGr 390, Dv A, H (L)), eltxaurrondo (ANulz), 

giltzaurrondo (AN-erro, B). Ref.: Echaide Nav 101; Iz Ulz. Nogal. "Cachrys, eltzaurondo lórea" Urt III 

437. "Pied de noyer" Dv. "Elzaurondo, lo mismo que intxaurrondo" Arzdi Plant1. v. eltzaur (2). Elzaurondoak 

kalte handi egiten deraue mahaztiei eta landei hetan landatua denean. SP Phil 292 (He 292 elzaur 

ondo). 

eltzaurtze (BN ap. Lh; elz- SP, sin trad.). "Noyer" Lh. 


mende. 

775


eltze (G, AN, B, L, Ae, BN, S; SP, Urt, Ht VocGr, Lar, Mg Nom 66, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocCB, Dv, H, Foix 

ap. Lh), elze (B, BN; O-SP 230 (L), VocBN, VocB). Ref.: Bon-Ond 151; A (eltze, elze); Lh; Iz Als, Ulz (éltzia), 

To; Izeta BHitz; Asp Gehi (gañatu); CEEN 1970, 337; EI 385; EAEL 130. 1. Olla, puchero. "Pot" SP. 

"Lapikoa, c'est un mot de Biscaye qui signiffie le pot a faire le potage. Elzea en Labourt" O-SP 230. "Olla 

adaestuavit, eltzeák gaindi egin du" Urt I 131. "Pot à faire la soupe" Ht VocGr 406. "Pot, marmite" Lecl. "Pot à 

feu, ou l'on fait le bouillon, synonyme du mot duphina" VocBN. "Eltze txikiya, laster gañez, la olla pequeña, 

pronto rebosa" Bera. "Eltzia (BN-ad), eltzia (en terre ou émail). Pero si son grandes se llaman marmitak (BNad)" 

EI 385. "Eltze handie behar baztan-zopak egosteko" Izeta BHizt. "(Eltzia) gañatu, preparar el puchero con 

todo lo necesario para el cocido y ponerlo a cocer" Asp Gehi. "Eltzeak (Ae), pucheros de una asa, de metal 

esmaltado de color marrón rojizo" CEEN 1970, 337. Cf. VocNav s.v. elce y elcézuas. Tr. Propio de los 

dialectos centrales, no se encuentran testimonios ni en vizcaíno ni en suletino (salvo Archu). Aparece junto a edo 

lapiko en VMg 13 y AA I 572. v. lapiko, tupina. 

Nola thellaginak baitu hautsten bere elzea / iduritzen zaionean eztela ungi errea. EZ Eliç 178. Sukhaldeko 

eltze-plateren artean. Ax 87 (V 59). Gizon haserretua dirakien eltzea bezala da. Ib. 289 (V 193). Urrungo 

eltzeak urrez, allegatu ta lurrez. Aq p. 63 (v. variantes en Ag G 121, Zerb Azk 85 y Balad 233). Eliseo profetak 

presterazi zuen bein elze bat jaki. Mb IArg I 272. Lurrezko eltze hautskor bati. Lg I 215. Prestaturík elzebát 

belárres. LE Ong 24r. Burdiñezko eltzea eta lurrezkoa. Gy 91. Antxume bat egosi eta salda eltze batean ipiñi 

zuen. Lard 126. Berri berrian da olio hau hobeenik, nahiz gordinik yateko nahiz eltzekotzat. Dv Dial 104 (It 

eltzerako, Ur lapikorako, Ip thipiñako). Egosten duzu zure epherra eltzian belharrekin. ECocin 14. Ilharren 

eltzera. Ib. 3. Eltzetik atera zuan Iñaxik burruntzali batekin olio-aza. Zab Gabon 49. Eltze bat urre eta zilar. HU 

Zez 61. Eltziak txuatzeko jartzen diran bezela. Iraola 40. Eltzeai estalkia kentzen. Ag G 228. Guardasol zarrak 

konpondu eta / eltziak alanbretzera. EusJok 105. Aragi gordiña badauka, / eltzian egosirik ez. Tx B II 262. 

Eltzetik bafadan athera salda beroarekin. JE Ber 26. Sorginen urin bereziaz gain gaineraino kasik bethea zen 

eltzea. Barb Leg 141. Eltze zulodunak eta adardunak txintxilik jartzeko. JMB ELG 72. Eltze bat bete gazta 

beratza. Or Eus 238. Eltzeko ondarrak bukatu arte. Ib. 84. Eltzeak txistu jo du. NEtx Antz 128. Pilpil dagoen 

eltzearen aparra. Ibiñ Virgil 75. 

v. tbn. ES 181. Monho 44. Mg in VMg 95. AA II 99. Echag 95. Arch Gram 120. Hb Egia 139s. Bil 127. Xe 264. 

JanEd I 63. Zby RIEV 1908, 766. A Ardi 45. Inza Azalp 32. JanEd II 142. EusJok II 73. Ox 183. Iratz 76. Zerb 

IxtS 47. Munita 30. JAIraz Bizia 101. Zait Plat 101. Ugalde Iltz 46. Osk Kurl 13. Uzt Sas 317. Xe Odol 150. 


(Como primer miembro de compuestos). Elze egoste. Mb IArg I 352. Eltze-joka bereala asi ziran, ots 

izugarri arteraño alakorik iñongo gerran entzun etzan erakoa egiten zutela. Lard 129. 

(Expresiones figs. y proverb.). Ibil eltzearen inguru. "Ne pas dire ouvertement une chose". Hb GH 1929, 

83. Eltzea idek. "Mettre à nu une chose cachée". Id. ib. 87. Iñork nere eltzean sartu ez dezan sudurrik. Apaol 99. 

Ajola gutxi naiz da gosiak auspez iduki eltziak. 'Jatekorik ez eduki'. Auspoa 120, 125 (ap. ELok 121). Eltzeak 

bethi atxikitzen berrian hartzen duen usaina. Zerb Prov 283. Aristofanek ere bazekien bai bere eltzeari gatz 

ematen. Zait Plat 103. Orren eltziai esnia yariten ez (AN-erro). "Elkorra, eutsia, zikoitza". Inza NaEsZarr 2324. 

Eltze guzitako zalia (BN-baig). Ib. 2434 (expr. similar en A EY III 284 (AN-larr, L)). (babak eltzetik atera). 

"(G-to, AN-larr), imponerse, poner el mingo, cortar el bacalao" A EY III 302. "Orrek eltzetik babak atera dizkik 

(G-bet), ése ha hecho fortuna" Ib. 292. v. tbn. Inza NaEsZarr 1913. --Orra bada, ezkondu egiñ nai nuke, eta 

nola... --Ikusiko litzake! Onek aterako dizkigu eltzetik babak. Ta norekiñ dezu asmua, edo... zertan gera? Moc 

Damu 16. Zuk atera dizkiguzu eltzetik babak... Ea zer derizkiogun, Erlijioaren arabera, rock and roll dantza 

berriaren zilegitasunari buruz? MEIG I 205. 

(Fig., referido a la cabeza). Gogai-eltze aundixkoa atxe-samarretik ille orraztuz ebakia. Ldi IL 23. Izan ere 

ardo / geiegi edan eta / nere kankar bero, / nere buru eltze au / irakiten dago. EA OlBe 92. 

Urna (electoral). Ondo zekiñate Tolosan, E. yaun aundi batek bigarren birundan txartela agerian eraman 

eta sartu zula eltzera au esanez. Or QA 79s. 

2. Potaje. "Eltze ahula, pot maigre" SP. "Eltze onak jan (G-bet), tomar buenos ranchos" A Apend. "(Eltzea) 

manetu, arreglar el cocido con los últimos detalles de la sal, aceite" Asp Leiz. v. eltzekari, 1 eltzeko. Iakob 

hari baitzen eltzea egoseragiten. Urt Gen 25, 29 (Dv, Ur jaki, Ol eltzeko, Ker lapikoko). Gusto oneko elze bat. 

AA II 91. Gaztelako eltze modua. Cocinan 3 (ap. DRA). Gaur eltzerikan eztit egosi [emaztiak]. Tx B I 148. 

Eltzeak ez du koipea bakarrik bear; mamiya ere bear du. Alz Burr 14. Etxean eltze-mê. "Sin enjundia". Or Eus 

38. Txikia baiña goxoa Apezân eltzea. Ib. 51. Ogi-puska bana eltzean bustita. Salav 19. 

v. tbn. Cb Eg III 343. Sor Bar 35. Ag G 32. Munita 60. Osk Kurl 11. Uzt Sas 93. 

3. (B ap. A (+ elze); VocB). "Elze, bóveda del horno y calera" VocB. "Bóveda. Labe-e[l]tze, labe[l]tze (B), 

bóveda del horno" A. 

4. (AN-gip-larr; BeraLzM). Ref.: Garbiz Lezo 17; Asp Leiz2. "Tonto, lerdo, estúpido" BeraLzM. "Torpe, 

bobo" Garbiz Lezo. "Tonto, majadero" Asp Leiz2. v. eltzaburu, eltzagor (3). Eltze, lirdinga, ezjakiñ, ustel, 

urde, basati, arrapatzen bazaituztet [...]. Ag G 310. Zuk zer esan bear dezu, gatzik gabeko eltze orrek? NEtx 


mende. 

776


Antz 78. 

- ELTXE (elxe VocB). "Pucherito" VocB. 

- ELTZEAN. A la cazuela. Ahate bat saltsan, oilo bat eltzean. Elzb PAd 76. 

- ELTZE-HANDI. "Cabezudo, tonto, eltze aundi (AN-larr)" A EY III 372. 

- ELTZE BEHARRI. "Ansa" SP. 

- ELTZE-EGILE. v. eltzegile. 

- ELTZE-ITSU (G-to, B, L, BN-baig; SP; eltxetxu G-to-bet; eltxitxu B; eltze-utsi R; eltzetxo G-to; Añ (G); 

eltzitsu L, BN, S; Lander (L) ap. DRA). Ref.: A (eltze-itsua, eltxetxu, eltze-utsia); Lh (eltzitsu); Iz To (eltzetxoa); 

Izeta BHizt (eltxitxue). a) Hucha, alcancía. "Boëtte fermée ou on met par un trou. Eltze itsu baten bethez. Eltze 

itsu baten dirua" SP. "Olla ciega donde se guarda el dinero" Añ. "El recipiente de barro donde los niños guardan 

el dinero" Iz To. "Gure haurrek sos guziek eltxitxure. Eltxitxuen bada sosa" Izeta BHizt. Cf. Echaide Orio 115: 

"Elchecho, hucha. Del guip. eltxetxu". v. itsulapiko, tupinitsu. Bere [illobattoaren] eltze itsua hautsi nahikatu 

zuela eta barnekoa ene Serora Marionetentzat igortzen zaudala. Prop 1898, 56. Caisse de retraite pour la 

vieillesse deitzen den eltzitsu batean lagunenarekin metatu izan baitzako, umeak eginez, bere dirua. JE Bur 199s. 

Moskorrari ardoketan juango zaio eman diyoten guztia; gizon zintzoak eltxetxu batean gordeko ditu. Urreta EEs 

1918, 156. Urte guztiko aurrezkiak eltxetxotik atera. Anab in MEIG I 204. 

b) (eltzütsü S ap. Lh; eltzutxi (S ap. Lh; H (S)). "Pot vide. Syn. eltzagorra" H. v. eltzagor. 

- ELTZE-URRE. Olla de oro, tesoro. v. altxor. Jakin zazu, Extebe, eltze-urre hori biek hatzemana dugula [...] 

eta nahi dutanaren xahutzeko badut nik zuk bezenbat esku. HU Zez 59. Zeruetako erresumak iduri du landa 

batean ehortzi eltz-urhea. Leon Mt 13, 44 (Lç thesaur, He, TB tresor, Dv dirutze). Eltzurhe bat gorderik badela 

gure lurretan. Leon in Onaind MEOE 1126. 

eltze. v. etze; eultzi. 

heltze (Lar, VocS (s.v. arrivé), Gèze, BeraLzM). 1. Llegada. "Accesión, crecimiento de calentura, elgaitzaren 

eltzea" Lar. "Approche, hüllantze, heltze" Gèze. Nor ere lan hortan laster unatzen, lotsatzen eta gibelerat 

itzultzen baita, harek ez daki erran-zahar hunen berri: Neke gaberik ez da heltzerik. Arb Erlis 100. Haren 

[Jesüsen] heltziaren ezagüteraztez egia, ontsa eta xüxentarzüna maite zien gizoner. Ip Hil 103s. 

eldute. Visita. Okasiñotxo bat, berbaldi gitxi bat, adiskidetasun guztiz txarra eztan bat, eldute bat arako 

etxera. Añ LoraS 107. Gogoak emon eutsan eldute bat egiteko bere errira, bere gurasoak ikusi leientzat. Añ 

MisE 228. 

2. eldutze. "Maduración" Lar. 

3. "(La acción de) agarrar, elzea" Lar. 

4. "Tanto (deporte)" DRA. Heltze bihi bat ez da izan guduka guzian. Herr 1-8-1968 (ap. DRA). 

- GAIZKI-HELTZE. Desgracia. Mundu huntan gerthatzen diren gaizki-heltze gehienak artha gabetasunetik 

ethortzen dira. Dv Dial 91 (It ezbear, Ur zorigaistotasun, Ip behargabe). 

eltzeburdin (AN-burg), eltzaburdina (AN-gip-araq-5vill; A Apend), eltzeburni(a) (G-to-nav, AN-gip-larr-olza). 

Ref.: A (eltzaburdiña); G. Manso de Zúñiga BAP 1965, 30; Ond Bac 412; BU Arano (eltzeburniya). "Cierta 

pieza de hierro que sirve de sostén a la olla" A. "Hierro para sujetar la olla sobre el fuego" BU Arano. Cf. 

VocNav: "Elceburnie, nombre vasco del hierro o seso de forma semicircular para sostener el puchero en el hogar 

(Zona N.O.)" y elseburnia (Esparza de Salazar; [...] En Aézcoa, elseburdina). v. eltzekin, eltzelagun, 

eltzeondoko. 

eltzegai. 1. Material para fabricar pucheros. "Argilla, [...] lur eltzegaia, buztiño eltzégaia" Urt II 293s. 

2. "Legumbre" (AN-5vill) EAEL 77 (junto a eltzari en la misma localidad). v. eltzekari. 

eltzegile (Gc ap. A; Urt (-gille), Lar, Añ (G), H), eltze-egile, eltzile. Alfarero, ollero. "Buccularius, buru 

eltzegillea, buruko eltzegillea" Urt III 417. "Potier" H. Hay elzegille en LE Doc sg. el ed. Erosi zuten diru 

hartaz eltze egille baten landa. He Mt 27, 7 (EvL elze egile, Lard 449, Ur, Leon, Ir YKBiz 483, Or eltzegil(l)e, 

Echn eltzile; Lç topinagile, TB, SalabBN untzi egile, HeH baxera egile, Ip lurrezko untzi-egile, Dv baxeregile, 

Hual ontziegile, Samper ontziegizale, Ol buztinlari, Arriand lapikogiñ). Jaungoikuaren eskuan dago gizonaren 

biotza, eltzegilliaren eskuan buztiña bezela. Bv AsL 35. Eltzegille baten pirrila igitu. Or Aitork 327. Eltzegile, 

oialgile, garazlari, ta orrelakoak ez-aintzakotzat zituzten. Zait Plat 113. Figulus zelako eltzegile apalarena. 

MEIG VIII 58. 

eltzegin (H), eltzekin (Lar, Bera). 1. "Ollero, eltzekiña" Lar, Bera. "Potier" H. v. eltzegile. 

2. "Orduko eltzeginen izango naiz, para entonces habré muerto; (litm.) estaré haciendo ollas (G-to)" A EY III 

319. 


mende. 

777


eltzegintza (H), eltzekintza (H, Bera). "Métier de poterie" H. "Alfarería" Bera. 

eltzegor. v. eltzagor. 

eltzeka (G, BNc ap. A). 1. "Cierto juego en que se manejan y rompen ollas viejas" A. v. eltxanoka. 

2. "Pucherazo" DRA. 

eltzekada (Gc ap. A). "Contenido del puchero" A. "Eltzekada babarrun jan, comer un puchero lleno de 

alubias" DRA. v. eltzetara. Eltzekada bat aza izugarrizko platerean itzuliaz. Ag G 228. Eltzekada bat 

babarrun. Etxde JJ 151. 

eltzekadi. v. eltzekari. 

eltzekai. Olla, potaje. v. eltze (2). Eltzekaiya ustuko degu alkarrekiñ. Sor Bar 38. [Piñuak] ez dio taloari ta 

eltzekaiari usai txarrik emango. Munita 60. Aza-babarrunakin eltzekai ederra egosten zuan. Salav 19. 

eltzekari (G-to-bet, L, BN; Dv, H (L)), eltzekadi. Ref.: A; Lh; Satr CEEN 1969, 162. 1. Potaje. "Potage aux 

légumes, garbure" Dv. "Al mediodía comen potaje (eltzekaria). Suele ser de legumbres, tal como alubias (BNbaig)" 

Satr CEEN 1969, 162. v. eltze (2). Egun batez zeukala / bere eltzekadia / Jakobek sukaldean / ederki 

egosia. It Fab 241 (241 eltzekari). Eltzekaria guzientzat! Hb Egia 70. Piper ta txerpoillez pizturikako 

eltzekarian. Lh Itzald II 105. Goportara bat eltzekari. Barb Sup 76. v. tbn. JE Bur 70. Leenengo eltzekari 

saldatsu bat dakargute, barazki-puxka gozoez egiña. Ldi IL 45. Zancocho eltzekaria zan, ura alakoa. JAIraz 

Bizia 41. Eltzekaria behar zuen egin eta pehaileri erakarri. Herr 2-4-1959, 4. Eltzekari edo lapikokua bi illabete 

barru beiari emateko moduan egoten da. Oñatibia Baserria 37. 

"Cocido típico de Laburdi que se compone de judías blancas cocidas con toda clase de verduras. La grasa 

suele ser de cerdo o de oca" Jose M. Busca Alimentos 62 (ap. DRA). 

2. (G, AN, BN-lab; Arch VocGr), eltzakai. Ref.: A; EAEL 77. Legumbre. v. eltzari. Bi zukuren urren, 

eltzekariak eman. A Ardi 46. Azirik txeena da ori [yeben-azia]; garatu ezkero, berriz, eltzekaririk aundiena da, 

ta zugatz egiten da. Ol Mt 13, 32 (Or eltzekari; Lç, etc. belhar o landare, Ur, IBk, IBe barazki, Echn baratze 

landare, Samper eltzari, Leon baratzekari, Ker ortu-ari). Baratze artarik biltzen zituen / bakea ta eltzekaria. 

Monzon "Lau kantari" (ap. DRA). Eltzakai, sagar, sagardu ta tabakoa bai, baña batez ere esnea dute ugari 

Urnietan. EgutAr 27-7-1955 (ap. DRA). 

eltzeki (Dv A). 1. "Tesson de pot" Dv. "Casco de puchero" A. Eztarria, eltzekia bezin legor dut; eta 

mingaña aosapaiari itsatsia. Ol Ps 22, 16 (Or MB 361 eltzeki; Dv baxeraki, Ker teilla). 

2. Olla, potaje. v. eltze (2). Baduzue azazko, iharrezko eltzekirik? Darthayet Manuel 323 (ap. DRA). 

eltzekin (eltzekiñe (det.) V-ger ap. G. Manso de Zúñiga BAP 1965, 30). Hierro para sostener la olla en el 

fuego. v. eltzaburdina. 

1 eltzeko (B, L, BN, S; Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, H s.v. eltzekaria). Ref.: A; Lh. Puchero, potaje. "Potage, 

elzekoak" Ht VocGr 406. v. eltzekari, lapikoko. Sukra zazu [minata] zure gosturat eta zerbitza arroltze edo 

arrain edo xingar eltzekoaren edo gazituaren azpian. ECocin 23. Bein batean, eltzekoa egosten Yakob ari zala, 

Esau, basotik aunatuta zetorren. Ol Gen 25, 29 (Urt eltze). Eltzekoa, urdai, odolki ta lukainka muturrak 

nahasian eta aza lagungarri. Etxde JJ 53. Eguneroko eltzekoa. Berron Kijote 31. 

2 eltzeko. "(G-azp-to-bet), panadizo" A. v. eltur. 

heltzeko. "(V-m), agarradero" A. 

eltzekondo. 1. "(Gc), puchero que se guarda para la noche" A. Eltzekondoa bazan [...] berealaxe jan [...] 

eragingo zion Malenek ata]ra[rira zetorren beartsuari. Ag G 135. Eltzeari ezin dionak, eltzekondoari (AN-larrulz). 

"Se dice de quien se venga de los subalternos por no poder con su amo". A EY III 126. 

Indar askoko potajia da / Ernaniko eltzekondo. Tx B II 220 (se refiere a un forzudo así llamado). 

2. "Tonto, majadero" Asp Leiz2. v. eltze (5). 


mende. 

778


eltzelabe. Horno de alfarería. Erriko semeak, atereaz zerra, burnizko ortz ta aizkora ta eltzelabe-lanetan 

erabili zitun. Ol 2 Sam 12, 31 (Dv adrailu-labe, Ker teillagintzan). 

eltzelagun (G-to ap. G. Manso de Zúñiga BAP 1965, 30). Hierro para sostener la olla en el fuego. v. 

eltzaburdina. 

eltzelur. "Argilla, [...] eltzelúrra" Urt II 293s. 

eltzeño. "Capeduncula" Urt IV 166. 

eltzeondoko (B, L-ain; VocB), eltzondoko (G, AN-ulz-erro, B, L-ain; -lz- VocB), eltzendoko (G-to, AN-gulina). 

Ref.: A (eltzondoko, elzeondoko); AEF 1226, 16; Iz Ulz (eltzondókua); G. Manso de Zúñiga BAP 1965, 30 (que 

da eltzendoko tbn. como usado en Pamplona). "Pieza de hierro que se emplea cerca del fuego para sostener las 

ollas" A. v. eltzaburdina. 

eltzeratu, eltzera. Echar al puchero. Aitzurra artuz baratzera, / bide-nabarrez âmen goxorik / ote liteken 

eltzera. Or Eus 413. 

eltzeria (det.?; SP Aizk y H). "Eltzeria (EZ), olus[...]" SP. "Ollería, alfarería" Aizk. "Atelier de potier" H. 

eltzerma. "Quinqué. Gure etxean eltzerma ona dugu" Izeta BHizt. "Eltzermak argi ona du" Ib. 

eltzestalki (B, L, BN, S; elzees- VocB). Ref.: A (elzestalki); Lh. Tapa de puchero. 

eltzetapa. "(G-to), cobertera de puchero" A. 

eltzetara (Dv A). "Plein contenu d'un pot" Dv. v. eltzekada. Egos-arazi zuen eltze-tara bat lur-sagar. 

Prop 1905, 198. 

eltzetto (Urt, H), eltzeto (A Apend). Dim. de eltze. "Chutra" Urt V 13. Mustarda elzetoa. Prop 1899, 203. 

(Fig.). Estómago, panza. Beuren buruak autu ta saindu zeuzkateneri iana ekartzen genien, aien eltzettoetan 

aingeru ta Iainko biur zedin. "In oficina aqualiculi". Or Aitork 75. 

eltzetxo (Urt, Lar, H). Dim. de eltze. "Capeduncula" Urt IV 166. "Ollica", "pucherico" Lar. Egurren erdian 

baba-eltzetxoa gargar. Ag G 9. Esnea gertatzeko pertza edo eltzetxoa. Munita 30. 

eltzetxo. v. ELTZE-ITSU. 

eltzetzar (Lar, Añ (G), H). Aum. de eltze. "Ollaza" Lar. "Olla grande" Añ. 

eltzehur. v. eltzaur. 

heltzgaitz. Hobe dira oraino orga heiek ezen ez eta zaldi heltz-gaitz batzu. Prop 1885, 54 (DRA traduce "de 

difícil manejo"). 

eltzile. v. eltzegile. 

eltzitsu. v. ELTZE-ITSU. 

eltzo. v. eltxo. 

eltzu. v. eultzi. 

eltzuka. v. eultzika. 

eltzuma. v. eltzun. 


mende. 

779


eltzun (V-m ap. A; Lar, Mg PAb 188, H), eltxun (V-ger-m-gip ap. A). "Chopo, árbol" Lar. "Sorte d'aune" H. 

"Tiemblo" A. "Eltzun, chopo o álamo" Garate 6. a Cont BAP 1949, 357. Lcq 154 ( A (L)) da eltzuma, error de 

lectura de Larramendi. v. burzuntz, lertxun. Eltzun-zugaitz zuzenen adarpetan. Zait Gold 10. Txopo ta eltzun 

orriak. Erkiag Arran 161. 

- ELTZUN BELTZ (e. baltz msLond ap. A). "Chopo negro" A. 

- ELTZUN ZURI (msLond ap. A). "Chopo blanco" A. 

eltzur. v. aitzur. 

eltzurre. v. ELTZE-URRE. 

eltzutu. v. eultzitu. 

eluaska. "Pisada o hueco que los pies dejan en la nieve" JMB At. v. 2 aska. 

eluaso. v. elurrauso. 

elume (Lar, Añ, H), eliume (Añ). "Ganado menor" Lar, Añ. "Troupeau de menu bétail" H s.v. elea, in m. 

eluntzi (AN, BN-baig, -lh- L, BN, S; -lh- Dv), eleontzi (R-uzt), eleuntzi (-lh- S; Foix ap. Lh), ileuntzi (AN-erro). 

Ref.: A (eluntzi, eleontzi); Lh (eluntzi, elhuntzi, elhe-ontzi); EI 296. Hablador, charlatán, palabrero. Ez ezik 

alfer, baina oraino elhuntzi, eta oro jakin nahi, behargabeko gauzez mintzatuz. Dv 1 Tim 5, 13 (Lç edasle, He 

hitzuntzi, TB elhekari). Zer derasa elhuntzi horrek? Dv Act 17, 18 (He erausle, TB hitzuntzi). Nehork nehor eztu 

mundu huntan hain potxolu nola elhuntziak bera bezalako bertze bat aldean. Egunaria 30-9-1924 (ap. DRA). 

Emazte hori eluntzia da, bainan eluntzia. Ib. 7-4-1960 (ap. DRA). 

eluntzikeria (Dv (-lh-) A). Charlatanería. "Bavardage" Dv. Badazkitzat gaitzak bezenbat elhuntzikeriak 

kexaturik, durduzaturik, ahiturik lurperat ereman dituenak. (Hablando de la costumbre de ir a visitar a los 

enfermos los vecinos, parientes, etc.). Eskual 11-9-1908 (ap. DRA). 

eluoso. v. elurrauso. 

elur (G, AN, B, L, Ae, BN, Sal, S (elhür), R; Deen I 214, Lar, Añ (G), H (G); -lh- SP, Ht VocGr 389, Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), edur (V-arr-oroz-ger-m-gip; Añ, Dv y H (V)), erur (V-ple-oroz-arr-ger; Mic 8, 

Añ (V)), eur (V). Ref.: A (elur, edur, erur, eur); VocPir 81; Bon-Ond 137; Lh y Lrq (elhur); ContR 531; Iz Als 

(elurra), ArOñ (edur), R 306 y 288, Ulz (elúrre); Holmer ApuntV; Etxba Eib (edurra); Gte Erd 89; Elexp Berg 

(edur). 

Tr. Elur (elhur al Norte) es la forma más extendida; en vizcaíno los textos más antiguos recogen erur (que 

aparece tbn. en Lazarraga y en las GavonC guipuzcoanas de 1705), pero desde comienzos del s. XIX no se 

encuentra sino edur (salvo eur en Mg PAb 59), que es empleado además por algunos autores guipuzcoanos del s. 

XX (T. Aguirre (Uzt 30), J.A. Irazusta (Bizia 37) y Azurmendi (HitzB 60) y, alguna vez, Lizardi (edurpe Ldi BB 

34)). En DFrec hay 24 ejs. de elur y 3 de edur. Nieve; (en ciertos contextos) nevada. Aparece con frecuencia 

adjetivado por zuri. Se emplea mucho como término de comparación, sobre todo en relación con la blancura, 

pero tbn. a veces con la frialdad. "Elura, fiuk [Schneegestobe, remolino de nieve]" Deen I 214. "Edurra, zuria 

dala, baltza da (V-arr-ger-oroz)" A. "Edurra baño suriau (V-ple)" AEF 1921, 60. "Elurra fara-fara denbora 

txar batekin" Iz Als. "Elurra asi du (G-azp-nav, AN-gip-5vill, B), [...] edurre dakar (V-arr), elurra heldu da 

(AN-5vill), ekineri garagoio [sic, por darag-?] (= elurrari) (V-arr), elgarri elur botaka ari dira (BN-arb), [...] 

edurre ubiri dao (V-arr)" Gte Erd 89. "Ogei zentimetro elur bazen bideetan (AN-gip), ogei zentimetroko elurra 

bazegon (V-gip, G-azp)" Ib. 89. "Elurretan dabil gizona (G-azp)" Ib. 89. "Elurra goitik betti bildu da (AN-gip)" 

Ib. 1 s.v. abalantxa. "Elurrak kanpoak zuritu ditu (V-arr, AN-5vill), kale guziak elurrak artu ditu (AN-gip), 

karrikak elurrez estaliak dira (BN-arb), beterik (S)" Ib. 313. 

Tr. De uso gral. En casos locales se emplea el indet. (elurretan...) al Sur y el det. (elurrean...) al Norte. En el 

instrumental la forma más corriente es elurrez; hay, con todo, elurraz janzia (Izt C 156), elurraz estalirik (Bv 

AsL 49) y elurraz zurituak (Zab Gabon 25); cf. Lar: "Nevado, elurrez janzia, estalia". En casos locales es tbn. 

bastante frecuente el uso de gain, sobre todo elur gainean, pero tbn. a veces elurraren gain-. 

Eta haren abillamenduak argi zitezen, eta hagitz xurit elhurra bezala. Lç Mc 9, 3. Leia ta erurra, garia dakar 

eskura. RS 512. Egin bedi elhurra bezain hotz debozinoan eta sua bezain bero malizian. Ax 585 (V 376). 


mende.


Elhurra bere aroan asegarri, hanti kanpoan gosegarri. O Pr 130. Zuek maite ez zaituztenek / bihotzak tuzte 

harriez; / edo harriez ezpaituzte, / behar dituzte elhurrez. Gç 134. Zez[e]ilgo erurra. BBizk 31. Alako Jauna 

ekustekoz / zer erur da zer izotz? (G, 1705). GavonC (Lek Egan 1956 (5-6), 27). Haren soinekoak elhurra baino 

xuriago ziren. Lg II 285. Elhürrez estalirik. Egiat 185. Soñekoak añ ederrak eta zuriak zeuzkan, non elurra bera 

zirudien. AA III 577. Elhur gaiñean zatzala. Gy 161. Mendietako elurrak urtu ziralako. Lard 109. Ortza txiki 

fiñak, / txuriz elurrak ere / mentzutu eziñak. Bil 60. Yo zaitzu sei arroltze xuringo elhurra bezala egin arte. 

ECocin 34 (28 elhur gisa). Ziberiako elhurretan barna. Laph 228. Elurretan txapa txapa zetorren. Arr GB 105 

(cf. infra ELURRETAN). Bortiak xuri dira elhür dienian. ChantP 24. Orai berian dago elurra paupaka. Mdg 

132. Dana zegoan zuri, eder, leun ta limuri, bada eder ta leuntzallea da beti elurra. Ag G 201. Elurretan oinzulorik 

utzi gabe. Or SCruz 59. Mendi ta zelai dagozanian edur-ixotzez jantzijak. Enb 52. Euren oinkaden 

zaratea kruk-kruk edur ganian entzuten zan. Kk Ab II 161. Gure soro ugaritsuak iru negutan elurrez zurituak 

nabaitu... Alz Ram 51s (expresión similar en Arr GB 54, Ldi UO 26, NEtx LBB 106, Zab Gabon 25, Zait Sof 

136; edurrez zuritu en Ag Kr 77, Kk Ab I 55 y II 161). Edur ganeko oñatzak. Otx 87. Tontorrak elurrez. Ldi BB 

106. Orduko Alpe eta Pirene mendietan zerieten elur-ormatuen azken nardak. JMB ELG 40. Elurra Aizkorrin 

bera. SMitx Aranz 42. Elur eta ekaitzak jotzen baditu [larreak]. Munita 127. Ifar-aldeko elurretan. Mde HaurB 

51. Oto bat sartu zen, gain guzia elhurrez xuri-xuria. JEtchep 99. Elurretara eskiakin joanda. Anab Aprika 75. 

Ardi eta elurren erreinu ontara. Vill in Gand Elorri 15. Alpes eta Rin inguruetako elur eta otzak. Ibiñ Virgil 63. 

Elurretako pausoak. NEtx LBB 159. Negu beltzian noiznai bazan an / zortzi eguneko elurra. Uzt Sas 37. Elurrak 

juan artian. Ib. 89. 

En algunas zonas se emplea tbn. para denominar al hielo que se utiliza para enfriar o conservar alimentos, 

bebidas, etc. (oficio que antes hacía la nieve; en V-ger p.ej. hay edur 'hielo' distinto de lei 'hielo que se forma en 

los campos, etc.'; cf. elurtegi, sobre todo la explicación de Etxba Eib, "nevero, elursaltzallea" Lar y edurmerkatari 

en Azc PB 290 (en Ur PoBasc 449, edur ekartzalle)). 

(Como primer miembro de compuestos). "Zelai guenetik barreneraino, Jesukriston edur bolia ein giñuan 

lauren artian" Elexp Berg. Eta pago, arte, aritz, gaztañak, [...] elur zerrenda samur kiskurrez arro arro 

apainduak. Ag G 201. Ta elur erortzea etzan bukatu. Ib. 201. Elhur leihor ondoetan gureak ziren ari, / lau untzi 

on berriekin jarraikiz arrainari. Ox 186. Elur-koroiaz koroaturik / Euskal Errege bezela. Jaukol Biozk 59. Beroa 

aultzen zenean basaburuetan elur odeia zurrunbilloka astean. Or Mi 42. Elur-dirdaiek. Ldi BB 158. Katu elurmargo, 

marrakaz isatsa / legunduz [...] / eizetik irten da. Or Poem 556. [Mendia] elur-txapel txuria txotilduta. 

Sorarrain Lili 87. Elhur-munho izigarri horiek. Herr 8-1-1959. Ageri ditun, oraindik, elur-muilloak, aizearen 

gordean dauden zokogunetan. Eston Iz 65. Elur baztertzen nahiago nuke arizan, ardien zaintzeko. JEtchep 75. 

Ibaiak puztuta datoz / elur-ujoletan. NEtx LBB 352. Elur-trumoi ta tximistak. Ib. 64. Negu erdian biotzak bero; / 

eztegu elur bildurrik. Ib. 379. 

- HAIZE-ELUR. v. ELUR-HAIZE. Zure malkoek aize-elurra antzo, zuritasuna zabalduko dute emakumeen 

maitasunera. 'Comme un vent de neige'. Or Mi 138. 

- ELUR-HAIZE. Viento de nieve. Estalpetxo batean / Belengo erriyan, / elur aize otzetan / leku irikiyan. 

Echag 108 (v. tbn. 235). Elur-aizearen gaiztoaldiaz ikaratuta. Etxde JJ 258. 

- ELUR-AMIL. "Edúrramilla egiñ, hacer la bola (grande) de nieve" Iz ArOñ. 

- ELUR HANDI. Nevada (copiosa). "Bost orduan elur aundia egin zuen (G-azp)" Gte Erd 89 (junto a elur ainitz 

y elurte de otras zonas). "Elur puska ederra bota du (elur handia) (AN-gip), [...] elur handia egin du (G-azpnav, 

AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 89 (v. tbn. 24). Cf. Mdg 132: "Kemen erraitia digu elur larriak, elur andi, elur 

xe)ak, egunaldi" (Azkue lo da --¿de otra fuente?-- al revés: Elur larriak, egunaldi; elur xeak elur andi (R). v. 

elurte. Elur aundi goiz batez. Or Eus 134. Orhoit niz elhur handi batzuz, negu guzia letrarik gabe egon 

baiginen! Larz Iru 136. Ibili biar baleu edur, ekatx eta euri andijakaz. Astar II 242. 

- ELUR-BALTSA (-baltza G-to-bet ap. A). "Fango de nieve medio derretida" A. v. 2 baltsa, ELUR-GESAL. 

- ELUR-BANKADA. Avalancha de nieve. "Elur bankada irristuta joan da (AN-5vill)" Gte Erd 1. v. elurrauso. 

- ELUR-BASA (L-ain ap. A). v. ELUR-BALTSA. 

- ELUR-BELA. "Elhur-bela, flocon de neige" H s.v. elhur-luma. 

- ELUR-BISUTS (Izt C 235; edur-bisutx V-gip ap. A; edur-bizutz V-gip ap Iz ArOñ; elur-pitsuts AN-ulz ap. Iz 

Ulz). "Nevera" A. "La nieve que levanta el viento y molesta al que pasa" Iz ArOñ. "Elur pitsutse ai du, cae una 

nieve menuda" Iz Ulz. 

- ELUR BUSTI (V-m (edur-), G-to, AN-gip-larr-ulz, B, L, BN, S, R; Izt C 235, Foix ap. Lh). Ref.: A (elur-busti, 

edur-busti); Lh; Iz Ulz (elúrre); Asp Leiz2; Izeta BHizt; BU Arano. Aguanieve. "1.º neige qui fond. 2.º eau de 

neige" Lh. "(G-to). Elur-bustia ari du (ebiarekin nastuta datorrenian) Vill (comunicación personal). v. ELUR- 

EURI, ELUR-UR. Elhur-busti jauts-ahalako batek funditu ginituen. Prop 1903, 135. 

- ELUR EGIN. v. ELURRA EGIN. 

- ELUR-ERASO. Tormenta de nieve. v. ELUR-ERAUNTSI. Elur-eraso aren erdian mortu illun aiek barrena 

nora zijoan etzekiela. Arr GB 42. 

- ELUR-ERAUNTSI (elh- L, BN, S ap. Lh y Lrq). "Tempête de neige" Lh y Lrq. Irin guzia ixuri zukan, bidia 

elur erauntsi baten ondoa iduri. Zub 75. Teilatuko lau ixurkiak biziki gora dituzte eta xut, neguko elhur-erauntsi 


mende. 

781


lodiek ez ditzaten leher. JE Ber 17. Izan eguzki xuria / ala elur erauntsia. Xa Odol 97. Negue pixkeka pixkeka 

bazoaien bere elur, orma, aize, euri eta kazkarabar erauntsiekin. Izeta DirG 103. 

- ELUR-ETEN. Avalancha. "Elur etena egin da (G-azp)" Gte Erd 1. 

- ELUR-EURI. "Edur-euri (Vc, G), aguanieve" A. v. ELUR BUSTI. 

- ELUR-GAZURA. "Araiñegun egin eban edur-gazurea, atzo edur-malutea, gaur edur-matasea, biar izango da 

edur-kresala (V-m), anteayer nevó ligeramente, ayer en grandes copos, hoy copiosamente, mañana habrá nieve 

emporcada" A s.v. gazura. 

- ELUR-GELDO. "Edur-geldo (V-m), nieve muy menuda" A. 

- ELUR-GESAL (e.-gezal AN-araq, edur- V-gip; Casve; edur-kezal V-gip). Ref.: A (edur-gesal, edur-kezal, 

elur-gezal); Iz ArOñ (edurnabarra, gesala). "Ligera capa de nieve" A. "Nieve poco abundante" Ib. "Fango de 

nieve" Ib. "(Edúr)-gesala dao, una capita delgada de nieve" Iz ArOñ (v. tbn. infra ELUR-NABAR). "Neige 

fondante, elürbusti, elürgesal" Casve. v. ELUR-BALTSA. 

- ELUR-GIRO. Tiempo que anuncia nieve; ambiente nevado. Iparraldeko elur-girotan kutsututako aizeak 

gero ta oldartsuago datoz neguaren aintzindari. Etxde JJ 25. Elur-giro onekin, a zer apari gogozkoa egin bear 

dedan! NEtx Antz 94. Bekusat sagasti gazte elurgiro, / udalen-sortoge dana. Ldi BB 132. 

- ELUR-GIXI (ed- V-gip ap. Iz ArOñ). "Edur-gixixa, edur matasaak, los copos grandes de nieve" Iz ArOñ. 

- ELUR-HILABETE. Nivoso (mes del calendario republicano). v. elurkor. Nivôsaren edo elhur ilhabetearen 

biyeko legeak. Revol 147. 

- ELUR-INOSTE. Edur-iñoztea eldu-aurreko. "Antes de que llegue la época de las nieves". Arriaga Lekob 29. 

- ELUR-IRIN. Nieve menuda. "Zer ditake bada irin miresgarri hori?". Lehen aldikotz ikhusten zuen 

alabainan, nihoiz ez ezagutu elhur-irin erautsi xuria. SoEg Herr 23-2-1956, 1. 

- ELUR-IZARA. v. ELUR-MAINDIRE. 

- ELUR-IZPI. "Copo de nieve, si es pequeño, elur izpie, y si es grande, elur matazea" VocZeg 286. 

- ELUR-JAUSI (V-gip ap. Gte Erd 1). Avalancha de nieve. 

- ELUR-JAUSTE. Nevada. Lañoak eta edurjausteak estaltzen ebezan mendiak. Echta EEs 1914, 25. 

- ELUR-KANA (R, elur-khanu S ap. A). "Copos de nieve" A. Cf. kanu. 

- ELUR-KIXIXA. "Euri-kixixa, edur-kixixa diardu, está lloviznando, nevando un poquito (V-gip)" Iz IzG 204. 

- ELUR-KRESAL (V-m ap. A). "Nieve emporcada" A (v. supra ej. en ELUR-GAZURA). v. ELUR-GESAL. 

- ELUR-LAHINA. "Elhur-lahiña (S; Foix), légère couche de neige" Lh. Casve añade elürlahija (s.v. neige). 

- ELUR-LAKATZ. "(Edur)-lakatza, la barra de nieve helada que queda sin derretirse" Iz ArOñ. 

- ELUR-LANDAR. "Edúrlandarra, el polvo de nieve que pasa los cristales" Iz ArOñ. "Edúrlantar" Ib., sin trad. 

- ELUR-LAPAR. "Laparra: edúr-laparra, la nieve que escasamente cubre el suelo" Iz ArOñ. v. ELUR-NABAR. 

- ELUR-LAPATS (G-goi; Izt C 235; elur-lapatx G-goi-to). Ref.: A (elur-lapats); Iz To (elurlapatxa). "La capa 

muy delgada de nieve que apenas llega a cubrir el suelo" Iz To. "Elur-lapatxa dago (G-goi), capita de nieve 

acuosa" Vill (comunicación personal). Azkue, en cambio, envía a elurgillo. 

- ELUR LARRI. v. ELUR HANDI. 

- ELUR-LA(U)SO. v. elurrauso. 

- ELUR LODI. Nieve espesa, cuajada. Elurra lodi, euria adarrez. A Ardi 100. Elurra lodi izanagatik, / han 

da lekura heldurik. Etcham 243. Negu-gau batez, lurmen dagola, / jekitzean elur lodi. "Gruesa capa de nieve". 

Or Eus 84. Negu mina eta negu beltza! Elur lodi batek doi doia argitua... "Éclairé à peine par une neige épaisse". 

Ardoy SFran 125. Elurra lodien denean. Ibiñ Virgil 76. Elhürra lodi bortian. Casve SGrazi 116. 

- ELUR-LUIZI (G-azp-goi ap. Gte Erd 1). Avalancha de nieve. 

- ELUR-LUMA (L, S; SP, Lar, Dv, H, Foix ap. Lh; edur-luma V-arr-oroz-gip; Añ (V)). Ref.: A (edur-luma); Lh 

y Lrq (elhur-luma). Copo de nieve. "Neige qui ressemble à des plumes" Dv. Cf. eleluma. v. luma. Bizien ere 

arima xahutzatzu lohiak / eta egitzitzu elhur luma bezain xuriak. EZ Man II 59s. v. tbn. Cb Eg II 205. (Caen 

almas al infierno) ala nola elur-lumak erortzen baitire anitz drauntsalaik (343). LE-Ir. Elhur-lumak erortzen 

diren bezain usu. Dh 145. Akaziak erranen zinuzken elhur-luma arin berantiar batzuez orozbat apaindu eta 

loriaz hanpatuak. JE GH 1934, 232. Elur-luma bezain ugari. Or QA 187. 

- ELUR-LURTE, ELUR-LURTA (S; Foix ap. Lh). Avalancha. "Elhür lurtak izan dira (S)" Gte Erd 1. v. lurta. 

"Lephobixinen" lau gizon elhür lurta batetan "Khakoeta"-rat larrütü ziren. Eskual 11-4-1913, 3. Oi! elhür 

lurtetan phetxüz / zunbaitetan han erorten. Casve SGrazi 24 (v. tbn. 116). 

- ELUR-MAINDIRE, ELUR-IZARA. Manto de nieve (litm. 'sábana de nieve'). Lurra elur-maindirepean lo 

dagonean. Or Mi 76. Askotan bidegin arren elur-izara gañean / nere oñatzik ez dago ibili naizen bidean. EA 

OlBe 36. 

- ELUR-MALKO (G-to ap. A; Añ (G)). Copo de nieve. 

- ELUR-MALLO (edúrmallo V-gip ap. Iz ArOñ; H s.v. elhur-luma). "Bola de nieve" Iz ArOñ. 

- ELUR-MALO (G, AN-larr). Ref.: A (elur-malko); Asp ANaf (malo-malo). Copo de nieve. "Copo grande de 

nieve" Asp ANaf. v. malo. Elurra ugari ari danean elur-maloak lurrera erori oi diran eran. AA III 283. 

Ezkutatu ziran basoan gora, elur malotan barruna. Ag G 202. Elur-malua bezela dator / jendia arratsaldian. Tx 

B II 93. Elur-malozko mantelin leun txuri batek estaltzen du. Sorarrain Lili 87. Or zegok ire / sagar-lorea, / aidea 


mende. 

782


zuriz arrotzen... / Elur-maroak?... Pinpilinpauxak?... NEtx LBB 264 (cf. el ej. de Ldi s.v. ELUR-MALUTA). 

- ELUR-MALUTA (edur- V-m-gip; e.-marota Izt C 235; e.-malota H s.v. elhur-luma). Ref.: A (edur-luma, 

gazura); Etxba Eib y Elexp Berg (edur-maluta). Copo de nieve. "Edur-malutia diardu eta beriala zurittu dittu 

goi ta beiak" Etxba Eib. "Txapelan lakotxe edur-malutak jausten zien gaur gozian" Elexp Berg. Cf. supra 

ELUR-GAZURA para el ej. de V-m dado por Azkue. Tr. Sólo meridional, aparece sobre todo en autores 

guipuzcoanos. En los textos sólo encontramos la forma e.-maluta. v. maluta. Edur maluta ugaria, / ugariago 

etsaia. "Beotibarko gudua" (versión de Otag in Onaind MEOE 37). Edur maluta galantak eta txingorradarik 

gogorrenak gorputzaren gañean artzea. Ag Kr 36. v. tbn. Enb 107. Ari beltz oker naasi sareak / eundaka atzitu 

ditu... loreak? / elur-malutak? mitxeletak? Ldi BB 112. v. tbn. Or Eus 132. Udazkenean sortzen dira piñu-adar 

edo enborretan elur-malutak diruditen zorro zuriak. Munita 94. Elur maluta zan, mardula. BasoM 86. v. tbn. 

Etxde JJ 25, Izeta DirG 63, NEtx LBB 65 y Azurm HiztB 60. 

- ELUR-MATAZA (V-m-gip (ed-), G-to; elur matazea (det.) VocZeg 286, ed- A Apend; erur-matasa Añ (V)). 

Ref.: A (edur-luma); Iz ArOñ (edur-gixixa), To (elurmataza), UrrAnz (edurmatasia); Elexp Berg (edur-mataza). 

Copo (grande) de nieve. Cf. supra ELUR-GAZURA para el ej. de V-m dado por Azkue. "Al decir sólo mataza, 

refiriéndose al tiempo, se entiende del granizo; siendo preciso anteponer la palabra edur para referirse a la nieve: 

edur-matazea da, nieva en abundancia" A s.v. mataza. Beren sakutoetan edur-matasea legez iausten zirean 

parra parra eukitsuen ondasun-izkiak. A Ezale 1897, 4b. Margo orizkia dauka / orlegija zanak / eta 

edurmatasak / lorak ebezanak! Garbi-ani Euzk II 522 (ap. DRA). 

- ELUR-MATXAR, ELUR-TXAMAR. "Matxar; edúr-matxarra, el poco de nieve [en nota: Edur-matxarra, 

nevada pequeña y mala]; edúr-txamarra, id." Iz ArOñ. 

- ELUR-MELUR. Elur, melur, ez nauk ire bildur; etxean baditiat arto eta egur. In Or Eus 45 (v. tbn. la 

versión baztanesa de NaEsZarr 2018; cf. A EY IV 309 (Sal) y ZMoso 64: Elurra melurra, banikan ire beldurra). 

- ELUR-MENDI. Monte de nieve, monte nevado; iceberg. "Montes alpini, elhur mendiak" Urt I 347. 

Edurmendiak irudi izaten dabez ango [Cabo de Hornos-ko] olatuak. Echta Jos 94. Argitu ebanean, ikusi zirean 

alde guztietan itxasganeko edur-mendi, azpia leittuta eukenak. Ib. 144. v. tbn. Enb 195. Iparraldian edur-mendi 

ixoztubak. Laux BBa 136. Montón de nieve (?). Estaltzen dituten elur-mendia alderatzeko indarka ari diren 

bitartean. Ibiñ Virgil 101. 

- ELUR-META (L ap. A). a) "Avalancha de nieve" A. b) "Montón de nieve" Bera. "Tas de neige" Lh. 

"Conchesta" DRA. Ez hotzak ez goseak ez nute baratzen, / elhurmetak zihatuz Alpak iragaiten. Napoleon 

Bonaparte Pastorala (ap. DRA, que no da más ref.). 

- ELUR-MOILO (ed- V-gip ap. A FSeg), EDUR-POILA (ed- V-arr-oroz ap. A s.v. poilla). "Pelotilla de 

nieve" A. Elhur-mulu xuriño bat / bota niro gogotik / jakin dezan noiz den negu / elhur horren hotzetik. X. 

"Ferdea da" (ap. DRA). Haurren ahurrean elhur muluak urtzen eta suntsitzen diren bezala. Etcheb Zeruari 29. 

"Edur-moilloka dabiltza, se divirten arrojándose pelotas de nieve" A s.v. moillo. 

- ELUR-MOLTSO. a) "Copo de nieve, (V) erur moltsoa" Añ. b) Montón de nieve, conchesta. O [Usoa] zeiñ 

zuria agertzen ziñan / goixetan egan jasua, / edur moltsua mendi gañean / itxirik baltzizkatua. AB AmaE 59. 

- ELUR-MUKILKA. "Edur-mukilka (V-och), a pelotazos de nieve" A s.v. mukil. 

- ELUR-MUKURU (AN-5vill ap. A). Avalancha de nieve. 

- ELUR-MULLETA. Copo de nieve. (Ama Birjina da) txuriago ezi ez elur-mulleta (182). LE-Ir. 

- ELUR-NABAR. "Edurnabarra, la nieve que no ha llegado a cuajar completamente" Iz ArOñ. "Edúrnabarra, 

edúrgesala, lo suficiente para señalar el paso; que ha quitado en unos lugares y en otros no" Ib. 

- ELUR-NARRA. "Edur-narra ein dda, se ha producido el desprendimiento de nieve" Iz ArOñ. Jazo zan 

mendi andi zurijaren tontorretik, aldats-bera, edur-narra jausi zala, artzañen txabolatxubak batez narreztuten. 

BAizk Ipuin 5. 

- ELUR-HOBI. Nevera. v. ELUR-ZULO. Elur-obitik len an sartutakoak [egazti, amurrai...] atera... sutan 

erren... ta jan. Eston Iz 66. 

- ELUR-ORTOZ. "Edur-ortoz (V-och), tosco calzado para nieves" A. 

- ELUR-OSIN (Lar, H). "Ventisquero, elurosiña" Lar. "Lieu ou les tourbillons de vent accumulent la neige dans 

les montagnes" H. 

- ELUR-OSO. v. elurrauso. 

- ELUR-HOSTO. Copo de nieve. Eta zuk egan ibillitzeko / zein denboretan dezun atsegin, / ez dezatela 

sekulan elur- / -osto bat egin. Bil 111. Uso-luma txurien / antzez mara mara / elur-ostoak datoz / mendi 

gañetara. EA Txindor 123. 

- ELUR-OSURA. Avalancha. Lau [haxero] elhür osurak eraman beraiki. Casve SGrazi 120. 

- ELUR-PELLA. Bola de nieve. "Pella de nieve" Lar, Añ. Doaielaik kaballero bat karrikan, ematen dio elur 

pella batek soñean (12). LE-Ir. 

- ELUR-PELOTA a) "Elur-pelota (R-uzt), alud, gran masa de nieve" A. Dabillen elur-pelotaren gisara, nere 

etxerako gogoa borobiltzen zijoakidan. Anab Aprika 97. 

b) "Pelota de nieve en la diversión de hacer batalla con ellas. Edur-pelotegaz, gerra luzia eiñ dabe eskolako 

mutillak" Etxba Eib. "Bola de nieve para ser lanzada. Edur pelotiakin mosuan jo eta antiajuak xehetu doste" 


mende. 

783


Elexp Berg. 

- ELUR-PIKOR (AN-gip ap. A; -lh- Dv; edur-pikor V-gip ap. Etxba Eib). Nevisca. "Neige durcie comme du 

grésil" Dv. "Nevisca, nieve que cae granulada. Edur-pikorragaz ekin detsa eta edur-malutiakin amaittu dau" 

Etxba Eib. 

- ELUR-PIKORTA (G, AN ap. A; Izt C 235; e.-piporta AN-gip ap. BU Arano). "Elur pikorta ari da (G, AN), 

cae nieve menuda" A s.v. pikort. "Elur-pikorta, elur-maluta" (G-bet). "Nieve pequeña, granulosa" BU Arano. 

- ELUR-PILLA. "Pella de nieve" Lar, Añ. 

- ELUR-PIRRIN (R-uzt ap. A). "v. elurgillo" A. 

- ELURRA ARI IZAN (G, AN-gip-5vill, B, BN-arb, S; Urt Gram 388; elhurrari VocS, elur ari BeraLzM). Ref.: 

A; Gte Erd 20, 89. Nevar. "Elürra ari düzü (BN-arb, S), elurra ari du (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B), ari da (BNarb), 

[...] erruz ari du (AN-gip), ugari ari du (AN-gip)" Gte Erd 89. "Elurra ari du (G-azp, AN-gip-5vill, BNarb), 

ari da (AN-5vill, BN-arb)" Ib. 20. v. ELURRA EGIN, ELURRA IZAN, ELURRA ERORI, ELURRA 

BOTA. Elurra ugari ari danean. AA III 283. Zurrunbillo lodietan ari du elurra. EE 1884a, 135. Ai zan elurra 

galanki, gelditu gabe ai zan. Ag G 202. Bezperan eta gauaz harizan elhurrak. Ox 123. Elurra ari dan artean. 

Jaukol Biozk 2. Elurra ari zun eta iñon ere lurmenik ez. Or SCruz 59. Eguberri jai bezperan, elurra mara-mara 

ari zula. Etxde JJ 180. Elurra ari da. Mde Pr 68. Ala ere atergabe ari da elurra ortzi zabaletik. Ibiñ Virgil 101. 

Alaxen, elurra galanki ari zuala, Martxoaren 4an, atera giñan Pamplonatik Vitorira. Salav 77. 

(Con adj.). "Elur-bustia ari du (ebiarekin nastuta datorrenian)" (G-to) Vill (comunicación personal). 

- ELURRA BOTA. Nevar. "Ori da elurra botatzea (G-azp, AN-5vill) [...] edurre bota iten dau (V-arr)" Gte Erd 

89. v. ELURRA ARI IZAN. 

Datorrelako / egun atako / ur-ekartzaila [= Acuario] prestua / euriz beteten mundua. / Edurra bota edo euria / 

da onen zeregin guztia. Azc PB 291Ta or abil ondiño, negu dolor ori, / Lotsa barik botaten txingor, edur, euri. 

Enb 178. 

"Elur puska bota du (AN-5vill) [...], elur puska ederra bota du (elur handia) (AN-gip)" Gte Erd 89. 

- ELURRA EGIN (V-gip, G-azp, B, BN-lab-ciz; T-L; edurra e. V-gip; Añ), ELUR EGIN (erur egin Lcc). Ref.: 

Etxba Eib (edurra egin); Gte Erd 89. "Bart edurra eiñ dau, eta goizian dana zuri agertu da" Etxba Eib. Cf. Bera: 

"'Nieva' se traduce elurra da y no elurra egiten du". v. ELURRA ARI IZAN. Mendi altuan erurra daidi, / 

aran baxuan eguzki. Lazarraga (B) 1205r. Ni erramuren bildur, egin dezan zizorakrekin elur (AN). Aq pág. 63. 

Gelditzen da gero zelaia elurra egin balu bezin zuri gatzarekin. It Dial 113 (Dv elhurra egin, Ur edurra egin). 

Negu-azkena zan, eta gauez elurra egindako eguraldi ustel batean irtetea, erabaki zuten. Arr GB 101. Naiz-ta 

ekin gautegun / Edurra egiten. Enb 171. Elur egin balu gehiago, mendiak xuri-xuriak balire, beste gogoeta batzu 

egin nezazke menturaz. JEtchep 75. Eginen baitu elurra. Xa Odol 97. Egiten duanian / mendian elurra. Uzt Sas 

192. 

v. tbn. Elurra egin: Salav 62. Izeta DirG 59. Elur egin: Etxde JJ 260. 

Elhur egin berria. Zby RIEV 1908, 288 

(Con adj., etc.). "Elur handia egin du (G-azp-nav, AN-gip, BN-arb), elur guti egiten du zenbait urte huntan 

(BN-ciz)" Gte Erd 89. 

- ELURRA EGOTZI (edurra eg. V-ar ap. A Ezale 1897, 167a). Nevar. 

- ELURRA ERAITSI (edurra eratzi G ap. A Ezale 1897, 167a). Nevar. 

- ELURRA ERAKUTSI (edurra e. V-m ap. A Ezale 1897, 167a). Nevar. 

- ELURRA ERORI (G, BN ap. A). Nevar. v. ELURRA ARI IZAN. Bortürik gorenetan erorten elhürra. 

ChantP 134. Elurra eroriko da gogoz. Iraola 116. Elurra erorten ari delakotz irri egiten duk. Mde Pr 68. Barda 

elurra erori da berriz. JEtchep 75. 

- ELURRA GESALDU. "Elurra gezaldu, derretirse la nieve" A Apend. Gte Erd 89 recoge gesaldu en BN-ciz, 

urtu en AN-gip, B y BN-arb-ciz, mehetu o mehatu en G-azp-goi, AN-gip-5vill y B. v. lurmendu. 

- ELURRA IZAN (G-azp, BN-arb; Volt 35; edurra i. V). Ref.: A (ed-); Holmer ApuntV (ed-); Gte Erd 89. 

Nevar. "Il neige, elhurra da" Volt 35. "Edurra da (V-ger), está nevando" Holmer ApuntV. "Bihar ere elurra 

litake (G-azp, BN-arb)" Gte Erd 89. No incluimos aquí los ejs. del tipo elhürra dük bortian (ChantP 158) 'hay 

nieve en el monte'. v. ELURRA ARI IZAN. Tr. Frecuente sobre todo entre los vizcaínos. Jatsiko dira meza 

enzutera jai egunetan indriska ta eurra bada bere. Mg PAb 59. Edurra zan gogoz, Urtarrillean lez. Kk Ab I 54. 

1932ko Edurra dan bittartian, etxat ondo etorten Jon ikusten juatia. Altuna 56. Edurra zala, gaurko egunez, / 

Agertu ziñan ludira. Enb 107. Orrattiño, edurra ixan zan gaba atan, eta kalia zurittuta eguanez, bilddur zan 

oñatzetatik aztarrena artu ez egijoen. Otx 83. Urte zar egunean, elurra zala. Munita 51. Mendian edurra 

danean, esaten dogu: Au mendi-edurra dok, au maduran etxok egingo. And AUzta 94. 

(Con cuantificadores, etc.). "Landibarren etzuzun aspaldian izan aurten bezanbat elur (BN-ciz)" Gte Erd 89. 

Erur asko dan urtean garia. RS 459. 

- ELURRA JAUSI. Nevar. v. ELURRA ARI IZAN. Odeiak egotzi-ala edur, ieusi zan egun atan. A BGuzur 

124. Gauak zirean guztiz neketsuak, geratuten etzan edur jausteaz da otzaz. Echta Jos 96. Elhurra zirurikan 

jausten da zerutik. Barb Sup 185. v. tbn. Alzola Atalak 46. 

- ELURRAK JARDUN. "Edurrak jardun, estar nevando. Edurrak diardu farra-farra" Etxba Eib. 


mende. 

784


- ELURRA LERTU. "Elurra-lertu, alud (Vera de Bidasoa)" VocNav 217. 

- ELURRA NABARTU. "(Edúrra) nabártuta daó, está casi blanco de nieve. Edúrra nabártu xok, casi ha 

blanqueado [en nota: "Edurra nabartu xok, ha cubierto la nieve el suelo"]" Iz ArOñ. "(Edurra) nabartu dau, el 

suelo casi se ha cubierto de nieve" Ib. 

- ELURRARI EGON. Nevar. Egun guziuan egon da elurrari dunba-danba. Mdg 137. Tenpra digu negu 

minian bikain otz, dago elurrari ezin obroz. Ib. 152. 

- ELURRARI EMAN. "Dar en [...] nevar, elurrari eman dio, eraso dio, eraunsi dio" Lar (y Añ (G)). "Elurrari 

erauntsi, eman bear dio" H s.v. elhurtzea. 

- ELURRARI ERASO. "Dar en [...] nevar, elurrari eman dio, eraso dio, eraunsi dio" Lar (y Añ (G)). 

- ELURRARI ERAUNTSI. "Dar en [...] nevar, elurrari eman dio, eraso dio, eraunsi dio" Lar (y Añ (G)). 

"Elurrari erauntsi, eman bear dio" H s.v. elhurtzea. "(G), nevar" A. "Edurrari dereutso (V-gip)" Gte Erd 89. 

ELURRAK ERAUNTSI. "Elurrak erauntsi düzü barda bortian (Sc), anoche ha nevado en el Pirineo" A. 

- ELURRARI INOTSI (Lar, Añ, H (V); edurrari i. V ap. A). "Nevar" Lar y Añ. "Edurrari iñotsi (V) [...], 

edurrari biñotso, nieva" A. 

- ELURRETAN. a) Bajo la nevada. Ordu bi bidek ez nau ikaratuko gabaz ta edurretan balitz bere. Mg PAb 

113. Or ibillten ziran aldra andiak, oiuka, deadarka, garrasika, mendirik-mendi, ibarrik-ibar, basorik-baso, 

euritan da edurretan. Ag AL 12. 

b) Bajo la nieve, (estar. etc.) cubierto por la nieve. "Mendia elurretan dago (G-azp, BN-arb)" Gte Erd 89 (junto a 

elurpean, etc.). Elurretan bai dago / mundu-zabalera. Jaukol Biozk 104. 

c) "Edurretan, en época de nieves" A. 

- ELURREZ ELUR. A través de la nieve. Bidea hatik oinez egin zuen denbora garratz batez, elhurrez elhur, 

mendiz mendi. Laph 101. Urtharril mina zela, bi kaskoin ihizin, elhurrez elhur, nekez, mendian zoazin. Ox 124. 

Negu batez pentsatu dut elurrez elur joaitea, / ikusi behar nuela mendiko ene maitea. Xa Odol 103. 

- ELURREZKO. (Adnom.). De nieve(s); níveo. Urte erurrezkoa, garizkoa. RS 150. Eskuak duzu leun, / lepoa 

txuri, / elurrezko bularra / zureak dirudi. Gamiz 204. Edurrezkoak zure jantziak dirudie. AB AmaE 136. 

Elurrezko azal ta izar-begien jabea. Ag G 291. Edurrezko jauregija. Altuna 73. Sikiliko sumendien elurrezko 

erpin-buru zuriak. Zait Plat 12. 

- ELURREZKO MAINDIRE. Manto de nieve. v. ELUR-MAINDIRE. Elurrezko maindire zurian bidearen 

arrastorik ezin topa. Etxde JJ 233. 

- ELURREZKO MENDI. v. ELUR-MENDI. Elurrezko mendi eskerga, erraldoi oriek. A Ardi 13. 

- ELUR-SALDA. "Edur-salda (Vc), nieve pisoteada" A. 

- ELUR-TELADA. "Elur-telada, capita de nieve" A (s.v. telada). 

- ELUR-TIRAKA. "Jugar a arrojarse nieve" BU Arano. 

- ELUR-TOKETADA. "Tokétaa batek artu, edúr-toketaa bat, un golpe de nieve" Iz ArOñ. 

- ELUR-TXINGO. "Edur-txingo (V-ger), nieve muy menuda" A. 

- ELUR-TXIPITX. "Euri-xipitxak, edur-txipitx batzuk, las primeras gotitas de agua o nieve que apenas se notan 

(G-azp)" Iz IzG 204. 

- ELUR-TXOLARRE. "Elur-txolarre (Mortifringilla nivalis), gorrión alpino" MItziar Txoriak 178. 

- ELUR-UR. a) Agua de nieve. Bero handira iragan bedi elhur uretik (Iob 24, 19). "Ab aquis nivium". Ax 

583 (V 375; Dv, Ol el(h)ur-ur). Merezina dalakoa eman omen zioten elur-urez eta ondarrez egiña. Berron Kijote 

169. 

b) (V-gip, G-bet, AN-5vill ap. A). Aguanieve. v. ELUR-BUSTI. 

- ELUR-URTE. "Año de nieves (AN-5vill)" A DBols. Argatik errepain bat / badegu diona / elur urtea dala / 

gari urte ona. It (in MEIG VI 187). Edur-urte, gari-urte. "Año de nieves, año de trigo (año de bienes)". A. Ururte, 

elur-urte. A Aezk 216. Elur-urtea, arto-urtea (AN-gip). Inza NaEsZarr 875. Elur-urte, patxaran-urte (ANulz). 

Ib. 1889. 

- ELUR XEHE. "Elurxe (B), v. elurgillo" A. "Había nieve en polvo, elur xea zen (G-azp), elur txea (AN-gip), 

elur xehea (BN-arb)" Gte Erd 89. Kemen erraitia digu "elur larriak, elur andi, elur xe)ak, egunaldi". Mdg 

132. 

- ELUR-XINTXAR (G-to ap. A). Copos pequeños de nieve. 

- ELUR-ZAFLA. "(L-ain, R-uzt), copos grandes de nieve" A. 

- ELUR-ZAPARRADA. Nevada (copiosa). Goizetik egualdi ona, ta arratsaldean trumoia jo ta elurzaparrada 

aundia igual. BasoM 134. Egon antxe geldi, edur, euri, aize ta itxaso-zaparradak artuten. Echta 

Jos 95. 

- ELUR-ZAPLADA. "Copo grande de nieve" BU Arano. 

- ELUR-ZAPLASTO. "Mendia lurmenduta dao (oraindik elur zaplastoak badira) (V-arr)" Gte Erd 89. 

- ELUR-ZULO (G, -zilo Sal, R; Lar, H), EDUR-ZULO (V-m-gip; Añ (V, G)). Ref. A (elur-zilo, edur-zulo). 

Nevera, nevero. "Nevera", "pozo de nieve" Lar. v. elaputzu, elurtegi. Elurzulo de Pardelus (Amezketa, s. 

XVIII). Elur zulo txit otz ta izotzez bete ta beñere urtzen ez diranak. Cb Eg II 205. 


mende. 

785


elurbegi. Bola de nieve. Etxe batzuen aitzinean [elhorri xuriek], elhurbegiek iduri zuten elhur garbiz 

eginak. JE GH 1934, 231. 

elurbildu (Izt C 235). Avalancha de nieve; ventisquero. "Elur-bildua (AN-larr), elur-bildurik badago edo? 

Elur amildua (AN-larr), Aralarko mallatan bera datorren elurrari" Vill (comunicación personal). Larre-zerriak 

ezkurretatik / azkazal-gorri zetozen; / oraindik elur-bildu bat beste / ageri da Basakaitzen. "Porque todavía hay 

aludes". Or Eus 220. 

elurbizi. "Alud" PMuj. En DFrec hay un ej. 

elurdun. "Montes alpini, elhur mendiak, mendi elhurdunak" Urt I 347. 

elurgilo. "Elurgillo (G-to), copos pequeños de nieve" A. Etxeko danak txoratzeko naikoa zera zu, erregintxo! 

elurgillo! gaztanbera! usakume! lili zuri! Ag G 78. 

elurgin. "Mendia elurgin dago (AN-5vill)" Gte Erd 89 (junto a elurretan, elurpean, etc. de otras zonas). 

elurgune. Figura en EI 166, sin trad., como AN-erro. 

elurkara. "-kara (Sal, R) [...]. Elurkara [dago], [está el tiempo] con traza de nevar" A Morf 395. 

elurkari. Esquiador. Frantziako elhurkari hoberenak. J.B.D. Herr 19-12-1967 (ap. DRA). 

elurketa (L, Ae, BN, S; -lh- Dv). Ref.: A Morf 155; Lh; Gte Erd 89. Nevada. "Elhurketa handia erori da, il 

est tombé une grande quantité de neige" Dv. "Elurketa handi da (BN-ciz)" Gte Erd 89. v. elurtza. Arriturik 

gelditu zen bart-arratsean egin elurketaz. Izeta DirG 87. Elurra jauts-ala ari da. Au elurketa gaitza! TP in 


elurki. Nevado, cubierto de nieve. Lerden goratzen dira / Bertako mendiyak, / Erakutsirik arro / Gallur 

elurkiyak. Etxeg EE 1883b, 527. 

elurkor. "Nivôse, elhurkor" Revol 160. v. ELUR-HILABETE. 

elurpe (G-azp, BN-arb ap. Gte Erd 89; Casve; -lh- SP (sin trad.; + elhurpekoa)), edurpe. (Usado en casos 

locales de declinación sing.). Bajo (de debajo de, etc.) la nieve. "Mendia elurpean da (BN-arb)" Gte Erd 89 

(junto a elurretan, etc. de otras zonas). "Gizona elurpean dago (elurrak azpian hartua) (G-azp)" Ib. 89. 

"Neigeux, elürtsü, elürpean" Casve. Zeure gorputza zinduen / disziplinaz zehatzen: / tentatzen zintuenean / 

elhurpera etxatzen. EZ Noel 172. Zertatik buru ori egin jak zuritu? / Edurpean duala ein leikek sinistu. AB 

AmaE 311. Kontsidera zatzue arbolak eta landareak; neguan, elhurpean, hilak dute iduri. Lap 391 (V 178). 

Otsaillean asi ta Aprillerarte dana elurpeian. And AUzta 107s. Orein-taldeak eten gabe ari dan elurpean lotuta, 

adar-muturrak doi ageri zaizkiela. Ibiñ Virgil 101. Elurpean lo / dagoen lurra. NEtx LBB 263. Santa Grazi elhür 

pian. Casve SGrazi 19. Ehortzirik elhür pian. Ib. 116. v. tbn. SP Phil 434s. He Phil 439. Etcham 93. Iratz 82. 

(Tema nudo). Bai baitator urrundik / Gabonetarako / seme zaarra: bidean / elurpe du oro. Ldi BB 156. 

elurpits (AN-ulz), elurpitx (AN-ulz). "Elurpís bet, un copo de nieve; [...] elurpitxek, los copos; bi elurpitx" Iz 

Ulz. 

elurra (V-arr-oroz-och ap. A). "Makurra esaten eutsen oraintsurarte Otxandio aldean lau errealeko diruari. 

Erreal bikoai barriz elurra" Ezale 1897, 179b. "Media peseta. Elurra bat (V-arr-oroz), una media peseta" A. v. 

elurri. 

elurraldi, edur-aldi (V-gip ap. Etxba Eib). "Nevada. Oiñgo edur aldixa lakorik ez da izan urte askuan" Etxba 

Eib. Negurako ta elur-aldi gogor-etarako [...] estalpe onak. Mb IArg I 310. 

elurrauso (BN, S; Foix ap. Lh), elauso (-lh- BN; T-L), elur-lauso (L-ain), eluaso (G-goi), elur-oso (S-saug), 

eluoso. Ref.: A (elurrauso, elhur-auso, elhauso, elur-lauso); Lh (elhur-auso, elhur-oso); JMB At (eluaso). 1. 

Avalancha de nieve, alud. Ez xoilki hitzaren gatik, bainan elhauso edo elhur montoin handiak jausten baitira 


mende. 

786


anbilka eta punpaka. Herr 24-2-1955 (ap. DRA). Elhurra mendi kaskoetarik jausten eta amiltzen hasiz geroz, 

gero eta trunpiltzenago da, elhauso alimale batzu porkatzen baitira azkenean. Herr 8-1-1959, 1. Sagar-Saron 

iragaiten intzaur-oihanetan barrasta gaitza eginez, uraste izigarri edo eluoso handiek bezala, gero urruntzeko 

uhainka-uhainka. Herr 3-12-1964, 4. 

2. elurroso (AN-5vill, S; -lh- Lander (S) ap. DRA), elur-lauso (B), elur-lauzo (BN-baig ), elur-laso (AN- 

5vill). Ref.: A (elurroso); Satr VocP (lauzo); Gte Erd 89; Izeta BHizt2 (lauso). "Remolino de nieve y aun su 

aglomeración" A. "Ventisquero" Lander (ap. DRA). "Ventisca" Satr VocP. "Elur lasoa ari du" Gte Erd 89. 

"Mendi zoko oietan elur lausoak" Izeta BHizt2. 

elurregotzi, erurregotzi (V-oroz ap. A). "Cantidades de nieve agrupadas por el viento" A. 

elurri. "(V-arr-ger), moneda de dos reales" A. v. elurra, elbiko. 

elurri. v. elorri. 

elurte (G, AN, L, BN, S, R; Lar, Izt C 235; -lh- SP, Dv), elurti (AN-ulz), edurte (V). Ref.: A (elurte, edurte); Iz 

Als y Ulz (elurte), ArOñ (edúrte); Lh y Lrq (elhurte); Gte Erd 238; Elexp Berg (edurte). Nevada; temporada 

de nieves. "Nevadas grandes, temporada de nieves" A. "Elhurteari zerauntsanean. Ezin elhurtez ioanez" SP. 

"Elurte haundia da (AN-5vill), elurte haundia bota du (AN-5vill)" Gte Erd 89. "Elurte onen ondoren egu(r)aldi 

ona izango da (G-azp)" Ib. 238. "Temporada más o menos larga de nieve" Elexp Berg. "Amabost eguneko 

edurtia ein zeban eneruan" Ib. "Azkenengo edurtian apurtu zuan arbola ori" Ib. v. elurtza. Tr. Si bien la 

primera documentación es de Oihenart, está mucho mejor atestiguado al Sur, donde se encuentra desde mediados 

del s. XIX. 

Neguan, elhurte batez. O Po 40. Maiatzaren illeko / elurte andiak / estali ditu aurten / sasi ta mendiak. Izt Po 

61 (v. tbn. C 247). Nahi zituen Iñaziok Errumarat igorri, [...]. Bainan elhurte zelakotz, Benizen atxiki zituen. 

Laph 166. Elurte galantarekin ausa Apeninoko mendiyak iraulitzean. 'Estación de nieves'. Aran SIgn 87. 

Elurteko mendiyak. Sor Bar 69. Badu ogei egun elurte andi batek pean gazkala. Mdg 132. Orma beltzak egiñaz / 

luzaro nortia, / berrogei egunean / gero elurtia. Tx B 194. Sagasti berri, sagasti zuri, / inguma-atsegintokia 

iduri, / elurte arian geldia! Ldi BB 112. Joandako elurtearen ondarrak basoan nabari. TAg Y 1933, 24. Elhurte 

zurian / zeinbat odol-istil, / odol urdin... Mde Po 27. Usterik gutxienean elurte gaitzak botatzen baiditu. Etxde JJ 

25. 1888ko elurtea. And AUzta 107. Luze zijoan elurte ikaragarri ura. NEtx LBB 96. Bortialat juaiten dienak 

elhürtiareki / bakian jar zite ziren Jinkuareki. 'Par temps de neige'. Casve SGrazi 122. 1887 urtean edo, berrogei 

eguneko elurtea izan zan. BasoM 65. Elurteak eta euri jasak. MEIG VI 116. 

v. tbn. Ag G 200. Ill Pill 3. Or Eus 220. EA OlBe 13. Basarri 123. Izeta DirG 93. Gazt MusIx 125. Uzt Sas 87. 

- ELURTEAK ELURTE. Nevando mucho. Trumoi-orroi-burrunda tellatu gañean; elurteak elurte borda 

inguruan. Lek EunD 31. 

elurtegi (Lar). 1. Nevería, lugar donde se vende nieve. "Nevería" Lar. 

2. (H (V, G)), edurtei (V-gip ap. Etxba Eib). Nevera, pozo de nieve. "Glacière" H. "Cuevas donde se solía 

enterrar la nieve para oficios que ahora hace el hielo artificial. Nevera. Gisasolakuak zittuen edurteixak Izu 

gañian" Etxba Eib. v. ELUR-ZULO. 

3. Lugar nevado, lleno de nieve. Ikusiko dire [Norbejiako] elhurtegi eta hormategi hauk bilhakatzen eliza 

handi bakhar baten baldeko. Prop 1906, 133. 

elurti, edurti (V-gip ap. Etxba Eib). Nevoso. "Propenso a la nieve. Gure aldia edurtixa da, itxasotik aldenduta 

dalako" Etxba Eib. v. elurtsu. Negu elurtirako ta belarrik agerzen ez den egunetarako bilzen du udan itxeko 

orien bazka ta ostoa. Mb IArg I 309. 

elurtsu (L, BN, S ap. Lh; Lar; -lh- SP (sin trad.), Dv, H), edurtsu (V-gip ap. Etxba Eib). Nevoso; cubierto de 

nieve, nevado. "Qui est plein de neige ou qui amène la neige" H. "Aurtengo negua edurtsua izan dogu" Etxba 

Eib. Nivôsaren, erran nahi da ilhabethe elhurtsuaren hogoi eta biyian. Revol 145. Mendi zorrotz edurtsu 

barrenean. A Ezale 1897, 4b. Negu / gorrieneko / gau edurtsuen / antzekoa. Jaukol Biozk 6. Negu izotz eta 

elurtsuak galtzen du arra. Munita 94. Urrezko bi trentzen artean elurtsu eta garbi agiri zen aurpegitxoan. Mde 

HaurB 68. Hainbat urte itxaron egin dudan hire freskura elurtsu hau. Ib. 52. Bakar zebillen Iparreko izotz, 

Tnain elurtsu ta iñoiz iñontzik galtzen eztuten Ripeeko zelaietan barrena. Ibiñ Virgil 117. 

elurtu (L, BN, S; -lh- VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. "Se mettre à la neige, en parlant du temps. On dit 

aussi: Elhurtu du gaur, elhurtu du mendian, il a neigé cette nuit, il a neigé à la montagne" Dv. "Verb intrans., 


mende. 

787


temps qui se met à la neige, neiger. Elhurtu behar du, il va neiger" H. "Elhürtü dizü (S-saug), il a neigé" Lh. 

2. Cubrir de nieve. Edurtu, baña, burua eustala, / denporea da niri Neguak. AB AmaE 387. (Part. en 

función de adj.). "Nevado, elurtua" Lar. Bazter elurtu batean. Mb IArg I 174. 

3. Condensarse (?). Erri baten arnasa igan elurtu dek. NEtx LBB 230. 

elurtxo, edurtxo (A). "Nevadilla (Bot.)" A, que cita msLond. 

elur-txori (BN-lab, S ap. A), elur-xori (L, S ap. Lh). "Pinzón (pájaro)" A. "Verdier (oiseau)" Lh Dass- 

Eliss GH 1923, 760, pero en realidad aquí dice xur-xoria (q.v.). 

elurtza (G-azp), elurtze (S; -lh- SP (sin trad.), Dv, H (L), A), edurtza (V-gip), edurtze (V-arr-gip). Ref.: Lrq 

(elhurtze); Etxba Eib y Elexp Berg (edurtza); SM EiTec2 134; Gte Erd 24 y 89. 

Tr. Documentado en textos vizcaínos de los ss. XIX y XX, además de en Mirande. En DFrec hay 4 ejs. de 

elurtza. Nevada; nieve caída. "Elhurketa ou elhurtze, quantité de neige" Dv. "Grande quantité de neige" H. 

"Cúmulos de nieve que duran en las umbrías. Kerizpietan, udabarrixan aurrera irauntzen eben edurtzak" Etxba 

Eib. "Glaciar, acumulación de nieve. Mendiarte aretan batzen dan edurtzia, izotz biurturik bere astuntasunan 

bultziagaz, etortzen da ibai bat bezela" Ib. "Edurtzekin Asturiastik trenak etorri ezinda ei dauaz" SM EiTec2 

134. "Ori da elurtza (G-azp)" Gte Erd 24. "Mendian edurtza itzala euen (V-gip)" Ib. 89. "Mendian edurtze andia 

dao (V-arr, G-goi), [...] edurtze handie dago (V-arr)" Gte Erd 89. "Edur haundia. Nieve en abundancia, lugar con 

mucha nieve. Gorlan izan gaittun. Han jaon edurtzia" Elexp Berg. Neguko edurtza ta lei otz andiak. Añ 

NekeA 225. Edurtzan billosik sarturik. Añ MisE 107. Kana betean beukan edurtzea. AB AmaE 390. Deabruak, 

edurtzan erpe-markak itxirik. A Ezale 1897, 5b. Edurtzak ixoztuta mendi, baso ta nai-ñun. Enb 41. Edurtzan 

emen bixi ezinda / Ango lurmenak topetan. Ib. 122. Ixil berak didatzi edurtze ganian. "Sobre la nieve". Laux BBa 

18. Mendi, lur, elhurtza guritan / dizdir argizari zuritan. Mde Po 88. 

(Bera), elurtze (H), edurtza (Zam Voc). Nevada. "Erori zen gabaz elhurtze handi bat" H. Jausi edurtza 

andiak. AB AmaE 368. [Iaungoikoaren] agindupean bizi dira aizea ta trumoia, ekaitz, euri, txingor da edurtza 

zuri zuria. Ag AL 142. Emeko uzabak eta bere etzekoak, edurtzerik ikaragarrienakaz be, domeketako mezea eta 

sarriyaune-artzea ezteuriez isten. Akes Ipiñ 19. 

elurxe. v. ELUR-XEHE. 

elurziri (G-bet). "Elurziriyak, leian mokoak" (G-bet). 

eluso. "Copo de nieve" DRA, pero cf. elurrauso. Primaderan ikusi duk, liskan igebelarra / lohi saltsaren 

barnean sartua dik zangarra / bainan burua xut dagok irriz zeru zolari / garbiz konpara ditakek eluso xuriari. 

Othoizlari 1958, 193. 

eluts (AN-gip; Aq 245, sin trad.). "Llaman en Oyarzun a un paraje sombrío en el que no da el sol" SMuj EEs 

1921, 28 A Apend. "(Leku) elutsa, oieski (Oyarzun)" Lek. "Toki elutsa da (AN-gip)" Gte Erd 87 (junto a 

laiotz, ospel, etc. de otras zonas). Para su presencia en toponimia y onomástica v. ApV 82s. v. laiotz. Arizpe 

lutssa (1259). Arzam 211. Urquieguia garaycoa ariztelussa (1284). Ib. 211. Arizteluza (1284). Ib. 211. 

Pagaingo elutse (Amezketa, 1810). J. Elosegui BAP 1968, 244. 

elutsa (det.). "(B), nieve muy menuda" A. 

elutsada. "Llanura" A Aezk 291. 

elutxa. "1.º hondonada pequeña, hoyuelo de terreno. 2.º hoyuelos de la cara" A Aezk 291 A Apend. 

eluxante (G-azp-goi-to). Presumido. 

elxe. v. ELTXE s.v. eltze. 

elxo, elxu. v. eltxo. 

elzaidun. v. eltzaidun. 


mende. 

788


helzakitza. (Forma de imperativo empleada por Pouvreau como sust.). Ayuda, socorro. Hekin helzakitza 

gogo humillaz eskatzea. SP Imit III 58, 7. [Zure Angeruak] eskhaintzen derauskitzula Iainkoaren partez milla eta 

milla helzakitza zuri laguntzeko. SP Phil 63. Gomenda zakizko haren miserikordiari eta helzakitzari. Ib. 449 (He 

454 lagunza). 

elzeri. v. eltzari (2). 

? elzian. Aparece en Izarragati gora elzian joeala, / Jaun Peru Abendañokok esala: [...] (V, 1443). TAV 3.1.6. 

Su sentido es oscuro: Guerra traduce 'trepando' y Gorostiaga lo sustituye por leian 'de prisa'; Etxde (EG 1956 (5- 

6), 47 y 55, y Gorrotoa lege 86), piensa en eltze "terreno agreste, bravio" y lo identifica con "Arratondoko bide 

malkorra". Si -ian es ahí una variante moderna de -ean, se podría pensar acaso en un sustantivo verbal, en 

inesivo, que significara 'apellido' (o 'alcance'?). Pensamos en (h)eldu, sust. verbal (h)eltze; cf. Fernán González 

382: "Quando fue Almoçor la otra vez vençido, / con gran[d] pesar que ouo a Marruecos fue ydo, / mando por 

toda Afryca andar el apellido, / e fue commo a perdon todo el pueblo mouydo"; Anelier III 33, p. 9s.: "Pers cors 

de son caval / el fanec asalvar, / els moros alfugir, / e sels alencalzar" e ib. XII 42, 2s: "E adonc, comenzeron vas 

Tunita a tornar, / El pros reis de Navarra al sas gentz encalzar". J.A. Lakarra (ASJU 1984, 171n) propone leer 

deian 'clamando' (suponiendo algo como clcian en el ms.), al que, además de su adecuación al contexto, no sería 

difícil encontrar paralelos en la épica románica. 

elzo. v. eltxo; eultze. 

em. Nombre de la letra m. v. 2 eme. El, ell, em, en, [...]. MarIl XV. 

ema. (En algunos autores antiguos se encuentra la forma de composición ema, seguida de adj.; Goyhetche lo 

usa como un sust. normal). "Ema erdia, femme accouchée" SP. "Cadesa, puta, [...] ema likhitsa, neska likhitsa" 

Urt III 443 (v. emagaldu, emalizun). Eta sendatu zinduen legez ema erbala, / zeren ukitu zarotzun arroparen 

pertala. EZ Man II 81. Halako enperadore bat, ema-eztheus batek, hala errendatzen duenean. Ax 343 (V 228). 

Demostenek aditu zuenean ema-muthiriaren demanda. 'Mujer desvergonzada'. Ib. 388 (V 254). Ema erdi oro, 

zoro. Saug 37 (O Pr 138 emerdi, q.v.). Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik hauzora bedere yalgiten 

ez denik? Gy X. 

ema-alargun. Viuda. v. alargun. Anhitz ema alhargun zen Eliasen egunetan Israelen. Lç Lc 4, 25. 

emaaro. v. emaro. 

emabera. Mujeriego. Ziur zen ostera ere Xalbat emaberak (mujeriego) etzula iraunik izango. Etxde JJ 202. 

emabide. Vagina. "Vaginite" edo emabideko mina, usu zezenak ekharria, ez da seriosena. Herr 20-11- 

1958, 1. 

emadura. Moderación, capacidad de aplacar. Bertzeak gogotik aumoina atheratzen du molzatik pobrei 

emaiteko, bainan emadurarik eztezake bihotzetik ekhar, bere etsaiei barkatzeko. SP Phil 3. 

emaezgarri. "Implacable" Lar. Baña denak galdu zituen, bada bat banaka eraman dizkio eriotz 

emaezgarriak. Otag EE 1882c, 585. 

emaezizale. v. emarazitzaile. 

emaezkila. Campana de sonido femenido (agudo). [Zeinu] bik, sakonago jotzen dutelarik, gizazeinuak 

dirudite; beste biak, ots goi meagodun dirala, emaezkilak. A Ardi 45. 

emagaldu (Urt, A), emegaldu. Ramera, prostituta. "Elecebrae argentariae, neska galduak, [...] emalgalduak" 

Urt II 290. v. EMAKUME GALDU, EMAZTE GALDU. Zeren kondenatu izan baidu bere lohikeriaz lurra 

uhertu izan duen emagaldu handi hura. He Aopc 19, 2. Eta hara Israelgo semeetarik bat non sarthu zen [...] 

emagaldu batengana. Dv Num 25, 6. Zergariak eta emagalduak aurreratuko zaizkizue zeruko yaurgora (Mt 21, 

31). Ir YKBiz 384 (He, SalabBN emazte galduak). Emakume tzar emegalduen besoetan burtzoraturik. TAg Uzt 

182. Ain txoraturik al auka emagaldu orrek? Etxde JJ 115. Ez al dabe orreik emagaldu bat lez erabilli? Ker Gen 


mende. 

789


34, 31 (Urt paillart, Ol ematxar, Ur, Bibl puta). Ez izen onekoak, ostera, emagaldu batzuk baiño. Erkiag BatB 

189. Auxen aski izan zan Don Kijote bere ustetan sendotzeko, gaztelu famaturen batean zegola alegia [...], eta 

emagaldu aiek damak. Berron Kijote 48. En DFrec hay 5 ejs. de emagaldu; hay además uno de emagalkume. 

emagale (Lar, H). "Rijo, gana, movimiento a lo sensual" Lar. "Penchant à la luxure, à la sensualité, aux femmes" 

H. 

emagarri (SP (sin trad.), Dv A). 1. "Calmant, adoucissant" Dv. 

(Uso sust.). Gero urdurialdi ori ibitu daiten emagarri bat artu bear izango dozu. A Latsibi 145. 

2. (Lar, H). "Aplacable" Lar. 

emagin (V-m, G-goi, AN-gip, B, L, BN, R, S ap. A; SP, Urt II 436, Lar, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, 

H), emain (B, L-ain, BN ap. A; VocBN, H), emegin (Sal ap. A). Partera. v. sortzain, uzulari, ANDRA- 

MAESTRA. Tr. Documentado en autores de todos los dialectos, excepto vizcaínos. Emagiñaren etzuen 

niola ere beharrik. EZ Noel 51. Ill zedin bildurrez, emagiñak lasterka bateatu zuen. Cb Just 22. Emakumeai 

aurgiteko orduan laguntzen ziezten emagiñai agindu zien. Lard 64. Hau ederrak sortzen basa emaginen 

perekarekin. JE Bur 195. Hitzeman bezala egin zuen emainak. Barb Leg 25. 

Lamizuloko bat emainez beartu zen. "Tuvo necesidad de partera" (AN-olza). A EY II 425. 

v. tbn. SP Phil 402. LE-Ir 114. AstLas 31. Gy 45. Ur Gen 35, 17. Or Eus 108. Mde Pr 266. Arti Ipuin 75. Zait 

Plat 91. 

- EMAGIN-ETXE. Casa de maternidad. v. emagintegi. Emagin-etxean sartzen da egun guziez lau ehun pinta 

emazte-esne. Herr 17-5-1962, 1. 

emagintegi. Casa de maternidad. Gau batez, emagintegian, bi emazte amatu ziren. Herr 24-12-1959, 1. 

emagintsa. "(BN-mix), partera" A. v. emagin. 

emagintza (V, G ap. A; Lar, Dv, H), emaintza (B ap. A). "Profesión de partera, arte de los partos u 

obstetricia" A. Orra zergatik emagintzan ibilli bear ez duen bataiatzen ongi ez dakienak. AA I48. Laguntzen 

diezutenean emagintzan hebreotar emakumeai. "Quando obstetricabitis Hebraeas". Ur Ex 1, 16 (es sin duda a 

partir de una mala interpretación de este texto, de donde infiere Azkue una segunda acepción de emagintza: "2º 

(G), parto", citando a continuación el ej. de Uriarte que traduce por 'ayudéis en el parto'). [Hebrear emaztekiek] 

emagintzan badakite. Dv Ex 1, 19. Mahungak ukondoraino bildurik, motoa airean, Gaxuxa koziniersak badu 

haro. Gau guzia emagintzan emanik, xehe-xehea nahi ditu denak kondatu. Lf Murtuts 52. 

emagiza. Sexo. Orrela, beraz, "gure emagiza" esanaz, "nuestro sexo" adierazi diteke, eta "emagiza-auzia" 

esanaz, "el problema sexual" adierazi dezakegu. NEtx IzotzK 37. 

emagizon (Dv, A), emegizon. Afeminado. "Effeminatus, homme prostitué" Dv. Eta lur hartan izan ere 

ziren emagizonak. "Effeminati". Dv 3 Reg 14, 24 (Ol emetzakoak). Inurritzako elizatxoan ikusi dedan zalduntxo 

emegizonakin zetorrek, gañera. TAg Uzt 42. 

emagoki. "Femenino" Lar, Añ. Goberna zaitezte zuhurtzerekin zuen emazten alderat, untzi emagoki flakoago 

baten alderat bezala. "Muliebri". TB 1 Petr 3, 7 (Lç emaztezko). 

emagose. (Emagose egon, 'sentir deseo carnal (hacia una mujer)'). Ialkiko dut zein emagose nindagon. 

"Desiderii concubitus". Or Aitork 194. 

emagura. "Amasio, emazálea, maitegúra, emagúra" Urt II 14. 

emaguri (Lar VocS, H). "Afabilidad", "gracia" Lar. "Affabilité" VocS. Bere edertasun, egokiera ta 

emaguri zintzoagaz guztien erregiña on bat zirudian. Ag AL 126. 

emaguritsu. Agradable. Ai zeñ ederra zeran, nere maitea, ta emaguritsua! CantCS (G) 1, 15; 6, 3 (V abegi 

samurrekoa; Dv berregin, Echn grazioso). 

emai (V arc ap. A; Lar Sup, Dv, H), emoi (V ap. A; Dv). 1. Dádiva, regalo, don. v. emari, emaitza. Esku 


mende. 

790


onerean emai ona. "Buena dádiva". RS 175. Pitar emoiezkoak gozo hobea du ezi ez arno erosizkoak. "Le cidre 

qu'on a eu en don". O Pr 397. Espiritu Santuaren graziaz eta emaiez izan zan igortzia Kristo. KIkG 17. Uztaroak 

ain eskuzabal emandako emaiak saltzeko. TAg Uzt 313. 

v. tbn. A Ardi 72. Enb 141. EA OlBe 21. Zait Plat 21. Emoi: Laux BBa 112. Otx 79. 

Beneficio, ganancia. Altungo piñudien emoi edo irabaziekaz. Akes Ipiñ 8. Orduko basoak gaur bageunkez 

eta euren emoie guztiek oingo antzean. Ib. 24. 

2. (V-m ap. A), emoi (V ap. A). "Fuente por donde salen los males humores del cuerpo" A. 

3. "Emoi, golpe de líquido. Gutxitu ein yako emoie iturri orreri" Totor Arr. Emoi gozagarria dakartsan 

iturburua. Erkiag BatB 158. 

emaia. v. inbeia. 

emaien. "Albricias [dádivas para el mensajero], emaienak" Lar. 

emaiera, emoiera (V-arr-oroz-ple ap. A). "Produccción cualquiera" A. 

emaikor. Fértil. v. emankor. Goiko Jaunak banatu zituan urak eta lurra, au emaikor egiñik. EEs 1917, 

137. 

emaile (S; Arch VocGr, Dv, H; -aille SP, Urt II 105, Lar, Añ), emale (B, Sal; Urt II 491), emoile (V-oroz, R; 

Añ), emole (V; H). Ref.: A (emaile, emale, emoile, emole); Lrq. 1. Que da, dador, donante; generoso. "Dador" 

Lar, Añ. "Emoile, fértil" A. v. emantzaile; cf. AGUR-EMAILE, AHOLKU-EMAILE, ARGI-EMAILE, BIDE- 

EMAILE etc. s.vv. agur, aholku, argi, 1 bide, etc. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La 

forma más antigua y frecuente en todos los dialectos (salvo el vizcaíno) es emaile. La variante emale se 

documenta en algunos occidentales del s. XX (cf. gloria emalea en Legaz 3); hay tbn. emale, una vez, en 

Duhalde (273; junto a emaile en todos los demás casos), que quizá sea debido a errata. En vizcaíno hay 

testimonios de emol- ya a principios del s. XIX, pero es algo menos frecuente que emoil-. En DFrec hay 38 ejs. 

de email(l)e (8 sept.), uno de emalle y 21 de emale, meridionales. 

O Iainko, konsolazione guziaren emailea. Lç Ins A 2v. Adikatzen da emallea, ta ez arzallea. "Cánsase el 

dador". RS 357 (RS 277 emuillea). Egiok egilleari eta emaiok emalleari. RIs 29. Beharrari emaillea, ezta 

beharrean iarriko, emaille eztena, azkenean behar izanen da. Ax 232 (V 155). Deus eztuena, balu, emaile handi. 

O Pr 497. Beha zazu bada zenbat ontasun egin derauzkitzun Iainkoak, eta nola guziez gaizki baliatu zaren 

emaillearen kontra. SP Phil 44. Erran bedi beraz onsa arrosarioa [...] Saint Dominika honen emailiaren 

ohoretan. Bp I 149. Gure Jaungoiko emalle ona beti on egiten, ta bere graziak ematen dagokigu. Cb Eg II 10 

(cf. emalla Cb CatV 107). Erran zion berri ondikozko heien emailleari. Lg I 298. Bihotz karsu, emaille, samur, 

eta konstant bat. Mih 51. Izan Jesus, biziaren emailea. Dh 79. Kristoren esku emallea. Mg CC 231. Doe guztien 

emolia ta gure Jauna. Mg PAb 58 (cf. emola Mg CO 236). Zeu zara Ondasun guztien Emalle prestua. Añ EL 1 

165. Aldeguneraño liberalak, edo emalle onak izatea. Gco I 428. Zeren bera dan on guziaren emaillea. AA II 

41. Izaitea dela hobe / hartzaille baiñon emaille. Gy 162. Emaile handia beita lur erabilia. Arch Fab 169. Alako 

moduan ugaritu ziran emailliak eze, milla berreun ta seigarren urtian bukatu zituan San Damiango elizako lan 

guztiyak. Bv AsL 53. Emailea zen biziki. HU Aurp 111. Karidadeagaiti / beti dago emola / kenduteko asmuagaz / 

pobreai odola. Azc PB 347. Orrenbeste diru eztu iñork egundaño Oñatiko kale arian bota; ezta jauregiko 

zaldunak berak ere, emalea da baña. Ag G 74. Zu zara gure izaki danen / emoille eta jaubia. Enb 100. 

Betidanik, eskale labur, emale eder. Ldi BB 98. Irri batek lan guti, ondorio ainitz, / Ukailea du berasten, emailea 

biluzi gabe. JEtchep 117. [Lurrak] iñork beartu gabe, bere sabel emaille zabalaren bazter guzietatik ematen 

bait-zuan. Berron Kijote 125. Ezberdintasun horretan ez dago emailearentzat inolako eragozpenik, bai, ordea, 

hartzailearentzat hots gehiago hots guttiagoren bitartez itzuli behar dituenean. MEIG VII 178. 

v. tbn. Mat 281. EZ Noel 141. Harb 276. Arg DevB 4. Tt Arima 99. Gç 117. ES 144. Ch III 5, 4. Mst III 6, 2. Mb 

IArg I 153. Egiat 265. AstLas 74. CatLuz 39. UskLiB 143. Jaur 199. Etch 604. Lard 37. Laph 55. CatS 132. Zby 

RIEV 1908, 416. Inza Azalp 109. Or BM 96. Lf Murtuts 3. Izeta DirG 71. 

Emoil-, emoll-: Mg CO III. Añ GGero 169. Astar II 254. CatLlo 98. Ag AL 57. Itz Azald 68. 

Emol-: CatBus 58. Or Tormes 23. 

Emale: A Ardi 83. Ir YKBiz 136. 

(El) que traiciona, entrega. Xuti zitezte, hots! Ene emailea hortxe da! "Qui me trahit". Leon Mc 14, 42. 

2. (El) que pone, compone. Preso egon direnek preso emaileak garaitzea, mirakulua. Hb Egia 147. Ez 

gauzen xuxentzaleak, bainan gauza heien behinere baino trebes emaileak. Elsb Fram 61. Gai-emaile, Antton 

Aranburuk: [...]. Xa Odol 339. Kopla horren emailia, ezta laboraria. ChantP 384. 

3. (El) que pasa. Gau-emalleak ura lortzera / penitentziz gatozkizu. SMitx Aranz 140. 


mende. 

791


emailiar (A Apend), emalier (BN-arb ap. Gte Erd). "Manco, contrahecho" A Apend. "Emalierra da (BN-arb)" 

Gte Erd 222 (junto a ezindua, elbarra, elbarria, de otras zonas). 

emain. v. emagin. 

emaintza. v. emaitza. 

emairik, emoiik (V-ple ap. A; H). "Emoik (V), gratis, en don" H. Arstoa emoiik arbuia zezanak, gero erosi 

behar uken zuen. "L'âne en don". O Pr 40. 

emaiteko. v. emateko. 

emaitza (SP, Urt I 258, Lar, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), emaitz (G, L, BN, S sg. A; Dv), 

emaitze (S ap. Lrq; Gèze), emoitza (V-oroz ap. A), emaintza (Urt). 

Tr. Abundantemente documentado en autores de todas las épocas y dialectos. En vizcaíno los testimonios más 

antiguos son del s. XX. En suletino sólo se encuentra en Mercy; es éste el único autor en el que aparece con 

seguridad la forma emaitze. Emaitz es la más frecuente entre autores guipuzcoanos y vizcaínos (tbn. en 

Duhalde), pero Lardizabal y J.I. Arana entre otros, usan emaitza (con -a constitutiva). Encontramos emaintza en 

un texto septentrional moderno. En DFrec hay 79 ejs. de emaitza, sobre todo de la 2. a acepción. 1. Don, regalo, 

dádiva. "Donum annale, urtheorózko emáintza" Urt II 112. "Générosité abondante" VocBN. Hire graziazko 

franganziatik rezebitzen ditugun donoak eta emaitzák. Lç ABC B 3r. Arren bada errezibi zazu ene agurra, / 

Mezprezatu gabe zeren den emaitza aphurra. EZ Man II 22. Zeren Iainkoak behatzen badu ere emaitzara, ordea 

areago borondatera. Ax 230 (V 153). Emaitzak hausten'tu haitzak. O Pr 134. Eman zioela [...] arrebari ere 

hainitz emaitza, eta joia handi. ES 168. Beste emaitze handi zonbaiten egilen [...]. Mercy 35. Enperadore batek 

[erlekioak] beretu zituen, eta egin zion hetazko emaitza baliosa Louis Frantziako errege sainduari. Lg II 107. 

Espiritu Santuaren emaitz edo doai au. Ub 140. Arbezate bada Euskaldunak neskatxa gazte baten emaitza edo 

presente au. VMg XVI. Zure ontasun xoiletik nauzkan emaitzak berak itzuli ditut zure kontra. Dh 189. Nere 

maitearentzat / an daukat emaitza. It Fab 193. Bere anditasunari zegozkion erako emaitza edo erregaloak egin 

ziozkan. Lard 214. Emaitzetan eskaini ziozkaten urhea, isentsua eta mirra. Dv Mt 2, 11 (Leon egin ziozkaten 

emaitzak). Egiozue zuen buruaren emaitza edo kontsekrazionea Ama Birjiñari. Dih MarH 42 (ap. DRA). Behar 

dituzte eman Erronkarikoeri hiru behi, eta mugan egiten dute bilkura hori heien emaitza hartzeko. Zub 53. 

Gogoan det gaur ere [...] yaun baten bosteunekoa-agertzea. Ura poza gurea! Bizkortu ginduzun emaitza ark! 

Ldi IL 105. Gizonok geure emaitzik ederrena aukeramena dogun ezkero. Eguzk GizAuz 75. Jainkoak onhartu 

zuen eta begi onez ikhusi Abelen eskaintza: etzion aldiz behatu ere Cain zikhoitzaren emaitzari. Zerb IxtS 11. 

Bearrezko edo oldezko diru-emaitzok. Zait Plat 21. Lagun urkoaren amodioa, norbere buruaren emaitza. Vill 

Jaink 95. Oien aldean, zer oberik ekarri digute Baken emaitzek? "Baccheia dona". Ibiñ Virgil 91. Eliza hunen 

egiten, beren emaitzez eta lanez, parte hartu zuten guzien izenak. Xa Odol 89. 

v. tbn. SP Phil 415. Mih 13. Brtc 230. Monho 72. Gy 290. Laph 245. Aran SIgn 104. Zby RIEV 1908, 87. Jnn 

SBi 110. Arb Igand 64. JE Bur 127. KIkG 15. Ox 79. Ir YKBiz 406. Lf Murtuts 4. Ibiñ Virgil 69. Xa Odol 89. 

Emaitz: It Fab 192. Elzo EEs 1916, 158. KIkV 23. ArgiDL 130. Alz Ram 122. Erkiag Arran 185. 

2. Fruto; resultado. v. emaintza, emantza. Zugatz baten zittuetatik, emaitza edo frutuetatik ez jateko agindu 

zion. Inza Azalp 46. Ixuri gugan zure erraietan / dakartzun emaitz bizia. Jaukol Biozk 94. Neure ortuban umotu 

dira / zoritxarraren ematxak. Laux BBa 82. Olerkari emaitzak emaro eskaintzen dizkigu. "Frutos de la poesía". 

Aitzol ib. IV. Errusi-n lurrak bere zitu ta emaitzok ugari ekarri dauzalako. Eguzk GizAuz 135. Mutil ua bear 

bezela, Jaungoikoaren bildurrean, azia izan balitz, emaitz ederrak eman lezazkion, bearbada, biotzondoak. TAg 

Uzt 197. [Aurra] pekatuaren emaitza zanez, eragotzita zeukan beraganako maitetasuna asetzerik. Etxde JJ 234. 

Nola egin othe lezakete [Europako] zatikatze hura? Zer, zimendutzat, hartuz?... Jendeen nonbrea othe?... Edo, 

eremuen emaintza? Herr 19-5-1960, 4. Miñeral-autsak aukeran daude / nundiknai ekarritzeko, / soro ta zelai 

ongarrituta / emaitzak ugaritzeko. And AUzta 130. Nolako frutua atera zuen aspaldisko Mommsenek 

hizkuntzaren emaitzetarik Erromako Historiaren lehen tomoan. MEIG V I 86. v. tbn. Markiegi in Ldi IL 10. Or 

Eus 259. Erkiag Arran 67. NEtx LBB 363. 

3. "Redevance" VocBN A. 

emaitzaketa. 1. "Quantité de présents" Dv s.v. emanketa. 

2. Acción de buscar, recolectar. Morde Terien Jaun Aphezpikua eguerdi aldeko Amerikarat, Fedearen 

hedamenarentzateko emaitzaketarat bidalia dute. Prop 1897, 241. 

emaitzaketari. (El) que busca, recolecta. Munduko bertze eskualdetarat, hala halako emaitzaketari Eliza 


mende. 

792


gizon entzunetarik bidaltzekoak dituzte. Prop 1897, 241. 

emaizpa. "Cuñada" Bon ms., col. Lacombe (ap. DRA). 

emajauzi (Lar, H (-iauzi)). "Fornicar" Lar. 

emajauzle (Lar, H (-iauzle)). "Fornicador" Lar. 

1 emakari, emokai, emokari (V ap. A; Añ). 1. Don, regalo. "Dádiva" Añ. [Espiritu Santubaren] emokai 

oneek artuteko. JJMg BasEsc 58 (204 emokari). Bardintze arren arranoagaz arek doaiak, / Alabetan dauz modu 

onetan bere emokaiak; / Zeruak emon eustazan landa gozagarriak. AB AmaE 376. Diruz eta emokariz betebeterik 

urten eben jauregitik. Otx 183. 

2. emakai, emokai. Fruto. Bere egite, emokai edo frutubak. JJMg Mayatz 38. Matsaren emakaia / pozkida 

osua, / almen pare gabia / txitez doatsua. JanEd II 10. 

2 emakari, emokari (Añ). "Dador, emollea, emallea, emokaia" A. 

emakaxto. "Méchante femme. Eme + gaxto" Lrq. 

1 emaki. "Femenino (neol.)" A DBols. "(Gram.) género femenino. Arrakiak eta emakiak guen bardiña dabelako 

gure izketan, el masculino y el femenino tienen la misma terminación" Etxba Eib. Aker txarri ori! Ardiseme, 

emaki ori! ['Afeminado' ?]. Erkiag BatB 190. 

2 emaki (G-nav). Regalo. v. 1 emakari. 

emakida. "Concesión" Lar. --Zer dá Bula gurutzadákoa? --Dá aita Sanduarén konzésio edo emakida bát. LE 

Urt ms. 36. 

emakidatu (Lar, vEys (G)), emankidatu. "Conceder" Lar. Emankidatu edo konzeditu zuan (1873). DRA. 

emakintza (Lar, Añ, H). "Franqueza, liberalidad" Lar. Egokintsu edo filosofoak ikusiko du beretan jatorrizko 

bakundea, emakinza eta pozkida etorkiarra, zeñean azkarriatzen duten gozatzen dituen erria. "Candor, 

franqueza y genial alegría". Izt D 11. 

emakizun. v. emankizun. 

1 emakoi (L ap. A; H, Dv), emekoi. Mujeriego. Emaztekin usatzeaz ere, egiten da emakhoiago eta 

emaztetara emanago. Ax 386 (V 253). Emazte gizakoiak eta gizon emakoiak. Ib. 357 (V 237). v. tbn. SP Phil 

356 y He Phil 359. Salomon emakoia gerthatu zen. Lg I 336. Oillar haukien partetik, / oste emekoi hunen ganik, 

/ Ziduritzon epher hari, / Behar zuela iguriki / Kariño eta tratu ona. Gy 278. Izana da ba gizon emakoi, / zarpil 

hordien laguna. Ox 72. 

2 emakoi. v. emankoi. 

1 emakoitasun (H, A). Lujuria, fornicación. Bekhatu mortal buruzagiak: [...]. 3. Haragizko bekhatua edo 

emakhoitasuna. Mat 26. v. tbn. Harb 26. Bihotzetik ilkhitzen dira gogoeta gaixto, bertzeen emazteez nahitze, 

emakoitasun, gizon hiltze, [...]. HeH Mc 7, 21 (He fornikazioneak). 

2 emakoitasun. v. emankoitasun. 

emakor. "Placable" Lar. "Qui se peut, se laisse apaiser, calme" H. 

emakor. v. emankor. 

emakortasun. "Facilité à apaiser, calmer, etc." H. 

emakume (V, G, AN, B, L, BN-baig, R; Urt I 9, Lar, Aq 1430, Añ, Dv, H), emakuma (V), emakome (AN- 


mende. 

793


araq), makume (AN-gip-araq-ulz; Dv). Ref.: A; Echaide Nav 232; Iz Ulz (makómia), UrrAnz, To; BU Arano; 

Etxba Eib; EAEL 35. 1. Mujer. "Emakumien aizia, eguazia, viento sur" BU Arano. "Se dice emakume y 

también andra, por 'mujer no niña' en general. Por 'mujer, esposa, consorte' andra y más propiamente emazte" 

Zam Voc. AxN explica ema-eztheus (343) por emakume ezertako ez. v. andre, emazteki. 

Tr. Documentado ya desde el s. XVII en varios autores septentrionales, sobre todo labortanos; hay tbn. un ej. 

suletino de Belapeyre. Al Sur hay testimonios desde principios del s. XVIII en autores guipuzcoanos y desde el 

s. XIX en vizcaínos; su uso es general en la tradición meridional a partir del s. XIX, incluidos los autores 

navarros. La forma vizcaína emakuma no se documenta hasta finales del XIX; emakume sigue siendo por lo 

menos tan frecuente como emakuma en los textos vizcaínos del s. XX (hallamos ejs. de esta última en Azc PB 

136, Ag AL 10, A BGuzur 149, Echta Jos 359, Kk Ab I 112, Or Tormes 87, Otx 28 y Osk Kurl 117). En DFrec 

hay 503 ejs. de emakume, uno de ellos septentrional. 

Gaitz lizate aurkhitzea / emakume parerik. EZ Noel 156. Emakume alharguna, ezkongaia edo ezkondua. SP 

Phil 12. Erdi gizon eta erdi emakume balire bezala. Ib. 333. --Nork güziz behar dü jarraiki Birjina saintari? -- 

Neskatilek eta emaztek, hura Emakümiaren ohoria delakoz. Bp II 95. Hau da Noemi, emakume eder hura? ES 

87. Emakume libreak edo solterak. OA 135. Emakumeagandik jaioko zala denboren buruan, demonioaren esku 

ta indar guziak garaitu ta galduko zituana. Ub 11. Ez ote dira emakume asko senargai billa asitzen? AA I 578. 

Txanton emakume iantziakaz. A BeinB 53. Eliz emakumea izan gura dozulako? Ag Kr 150. Sortu da "Emakume 

Abertzale Batza". Enb 59. Edozein gizaseme naiz emakumek bataiatu dezake. KIkG 69. Ez da jaio egundaño 

emakumea eziko duanik. Lab EEguna 98. Umekondo batzuk ziñaten artean, baña emakume egiñ zerate. TAg Uzt 

155. Emakume jaio ez bazan gizon aundia izango zana. JAIraz Bizia 23. Emakume-esanak zidurizkidan. Or 

Aitork 41. Zugaztian emakume aotsa entzungarri egin zan. Erkiag BatB 82. Zure ama ere, emakumea zan, ba. 

NEtx LBB 87. Emakume eldu bat nai litzake andre urtetsu bat zaitzeko. Ib. 69. 

v. tbn. (sólo autores sept.): He Gudu 30. Mih 93. Monho 38. Dv LEd 13. Elsb Fram 115. Jnn SBi 80. 

2. "(BN-baig, Sal), niña hembra" A. "Hijo hembra, (Mutriku) emakumia" EAEL 38. 

- EMAKUME-HAIZE (G-azp. ap. Garate 2. a Cont RIEV 1933, 97). Viento sur. 

- EMAKUME-ARTE. Compañía de mujeres, grupo de mujeres. [Mutil dotore] emakume arterik emakume 

arte dabiltzanak, eurak baga pausurik ezin egin dabeela. JJMg BasEsc 156s. 

- EMAKUME GALDU. Prostituta. v. emagaldu. Emakume galdubak eureen tratu txaarrian bitzi izateko etxe 

jakina. fB Olg 149. Neron beraren emazte-ordeko emakume galdu bat. Lard 532. Emakume galduen etxean gaua 

igarotzeko. Arr May 56. Etxetik kanpora bota niñuen, emakume galdu bat banintza bezela. NEtx Antz 88. v. tbn. 

JJMg BasEsc 230. Ur MarIl 46. 

- EMAKUME LIZUN. Prostituta. Au dezu emakume lizunen kalea. Anab Aprika 19. 

- EMAKUME-MUTIKO (Pl.). Mujer(es) y muchacho(s). Orduan baratzeko atakan emakume-mutiko batzuk 

ikusi ziren. Arti Ipuin 25. 

- EMAKUME-ORDOTS. "Marimacho (AN)" Inza RIEV 1925, 153. 

- EMAKUMEZ EMAKUME. De mujer a mujer, como mujeres. Emakumez emakume Paula ederragoa baño 

eztek. Ag G 242. 

- EMAKUMEZKO (G ap. A; H). a) (Persona) de sexo femenino, hembra, mujer. Zabaldurik ekusten degu 

miñantze lotsagarri au zarretan, ta gazteetan, itsatsirik azkenean emakumezko zenbaiti ere. AA III 365. Beargai 

au izanik emakumezkoak egiten dabena. Izt C 93. Esne-arazoetan artu-eman aundia zuten emakumezko 

euskaldunak. Mok 6. Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. JMB ELG 82. v. tbn. Bilbao IpuiB 123. 

Egin dezagun gizona gure antz-irudira. Gizonezko ta emakumezko egin zituan. MAtx Gazt 15. Badirela 

nolanahiko izakiak, [...], ez direnak ez gizonezkok eta ez emakumezkoak ez ezik, ez harrak eta ez emeak ere. 

MEIG VI 180. En DFrec hay 27 ejs. 

b) Femenino, relativo a la mujer. Euren naturaleza emakumezkorik eldu zala bat Jangoikoaren ama izatera. 

Añ MisE 131. Ama-Birjiñaren emakumezko garbitasunaz. Inza Azalp 56. Jan-edanetan eta emakumezko 

lizunkeritan erdoiturik. Etxde AlosT 102. Bere sare galgarritan nahastearren, emakumezko eztikeri ta 

lilluragarri guziak asmatzen zitun. Etxde JJ 89. Kanpoan emakumezko izketa entzuten da. Lab SuEm 174. Gogoz 

gordeko zukeen bere burua Aita Larramendik emakumezko gonen azpian. MEIG I 215s. 

- GIZA-EMAKUME, GIZON-. v. gizon. 

emakumekeria (Lar, H). Femineidad, afeminamiento. "Afeminado, emakumekeriak artua" Lar. Ondotxo 

saiatu zan emakume dollor ura bere izakera zakarra, [...], emakumekeri lilluragarriz estaltzen. Etxde AlosT 21. 

Bahenki bihotza nola erdibiditzen dautaten hire emakumekeriazko antz horiek. Mde HaurB 69. Akar ori, ori duk 

emakumekeri. SMitx Unam 5. 

emakumeketa. 1. Multitud de mujeres, mujerío. Ango gizadia, ango emakumetea, ango akitika egin bearra, 

ango berbotsa. Ag Kr 57. 

2. Feminismo. Euskeraz, nola esaten da feminismo?... Emakumeketa edo... Lab EEguna 70. 


mende. 

794


emakumekiro. "Mujerilmente" Lar. "D'une façon efféminée, lâche" H. Galazi eziñezko ezbearrari lotuta 

egongo aiz pa gau ta egun emakumekiro intziriz? SMitx Unam 4s. 

emakumekoi. Figura en Azkue, quien remite a emakoi. 

emakumeño (Sc ap. A). Dim. de emakume. Lorekusku jaioberria bezela, orrizabaltzen danean da 

emakumeñoa kilikagarrien. TAg Uzt 51. 

emakumetasun. Cualidad de mujer; femineidad. Bere emakumetasunari eta bere klasekoari zegokien 

eginbide guziak erakustea. "Deberes de su sexo y rango". Otag EE 1882c, 448. Haur izatetik eramanen zuen 

hark, ez emakumetasunera, baina urteak ukatzen zituen izatasun bakoitz batera. Mde HaurB 59. 

emakumetu (Lar, Añ, H). Convertirse en mujer. "Afeminarse" Lar y Añ. Gizon emakume jantzia berriz 

emakumetutzen da. Itz Berb I 100. Zenbait neska erabat argitu ta emakumetu diran etxe on-onak. MAtx Gazt 81. 

emakumetxo, emakumetxu. Dim. de emakume. Ai auek emakumetxoak. "Qué bravas muchachas". BorrB 

36. 

Bidian arkitu zuten emakumetxo biartsu bat. Bv AsL 61. Toloxa, emakumetxo zurbil bat bailitzan gutxituz, 

emetuz izendatzen duten Tolosa yaiua. A Ardi VI. Lau urteko umiak baño gaiztotasun geiago ezeukon 

emakumetxu zintzuba [se refiere a una mujer adulta]. Kk Ab I 70. Zure alaba emakumetxo bat egiña dago. Lab 

EEguna 103. Emakumetxo-lanak ikasten asteko badezu ordua. NEtx Antz 9. 

emakumetza. Grupo, montón de mujeres. Bazan "Emakume-Abertzale-Batza" izeneko lagungo bat. 

Emakumetza orren egitekoak, ezagunak ziran. Alt LB 21. 

emakumezale (Urt I 198, Lar, Añ). Mujeriego. "Oso emakumezale (G-azp-goi), andrazalea, emakoi" Gte Erd 

16. Villon ostera, alper, mozkor, jokalari, emakumezale. Etxde 16 Seme 56. 

emakun, emokun. Aportación, donativo. Langilleak geigarri lez artzen daben sari orrek, alkartutako 

ugazaba guztien emokunez osotutako kopurutik urten bear dau. Eguzk GizAuz 183. 

emakunde (AN, B, R-uzt; Aq 760, VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Jueves precedente a éste [a 'jueves lardero, 

gizakunde eguna'], emakunde eguna (AN)" Aq 760. "Emakunde egun (AN), jueves de Sexagésima. Litm. jueves 

de mujeres" A. "En muchos valles de Navarra suelen celebrar con meriendas los tres jueves anteriores a la 

Cuaresma [...]. El jueves de Sexagésima es para las mujeres. Su nombre es en casi todas partes emakunde 

(reunión de mujeres)" A EY I 54. "Emakunde egunean andrek iten zuten beren besta" Izeta BHizt2. v. 

amakunde. Intz euriak garbi dezate / andikan "Emakunde"-ra. Or Eus 160. Urren "emakunde-eguna". Ib. 

165. 

emakuntza (B ap. A; VocB). "Vulva, parte exterior de la vagina en el ganado" A. Órgano sexual femenino. 

Emaztea gorputzez ere gizonarentzat egiña, arrazoidun izatez berdin bada ere, bere emakuntzez 

gizakuntzearen menpeko da. "Sexu tamen corporis ita masculino sexui subiceretur". Or Aitork 419. 

emalari, emanlari (Urt I 480), emolari. Donante, dador, que da. v. emaile. Gero yabeak salduten / deutso 

lapikoginari. / Au barriz zan emolari / txarra; eta ez da urten / lazeritik. Zav Fab RIEV 1907, 530. 

emaldi. 1. Entrega, distribución. Sari emaldia egingo da otsaundiarekin (Donostia, 1880). JFlor. Arratseko 

zortzietan izango da [...] moldaeren irakurtza eta sari emaldia (Donostia, 1897). JFlor. 

2. Fruto, producto. Or, nun diran zure elearen / emaldi bigunak banaturik. Elizdo EEs 1928, 5. 

emaldidura. v. enbaldidura. 

emalditu (Lh). Afeminar(se) (sdos. prop. y fig.). Cf. enbalditu. Eskuara hoin beratz eta thoil balin 

badago, apezek daukatela emalditurik. JE Bur 101. Boza extitzen eta emalditzen dute, iduri alditxartzerat ari 

direla. Herr 9-6-1960, 3. Jakin behar dugu zinezko begirantzak ez duela gizona emalditzen. Herr 28-6-1962, 1. 

Jaun Gobernadorearen aintzinean. "Jauna", dudarik gabe, bainan zoin emalditua: egiazko emazte-gizona. 


mende. 

795


"Efféminé". Ardoy SFran 229. 

emalditu. v. enbalditu. 

emalege (SP, H, A). "Ema legeak, menstrues" SP. Ez gaitzitu, ene yauna, zure aurrean yaiki ezin banaiz, 

emalegez bait nago. 'Iuxta consuetudinem feminarum'. Ol Gen 31, 35. 

emalier. v. emailiar. 

emalizun. Mujer lujuriosa; prostituta. Txarrerako ta jendearen galgarri izateko besterik ez ukan jaio 

emalizun ori. Etxde JJ 123. Judak emalizun (heb.: zônâh) zaukan emazteki horri, hemen kondatzaileak gurtzako 

emalohien (heb.: qedêshâh) izena emaiten dio. Bibl Gen 38, 21 nota. 

emalizunkeria. Prostitución. Garbitu egin ebazan lurraldetik [...] gurtza-etxeetako emalizunkeri-ondarrak. 

Ker 3 Reg 22, 47 (Ol emetzakoak). 

emalohi. Prostituta. Judak emalizun (heb.: zônâh) zaukan emazteki horri, hemen kondatzaileak gurtzako 

emalohien (heb.: qedêshâh) izena emaiten dio. Bibl Gen 38, 21 nota. 

emaloro. "Catalnica" Lar y Izt C 198. 

emamintz. "Ema-phintza, -printza, -mintza, fleur de virginité" H s.v. phintza (7º). 

eman (G, AN, L, B, BN, Sal, S; Volt 31, SP, Urt I 21, VocS, Lar, Aq 1263, Ht VocGr, Añ, Gèze, Dv, H), emon 

(V, G-azp, BN, R; Mic 6, Lar, Añ, Dv, H), emun (V-gip), man (AN-araq-ulz-olza-erro, B; Dv), emen (R-is), 

omon (V-ger). Ref.: A (eman, emon, emun, man, omon); Bon-Ond 156; Lrq; EI 260; Echaide Nav 324; Iz 

UrrAnz (emon), R 306 y 406; Etxba Eib 105; Etxabu Ond (emon); Holmer ApuntV 20; Zubk Ond (amari); JMB 

At; EAEL 63. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma emon es general en vizcaíno y en roncalés. Hay 

además algún testimonio de emun en autores vizcaínos (TAV 3.1.10. y en la doctrina de N. de Zubia); tbn. 

Lazarraga emplea emun (junto a algún ej. de emon --(B) 1204v-- y de eman --1195r--) y el sust. vbal. emaite- 

(en una ocasión emute-). Hallamos omon en Ortuzar (Oroig 41). En Oihenart (Pr 224) hay un ej. aislado de 

emuitea. La forma man sólo la hallamos en el baztanés Echenique (Mt 6, 11) y en CatUlz. En DFrec hay 2223 

ejs. de eman y 124 de emon. Las formas sintéticas se documentan, en autores septentrionales, hasta comienzos 

del s. XVIII (más tarde tbn. los emplea a menudo Goyhetche). Al Sur son raros los verbos fuertes ya en los 

textos del s. XVI, pero se vuelven a encontrar a menudo en autores del s. XX. Se emplean casi exclusivamente 

verbos tripersonales (demogula lekhu Ax 291 (V 193)). Se documenta como bipersonal en Pouvreau (Phil 85 

demakegula), Argaignarats, Goyhetche (157 ikhara demana) y en unos pocos autores meridionales del s. XX. La 

forma demagun ('supongamos') es la única forma sintética empleada al Sur después del s. XVI y antes del XX. 

Algunos autores del s. XX "reinventan" formas sintéticas de indicativo del tipo damaio, damotso, tripersonales 

pero con el infijo -a- propio históricamente de los bipersonales. 

Para las raíces supletivas como -i-, etc. -- p. ej. en Baietare konplitzeko didan penitentzia (E 43), Arren diguela 

gure andrea (Milia de Lastur, TAV 3.1.5, 76), Esker draukat neure Iainkoari (Lç Rom 1, 8), Esker diarokat 

neure Iainkoari (Lç 2 Tim 1, 3)-- v. Lfn Syst 428ss. 

I (Vb.). 1. Dar, entregar; producir. "Dar y tomar, donner & prendre, ematea eta harzea" Volt 31. "Dale, pégale, 

emak, emok" Lar. "Votar por alguno, botoa eman" Ib. "Emaiteko, en deuda, debiendo. Semiak emaiteko gelditia" 

HerVal 70b. "--Nor da emon? ¿a quién le toca dar (las cartas)?, --Neu naz emon, a mí me toca dar (Vc)" A EY III 

273. "Auak emon-ala esan, decir perrerías" Etxabu Ond 105. "Zerbéit ékun banu emenen díar biótzeki (R-is)" Iz 

R 406. Cf. Legaz 35: Bere bekatuetaz askiematen du ('compensar'). Tr. De uso general en todas las épocas y 

dialectos. 

Nik Martin, zuri Maria, ematen derauzut neure fedea zuzaz berze emazterik ez egiteko (Beorburu, 1536). ETZ 

20. [Ieinkoak] ehori eztemaio oren baten ephia. E 35. Zeinek bere burua eman ukhan baitu gure bekhatuakgatik. 

Lç Gal 1, 4. Iainkoak skribuz eman draukun legea da. Lç ABC I 5r. Jaun Zerukoak oni demala / bizi ona ta 

luzea. Lazarraga 1196v. Oneinbat bider eriotzea / zerren emaiten didazu? Ib. 1164v. Niri bakarrik itxirik emun 

deustan pena. Ib. 1151v. Naiago dot "to" bat, ze amabi "emon deiat". "Que doce 'te daré'". RS 40. Iak, emak, 

erak. "Hiérele, dale, mátale". Ib. 272. Zuk au, nik au, zozkereak emon dau. "Dado lo ha la suerte". Ib. 67. Emon 

egiguzu egunean eguneango gure ogia. Bet 4. Herori zen ozmiarri bat, eta eman zion mezarik enzun etzuen 

desditxatuari. Ber Trat 112r. Nori berea ematea. Ber Doc 171r. Zer ere sentenzia eman baituke Iainkoak. EZ 


mende. 

796


Man I 58. Berri on bat eman nahi deratzuet. Ax 604 (V 388). Paseo bat emon. Cap 127. Herri huni izena eman 

zitzaioela Sara. ES 155s. Erromako Enperadorei hanbat ekhai eta egiteko eman zioten jendaki suhar eta azkar 

hura. Ib. 109. Sinistu ote deban edo eman krediturik amesai. OA 146. Korputzari osasuna emateko. Iraz 40. Eta 

plazer beno haboro phena emaiten diela. Mst I 22, 2. Nai zutenik egiteko aldirik eman bage. Mb IArg I 284. Nik 

ez dakit nola eskerrak eman. Cb Eg II 48. Beraren besoetan anima eman. Ib. 180. Laguntzarik batere eman 

gabe. Lg I 305. Preferenzia eman zioen ilhuntasun hari. Mih 127. Lokartu arteo eman errepaso bát konzienziai. 

LE Prog 102. Mariak eman zuan orretarako bere baiezkoa. Ub 61. Eman ezazü gerla / bizia gal artio. Xarlem 

1327. Jaunak eman, / hark eraman. Monho 100. Seaskatik bezela eman zituan santidade andiko señale 

ezagunak. Mg CC 163. Ta emen gau txaarren bat emongo ete deuskuben? Mg PAb 153. Loari bere orduak 

emanda. VMg X. Begira zere buruari opa izan diozun eriotza, [...]: "urari emango diot nere burua", esaten due 

batzuek. AA II 114. Nork eman legikedan goiza iristea? Ib. 7. Baña ez det bekaturik egingo, lenago lepoa eman. 

AA III 488. Bere aintzindariei haserretzeko bidea emanez. Dh 47. Jangoikuak emon eutsan burutik biatzetarako 

lepra ikaragarri bat. JJMg BasEsc 100. Bein emon ezkero inori ezkonduteko berbia. fB Ic III 358. Emana da, 

bethikotz, konfraristei indulientzia osoa. JesBih 470. Eman baitio gizonari bizia. MarIl 74. Gizon balio andiko 

asko txit eman izan ditu erri onek. Izt C 472. Ez diot, nere ustez, / iñortxori eman, / ez orain eta ez len, / nigatik 

zer esan. It Fab 256. Ordutik ez demo pausurik batere. Gy 144. Gernikako arbola / da bedeinkatua, / [...] / 

Eman ta zabal zazu / munduan frutua. Iparg 339. Bortz laurden hezkurrek ematen dute hiru laurden olio. Dv 

Dial 106. Bere neskatxa senarrari emaztetzat eman. Lard 37. Zure artaldeai ikusi bat eman. Ib. 38. Bere buruari 

gizon traste baten itxura emaiten dio Loiolako semeak. Laph 65. Nurk eman dü elizari photere hori? CatS 90. 

Arako kontsejurik ez diot nai eman. AB AmaE 285. Orduan enijoa botorik ematen, / Ez danari euskaldun uts 

utsik agertzen. Ib. 332. Ez eman iñori eskandal ta pekatuko biderik. Bv AsL 166. Iñork ez zion astebeteko 

bizirikan emango. Apaol 75. Behar-ondoko bat ederra eman deie. HU Zez 134. Hogoi liberako sari bat eman. 

Zby RIEV 1908, 87. 

(s. XX). Etsenplu ona eman. CatJauf 81. Gure Pipi inozentiari ikara aundi bat ematia. Iraola 34. Esango det, 

ordea, zerk eman zidan egun aietan iguinik andiena. A Ardi 117. Adiskideai goraintzi eta eskumuñak eman. Ib 7. 

Bi musu eman diozkat. Barb Sup 54. Aurreneko tiroa Santa Kruzi emateko. Or SCruz 44. Onra aundiya eman 

diyote / partiduba irabaztiak. Tx B I 27. Mutil areri karreran bat emon biar eutsola. Kk Ab II 71. Saldu ezin 

dana emon egin biar da. Otx 90. Arrotza nintzan, ta zuek aterbea eman zenidaten. Ir YKBiz 422. Erantzun argi / 

zuzen bat nik ezin eman. EA OlBe 45. Urtean eun bat milla pezeta eman ditu gutxienez mendi orrek. Munita 116. 

Ideia on bat eman baititazu. Mde Pr 182. Eskubi-aldera bira eman. Anab Poli 37. Txurrut bat emon ostean. 

Bilbao IpuiB 70. Konfiantza ori neri etzidaten sekula eman. Vill Jaink 19. Alkarri egun onak eta bostekoa 

emanaz. Anab Aprika 17. Zeruak etziela seme-alabarik eman. NEtx LBB 47. Zonbat maitasun froga ez daukuzu 

eman? Xa Odol 308. Udarak eman ditu onenak, / etorri da Agorrilla. Uzt Sas 65. Gerorako uzten nuen, azken 

orrazketa eman gabe. MEIG IX 89. 

(Ejs. de contextos menos frecuentes). Goizean denborak hala emaiten duenean, zuek itsasoan zabiltzaten 

marinelok [...]. Mat 327. Bisita emoten joanik. Urqz 79. Arrazioak emanten [sic] du eman dakioten beren 

nezesarioa biziaren pasatzeko. SermAN 5v. Elizako aiteek atentzione handi bat eman bai diote. Lg I 191. Errege 

bati eman den bezala. 'Comme il convient à un roi'. AR (ap. Lh). Ez du bada iñork ere zer atxakiarik eman 

Gipuzkoaren mugapeko lurrai. Izt C 149. Etzuen keja bat eman. Mg CC 249. Ez zan negarrik ikusiko, ez malko 

bat emongo. Mg CO 61. Jauna, emon eustan injurija andija, ezin aztu jat. Ib. 69. Istorioak ematen du. 'L'histoire 

rapporte que'. Jaur (ap. Dv). Behar da eman hauzi, behar egin gudu. Gy 238. Gizona bere pekatuetatik libre 

eman zan. Arr May 95. Bearko zuen berak ere demisionea eman. HU Aurp 129. Onek laurok gitxitan / emoten 

dabe mus, / kentzen dau edozeinek / ezertxu badakus. 'Darse mus'. Azc PB 88. Giltza emon eutsan atiari. Otx 

150. 1469garren urtean agertzen eman zan elorri-gañeko Miraria. SMitx Aranz 30. Eun eztarrik batera 

emandako karraxi izugarri bat entzun zan. Ugalde Iltz 34. Basarritarrak probetxu gabe / izerdi asko eman du. 

Uzt Sas 244. 

(L, BN, S; H). Ref.: A; Lrq. Cantar (una canción, versos), publicar (un libro, texto...), dar (una conferencia, 

clase...), etc. "Meza, bezperak, predikua ematea" H. "Tocar (música)" A. Nork emaiten eben musika oa. 

Lazarraga 1144r. Doni Joanen emana Abendoaren hogoi eta bortzean milla sei ehun [...]. "Datum apud Sanctum 

Ioannem de Luz". ES 147 (cf. Lar: "Fecha, data, emana"). Ja nonbait eman dügü auherkeria bizio güzien ama 

zela. Egiat 199. Edan. Kanta. Eman buhame dantza. AstLas 62. Plaza agirikoetan itz-neurtuak kantuz emateko 

oitura gozo Euskal-errietako au. Izt C 215. Orai emanen dudan ixtorioak adiarazten ahal daroku [...]. Jnn SBi 

66. Katedralean eman dute Kredo, guziek: hunkigarri zen. HU Zez 160. Zezenketa edo korrida andi bat ematera 

dijoala. Urruz Zer 131s. v. tbn. Const 40. Goazen beraz eta emagun krinolinen kantu zaharra. Barb Sup 23. 

Donibane-Lohitzunen misione bat eman zuela. Zerb Azk 56. Irlandararen oraingo egoeraz idazlan bat eman 

dezadan Euzko Gogoa-ko orrialdeetan. Mde Pr 203. Hitzaldi bat eman zuen. Ib. 261. Lelo ezagun bat emaitera 

noa. "Dicturus sum canticum". Or Aitork 334. Eldu den Bazkotan, Azkaindarrekin emaiteko dugu "Orreaga" 

pastorala. In Alzola Atalak 118. Ene lehen pertsua leihoaren kanpotik eman banuen ere. Xa Odol 39. 

(Participio en función de adj.). Obra emendailluzkoak, emanen gaiñekoak. 'Obras de añadidura, por encima 

de las impuestas'. Ax 497 (V 321). Eztü gaiza emanari sorik egiten, bena emailiaganat [...] ützültzen da. Mst III 


mende. 

797


5, 4. 

Acceder a tener relaciones sexuales. "Emoten dabena, (familiar) ramera. Emoten dabena dala esaten dabe 

gaizki gura detsenak" Etxba Eib. "Entre hombres, eufemísticamente, hacer, o más bien dejarse hacer, la mujer el 

amor. Zer, andriak eztosk emoten ala?" Elexp Berg. "Borondate oneko neskia i dok, dana emoteko daukan 

ortaikua" Ib. Con sdo. similar es conocido tbn. en zonas guipuzcoanas y alto-navarras. 

"[Igarkizuna] igarri ezin duenak ematen esan oi du Gipuzkoan, Bizkaian alderik geinetan izten" A EY III 378. 

2. (En expresiones del tipo: jaten (o jatera(t)) eman y edaten (o edatera(t)) eman, 'dar de comer, de beber'). 

"(Dar de) comer, jaten emon" Añ. Tr. De uso gral. El sust. vbal. recibe el suf. inesivo en guipuzcoano y 

vizcaíno. En los dialectos orientales (incluidos los alto-navarros) se emplea el caso alativo; tbn. en Ochoa de 

Arin (100). Mendiburu emplea el inesivo (IArg I 251). En un ej. de Tartas (Arima 91) se encuentra el inesivo, 

aunque normalmente emplea el alativo. 

Ezne edatera emaitez hazi zaituztet. Lç 1 Cor 3, 2. Egarri denari edatera ematea. Ber Doc 90r. Edoskitzera 

zioen eman bere Haurrari. EZ Noel 51. Abre mutuei ere, etzekiela eman iatera eta ez edatera. Ax 70 (V 46). 

Gose direner iatera emaitia. Bp I 51. Emon eusten beaztuna yaten, eta egarri nintzanean binagrea [...] edaten. 

Añ EL 2 221. Aberea berotua edo izerditua badago etzaio eman bear edaten. It Dial 75 (Ur edaten emon, Dv e Ip 

edatera eman). Baldin lurrari eman behar badiot nere gorphutza jatera. Dv LEd 158. Othoi, emadazkik dilista 

horiek jaterat. Zerb IxtS 22. Eskeko errukarri bat da, eta gure ama zanaren oroipenez, jaten eman diot. NEtx 

Antz 89. (Otras expresiones con sust. vbal. en caso alativo --inesivo en vizcaíno--). Cf. ADITZERA EMAN. 

Halakoei ezagutzera eman nahi drauean eure afekzione paternala. Lç Ins A 2v. Gauza hura zeren baita 

ematen orhoitzera. EZ Man I 27. Eman balekio hautatzera, ea zein lukeien nahiago. Ax 156 (V 104). Egiak 

ulerretan emaiteko. Cap 81. Ontasunak ez dira gureak, Iainkoak eman derauzkigu lantzera. SP Phil II 269. 

Gauza sakratua eta Iainkoak begiratzera eman zioena. Ib. 401. Endelgatzera emaiten dela elizako hirur misterio 

handiren ezagutzia. Tt Onsa 48. Gurutzea adoratzera eman. Cb Eg III 244. Ezagutzerat eman behar zuena. Lg II 

112. Israel-ko semeai emango zien Kanaango lurra ikustera. Lard 107. Komuniatzerat eman baino lehen. Laph 

188. Denborak eman zuan argiro ezagutzera. Bv AsL 31. Bere obretan agertzerat emaiten duen botherean. Lap 

33 (V 18). Piarresi ziozkan guretzat Jainkoak / Atxikitzerat eman argi fedezkoak [sic]. Zby RIEV 1908, 603. 

Jakittera eman zuan nor dan Jesus. Inza Azalp 49. Erakustera eman eta ondo frogatu. Vill Jaink 82. 

3. (Dv, H). Traer, llevar, echar a; poner en. (Sintagma nominal en caso alativo). "Emazu burua hunat, tournez 

la tête de ce côté-ci" Dv. v. BURU(TA)RA EMAN. Cf. eman < eraman en textos populares guipuzcoanos desde 

finales del s. XIX. Konseillu eduki zezaten [...] hura heriotara eman lezatenzat. "Pour le mettre à mort'. Lç Mt 

27, 1. Hautsterriz hautsaren burura ematea. EZ Man I 32. Obretara emateko dohain iguzu arren. EZ Man II 57. 

Baitaki ustekabetan / demakela hobira. Arg DevB 146. Heien bistara eman baino lehen. Mong 586. Zañiala 

drano aixkora phikua eman. "Ad radicem ponere". Mst III 53, 3 (SP errora eman; Echve sustraian ipintzia). 

Mundurat eman behar zuen umea. Lg II 99. Ohartzen denean artzain nagia eta axola-gutikoa duela, laster eman 

beza kanporat. Dv Lab 269. Surat ematea laiteke laburrenik. Ib. 340. Hausten tuzu luzara zure ophilak eta 

emaiten laberat ongi krokant egin arte. ECocin 40. Hiltzen ditugu nabala marraza emanez lephora. Elsb Fram 

145. Jainko-legea bazterrerat eman. HU Aurp 83. Aitak ematen du sakrifiziora bere Seme Bakarra. Arr May 

124. Begietarat errauts emaiteko. HU Aurp 145. Sos batzu bazterrera eman baditugu. Mattin 52. Eman zen 

bazter batetarat, yarri zen ahuspez. Lg II 257. 

(Lar, Añ). "Traducir, hizkuntza bat bestera itzuli, biurtu, eman" Lar. Cf. infra euskaraz eman. Piarres 

Detcheberry edo Dorrek eskararat emana. INav 1. Lateratik euskerara eman dituzte. Ibiñ Virgil 1. 

"Onerat ematea, [...] cela se dit principalement d'un malade dont la maladie cède" Dv. Galdegiten-zióte ark 

órdua, zeintan emán zuen oberá [sémeak]. Eta errespondatu-zióte: Ezi atzó zazpietákoan utzi-zue sukárrak. "In 

qua melius habuerit". LE Io 4, 52 (Ir YKBiz 75 eman zuen onera). 

Dirigirse a. Ezkondu ziren eta lan eske Donostirat eman zuten. FIr 131. Mendixka aren iparraldera eman 

zuten. Ib. 144. 

4. (G; Lar, Dv, H), emon (V). Ref.: A (eman, emon); JMB At. Ponerse a, darse a, entregarse a, dedicarse a. 

(Con sintagma nominal o sust. vbal. en caso dativo). "Dar en llover, nevar, euriari, elurrari eman dio" Lar. Cf. 

ES 179: Alferkeriari bere buruak emanez; A: "Emonez (R), insistiendo". Tr. De uso general. El sujeto en caso 

absoluto es el más frecuente entre los autores septentrionales, aunque ya Etcheberri de Ziburu emplea el 

ergativo; en J. Etchepare y en Txillardegi hay ejs. con ergativo y con caso absoluto. Al Sur se emplea sobre todo 

el ergativo (ya en Cardaberaz y Mendiburu (IArg I 383); es general en vizcaíno), pero emplean caso absoluto los 

guipuzcoanos Lardizabal, Arrue (May 180) y Lizardi. 

Zakusanean hiria idolatriari emana. Lç Act 17, 16. Bozari eman diote. EZ Noel 66. Zeren ni naiz haragiz eta 

haragiari emana. Ax 476 (V 308). Zunbait ordüz estüdiuari emana. Mst III 33, 1. Eta ark eta beste biak oiuari 

eman. Mb IArg I 383. Jokoari eta tabernari eman dio. Cb Eg III 369. Ikharatu zituzten filistindarrak non eman 

baitzitzaizkon ihesari. Lg I 261. Emoten deutsa negarrari. Mg CO 54. Eman zaite Mariaren debozioneari. MarIl 

31. Eskuak garbitzeari eman zitzaion. Lard 454. Gizon bat sal-erosiari oso emana. Bv AsL 25. Bat batean 

ematen diote denak algara aundiaz parrari. Ib. 137. Tarrapataka, lasterrari eman. Elzb PAd 45. Aste bat bera 

bakarrik eman balezote eskuararen irakasteari. JE Bur 180. Nola ezbaituk anbat ekusten, aian ezkapatan 


mende. 

798


iazanian, eziai ekusen lasterrari emoiten. Mdg 164. Zuurtziari eman gaitezen. FIr 165. Eskutan biurrika 

erabiltzeari eman baigatzaio. Ldi IL 28. Jendaki guzia tzarkeriari eman zen. Zerb IxtS 13. Aragia nausiturik, ari 

buruz osoz eman nintzaionean. Or Aitork 39. Ito bearrez eman dio eztulari. Txill Let 140. Eman natzaio 

irakurtzeari. Ib. 48. Aida esanda, gurdiak eman zion berako bideari. NEtx LBB 23. Harroak gara euskaldunok, 

eta ametsari oso emanak. MEIG VIII 27. 

(H). Entregarse, darse (a una persona). Tr. Documentado en textos de todos los dialectos. Después del s. 

XVIII no es frecuente este uso en la tradición meridional. Ezen speranza diát zuen orazionéz emanen 

natzaizuela. Lç Philem 1, 22. Egun Jainkoa Jainkoa gatik / gizonari ematen da (1609). TAV 3.1.20, 113. 

Emaiten dala guztia. "Dándose todo". Cap 147. Ene ezin hautsizko fideltasunaz emaiten natzaitzu. SP Phil 70. 

Bera zeuri dakizun emon. Act 513. Jinkuari da eman. Mst III 7, 2. Debru nere etsai higuinari eman hatzaio. Dh 

145. Eman gaitzon Mariari bere haurtzat. MarIl 82. v. tbn. Bv AsL 35. Jaunari eman direnak Jaunarenak 

baitire. Etcham 54. Norbati eman nintzan maitearen maitez. Xa Odol 341. 

(Lar, Dv). Darse a, entregarse a, dedicarse a. (Con sintagma nominal o sust. vbal. en caso alativo). "Venéreo, 

aragizko gauzeetara emona" Añ. Tr. Documentado en autores de todos los dialectos (excepto en suletino), ya 

desde Leiçarraga. Hala nola hanbat emanak baikara gure buruen onhestera. Lç Ins D 8v. Ian-edanera eta 

emaztetara emana. Ax 375 (V 247). Ez othe zara emana berehala gaizki minzatzera zure lagunaz? SP Phil 519. 

v. tbn. Ch III 5, 7 y Lg II 188. Emon zaiteze gauza humillak egitera. Añ LoraS 57. Gaizkirat eman ziren. Dh 125. 

Gazte atsegin galgarrietarat eman batetarik. Jaur 406. Israeltarrak jainko gezurrezkoetara eman ziran ezkero. 

Lard 138. Ondu eta oso deboziora eman. Arr May 23s. Eman zan bizi-modu berri artara. Bv AsL 108. Naiz bera 

ez izan biziro Eliz-gauzetara emana. Ag AL 5. Malguagoak eta diplomaziara emanagoak dira. MIH 123. 

(Trans.). Bere erara azi zuten. Libertade orrekin galdu ta bizioetara eman zuten. Cb Eg II 188. 

5. (H, A). Poner(se). (Con sintagma nominal en inesivo o expresiones de valor adverbial). "Enegan eman dute 

hutsa, ils m'ont donné la faute" H. v. jarri, paratu. Tr. Empleado abundantemente por autores septentrionales 

no suletinos y por el navarro Irigaray. 

Nola beraz eztuk ene dirua bankean eman. "¿Pourquoi n'as-tu mis mon argent à la banque?". Lç Lc 19, 23. 

Priesaz eman dut pluma eskuan. (c. 1597). FLV 1993, 459. Zeren obran eman duten Iainkoaren errana. EZ Man 

I 131. Zubirik ezten lekhuan oiñak emanik. Ax 143 (V 94). Sendatu nahi duenak behar ditu erremedioak eman. 

SP Phil 346. Zure baithan eman baititut ene esparanza gustiak. Gç 45. Eman nazazu nahi duzun lekhuan. Ch III 

15, 2. Nahiz bere burua eman bere aitaren haserraduraren gerizean. Lg I 310. Heien leialtasuna frogan eman. 

Mih 124. Begien aitzinean eman behar ditugu Elizaren manuak. Brtc 160. Eman gaiten ahalik eta khartsukienik 

haren maithatzen. Dh 244. Ahuspez eman gaiten. MarIl 78. Ihes emanen ditu debru guziak. Ib. 95. Yanot 

kontentik zen eman. Gy 233. Preso eman duteneko, urkhatzen da. Elsb Fram 164. Zurubia eman zuen murruari 

kontra. Arb Igand 80. Hauiek behar zaituzte sendatu eta zangoen gainean eman! Barb Sup 69. Zaldiz eman zen 

mendiz mendi. FIr 134. Joare tzar hori jo ta jo eman baita. Barb Leg 126. Etsaigoa emanen diat hire eta 

emaztearen artean. Zerb IxtS 10. Bigarren sinadura emak hemen. Larz Iru 40. [Oreina] Jakesek kanitaz eman du 

pusketan. Balad 173 (cf. Jnn SBi 57: hautsi zen beraz untzia eta pusketan eman). Diru eskasia duk eman 

estakuru. Xa Odol 201. 

Mahaina ematen du eta askaria zerbitzatzen. Larz Senper 112. 

(SP). (Es frecuente en expresiones del tipo euskaraz eman 'poner en vascuence, traducir al vascuence'). 

Silvain Pouvreau apezak eskaraz emana. SP Imit XXI. Desiratzen nuen zenbait meditazione gure erdaran 

ematea. Brtc 7. Eskaraz eman baitu Testament Berria. Hb Esk 149. Imitazione bat, Duvoisinek emana eta 

Haristoyek argitaratua. Zerb Azk 59. Herri horren izena euskaraz nola eman ez jakin eta, latiñezko forma gorde 

diot. Mde Pr 247. "Mündian malerusik". Ona gipuzkeraz emana. Etxde JJ 89n. Eztabaida au luzexkoa dan 

arren, osorik emango dizut euskeraz, alik eta zeatzen itzulita. Zait Plat 127. Hamaika gai, esaera, ipuin eta 

gertakari hartu zituen eta euskaraz eman. MIH 165. "Andre hori ongi emana da bethi, cette damme est 

toujours bien mise" Dv. "Bere ederrenean eman zen, il revêtit ses plus beaux habits" Ib. Cf. fr. bien mis. 

Kanpoz ontsa emana zen iduriz. Ainitz sos ba ahal zuen berekin. JEtchep 114 

6. (Dv, H), emon (V ap. A). Pasar, dedicar (una cantidad de tiempo). Tr. Documentado en todos los 

dialectos. Ea zertan iaioz gero eman duzuen denbora. EZ Man I 85. Zein denbora labur emaiten dudan, 

preparatzen naizenean. SP Imit IV 1, 5. Eman izan zituzten zazpi urthe tenplu haren egiten. Lg I 329. Santuak 

eren bizitzak tormentuen artean ematea deseatzen zuen. Gco I 441. Emaitez orano egünko egünaren. UskLiB 

12. Denbora ez da gaizki emana izanen. "Mal employé". Dv Dial 43 (It, Ur igaroa, Ip iraganik). Eurai begira 

alditxo bat emotiarren. Kk Ab I 32. Oren bat eta erdi etziren eman Garateko lepuala heltzeko. Const 31. 

Atsaldea alai eman. Or Eus 193. Denpora dohainik eta urririk emate bat zen. Arti Ipuin 67. Bere bizia gehienik 

XVIIgn mendean emanaz. MIH 235. 

7. (Lar, Añ, H). Considerar, tomar por. (Con sintagma en caso prolativo). "Darlo por hecho, egintzat eman" Lar 

(s.v. hacer). (Recogemos ejs. de todos los autores). Iragaiten zaitzun denbora, emazu galdutzat. Ax 160 (V 

107). Emaztetan eztabillan apheza, emazu saindutzat. Ib. 362 (V 239). Orregatik eman behar ditugu gaistotzat 

ango fraide ta sorore on guziak? Mb IArg I 264. Ez eman niri erregetasuna, ta oiei andikiena? Tximo utstzat 

eman? VMg 73. Azal txit ederra izan arren, usteltzat emango ditu. AA III 543. [Ez dago] dantza naastaubak 


mende. 

799


pekatu mortalaren beeko okasinoetzat emoten eztitubanik. fB Olg 94. Beste jakitunak peligrosotzat emoten 

zitubeen pausubetatik. JJMg BasEsc 160. Badakit nik, txorotxat emango nautena. Izt C 239. San Pablo bereala 

iltzat eman zuten. Lard 509. Norbaitek eman zuen gauza bat arras egiatzat. Elsb Fram 71. Konzilioak Nestorio 

erejetzat eman zuen. Arr May 166. [Epaia] aldatua edo ezereztzat emona izango da? Itz Azald 37. Au guzia 

gezurtzat ematen dudala. Goñi 104. Dirutzarekikoa egintzat eman dezagun. Ldi IL 96. Ta jarritakoa? Galdutzat 

eman nai dek? ABar Goi 71. Ongi egintzat eman bearko dugu. Berron Kijote 141. 

Etzan orrenbesterekin ere mendetutzat eman deabru gaistoa. 'Ni con tanto se dió por vencido'. Aran SIgn 25. 

8. (Expresiones como beldurrak eman, txarraldiak eman 'dar miedo, dar un ataque', con sujeto en caso 

ergativo, sin objeto explícito). Recogemos ejs. de todos los autores que lo emplean. Uste etzuen gaitz batek 

eman ta erori zen zalditik. Mb IArg I 329. Andik irugarren egunean iltzeko gaitzak eman zion. Cb Eg II 182. 

Zuek esango dezue zer apetek edo eroaldik eman didan onetarako. GavS 5. Joánze negarres etxéra: ematen 

dióte somíñek; erditzen dá. LE Urt ms. 118v. Eman zioen oñaze izugarriak. AA I 430. Lotan zegoala eman zion 

eztulak añ gogorki. AA II 144. Aldi gesto batek emongo baleuskijo. Astar II 225. v. tbn. Izt C 227. Zerbait 

egingo zioten bildurrak Faraoni eman zion. Lard 64. Heriotzeko izerdi hotzak ematen darot. Dv LEd 165 (Cb Eg 

II 90 izerdi otzak ematen dit). Ta ez eutson emon ba barreak. Bilbao IpuiB 227. Gaur eztakit zerk ematen didan. 

NEtx Antz 84. 

9. (H, Lh). Parecerse a. (Con dativo). "Aitari emaiten du, il ressemble à son père". Lh. Praubezia eta 

umilitatia elgarri hain emanak dituzu nun iduri baitute bi ahizpa direla. AR 271s. Ezi gauza horiek oro hain 

elgarri emanak dituzu, nun bataren izaria bestiaren xedia baita. Ib. 11. 

(Expresiones del tipo ondo (gaizki) eman, 'encajar bien (o mal), ser apropiado, estar bien', eder(ki) eman 'ser 

hermoso, bonito'). Zeñ eder ematen due [zeru] oriek gau argi batean. AA III 350. Ayuntamentu jauna / alkate 

ta guzi, / [...] / kopañiyan etzuen / ematen itxusi! PE 123. Nik esango dizkitzut / egiyak garbiyak, / nun nai ondo 

ematen du / gauza ondo jarriyak. AzpPr 42. Arrokeria edozeñetan txarto edo gaizki ematen duan gauza da. Inza 

Azalp 126. Gutxiyo danak gaizki ematen du / geiago dana tentatzen. Tx B I 225. Eskekuek obeto emoten dau 

yantzi zirzillez. Kk Ab II 60. Ill-obi oiek kanpotik eder ematen dute. Ir YKBiz 402. Beren urdin argiarekin oso 

ederki ematen dute beste zuaitzen tartean. Munita 83. Bati geiegi esanda ere / ez degu ondo emango. Uzt Sas 

202. Sentar bien, dar buen aspecto. --Zer gaizki ematen diyon mantilla orrek! --Nola ez diyo emango 

gaizki? Iraola 71. 

(-tara eman, aplicado a colores). San Juanek Sardonix deitzen dion arri zuri-gorritara ematen duan bat. 

AA III 350. Berilo deitzen dioen berdetara ematen duan arri eder bat. Ib. 351. 

(Gc ap. A). Parecer. (En las formas ematen du, dute, zuen, zuten, 'parece(n), parecía(n)'). "Apharantziak hola 

emaiten du" Lh. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y septentrionales. Hay algunos ejs. de autores 

vizcaínos. 

Beltz ematen du lurrak orduan! Hb Egia 38. Arrosa eder batek baño ederrago ematen zuela jarri zan. Arr GB 

54. Aise ezagutu zinintuzken [...] Luhustarrak, hiritar emaiten baitute. JE Bur 24. Oraiñ beste gauza bat ematen 

du. Ag G 369. Ematen zuan mendigañeko otsua. EusJok II 150. Leialak ere ematen dute. Anab Aprika 85. 

Apurtxu bat lodiago emoten dau. Erkiag BatB 201. Erdia falta zaion mendi bat ematen du. Osk Kurl 105. 

Etxekoandre arek orduan ematen zuan amar bat urte gazteagoa. Salav 33. 

Parece (que). (Uso impersonal, puede ir seguido de oración completiva con suf. -(e)la). Ala ematen du 

beintzat, askoren neurtitzak begiztatzean. Inza in Jaukol Biozk VI. Eztik ematen ba. Nire agindurik ezpaituk 

betetzen. Etxde JJ 69. Eta joan dirala ematen du. Txill Let 27. Ematen zuan biotzak bi parti egin bear zuala. 

Salav 79. Maitagarrien zelaietan sartu zerala ematen du. NEtx LBB 31. 

(En autores guipuzcoanos se encuentran las expresiones ederki (ondo) eman ere! 'no faltaba más', siempre con 

sentido irónico). --Zer uste dezu zuk, emengo izenak berak ez direla goierrian? --Emengo izenak? Ederki 

eman ere. Emen deitzen dira: Anxelmita, Rupertita, Mikelita. Alz STFer 118. Nerau prisiondegira? Bai ederki 

eman ere alajaiña, euskal-errian dan gizonik onraduena izanta. Urruz Zer 60. Utzi ezkero sartuko litzake baten 

eztarriko zuloan. Ondo eman ere. Lab EEguna 91. Besteek ere guk bezela yokatuko lutekela uste al dezute? 

...Ederki eman ere! Ldi IL 136. Engrazi damu bidera etorri? Ederki eman ere! Etxde JJ 188. v. tbn. NEtx LBB 

134. --Barka zaidazu. --Baita ondo eman ere! Zere etxean zaude! Lab SuEm 173. Ondo eman ere. Nik jantzi 

zaharra soñean... ta zuk buruko, mantal eta apainketa guziak? Ib. 200. 

Considerar, echar (una edad). Ez lioke iñork irurogei urte emango, alakoa da bere sasoia. Zab Gabon 26. 

10. (AN-larr ap. Asp Leiz2). (En expresiones del tipo eman dezagun, demagun, emagun 'supongamos, 

admitamos, pongamos (que)'). Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos (ya desde Chourio) y 

en la tradición meridional. 

Baiñan emagun hala dela, eta gauza guziak bere gogara dituztela. Ch III 12, 4. Demagun milla urte bizi 

nadilla. Cb Eg II 89. Demagun eria konfesatu dala. AA I 540. v. tbn. demagun en Mg CC 137 y Gco II 50. 

Emagun bada gizon bakhar batek pairatu dituzkela marthirio suerte horiek guziak. Dh 172. Emon daigun ezin 

baserrikuak jatsi leitekezala astegunian kalera. Astar II 74. Eman dezagun ororen artean phisu dutela hamar 

libera. Dv Lab 76. Emagun baietz. Hb Egia 132. Uzten bahite, hiriko medikuen ganat joaiteko, eman dezagun 

Baionarat. JE Bur 124. Emagun bi toki izen: "Akelarre", "Otso-lezea". 'Pongamos por ejemplo'. FIr 165. v. tbn. 


mende. 

800


Or QA 130. Eman dezagun betikoa dela. Vill Jaink 37. Adibide bat eman dezagun. Ib. 31. Adibidez, eman 

dezagun mariñel bat, aingura bat eskuan duela. Ib. 36. --Beraz, zorioneko da zuzena, zuzenbagea, berriz, 

zoritxarreko. --Demagun --esan zuen. Zait Plat 150. Hori betiko jenden errana omen! Eman dezagun! 

"Admettons-le". Ardoy SFran 68. Demagun eta gustora emango nuke, hitz baten jatortasunak [...] eta 

nazioartekotasunak pisu larria dutela. MEIG VII 26. 

(En otros contextos). "Eman nezake ez dela ethorriko, je gagerais qu'il ne viendra pas" Dv. "Eman behar zaio, 

il faut lui reconnaître cela" Ib. Ematen dut biziko naizela ehun urthe, [...]. Ematen dut ehun urtheak iragan 

ondoan, azken gaitzak nere-baithan eta ezagutza osoan utziko nauela. Dv LEd 164 (Cb Eg II 90 izan bedi). 

11. Golpear. Salbaje aen arteti sartu zan, utra agitz emuten leustela bere ezpata zorrotzagaz. Lazarraga 

1154v. Emon, emon, tiene lindo barrigón (aporreánle). Acto 257. 

12. (Con alativo). Dar a, estar orientado a. Asi zan eltzen, taka-taka, etxe-osteko korta-argira, ortu-aldera 

emoten ebanera. Kk Ab II 152. 

II (Uso sust.). 1. Donativo, (lo) que se da, (lo) dado. Baldin seme hark bere aitaren eman hek guztiak, 

iokoan, ian edanean eta arloterian gasta balitza. Ax 164 (V 110). Erremusinaz edo emanaz. Dh 227. Elduten da 

emona biurtu edo pagetako denporia. Astar II 60. Emonian begiratuba gaiti, keia bere gorde gura leukiana 

dala. fB Ic II 224. Bere amai bagako ontasunaren eta jakiturijaren emonak dira, zeruban ta luurrian dagozan 

ontasun guztiak. fB Ic III 291. Zure emanez orhoitzen zare, hartuez, ez. Dv. Zure gaurko eman onekin eginen 

dugu tortxari (B). 'Con esta vuestra dádiva de hoy haremos hilo de hachones'. A CPV 1102. Aren naiak nora, 

nire emana ara. 'Lo que quiere, lo obtiene de mí'. Zait Sof 73. 

Andria daukat tratuan, / emanian da artuan. Xe PB 275. Cf. hartu-eman. 

2. Gran cantidad; afluencia, multitud. "Hau da uriaren emana. Hauxe da sagarraren emana!" H. "Emana (Ggoi), 

descarga (de lluvia, de nieve, de granizo)" JMB At. Au ez da ezer arratsaldean etorriko dan ostearentzat. 

Ikusiko dezute jendearen emana! Lab EEguna 116. Ardoaren emanak burura jo zion Piarresi. Etxde JJ 187. v. 

tbn. Uzt LEG II 294. Euriaren etengabeko emana. MEIG I 130. Jendearen etorria eta emana, inolaz, mende 

honetakoak ditugu, Errenteria hazten eta zabaltzen hasi zitzaigunez gerozkoak. MEIG IX 41. 

3. Resultado. v. emaitza (2). [Euskel-egun] oien aztarrenik emanetan ezta agertzen. Ldi IL 119. 

4. "Emon [...]. 3.º (V-arr), fuente por donde salen los malos humores del cuerpo" A. v. emai (2). 

- AMOR(E) EMAN, HARRIKA E., AURPEGI E., AURPEGIRA E., AXOLA E., BIDEARI E., etc. v. amore, 

harrika, aurpegi, axola, bide, etc. 

- EMAN-AHALA. Con todas sus fuerzas; con todo lo que dé. Erran zion handik orho egiñ zezala, / Bulharrek 

eman ahala. Gy 109. Hitz bat gabe, aire bati / Jo zak eman ahala. Zby RIEV 1908, 757. Makila lodi bat 

altxatzen du, eman ahala jotzen du jujea kopetan. "De toutes ses forces". Barb Leg 145. 

- EMAN-HARTU. Intercambio, transacción. Parece que las necesidades de rima llevaron a Gasteluçar a valerse 

de este inusual orden de palabras, a partir del general hartu-eman (q.v.). [Merkataria:] Munduan orai hari 

gaituk / Xuxentzen eman-hartuak. / Huna kontuen egiteko, / Plumak eta libruak. Gç 204. 

- EMAN-EMANAK EGIN. Dar una tunda. Ezin baiña. Bestela amak... emon emonak egingo daustaz. Erkiag 

Arran 122. 

- EMAN ERAGIN (Urt II 277). Hacer dar. v. emanarazi. Emon eragin eutsan eskubetara bakotxari bere 

zigorra. Mg PAb 218. Jaungoikoari zor diogun honra eman eragiten diguna. Gco II 85. Berbia eskatu edo emon 

eragin bagarik. fB Olg 125. Al baleijee odola izerditan emon eragingo leuskijuee otseinei. JJMg BasEsc 172. 

Jaun arrotz aiei jatena eman eragiten. Arr GB 12. Ostroak Egilleari ongietorri on bat emon eragiñ gura 

baleutse legez. Ag AL 89. 

- EMAN-GAI. (Lo) que se va a dar, lo que se puede dar. Emangei. Egiat 212. Zor aundiyetan gelditzen gera / 

onenbeste mesederi, / ez dan bezela baliteke izan / gure eman gaia ugari. Echag 91. Itxaso zabalean / makiña 

bat arrai, / danak izaten ditu / gañera emangai. Uzt Sas 307. 

- EMANIK. "Emonik (R-uzt), de balde" A. v. emairik. 

- EMATEN EGIN. "Esakera au Gipuzkoako zenbait errietan erabilia da (mutil-koskorren burrukaldietan 

beintzat) erderazko "rendirse, darse por vencido" adirazirik" Ldi RIEV 1929, 210n. Ezpata-muturra begietan 

ipintzen ziola, ematen egiteko esan zion. Ldi RIEV 1929, 210 (Or ib. 9 txil egin). Eztakit bada, amaitu oi zun 

Beltranek ematen egiñaz, norbaitek aditzera eman dit besteai añako naitasunik ez ote diozun edo. Etxde AlosT 

33. 

- EZIN EMANEZKO. "Qu'on ne peut donner. Jauna, emozute zur zerbitzariei munduak ezin-emanezko bakea 

(Jub 76)" Dv. 

eman. v. 1 eraman. 

emanai (Lar, H). Generoso, dadivoso. "Liberal" Lar. 1. libéralité. Syn. emanaitasuna, emankortasuna. 2. 

libéral, généreux. Syn. emankorra" H. Jaungoiko guziz ona, altu, [...] ongille, emannai, emallea. Cb EBO 35. 


mende. 

801


emanaitasun (Lar, H s.v. emanai). "Liberalidad" Lar. Bereala agertu izan zion biotz-ontasun ta 

emanaitasuna. Aran SIgn 27. Edertasun, gaizgabetasun, emanaitasuna, itz batean, maitagarri egiten duten doai 

guztiyak. Elizdo KristPE 153 (ap. DRA). 

emanaldi. 1. Publicación. Arrezkero Gwalarn-ek iru ilebetez beingo emanaldiaz gañera, amaika lan 

bretoieraz argitarazi ditu. Lab Y 1933, 253. 

2. emunaldi (V-gip). "(Tiempo o época) de producir, de dar" Iz ArOñ. 

3. emonaldi. Toque, intervención. Arpegiko koloreak gorrituta egoan sukaldean, lapikoari azkenengo 

emonaldiak egiten. Erkiag Arran 105. 

emanarazi (Urt II 277, H), emanerazi (S ap. Lrq), emanerazo, emonazo. 1. Hacer dar. Emanaraz 

diazadazu kastitatearen donua. Harb 57. Sakramentiak eman erazi. Bp I 93. Laidorio eta gloria eman erazitzen 

dienetarik. Mst III 22, 4. Zuri negar eragin ta odola emanerazo. Cb Eg II 56. Zuk eman tüzün abisez eta eman 

erazi. Etch 606. Lurrari belar eta zuaitz mota guziak emanerazo ziozkan. Lard 1. Gorphutzari maina frango 

emanarazten diotza. Laph 76. Haren aitak eman arazi ondoan eskola poxi bat. Elsb Fram 123. Heien alde boz 

emaiteak eta eman-arazteak. HU Zez 195. Bidea zelai zan artean naiko larri, baña tira, akullukadaka, zaratakata 

biztu ebazan beiok, emonazo eutsezan eukezan indarrak ta baeroien burdia. EEs 1925, 62. Iltzeko epaia 

eman-arazi zioten. Ir YKBiz 527. Legeak euren alde emonazo eutsezan. Eguzk GizAuz 23. Haurreri musuaren 

eman-arazten. Barb Leg 69. Zerk izen ori, orduan batik-bat, eman-erazi ote zion. Berron Kijote 212. 

Hacer cantar (canciones, versos...), rezar (oraciones...). Hunenbat meza eta trentena eman arazi diatzadala. 

Ax 235 (V 157). Ezkillei eman-erazteko ill-otsa. Mb IArg II 322. Orduan neri bertsoak eman arazi. Mattin 35. 

Hacer dar (de comer, de beber). Eman-arazi zioten, hura hartu nahiz zabiltzanei yaterat eta edaterat. Lg I 

375. 

Gauza guztietan bere burua ezagutzera eman-arazten duela. ES 399. 

2. Hacer golpear. Ananiasek muthurrean eman eraziten. Lç Act 23, tít. (cf. ib. 23, 2: muthurrean io lezaten). 

3. Hacer pasar (el tiempo). Erriari gozoroago eta obeto denbora eman erazitzen diyote. In Sor Gabon 18. 

4. Hacer poner, colocar. Eman-arazi zuen harri handi bat hobiaren gainean. Lg II 283. Ixtudiant guziak 

lerro lerro eman-arazirik. StPierre 35. Bi eskuak mahain baten gainean eman-arazirik. Barb Leg 68. 

Hil-arazi eta zathitan eman arazi zuen ondoan Agag. Lg I 272. 

emanarazle. Que hace publicar. Nehorentzat ez baitute [annonce] haiek deus balio, emanarazlearentzat 

baizik. Eskual 13-11-1908 (ap. DRA). 

"Qui force à donner, qui fait donner" Lrq. 

emanbera. "Abundans, [...] emanbera, emankorra" Urt I 64. 

emanbide. Medio para dar. Cf. emanpide. Ematen digu beti, guk hau ongi eskatu ezkero. Orrelakorik ez 

izan-arren, ez dago, ez, geldirik gure Jangoikoa; billatzen ditu, bai, eman bide berriak. Mb OtGai I 99. 

emande (Lar, Añ, VocCB 380 Dv). "Dádiva" Lar y Añ. 

emangarri, emongarri. 1. (El, lo) que da. (Empleado siempre con objeto de referencia). "Alkemangarri, lotsa 

ematen duena" Izeta BHizt. Seme on batentzat dalako / Atsegiñ emongarria. AB AmaE 163. Dantza eta 

ikusgarri pekaturako bide-emongarriak. Itz Azald 103. Zein baño zein biyak / dirade argiyak, / txit umore oneko 

/ poz emangarriyak. JanEd II 68. Jostaillu ta poz-emangarri izandako txistu-danboliñak berekin zituala. Mok 11. 

2. Que puede ponerse. "Adjectivus, abuztagárria [...], gañetik emangarria" Urt I 168. 

3. "Qui peut être donné, offert, digne de l'être" H. 

1 emanka. Riña, pelea. Cf. 2 emankari. Emankara eztaiela ellega sekula, ta ez izan ere oiulari (119). LE- 

Ir. Debekatzen dire mandamentu gontan eriotzeak ta emankak (162). Ib. Biziaren pena paratu zue Jangoikoak 

alakoain kontra; alaber keñatzen diotenak emanka; ta zer, iten diotenak emanka? (98). Ib. 

2 emanka. Dando. Azoteaz emanka abiatu zitzaukun. Prop 1900, 24. 

emankara. "(S), fértil" A Apend. v. emankor. Lur edo landa bere baitharik emankara dagoenak, laguntza 

eta ontzaillurik gabe, asko arbola progotxos [...] bere baitharik emaiten tuen bezala. ES 190. 

1 emankari. 1. Producto. "Cephaletia, bat bederaren emankia vel emankaria" Urt IV 409. 


mende. 

802


2. Tradición. Zergatik ez dabiltza zure dizipuluak aitzinekoen emankarien arauera, baiñan esku lohiekien 

dute jaten? "Iuxta traditionem". He Mc 7, 5 (HeH usantzen). 

2 emankari. Pendenciero. Cf. 1 emanka. Arrigarri itsusia Jangoikoaren ta gizonen alzinean da emankari 

izatea (160). LE-Ir. 

1 emanketa. (Documentado con suf. ines., 'dando, concediendo'). Eta zertako ibili behar zara 

seiñalatzeketan eta bertzeri kargu emanketan. Ax 242 (V 162). Orrek aginketan bai, baña emanketan ez (G). 

2 emanketa. "Quantité de présents" Dv. 

1 emanki. Producto. v. 1 emankari. 

2 emanki. (Documentado en la expr. -(r)i emanki 'de un modo adecuado a'). Bainan baditake gauzak 

hobeki erran ditazkeen, osokiago, argitukiago edo gure denborari emankiago. Herr 13-12-1962, 4. 

emankidatu. v. emakidatu. 

emankin. 1. "Libéral, généreux" Dv. 

2. Producto, fruto. Gauzak ere kanpoan atzarriak daudez, ber alhorren edo zuhaitzen emankinetarik 

eremaileen ohiltzeko, haizatzeko. Prop 1912, 218 (ap. DRA). 

emankindu. "Devenir libéral, généreux" Dv. 

emankintasun. "Qualité de celui qui est libéral" Dv. 

emankizun (G-goi ap. JMB At), emakizun (G-azp). I (Sust.). 1. Obligación de pago; impuesto. "Deuda, 

obligación de dar" JMB At. "Emakizun andiak datoz datorren urterako, desembolsos, contribuciones" (G-azp). 

Erregek aurrera eziñ ifiñiko du bere naiustez talkidarik edo emankizunik oi bezela. EConst 61. Ark ari andia, 

onek txikiro gizena, [...], nor nolako emankizunaren azpian arkitzen zan, gisa berperean bear zeban erantzun 

utsaldiarik bage. Izt C 241. 

2. (Con compl. directo aplicado a eman). Obligación de pagar. Eta alaere, etxerako denboran etzuten 

danboliñari dirurik emankizunik. Izt D 4. [Gaztañak] ez eobearrik dauka, ez laka emankizunik. Izt C 150. 

Obligación de cumplir. Uste dot ezdala promes balijokua ta ezdaguala kobru emonkizunik. fB Olg 108. 

3. Entrega. Ziur naun erio ostean ere biok alkarrekin egon gaitezen irabazia dula bere biziaren 

emankizunarekin. Etxde JJ 278. 

4. Representación (teatral), emisión (de radio, televisión). Berdin solastatu dira bai [...] Biarritzeko radioaz 

eta eskuarazko emankizunez. Herr 26-10-1961, 3. Antzokia herriko plazan eraikitzen zuten taulaz, emankizunak 

iraunen zuen denborako. Lf in Casve SGrazi 9. En DFrec hay 19 ejs. de esta acepción. 

II (Adj.). (H), emokizun (H). Que está por dar. "Qui est à donner, qui doit un peu l'être" H. Oh, emateko 

baleude eman ditugun zenbait oinkada, emankizun geldituko lirake noski! Lojendio Egan 1956 (2), 56. 

emankoi, emakoi, emokoi. Fértil, fructífero, productivo. v. emankor. Araba, Naparroa, Gipuz ta Bizkaiak 

/ Argidotar semetan dirade emankoiak. Aran SIgn 213. Udaberria, udaberria, / ama emakoi kutuna! Jaukol 

Biozk 93. Lur ori, mendi ori emakoi ta etenkitsu biurtuko zatzu. Munita 147. Ipiñeburu inguruetako lurrek oso 

emokoiek ixenik. Akes Ipiñ 23. 

Generoso, dadivoso. Ene Jainkoa, ala baitzare emankoia! Zer errekolta ederra aldaratzen daukuzun! 

EgunO 25 (ap. DRA). Eskerrik asko! oso emakoia zera! EG 1959, 53. 

emankoitasun, emakoitasun. Generosidad. Maitagarritasuna, emakoitasuna eta beste nolakotasunak. 

Zink Crit 57. 

emankor (B ap. A; Urt I 64, H), emakor, emokor (Vc ap. A), emonkor. 

Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 22 ejs. de emankor. Productivo, fértil, 

fructífero. Kala guztiz emonkorra. Echta Jos 99. Lur on eta emankorra bada. Ag G 140. Lurra emakorra 

omen duk; iñarrosi bage ezer ematen ez dun urritza bezalaxe. Or Mi 95. Eusko ele zarra gaztaro emankorrera 

datorkigu. Aitzol in Laux BBa IV. Azi emakor bekigu. Ldi IL 8. Emokor edo ekarkor diran gauzen jabetzea gizon 


mende. 

803


bakotxari errotik kendu ta estaduari emon bear yakola. Eguzk GizAuz 121. Lurrik aberatsena baño 

emankorrago baita. Etxde AlosT 8. Nondik, beraz oinbeste arantza, lurra emankor baldin bada? Or Aitork 398. 

Adimen emankor eta sendo baten agerpena. Vill Jaink 55. Liburu saltzailleakin tratu emankorrak egiten. Ib. 

137. Euri emankorrak odeietatik iausten. Ibiñ Virgil 49. Urte luze-emakorren buruan. MIH 401. Ur bila nator 

berriz ere iturri emakorrera. Ib. 382. Adibideen uzta emankorrago agertzen da alor horretan. MEIG VI 172. 

(Ht VocGr 379, Dv, H, A). Generoso, dadivoso. "Emankor (He), libéral" Dv y H. "Emokor, dadivosa 

(persona)" A. Ondraua, emonkorra, biotz andikoa. Ag Kr 151. Beartsuentzat oso emankorra, etxekoentzat 

eutsia. Ag G 29. Bere buruba iñongo bakanderarik emokorren eta esku-zabalenatzat daukon bakandera orrek. 

Otx 78. Zarpa ori ezagunean zimeldu da, zaragi emonkorraren antzean. Erkiag BatB 171. 

emankorragotu. Hacer más fértil, fructífero. Negu legorrak, gari-uzta oparoenak dakarzki ta arloak ere 

emankorragotzen ditu. Ibiñ Virgil 71. 

emankortasun. Productividad. Zaharrak ahazturik doaz eta, hau da lehena eta azkena, emankortasuna 

ukatzen zaie edo bederen soiltzen antzinatik datozen era eta moldeei. MEIG VII 43. 

"Générosité, libéralité" H. 

emanlari. v. emalari. 

emanpide, emonpide. Pago, aportación, (lo) que se da. Cf. emanbide. Egia da [...] baditugula urthekal 

mila bat bedera libera [...] eliza, eskola-etxe, erakasle eta ikhasleentzateko, ustegabeko diren emanpide 

guzietarako. Prop 1896, 107. Populua zergaz eta asko bertze emanpidez xukhatua balinbaderaukate. Ib. 1912, 

55 (ap. DRA). Unibersidade bi, emonpidez, erionez, zabalgarriz ugari ta akitu eziñak. Erkiag Arran 134. 

emantasun. 1. Inclinación, tendencia. Edari horditzaileentzateko emantasun hori guzien baithakoa da basa 

jendeen artean. Prop 1896, 159. 

2. Generosidad, entrega. Eri dohakabe haukientzateko [seroraren] emantasuna. Ib. 1899, 47. 

Alferretan aipha gindezake heien bihotz emantasun ezin gehiagokoa. Prop 1897, 273. 

3. emontarzun. Ofrenda. Ofrezi zazu emontarzun Moisesek manatu ziona. Hual Mt 8, 4. 

emantsu. "(G-to), fértil" A s.v. emankor. 

emantza (B ap. A). Fruto, producción. "Producto. Emantza ona du aurten ogiak, este año produce bien el 

trigo" A. v. emaitza (2). Zure sabeleko emantz bedeinkatuba. Elizdo KristPE 38 (ap. DRA). 

emantzaile (G-nav), emanzale (Dv), emontzaile, emonzale (V-m, R), emuntzaila (V-gip), emoteile (V-gip). 

Ref.: A (ardun); A EY III 31; Iz ArOñ (emuntzailla); Elexp Berg (emoteille). Dador, donador; que da mucho. 

"Yaungoikoa emonzalea, gizona arrainzalea (V-m)" A EY III 31. "Ardun duk, baia emonzale ez (R)" A. 

"Emuntzailla, dadivoso, dador" Iz ArOñ. "Emoteille, dador. [...] Piku arbola hori emoteille demasa da" Elexp 

Berg. v. emaile. [Erremedioaren] emanzaleak erran zio (40). LE-Ir. Limósnak emanzaleái. LE Matr6 264. Oh, 

ordaina bagako emonzaile ugarija! fB Ic I 64. Grazia guztien zabaltzalle eta emontzalle eginik egotean. Itz 

Azald 72. 

(Como segundo miembro de compuestos). Salbazallea, gloria emanzallea. Ber Trat 57r. Eskandaloemanzale 

(151). LE-Ir. 

"List emantzaile mezia, que dice rápido la misa" Ond Bac. 

emanzale, emonzale (V-gip). "Dadivoso, liberal. Anai bata, dana artu bearrekua. Bestia emonzalia" Etxba Eib. 

emanzale. v. emantzaile; eramantzaile. 

emapen, emopen. (Neol.). Creado por AG en 1897, de emon y -pen. 1. Fruto. Dirautzubet, gaurtik iñoz 

eztodala edango maztijaren emopen onetzaz (Mt 26, 29). AG 1496s. 

2. Donación, dádiva. Iru dira berak daukazan bixitteko bidiak: 1º suskirtziñoe edo arpidiak; 2º emopenak; 

3º bere argittalbenak saltzia. AG 1066. 

emapintz. "Ema-phintza, -printza, -mintza, fleur de virginité" H s.v. phintza (7º). "(L), hymen" Lh s.v. pintz. 

emaprintz. "Ema-phintza, -printza, -mintza, fleur de virginité" H s.v. phintza (7º). 


mende. 

804


emar (Lar), emear (Añ). 1. "Epiceno" Lar, Añ. 

2. Sexo. Euskaraak berez gizonak eta emakumeak (edo emarrak) aditzeko bigarren izapeetan iragarten 

dauz. "Hombres y mujeres (o los sexos o géneros)". A Gram 70. 

emarazi (L, BNc ap. A; Urt V 24, H), ema-erazi, emerazi (Sc ap. A), emearazi (Urt V 450). Hacer 

apaciguar(se), calmar(se). Emazte gaixto baten galant-eraziten, / Prima khexakor baten ema-eraziten. Etch 

276. Hil dadila zeruaren emarazteko behala. Arch Fab 203s. Itsasoa bera emarazi. CancB II 4, 42. Gorrotoa 

emaraziko du. Or Eus 31. Aizete latza nork emaraz dezake? Gazt MusIx 129. 

emarazitzaile (H), emaezizale. (El) que calma. Odolaren emarazitzaillea, entzun ezazu othoitzez dagotzun 

nerhabea. EZ Man II 58. Sen Grat tenpesten emaezizalia, othoi. UskLiB 142. 

emari. Dádiva, regalo, don. v. emai. Tr. Documentado en algunos autores de la segunda mitad del s. XX. 

En DFrec hay 8 ejs. Zuek, gaiztoak izan arren, semeei emari onak ematen badakizute. Ol Mt 7, 11. Ikasi dut, 

ene Iainko, emaria ta zitua bereizten: Emaria bearretan dagonari eman oi zaion gauz emana bera da. "Datum et 

fructum". Or Aitork 412s. Emari bakarra ta aldaeziña biurtzen du arek [eriotzak] jaiotzeak eskeintzen digun 

aukera. Txill Let 128. Ene baitan beti arkituko ditu Phebuk nai lituken emariak. Ibiñ Virgil 39. 

emarkari (V-ger-gip ap. A; Lar, Añ, H), ermakari (V-arr-oroz ap. A; Añ), emarkai (V-gip ap. A), markari (Gazp 

ap. A). "Convite que la recién parida hace a sus amigas" Lar. "1.º regalos hechos a las recién paridas. 2.º 

convite de mujeres solas que se da con tal motivo" A. "Markari (G-azp), regalos hechos a las recién paridas" Ib. 

emarkatu. v. enbarkatu. 

emarmeta. "Generación" Lar. 

emaro (Sal, R-vid ap. A), emero (H). Dulcemente, suavemente; poco a poco. v. 1 emeki. Tr. La forma 

emero la emplean Axular, Haranburu (404), Pouvreau y Moguel, es decir todos los autores en los que se 

documenta la palabra antes del s. XX, en el que sólo hemos encontrado emaro. 

Mintza zakitza emeki eta emero, sua iraungiko da, gaitzerizkoa iabalduko da. Ax 293s (V 195). Gaitz guziak 

emero paira detzatentzat. SP Imit IV 5, 3. Bainan ahoa emero, baratxe eta aphur bat idekiten duzula. SP Phil 

168. --Baldin Ostia Santuba itxasten bada ao sabaian, zer egin biarko litzate? --Biarko litzate emero kendu 

miñaz. CrIc 141. Urretxindorrak urari emaro: / [...]. "Con cariño". Laux BBa 40. Olerkari emaitzak emaro 

eskaintzen dizkigu. "Dulcemente". Aitzol ib. IV. Zintzarriaren giltzaldi oro / tintin bakar bat emaro. "Daban un 

suave golpe". Or Eus 319. Bein burutatzen asitakoan, / orduak doaz emaro. "Las horas se pasan tranquilas". Ib. 

386. Ama maiteak emaro niri ematen zidan ditia. Arti MaldanB 190. Amatasun-lera sakona, emaro, baratze 

baratze azkortuten asia dauka andratxu onek bere erraietan. Erkiag BatB 131. Itxaso aldera emaro darion 

Guadalkibir ibaiari dagokio olerkaria. Gazt MusIx 67. 

- EMA-EMARO. Dulcemente, suavemente. Bakarrik geniardun, beraz ema-emaro. "Valde dulciter". Or 

Aitork 231. 

- EMARO-EMARO. "Emaro emaro jiten da elurra (R), lentamente viene la nieve" A. 

- EMARO-EMAROA. Gaztiak arrapatan daianian, ekustiagatik zer dion eri artetan, fanen zain laxatuz 

emaaaro emaaroa. 'Poooco a pooco'. Mdg 164. 

emartasun. Generación (acción de engendrar). Miak eta emartasun bage sorturiko izateak. "Los minerales 

y los creados sin generación". A Gram 52. 

emarte. "Generación" Lar. 

emartu (Lar, Añ, H). "Engendrar, emartu, emarmetu" Lar. Cf. carta de Uriarte a Bonaparte (25-8-1857): 

"Sortu he preferido a emartu y arremetu; pregunté a varios de Beterri por emartu y arremetu, pero no 

comprendían". Azalduriko araua garanduten asiez gero, eurrez eurrez bezte arautxo batzuk emartuko dauz. 

"Espontáneamente engendra otras reglitas". A Gram 29. 

emartza. "Generación, emartea, emartza, emarmeta" Lar. 


mende. 

805


emasabel (Vc, Gc, BNc ap. A; Lcc, SP (s.v. sabel), Urt I 551, Lar, Añ, H), emesabel (Añ). Matriz, útero. 

"Madre, do se concibe" Lcc. "Emasabeleko (Gc, BNc), histérico [mal de la matriz]" A. v. umontzi. Ideki zuen 

haren emasabela, bañan Rakel agor zen. Urt Gen 29, 31 (Ur emasabela). Emasabeleko eta ondertzeko 

mingaixtoen artatzeko, da guziz baliosa agertu izan radiuma. JE Med 143. Emasabela, frantsesez "la matrice", ez 

da bere tokitik higitzen. Ib. 66. Emasabel guziak Yainkoak itxi izan zitula. Ol Gen 20, 18 (Urt, Ur emasabel). 

Emasabel barnean aurrak illik dira. Zait Sof 58. [Mediumtasuna] gogoz edo gorputzez eri direnen artean 

edireiten da askotan, emasabelekoetan batipat. Mde Pr 320. (AN-5vill, B ap. A). Mal de la matriz. Sandu 

batek, igortzitzen zio bitarteo, emasabela zuen edo finjitzen zuen bati, bularra esku bates (185). LE-Ir. 

- EMASABEL-BELAR. "Artemisia, emasabelbelharra" Urt II 368. "Emasalberarra, matricaria" Izt C 43. 

emasabelkari. "Artemisia" Urt II 368. 

emasabeltxo (-lx- SP s.v. sabel). "Uterculus" SP. 

emaskida (Lar). Distribución. Zer nuntoki edo emaskida daukate mene lege ezarlariak, osekitariak eta 

ekadoikoak? EConst 39. 

emaskidari. "Distribuidor" Lar. Zeñai aditzera emango dien, norbait urbildutzen zaionean besteren 

ondasuna eskatzera, etzuela iñork paratu orretarako jueztzat eta emaskidaritzat. "Por juez, ni repartidor". Otag 

EE 1884a, 309. 

emaskidatu (Lar). Repartir, distribuir. Eta emaskidatua zen bakhotxari beharra zuenaren arabera. 

"Dividebatur". TB Act 4, 35 (Lç, Dv, He p(h)artitzen, Ol ematen). 

emaskidatze, emazkidatze. Reparto, distribución. Zeren heien alargunak ahatziak baitziren emazkidatze 

egun guzietakoetan. TB Act 6, 1 (He egun oroz egiten ziren partilletan). 

emasorgin. Bruja. Emasorgiña. Urt Ex 2, 22 tít. 

emasuge. "Lamia, lamie" Dv. 

ematasun. v. emetasun. 

emate. (Sust.). Acción de dar. [Jangoikoak ukatzea eskatzen diona] amoriozko ta onginaiezko ematea da. 

Mb IArg I 333. Ez da erregerik / guk utzi degunik / eman gabe, danean / estutasunik. // Baña gure ematea / 

borondatezkoa izan oi da. It Fab 208s. [Senar-emazteak] alkarri egin zioten ematea osozkoa izan zan. Onaind in 

Gazt MusIx 156. En DFrec hay 10 ejs. 

emateko, emaiteko. Donativo. v. emaitza. Lehen emaitekoa, hogoi eta hamar urde; bigarren emaitekoa, 

berrogoi eta hamar oilo edo oilasko; hirurgarren emaitekoa, [...]. Prop 1897, 179. 

ematekoka, emotekoka. "Andik azturantzean etorri zan emotekoka, de allí a mucho tiempo después vino 

diciendo que se le diese (V-ger)" A EY III 273. 

ematikatu. Apaciguar. (Si no se trata de errata por amatikatu, podría tratarse de un cruce entre esta forma y 

ematu). Khiristiek penitentzia egin behar ziela, Jinkoaren khexü jüstoaren ematikatzeko. Ip Hil 209. 

ematite. Hematites, oligisto rojo. Zaldi irudizko bi idantzezki ditun ematite zatia. JMB ELG 112 (en un pie 

de foto). 

ematoro (Lar, H). "Ramera, galotsa, bordiona, ematoroa" Lar. Abrearen ikhusi ditutzuen hamar adarrak, 

dire Ematoroa hastiatuko dutenak. TB Apoc 17, 16 (He emazteki galdu, Ol ematxar, BiblE emagaldu). 

ematorokeria (Lar). Fornicación, prostitución. "Ramería, el ejercicio" Lar. Zoinek hordiarazi baititu bere 

ematorokeriaz lurreko bizitiarrak. "Prostitutionis". TB Apoc 17, 2. Ezen yendaie guziak edanarazi ditu bere 

ematorokeriaren fuliako arnotik. "Irae fornicationis". Ib. 18, 3. 


mende. 

806


ematu (AN, BN ap. A; Urt I 110, Ht VocGr 386, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv), emaatu (Lar), emetu (V, 

AN, L ap. A; Urt, Añ, H), emeatu (Lecl). Calmar, apaciguar, aplacar, suavizar. "Commitigare, [...] balakatu, 

mantsotu, emearazi, emarazi, emetu" Urt IV 449. Tr. Documentado en la tradición septentrional y en el altonavarro 

Lizarraga; hay ejs. occidentales del siglo XX. Emetu sólo lo emplea Mirande (Pr 153). Io badeza 

dardoaz ere gorputzaren erditik, / Ainguruiak bano oboro ez larrake gaizkirik, / Bana dardoa ematurik, zauri' 

ere sendoturik, / Bere graziaz ezarteintu elgarreki baketurik. E 129. Itsaso gaiztua ematu. Lç Adv ** 5r. Orain 

zaio bere bihotz urgullua ematu. EZ Noel 113. Etzaitzala zenbait egunez ikhus, eta agian bitartean hotztuko da 

eta ematuko. Ax 290 (V 193). Etzuela handik aitzina arnorik edan behar, edo edanen zuena, ongi ematurik eta 

urtzuturik. Ib. 406 (V 264). Pasioneak edo guthiziak sebatu eta ematu ditu. SP Phil 507. Ema dezake atsekabe 

hau. Ch III 29, 2. Zütan sorthü den khexadüra ematüren düzü. Mst III 57, 2. Non ta humillatzen gáren, ematuko 

dú golpea. LE Ong 60r. Jokoko suia herri hetan ematu eta itho bezala zuen. Laph 153. Zainak ematurik jartzen 

eta begitartea arrai. JE Bur 164. Ortzi-azantza ematua zen. Barb Piar I 119. Odola ematuko zaizu, eta orduan 

ian detzakezu aragi-arraultzak. Or QA 122. Baso-gudu-jainko bat giza sakrifizioz ematzen zutena. Mde Pr 190. 

Ematu bearrean, txartu zitzaion barrua. Anab Poli 30. Badirudi ibilera ematu beharrean gero eta bizkorrago 

dabilela. MEIG III 94. 

"Emetu (V-m), domar" A. 

- EMATUXE (Dv). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Nahiz ere jendea, zonbeit egun hartan ematuxea 

zen gure alderat. Prop 1884, 58. Galda jeki da bizi, [...]. / Indarrik aundiena ematuxe bezain / usu, mutil larriak 

jaso du aztal-zain. Or Eus 286. 

- EZIN EMATUZKO. "Qu'on ne peut calmer, adoucir" Dv. 

ematxa. v. emaitza. 

ematxar (BN, S, R; Urt II 150), ematzar (S; Urt IV 41, Dv, H), emetxar. Ref.: A; Lrq /emac#ár, emacár/. 1. 

Mujerzuela. "Mauvaise femme" H. v. emagaldu, ematxot. Lilitxoekin edo ematzarrekin janik bere izanak. 

Dv Lc 15, 30. Ene ikhustera heldu ziren jendeen artean agertu ziren ematzar batzu. Prop 1880b, 14. Marmuthiko 

hura da abiatzen tanbur yoiten. Laster inguruatu zuten sei edo zazpi mila ematzar, bera iduri batzuek eta zenbait 

ehun gizon hits eta gaixtoenek. Elsb Fram 82. Gizon bati hola atrebitu behar dela ematxar bat! Den bezalakoa! 

Barb Sup 97. Egun gorrian, enparantza batean, emetxar bat bezela mokoka! Alz Ram 55. Gure arreba, berriz, ez 

al dute oriek ematxar bat bezela erabilli? Ol Gen 34, 31. Eztakiñala? Ematxar lotsagaldua! Etxde JJ 126. 

Engrazi ematxar orrek galbideratuko zikan noski. Ib. 122. 

2. "Vieille, atso (Ae, Sal), ematzar (R)" VocPir 151. "Ematxár, anciana" Iz R 402. 

ematxot. "(S), mujerzuela, mujer de mala fama" A s.v. ematxar. v. emaztexkot. 

ematzaile (Urt II 168, H). Harriet remite a emarazitzaile. 

ematzar. v. ematxar. 

emaxte. v. EMAXTE s.v. emazte. 

emaxteki. Afeminado. --[Nor da] burutik behera jauntzi edo beztitu behar lukena? [....] --Gizanjerea, 

emaxtekia. GAlm 1954, 53. 

emaxtot. v. emaztexkot. 

emaxurtx. v. emazurtz. 

emazahar. "Anus, [...] emazahárra, atsóa" Urt II 156. v. ematxar (2). 

emazabal. "Prostituta (Darric ms.)" DRA. 

emazale (Urt). Mujeriego. "Amasio" Urt II 14. 

emazkidatze. v. emaskidatze. 

emaznai (Lar, H). "Cuñado del marido" Lar. 


mende. 

807


emazte (gral.; Lcc, SP, Urt I 19, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), emaste, mazte (AN-ulz, BN-baig, Ae). Ref.: A; VocPir 

175; Iz Ulz 443; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Echaide Nav 233. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 158 ejs. de emazte. En los dialectos 

occidentales significa sólo 'esposa', pero en los orientales, desde los primeros textos, se emplea significando 

tanto 'mujer' como 'esposa'. Desde la segunda mitad del s. XVIII se usa frecuentemente emazteki 'mujer', en 

algunos autores alto-navarros, bajo-navarros y labortanos; pero se puede afirmar que el uso de emazte como 

'mujer' coexiste con el de emazteki. Lizarraga de Elcano emplea casi siempre emaste con el sdo. de 'esposa'; sólo 

en alguna rara ocasión lo usa con el de 'mujer' (para el que gralmente. usa emasteki). Para una posible forma 

semazte en unas promesas matrimoniales de Huici de 1506 (arzen dut neure semazteren...), v. FLV 1992, 56ss. 

1. Esposa. Tal vez la trad. "femme" de Volt, Arch, VocBN, Gèze, etc., se refiera a esta acepción. v. esposa. 

Tr. De uso gral. Et uxor tua emazteona (1189). Arzam 211. Ematen derauzut neure fedea / zuzaz berze 

emazterik ez egiteko (Beorburu, 1536). ETZ 20. Nork beria baiezila emazterik ez hunki. E 47. Orhoit zaitezte 

Lot-en emazteaz. Lç Lc 17, 32. Sara, andrea, Abrahamen emaztea. Lç Decl Mm 4v. Esan eutsaen nola 

emazteagaz joan zidin jardin batera. Lazarraga 1143v. Ire etsaien emazte eukek ik adiskide. RS 234. Ene 

emastia[k] eskugibiletan pot egiten derautzu bai eta nihaurek ere. (1597). FLV 1993, 202. Nola gizon ezkonduak 

bethi ere baitu bere emaztea bere eskuko. Ax 359 (V 238). Domingo egik emazte, atzi lo, berak iratzar hiro. 

Saug 158. Adarrak iminiten badeutsaz emazteak. Mic 12v. Ene emaste maitea. SP Phil 125. Bazekien Santuak 

bere emazte onaren berri. Cb Eg III 345. Levitaren emaztea idoiztatua. Lg II 236. Etorri ze bere emástea Safira. 

LE in BOEanm 347. Bera, emaztia ta haurrak. Egiat 158. Onena izango da Jaunak erabakitzea emazte 

bakoitzak izan ditzala bi edo iru senar. AA II 227. Emazte leijala. Astar II 42. Jainkoak eskari au entzunik, 

emazteari agertu zitzaion, eta korrika joan zan, senarrari esatera. Lard 139. Bere alaba Jenobeba emazte eman 

zion. Arr GB 7. Giristino bat ona dut hartu / Nik emaztea hartzean. Elzb Po 196. Emaztea det osoro prestua. AB 

AmaE 408. Senatür aberats bat eta haren emaztia haur gabe beitziren. Ip Hil 100. Neure emazte maittea. Echta 

Jos 361. Nere senarrak zer suertia / ni emaztetzat artzian. Tx B I 71. Ene emaztea ezkondua bada eta ni ahantzia 

banu, semeeri galdatuko diozute nitaz orhoit direnez. JEtchep 62. Emaztea nunbait, goian, etxeko sukaldean. 

Erkiag BatB 91. Bere emaztearen eriotzak oso mindua utzi zuan. NEtx LBB 96. 

2. (L, BN, S, Ae, Sal, R; Volt 78, SP, Lar, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), emaste (BN-mix), mazte 

(AN-erro, BN-baig, R-uzt). Ref.: VocPir 143; A (emazte, mazte); Lrq; ContR 505, 526; Iz R 294; Echaide Nav 

232; EAEL 35. Mujer. "Emazte ohaidea, meretrix" SP. "Emazte txikia beti gazte (Sal, R)" A. v. emazteki, 

emakume. Tr. De uso gral. al Norte, tbn. se encuentra en algunos alto-navarros. Parabizuian nahi enuke 

emazterik ezpaliz. E 121. Zergatik fatigatzen duzue emazte haur? Lç Mt 26, 10 (Ip, SalabBN, Samper, Hual 

emazte; Ur, Ur (V), Ol, Or, Ker, IBk, IBe emakume, He emasteki, Dv, Leon emazteki, Echn mazteki). Bedeikatua 

zara emazte guzien artean. Ber Doc 137v (v. tbn. El 6). Emaztetan eztabillan apheza, emazu saindutzat. Ax 362 

(V 239). Emaztetako bekhatua izurriaren pare da. Ib. 398 (V 260). Gizon bizar peituti, eta emazte bizarzuti, 

ihes-egik nola kozuti. O Pr 193 (Mg PAb 172 emazte). Zein eder egiten duten, ala gizon, ala emaste Birjina hek. 

SP Phil 67. --Nork güziz behar dü jarraiki Birjina saintari? --Neskatilek eta emaztek, hura Emakümiaren ohoria 

delakoz. Bp II 95. Emazte alhargun haren semea. Lg I 350. Uholde jeneralean gizon eta emazte guzien artetik 

arka edo untzi batean salbatu ziren zortzi presunekin. Brtc 141. Emazten artean benedikatua. Monho 74. 

Artzentu guzíak, / gizón ta emastéak, / andi ta txipíak, / zar eta gastéak. LE Kop 123. Gauza hortan emazte dira 

gizon hanitz. Arch Fab 131. Mahometek agintzen zioten parabisu bat, emazte arrai eta ederrenez bethea. Hb 

Egia 82. Noizpeit izanen duk emazte bat zangoaz burua lehertuko darokana. Jnn SBi 33. Joan zeion aitziniala 

Kalbarioko bidian eta Jerüsalemeko emazte sainta zonbaitekin jarraiki zeion mendi thinialano. Ip Hil 162. 

Eskualdunak, izan dadien gizon ala emazte, badu halako herabe bat. JE Bur 100. Haren sahets-hezur batekin 

egin lehen emaztea. Zerb IxtS 9. Orai artean neskatxa zinen, / orai zira emaztia. Mattin 77. 

3. (SP, Dv). "Kurxeta emaztea, bourle de crochet" SP. "Porte qui reçoit l'agrafe ou crochet" Dv. 

- EMAXTE. (Forma con palat. expresiva). Tenorea laitake, zerbait kargu dugun Eskualdunak atzar gaiten eta 

gure aisieria, zumekeria eta emaxte solasak beregisa utzirik [...]. Herr 28-11-1957, 4. 

- EMAZTE-ALABA (Pl.). Esposa e hijas. Berzen emazte alabak ez desira gaixtoki. E 49. Beltranen emaztealabak. 

Etxde AlosT 84. Igande arratsaldeetako bake eguzkitsuan emazte-alabekin egiten zituen ibilaldiak. 

MEIG IX 97. 

- EMAZTE-ATORRA. "(R), camisa de mujer" A. 

- EMAZTE-HAUR. (Pl.). Mujer e hijo(s). Bizi beren etxetan emazte-haurrekin, atxik ohiko ohidurak. Lf in 

Zait Plat XVII. Ene semia diat etxen / bere emazte-haurrekilan. Casve SGrazi 88. 

- EMAZTE-BEHAR. "Novia (G)" A Apend. v. emaztegai. 

- EMAZTE GABE. v. emaztegabe. 

- EMAZTE GALDU. Ramera. v. emagaldu. Publikanoak eta emaste galduak aintzinduko zaitzkizuela 

Jainkoaren Erresumarat. "Meretrices". He Mt 21, 31 (SalabBN emazte galdiak). Zitunak emazte galduekin 

ondatuta. Or Lc 15, 30. Legeak zerrarazi ditu emazte galduen etxeak. Herr 21-7-1961 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). 


mende. 

808


- EMAZTE-JENDE (-gende Sal, -gente R), EMAZTE-KENTE (S). "Emaztegende (Sal), emaztegente (R), 

emaztekente (S), mujerío" A. v. EMAZTEKI-JENDE. 

- EMAZTE-GIZON (BN-mix ap. A; Urt). a) "Androgynus" Urt II 83. "Hombre afeminado" A. "Tienen un 

nombre despectivo para los hombres que queman demasiadas horas en casa, con abandono de las faenas del 

campo: emaxte gizon (Valcarlos)" Satr CEEN 1969, 197. Gizona zen Jatsuko Johan eta segur batere ez 

emazte-gizona. "Efféminé". Ardoy SFran 64. "Jauna", dudarik gabe, bainan zoin emalditua: egiazko emaztegizona, 

itxura guzien arabera. Ib. 229. 

b) "(V-ger), mujer hombruna" A. 

- EMAZTE JANDARMA. "No es bien vista la mujer que domina a su marido (emazte iandarma) (Valcarlos)" 

Satr CEEN 1969, 197. 

- EMAZTE-SEMETXO. (Pl.). Mujer e hijo(s). Abizenaz ezingo dot / odol au itzi bizirik. / Ez dot jakingo iñoiz 

be emazte- / semetxuak zer diranik. Gand Elorri 91. 

- EMAZTE TZAR. Mujerzuela, mujer de mala vida. Salomon ere emazte tzar batzuek galdu zuten. Zerb IxtS 

58. Nigarbide handi eta handiak ukhan ditu hamargarren mendeak, bereziki bi emazte tzarrek sudurra sartu 

zutelarik Aita Sainduaren hautuan. Ib. 103. Ez ote zuten ikusia emazte tzar baten etxean sartzen? "Femme de 

mauvaise vie". Ardoy SFran 138. 

Mujer malvada. Emazte tzarrak Peio burdin zirizko kaiola batean preso ezarri zuen. JEtchep 20 (se refiere 

a una bruja de un cuento). 

- EMAZTE-URDIN. "(R-uzt), mala mujer, de mala lengua" A. 

- EMAZTEZKO. Femenino. Senharrák, halaber konbersa ezazue hekin diskretki emaztezko unzi 

frajilagoarekin bezala. "Féminin". Lç 1 Petr 3, 7 (TB untzi emagoki flakoago). Emaztetto heiek eman ziren [...] 

elizako athen aitzinean. [...], ez da guti espantitzen ikhusteaz emaztezko guardia bitxi hori. Elsb Fram 72. 

- SENAR-EMAZTE. v. senar. 

emazteaganatu. (Tras gen.). Tener relaciones con la esposa de. Eztuzu nehor hilen, etzara bertzeren 

emazteaganatuko. "Non adulterabis". HeH Mt 19, 18 (He ez duzu eginen aldulteriorik). 

emaztedun (c. ap. A; Dv). (El) que tiene mujer, esposa; casado. Emaztedunak ere, emazterik ezpalute 

bezala diraden. "Ceux qui ont [des] femmes". Lç 1 Cor 7, 29 (Dv, Ol, Ker, Bibl, IBe, IBk emaztedunak; TB 

emaztea dutenak). Baina emaztedunak, artha du munduko gauzéz, nolatan emaztearen gogarako daten. "Qui est 

marié". Ib. 7, 33 (Dv, Ol ezkondua denak). Onera etorrita apaiz egin adi, emengo apaiz, emaztedun apaiz. A 

Ardi 27. Txistulari zan ta noizean bein zapatari be bai eta ganera emaztedun. A EY II 91. 

emaztegabe. Soltero, (el que está) sin esposa. Emazte gabe denak, artha du Iaunaren gauzez. Lç 1 Cor 8, 

32. Enzün düt musde Legouve, / zirela emazte gabe. Etch 524. Emazte gabe dagona, Iainkoarenetan ari da. Or 

Aitork 39. 

emaztebage. "Biudo, emazte bagea" Lcc. 

emaztegai (G, AN, L, BN ap. A; SP (sin trad.), Dv), emaztegei (V, R, S ap. A; Ht VocGr 382). Prometida, 

novia. v. andregai (3). Tr. Excepto en suletino, se documenta en todos los dialectos. En la tradición 

septentrional los primeros ejs. son de mediados del s. XIX. La forma emaztegei la emplean autores vizcaínos 

(tbn. Zerbitzari e Hiriart-Urruty), pero se encuentra emaztegai en F. Bilbao, Altuna (39) y Erkiaga (Arran 85). 

En DFrec hay 2 ejs. de emaztegai y uno de emaztegei. 

Emaztegai on bat arkitzeko. Mb IArg I 179. Ekarri deusteenian neure aurrera, beste katiguben artian 

arkituten zan zure emaztegeija. Mg PAb 211. [Senargaiak] au egiten ezpadu, muzindurik geratzen omen da 

emaztegaia. AA I 604. Berak azkenik / bêban emastegei naikoa? / Gustiak nai zirean azaz, / edo obeto aren 

poltzaz. Zav Fab RIEV 1907, 539. Ebats zetzaketen emazte gaiak muthilek. Hb Egia 70. Semea ezkondu naiean, 

ara aien artera emazte-gai billan bialdu zuela. Lard 28. Bilbon barruan erosten dituz / pozarren emaztegeiak / 

mutilantzako terziopeloa / eta urre-botoi andiak. Azc PB 117. Emazte-geia kexu, senar-geia ez ageriz. HU Zez 

37. Bere emaztegei Goiria'tar Benite. Enb 121. Emaztegai baten bila eldu zela. Zub 85. Eztai-egunean zaldunak 

emaztegaia bezelaxe, dakarki arek eskutik apaiñez jantzita. TAg Uzt 73. Eiherazaina jaun esposak hila zuen bi 

egun lehenago... bere emaztegeiaren laguntzarekin! Zerb Azk 109. Oitura ere da, itzeman emaztegaia berela ez 

eskuratzea, senargaiak gutietsi ez dezan, luzaro irrikatu ez dulako. Or Aitork 189. Arek ez eukala ez emazterik 

ezta emaztegairik be. Bilbao IpuiB 80. Eguzkiaren emaztegai da [Illargia], ta gaur du eztai-eguna. NEtx LBB 

347. 

v. tbn. Gco I 394. Moc Damu 24. Ag G 145. A Ardi 60. Ill Testim 7. Ox 205. Ldi UO 28. Ir YKBiz 18. Zait Sof 

177. Etxde AlosT 77. Mde HaurB 11. JEtchep 90. Larz Iru 140. Mattin 83. Emaztegei: fB Ic III 338. Echta Jos 

208. Kk Ab I 46. Erkiag Arran 140. 

- SENAR-EMAZTEGAI. v. senar. 


mende. 

809


emaztekara. En busca de mujer. Egun batez, urrun eta gora / Joan zelarik emaztekara. "[Il] alla chercher 

[une] femme". Arch Fab 95. 

emaztekari (BN-arb, R), maztekari (R). Ref.: A (emaztekari, maztekari); Gte Erd 16. Mujeriego. "Maztekari 

(hombre) mujeriego, tratándose de personas adultas; a diferencia de neskatxekari 'que es mujeriego', hablando de 

menores" A. "Emakumeen apasionatua da: oso emakumezale (G-azp-goi), [...] emaztekaria (BN-arb)" Gte Erd 

16. v. andrekari. Deputatu gaien bizi partikularra sobera aiphatua... Hau moskortzen dela, hura ustela, 

hirugarrena emaztekaria direla. Herr 4-12-1958 (ap. DRA). 

emazteketa. En busca de mujer. Emazteketarat abiatzen delarik eskualde hautarat. Larz Iru 20. 

emazteki (AN-erro, L, BN, Ae, Sal, R; Lar, Dv, H), emasteki, mazteki (AN-erro, B, BN-baig, Ae). Ref.: A; 

VocPir 143, 144; Echaide Nav 232; Izeta BHizt (mazteki). 1. Mujer. v. emazte (2). Tr. Documentado 

fundamentalmente, ya desde Axular, en textos septentrionales (no suletinos); es frecuente su uso desde la 

segunda mitad del s. XVIII. Al Sur, donde se documenta ya en Mendiburu, es usado sobre todo por autores 

navarros, aunque en el s. XX tbn. lo emplean algunos autores occidentales. Cf. s.v. emazte la distribución de 

emazteki en relación con aquél. 

Emazteki bat bezala, urrintztaturik eta usain onez betherik dabillan gizonak. Ax 414 (V 269). Emazteki lizun 

haren begitartera. SP Phil 439. Emazteki baten latinez ez ongi mintzatzeak baitirudi hoben aphurra. ES 169. 

Zergatik egiten diozue damu emasteki huni? He Mt 26, 10 (Dv, Leon emazteki, Echn mazteki; Lç, Ip, SalabBN, 

Samper, Hual emazte; Ur, Ur (V), Ol, Or, Ker, IBk, IBe emakume). Gizakiarenzat gauzarik galgarriena 

emaztekia dela ta emaztekiarendako gizakia. Mb IArg I 132. Ezta potrorik ain domatu eztaikenik, nola emasteki 

altiba. LE Prog 122. Publikanoek eta emazteki bizi gaixtotakoek zuek baino hobeki egin dute. Lg II 231. Asko 

gizon edo emazteki bada zeinen jauntzia lurra baino nakhaizgarriago denik. Dv Lab 280. Bedeikatua zira 

emazteki guzien artean. CatAe 4. Nun othe da, gainean jartzen zitzaizkon emaztekiak amageitzen zituen harri 

aipatua? JE Ber 15. Emazteki xaharño bat bortako harrian iruten ari zen. JEtchep 18. Emaztekien aldeko 

purrukatu garen arren. MEIG VI 171. 

v. tbn. Mih 35. Brtc 63. Dh 196. MarIl 105. Jaur 141, 206. Elzb Po 32. Laph 155. Elsb Fram 73. Zby RIEV 

1908, 206. HU Zez 33. Mdg 164. Ox 73. AIr RIEV 1928, 604. FIr 156. Barb Leg 133. Or Eus 53. Zerb IxtS 91. 

Etxde AlosT 80. Mde Pr 157. Erkiag Arran 70. Izeta DirG 122. Ibiñ Virgil 62. Xa Odol 274. Lf in Casve SGrazi 

11. 

2. Novia, prometida. v. emaztegai. Abranek Eleazar, / etxeko mutilla / bialtzen du Isaken / emazteki billa. It 

Fab 234; cf. Gen 24, 4: "Accipias uxorem filio meo". 

3. "(Adj.). Femme de sens" Dv. Cf. emaztekitasun. 

- EMAZTEKI BULLIGA. "(BN-arb), mujer entrometida y enredadora" A. 

- EMAZTEKI-JENDE. Las mujeres. v. EMAZTE-JENDE. Eztaike úka deitzen duéla Elizak "debotoa" 

emasteki-géndea. LE Prog 116. 

emaztekide. Que comparte la misma esposa. [Oidipu da] aitaren emaztekide ta eraille. Zait Sof 70. 

emaztekitasun. "Caractère d'honnête femme. Emaztekitasuna galtzea, perdre le caractère d'honnête femme, se 

déshonorer" Dv. 

emaztekitto. Dim. de emazteki. Emaztekitto begi erne bat behi zain zagon landa hartan. EGAlm 1890, 40. 

Gorra othe da ene emaztekittoa? Gorago eginen diot oihu: Andrea! Barb Sup 160. 

emaztekitu. Hacerse mujer. v. emaztetu. Ez eskola-emailerik erakusteko nola behar dituen bethe, 

emaztekitu denean eta amatu, eratxikiak zaizkon eginbide baitezpadakoak. JE Bur 69. 

emaztekoi. Figura en SP, sin trad. Cf. andrekoi. 

emaztekunde, emaztekunte. "Mujerío, sexo femenino (BN-mix)" A Morf 66. Emaztekundeari edergailu, 

erhaztun eta beharrietakoak khentzen ziotzaten. Prop 1896, 124. Maithagarri da emazte küntia / ümil eta 

xarmant balin badia. Xikito 11. 

emazteño. Dim. de emazte. Emazteño hori maithagarri hutsa da bere manerez. VocBN 198. Haren 

arabera emazteño hura Maria Pipa ber-bera zitakeen. Lf Murtuts 20. Eman diozu gizonari besterenetik suma 


mende. 

810


artzea ta emazteñoen esaneri siñetsaraztea. "Muliercularum". Or Aitork 16. Iragan astean, emazteño bat 

arrengura zen. Herr 9-6-1960, 2. 

emazteorde, emaztorde (BN-arb ap. A). Amante, manceba, concubina. Bere anaia Filiporen emazte 

Herodias emazte-ordetzat artuta. Lard 452. Gizon orren emazteorde emegaldua. TAg Uzt 141. Udalditarrak 

ziotenez, Floridako kondearen emazteordea zan. Ib. 179. Israel guztiaren aurrean, Absalon bere aitaren 

emaztordeakaz etzun zan. Ker 2 Sam 16, 22. 

- EMAZTE-ORDEKO. Concubina. Neron beraren emazte-ordeko emakume galdu bat. Lard 532. Herodias, 

Herodesen emazte-ordekoak, zeukan [...]. Ib. 398. 

emaztetasun. Figura en SP, sin trad. 

emaztetto (Ht VocGr 371, Lecl), emazteto. Dim. de emazte. v. emaztetxo, emaztekitto. Gathibu 

dadutzatenak emazteto bekhatuz kargatuak. "Femmelettes". Lç 2 Tim 3, 6 (Dv ematxar, Ol emakume ergelak, 

Bibl anddere). Emaztetto bat bulharretarik galdua, hiltzerat zohan. Laph 156. Kuraiez betheak, emaztetto heiek 

eman ziren goizean goizik, lerro lerro, elizako athen aitzinean. Elsb Fram 72. Emaztetto batek kofesiuan aitortü 

zeron zunbait porrü ebatsi zütiala. Const 29. 

emaztetu (SP). 1. "Emaztetzea, rendre ou devenir femme" SP. v. emaztekitu. 

"Afeminarse" Lar. 2. Convertir en esposa. Neskatxa deno bere aitari [obeditzea], emaztetuz geroz 

senharrari. Prop 1912, 210 (ap. DRA). Nik ostera, naizena / oso nion eskeiñi, / betikoz emanik emazteko itza. 

Onaind in Gazt MusIx 155. 

emaztetxo (Urt Gram 50), emaztetxu. Dim. de emazte. v. emaztetto. --Eztot ulertzen. --Ara emaztetxu: Or 

Iturrigorri-aldetik [...]. Kk Ab I 65. Ene emaztetxuba urkatu / ordia zan, ba, ta alperra. Laux AB 66. Geroago ta 

maiteago izan zun Balendinek bere emaztetxoa. TAg Uzt 314. 

emaztetza. Estado de esposa. Orrek danak esan nai luke Jaungoikoak emaztetzara deitzen zaitula. TAg Uzt 

299. 

emaztexkot. "Emaztexkot et emaaxtot, femmelette" Lrq s.v. emazte. 

emaztika. Maria Etxart da lanetan hogoi eta bederatzi urthetako emaztika bat. EskLAlm 1902 (ap. DRA, que 

traduce "mujercita"). 

emazurtz (AN, BN ap. A; Lar, Añ, Dv (AN-mer, s.v. umezurtz), H), emaxurtx (-rx B ap. A; Urt IV 336, VocB, 

Dv, H), emaxurtz (L-ain ap. A), emezurtz. Huérfano. v. umezurtz. Tr. No hemos encontrado ejs. a partir de 

mediados del s. XIX. Ni emazurtz naiz, zaren zu ene aita. Mat 282. Zeure karguz hartzen / duzu 

emaxurtx probea. EZ Noel 139 (en Man I 13 emaxurtz; en otras tres ocasiones emplea emaxurtx). Aita prestu 

ohorezko bat hiltzen denean, ondotik gelditzen den seme emazurtza, anhitz lekhutan [...]. Liburutto haur da 

emazurtza. Posthumus. Ax 4 (V 2). Ema zurtzari lurra ere alha. O Pr 689. Emaxurtxak eta alhargunak 

bisitatzea. He Iac 1, 27 (Lç zurtz, Dv umezurtz). Uste izandu zuen Jakobek otsoren batek jan zuela aren seme 

maite emazurz Joseph. Mb IArg I 233. Naigabez beteak dauden emazurzei ta neketan arkitzen diran alargunei. 

Ib. 331. Au gazterik emezurtza, edo aita ta ama ill ta bakarra [...] gelditu zan. Cb Eg II 208. Etzaiztet utziko 

emazúrtz: etorriko-náiz zuengána. LE Io 14, 18. Berórrek anparatukodú emazúrz desanparátua. LE Ong 93r. 

Nik libratu izan nuen [...] nork lagundu etzeukan emazurtza. (Iob 29, 12). Ur in BOEg 1023. 

1 eme (V, G, AN, Ae, Sal; Lcc, Volt 78, SP, Mic, Urt I 165, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv). Ref.: A; 

VocPir 357; Bon-Ond 142; Iz Als, Ulz. 1. Hembra. "Femenina cosa" Mic 7. v. urrixa. Tr. De uso gral. 

Guziak deitzen gara heretaje hunetara [...] arra ala emea, xipia ala handia. Lç Adv ** 5r. Hitzak dire emeak eta 

obrak harrak. Volt 187. Leoiak, arzak eta otsoak ere opa dieza eren emeai bizitzeko bear dana. AA I 588. 

Txingurrien artean batzuek dira arrak, besteak emeak, eta besteak ez arrak eta ez emeak. It Dial 30 (Ur, Dv, Ip 

eme). Eme gutizia da gehiagoren eta gehiagoren pairatzea. Laph 97. Emen gizonaren izerdia emea da, 

ekarkorra, umetsua. A Ardi 6. Haren eme izaerari zegokion bezala. Mde Pr 179. Arrak topa beza emea mundua 

eda dadin. Etxde JJ 35. Azaldu zan guztien aurrean eme zikin bat kantari. Anab Poli 56. Gero ta indartsuago 

azaltzen zaigu ar-emearen batasuna. Vill Jaink 160. 

Femenino (en gramática). Eme izenen aitzinian aldiz [franzesez] ezarten da: la, de la, à la. Arch Gram 5. 

(Lar, Añ, VocBN, H). Detrás de un nombre, señala que éste corresponde al sexo femenino. Según Duvoisin y 


mende. 

811


Harriet en labortano parece tener un uso más restringido: "(Sust.), femelle d'oiseau ou de poisson" Dv (pero en 

Dial 98, lo emplea en un contexto diferente: Konexu eme). "En L s'appliquant seulement au genre oiseau. Xori 

emea. Dans les autres dialectes 'femelle en général' soit de volatile, soit de quadrupède" H. "Mona, tximino 

emea" Lar. "Ergi, ternera, txal emia; txekor es el macho" Ond Bac. Cf. asteme, AZERI-EME. Tr. De uso gral. 

Tigre emeak kausitu duenean. SP Phil e) 3v . Ora emea. Gy 237. Txarri eme onak. Ur Dial 96 (It txerri eme; 

Dv, Ip urde ahardi). Nik azkonar-eme bat bizirik lakiyuen arrapau neban. Kk Ab II 139. Yainko-eme andien 

aspaldiko pitxia. Zait Sof 125. Zakur-eme bat orkara. Mde HaurB 33. Doktor-eme onein artean ba egozan bi, 

entzute aundikoak biak. Erkiag Arran 136. 

Lastai zikin baten gañean gorputz eme bat arnas-estuki zetzan. Etxde AlosT 53. 

(Referido a seres inanimados, en contextos diversos). "Eme, hembra, herramientas perforadas que en 

combinación con otras de forma inversa hacen las veces de hembra. Trokel arra, emian larregi sartzerik ez da 

komeni" SM EiTec1. "Hembra (se aplica al hierro que no se oxida, a la acelga, puerro, etc., que no se suben)" Iz 

ArOñ. Cf. 1 ar (2). Bi huts aurkitzen ditu ikusi dituen kobletan: hitz emeekin bertso arrak egin nahi dituztela 

(hitz urritxekin bertso orotsak esango zukeen berak [Oihenartek]). MIH 240. 

2. (c. ap. A; SP, Urt Gram 46, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Dv, H). Dulce, suave, manso, indulgente. "Hablar con 

suavidad, me, eme, gozo hitz egin" Añ. Tr. Documentado en autores de la tradición septentrional (tbn. en 

Lizarraga y Mendiburu); es especialmente frecuente en labortano clásico. Entre los autores occidentales sólo se 

encuentran ejemplos del s. XX. En DFrec hay 15 ejs. de eme que no podemos establecer a qué acepción o 

acepciones corresponden. 

Andria, minza albaitzinde berze aldian emiago. E 175. Begi eme batez behatzen ohi zuena detestazionetan 

harturik. Lç Adv * 8v. Betha itzazu ene arimaren belak zeruko zeure haize eme plazent hartzaz. Mat 285. Gertha 

dadin enetzat eme iuiamendua. EZ Man I 60. Dohatsu dira emeak eta mansoak ezen lurra beretuko dute. Harb 

30. Iainkoaren lege saindua, hain uztarri emea eta karga arina. Ax 522 (V 336). Gauaz, epaizkaz, zur' etsen 

sartuz / Em'ibiliz, eme hatsartuz. O Po 16. Minzo emeak bihotz gogorra bera diro. Ib. 28. Higuiñaraz 

dietzadatzu / Munduko xarma emeak. Gç 103. Beren bizian edan etzutela ur hura bezain otz-arin-emerik. Mb 

IArg II 279. Manu bera egin zitzaion seme gazteagoari, hau emeago eta obedientago agertu zen. Lg II 230. 

Aitzen zuste arren ai lastimosoak geroago ta emeago, urrutitus zeramaten bekala (313). LE-Ir. Jesus emea. Dv 

LEd 9. Eriak honkijin egiten deio erri ezti eta itxüra eme batekin. Ip Hil 74. Emakumeak izango dira / gizonen 

lagun emeak. Azc PB 311. Egurats emea, illuntzeko aizetxoa. Ag G 281. Ameriketan entzun izandako gaztelani 

eme, leun eta gozatsu aren aldean. Mok 17. Lurralde emea! Mendixka bigun utsek bulartua. Ldi IL 44. Irri-par 

eme bat egiñaz. Etxde JJ 262. Theresa, hamaika urteko haur eme bat. Mde HaurB 59. Soiñu eme ta leratsuak 

entzunaz. Erkiag BatB 172. 

v. tbn. SP Phil 240. Tt Onsa 155. Hm 109. Mong 593. Bp II 45. ES 182. Hb Esk 198. Jaukol Biozk 64. Or Eus 

19. EA OlBe 108. Arti MaldanB 203. Gand Elorri 183. Erkiag BatB 171. 

Débil, cobarde. Pilatos bildurti emeak, jende amorratu aiei naikida pixkat emateagatik, agintzen du 

zartada bildurgarrizko batzuekiñ arrazatzeko Jesus-Jaungoikoa. Ag Ezale 1897, 126s. Bildurti-emetzat eukala, 

gudara ezeioalako. Ag AL 151. 

3. (Sust.). Calma, bonanza. Manü eman zian aizer eta itxasuari eta eme handi bat egin zen. Ip Mt 8, 26 (Lç 

sosagu, He kalma, Dv jabaldura). 

- AR-EME. v. 1 ar. 

- GIZA-EME. v. giza. 

2 eme. Nombre de la letra m. "Emia (con acento prosódico en la e), la letra m. Euskeraz, b eta p-en aurrian, ez 

dala jarri biar emia erakusten dabe" Etxba Eib. v. em. Oiek aoz esaten dira: efe, ele, eme, ene. Cb EBO 22. 

emeder. Ninfa. Henareseko emeder ta artzaiak. "Ninfas y pastores de Henares" (Quijote IX). Ldi RIEV 

1929, 206 (Berron Kijote 108 maitagarriak). 

emegaldu. v. emagaldu. 

emegizon. v. emagizon. 

emeia. v. inbeia. 

emekeria (V-gip ap. Etxba Eib). Cosa de hembras, de mujeres. "Mariquería. Ez dau ondo emoten emekerixiak 

gizonian" Etxba Eib. Gure erriko emeak diotenez, erriaren maitasuna erakustea politika dek. Erria pusketaka 

egunero saltzea, gure izate guzia ondatzea, zer ote da?... Emekeria! Ugalde Iltz 42. Askoz ere gozoago zaidala 

nere txokoan jandakoa, iñorenganako lotsarik eta emekeririk gabe. "Sin melindres ni respetos". Berron Kijote 

124. 


mende. 

812


1 emeki (L, S; Urt I 105, Ht VocGr 401, Lar, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq. 

Tr. De uso gral. al Norte, al Sur aparece en autores guipuzcoanos, en Lizarraga de Elcano y, ya en el s. XX, en 

algunos autores vizcaínos (en la forma intensiva emeki-emeki). Dulcemente, suavemente, pacientemente, 

tranquilamente; despacio, lentamente, poco a poco. "Mansamente" Lar. "Ari zite emeki, agissez avec précaution" 

Lrq. v. emaro, emekiro. Tr. Documentado fundamentalmente en la tradición septentrional. Al Sur aparece en 

algunos textos guipuzcoanos y en Lizarraga de Elcano (Kop 47). En DFrec hay 24 ejs., 14 de ellos 


Iesus Kristek bere hitzaz hain emeki eta dulzeki gomitatzen gaituenaz geroz. Lç Ins B 4v. Trata zazue 

Iaunaren / Semetxoa emeki, / gero ere sentituren du / dolorerik aski. EZ Noel 79. Emeki ioaki, urrun ioaki, dio 

errefrau zaharrak. SP Phil 243. Ahalik emekiena pairatzen ditugula gaizki erranak. Ib. 189. Jauna, emeki usatu 

duzun bezala egiguzu fabore, senti detzagun zure miserikordiaren obrak. Gç 55. Hurak benedikatzen zütiala, 

emeki igan zen so zauskola bere diszipüliak, odei batek hen begier estal artio. Bp II 68. Obedizazu [...] emeki, 

iharduki gabe, berehala. He Phil 250. Andreak berenez poliki ta emekiago itzegiten dutela. Cb EBO 13. Gero 

bear du paratu txopetan prasa, ez ain fuertea, emeki edo dulzero (Berastegi, 1763). ETZ 129. Ofizioaren ondoan 

emeki erraten dute, Pater, Abe, Kredo. Brtc 54. Beraz barrajatuak kausitzen ditugunean gure buruak, emeki ta 

deskantsaz itzuli behar gare Jainkoa ganat. Dh 98. Athera zazu emeki, artha handirekin, erro xehea hautsi gabe. 

Dv Lab 340. Laboraria bereziki beheiti doa, nahi eta ez; batzu lerraka emeki, bertzeak lasterka. HU Zez 64. 

Horiek buruan derabiltzatalarik, husten ari da plaza emeki. JE Bur 151. Biharamunian, goizeko izotzño batek 

irazarrarazten ditu, eta buriak arindurik, emeki xutitzen dira. Zub 42. Emeki ondoratzen zaiok, likitsa, 

Dorronsoroko alaba ederrari. TAg Uzt 42. Sartzen du giltza zerrallan eta biurtzen du emeki. Etxde AlosT 53. 

Emeki laztandu zuen ile eder hori. Mde HaurB 16. Emeki urak den harri gogorrena jaten duen bezala. Ardoy 

SFran 61. 

v. tbn. (para autores meridionales) Ub 197. Izt C 164. Aran SIgn 91. Ldi BB 126. Or Aitork 5. 

- EME-EMEKI. Poco a poco. v. EMEKI-EMEKI. Itxi ditut bi begiak / loari ederretsiak; / Eme emeki itzali 

zaizkit / basoaren marmariak. Or Poem 554. 

- EMEKI EGON. Aguantar pacientemente; permanecer tranquilo, en calma. Berrogoi urthez emeki egotu 

nintziaien / abisatzen nituela zirela enganatzen. EZ Eliç 170. Gogorki eta torpeki dagotzunari emeki egoitea. Ax 

291 (V 194). Ago emeki, mutikoa! Zer nahi duk ala nitaz trufatu? JEtchep 37. 

- EMEKI-EMEKI (S ap. Lrq; Dv, H). Despacio, lentamente; poco a poco. Tr. Documentado abundantemente 

al Norte desde comienzos del s. XVIII; al Sur lo hallamos en autores del s. XX. Es muy raro con el significado 

de 'dulcemente, suavemente'. Denbora luzez, eta aphur bana emeki emeki hezurretan barrena sarthuz. ES 

182. Falta txipier ihesi egiten eztiana handietara emeki emeki eroriren da. Mst I 25, 11 (SP baratxe, Echve 

piskaka, piskaka). Emeki-emeki gutitu zen haren bihotz mina. Lg I 310. Emeki emeki uzten gare bertzen exenplu 

gaixtoez galtzera. Jaur 119. Solas-molde arrunta gizakien eta mendetako gora-behereri tainki datxikote eta 

berenaz emeki-emeki galtzerat doa. Lf GH 1923, 187. Gabez nexkak lo daudenean, nik oe-yantzia emeki emeki 

tiratzen diet. 'Doucement'. Or Mi 75. Emeki emeki atzera egiten du Breizerak. Mde Pr 282. Emeki emeki jartzen 

ari zuten Eliza. Ardoy SFran 317. Europako erresuma guziak emeki-emeki batasunean onartu... J.L. Davant 

Herr 11-7-1968, 5. 

v. tbn. (para autores meridionales) A Ardi 88. Etxde JJ 12. Erkiag Arran 65. Vill Jaink 62. 

- EMEKIXAGO. Un poco más suavemente. Sara bere lagunekin eta arthaldekin gibeletik emekixago jarraiki 

ziten utzirik. Etcheberry 142. Pilotak hekientzat aspaldian egin du bere aldia. Gaurgoitik emekixago behar dire 

libertitu. Arb Igand 144. Zer tuk oihu horiek guziak? Berdin likek emekixago arizanik ere. Barb Sup 169. Othoi, 

emekixago emazue barne huntan... Izan dezagun oren handien errespetua. Larz Senper 126s. 

- EMEKIXE. Aprox. de emeki. Emekixe! emekixe! Erran dauzuet gauza nahi nuela lehenik argitu. Prop 1883, 

112. 

- EMEKIZ EMEKI. Poco a poco. Zagoan jaun gaztia harritürik bena emekiz emeki zen hartara atrebitü. 

Egiat 173. 

2 emeki (V-ger ap. A Apend). 1. Mujer. v. emazteki. Badire zaarrak, gizaki ta emekiak, aragi ta ortzik 

bageko gizagaxoak. Or Mi 63. 

2. "(Adj.). Afeminado. Alako mutill azixa ta emekia" Etxba Eib. 

emekiño. Dim. de 1 emeki. "Emekiño hurbiltzen da otso hori (BN)" A EY II 269. Hungia eta gaizkia 

emekiño bihotzian sartzen direla. AR 39. Hartzen bi eskuz aitzurra, eta emekiño hasten da lur igituaren 

altxatzen. HU Zez 54. Irriz badoa muskerraren ondotik, sasipez harripe; eta emekiño eskuratu duenean, ongi 

perekaturik inguratzen du bere mokanesaz. HU Aurp 99. Emekiño jausten da zuhaitz gainekoa [ihiztaria]. Ox 

124. Emekiño zendu zauku. Herr 21-12-1961, 3. 

- EMEKI-EMEKIÑO. (Forma con reduplicación intens.). Hurratsean abiatzen da, emeki emekiño. Barb Sup 


mende. 

813


94. Emeki emekiño mintzo delarik. Ib. 125. 

- EMEKIÑO-EMEKIÑO. (Forma con reduplicación intens.). Bainan makur zabiltza. Utz nezazu emekiño 

emekiño xuxent zitzadan. JE Bur 194. 

emekiro (G ap. A; Lar, Añ). Dulcemente, suavemente. "Mansamente" Lar, Añ. v. 1 emeki. Egoi-aldeko 

bero andiak, ifarraldeko otz gogorrakin adiskidetasunean eztiturik zabaltzen dira emekiro biztanleen 

osasungarri. Izt C 24. Esan zion maizterrak emekiro: [...]. Ib. 165. 

emekitto. Dim. de 1 emeki. "Zoaz urhatsez urhats eta emekitto, allez pas à pas et tout doucement" H (s.v. 

urhatsa). Behar laiteke [ostia saindua] handik emekitto mihiaz khendu. CatLav 252 (V 127). 

Konsiderazionetik eta Meditazionetik ilkhi ondoan, emekitto iragan behar gare jende artera eta egitekoetara. He 

Phil 547. Emekitto sartzen da [azeria] bigarren xixteran. EGAlm 1891, 41. 

emekitu. Suavizar, reducir (la velocidad). Gibelerat behatzen dugu, bigarren otoa mainguka bada 

mainguka badarraikunez. Gureganatzen da nolazpait, lasterra emekitzen dugunean bederen guk. JE Ber 90. 

emen. v. eman; omen. 

hemen (V, G, AN, B, L, BN, S; Volt 3, SP, Mic 5, Lar, Ht VocGr, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), heben (BN, S; 

Lcc, VocS, Gèze, Dv, H), amen (V, G-azp), omen (AN-gip), keben (R), kemen (Sal, R), gen (Ae), hebe. Ref.: A 

(emen, heben, amen, gen, keben, kemen, omen); Bon-Ond 171; Lrq (heben); Izeta BHizt; Iz Ulz; Holmer ApuntV 

8; Etxba Eib; AtBou 371. 

Tr. La forma heben se emplea en textos suletinos y mixanos (como AR 412), aunque su extensión de era 

mayor antes del s. XVII: se encuentra p. ej. en los bajo-navarros Dechepare y Beltran de Echaux (TAV 3.2.8); 

hay también eben al Sur en Lazarraga, en Garibay y en la crónica de Ibargüen-Cachopín (además de en 

Landuccio). Hebe se documenta en unos pocos textos suletinos (Tt Arima XI, Etch 524, Xarlem 781). AtBou 371 

ofrece una muestra dialectal muy detallada del empleo de las variantes hemen/heben en los dialectos 

septentrionales. El primer testimonio de la forma amen son unos versos en guipuzcoano compuestos en Bergara 

en 1892 (JanEd I 97); después se encuentra en unos pocos textos vizcaínos de la segunda mitad del s. XX (cf. 

ejs. de amen, forma contracta de ara emen, s.v. 1 hara). Hay además gen en CatAe 34 y keben en CatR 35. En 

DFrec hay 1242 ejs. de hemen. Aquí. (Forma de inesivo del demostrativo de primer grado). "Amen, alterna 

con emen" Etxba Eib (esta misma fluctuación vale para G-azp, aunque es más corriente el uso de amen). Cf. 

han, hor. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. 

Ni emen naizala, etzuen skribatu bear berzeri (1549). TAV 2.2.16. Egun honek iraunen du eben [sic] eta 

iagoitik, / alabana ez izanen heben gauza bizirik. E 71. Eben dago / ni naukana saldurik. Lazarraga (B) 1203v. 

Heben berri batzu ditugu. (1595). FLV 1993, 449. Edrigu de Villandran, egun eben eta biar an. RG B 54. 

Hemen natza orzirik (1564). TAV 3.1.18. Hemen erran ahal diteke, gure Salbatzailleak [...]. Ax 353 (V 234). 

Munduko zetro ta soñeko guziak emen bertan ustelzen dira. Mb IArg I 222. Nor dagoke hemen ederretsi gabe 

halako mirakuillu bat? Lg I 197. Jaungoikoak mundu au, eta emen diran gauza guziak ezer ezetik atera nai izan 

zituen. Lard 1. Jinkuari esker eztügü heben holako gabeziarik. Ip Dial 101. Solasean garenaz geroz, baditugu 

hemen bi hitz errateko. HU Aurp 104. Emen dira! Galduak gara! Ag AL 64. Noizdanik arkitu dun emen beian 

zoriona? Or Mi 124. Aita Sainduak itsas-armada eder bat han eta hemen bildu zuen. Zerb IxtS 109. Bai, Juanito; 

bildots oso bat eta zaragi bete gorri yaukaguzak amen. Bilbao IpuiB 161 (v. tbn. amen Etxba Ibilt 479). Zu or 

eta ni emen, bi biok eskubide berdintsuekin. Vill Jaink 163. Ernandorena abiatu zenean hemen gaindi pertsulari 

bila. Xa Odol 43. Gure artean, ordea, gaur eta hemen, argi eta garbi ageri da jende berriaren premia. MIH 

302. 

- HAN-HEMEN, HAN-HEMENGO, HAN-HEMENKA, etc. v. han. 

- HARA-HEMEN, HONA-HEMEN, HORRA-HEMEN. v. hara, hona, horra. 

- HEMEN-HAN. Aquí y allí. Eguzkia brintzatsu, / ingumak emen-an. Gand Elorri 154. 

- HEMEN HARA (heben harat S ap. Lrq; H). De ahora en adelante. v. HEMENDIK AITZINA. Tr. 

Documentado sólo en textos suletinos. Zu zirate heben harat ene respetiaren eta amuriuaren objeta. Mercy 

22. Obedienzian nahi nüzü heben harat osoki bizi. UskLiB 47. v. tbn. CatS X. Ip Hil 35. 

- HEMEN HAUETATIK. De aquí (litm. 'de estos aquís'). Xabier! Zoaz azkar emen auetatik; ikusiko gaituzteta. 

NEtx Antz 157. Gu emen auetatik izkutatzearren bakarrik, pozik emango zigunate [dirua]. NEtx LBB 68. 

- HEMEN DAGO. "Emen dago! Presente! (fr. bantxut)" Gketx Loiola. 

- HEMENDIK (V-ple-arr-oroz-m-gip, G, AN, L, BN-lab; Volt 3, SP, Urt I 6, Lar, Lecl, Dv, H; emetik V; Lar, 

Añ, H; emeti V-ger-gip-al; Lar, Añ; hementik V-oroz, AN-ulz, BN-bard; VocBN; hebe(n)tik BN-ciz, S; amendik 

V-gip, G-azp; ametik V-m; kebentik R-uzt; kemendik Sal). Ref.: Bon-Ond 171; EI 191. 

Tr. La var. más extendida es (h)emendik. En los vizcaínos aparecen emendik, emetik y, con menor frecuencia, 


mende. 

814


emendi y emeti, alternando en ocasiones en un mismo autor. La var. (h)ementik la econtramos en unas cartas 

labortanas de finales del siglo XVI, en Barbier (Leg 59), Archu (Fab 179) y Tartas (Onsa 1). Los suletinos usan 

hebentik y hebetik (esta última es empleada tbn. por Dechepare); hallamos tbn. algunos ejs. de hebenti (AstLas 

29, Etch 444) y hebeti (Xarlem 402). Lazarraga utiliza ebeti. En textos roncaleses (Mdg 135) encontramos 

kementik. 

a) De aquí. Tr. De uso gral. Hebetik ioan gabe. E 207. Hemendik ioan beharraz ardura pensatzen 

dugularik. Lç Ins C 8r. Elhur hotza, urrun adi / hemendik mendietara. Gç 72. Hemendik ikhusten duzu beraz, zer 

erran nahi dudan. ES 172. Emendik ara ta andik onara dabilzala. Mb IArg I 296. Ni trahituren nauena ez da 

hemendik urrun. Lg II 257. Khen adi hebetik insolenta. Xarlem 216. Emendi dator ainbeste kristinauren 

kondenazinua. Mg CO 62. Eta emendik aterako degu otoiz edo orazioaren gaia. AA I 408. Emeti datoz arako 

pekatu azi ugarijak. fB Ic III 275. Gero morroiak gelditu ziran mendi-ondora aita-semeak itzuli, eta emendik 

guziak etxera joan ziran. Lard 25. Hutsazue toki hau, urruntzaitezte hemendik. Hb Egia 28. Musulman dongak 

orretaraxe doaz emetik. AB AmaE 445. Orhitüz zelian edirenen dütügüla hebentik galdü dütügünak. Ip Hil 185. 

Nahi nituzke ikusi zezen kurtsak hemendik urrun. HU Zez 76. Etzaitut ikusi nai! Alde emendik! Alz Txib 104. 

Gazterik eraman zenun emendik. Or Aitork 223. Afalduta, zuk, nik baiño leentxoago urten dozu emendik. Erkiag 

Arran 73. Aldegitean hemendik heier erraitea gatik. Xa Odol 85. 

Por aquí. Biar-etziak urrean datoz; / arren, betorke ebeti. Lazarraga 1172r. Bueltan etziren ementik pasatu. 

(c. 1597). FLV 1993, 464. Emendik pasa dan extari batek etzeamazkiyen iru edo lau. Sor AuOst 74. Zelan zabixe 

emendik, Kiri? Kk Ab II 139. Ikusi ote duzu norbait hemendik pasatzen. Lf Murtuts 7. Gizon bat emendik 

igarotzen ikusi al dek oraintsu? NEtx Antz 139. Azeri madarikatu ori ondiño be emendik dabil. Bilbao IpuiB 

131. 

"De aquí, emendikantxe, emenditxe" Lar y Añ. Emendixe barruna jetxi zan. Aran SIgn 75. Emendixek irten 

zan Elkano ausartsua. TAg Uzt 42s. 

(Con -(ak)o, adnom.). "Hemendikoa, issu d'ici" SP. "Hemendikakoa" SP y Dv. "Emetirengo, el más cercano de 

aquí" A Apend. Bizkaian nik entzunda / emendiko gauzak. AB AmaE 309. Bidasoaz andiko eta emendiko 

euskotar guztiok. Ldi IL 124. Handik eta hemendikako maileguak izango dituen arren. MEIG IV 131. 

b) (Lar, Añ). (Con sentido temporal). De (desde, a partir de) ahora. "¿De aquí a cuando?, emendik noizko?" Lar. 

"De aquí a poco, emendik gitxi batera" Ib. "(Desde) ahora para entonces, emendik ordurako" Añ. "Para aquí y 

para delante de Dios, emendik Jaungoikoaren aurrerako" Aq 1377. Cf. HEMENDIK AURRERA, H. AITZINA, 

H. HARA, etc. Tr. Más usado al Sur. Uste baituzu ezen gero, hemendik urthe baten edo biaren buruan [...] 

erraxkiago iltkiko zarela. Ax 86 (V 58). Ta emendik eun milla urtera. Cb Eg II 123. Emendik urte bete barru 

erdetsiko zendukezala Jaun andi bateganik ondasun, aberastasun, kargu ta errenta andiak. Añ GGero 131. Gure 

baratzan laster / dira agertuko, / [...] / eta orain adiyo / emendik orduko. Echag 175. Emendik puska batera nua 

illtera. Ur MarIl 86. Hemendik eta heldu den primaderadino. Prop I 1876-77, 202 . Emendik denbora gutxira. 

Bv AsL 54. Juango gera emendik urte batzubetara. Moc Damu 8. Emendik ordu bi barru. Ag AL 160. Emendik 

iru urtera. Lab EEguna 78. Baserri danak ustuta daude / emendik ogei urtera. Basarri 128. Egingo nuke horratik 

ez dela hemendik berrehun urtera zeharo galdu. MIH 268. Emendixek urte betera. A BeinB 61. 

- HEMENDIK AITZINA (Ht VocGr 347, Lar (-nat), Añ, H; aintzinat Dv; hene(n)tik aitzina H). De ahora en 

adelante. "(De aquí) adelante" Lar y Añ. v. HEMEN HARA, HEMENDIK AURRERA, H. HARA, H. 

GERO(Z), H. GOITI, H. GORA. Tr. De uso frecuente en la tradición septentrional; tbn. lo emplea Mendiburu. 

Hemendik aitzina, zure zerbitzari izanen naizela. Ax 205 (V 138). Zori onekoa zu hau zuk emendik aitziña 

egiten badezu. Mb IArg I 108. Hemendik aintzina zure amodioan begira nezazu. Dv LEd 82. Beiratuko naizela 

hemendik aintzina. Xa Odol 136. 

v. tbn. Hemendik ai(n)tzina(t): Mat 244. Volt 177. EZ Man II 34. Harb 409. SP Phil 78. Arg DevB 175. Dh 80. 

JesBih 454. Jaur 184. Gy 137. Laph 116. Elzb PAd 64. Zby RIEV 1908, 766. Jnn SBi 87. Barb Sup 92. Mde Pr 

51. Mattin 53. Hebentik a.: Xarlem 1404. CatS 17. Casve SGrazi 42. Hebetik a.: Mercy 4. UskLiB 37. 

- HEMENDIK HANTXETARA. De aquí a allí. Harat hunat solas eta so doazilarik, bertzeak, suge baten 

gainean zangoa eman balu bezala, jauzi egiten du hemendik hanxetara, oihu batekin. HU Aurp 99. 

- HEMENDIK HARA (harat BN ap. A; VocBN, H). a) De ahora en adelante. v. HEMENDIK AITZINA. Tr. 

Propio de la tradición septentrional, en el s. XX tbn. lo usa algún meridional como Orixe. Hemendik harat 

sainduki eta fidelki Iainkoak manu bezala bizitzeko. Lç Ins B 3v. Halako afekzioneak hemendik hara higoinduko 

zaizkit. SP Phil 38. Hemendik harat Piarres deithuren zara. Lg II 132. Eta hemendik harat, ez lokhar ez etsi. Ox 

83. Iainkoaren alde bedi, emendik ara Augustiñek ikasia. Or Aitork 29. v. tbn. Hemendik hara(t): Harb 272. Arb 

DevB 62. ES 186. Mih 39. Brtc 209. JesBih 438. MarIl 61. Jaur 370. Gy 90. Laph 89. HU Zez 123. Arb Igand 

206. CatJauf VI. JE Bur 211. Larz Iru 116. Hebentik harat: Tt Onsa 49. Hebetik harat: UskLiB 21. CatS 124. 

Hementik harat. Barb Sup 18. 

(Con -ko, adnom.). Hemendik haratko gure izate guzia iragan eta anplega dezagun hire gloriaren 

abanzamendutan. Lç Ins A 4v. v. tbn. SP Phil 26. 

b) (Empleado para traducir expresiones consecutivas 'por tanto, de aquí que'). Don Kijote izena aukeratu 

zuan; emendik ara noski, esan dugunez, egitazko kondaira onen idazleek asmatu zuten arako ura, kijada zala 


mende. 

815


bere jatorrizko izena. "De donde". Berron Kijote 36. Ez bait dira beiñ ere jatorriz duten goiko mailla artaraiño 

igoko, [...]. Emendik ara bada auxen diot: [...], bota bitez putzu-leor batera. "Digo, en efecto, que". Ib. 80. 

(Con -ko, adnom.). Emendik arako saria izan zuan, bere bizitzako bide-erdian eriotzaren ondakin gelditzea. 

"De quien alcanzó por premio ser despojos de la muerte en la mitad de la carrera de su vida". Berron Kijote 150. 

- HEMENDIK ATZERA (G-azp). De ahora en adelante. v. HEMENDIK AURRERA. Obia izango al naiz / 

emendik atzera. Uzt Noiz 118. 

- HEMENDIK AURRERA (Lar (+ aurra)). De ahora en adelante. v. HEMENDIK AITZINA. Tr. 

Documentado desde Beriain, a partir de principios del s. XIX es de uso gral. en la tradición meridional; al Norte 

sólo lo usa algún autor moderno como Mirande. Emendik aurrera nai zaitut oneritzi. Ber Trat 88v. Emendik 

aurrera Jaunaren borondatea egiñaz. Cb Eg II 154. Lapurreta gitxiago egingo dau emendik aurrera. Mg PAb 

79. Kristaua, emendik aurrera ez sinistu emengo atso gaixoak sorginza zale dirala. AA II 223. Egin da gure 

jende gazteaz, eztabe emetik aurrera esetsi ta erasoteko paradarik izango. Añ GGero 19. Oraindaño Jainko 

gizonaren bizitza ikusi degu: emendik aurrera Jainko gizonaren eriotza ikusiko degu. Lard 436. Biziko gera, 

Jose, / ametikan aurrera / betik orrelaxe. JanEd I 96. Emetik aurrera ixan zadiz gure Bakalduna. Altuna 111. 

Emendik aurrera emakumezkoekin, nai ta naiez. Lab EEguna 70. Euskeraz itz-egitea, alegia, eztala emendik 

aurrera izango baserritarren eginbearra. Ldi IL 140. Erabakia artu dut hemendik aurrera frantzesez idatziko 

dudala. Mde Pr 197. Emendik aurrera gure etxetik ez da juango iñor ezer barik. SM Zirik 115. Emendik aurrera 

eztet pakerik izango, nere amesa bete arte. NEtx LBB 130. Bidea zabalik dauka hemendik aurrera. MEIG III 98. 

Biok izango zare nire laguntzailleak emendik aurrerantzean. Ag AL 51. 

(Con -ko, adnom.). Lau gauza gelditzen dira emendik aurrerakoetan jakingarrienak. Goñi 112. Ardura 

geiago izango dudala emendik aurrerakoan. Berron Kijote 58. v. tbn. Kk Ab I 60. Ir YKBiz 452. 

- HEMENDIK GERO(Z). "De aquí adelante, emendik geroz, geroztik" Aq 886. Beste tokirik eneuke gura, / 

emendik gero zerua! BEnb NereA 145. 

- HEMENDIK GOITI (Ht VocGr 350). De ahora en adelante. v. HEMENDIK AITZINA. Egiazki damu 

ziaitekeen hemendik goiti guretzat ilhunpe berean lo egin zezan. Dv LEd VIs. Obeko duzu hemendik goiti artalde 

oi libro utziz. Xa EzinB 95. 

v. tbn. JE Bur 30. Ox 49. Iratz 106. Lf Murtuts 105. Zerb Azk 19. Ardoy SFran 51. Mattin 93. 

- HEMENDIK GORA. De aquí en adelante. v. HEMENDIK AITZINA. Emendik gora, eurea izango dok 

"Bakarrekoa". Erkiag BatB 30. 

- HEMENGO (V-ger-ple-arr-arrig-m-gip, G, AN, L, BN-occ; ebengo BN-ciz; hebenko BN-ciz, S; amengo Vgip, 

G-azp; kemengo Sal; gemengo Ae). Ref. Bon-Ond 171; EI 190. De aquí. Tr. De uso gral. La forma más 

etxendida es (h)emengo; en los vizcaínos, además de ésta es usada, con menor frecuencia, emeko (Añ, Astar II 

122, Azc PB 320, Echta Jos 104, Laux BBa 100, Otx 111, Akes Ipiñ 18). En la tradición suletina aparece 

hebenko (excepto en Maister, que usa hebeko). Dechepare emplea hebengo. En textos roncaleses (Mdg 125) 

hallamos kemenko. 

Hebengoaz berzekoa albaheza eskusa, / unsa enplegatu dukek heben eure denbora. E 245. Baina orain ene 

resumá eztuk hemengo. Lç Io 18, 36. Hemengo aldia egin hurran baitut. Ax 11 (V 5). Zure hebeko izatiak 

ükheiten ahal dian bezañ bake oso batez. Mst III 25, 3. Arako zure lagunak dira emengo zere gauz oriekin egiten 

dituzun gauz onak edo gaiztoak. Mb IArg I 65. Mila urthe, eta mila miliun urtheren ondoan, ez dire laburtuko, ez 

eztituko hemengo suak. Brtc 156. Emeko atsegin zoroetan. Añ EL 2 76. Ezaguturik beti / emengo jendea / izan ta 

izango dala / parerik gabea. Echag 70. Bereala matrall-ezurreko agin batean iturri eder bat sortu, eta emengo 

ur gozoarekin egarria kendurik, bizkortu zan. Lard 143. Hekietako kofoinak ez dira hemengoak iduri. Dv Lab 

299. Güdükako izatia dela hebenko bizitzia. Ip Hil 98. Orrek ez daki emengo berri. Alz STFer 140. Emengo 

euskerea ikasi. Erkiag Arran 107. Ni eznaiz hemengoa, jauna. Arti Tobera 284. Horrek ere bere mintzaira badik, 

eta hemengoa guti konprenitzen dik. Larz Iru 94. Ez da ez gaurkoa ez hemengoa. MIH 163. 

"Emengoxe (V, G), emenkoxe (V), emenxeko, hementxeko, de aquí mismo" A. Baña guk nexka danen 

artean emengotxe alaba nai. NEtx LBB 369. 

- HEMENGO ALDI. ¿Tú (vosotros) por aquí?. "Ze, hemengo aldi? (AN-5vill, B, BN-arb, S)" Gte Erd 159. "Ze, 

emengo aldi duzu? (BN-arb, S)" Ib. 232. Ñe! Hemengo aldi zuk egun? Zato barnerat... JE Bur 66. To, Martin! 

Hemengo aldi? Jar zaite, othoi! Barb Sup 10. Emengo aldi, Sebastian? Etxde JJ 78. Agur, agur! Hemengo aldi? 

Zerb Azk 39. 

Berandu da-ta luzaro ezin / izan nik emengo aldi. EA OlBe 65. 

- HEMEN-HOR. Aquí y ahí. Begitu nazak, emen-or, / laister bai zabalak mozkor! Ldi BB 28. 

- HEMENTXE (Lar, Añ, Dv, H; hementxen Dv). Aquí mismo. "Ementxe, alterna con amentxe" Etxba Eib. Tr. 

Más usado al Sur. Ebentxe bizi da ene laztana. Lazarraga (B) 1154rb. Eta etzela behar sinetsi "haur düziela 

hebentxe edo hura düziela hantxe Jesüs Jauna" errailia. Mst III 45, 4. Ementxe dator bentera. Mg PAb 72. 

Ementxe, neure Kristinaubak, gauza bat esan nai deutsubet. Astar II 169. Eser gaitezen ementxen bertan. It Fab 

139. Prest nindagoken bai hilltzera hementxe. Gy 101. Ementxe abereen artean janaz naiago det bizi. Arr GB 

72. Hementxet, xoko huntan. Barb Sup 65. Ementxe daukat, aurrean, nere aritz-abarra. Ldi IL 111. Ementxe 

egongo nauk zai, zuek amaitu arte. TAg Uzt 190. Amentxe berton daukot erremedio ori. Bilbao IpuiB 116. 


mende. 

816


Ementxe sortu nintzan / da emen ilko naiz. Uzt Sas 155. Hementxe ere, beste orrialde batean, arki daitezke. 

MEIG II 48. En DFrec hay 25 ejs. de hementxe y 1 de hementxen, todos meridionales. 

v. tbn. Hementxe (sólo autores septentrionales): Dv Dial 4. Elzb PAd 82. HU Zez 103 (+ -nxe 202). Mde Pr 113. 

Mattin 135. Xa EzinB 132. Ementxen: Aran SIgn 3. AB AmaE 107. Bv AsL 146. Sor Gabon 59. Moc Damu 31. 

etc. Hementxet: Gy 15. HU Aurp 125 (+ -nxet 112). JEtchep 108. Hebentxe: Etch 282 (hebentxe). 

(Con sufijos locales). "Hementxetik, hementxeko" Dv. "Emenxeko (B), hementxeko (BNc, Sc), de aquí mismo" 

A. "Ementxetarik (BN-ciz), desde aquí" A Apend. Hementxeko hau aldiz pozoin errabiatua da. HU Aurp 98. 

Iainkoaren morroi naukek oraintxetik eta ementxetik. Or Aitork 197. Ez naiz ementxetik sekulan zutituko. Berron 

Kijote 49. 

- HEMENTXETTO (Dv, H). "Dim. de hementxe" Dv. "Hementxe, hementxetto zen, ez eskuin, ez ezkerrago, [...]. 

Hementxetik, hementxettotik has gaiten" H. 

- HEMENTXITORIK. Hebentxitorik lohardi / herria egoiteko ordez, / Guri gaixkiegiliak / orai arren 

ditzagün hez. 'Hementxe; ici'. Casve SGrazi 134. 

- HOR-HEMEN, HOR-HEMENKA. v. hor. 

emenda. (Empleado en ines.: emendan joan 'ir aumentado', citado por Harriet). Adiñetan ainziñat zoazen 

eredura, emendatzen dire Jinkoaren ungi egiñak; heiekin batean behar dute emendan gan zure ezagutzak. Mih 

16. 

emenda-aldi. "Saturar, saturación, saciar, ase, asealdia, betebete; (V) emenda aldia" Añ. Cf. emendatu (5). 

emendagailu (Ht VocGr 429). (Lo) que incrementa. "Surcroît" Ht VocGr 429. v. emendatzaile, 

emendagarri. Pena hek merezimendu eta irabazia [sic] handi bat ziren zuretzat, eta zure bertutearen eta 

bortitztasunaren emendagaillu handia. SP Phil 441 (He 446 berretu dute). Etxeko zer guziak ontsa bilduz, 

irabazi emaiten duten emendagailu guzien erostea, hortan da egiazko zuhurtzia. Herr 27-9-1956, 4. 

emendagarri. (Lo) que hace aumentar. v. emendagailu. Urthe bethe huntan, [...] bazter guzitarik gure 

beltz maiteak hor ditugu ezinbertzearen emendagarri, bathaia ditzagun galdez. Prop 1905, 245. Geroztik hunat 

bertzerik ere sartu da erronka horren emendagarri. Lf ELit 282. 

emendaila (Lar, H). "Aumento, aumentación, emendalla" Lar. 

emendailu (SP (sin trad.), Lar Sup, H). Aumento; añadido, (lo) que se añade. "Supererogación" Lar Sup. v. 

emendagailu, emendio. Hainitzetan banaloriaren emendaillutzat beltza xuriaren gainean emaiten da, haren 

kolorearen abantaillatzea gatik. SP Phil 417 (He 420 xedez). Lehenbizian zuzenezko den tristeziak ekhartzen 

duela gero bertze guziz perillosago den tristeziazko emendaillua. Ib. 461. Ez ote dugu zilegi, emendailuz bezala, 

geure baitarik zer-edo-zer sortzea? MEIG VI 186. 

(En gram.). Bertze hitzkuntzek izenari aitzinetik finkatzen dioten emendaillua deitzen ohi dute preposizinoa. 

ES 89. Kasuen diferenziak egiten zituzten artikuluen edo emendailluen bidez. Ib. 95. 

- EMENDAILUZKO (SP). De añadidura, extraordinario. v. EMENDIOZKO. Opera supererogationis, obra 

emendailluzkoak, emanen gaiñekoak, gure eskuko direnak. Ax 497 (V 321). Ezterauzkigu emaiten fabore bere 

gaiñezkoak, abantaillezkoak eta emendailluzkoak, zeren ezpaititugu errezibitzen komunak eta ardurakoak. 'De 

superávit'. Ib. 103 (V 69). Nik, karismarik --beregainezkorik, abantailezkorik ez emendailuzkorik-- hartu ez 

dudan honek. MIH 392. 

emendakin. 1. "(R), enmienda" A. v. emienda. 

2. Añadidura, anexo. Xoiltasunean aurkitzen zuen idazkeraren apaintasuna, hala nola euskaldun etxea, bere 

hartan, deus emendakin arradorik gabe uzten delarik, agertzen baita ororen begietan ederrenik eta 

miresgarrienik. B. Oihartzabal Eusk 1991, 741. 

emendamendu (SP, sin trad.). Arrepentimiento. Cf. emendatu (2). Iaunagana egiazko penitenziaz eta 

emendamenduz konbertitzen garelarik. Lç Ins A 4v. Predikatzen zuen emendamendutako baptismoa. "Le 

baptême de repentance". Lç Mc 1, 4. Ez nahiz nehor gal dadin, baina guziak emendamendutara datozen. "[Tous] 

viennent à repentance". Lç 2 Petr 3, 9. 

emendatu (L, BN, S; SP, Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), emenatu (BN-lab). Ref.: A; EI 107; Lrq; Satr VocP. 

1. Aumentar. v. berretu, gehitu. Tr. De uso general en la tradición septentrional. En DFrec hay 8 ejs., 7 de 

ellos septentrionales. Eta emendatzenago zen Iaunean sinhesten zutenen konpainiá. Lç Act 5, 14. Dupina 


mende. 

817


emendatuz gaixtotzen da. "L'augment d'eau gâte le potage". O Pr 121. Flakoak sentitzen baitu indarrak 

emendatzen zaizkola. SP Imit IV 1, 10. Esperanza dizut zure familiaren armak emendaturen dutuzela Franziako 

mariskal baten makilaz. Tt Onsa 4. Emenda zazu ene baitan fedea. Mih 39. Giristino doktrina, Aita Gaspar 

Astete Jesuitak erdaraz eskribitua, [...], emendaturik zenbait othoitz eta gauzez. CatLuz 1. Bost edo seiez zorrak 

emendatü. Etch 184. Ogien emendatzeko mirakulu handia. Jaur 134. Buruko ilea hala handitu eta emendatu 

zitzaion, non estaltzen eta [...]. Jnn SBi 138. Jakintsunek orai artio zakitenaren emendatzen? JE Bur 48. 

Berrogoi ta hamar liberaz emendatu zioten urtheko paga. Ox 192. Lurreko erhautsa bezala emendatuko dituk 

hire ondokoak. Zerb IxtS 23. Jainkoak eman epea nik ez dezaket emenda. Xa Odol 347. 

2. (Lcc (-adu)). Enmendar(se). Cf. Urt IV 276: "Castigare, gaztigatu, erreprehenditu, korreitu, emendatu". 

Tr. Documentado en la tradición meridional, generalmente en textos religiosos de léxico poco cuidado. A partir 

de comienzos del s. XIX hay ejs. marginales. Al Norte se encuentra en autores labortanos, sólo hasta mediados 

del siglo XVII. Zeren hek emendatu baitziraden Ionasen predikazionera. "Amendés". Lç Mt 12, 41. Indazu 

fabore eta grazia emenda nadin. Ber Trat 88v. Emendatzeko promesa. EZ Man II 74. Zeure umea edo 

zerbitzaria korrijitu, emendatu eta zentzatu. Ax 278 (V 186). Emendátu len gaizki egina. LE Prog 114. 

Emendauko dituez euren bizitzak. Urqz 22. 

v. tbn. Harb 440. VJ 16. Cap 62. SermAN 240. Arz 63. El 19. Iraz 51. Cb CatV 111. Mg CC 171. Añ CatAN 50. 

Añ LoraS 109. AA III 449. JJMg BasEsc 52. Astar II 122. CatLlo 68. CatB 64. CatAe 56. CatSal 57. CatUlz 40. 

Arrepentirse. Cf. emendamendu. Etzitezén emenda bere obretarik. "[Ils] ne se repentirent point de ses 

œuvres". Lç Apoc 16, 11 (TB urrikitu). 

3. (V-gip, G-azp-to-goi; Lar, Aq 1325, Añ, H), amendatu (V-gip). Ref.: A; Iz IzG, UrrAnz; EAEL 261; Elexp 

Berg (emendau, amendau). Apagar(se). "Argixa emendau oera joan aurretik" Elexp Berg. v. itzali. Guztia zor 

zaio San Agustiñen argi guztiakiko oni. Ez dezazutela beldur, orregatik emendatu, bukatu, aituko dala 

neurrigabeko argi au. Lar SAgust 9. Batek aizez itzali ta emendatu zuen argia. Mb IArg I 253. 

amendatu. "Amaitu. Dana sorgiña zan orduan. Personak zien, tontolapiko pilla bat. Da gero pistolia jarri 

zanian dana ziero amendau" Elexp Berg. 

4. (G-to ap. A). Sosegar, calmar. "Calmar una riña" A. Emendatzekó jénioak. LE Prog 126. Besteren kolera 

autsiko du, emendatuko du, sosegatuko du. Gco II 54. 

5. (Vc ap. A; Añ (V)), emendiatu. "Saciar" Añ. "3.º satisfacer necesidades, remediar a faltas. Ordua emendatu 

(V-ger), llenar las necesidades del momento. [...] 5.º (V, msLond), saciar" A. Premiña ta mee-aldietan 

lagundu ta ez-unetan emendatu. Añ EL 2 140. Soldautza-paperak, zapokeriz emendiauko deutsaz norbaitek; 

brigada bat artu bitarteko ta beronegaz itundu da. Erkiag BatB 161s. Egunero bere alogera zintzo eroango 

ebana, gosea ibituteko, premiñak emendiauteko, amari laguntzeko. Ib. 27. 

- EMENDATUXERIK. Algo exagerado. Hura bezalako tirari güti zela ziroien: Bere leihotik, Maidalenako 

kürütxiala balaz igaraiten zian makila bat aldikal. Hori emendatüxerik izan daiteke. Hünki zütian makila behin 

edo behin. Const 36. 

emendatzaile (-ille SP, sin trad.), emendazale (S ap. Lrq). 1. (Lo) que incrementa, hace aumentar. v. 

emendagailu. Atseginak berak dire gure nahikabeen emendatzailleak. Lg I 236. 

2. "Apagador, emendatzallea" Lar. Etxe bat erreten dagoanean, amatatzailleak (itzaltzailleak, 

emendatzailleak) baiño bere lenago ioaten da. A Txirrist 18. 

3. "Castigator, gaztigatzaillea, emendatzaillea" Urt IV 275. 

emendatzaki (Lar (+ -zaki), H (-zaki)). "Faxa, de niño especialmente" Lar. "Pañales" Ib. 

emendazio, emendazione. 1. Aumento, multiplicación. "Contributions (surcroît de), inposen emendaazione" 

Revol 59. Fedearen kontserbazionearen eta emendazionearentzat. MarIl 36. Ogien emendazione 

mirakuluzkoaz. Jaur 133. 

2. "Castigatio, punizioa, gaztigua, [...] emendazioa, emendazionea" Urt IV 275. 

emendiatu. v. emendatu. 

emendio. 1. Provecho, bien. Cf. desemendio. Zer emendio du nehork berak aditzen eztuen lengoajez othoitz 

egitea? Lç Ins E 3r. [Ezin hel dakidigu] hain gaitz handirik, non gure emendiotan eta gure hobeagoatik eztén. Lç 

Adv ** 7r. Astelehenean sartu dira hiru ehun eta zonbait eskolier [Semenarioan]. Emendio ederra gure herri 

hunentzat. Herr 24-9-1959, 2. Neretzat puntua induri txar bat besterik ez da; emendio baiño neke geiago du. 

"Más trabajo que provecho". Or in Gazt MusIx 16. 

2. (L, BN, S ap. A; SP, Dv, H), emendu (S ap. Lrq; Arch VocGr). Aumento, crecimiento, incremento, 

suplemento, añadido. "L'augmentation" Arch VocGr. "Surcroît, supplément" Lrq. Atsotitzen emendioa. O Pr 

42. Konfraria horrek ükhen dezan egün oroz emendio berririk. Mercy 6. Ikhusten ziren, egun guziez, haren 


mende. 

818


baithan distiratzen, emendio berriekin, berthuterik gorenak. MarIl 116. Nik landatu dut, bainan Jainkoak eman 

dio landareari emendioa. Prop 1884, 74. Orori pagaren emendatzea: emendio horrentzat bereziko dituztela 

urtean berrogoi miliun. HU Zez 209. Hori ehortzetari itxura habororen emaiteko ezaririk izan den emendio bat 

da. Const 31. 

3. (V-m ap. Etxabu Ond; H). Enmienda, arrepentimiento. "Emendixu, enmienda" Etxabu Ond. Gehiago 

bekhaturik ez egiteko promesean eta emendioan. Hm 204. 

4. "(Vc), provisión cualquiera. Gaurko emendioa, la suficiente comida, luz o moneda para pasar el día de hoy" 

A. Urdail gaixoarekiko azkurri-emendioa. Zait Sof 142. Idoro dabe [saiak] mandio / ta beinbeingo emendio. 

"La provisión". Atutxa Mugarra 40. 

5. Remiendo. Itzi ixan daustalako beren estena zurrumai emendijo batzuk egiteko. "Trappongere i tacconi". 

Otx 97. 

- EMENDIOA ATERA. Aprovechar. Nekez botako eban ezer. Edozertatik ekian emendioa ateratzen. Baraia 

46. 

- EMENDIOZKO. De añadidura. v. EMENDAILUZKO. Haren gainean kontatzen dirate bi egun, ordinarioa 

eta emendiozkoa. Lç Cal a) 1v. 

emendu. v. emendio. 

hemengotar. (El natural) de aquí. Cf. hementar. Hemengotarrak, gauza mota guzietako, multzokatuak edo 

konfrariakatuak dire. Prop 1902, 172. Gau eta egun antzika dago / gure Kantabri ederra, / alde batera naiago 

nuke / ezpanitz emengotarra. Tx B II 53. Luzaroago ederretsi bear dizkiñat beko illak, emengotarrak baño. Zait 

Sof 163. 

hemengotu. "S'acclimater ici, prendre les mœurs des indigènes" Dv. Huna nun nizan Japoneko lurretarat 

heldua [...] eta erran dezaket jadanik laketua eta hemengotua. Prop 1881, 104. 

hementar. (El natural) de aquí. Cf. hemengotar. Nere etxetarrak estutasunean utzi ditut; eta ementarrak 

ere ala arkitu. Goen Y 1934, 179. 

hementasun. Cualidad (de ser) de aquí. Egilleak bere giza-bizi ori emen, Arantzazu ontan bizitu izandu du, 

eta ortik erantsi zaio liburuari bere ementasuna, edo Arantzazu-kutsu zoragarria. Vill in Gand Elorri 11. 

emeño. Dim. de 1 eme. Uin ereskitsu t'apar emeñoz / jolas-irabi / laztan zuri bat ematen dio / Donostiyari. 

EA OlBe 73. 

emerazi. v. emarazi. 

emerdi (Sal, R, S ap. A; SP, H). 1. Parturienta, mujer que ha dado recientemente a luz. "Femme accouchée" 

SP. v. emerri. Emerdi oro zoro. O Pr 138. Emerdiak, seme batez amatü zirenak, theiü bezala egoiten ziren. Ip 

Hil 111. 

2. "Mujer enfermiza" A. 

emerditu (S ap. Lh). Dar a luz. "(Foix), enfanter" Lh. Heltürik zen Mariaren emerditzeko müga. Ip Hil 90. 

[Mariak Elisabethi] haren emerditzeko zerbütziak egin zeitzonian, ützüli zen bere etxerat. Ib. 80. 

emereke. "Planta, maleza del trigo, distinta de zalke. v. pipilindare" Ond Bac. 

hemeretzi (V, G, AN, B, L, BN, Sal; Volt 124, SP, Mic 10, Urt II 385, Lar, Ht VocGr, VocBN, Dv), hemeretzu 

(R, S (-ü); Gèze, Dv), emiretzi, hamaratzi (VocBN), himeretzu (S). Ref.: A (emeretzi, emeretzu, himeretzu); 

Bon-Ond 154; ContR 515; Iz ArOñ, R 306; Echaide Nav 364. Lafitte recoge también las formas suletinas 

humberetzü y humeretzü. Diecinueve. "Emeretzi, diecinueve" (Tabla del s. XVI). FLV 2008, 296. Tr. De 

uso general en todas las épocas y dialectos. La forma hemeretzü sólo se encuentra en textos suletinos. En DFrec 

hay 14 ejs. de hemeretzi. 

Baldin gizon batek ehun ardi baditu, eta hetarik bat errebela badadi, eztitu laurogei eta hemeretziak utziten. 

Lç Mt 18,12. Andramendiko jauregian, bagilaren emiretzi [sic] egun garrenean. (Escrituras de Andramendi). 

TAV 3.2.9 (puede tratarse de una var. facticia, para un texto supuestamente arcaico). Kontentamendu gehiago 

duela bekhatore baten penitenziaz, laur eta hogoi eta hemeretzi iusturen iustutasunaz baiño. Ax 549 (V 352). 

Ogei ta emeretzi urteko zalduna. Cb Eg III 227. Israeleko Erregeak izan ziran emeretzi ta emeretziak diranak 


mende. 

819


kondenatu ziran. Ib. 333. Hemeretzü kunka olho, etxerat eramaiteko. Etch 416. Milla zortzi eun ogei ta 

amairugarrenetik emeretzirañoko sei urteetan. Izt C 31. Aphirilaren hemeretzian. Laph 87. Likurgoren oñarrilegeak 

ogeta emeretzi milla ataletan zatitu ebazan ango lurrak. Eguzk GizAuz 10. Engrazik etzirudik iñolaz ere 

emeretzi baiño geiago dizkikanik. Etxde JJ 55. Jin zen azkenean azoaroaren hemeretzia. Ardoy SFran 262. 

- HEMERETZI EHUN. Mil novecientos. "Por 1900 mila eta bederatzi eun o emeretzieun" (Tabla del s. XVI). 

FLV 2008, 298. Hola hemeretzi ehun urthe huntan. Hb Egia 106. Beinola, orain emeretzireun urte. A Ardi 

129. Kristo jaiorik emeretzireun ogei ta amalaugarrena. Or Eus 425. Hemetzi-ehun berrogoi. Herr 10-11-1960, 

3. 

hemeretzigarren (SP, Dv), hemeretzugerren (Gèze), emetzigarren. Decimonoveno. Cf. ej. de emiretzi egun 

garren s.v. hemeretzi. S. Matheuen hemeretzigarren kapituluan skribatua den bezala. Lç Ins B 1v. Apirillaren 

emeretzigarren egunean. Izt C 465. Milla berreun ta ogei ta emeretzigarrenian. Bv AsL 219. Israeleko 

hemeretzigarren eta azken erregea. Zerb IxtS 60. Emen ematen ditugun berriak emeretzigarren gizaldi 

asierakoak badira ere. Etxde JJ 8. v. tbn. Tt Onsa 8. Hemeretzügerren: Bp I 79. Emetzigarren: PE 19. 

Emeetzigarren: Akes Ipiñ 8. 

- HEMERETZIGARRENGO. "Hemeretzigarreneko, qui est du dix-neuvième. Hemeretzigarrenekorik, dixneuvièmement" 

Dv. Zeñaren birtute onak daintzen dituen Esteban de Garibay jakintsuak bere liburu 

emeretzigarrengoan. Izt C 483. 

hemeretziko. "(Vc), monedita antigua española de oro, que valía diez y nueve reales" A. 

hemeretzina (V, G, AN ap. A), hemeretzira (L, BN ap. A; Dv). Distributivo de hemeretzi. Ederki ziran 

proatu; / ordu erdi banan emeretziña / jasota berdin geratu. EusJok 46. 

hemeretzinaka (V, G, AN ap. A), hemeretziraka (Dv), hemeretzüraka (Lander ap. DRA). "Emeretziñaka, 

grupos de diez y nueve" A. 

hemeretziraka. v. hemeretzinaka. 

hemeretzu. v. hemeretzi. 

emero. v. emaro. 

emerri. Parturienta. v. emerdi. Lege zaharren arabera emazte emerri güziek presentatü behar ziren 

tenploan. MaiMarIl 66. 

emetasun (c. ap. A; Urt I 143, Ht VocGr 350, Lar, Añ, Dv, H), emetarzun, ematasun (A, que cita a Mb). 1. 

Benignidad, clemencia, paciencia; dulzura. "Suavidad" Lar, Añ. Cf. ematasun. Eure emetasunaren araura 

emeki gaztiga gaitzak. Lç Ins A 6r. Zihorrekin ethorriren naiz zuetara, ala karitaterekin eta emetasunezko 

spiriturekin? Lç 1 Cor 4, 21. Ardiantxu emea baño are emeagoa / Arren, berthute indazu emetasunekoa. EZ Man 

I 37. Ukhoak pairatzatzu emetasunarekin. SP Phil 281. Emetasuna eta mansotasuna, gauza guziei garai jarzen 

zaiena. He Phil 231. Ez ditezela [...], Jesus maitagarria, orretan gelditu zure oraingo ixillerak eta ematasun 

leunak. Mb OtGai II 293. Jesu Kristo, emetasuna eta miserikordia bera dena. Lg II 245. Arrigarrizko emetasun 

edo pazienziarekin. Ub 50. Bekatu guziak ere enzun dizkidazu emetasun edo pazienzia andi batekin. Mg CC 125. 

Emetasunak errexki / Du kolera bentzutzen. Monho 98. Oi Jesus, zeinen emetasun handiarekin hartzen dituzun 

[iratxikimenduak]. Dv LEd 7. Bere haur-emetasuna orbandu gaberik zedukalarik. Mde HaurB 19. Etzan iñolaz 

ere arpegiaren xamurtasun eta emetasun jarioz gizonezkoen biotzak maite-indarrez ikuitzekoa. Etxde JJ 87. v. 

tbn. Mat 226. Harb 26. Emetarzün: Bp II 119. Ip Hil 75. 

Debilidad, cobardía. Bere epeltasuna izango zan: begitanduerea, emetasunezko bildurra. Baina zergaitik 

bildurtu bear eban berak orduan, egundo bildurtu etzan gizona izan da? Ag AL 163. 

2. "Feminidad. Emetasunak dittu berakin: politxtasuna, biguntasuna, gurazalia izatia, negarra eta parkatzia" 

Etxba Eib. 

- AR-EMETASUN. Sexo (masculino o femenino). Inguruko erdaretan izenen gramatika sailak eratzen baitu 

izakien "ar-emetasuna". MEIG VI 181. 

emetatu. v. amatatu. 

emeti (BeraLzM). Afeminado. Aragikoiak, emetiak eta izadiaren aurkako zantarrak ez dabe 


mende. 

820


Jaungoikoaren erreiñua artuko. Ker ElizG 125, V 2 (ap. DRA). 

emetu (V ap. A). Afeminar(se), convertir(se) en mujer. [Gizon] euretatik asko ikusten dira emetuta legez 

jantzijan. JJMg BasEsc 193. Eztogu, euskaldunak, / lengoen fedea? / [...] / Zer, emetu al dira / gutarren biotzak? 

Zav Fab RIEV 1907, 93. Toloxa, emakumetxo zurbil bat bailitzan gutxituz, emetuz izendatzen duten Tolosa 

yaiua. A Ardi VI. Emetutako ogeigarren mende ontan ere, aurretikoen izpiritu gogoari atxikiak, euren biotz, odol 

eta zaiñak ba dabe mendu, jas eta kemena bizitza-itsaso gogor ta nekatsua igaroteko. Erkiag Arran 197. 

emetu. v. ematu. 

emetxar. v. ematxar. 

emetxo. Dim. de 1 eme. Emetxoa zan ipuia, samurregia, egokieza. Ag EEs 1917, 213. 

emetzako. Afeminado. Emetzakoak ere baziran bazterraldean. 'Effeminati'. Ol 3 Reg 14, 24 (Dv 

emagizonak). 

hemetzi. v. hemeretzi. 

hemezortzi (G, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Volt 123, SP, Urt II 385, Lar, Ht VocGr, Añ, Dv, H), hamazortzi 

(V, BN, S; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), emortzi. Ref.: A (amazortzi, emezortzi); Bon-Ond 154; Lrq; ContR 

515; Iz ArOñ; Echaide Nav 363. Dieciocho. "Amazorzi, dieciocho" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 

2008, 296. Tr. De uso general. La forma hamazortzi es empleada por autores vizcaínos y suletinos; hemezortzi 

en el resto de los dialectos. Hil ukhan zituen hemezortzi hek. Lç Lc 13, 4 (He, Dv, Brunet, Ol, Leon, IBe, IBk 

(h)emezortzi, Oteiza emorzi, Arriand amazortzi). Gazteenak eztaukaz amazortzi urte baño geijago. Mg PAb 106. 

Emakume bat apaintzen bada emezortzi urteko neskatxa baten eran. AA II 92 (AA I 580 emezortzi urteetako 

neskatxa). Emezortzi urtean eri zanaren sendatzea. Lard 391. Hamazortzi urthetan hantik elkhi zen, andere 

handi eta eder. Ip Hil 115. Maiatzaren hemezortzian. Zerb IxtS 111. Emezortzi-ogei urteko neska-mutil ameskor 

aien biotzetan. Etxde JJ 35. Amalautik emezortzira bitartekoentzat. MAtx Gazt 11. Hemezortzi urtetik 

hemezortzi urtera agertzen dira herrian. MIH 310. 

- HEMEZORTZI EHUN. Mil ochocientos. "Por 1800 mila eta zorzieun o amazorzieun" (Tabla de numerales del 

s. XVI). FLV 2008, 298. Hemezortzi ehun urthek ezdituzte goibeldu haren argiak. Hb Egia 53s. Hemezortzi 

ehun urthe baditu / Fedearen gutan landatzeak. Zby RIEV 1908, 296. v. tbn. Etcham 111, Balad 118. 

- HEMEZORTZITAN HOGEI. Trescientos sesenta. Urthiak zonbat egun tu? / Hemezortzitan hogoi tu. Balad 

211. 

hemezortzigarren (SP, Dv), hamazortzigarren, emezortzigarnen, hamazortzigerren (Gèze), amazortzigarren. 

Decimoctavo. Mila eta seireun da ogeta amazorzi / garrenean izanda. EgiaK 90. Hemezortzigarren 

kapitulua. SP Phil 66. Hamazortzi gerrena nianin kunplitü / ene bekhatia zen izan püblikatü. Etch 178. 

Uztaillaren emezortzigarren egunean. Izt C 480. Emezortzigarnen kapitulua. Hual Mt 18 tít. (Samper 

emezortzigarren). Amazortzigarren kapituluba. Ur (V) Apoc 18 tít. (Ur (G) emezortzigarren). Amairugarren 

mendetik asiz emezortzigarrenera ez zan mugarik gure itxasoan. Or Eus 204. 

- HEMEZORTZIGARRENEKO (SP, sin trad., Dv). "Hemezortzigarreneko, qui est du dix-huitième. 

Hemezortzigarrenekorik, dix-huitièmement" Dv. Hemezortzigarreneko mendean zen gertatu. Etcham 110. 

hemezortzika. Emezortzika seme-alaba / emazte kaskoin aundia. "Tenía dieciocho criaturas". Or Eus 336. 

hemezortzina, hemezortzira (hemortzira Dv), hamazortzira (S ap. Lrq). "Dix-huit à chacun" Lrq. Bere seme 

leial errutsu bakotxari onza urreak amazazpina, emezortzina ta ogeiña ere emanik. Izt C 382. 

hemezortzinaka, hemezortziraka (Dv). "Par groupes de dix-huit" Dv. 

emezurtz. v. emazurtz. 

emienda (Lcc, Lar), enmienda. Enmienda. Neure kulpen emiendarako. Arz 61. Igaroko konfesioetan, 

emienda gabe, gaizki ibilli zera. Cb Eg III 388. Obetasun ta enmienda bagako konfesinoak. Mg CO 261 (Mg CC 

123 emienda). Bildurrezkoa izango da Konfesiñoa, [...], ikusten ezpada emienda ezagun bat. Añ LoraS 30. Beiñ 


mende. 

821


ere denbora luzeko enmienda gabe. AA III 600. 

Enmienda, corrección. "Emienda en erratas, utsen zuzendea, emiendea" Añ. Saritua izan 1888.an Gernikan 

eta gero emienda batzuk eginda [...] egilleak gure Aretxaren azpian irakurri eban. AB AmaE 73. 

emigratu. Emigrar. Napoleon beldurrez / emigratu dena, / makurrik egin gabe, / bai du aski pena. Bordel 

167. En DFrec hay 4 ejs. de emigratu, 1 de emigratze y 6 de emigrazio, todos meridionales. 

eminza. Tajada delgada de carne. Saltsa xikiro eminzendako. ECocin 30. Eman zure eminzak saltsan 

berotzeko, irakitzerat utzi gabe. Ib. 30. 

emiretzi. v. hemeretzi. 

emisio, emisione. Emisión (radiofónica). v. emankizun. RFT-ak nahi zuela emisione bat egin Frantziako 

hizkuntza minoritarien gainean. Mde Pr 63. Radioa pizturik, musikako emisio bat bilatu zuen. Mde HaurB 26. 

En DFrec hay 3 ejs. de emisio. 

emisora. Emisora (de radio). Txikia zen emisora, "emisora local" direlako horietakoa. In MEIG I 100. En 

DFrec hay 4 ejs.; hay tbn. dos de emisore y uno de emititzaile. 

emoi. v. emai. 

emoiik. v. emairik. 

emokadura, enbokadura (Dv). "Crépissage, enduit de mortier" Dv. Umitarsunak bere lana egin zuelakoz, 

emokadura edo prebokadura berritu dute. Herr 6-12-1956, 2. 

emokaldi, enbokaldi (Dv). "Crépissage, action de crépir" Dv. 

emokatu (BN-lab-baig), enbokatu (Dv). Ref.: A; Satr VocP. 1. Llenar de, embadurnar de; revocar. 

"Emokatzea bixkortxatuz (BN-lab), enjalbegar a la tirolina" A. "Embarrarse completamente; ponerse perdido" 

Satr VocP. Eta populuak egiten zuen harrasi bat; hekiek ordean lurrez enbokatzen zuten lastorik gabe. Dv Ez 

13, 10. Murruak lur buztinez emokatuak dira. Prop 1881, 134. Gisuarekin enbokatuak dire kanpo-barneak. Prop 

1897, 164. Beharrik banuen lotura bat, bainan lohiz emokatua nuen. StPierre 13. Barne handi batean sartzen 

gira. Han ere zoko guziak kolpatuz emokatuak. Ib. 18. Hitz bihurritu eta herrebesez eskuara emokatzen, 

kotsatzen eta iluntzen. Zub 19. Leiho txar batzuekin, batere emokatzekoak, ez thindatzekoak. JE Ber 18. Batzu 

dirutan emokatuak. Xa Odol 174. Luzekeria eta nabarkeria aspergarri dira frango laster, are gehiago pasarte 

oies eta morrokoz emokatuak direlarik. Lf in Casve SGrazi 9. Etxea karrakatu ondoan, emokatu ondoan. Bibl 

Lev 14, 43 (Dv zartatu, Ol zarpiotu, Ker zuri-barritu, BiblE zuritu). 

Incrustar. Arnegi, emokatua bezala bi mendi-lerroen arteko xokoari. JE Ber 12. 

2. (Lc, BNc ap. A). Erizar. 

emokatzaile, enbokatzaile (Dv). "Ouvrier crépisseur" Dv. Eta enbokatzailea eroriko eta xahutuko da haren 

erdian. Dv Ez, 13, 14. 

emokoi. v. emankoi. 

emolari. v. emalari. 

emon. v. eman; omen. 

emonazo. v. emanarazi. 

emondu. "(V-ple), ajarse la ropa" A. 

emonio. (Forma atenuada de demonio). Ze milla emonio! Alz Bern 58. Emonio nabarmena! Lab EEguna 

116. Emonio astoa! Lab SuEm 210. 


mende. 

822


emortzi. v. hemezortzi. 

emoteile. v. emantzaile. 

emun. v. eman. 

emur (H). 1. "Humeur, disposition d'esprit" H. v. umore. Zure sendimentiak hanitx gizatan, gizonen 

emurak konseillatzen deitzien bezala dütüzü. "Sicut humanus suadet affectus". Mst III 17, 1. 

2. Humor, líquido del organismo. [Asun] tizanak ohiltzen dütü bulharretako eta gibel erraietako emur 

soberikinak. Alth Bot 15. 

emurgaitz. Malhumorado. Seküla beno emurgaitzago litezke, nik uste. Herr 5-10-1961, 3. 

emusgoa. Pobreza. Emütsgua eztüzü bizio bat. "La pauvreté". Arch Gram 29. 

emuskeria. Miseria, pobreza. Ezta beraz emütskeriarik gü bara ahal gitzanik gure khorpitzaren [...] 

ikhüztetik. Arch Gram 35. 

emuste. "Emutstea, el empobrecimiento (Arch ms)" DRA. 

emustu. "Emutstu, empobrecerse [...] (Arch ms)" DRA. 

emuts (S; Arch VocGr, H). Ref.: A; Lrq. 1. Pobre, proletario. "Le prolétaire" Arch VocGr s.v. xoila. "Le 

pauvre, l'indigent" s.v. praubea. "Jente emüts eli baten haurra düzü, c'est l'enfant de gens indigents" H. 

"Indigent, à la charge de la commune ou de la parenté" Lrq. Emütsak praubezia ontsa gozatzen dü / bethi 

lanez asia harek ükhenen dü. Xikito 4. Nula aberatsa jin litake emütsian bere aorhide baten ikhustera, bere 

dirhariaz egin ahal litzakian usentxa gaisto eta galgarrietarik begiratzera? ArmUs 1907, 107 (ap. DRA, que lo 

interpreta como "pobreza"). Goizean goizetik langille ta emutsak euren zeregiñetara abiau ziranean. Erkiag 

BatB 14. Ez dauke beartsu ta emutsak geiago dirutsuen apetapean zetan egon. Ib. 128. 

2. "Qui vit "retiré des affaires", en petit rentier" Lrq. 

en. "Más que. Aul oi en aul oi!; aul ok en aul ok!, ¡idiota, más que idiota!; ¡idiotas, más que idiotas!" Ond Bac. 

ena (L-ain ap. A; VocBN). "(Int. de mauvais goût); un interlocuteur qui a commencé à parler et auquel les 

paroles qu'il doit dire manquent, appelle à son secours ena, mot sans aucune valeur" VocBN. "Muletilla de 

conversación" A. 

enabasa. "(G-to), muy baboso" A. 

enado (Aq A). Injertar. "Ingerir" Aq 1402. "Injertar (Aq). Debe de ser errata o por lo menos alteración de 

edadon" A. 

enaganalari. v. engainari. 

enaitu. v. eneatu. 

enaiz-banaiz (Gc ap. A). "Indeciso" A. v. enuxu-banuxu. 

- ENAIZ-BANAIZKO. (Adnom.). Indeciso. Saguzar itxusi baldarrak, enaiz-banaizko ega txepeletan. Ag G 

282. Enaiz-banaizko arnastxo bat artu zuan. Sorarrain Lili 126. 

enakotx. "Enano (AN-5vill)" Inza EsZarr 176. 

enaldi. Bandada de golondrinas. Enaldi batek beren txirul-txirulekin eragozten zion jendiari Santuaren itza 

aditzia. Agindu zien Franziskok enadai ixil zitezela ta aguro. Bv AsL 103. 


mende. 

823


enamoratu (-adu Lcc). Enamorar(se). v. maitemindu. Tr. Documentado en autores meridionales 

(generalmente guipuzcoanos) desde Lazarraga; falta en los escritores de léxico cuidado. En DFrec hay 5 ejs. 

Iñor izango bada abisadu, / bear dau forzoso enamoradu. Lazarraga (B) 1151rb. Monjea kausa dala, kokotean / 

enamoraduak ze begi atzik. Ib. (B) 1189vb. Zerua Estanislaoz zaletu edo enamoratu zan. Cb Just 120. Zure 

edertasunak / nau enamoratzen. It Fab 67. Zutzaz naiz enamoratu. Bil 85. Enamoratu zan karabineruetako 

ofiziale batengana. Iraola 55. Markes baten alaba / interesatua / mariñeruarekin / enamoratua. Balad 229. 

Beren antzeko zenbat enamoratuta, / or dabiltza saltoka erdi txoratuta. Tx B II 107. Bigarrenean enamoratu 

baziren ere. Arti Ipuin 76. v. tbn. Lasa Poem 77. 

enamun. v. ernamuin. 

enano (Lcc, Añ). Enano. "Pigmeo" Añ. 

enantzu (-nz- B). Ref.: A; Izeta BHizt. "Destreza. Enenzu [sic] andiko gizona da ori lan ortan" A. "Enanzu 

haundiko gizona da", "horren enanzue...!" Izeta BHizt. Cf. VocNav s.v. enanzo. Berezko enantzua (habilidad) 

eta ikastea bateratu egin behar dira. Ayerb EEs 1915, 261. Ona emen non ageri dan artzaiaren sen eta enanzua. 

Herr 11-10-1956, 2. 

enara (V-m, G-goi-bet, AN-gip-ulz; Lcc, SP (-nh-), Añ), enada (V-m, G, AN, L-ain; Volt 49, O-SPAd 883, SP, 

Urt I 26, Lar, Añ, Dv, H (+ -nh-)), ainhara (L, S; Ht VocGr 360, Lar, Lecl, Dv, H; añhara S), enere (Aq 498 

(AN)), añari (Sal, R), ainada (Darric ap. DRA), ainhera (BN-lab-ciz, S, añe- BN-mix; Arch VocGr, VocBN; 

añhera Gèze), einhara (L-sar), eihara (L; Hb ap. Lh), eñada, ernara (V-m-gip), inara (G-nav, AN, B; -nh- L, 

BN-baig; SP, H), inare (AN-mer, Ae), iñar (Sal, R), inera (B), inada (Hb ap. Lh), inade (-nh- L-côte), enae, 

txanara (G-azp), txenara (G-azp). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 446; A (enara, ainhara, añai, enada, einhara, 

ernara, inhade, inara, iñar); A Apend (añari); Lh (ainhara, eihara); Lrq (añhara); Arzdi Aves 161; Lrq 

(anhara); Etxba Eib y SM EiPáj (ernara); Izeta BHizt (iñera); Echaide Nav 111. 1. Golondrina; vencejo. 

"Eñada, ainhara, hirondelle" Atheka voc. "Enara (V-m, G-bet, AN-gip), golondrina. (G-goi), vencejo" A. En Izt 

C 198, en una lista de aves, aparecen enada y ainhara, además de elaia. Cf. el topónimo Enararri (Cicujano 

(1718), ap. LzG AEF 1963-64, 150). Bouda (BAP 1955, 336) añade la forma enae, que no encontramos en 

ningún otro lugar. v. elai. 

Tr. La forma enada es usada por autores guipuzcoanos y septentrionales --ya desde Pouvreau, aunque no se 

documenta en esta zona a partir de mediados del s. XIX--; enara sólo se encuentra en el s. XX, en textos 

guipuzcoanos, además de en algunos vizcaínos como Lauaxeta y Erkiaga. In(h)ara lo emplean autores 

septentrionales (ya desde Oihenart) y algunos meridionales del s. XX, como Lizardi (UO 56) y Erkiaga (Arran 

191); Lizarraga de Elcano usa inare, y se encuentra además un ej. de iñade en Prop 1906, 170. En cuanto a las 

formas con a- inicial, ain(h)ara aparece en textos septentrionales desde mediados del s. XIX, además de en los 

meridionales Satarka (EEs 1925, 195) y Etxaide (Itxas 196); la forma suletina es ainhera. Con h- incial sólo se 

encuentra (y no como forma única) en Haraneder. En Prop 1892, 225 aparece inharazen, seguramente errata por 

inhararen. En DFrec hay 2 ejs. de enara, meridionales, y uno de inara, septentrional. 

Zerik inhara. O Po 46. Arranoak, usoak, enadak. SP Phil 4 (He 4 henadak). Aiñhera bakhoitzak eztiala bere 

hegaletan bedatsia ekharten. Egiat 244. Etortzea inarea kafiara (370s). LE-Ir. Enada gauza ez, beldurti, 

ikarakor. VMg 25. Nola enadak egin / oi duten kabiak. It Fab 159. Enada, atoz nigana. Bv AsL 103. Izatu ziren 

ganbiatuak, Proiñe enadara, Filomela roxiñoletera. Gy 231. Enadak hegalez. Hb Egia 145. Usoak, ainharak, 

zikoinak idukitzen dute beren ethortzeko muga. Dv Ier 8, 7 (Ol enada, Ker elaiak). Gaztetasunak bainerabila 

airean ainhara bezala. ChantP 70. Arinik dohan ainhara. Elzb Po 194. Iñharak horra airez aire / Nun doazin 

alde hartara. Zby RIEV 1909, 109. Inharak airetan. Arb Igand 54. 

(s. XX). Ainherak iduri. Prop 1900, 216. Añhera saldoak hitzasten zühaiñetako adarretan. Eskual 30-10-1908 

(ap. DRA). Txenara pizkor eguzki-zaleak, zeru aldean, iñoiz baño gorago ta azkarrago. Ag G 43. Enara pitiñ 

pizkorra. Ag EEs 1917, 173. Eñada biko batek egunean 6400 xomorro galtzen dituzte. Argia 11-4-1923 (ap. 

DRA). v. tbn. Dass-Eliss GH 1924, 413. Iñarak zerura airatu. Barb Sup 143. Egin ainharak bezala. Ox 109. 

Inharak harat hunat dabiltza. Ib. 174. Enarak egan dijoaz. Jaukol Biozk 12. Ugiña urratzen dun enara antzo. Or 

Mi 102. Enarak etorri-garaiez. Ldi BB 84. Enada beltzak. Loram Y 1933, 336. Enarak ba-duaz. Laux AB 23. 

Inarak urteoro Santa Krutzetan torri (B). A EY I 95. Bealdetik zerabilkien egaldia enarak. TAg Uzt 107. 

Ainarak ere [badu] umen-ohantze beroa. Iratz 104. Enada polit oiekin. EA OlBe 16. An zetozen enarak 

ontziaren atzetik. JAIraz Bizia 22. Aiñararen (enara, elae, golondrina) bat, bakarti, izuak eraginda lez, igaro zen 

ertzetik. Etxde Itxas 196. Bai pozik dabiltzana enara oneik! Erkiag Arran 191. Enada berantkorra. Arti Ipuin 55. 

Emengo txenareak kabiagain irikia egiten du. MItziar Txoriak 91. Gogor ari ziran txenarak kabiari egitura 

emanaz. Ib. 89. Enada billakatu zen. Ibiñ Virgil 119. Enara txiokariak. Ib. 77. Enarak ez du bein egindako 

kabirik iñoiz aldatzen. NEtx LBB 327. Udarik ez dakar enara bakar batek. Berron Kijote 147. 


mende. 

824


2. inara (G-nav, BN-baig), inede (AN-gulina), inere (AN-erro). Ref.: EI 362. Murciélago. v. GAU-ENARA. 

3. añari (Sal, R-uzt), ineria (det. G-nav). Ref.: A (aiñari); A Ronc 377; EAEL 94. Mariposa. "Itz au (mariposa) 

esateko badegu euskeran itz mordo galanta, ona emen batzuk: aiñari, altxalili [...] eta abar" EgutAr 4-3-1959 (ap. 

DRA). 

- ENARA-HABIA. Nido de golondrina. Iñara-kabi zârrok, urtero beteak. Ldi UO 56. 

- ENARA-BELAR (ainhara-belhar L ap. A Lcq 49, Dv; enada-b. Lar; -lh- SP, Urt II 396, Dv, H, A (que cita 

a He); -berar Izt C 43; inhara belhar SP; ainerabelar Casve). Celidonia, hierba de las golondrinas (Chelidonium 

maius). v. tbn. Zerb GH 1931, 228. v. ELAI-BELAR. Eman behar zaiela enada-belharra oin zolaren azpian. 

SP Phil 346 (He 348 enhada belharra). 

- ENARA ERREAL (AN-gip). Ref.: A; Arzdi Aves 161. Avión (Delichon urbica). 

- ENARA IPUR-TXURI. "(Delichon urbica), avión común" MItziar Txoriak 91. 

- ENARARENAK. "Ernarianak, nidada de la golondrina. Urtero zure leio gañian, ernarianak" Etxba Eib. 

- ENARA-SAGU (inara-s. AN-araq ap. A Apend; iñeresagu G-nav ap. A). Murciélago. v. GAU-ENARA. 

- ENARA ZITAL (ainera z. BN-ad ap. EI 362). Murciélago. v. GAU-ENARA. 

- ENARA ZURI (aiñari zuri R-vid ap. A; añai zuri R ap. A). a) "Golondrina" A. b) "Aiñari zuri (R-vid), [...] 

mariposa" A. 

- GAU-ENARA (Lcc, Añ; -nh- SP; g.-enada SP, Urt Gram 21 A; g.-ainhara L; Dv, H; g.-ainera BN-lab-ad; 

g.-ainhera Lander ap. DRA; g.-anhera Lecl; g.-inara G-goi, AN-araq-ulz, B, L-sar, BN-arb; g.inhara- SP; g.inare 

G-nav, AN-araq-olza-egües, Ae; g.-inhade Lander ap. DRA; g.-inere AN-olza-ulz-erro; g.-aran L-sar; 

gabenara AN-5vill; Lar Sup (-ea), Añ A, H (-ia); gabenada AN-5vill; H; gabainhara H; gabinare AN-arce, 

Ae; gai-ainhara S, R; gai-ainhera S; gai-añari R; gariminare R-vid; mainari R-uzt; mañari R-uzt; miñari R; 

niñarea (det.; Ae). Ref.: A (gai-aiñara, gau-ainhara, gau-inhara, maiñari); A Apend (gariminare); Bon-Ond 

143; VocPir 370; EI 362; Lrq (gai-añhara); Iz R 292; VocNav (miñari); CEEN 1970, 326; Echaide Nav 110. a) 

Murciélago. "Saguxarra, gauendea [sic], murciélago" Izt C 200. Cf.VocNav: "Agoñiri, murciélago (Mañeru)". 

Gau aiñhara eta bi andreierrak. Gy 275. Gai aiñhera, habilu'etxerat. ChantP 110. Orobat jaten dituzte 

garrathoinak, saguak, gau-inharak eta sugeak. Prop 1884, 183. Ardurenik izilka, ilhunbetan, gau inharak iduri 

dutela. Elsb Fram 182. Bere gisako gau-aran edo gau-inhara handi-handi bat. Prop 1894, 11. Orixe gertatzen 

zaio gau-enada deitu lezaiokean saguzarrari ere. EgutTo 2-4-1920 (ap. DRA). Gau ederra dela gau-iñarentzat. 

Barb Sup 111. Dilindan, beltx, gau inhara. Ox 113. Ala gai-añhea bilhatü hiz, argien lotsa hizan! GH 1926, 633. 

Gai-añhera badua hegalez firrindan! P. Xibero GH 1930, 509 (en la misma poesia tbn. gai-aiñhera). Negozioko 

apalatzak, theatretako gau-ainharak, politikako miruak, zer aztaparrak dituzten orok. JE Ber 93. Milla eta milla 

elektrika argi bidetan bazen, gaiañheak segur botz beitziren. Herr 18-1-1962, 3. Ez ahal zuen ere edozoin gauinharek 

lotsarazten bere mizpirazko makhila. Etcheb MGaric 48 (ap. DRA). v. tbn. Ardoy SFran 218 (gau 

ainhara). (Fig.). "Gau-enada [...] (L-ain), rondador nocturno" A. 

b) "Kiñuri (Sal), golondrina" A (es posible que no entendiera bien lo que era el equivalente de gau-iñara, etc. 

'murciélago'). 

- ITSAS-ENARA (itsas.ainhara BN-lab ap. Lh; itxas-ernara V-gip ap. SM EiPáj). "(GH), mouette" Lh. 

"Charrán común, golondrina de mar (Sterna hirundo)" SM EiPáj. Itsas-enarak baizik ez zituzten jakile izanen. 

Mde HaurB 98. Itxas enarak [...] lau muetako auek ezagutzen baiditut: [...]. MItziar Txoriak 53. 

"Itxas-enara aundi (Gelochelidon nilotica), pagaza piconegra" MItziar Txoriak 53. "Itxas-enara beltz 

(Chlidonias niger), fumarel común" MItziar Txoriak 53. "Itxas-enara ega-zuri (Chlidonias leucopterus), 

fumarel aliblanco" MItziar Txoriak 53. "Itxas-enara musu-zuri (Chlidonias hybrida), fumarel cariblanco" 

MItziar Txoriak 53. 

- UGALDE-ENARA. "(Riparia riparia), avión zapador" MItziar Txoriak 91. 

- UR-ENARA (ur-iñara B ap. A (s.v. iñara)). "Golondrina" A. 

Etim. Para su posible procedencia de *eNala y su relación con elae, elai, v. FHV 326. 

enarakume, enadakume (Urt IV 468, Lar), inarekume. Cría de golondrina. Inarekumeak bekala izan bear 

luketela kristioek (370s). LE-Ir. 

enaratxo, enadatxo. Dim. de enara. Ego-aldetik enadatxo bi / etorri zaizkidanean. EA OlBe 15. 

enardadura (-nh- SP, sin trad.), enartadura (H (+ -nh-)), inartadura (H (+ -nh-)). Dislocación; torcedura; 

luxación. "Foulure", "entorse", "dislocation" H. 

enardatu (-nh- BN ap. A; -nh- O-SPAd 882, SP, Lar Sup, H (+ enar-)), enhartatu (H), inhartatu (Lc ap. A; H). 

Dislocar(se); luxar(se). "Eroriko batek ukharaia inhartatu zioen" H. "Forzar (Hm)" A. "Relajarse (se dice de 

tendones)" Ib. v. zainartatu. Zangoa, besoa edo gorputzeko bertze parte bat bere tokitik eta iunturatik 

ilkitzen, makhurtzen, aldaratzen edo enhardatzen denean. Ax 422 (V 273). Oinik ehnarta dakizun / Eztu 


mende. 

825


permetituko. Hm 127. Non hezur guziak inhartatu baitziotzoten. He Gudu 253. 

enartadura. v. enardadura. 

enas (G, AN-larr; H). Ref.: A (enasa); Inza RIEV 1928, 152; Asp Leiz. 1. Descuidado, poco aseado; sucio 

(sentidos prop. y fig.). "Sale, malpropre, dégoûtant" H. "Persona mal vestida [...] (AA)" A. "Mujer floja, 

descuidada" Inza RIEV 1928, 152. "Sucio. Se dice del que hace sus necesidades en cualquier sitio" Asp Leiz. v. 

endes. Baldin etxean eta etxe inguruan badabill baldana, enasa, eta goragalea emateko eran. AA I 581. 

Soñeko enasakin. Ib. 442. Gizonak bere emaztea bortxatuko balu asko gauz enas egitera. Ib. 276. Irten adi 

onegandik Espiritu enas zikiña. AA III 273. Ateta enas ta maskildu aretara. Erkiag BatB 18. Enasa ta utzi 

zabarra izan arren. Ib. 135. 

"Lent, lourd, paresseux, sans activité, sans soin ni propreté" H. 

2. (-a Gc ap. A), enaxa (G ap. A). "Suciedad, del ruedo de la saya, etc." A. 

enaseria (Lar), enaskeria (H). "Dexamiento, floxedad", "pelmacería" Lar. enaskeria (H). Suciedad (fig.). 

Neskatxakiñ edo mutillakiñ enaskerian ibilli. AA III 632. 

enastu. "Dexado, dexativo, floxo, enastua, nagia, baldana" Lar. "Pelmazo, tardo, pesado" Ib. 

enats. "De enasa 'desaliñado' y narrasa 'flojo', nacen enatsa 'muy desaliñado' y narratsa 'flojazo'. El primer 

ejemplo es de uso casi común. Los otros dos los recogí entre Segura y Ormaiztegi" A Morf 273. 

enauke (S, Sal, R; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq. 1. "Incómodo, revoltoso, inquieto. (De ez + nagoke, no puedo 

estar)" A. 

2. enauki (S-saug ap. Lh). Inquietud. "Enauki düka? tu ne peux donc tenir en place?" Lh. 

enaztun. v. eraztun. 

enbaitu. v. enbalditu. 

enbaladore. Embalador. Enbaladorea naiz zure serbitzeko. Volt 211. 

enbalaje. Embalaje. Lotura edo enbalajetarako. Munita 56. 

enbalatu. Embalar. Zure marxandiza izanen da hain ongi enbalatua nun ezpaitu perillik bustitzeko. Volt 

215s. 

enbaldi (BN ap. A), enbadi (BN ap. A; VocBN, Dv), enblai (L ap. Lh; A), enbahi (S y Foix ap. Lh). 

Paralítico; inválido. v. herbal, elbarri. Ohean zakhartela bertze gizon bat enblai zena. Dv Lc 5, 18 (Lç, He, 

TB paralitiko, Ol, IBe elbarri, Or, IBk perlesidun). Sendatuak izan ziren, berriz, hainitz enblai eta maingu. Dv 

Act 8, 8. "Efféminé, impuissant" Lh. "Vain" Lh. 

enbaldidura, emaldidura. Parálisis. Zonbait egunez kexu eta malet egon ondoan, zako agertzen 

emaldidura zango besoetan. JE Med 28. 

enbalditu (BNc ap. A; O VocPo, SP, H), enbaditu (VocBN Dv y A), emalditu, enbaitu. Volver(se) 

paralítico, inválido. (Empleado sobre todo como participio en función de adj.). "Estropié, ou perclus des 

membres" O VocPo. "Frantsesez deitzen dute paralysie edo hémiplégie. Eskualdun zaharrek beren mintzai 

garbian erraiten zuten emalditu zela gizona" JE Med 27. v. hebaindu, herbaldu, elbarritu; cf. emalditu. 

Aitzinara naiz hebainduko, / Enbaldituko et' ezdeustuko. O Po 48. Zenbat eri etsitu eta enbalditu han sainda hari 

egin othoitzek mirakuluz sendaratzen zituzten. Egunaria 1854 (ap. DRA). Etxe gainetik jauts arazi zuten enbaitu 

hori bere ohearekin. Ducq 86. Nola bada ote hola emalditu? JE Med 27. Huni ontsa behatzearekin, ohar dakioke 

nor-nahi ez dela osoan emalditua. Ib. 28. Aintzinerat ekharri zioten orduan gizon enbalditu bat, andetan etzana. 

Leon Mt 9, 2 (Lç, He, TB, Ip, SalabBN, Dv paralitiko, Ur, Arriand, Ker elbarridun, Ol, IBe elbarri, Or, IBk 

perlesidun). Alde batetik beste gizonak ez bezalako delakotz, edo enbalditua. Mde Pr 156. Azkenekotz, bere 

behatz enbaldituekin, tapoia kendu ahal izan zuenean. Mde HaurB 82. 


mende. 

826


enbalida. Inválido. Gerlako enbalida handia, han herrokatürik eta familiatürik zen. Herr 13-9-1956, 3. 

enbalier, inbalier. Inválido. Ekharri zuten ohe batean gizon enbalier bat. Etcheberry 206. Jaiki zaite, zion 

erran enbalierari. Ib. 207. Onhartua izan da bi inbalierrek egin diru-laguntza galdea. Herr 28-7-1960, 3. 

enbaliertasun. Invalidez. Jadanik erran dugu nola pausatu den Iraberriko Battitta Agerre buruko 

enbaliertasuna jinik. Herr 18-10-1962, 2. 

enbaliertu. Volverse paralítico, inválido. Astezkenian, [...] hil izan da Donapaleuko ospitalean, Marie 

Larzabal [...]. Hau enbaliertua zen 29 urthe hautan. Herr 23-2-1956, 2. Katalin Xorra, Teilariako anderea, bet 

betan enbaliertu da. Herr 5-1-1961, 2. 

enbalio. Inválido. Bi enbaliyok portunatu da / oieri irabaztia. Tx B I 26. 

enbaltsamatu, enbaltzamatu. Embalsamar. v. baltsamatu. Katu bat, joan dan neguan il zitzaiguna eta, 

tristia, agindu genduen enbaltzamatzeko. Iraola 113. 

enbarazagarri, enbrazagarri. 1. Embarazoso, molesto. Okupazione nekhagarrienak eta enbrazagarrienak. 

Jaur AndreB 117 (ap. DRA). 

2. enbarazogarri. (Sust.). Impedimento, dificultad. Bizimoduaren duikiñak eta aurrerapenak gogibendu edo 

zuzenzea, eta enbarazogarri guziak kentzea. EConst 47. 

enbarazatu (-adu Lcc), enbrazatu, enbrasatu (VocBN, Gèze). 1. Estorbar, embarazar. Exerzizioa eta zorra 

enbarazatu edo eragotzi daikeanik. OA 77. Hanbatez da [sare] hartan bera gehiago enbrazatzen. Gy 52. 

2. Preocuparse. Pentsaketa hortaz burua hartua / Gure giza dago net enbrazatua. "Embarrassant". Gy 13. 

Zertaz hiz hi enbrazatzen? (BN-mix). A EY IV 40. 

3. Embarazarse, preñarse. Gaztia zegon enbarazatruk andi. Mdg 126. Andria zeukala enbarazatuta. EusJok 

II 71. 

enbarazogarri. v. enbarazagarri. 

enbarazu, enbrazu (H), enbarazo, enbrasu (VocBN, Gèze), enberazu (-su V-arr ap. Totor Arr), enbresu (T-L), 

enbazo, enbazu. Estorbo, molestia; problema, dificultad. AxN explica estakuluak (51) por enbarazoak. v. 

traba, oztopo. Matrimonio santuko inpedimenturik edo enbarazurik batere bage. OA 79 (78 enbarazo). 

Duten enbarazu handi batetik libratuak izan behar dutela. He Gudu 165. Au de enbarazo andi bet billetzeko 

bekatorek beren erremedioa (Ororbia, 1758). ETZ 94. Ken enbarazo guziak. Cb Eg II 118. Munduko egitekuen 

enbrasiak. CatLan 3. Bizitze mortal hunen enbrazuen erdian. Brtc 19. Sei errialegaz paguba niri egin? [...] 

Suba, ta enbarazuba, nun dira? Mg PAb 75. Gure salbaziorako enbarazo edo eragozgarri badira. Gco I 449. 

Jangoikuagana juateko daukat enbarazu bat. JJMg BasEsc 282. Munduko enbrazu eta plazer guzietarik. Jaur 

168. Hau saltzearekin aldiz enbrazu handi gabe / Umedun behi baten naiz betan egiñen yabe. Gy 15. Zuen 

atsekabeak, zuen enbrazuak. Arb Igand 177. v. tbn. Enbrazu: Dh 2. JesBih 456. MarIl 47. 

enbrasu, enbarrasu. Perplejidad, confusión. Debozionezko pratika-mulzu handi batek kausa diezazun 

nahaskeriarik edo enbarrasurik. He Gudu 137. Bere enbrasuan, itzuli zen pintatzailea Santa Teresaren alderat. 

Ducq 328 (ap. DRA). 

- ENBARAZUAN EGON (enbazuan e. G). Estar estorbando. 

- ENBARAZU EGIN (enbazu e. G). Molestar, estorbar. Ume tentel zarrok [...], etxean negar dariela, 

enbarazu egiten euki barik, piztien janaritzat mendira botaten badoguz, oba egingo dogu. Bilbao IpuiB 212. 

Enbazo egingo badigu, ez egin, utzi. EgutAr 11-7-1964 (ap. DRA). 

Etxian enbarazua baño eztaust egitten. Altuna 68. Iñortxok ez die enbazu aundirik egingo. Sorarrain Lili 112. 

Zer egingo yonat nik orain, enbarazu ezik? Bilbao IpuiB 85. Alakoxe enbazoa egiten zioten lantzak, adargak. 


- ENBARAZU EGON. Molestar, estorbar. Aitona eta amonak baserrietan alperrik zaudetela? Enbazu 

zaudetela? EgutAr 10-8-1958 (ap. DRA). 

- ENBARAZUTAN. (Estar, poner, etc.) en dificultades, con impedimentos. Horra zerk presiski enbrazutan 

emaiten duen irakurtzailea, ez jakinez nola pronontzia. MarIl XIV. 

- ENBARAZUTIK KENDU (enbazutik k. G). Quitar(se) de en medio. [Pobre errena] zelan errenga laster 

bidetik edo enbarazuti kentzen etxakon. CrIc 60. 

- ENBARAZUZKO. Embarazoso, molesto. Griñarik enbrasuzkoenekin. Mih 134. 


mende. 

827


enbargatu (Lcc (-du), Añ). Embargar. v. bahitu. Enbargau egioela etxeko guztia. Añ MisE 93. Eskribau 

batek etxian dozuna enbargauta eruaten badeutsu. fB Ic I app. 27 Nagusi jaunak oiek dianak / gero dizte 

enbargatu. PE 139. 

enbargatu. v. enbarkatu. 

enbargu, enbargo. 1. Embargo. Bestela an juango zaio enbargua. Urruz Zer 82. Geiago oraindik: lanikeza, 

bizi-eziña, zerga eta kontribuzioak ordaindu ezin-da baikunta ta enbargoak. Munita 22. 

2. (G-goi ap. AEF 1955, 113). Estreñimiento. 

enbargura (AN-gip ap. A). Parte superior de la vela de un barco. "Belak lau parte dituzte: bekoa bragera da, 

goikoa enbargura, aurraldea arlinga, atze-aldea eskotera" A s.v. bela. 

enbarkatu (Lcc (-du), Lar, Añ), enbargatu. Embarcar(se). (Empleado casi exclusivamente con aux. intrans.). 

v. ontziratu. Enbarka zedin Siriarát. Lç Act 18, 18 (He enbargatu; Dv itxasoz [...] goan, Ol itxasbidea artu, 

IBk itsasbidea hartu). Gustiak enbalatu dugu [sic] eta lagundu enbarkatzera. Volt 216. Pasajen enbarkatu 

(Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Biaia bereko othoitzak. Enbargatzean. EZ Man II 136. Non ere baitaiz 

enbarkatzen / Itsaso zabal hunetan. Gç 139. Cochinen ziradian enbargatü. Egiat 157 (159 -katü). Eta itxasoz 

hurak / diradiela enbarkatü. Xarlem 1126. Barku hortan phozik enbargatzen dire. Gy 203. Barku batian 

enbarkatu naiz. PE 38. Ugarte erreren baten bila nintzan enbarkatu. Azurm HitzB 51. 

Karrosan ez daiteke... hola enbarka! Canc. pop. in Barb Sup 24. 

Embarcarse, emprender alguna actividad. Intresezko egitekotan aise ez zaitela enbarga. Gy 57. 

emarkatu. "Embarcar (?). Creo que en su origen sería la acción de meter cualquier cosa en el barco, sobre 

todo pescado, pero hoy, cuando con la caña se pesca algo, también se dice: An emarka dau" Etxabu Ond. 

enbarkazio (Lar), enbarkazinoe, enbrakasiño. "Embarcación, navío" Lar. Ainbeste enbarkaziyo triste / galdu 

biarra etsiya. Arrantz 153. Enbrakasiñuek balidxo dauenagaz. Ort Oroig 127. Enbarkaziyoz aukera dauka / 

bapore eta batela. Tx B I 193. Itsas irakiñean enbarkaziñoien baltzunetxuak nun susmauko. Erkiag Arran 162. 

Mundakako arraintzale asko Bermeoko enbarkaziñoetan dabiltza. Berriat Bermeo 386. 

enbarrasu. v. enbarazu. 

enbasa. "Enbasa bedarra, manzanilla romana (Chamomilla nobilis)" Arzdi Plant1. 

enbasada. v. enbaxada. 

enbasatu. Embalsamar. v. enbaltsamatu. Nikodemoren okenduarekin lenago enbasatuta. Lard 464. 

enbata (-at V, G-bet ap. A; Añ). Galerna; tempestad, tormenta con viento. Aldendu ziyen aize t'enbata. 

Inzag EEs 1915, 9. Enbat-aurreko zapelaitz. Inzag Y 1933, 419. Enbata tzar batek zuhaitzak errotik atheratu 

zituen oihanean. Zerb Bahnar 133. 

(H), enbate (Lar, H). "Embate, de mar, enbatea, bajodea, lat. undarum impetus" Lar. Olatuen enbata 

indartsuek barrengo gauza guztiak lurrera botatzen zituzten. Anab Poli 62. Golpe de viento. Zerua izar 

zegon, enbatak askaturik. 'Le vent'. Or Mi 38. Aizearen burrundara orduan geiagotu; enbatak gero ta 

gogorragoak. Anab Aprika 96. 

"(V-ger, Gc), viento del N.E. Iparra goizean, arratsaldean enbata, gaberako kanpaizea (G)" A. 

"(V-ple), viento terral" A. 

"(G-azp, L-sar), brisa agradable que sigue a un gran calor" A. 

"(V, G, L-sar-côte), cerrazón que procede del mar" A. 

"(V-oroz-arr-ple), niebla oscura" A. 

enbaumatu, enbomatu (Gèze). Embalsamar. v. baltsamatu. Eros zitzaten ungentu aromatikoak, ethorririk 

hura enbauma lezatenzat. Lç Mc 16, 1 (He, Dv, Leon, IBk, IBe gantzutu, Ol, Or igurtzi, TB balsamutu, Ker 

illontzeko). Thunba edo hobi berri batetan enbaumatürik ezari ziela. UskLiB 60. Bere bi Dizipülük enbomatü 

zien haren khorpitza. CatS 28. 


mende. 

828


enbaxada (Lcc, Urt I 515), enbasada, enbajada. Embajada (mensaje). Martxuaren ondarreko bela eginen 

omen du, norakoz eztakie, baina orotarat ere enbaxadak Errege baitan omen dire. (c. 1597). FLV 1993, 465. 

Geroztik konplitzen haren / enbaxada guztiak. EZ Noel 157. San Gabrielek emon eutsun enbaxadeagaz. Urqz 38. 

Zerureanik dakart enbajadea. Acto 41. Mariagana bidaldu izan zen Mezu edo Enbaxada handiaz. He Gudu 143. 

Ene phartez Aita Saintiari / Enbasada baten egitera. Xarlem 133. Angeru batek ekarri eutsun / Zerutik 

enbajadea. Añ EL 1 217. Aingeruak bialdu / zion enbajada. Xe 155. En DFrec hay 9 ejs. de enbaxada y 3 de 

enbajada. 

enbaxadore (Lcc, Urt II 173), enbasadore, enbajadore. Embajador. "Apostolua, igorria, enbaxadorea" Lç 

Decl Mm 3v. v. mandatari. Kristen izenean enbaxadore gara. Lç 2 Cor 5, 20 (He, TB enbasadore; Dv 

bidalkin, Ol geznari, Ker mandatari, IBk ordezko, IBe, Bibl ordezkari). Daviten enbaxadoreak edo mandatari 

ohorezkoak. Lg I 303. Enbasadore hori / ferafutre igorri behar dün. Xarlem 110. Jaunaren bialdu edo 

enbajadore. Astar II 271. Trinitate adoragarriaren enbaxadore kalitatean. Jaur 352. Biraldu zeban enbajadore 

Erromara. Izt C 452. Enbaxadore goazi / gorthe estranyeretara. Gy 25. Enbaxadoreak errege ene jaunarenak. 

Arch Gram 74. Portugaleko enbaxadorea. Laph 196. Angleterrako enbaxadorearen emazteak. Elsb Fram 107. 

Erregeren Khorteko Prinziak, Enbasadoriak. Ip Hil 24. Ez dakigu zenbat eliza-gizon eta enbaxadore. Zerb IxtS 

108. "Enbajadoreak" erantzun bearrean. JAIraz Bizia 9. Enbajadore baten gela-zain zintzo. Osk Kurl 20. Ia au 

be enbajadore-edo egiten daben, Lekerikaren moduan. Alzola Atalak 76. Espaiñiako enbajadore zegonak. NEtx 

LBB 287. Carlos Quintoren enbaxadoreak. Ardoy SFran 132. Arako errege aren enbajadoreari aulkia autsi 

zionean. Berron Kijote 213. New York-en behintzat ez omen dute inoiz izan frantsesez hain ongi eta ingelesez 

hain gaizki egiten zuen enbaxadorerik. MEIG VIII 71. En DFrec hay 8 ejs. de enbaxadore. 

enbaxadorego. Oficio, trabajo de embajador, representante. Eztute bere enbaxadoregoaren ahozko 

predikazionez exekutatzen pena eta dilijenzia ezarri ukhan solament. Lç Adv ** 3v. 

enbaxadoretasun. "Legationes [...] enbaxadoretasunak" Urt III 108. 

enbazo. v. enbarazu. 

enbazu. v. enbarazu. 

enbeditu. v. inpeditu. 

enbeia. v. inbeia. 

enbeleku. 1. "Umeak enbeleku txarra dira (estorbo) (V-ger)" A Apend. 

2. enbeleko. "Individuo apocado" Ort Oroig voc. Nongue da berau enbeleko ilbixikuen arpidun eu? Ort 

Oroig 106. 

enbenenatu. "Asido-sulkuriko orren lurrunakin kontuz ibilli akitx, laster enbenenatzeok eta" SM EiTec1 (s.v. 

lurrun). v. benenatu. 

enberador(e); enberatortu. v. enperadore; enperadoretu. 

enberazu. v. enbarazu. 

enbidatu (Lcc (-du), Lar). "Envidar" Lar. Ez zuan jokoa utzi nai izan, alik eta aserre-ondar guzia enbidatu 

arte. Berron Kijote 64s. 

enbide. (Usado en la expresión enbide izan 'envidiar, estar envidioso de'). v. inbidia. Mündia jende bere 

sortzepenaz plaiñuz ari diradienetarik da betherik, berzerenaz enbide ere direnetarik. Egiat 232. 

enbidia. v. inbidia. 

enbido (V, G ap. A), inbido (L, BN, S ap. Lh), imido (Lh). Envido (fórmula de envite en juegos de azar, 

especialmente en el mus). Inbido-ta hordago / joka bai musean. Zby RIEV 1908, 94. Peru da esku ta dino / 

bietara enbido. Azc PB 87. Inbido, iduki, hordago, paso. HU Zez 117. 

(Sust.). Envite; (fig.) desafío. Trapuzak ükhen zian bere imidoaren akaboa. GH 1930, 420. Txomiñek 


mende. 

829


enbidoak eta ordagoak ugari erabilzan. Bilbao IpuiB 32. Zaharrek inbidoa ta guk hordagoa. Xa Odol 140. 

Hauen "enbido" eta are "hordago"-ari (Orixe eta muslariak bezala ari naiz) "eduki" ozena botea zion 

[Larramendik]. MEIG V 104. 

- ENBIDO EGIN. Envidar. Hunek inbido egiten nau ta / botako diot hordago. Mattin in Xa EzinB 119. 

- ENBIDOKA. A envidos, envidando. Nekazariak asi oi ziran Lokatzan, beranduago, enbidoka ta ordagoka. 

Ag G 324s. Hameka orenak arte aritu ziren, inbidoka eta hordagoka. PGarm GH 1933, 321. Musian gogotsu, 

enbidoka ta ordagoka! Bilbao IpuiB 242. 

- ENBIDOKO. Envite. Ikur uts duanari, jokoan / erraz oi zaio enbidokoa. "Que cuando todo es figu- / Con 

ruines puntos se envi-". Berron Kijote 25. 

enbidotxo. Dim. de enbido. Uste gabeko enbidotxo bat / azpitik nai dizut bota. Auspoa 43, 113 (ap. ELok 

109). 

enbite (Lcc), enbit(a). Envite; (fig.) desafío. v. enbido. Konprendituba dago / oriyen enbita. AzpPr 81. 

"(V, G), juego de envite" A. 

enblai. v. enbaldi. 

enblanko. "Point de doute ou d'incertitude, si telle chose se fera ou ne se fera pas, ou si tel objet tombera ou 

non" VocBN. 

enboi. "Enboixa, la tokorra que queda al cortar desde abajo el árbol; lo que queda del árbol al cortar una rama" 

Iz UrrAnz. v. enbor. 

enbokatu. v. emokatu. 

enbolikatu. "Enbolika, armar barullo" Etxabu Ond. 

enbolokatu. v. inbolokatu. 

enbomatu. v. enbaumatu. 

enbor (V-gip, G, AN-5vill), enpor (V-gip), anpor (V-m-gip), onbor (AN, B, L-ain; Dv, H). Ref.: A (enbor, 

anpor, enpor, onbor); Iz UrrAnz, Ulz (onborra); Izeta BHizt (onborra); Gte Erd 160; Elexp Berg (anpor). 

Tronco de árbol; pedazo de tronco. "Cepa de árbol arrancado de raíz, tronco deforme, etc." Elexp Berg. Onbor 

zaharrek ematen dute sasia bezalako muskil ahul bat. Dv Lab 367. Anpor andi bi eukezan alkarren aurrean; da 

euretan iarri zirean. A BGuzur 121. Arbasten gar biziari edo enporra miazkatzen zuan urrezko su-mingañari 

begira. Ag G 204. Zugatz enbor-lodidunak. Kk Ab I 3. Zurbil edo onbor bizkorrak. ADonostia Itzald II 6. 

Enbor-gañean eserrita. Or Mi 83. Enborra sendo eta / ostoak tu berde. Etcham 212. Burua koskatuz batzutan 

haritzen enborrari. JE Ber 36. Ez landararik, ez aberik, ez enborrik idoro. Otx 91. Sutokian erre oi dan enborra. 

JMB ELG 81. Husten ari da onborra; / noiz arte da haitza bizi? Iratz 35. Lurrean enbor-errañuak tarteka. Anab 

Poli 85. Piñu-anpor luze bat. Erkiag Arran 145. Gizaldietan zutik / egozan enborrak. Ker Bitargi 95. Zonbait 

aldiz doi-doia enborrari datxikon goroldi izpi bat. Lf in Zait Plat XV. Su artutako anpor zaar bat lez. Gand 

Elorri 48. Orpo-orpotik anpor ta guzti erauziaz. Ibiñ Virgil 86. Enbor igarren barrenean. Ib. 108. Enbor 

sendoan sartu baitzuten aizkora beldurgarria. Xa Odol 261. En DFrec hay 28 ejs. de enbor. 

v. tbn. Tx B 94. Lek EunD 48. Vill in Gand Elorri 17. Osk Kurl 160. NEtx Antz 145. Munita 94. MEIG IX 127. 

anpor. "El tronco viejo, e.d., algún tanto podrido" Iz ArOñ. 

onbor (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 148). Cepa de vid. 

Tronco del cuerpo. Aberearen soin-enborrak iduri luke dena bat dela. JE Med 64. Ez gozatzen soinenborra. 

Or Eus 213. Soin enborra eta soin adarrak zur-zuri baten antzo argal eta medar. Etxde AlosT 54. v. 

tbn. NEtx LBB 242. 

anpor (V-gip), onbor (B). "(B), patón, persona de poca agilidad" A. "Dícese de la persona gorda y torpe. 

Aspaldixan ikusi barik neukan Pedro, eta, aura dago anporra, aura" Elexp Berg. 

(H), anpor (H), anbor (H). "Ivre, ivrogne" H. 

anpor. "Se dice en Eibar de una mentira grande. Anporra zuk oiñ esan dozuna. Kontu, anporrak botatzen dittu 

orrek eta!" Etxba Eib. Cf. anporlari. 

- ENBOR-AIZKORA. "(G-to), hacha grande que se usa para cortar troncos" A. 

- ENBOR-GERRI. Pedazo de tronco. Enbor-gerri moztu ta puskatua. Azurm HitzB 63. 


mende. 

830


- ENBOR-IKATZ. "(G-bet), carbón hecho de tronco de árbol" A s.v. mukur. 

enborki, onborki (B, L ap. A; Dv). "Partie de tronc d'arbre. Onborkiz egitea sua, faire le feu avec des parties de 

tronc d'arbre" Dv. "Madera del tronco" A. 

enborratu. "(R), cardar la lana" A. 

enbortu (AN-larr), anportu (V-gip), onbortu (AN, B). Ref.: Inza (enbortue; onbortue); Asp ANaf (onbortu); 

Izeta BHizt (onburtue); Elexp Berg (anportu). "Endurecido para el trabajo" Inza RIEV 1928, 152 y 153. 

"Volverse torpón. Gizon hori arrata onbortu da" Asp ANaf. "Gogortua ezin mugituz dabillena [...]. Arras 

onbortue nago [...]. Zahartu ta onbortu" Izeta BHizt. "Agarrotarse, volverse torpe. Aspaldixan jan eta lo besterik 

eztot eitten da ziero anportuta nao" Elexp Berg. 

2. anportu. "Anpórtu, anpórketan, podrirse un tronco" Iz ArOñ. 

3. anportu. "Ponerse viejo y fofo el nabo" Iz ArOñ. 

enbortzar. Aumen. de enbor. Eseritzen erraustutako enbortzarraren gañean. Otag EE 1882c, 534. 

enboska (S (Foix) ap. Lh). Cólera, ira. Cf. enboskagaitz. 

enboskada, enbuskada. Emboscada. Halako maneraz non hunen beraren moienez izan baitá gogorgoá 

ematu [...], enbuskadá enbuskatu. Lç Adv ** 8r. Etsai agerien edo ageri gabeen enboskadetarik salbatzekotan. 

Harb 220. Deabuen enboskadetarik begira gaitzatzu. Gç 96. Eta baturik bidean / Marmalo bat enboskadan. Gy 

301. Nahiz zen enbuskada Oriarriagan. Hb Esk 58. 

enboskagaitz (Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Iracundo" A. Cf. enboska. 

enboskatu, enbuskatu. Tender una emboscada (a). Halako maneraz non hunen beraren moienez izan baitá 

gogorgoá ematu [...], enbuskadá enbuskatu. Lç Adv ** 8r. 

enbot (S (Foix) ap. Lh). "Pied bot" Lh. Gure emazte enbotak, milla libera phakatzen dütü hütxadünak eman 

erremedioak, medalla bat eta beste küjüberia eli bat. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). 

enbotto. Pequeño, menudo. Beti enbotto dira Oderizkoak. Canc. pop. in Or Eus 63. 

enbra (V-arrig-oroz-arr-ger; Lar, Añ). Ref.: Holmer ApuntV; EAEL 35. Mujer. "Hembra [...] no la usamos en 

los animales" Lar (que lo hace derivar de eme beroa o de eman berea). Arako enbra lotsabage, bere bularrak, 

besoak eta beeak agerturik darabiltzana. Añ MisE 108. Die amabi erriel, txiki bet gitxiau, ezta alan, enbrak? 

Ort Oroig 38. Demoniñuak ainbeste arte / henbra gaiztuak baditu. Tx B I 208. Balentina saladea / Enbra ederra 

sara su (V-arr). AEF 1930, 19. 

(Sal, R ap. VocPir 357). Hembra (referido a animales). v. 1 eme, urrixa. Nola erraiten zabein enbrer gora 

isantan drenian. Mdg 149. 

"Femelle du chevreuil" Lh. 

enbragatu. Embragar (conduciendo un automóvil). Enbragatu zuen. Arti Ipuin 83. 

enbrakasiño. v. enbarkazio. 

enbrasatu. v. enbarazatu. 

enbrato. "Mujerona" Totor Arr. 

enbratzar (Añ s.v. mocetón). Aumen. de enbra. 

enbraza. Embarazada. Enbraza omen zara, / nere arreba Yoana (B). NafEKZ 189. 

enbrazatu. v. enbarazatu. 


mende. 

831


enbreka. "Pico (Darric)" DRA. 

enbresu. v. enbarazu. 

enbriagatu. Embriagar. Ardo guzizko gozo, santuen gisa orditzen edo enbriagatzen duena. Cb Eg II 46. 

enbrinkalla. "Pico (Darric)" DRA. 

enbudo. v. inbutu. 

enbuskada. v. enboskada. 

enbustari (Lar, Añ). Embustero. 

enbusteria (Añ), inbusteria, inbustikeria. "Droga, embuste" Añ. Enbusteriéi tápa beárriak ta leio ta guziak. 

LE Matr5 301. Kendu bada urrin zeuben miinetati enbusterijak. fB Ic II 214. Enbusteriyan engañatzen nau / 

dirua senti dianian. Xe 275. Gauza aña enbusteri. PE 147. Ez eta ere inbustikeriarik erran behar. Barb Sup 78. 

Sortu diran inbusteri guziak esanaz. Muj PAm 36. Inbusteriyan ai naizenikan. Tx B 175. Dendalarien 

inbusteriak. And AUzta 126. Abek ibiltzen dute / milla enbusteri. Uzt Noiz 33. Egia eta inbusteria nahaste. 

MEIG VI 64. 

enbustero, inbustero, enbusteru. Embustero. Enbusteru baten miin gaistua dala medijo. fB Ic II 212. 

Gizon alper, guzurti eta enbusteru batzuk. Astar II 38. Iges enbusterubak ganik. JJMg BasEsc 249. Inbusteron 

bat etorriko zan. Tx B I 140. Enbustero ta litxarra. Tx B III 97. 

enbustera. (Con marca de género). Desondrauko dabee enbusteratzat. fB Ic II 294. Miina labana 

daukalako enbusteruba edo enbusteria dala. Ib. 218. 

- ENBUSTEROKA, INBUSTEROKA. (Tratar, etc.) de embustero. Berialatik asi zitzaidan / inbusteroka 

tratatzen. Tx B I 70. 

enbuto. v. inbutu. 

1 enda (V-oroz-arr-ger-m ap. A), ende. Raza, casta; especie (referido a animales); linaje. Cf. Añ: Judasen 

endakoa (v. 2 enda). v. abenda, arraza; leinu. Tr. Documentado en autores meridionales desde los últimos 

años del s. XIX; tbn. se encuentra en algunos septentrionales, como J. Etchepare e Iratzeder. En DFrec hay 8 

ejs., meridionales. 

Gure endea, enda euskelerrittarra, antziñeko enda utsa (1895). AG 650. Euskalerriak, txakur emeak legez, 

enda askotako umeak egingo dauz. A Ezale 1897, 53a. Aitaren endakoa esaten dogu Aitaren menduak eta 

izakerea dakazan seme bategaitik. Ib. 409a. Oraiñdiño ende (endea=raza) oneko gizon azkarrak Arranondon 

begozala. Ag Kr 54. Nun zeñ enda edo arrazakoak bizi zirean. Ib. 83. Enda, berbakuntza ta / Ekandu maitteak. 

Echta Jos 349. Au ezta orratik gure lurretako [bei] enda. Ag G 88. Abere enda guzitarikoak. Bera EEs 1915, 

227. Enda zarraren urrezko liburua. EEs 1916, 50. v. tbn. Anab RIEV 1928, 610s. Dalako txarri oso / Enda 

onekua. Enb 184. Arles-ko enda-Museua. Or Mi V. Garrotarren endako azken umea. JE Ber 34. Endari enda ta 

erriri erri yarkiko zaio. 'Gens'. Ol Mt 24, 7 (Arriand y Or MB 744 enda; Lç nazione, He, Ip y SalabBN populu, 

TB y Dv jendaia, Ur y Or jende, Echn yende, Leon, Ker e IBk herri). Giza-enda, giza era, giza-erri bakoitzak 

eder-era berezia dakar. Ldi IL 125. Isturitzen ere giza-enda onen matrail-ezur bat arkitu zan. JMB ELG 18. 

[Abereak] endeari eutsi ta iraunazotera. Eguzk GizAuz 92. Pedro ta bere enda madarikatu orri laguntzeko. 

ABar Goi 64. Ederra da zure enda. Iratz 36. Enda aundi orren erraia. SMitx Aranz 13. Enda guduzale batentzat 

egoki den araura. Mde Pr 226. Eladeko erriaren batasuna, endaz, izkeraz, iaurespidez ta iolasetaz tinkatu zan. 

Zait Plat 37. Beste iru edo lau [idisko], endakoak. Erkiag BatB 52. 

Clase, tipo. Arana Goiri comienza a emplearlo en esta acepción hacia 1897, reservando 'raza' para abenda (v. 

NeolAG). Euron artian enda guztijetako alderdikuak duazalako: liberalak, errepublikanuak [...] (1897). AG 

1349s. Orra or enda bitako gizonak: batzuk lana agintzeko; besteak, ostera, aek agindutako lanak egiteko. 

Eguzk GizAuz 109. 

2 enda. 1. "Hebra, endea, enda. Judasen endakoa, de la piel de Judas" Añ (puede querer significar 'de la carne 

de Judas' --hebra aparece en castellano tbn. en esta acepción--, si no se trata de enda 'raza, linaje'). "Hebra, 

endea" Izt 59r. "(V, msOch), hebra" A. 


mende.


2. Energía, vigor, fibra. Arnasa apur bat artuta gero lengo bearretara ta norberen zereginetara indar eta 

enda geiagogaz biurtuteko. Zav Serm II 270. 

3 enda (V-oroz-arr-och-m-gip, G-azp; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ. "En Ondarroa se dice mucho 

enda significando "y" al comienzo de la frase" A. v. eta. Etorri zan, enda bereala biurtu zan. Lar Gram 335. 

Enda niri botarazoten ezteustee negar-anpullu bat? Añ EL 1 195. Enda Jaola ta Arzain ardurazkoa legez zaindu. 

Ib. 98 (tbn. en Oe (ed. 1872), 17 sg. DRA). Pixau genduan enda / zazpi libra egiña. JanEd I 103. Enda, zeñek 

esan detsu guzur ori? Etxba Eib. 

- ENDA BADA. "Puesto que, supuesto que, y pues" Añ. Enda bada, Jauna, Krutze orretan daroazuz nire 

bekatu andi asko astunak, indazu gurari bizi bat Zeuri jarraituteko eriotzara giño. Añ EL 1 184. 

- ENDAKO (Lar, H). "Pico, algún quebrado en las cuentas, endakoa" Lar. 

endagora. v. oindagora. 

endai (G-goi-to-nav, B, BN-baig; Aq). Ref.: A; JMB At. "Pala (G, AN)" Aq 592. Tbn. en Izt C 232, en una 

lista de aperos de labranza. "(G), instrument de labourage" H. "Pala de hornos" A. "Pala de madera. Labendai, 

pala de horno" JMB At. Endai bat eskubetan dauala. "Pala". Otx 137. Endai eta peaki, pertxuna ta aitzurra, / 

errez dute ebakiko arro dagon lurra. "Palas de recoger tierra". Or Eus 131. Itxas-arraun endaiari (endai: labeko 

palaren alde zabala, ortik arraunaren endaia) eragiñez diarduzun ori. Zait Sof II 26. 

- ARRAUN-ENDAI. Pala del remo. Arraun-endaia saieska jartzen. Or Eus 393. 

endaikada. Paletada. Endaikada uruna begijetara jaurtiki. Otx 138. Endaikada bete urun. Ib. 138. 

endaindu. (Neol. creado por AG hacia 1896 (AG 2333)). Descastar. "Descastado, endaindu" BeraLzM. 

endaitz (L (+ hen-), BN), endeitz (G-nav), andaitz (G-nav, AN-ulz, L, BN-baig, Sal), andaitze (AN ap. A 

Aq), andatx (S, R), erdaitz (BN-ciz). Ref.: A (endaitz, endeitz, andaitz, andatx, erdaitz); Ond Bac 409; Iz Als 

(andaitz), Ulz (andaitze); ZMoso 71. Lanza del arado; timón del carro. "Timón, andaitza" ZMoso 71. Cf. 

indax. Gurpilak, ezpatak eta endaitza estaliki. Or Mi 108. Idiak askaturik / golde-andaitzeti. Or Eus 34. 

Ezarriko diozu [goldeari] [...] endaitz bikoitza. Ibiñ Virgil 73. 

Caña del timón de una embarcación. Yainkoaren gurutzea endaitzean dula, kalunkatzen duk uhaitzean. Or 

Mi 82. Endaitza darua eskuan. TAg GaGo 37. Aize-oial eta belak urratuta, lema eta endaitzak okertuta. 


andaitz (AN-larr). "Balancín rústico" Asp Leiz. 

endaizlari. Timonel. Ni an ninduan endaizlari. Or Mi 9. Ekaitzaldean endaizlari iduri. Zait Sof 82. 

Itsasoan ibilteagatik eztu endaizlari izenik. Zait Plat 133. 

endaizlaritza. Oficio de timonel. Sendakuntza areago izendatzen al duzu, endaizlaritza baino? Zait Plat 

138. 

endaki. (Neol.). Creado por AG en 1897, de enda 'tipo' y -ki. Subclase, subespecie. Enda bakotxaren 

izkijak birrintzen dira, eurek be, endaki bittan (1897). AG 1020. 

"Especie" Bera app. Argitaldariyak urgazpen endaki bi deskazki. EEs 1916, 223 (v. tbn. 1917, 128 ap. 

DRA). Oarpideari jakintza baño obeto zurtasun endaki bat [...] deitzen dionean. "Especie de". Zink Crit 5. 

Género (hablando de animales). Biak [Bos indicus eta Bos taurus] dra endaki beretik. Garral EEs 1925, 23. 

endakide. Miembro de la misma raza. Bere endakide izateak poztu egin bear gaitu. GMant LEItz 74. 

endal (G-to). "Los extremos de los gabi-oñek en contacto con el eje dentado llevaban un ferrado denominado 

endala" Garm Olag 121. v. dendal. 

endalar (V-ger ap. A), endailar (V-m ap. A), endoilar (G-azp ap. Arzdi). "Zarzaparrilla, planta pequeña, 

parecida a la yedra" A. "Endaillar (V-m), cierta planta rastrera" Ib. "Endollarra (Smilx aspera), zarzaparrilla del 

país (en Deva)" Arzdi Plant1. 

endalarri. "El hierro o la piedra donde rebotaba el endala" Garm Olag 121. v. dendalarri. 


mende. 

833


endamas. v. endemas. 

endana. v. andana. 

endari-txori. "(V-m), martín pescador" A. 

endazaletasun. Patriotismo. Bere utsegiterik aundienak endazaletasun eta buru berotasun larregiak sortuerazi 

zizkioten. Etxde 16 Seme 19. 

ende. v. 1 enda. 

endea (det.). "Ausencia" Lar Sup H: "Izt et Cb emploient endea dans le sens d'absence, et aussi de privation". 

Aunque la palabra es de procedencia desconocida, nótese su parecido formal con "duelo, indea" (Lar Sup). 

endeglatu. v. endelgatu. 

endeitz. v. endaitz. 

endeka (V-ple ap. A), "Enteco, degenerado" A. Endekia jatorrizko indarra ta izatia galdu dabezan lora edo 

osterantzeko abeki edo bedarkiren bat da. Esan leike gizon dongiagaitik be, gurasuen mendu ona galdu 

dabenagaitik. A Txirrist 69. Euskeldun endeka pillak. EEs 1920, 126. 

endekagai. Endekagaia dan ipuinkeri-zaletasun gaxotira jausi da idazti-zaletasuna. EEs 1916, 222 (DRA lo 

traduce como "elemento degenerante"). 

endekatu (V-ger ap. A), endakatu (V ap. A), endegatu (AN-erro ap. A Apend). Degenerar. "Endakatu 

(degenerar), de enda (casta, raza)" AG 2336 (escrito hacia 1896). Endekatu zer izango da? Izatea galdu ta 

izen utsa eukitea. Euskaldun endekatua ta sagar arduna ta urratx azal-utsa [...] antzekoak dira. A Ezale 1897, 

409a. Erdaldun eta euskaldun endekatuak. EEs 1920, 126. Seña maite eztaunik bai-ete? Endekaturen bat ezpada, 

eztogu uste. Euzk I 194. Erri ori endekatuta. GMant Y 1933, 188. Griña txarrak osoro endekatuta, 

konkortuta edo menberatuta ez daben gizona. Ibarg Geroko 15. Gizonetan, danik endekatuenak bere, On 

Utsaren izpitxoren bat ikusi izan daroa. Ib. 11. Eresi onen erosta bere / ur tanta orrein antzean / entzule barik 

geratuko da / amaibako negarrean / endakatuen artean. Atutxa Mugarra (ap. DRA). Fruktuak, gozo iatorra 

aztuta, endekatzen zaizkio. Ibiñ Virgil 83. En DFrec hay 3 ejs. de endekatu y uno de endakatze. 

endelgagarri (H), endeglagarri (Lar). "Comprehensible" Lar. 

endelgamendu, endelegamendu (SP (-ll-), Lar Sup, H). Entendimiento, (uso de) razón. v. adimendu, 

endelgu. Zuk idazu, othoi, oso neure endelgamenduia. E 21. Adimendura edo endelegamendura heltzen garen 

pontu beretik. Ax 172 (V 116). Indazu endelegamendua, eta behatuko diot zure legeari. SP Phil 100. 

Eman diezadazu endelgamendua edo izpirituko argia. He Phil 102. Nola haurrek egiteintüzte promesa hok, 

eztütenaz geroz endelgamendürik? CatLan 125. 

endelgamendutsu. Inteligente. Gauza hauk gorde ditutzulakotz zuhurrei eta endelgamendutsuei, eta 

ezagutarazi haur xumei. TB Mt 11, 25. 

endelgarazi, endelegarazi (H), endelega arazi, entelega-erazi, enthelgaerazi, enthelegerazi. Hacer entender. 

Euskalduner, partikularki Zuberuako herrian ene adeskider, endelgaraziteko. Tt Onsa 14. Doktrina üskaraz 

erakats eta enthelega erazi diezen. Bp I 19. Zuñ jaun erretoren medioz enthelega eraziren beiteiezü. Mst IX. Ezin 

Konfesorari endelega arazten badü bere bekatien malezia oro. CatLan 148. Kometitü ditügün faltak guri 

endelgarazi. Ib. 163. Errelijionezko egiak enthelega erazten. CatS 114. Jaun apezküpiari entelega-erazteko 

Santa Graziako etxetan bazela haurrez gaintika. Const 34. Enthelegerazi behar diagü. Casve SGrazi 50. 

endelgatu (Dv, H, A), endelegatu (SP, H), entelegatu (S, R-is; Urt II 206, Gèze, H), entelgatu, endeglatu (Lar), 

intelegatu. Ref.: Lrq (enthelega); ContR 510. Comprender, entender. "Comprehender, con el entendimiento" 

Lar. v. aditu (2), ulertu. Tr. Documentado desde principios del s. XVII en autores septentrionales (más 


mende. 

834


frecuente en suletinos y bajo-navarros orientales); al Sur se encuentra en textos roncaleses y algún ej. aislado en 

Mendiburu y en Iturriaga; en el siglo XX su uso es muy escaso, no hallando sino algunos testimonios de autores 

suletinos. En cuanto a la distribución de variantes, sólo Pouvreau emplea endelega- (aunque cf. endelega arazi 

en el pról. de CatLan), siendo las formas más usuales endelga- y entelega- (esta última utilizada por los autores 

suletinos, Lapeyre y Mendigacha); Iturriaga y Brunet emplean endeglatu (única forma que aparece en el dicc. de 

Larramendi) y Eguiateguy inthelegatü; hay un ej. de enthelga- en Lhande. La -ll- que escribe Pouvreau se trata 

sin duda de una grafía etimológica. 

Zeren zük ezpaitüzü franzes lengoajerik endelgatzen. (1616). AZTH 22. Hobeki endelega dezazun 

gatik. SP Phil 214. Pundu honen hobeki endelgatzeko. Tt Arima 21. Gañelako misterioen predikü saintietan 

enthelegatzeko. Bp I 24. Hitz zunbaiten enthelegatzia neke zatekiala. Mst XXII. Baña etzuten adi-endelgatu bere 

parabolez Jesusek esan nai ziena. Mb IArg I 372. Zer endelgatzen da hemen Orazioniaz? CatLan 152. Endelgatu 

zizin. AR 248. Souzak zian inthelegatü. Egiat 159. Soldaduek eta Ofizierek elgar endelga ahal dezaketen gisan 

(Proclama de 1793). In MEIG I 252. Zenbait misterio nik ezin endelgatua gatik ere. Dh 111. Adituko duzue zuen 

beharriez, eta ez duzue endelgatuko. TB Mt 13, 14 (Hual entelegatu; Lç, HeH, Dv, Ur, Leon, Arriand, Or e IBe 

aditu, He konprenitu, Echn entenditu, Samper entendatu, Ol, Ker e IBk ulertu, Ip goguan hartü). Dezagun ongi 

endelga bekhatua. MarIl 124. Zeina [Eskritura saindua] sentsu guzietarat endelgatzen baitzuen. Jaur 360. Orain 

endeglatuko dezu nola sortzen diran oñazkarrak. It Dial 118 (Ur aituko, Dv adituko, Ip goguan hartüko). Bere 

aitzindarien mintzajia enthelegatzen eztutenak. Arch Fab 11. Lenguaiarik klarena, liraiñena eta endelgatzeko 

errexena. Gy XI. Errex da endelgatzen haren gutizia. Hb Esk 195. Nor berzerik entelegatan da aitetamen izenaz? 

CatR 45. Ala ere aiek etzuten ezerere gauza abetatik endeglatu. Brunet Lc 18, 34. Zer enthelegatzen düzü 

Xahütarzün osuaz? CatS 60. Ikhusten dut orai eta pozi bat enthelegatzen. Lap 28 (V 16). Nihor gutik ongi 

endelgatzen dituelakotz horrelako xehetasunak. Arb Igand 83. Eztakid berzain berze, nola entelegatan daitadan. 

Mdg 133. Ezin erdara enthelega! (ulertu). Lh EEs 1914, 243. Elizako otoitzen entelegatzeko doia. Const 38. Ene 

postura enthelegaturen duzula. Mde Pr 63. Morróiak ez entzutan deus eré, ez entelegatàn, etziá argitan bóza (Ris). 

ContR 510. 

Considerar. Elizak, indüljenzien guri emaitian, enthelegatzen dia eztezagün egin penitenziarik? CatS 91. 

- ENDELGATZERA EMAN. Dar a entender; hacer entender. v. endelgarazi. Nola zük [...] endelgatzera 

eman baiterauküzü [...] hanitz diferenzia dütela. (1617). AZTH 22. Handik endelgatzera emaiten dela Elizako 

hirur misterio handiren ezagutzia. Tt Onsa 48 (se refiere a los tres toques de campana). Eztakid nola entelegatra 

emon. Mdg 132. Obeki emonen naun entelegatra itzez edo elez. Ib. 142. 

- EZIN ENDELGATUZKO (Dv). Incomprensible. Gizon egin baten humiliazioneak eta ezin endelgatuzko 

aphaltzea. MarIl 125. 

Etim. Préstamo claro, en último término del lat. intellegere. 

endelgatzaile (endelleg- SP), enthelegazale, endeglazale (Lar), endelgutzale (Lh). "Qui entend, qui comprend" 

SP. "Comprehensor, se llama el Bienaventurado" Lar. Phensamentien enthelegazalia. Mst III 43, 4 (SP 

gogoak ezagutzen [dudana], Leon gogoetak xilatzen, Ol ezaule). 

endelgatze. Significado, sentido. v. endelgu (2). Zein hitzek [...] erakusten baiterauskigute bere 

endelegatze mistikoan hirur aparta exzelent. SP Phil 124 (He 127 sensu). 

endelgio. Entendimiento. v. endelgu. Endelgiorik gabe, ez itxikiz hitz eman dutena. TB Rom 1, 31. 

endelgu (BN ap. A; Dv, H), endelegu, entelegu (-th- S ap. Lrq; -th- Gèze, H). 1. Entendimiento, inteligencia. 

v. endelgamendu, adimendu. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Dechepare, con más 

frecuencia relativamente en los suletinos; se emplea muy poco en el s. XX. En cuanto a las variantes, se da para 

endelgu / endelegu / enthelegu una distribución similar a la de endelgatu / endelegatu / enthelegatu (q.v.). La -ll- 

de S. Pouvreau se trata, sin duda, de una grafía etimológica. 

Memoriaz, borondatez, endelguiaz goarnitu [arima]. E 11. Endelguak iuiaturen du halaber zuzenki. EZ Man I 

134. Hobe da guti iakitea humiltasunarekin eta endelegu gutirekin, ezen iakintasunen tresor handirik 

izaitea burupeko banaloriarekin. SP Imit III 7, 3 (Ch argi, Ol adin). --Zonbat dira Espiritü Saintiaren dohañak? 

--Zazpi: 1. Zühürtzia. 2. Enthelegia. Bp I 50. Aski enthelegü huna düzüla. Mst I 2, 3. Endelgüko adinetara heldü 

girenian. CatLan 102. Gizonaren ispiritiaren, endelgiaren araukua. AR 75s. Gure Izpirituek endelguz ezin har 

detzaketen bezalakoak dire. Dh 170. Ene enthelegia, ene memoria, ene boronthatia. UskLiB 109. Gizonaren 

endelguaz gorago dena. MarIl 65. Nausi Dibino harrek emaiten du endelgua errexki haren lekzioneak 

konprenitzeko. Jaur 179. Zuen endelgu, gogo, xede, bothere, guziak Jainkoarenak. Dv LEd 97. Enthelegiaren 

üsajia ükhenez geroz. CatS 53. Haren arima izan da hatsarretik enthelegiaz argitürik. Ip Hil 33. Gure 

gorphutzeko zainek, gure arimako endelguak. Arb Igand 72. Haren entelegü argi. Const 14. Haur-endelegu 

malgu hori. Mde HaurB 58. Ez zeudela izpiritu eta entelegu laneginik batere gabe. Mde Pr 225. Baldin eta 


mende. 

835


endelegua zorrozteko eta erudizioa erakusteko ez bada. In MEIG VI 31. 

2. (SP), entelegu. Comprensión, inteligencia (de algo). "Entente" SP. Adimendua emaiten deraue xipiei, 

endelegua, egia, barreneko mamia agertzen deraue arima garbiei. SP Imit IV 18, 4. Misteriuak agertzen zitizie, 

bena zük segretien enthelegia idekitzen. Mst III 2, 2 (Ch ezagutza). Hitztegi xumea, liburu huntan enplegatuak 

diren usaiaz kanpoko hitz batzuen endelgutan. Gy 327. 

3. (H), endelegu (SP). "Signification. Bi endeleguzko hitza" SP. Cf. ejs. del tipo zer endelgatzen da [...] 

hortaz? s.v. endelgatu. [Hitz] hetan datzan endelegu miretstekoa eta plazergarria. SP Phil 92s (He 95 sensu). 

- ENDELGUZKO. Intelectual. Kontenplazione osoki endeleguzko batetara. SP Phil 186 (He 188 adimendu 

hutsezkora). 

endelgudun, entelegudun (S ap. Lh; Gèze, H). Inteligente. 

endelgugabe, entelegugabe (Gèze, H). "Borné, sans intelligence" Gèze. 

endelgugaitz. 1. "(S-saug), difficile à comprendre" Lh. 

2. "Qui comprend difficilement" Lh. 

endelgugale (SP, sin trad.). "Bi endelgugale (Hm)" SP. 

endelgutsu, entelegutsu (S ap. Lh; Gèze, H, Foix ap. Lh). Inteligente. Harek entzüten beitzian eijer zela 

eta enthelegütsü, ürgülliak hantü zian. Ip Hil 114. 

endelgutzale. v. endelgatzaile. 

hendello (BN ap. A; VocBN Dv, H). "Insouciant, ayant par sa tenue un air d'abandon" VocBN. 

endelu (AN-ulz ap. A Apend). 1. "Fundamento, fuste" A Apend. 

2. (B). "Persona sin fundamento. Etzaitela urbildu gizon endelu horrengana" Izeta BHizt. 

endelugabe. "Sin fundamento (AN-ulz)" A Apend. 

endemas (V-arr-m-gip, G-azp; Lcc, Añ), endamas. Ref.: Etxba Eib; Etxabu Ond; Totor Arr. 1. Sobre todo; 

todavía más. "Mayormente" Lcc. "(En) particular, particularmente" Añ. "(Y) más si esto, o aquello sucede", 

"además que", "especialmente" Ib. v. BATEZ ERE. Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos, 

casi exclusivamente del s. XIX. Gexorik daguana / ondo erruki dot / endemas balego oian / eulijakin iñoz. 

DurPl 79. Geijenian, ta endamas baseerrijetan. fB Olg 57. Ardao puska bat edanak, ta endemas zerbait geijago 

edanak. Ib. 48. Apezak humillatzen lan da / endemas badaude edanda. Izt Po 137. Hura ezin ikusi zutenak ere, 

endamas Eskriba eta Fariseoak. Lard 420. Baita jentillai ere [Ebanjelioa erakutsi], endamas Juduakin ezer 

aurreratu ezin zala zekustenean. Ib. 500. Endemas ere ederra bada, / aberatsa ta gaztia, / ez da biziro ikaratuko 

/ len dadukana uztia. PE 58. Berorri eskerrak, / zenbat nagusik eta / endemas maixterrak. JanEd I 16. Arkitzen 

ziran [...] izugarrizko lar-abereak, endemas leoi andi bat. EE 1884b, 102. Bilbon barberurik asko, / Endemas 

Barrenkalean; / Neu bere araxe noa / Buruen min dodanean (V-arr). AEF 1930, 20. Amaika ordu galdu bear du 

/ zuen ta bere kaltian; / endemas beintzat kobrantzaren bat / izaten badu tartian, / ez daukazute ori ikusirik / aiek 

gastatu artian. Uzt LEG II 82. 

2. endamas. Además. Alan esan deust eleizatik urten dauan ikasle batek. Ta endamas dirua emongo 

deustala Berorrek. Bilbao IpuiB 161. 

endemoniatu (-du Lcc). "Demoniado", "endemoniado" Lcc. Deabru madarikatua, endemoniatua. Añ MisE 

210. Bere izenian endemoniadubak askatuteko. fB Ic III 285. Bi endemoniatu kain furioso, ez baizen ñorere 

atrebitan igartra bide kartarik. Hual Mt 8, 28 (Samper endemoniatu; Lç demoniatu, Echn debrutu). 

endemoniada. Desondrauko dabee enbusteratzat, etxizeratzat, endemoniadatzat edo zorotzat. fB Ic II 294. 

enderri. "Nación (neol. Arriand)" A DBols. Enderriaren ertxinditza darabillenean. "El erario de la nación". 

Zink Crit 58. Enderriak baña euren eginbearra beteko badabe, aurrera eta goirantz alegiñak zuzendu bear 

ditue. GMant Y 1933, 188. Asmu onen adierazleak bialdu ebezan enderri askotara. Eguzk GizAuz 68. An ere 

enderri guziak tinko. SMitx Aranz 180. 


mende. 

836


enderritarteko. Internacional. Langilleen Alkargo onei enderritarteko bazpatzak deritxoegu. Eguzk 

GizAuz 67. Irugarren enderritartekoari gorria deritxoe. Ib. 70. 

endes (B, S; Foix ap. Lh, VocB). Ref.: A; Lrq; Izeta BHizt (endesa). "Persona desaliñada" A. v. enas. Zein 

endesa zaren. Izeta BHizt. Libertimentü endesak bazterrialat ezaririk. Herr 18-1-1962, 3 (DRA traduce "sucio, 

deshonesto"). 

hendes. Mal tiempo. (Es muy posible que se trate de la misma que la anterior). Ezinago hendes ükhen dügü 

azken egün horietan, eta haatik, lanak gibel baratzen. Eskual 23-5-1913 (ap. DRA). 

endesgrosa. "(S; Foix), personne crasseuse" Lh. 

endeskeria (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Malpropreté d'une personne négligée" Lrq. Jesükrixten odolaz 

xahatü nahi zian dantzarien lehen "monttiotak" egin erazten zütian endeskeriak. Herr 22-12-1960, 3. 

endeski. De forma desaliñada, desaseada. Haren Komentuko Fraidiak ez endeski, bena oneski bestitiak 

izan ziten. AR 272. 

endestu (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Devenir négligé et crasseux" Lrq. 

- ENDES-EHI. Fácil de mancharse. Endes-ehi da kobria. Nikelak hau badü hunik, ezta kobria bezain theiüzale. 

Eskual 6-4-1908 (ap. DRA). 

endezera. v. endrezera. 

endi. v. haraindi. 

endikur. Símbolo de raza. Aitor ber-bera endikur baten / antzez an oztadarpean! EA Txindor 133. 

endoilar. v. endalar. 

endore (h- A). Alcalde. v. alkate. Tr. Aparece en Refranes y Sentencias, y su uso se ve revitalizado en el s. 

XX por autores meridionales, sin duda como sustituto de un préstamo claro como alkate. En DFrec hay 4 ejs. La 

-e final no es segura en RS, por estar atestiguada sólo la forma determinada -ea. Zegik ezer endorea , 

enzun artean bestea. RS 73. Donostiko endorea. Ag G 249. Madrillen Endore (alkate) egon zan. J.B. Ayerbe 

EEs 1912, 49. Ronkillo endoreak. GMant LEItz 64. Endore ta ziñegotziak. Eguzk RIEV 1927, 426. Uriko zelaiziar 

endoria (alkatia) ta ziñegotzijak (kontzekalak) igaro ziran. Altuna 25. Endorea agertuko da. Lab EEguna 

108. Alkate edo Endore jaunei. NEtx Nola 12. Errian endore edo alkate zan jaunak. Munita 116. Biotzen endore. 

BEnb NereA 208. Saint Ives itsas-huriko endore edo alkate ezagutua. Mde Pr 253. 

Etim. Para su posible origen en cast. veedor, v. LH 281. 

endratxa. "(V-ger), especie de zarza que se cría en los jaros (v. endeillar)" A. 

endredadore. Enredador. v. endredatzaile. Beti guretzat azaltzen dira / endredadore batzuak. Tx B I 99. 

endredagarri. Complicación, perturbación. Mundu onetan izaten dira / beti endredagarriak. Uzt Sas 251. 

endredamakil, enreamakil. Enredador. --Ona emen beste enrea-makilla. --Zer da ori? --Pintxana da, 

jauna. Txori orrek ondatzen ditu bazter guztiyak. Sor Bar 28s. 

endredatu, enredatu (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc), endreatu, enreratu. Enredar, liar, confundir. "Enredau 

detsa burua" Etxba Eib. Dagualako enredadurik munduen gauzetan. Urqz 16s. Aztutzen zate zer esan zuten ta 

zer ez; deabruak enredatzen ditu. Mg CC 112. Berbeta enredau ori. Mg PAb 159. Edari gustokua / matsaren 

zumua, / orrek enredatzen du / galanki mundua. JanEd I 41. Enreratuba bada / makiña bat jente. EusJok II 27. 

Pakian daudenak endreatzera. AzpPr 98. Gariak me eta enredatruk. Mdg 141. Pakian neguena / bertan 

endredatu. EusJok 84. Auzo guziyak enredatu. Tx B I 267. Bazterrak endredetan. Kk Ab II 8. Etxuat uste burutik 

ain endredauta ibilliko aizenik. SM Zirik 57. 


mende. 

837


endredatzaile, enredatzaile (V-gip ap. Etxba Eib). Enredador, liante. Etzerade izandu / enredatzallia. 

AzpPr 115. Aldamenetik izandu ziran / endredatzalle batzuak. Tx B I 216. Eskolako enredatzalle aundiña, 

urtiekin errizaitzalle. Etxba Eib. Zu bezelako endredatzaillerik ezta inguruan sortu. NEtx LBB 140. 

endredo, enredo (V-gip ap. Etxba Eib; Añ), endrero. Enredo, lío, molestia. "Tramoya, tramoia, naspilla, 

enredoa" Añ. Mezatan beti enredoan. Mg CC 215. Enredo puska bat egiten badabee umiak. JJMg BasEsc 11. 

Enredo eta nastiak. Xe 245. Endredo asko jarritzen ditu / bada persona gaiztuak. PE 140. Enredua sortzen. 

AzpPr 88. Erbestera joanda endreruan asi (AN-gip). A CPV 791. Galtzalliak beti oi deu / milla endredo. EusJok 

II 123. Badatoz "tensio" ta / beste endreduak, / Ondoren jakiña du / au zurruteruak. Basarri 149. Bazan bat beti 

enredua ipiñi guran. Etxba Eib. 

- ENDREDO-ZALE. Amigo de armar jaleo. Gaur arte, nork jakin du zer zan uelgea? / Enredo zalez dago 

mundua betea. AB AmaE 407. 

endrezera (O-SP 223, SP, Lar, H, A), endezera (S, R ap. A). "Lado" Lar. "Parte, endrezera, aurkientza" Lar 

Sup. "Paraje" A. Cf. VocNav s.v. endrecera. Gorputz guztian, eta gorputzeko endrezera, aurkientza, iuntura 

eta parte guztietan. Ax 590 (V 379). Samur duen parterik, uxter duen aurkientzarik, endrezera onik eta gozorik 

baduela. Ib. 97 (V 67). Endezera kartan agitu zaitad mando baten erortea (R-vid). A. 

endrezu (O-SP A, SP, Dv, H). 1. "Service. Endrezu egin ziautak, il m'a été fait un bon service ou office" O- 

SP 227. Harriet, que cita el ej. de Ax 9, traduce "bonne direction". Erregeri eta komun guztiari anhitz 

okhasinotan egin derauztetzun zerbitzuak eta endrezuak. Ax 9 (V 4). Harenganik zahartzean endrezu izaiteko, 

nahi duzunaren erdiesteko. Ib. 174 (V 117). 

2. (B ap. A; O-SP 227, SP). Destreza. 

3. "Jaez" Lar. 

4. "(V-ple), pícaro, pendenciero" A. 

5. endresu (AN-5vill ap. EAEL 130). Cacharro de cocina. 

endu. "P.P. Astarloa confirme ce sens dans le verbe endutea, endu, auquel il fait signifier une idée de repos, de 

calme (Ast Apol)" H s.v. edendua. "(V ms.), estar inmóvil" A. 

endu. v. 2 edendu. 

1 endur. "(L, BN), 1.º maigre, chétif. 2.º mesquin" Lh. v. andur. Hondamen haiduru zegozen / nahi 

enduregiz ez ausart / untzia suthautsez jauzaraz. Mde Po 89 (de interpr. no segura). 

2 endur. Non ez duen sugeak belaun buruan ausiki, edo endurrean. Ezen orduan ez litake errex, edo ez gozo, 

minaren xurgaraztea. JE Med 93 (de interpr. poco clara). 

endurgarri. Debilitador. Lihoak lurra hazkurritsua behar duela, idorra edo xukua ere behar du. Hezea 

kalte du, endurgarri. Lf GH 1924, 392. 

endurreria. "Endurreri (L, Dv), mesquinerie" Lh. 

endurtu (BN-lab ap. A). Agotar(se), gastar(se), extinguir(se). "1.º mermar, reducirse de volumen y de 

abundancia. Mahasti hau betea zen, bainan endurtu da. 2.º debilitarse, desfallecer. Gizon hori endurtzen ari da" 

A. Tokiaren gainean ari dira endurtzen bai azalez bai mamiz, holakorik erran baditake harriaz mintzatuz. JE 

Ber 42. Betroinak oraino ere han [Dakarren] gelditu dira, nahiz, azken aste huntan, atuna bet-betan endurtu den. 

Herr 14-3-1957, 4. Dana aldi aundiak endurtu (mermar, debilitar, etc.) daroa. Zait Sof II 36. Zer erhokeria, 

holako diruketa endurtzea batere beharrik gabe, urgulu zoro baten galkatzeko! SoEg Herr 15-1-1959, 1. Bainan 

ez dira ohartzen, laboraria ari dela baztertzen, eta endurtzera doala ogi eta esne ekar-arazleen arraza. SoEg 

Herr 1-10-1959, 2. 

Destruir. Heltzen balira girixtinoen ikastegien endurtzerat, zer balentria! SoEg Herr 10-12-1959, 1. 

1 ene (V-arr-gip, AN-mer-5vill, L, BN, Ae, S, Sal, R; Volt 5, SP, Urt I 9, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, 

H). Ref.: A; Bon-Ond 169; EI 201; Lrq; Iz ArOñ; Gte Erd 230. Incluimos aquí los casos de declinación 

derivados de ene (enekin, enetzat, etc.). 1. Mi; mío. (Sg. Azkue es de uso común, pero incluye en la misma 

entrada ene usado como interjección). "Mío o mi, mien ou mon, enea edo neurea", "mis hijos o hijas, mes 

enfants, ene umeak" Volt 12. "Enekiñ etorri (Araotzen zaarrak oraindio)" Iz ArOñ. Cf. A s.v. en: "Tengo idea de 


mende. 

838


haber oído enek "yo", en vez de nik, con el verbo en tercera persona. Enek esan dau, yo lo he dicho", e Iz ArOñ: 

"enik ein ddot". 

Tr. General en los textos antiguos (donde apenas aparece otra forma, excepto, naturalmente, la anafórica --en 

principio-- neure); desde el s. XVIII su uso disminuye notablemente entre los vizcaínos, y es todavía más escaso 

en los guipuzcoanos, conservándose sobre todo en vocativos --del tipo ene seme, ene Jaun ona, etc.--; en 

Cardaberaz, Aguirre de Asteasu y Lardizabal, p.ej., sólo lo encontramos en este uso. Es más usual, en todos los 

contextos, en algunos autores vizcaínos, como Zavala, fray Bartolomé, Arrese Beitia y sobre todo Añibarro; en 

este último es muy frecuente en la segunda edición de EL (aunque tbn. usa neure y nire); en la primera, en 

cambio, apenas hemos encontrado algún ej. aislado. Desde principios del s. XX su uso aumenta al Sur, 

especialmente en los autores de léxico más rico. Al Norte, aunque su utilización es general, parece disminuir 

algo desde mediados del s. XIX, en beneficio de la forma nere. En cuanto a su uso restringido a los contextos no 

anafóricos (es decir, aquellos en que no tiene un sintagma nominal correferente, explícito o implícito, en caso 

absoluto, ergativo o dativo dentro de la misma oración), parece que se da en los ss. XVI-XVII con bastante 

regularidad en los autores septentrionales, y en menor medida en los meridionales. En Lazarraga, p. ej., es usado 

generalmente como no anáforico, con escasas excepciones (zurekin ene faltaok / estaliko det (1165v); v. tbn. 

1197r). Desde principios del s. XVIII parece que la distinción va desapareciendo (cf. sin embargo el ej. de 

Elizalde), siendo habitual su empleo en contextos en los que antes aparecía neure (cf. bere). v. Sarasola Eusk 

1980, 431ss. 

Ene Peruco (1366). Arzam 212. Eta ene bada ere lastoa eta bihia, / Ez batori ahal duket ezetare berzia. E 

137. Haur da ene Seme maitea, zeinetan neure atsegin ona hartzen baitut. Lç Mt 3, 17 (Samper ene / nore, He 

ene / ene [...] duena; TB, Ip, SalabBN, Hual, Leon ene / ene, IBk nire / nire; Dv ene, Ur y Echn nere, Arriand y 

Ker neure, IBe nire). Enetik harturen du. "Du mien". Lç Io 16, 14. Ene arima Jangoikoagana beldurreki 

partiturik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Ene penea dakutsun gero. Lazarraga 1143r. Ene izena da Clarian. Ib. 

1147v. Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Ib. 1144r. Gerrea espa bakea, gustia da enea. IC II 426. 

Andia da ene mina: esan nai ta esan ezina. RS 114. Ene ganik ikhas ezak. EZ Man I 26. Hala eginen du enekin 

ere. Ax 68 (V 45). Ene seme alaba txipi laztantxoak. TAV 3.2.13 (texto guipuzcoano de 1648). Enea da errua. 

Cap 20. Ene sustengatzeko . Gç 208. Ene izate güzia ezagützen baitüzü. Bp I 129. 

(s. XVIII) Ene gaztetasunean errezibitu tudan eskola eta hazkuntza onen kariaz. ES 123. Eneak baitire 

ontasun eta dohaiñ perfet guziak. Ch III 30, 5. Otoitz egiten diot Andre Dona Maria Birjinari [...] eta neure aita 

konfesore orri, otoitz egin dezaten enegatik gure Jangoikoari. El 18s. Ene faltaz, ene faltaz, ene falta andiaz. 

CatBurg 47 (CatAria 453 ene, CatB 13, CatUlz 5 nere, CatOrb2 950 naure, CatSal2 28 nore). Enetzat 

preparatua zadukana. He Gudu 106s. Zük enetako düzün arranküra. Mst III 17, 1. Ez, ene seme. Cb Eg III 341. 

Ez dezan har ene baitan eskurik. Lg II 97. Beretáko idukibéz ene libertádea [...]: ene dén ta deitzendén guzi 

guzía. LE Ong 37r. Ene etsaien maitatzen. Monho 134. Ene gurasoa daneti. Añ EL 2 48 (EL 1 42 neure). Ene gatik 

laidoz estaltzen. Jaur 384. Ene errespetiak deiziet eskentzen. Etch 570. Eta ofrezizen darozkizut ene bizi, obrak 

eta trabajuak nere bekatu guzien satisfakzionetan. CatEliz 458. Ene ahalgoa zoin ttipia den. Laph 184. Zuk ere, 

ene bihotzeko semea, eman gieztetzu eskerrak. Arr GB 118. Ene erriaren altaran. AB AmaE 444. Naiago izango 

neuke ene senarra. A BeinB 63. Ene Aitaren egitekoak diren lekhian. Ip Hil 135. Eskaintzen dautzut ene bizia. 

HU Aurp 123. Ez dautate ahantzarazi ene haurtasuneko hura. JE Bur 185. Enetako, hiretako, gurea duk Battitta. 

Ox 113. Ene pentsamendua sutan yarri duela. Or Mi 26. Segi hadi enekin. Etcham 83. Maite dau bijotz gaxuak 

ene aberri kutuna. Laux BBa 32. Berriro igo nauzu ene mendira. Ldi BB 126. Othoitzean ari ene 

populuarentzat. Lf Murtuts 4. Ene billa etorri duk. Etxde JJ 276. Nik ere ene hitza erran diat. JEtchep 66. Badira 

enegan bi joera-mota. Vill Jaink 88. Ene semia diat etxen. Casve SGrazi 88. Ikus ditzakezu ene dudak. MIH 

216. 

Zeruan , Iauna, baduzu / Laudorio fermua: / Eneori hain fin gabez / Badut segur damua. Hm 95. 

(Con valor destinativo). Zure alaba prima gald'egiteko ene. ChantP 278. Mera batek badauka / 

obligazione, / gaitz laiteke bertzenaz / zure eta ene. Xa EzinB 109. 

2. (V-gip; Dv (V), A). Ref.: Etxba Eib. (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). "Enne, (interj.) ene más 

enfática" Etxba Eib. Para las expresiones del tipo ene galdua!, ene dohakabea!, etc. v. galdu, dohakabe, etc. 

Tr. Documentado en autores meridionales desde el s. XIX (cf. AI ENE). Au da farragaia / (ene!) válgame 

Dios! Izt Po (la lectura no es segura). Ene!... Zerua izarratu jat. AB AmaE 22. Eeeene! makilada bat artu deu 

buru buruen. A Ezale 1897, 52b. Ene! Txalopak etorri dira, ta aparia egiteko oraindik. Ag Kr 106. Ene! Au da 

argien ederra! Kk Ab I 70. Ene! Bikendiren ukaldiek! Or Mi 59. Ene! gure biotzon / erdibitzea! Ldi BB 48. Ene! 

Ene! Soin errukarria! Zait Sof 41. Ene! egin zuen Helenak txunditurik. Mde Pr 177. Sinistia be. Ene! SM Zirik 

26. Ene! Ene! Baenki jakin! Bilbao IpuiB 198. Ene, Patxi, zeruetatik etorri egin aiz? And AUzta 52. Ene! Igarri 

egingo ete deutsa, agiri ori egiazkoa ez dana? Erkiag BatB 162. Ene! koloreak aitu zaizkit. NEtx LBB 129. 

v. tbn. ArgiDL 31. Altuna 19. Jaukol Biozk 83. Alz Burr 37. Lab EEguna 71. Laux BBa 120. Otx 161. TAg Uzt 

155. SMitx Aranz 102. BEnb NereA 88. Osk Kurl 199. Ibiñ Virgil 40. 

Eskola bateko ume, Jesus abezean dabilzanak, eztabe esaten goiz osoan, ni ikusitakoan esan zirean beste ene. 

A BGuzur 137. 


mende. 

839


- AI ENE (V-gip; Lar, Añ, H). (Interj.). Ref.: Etxba Eib (ay enne); Elexp Berg. ¡Ay de mí!. "De igual manera las 

vizcaínas usan del Ayene, aspiración que significa '¡Ay de mí!'" TAV 3.3.1, 173. "Ay enne, galdu naiz ni! Etxba 

Eib. "Aiene! Onek die miñak dauzkatena Elexp Berg. "Aiene! ze pasau jatzu arpegixan?" Ib. Cf. Lcc: "Guay, 

interjección, ay eneri, ay erioa". Cf. aiene. 

Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos. 

Ai ene! Ai ene galdua! Infernuko kateakin erremedio gabe nago! Cb Eg II 106 (Dv LEd 113 ai ene!). Ai ene! 

Zer dolore izan diteke onen parerik? Ib. 114. Ai ene! esaten zion konzienzian Aingeru onak, bekatu mortalean 

zaude. Mg CC 137. Ai ene! Ai, neure Aita ona! Zer egin dot neure itsutasun gogorrian! Mg CO 54. Ai ene! 

luzatu da deserri onetako nere bizia! AA I 621. Ai ene! Gedeon-ek deadar egin zuen. Lard 127. Ai ene! dana 

galdu zenduan! AB AmaE 20. Ai ene! Amando da. Ag AL 116. Ai ene! Irri-abarrik etzuan billatu. Ag G 160. Ai 

ene! zion Bikendik. Arekin sar nazute zuloan. Or Mi 150. Ai ene! ordu txarrean! Laux BBa 74. Beti deabruen 

mende... / Ta, ai ene! / sendatzerikan ez uste... SMitx Aranz 208. Ai ene baiña! Berron Kijote 157. 

v. tbn. Lek EunD 37. Zait Sof 147. Erkiag Arran 73. Bilbao IpuiB 202. Osk Kurl 179. Arti Ipuin 59. Gazt MusIx 

101. Ibiñ Virgil 78. Lab SuEm 175. NEtx LBB 98. 

(Con reduplicación intensiva). Ai, ene! ai, ene! Arren, Iauna, eznaizula itxi Zure eskutik. Ag AL 67. Ai ene! 

Ai ene! / Miseremini mei, gugaz erruki zadi. Enb 108. 

(Con eta intercalado). Troketan jausten diran ur minduak ez dira / Aiene, ta aiene, txilioz ixilltzen. AB 

AmaE 362. 

(Seguido de ba(da)). "Ai enne ba, ill biar nabe onek saskarrok! Etxba Eib (s.v. ay). Ai ene bada! Cb Eg II 

143. Ai ene bada! AB AmaE 157. v. tbn. Ag Kr 203. Bilbao IpuiB 211. 

(Con bada ta). Ai ene badata! Ag G 339s. Ai ene bada ta ni!... Ai nire errukarrija! Kk Ab I 101. Ai ene 

bada ta! gurien lapurrek dabiz, bai, lapurrek! Kk Ab II 86. "Ai enne baratatxoba, amen nere azkena!" Etxba 

Eib (s.v. ay). 

- ENE BADA (ETA), ENE BA (V-gip). "Interjección de asombro, sorpresa o de pena" Etxba Eib. Ene bada 

ta, Jaungoikoaren izenean! Ez, andrea. Ag Kr 159. Ene ba! Ta zelan dabil bera? Kk Ab I 7. Ene, ba! Ldi BB 20. 

Ene bada! alaba! zer buruauste berri duket? Zait Sof 111. Ene bada, Jaungoikoaren Ama maitea! nork esan 

alakorik? Etxde JJ 122. Ene ba!, esan eban, egunsentia eldua da onezkero. Erkiag Arran 155s. Ene bada! An asi 

zan erromeria! Bilbao IpuiB 154. Ene bada ta! Gure jardunean, olerki-ordua iritxi zaigu. NEtx LBB 205s. v. 

tbn. Altuna 85. SM Zirik 27. Anab Poli 130. 

- ENE BADA ETA BADA (ene barataba V-gip). "Interj. de angustia, de desesperación. Ene barataba! Zer 

datorkigun gañera!" Etxba Eib. Zoiaz arin mediku billa! Ene bada ta bada! Erkiag Arran 73. 

- ENE BADA ETA BADATXOA (ene baratatxoba V-gip). "Interj. de angustia o desesperación. Ene 

baratatxoba! ill biar nabe saskar onek!" Etxba Eib. Cf. Bilbao IpuiB 121: Ai enebadatxue! 

- ENE BADA ETA NI. (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). Ene bara ta ni! Satikak neure semien 

alkondaria dakar soiñian. A BGuzur 137. Ene bada ta ni! Otx 166. 

- ENE BIZIA. Por mi vida (exclam.). Ene bizia! geratu ninzan / andiro afrontadurik. Lazarraga 1177r. 

- ENE ENEA. (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). Orretara elduko azala jauregi-gixon ixatera uste 

al dok, mandotzar orrek? Ene enia! Otx 132. 

- ENE JESUS, JESUS ENE. (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad). --[...] Aizto (cuchillo) luze zorrotz 

ikaragarri bat ebala. --Ene Josu! Kk Ab I 66. Yesus, ene! esan zuten irurek. '¡Jesus! ¡Maria!'. Or Mi 67. Ene 

Jesus! Ua naigabea! TAg Uzt 268s. Jesus ene! Goazin arin emendik. Ib. 31. 

2 ene, ne. Nombre de la letra n. Oiek aoz esaten dira: efe, ele, eme, ene, erre, ese, ekix, zeta. Cb EBO 22. Iz 

anixtan nea pronunziata digu sudurrez letra isari bage. Mdg 128. 

enea. Enea. Tellatu ordez eneak zeuzkaten (enea ori ibai artako belar luze gogor bat da). JAIraz Bizia 44. 

enea. v. anega. 

eneadura. Fastidio, aburrimiento. Sofritzen du bere ariman tristezia, enheadura, beldurra, eroria osoki eta 

utzia guziez aurkhitzen da. Jaur 152. 

eneagarri (-nh- H), enheiagarri. "Ennuyeux, à charge, propre à ennuyer, à être à charge, fatigant" H. Luzatze 

enheagarri haren idurikian egon gabe. Jaur 367. Luzamen enheiagarri huntan. Ib. 188. Zuretzat ontsa eneagarri 

zen deus ere egin gabe egoitea. Laph 20. Zeren egundainotik izan baita akhigarri, enheagarri, phastikagarri, 

haurren instruitzea. Elsb JBBizia 158 (ap. DRA). Bidajatzeko manera hori laster üdüritü eneagarri eta akitgarri. 

Herr 19-9-1957, 3. 

enearazi, enhea arazi. Hacer cansarse; agotar (la paciencia). Enhea arazi baitzuen exortatu nahi izan zuten 


mende. 

840


guzien pazientzia. MarIl 247. 

eneatu (BN ap. A; Arch VocGr, VocBN, Dv, H (-nh-)), eneiatu (AN ap. A; H), enaitu (B ap. A). 1. 

Aburrir(se), fastidiar(se); cansar(se) (refiriéndose a un cansancio mental). "1. ennuyer, être à charge; s'ennuyer, 

se lasser. 2. fatiguer, lasser, se fatiguer, se lasser" H. v. enoatu. Gauza beraren ardura goguaketatuz nehor 

eneatzen duzu. AR 132. Eneatu gabe desira eta xerka zazie. Ib. 28. Othoitzak zeinen artean behar beita hautatu, 

ez enheatzekotzat eriaren atantzionea. JesBih 451. Ez da horien gatik afliitu behar, kuraiarekin behar zaiote 

kontra egin, eta enheatu gabe. Jaur 129. Yainko ororen gaiñekoa / Ardura omen da eneatzen, / Okupatua den 

arren / Mundoaren gobernatzen. Gy 181. Denbora bazohan eta ohean eneatzen hasi zen. Laph 19. Irakurleak 

enea ez diten. Zub 93. 

2. (Dv, H (-nh-), A). "Dorloter un enfant" Dv. Sg. A: "Disponer para el sueño a los niños recién nacidos". 

eneatze. Aburrimiento, cansancio. [San Ignaziok] errezibitu zuen kolpea, haren presundegia, haren 

enheatzearen hira. Jaur 403. Horra nola, unhatze edo eneatzerik gabe, badohakigun eguna, oren bat balitz 

bezela. Prop 1911, 27 (ap. DRA). 

eneganatu (Urt II 356, Lecl, Dv, A), enegana. 1. Atraer hacia mí; conseguir para mí. Memorio bat eta 

borondate bat erregelatuki ene gana ditzatzu. Harb 150. Eneganako dudala ofensatzen nautenen espiritua. SP 

Phil 109s (He 112 irabaztea). Gaitz guziak urruntzen ditut, on guziak ene ganatzen ditut. Brtc 208. Eztut 

eneganatzeko beste biderik arkitu. Etxde JJ 206. 

2. (A). Venir a mí. "Venir, traer hacia mí" A. Iesu Kristo Iauna, zu arima eta gorputza, Iainkotasuna eta 

gizontasuna, ene gana zara eta niri eman zaizkit. Harb 213. 

enegu. v. eneu. 

eneiatu; enheiu. v. eneatu; eneu. 

eneka. Profiriendo interjecciones de admiración, de sorpresa. v. aieneka. Atso guztiek egozan aitearen-ka 

ta ene-ka. A BGuzur 137. Auzokoak ene-ka zion: zein ederrak! Au edertasuna! Or Mi 31. 

enekatu. "Cansarse (Sal)" A Apend. Cf. eneatu. 

enemiena. "(V-gip), ¡qué diantre! (exclamación)" A. 

enemigo (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 152), enemigu. Enemigo. v. etsai, arerio. Arimaren 

enemigoa edo etsaien gañean. El 79. Enemigoen atzaparretatik libre nagoela! Betiko bizia uste dedala! Cb Eg II 

74. Gore enemiguetarik libra gitzazu. CatR 3 (CatSal 3 etsaietarik, CatAe 2 etsaieteik). Enemigo beldurrez / gau 

ta egun zebiltzen. Xe 158. Enemiguba bentzutziatik / amaika golpe artuba. EusJok II 89. Garaitzetik Kristok 

enemiguak. CatUlz 12. Enemigua franko / len izandu arren. Arrantz 130. Zenbait bezela etzan ibiltzen / 

enemiguen igasi. Tx B I 40. 

(Usado como juramento). Cf. supra ejs. con el significado de 'demonio'. Enemigua! / Nik eztakit zer'iten 

duten dirua! ChantP 94. 

enene. "(V-m), leche (voc. puer.)" A. 

eneño. (Dim. de 1 ene, usado en vocativo). v. enetxo. Beldur naiz, eneño, arrats gorriotan / erio-oxkirria 

dabiltzun zaiñetan. Ldi UO 20. 

eneolitos. Neolítico. (Empleado como primer miembro de compuesto). Eneolitos edo Urraida-aldia. JMB 

ELG 63. Eneolitos-aldia baño lenagotik datorkigu. Ib. 90. Eneolitos-garaia baño lenago. Ib. 67. 

enere. v. enara. 

enero (AN-ilzarb, R). Ref.: Bon-Ond 136; ContR 515. Enero. v. urtarril. 

enetakotu (Sal ap. A; Foix ap. Lh). "Apropiarme, hacer mío" A. 


mende. 

841


enetasun. Figura en SP, sin trad. 

enetsi. "Enhetsi (L), v. eneatu" A (para eneatu da los significados "enojarse", "disponer para el sueño a los niños 

recién nacidos" y "aburrirse"). 

enetto (H). Dim. de 1 ene. "Aita enettoa, neretxoa! mon petit Père!" H. v. enetxo. 

enetu (V, BN, Sc ap. A; SP (sin trad.), Lar, Añ, Dv, Foix ap. Lh). "(Hacer algo) mío" Lar y Añ. Mundu guzia 

enetu banu. Brtc 154. Baduzuia dudarik zu enetuz geroztik / nahi ere banukeela zutaz bertze maiterik? ChantP 

326. 

enetxo (Lar, H), enetxu (H). (Dim. de 1 ene, usado en vocativo). "Mío en diminutivo [...] que se dicen por 

cariño" Lar. Tr. Propio de la tradición meridional, el primer testimonio es de mediados del s. XVIII. Se 

emplea generalmente en forma determinada; sólo encontramos ejs. sin artículo u otro determinante en el s. XX. 

Enetxoa, au zer da? Atoz ona, nere aurra. Cb Eg III 366. Ona, enetxoa, opill zuriya / biguñ azalik gabea. 

Echag 106. Bai, enetxoa, eranzun zion Amak. Arr GB 83. Amar errial aundi baliyo zituben, enetxua. Moc Damu 

28. Ez negarrik, enetxoak, esan eutsen amak. Ag AL 156. Enetxu, ori galdera! Jaukol Biozk 92. Egin berba, 

enetxu orrek. Otx 131. Bai, enetxoa, bai! Ldi IL 93. Enetxoak, oraindik aldi laburrez zuekin nago. Ir YKBiz 445. 

Enetxo errukarriok! Zait Sof 58. Bai, enetxo. NEtx Antz 116. Beltzagoak ikusteko zaude, enetxoa. Or QA 65. 

Hator hona, enetxoa. Mde HaurB 91. Ez bildurtu, enetxoak. Etxde JJ 217. Enetxu, Zuriñe, ai ene! Erkiag Arran 

73. Gozo egongo az ziur, enetxo ori. Bilbao IpuiB 176. Zerona duzue gaurgero lorategia, enetxoak. MEIG IX 

105. v. tbn. Urruz Zer 41. Enb 97. Lab EEguna 91. Arti MaldanB 224. 

(Tras un mobre propio). Etxeguren enetxoa: entzun bear dituzu zereak eta bi! Ldi IL 41. I, Bertoldin 

enetxuba. Otx 144. 

Andra guztijen ganian ez, ene enetxuba. Otx 127. Ene enetxu enia. Ib. 157. 

Ene Euskalerri txit enetxoa. SMitx Aranz 182. 

eneu (-nh- H), enegu (BN ap. A; VocBN Dv, H), enheiu (H). "Embarras, contrariété" VocBN. Harriet recoge 

como formas distintas enheu y enheia, siendo en realidad la segunda la forma det. de la primera; los dos ejs. que 

aduce son de AR. Iduri zeela besten eneu, karga, faxeria direla. AR 328. Eriek emaiten deresten eneiak 

gogotik hartzen tuztela. Ib. 328. 

enexitu. "Domar. Ehiza nunbeit enexituko! (BN). Se dice a un indócil, turbulento (Lander)" DRA. 

enfadagarri (S-saug ap. Lh; Lar, Añ), infadagarri (Foix ap. Lh), efadagarri (S ap. Lh). Molesto; aburrido, 

pesado. "Apurador, el que hostiga" Lar. "Atacador, molesto, pedigüeño, eskale iotua, enfadagarria" Ib. 

"Enfadoso" Añ. "Monotone" Lh. "Insupportable" Ib. "Ennuyeux" Ib. Emén solamente bidanabar daizke góza 

[ondasunak]; eta berbérak denbóra lúzean enfadagárri dire. LE JMSB 540. 

enfadatu (R-uzt; Lar, Añ, H, Lh), infadatu (S), enpadatu, enparatu (V-m), efadatu (S). Ref.: Lh (infadatu, 

efadatu); Iz R 298; Etxabu Ond; Zubk Ond. Hartar(se); enfadar(se). "Enfadar", "amohinar" Lar. "Se fâcher" 

Lh. "Infadatü (Foix), dégoûter" Ib. "Enfádatu da amá" Iz R 298. "Asquear, aburrir" Etxabu Ond. Aize gogor 

bat zeren asi zan, enfadatu, ta esan zion. Cb Just 36. Etzué ark entendatzen, ta eznái ere, aláko Teologia, ta 

enfadaturík manatuzué parátzeko preso karzélean. LE JMSB 552. Enfadaturik nago botigan sarthuz. ChantP 88. 

Kalaz, enfadatruk, eitzi digu alte bat. Mdg 121s. Enpadatutzen nazu atzeko alderaño. Auspoa 68-69-70, 379 (ap. 

ELok 189). 

enfadu (-o Lar; Añ), enpadu, enparu (V-m), enpagu. Ref.: Etxabu Ond; Zubk Ond. Enfado; molestia, 

fastidio. "Enparu euki, fastidio. Dejar hastiado. Tener hastío" Zubk Ond. "Enparu izan, tener asco. Cuando se 

tiene a las personas; es algo como odio, pero mucho menos intenso" Etxabu Ond. Moderatu enfadoak eta 

atrebimentuak. El 88. Debózio baño enfádo yágo ta moléstia ematendióte gutitáko dagonái. LE Ong 85r. Gogo 

betia, ta enpaduba emoten deutsen lagunakin. fB Ic III 355. Artu neban enfadu andija dantza naastekueen 

kontra. JJMg BasEsc 138s. Enpagua emoten deust lurrak, zerura begiratuten dotanean. EgutAr 18-4-1962 (ap. 

DRA). Zeregin jolaskoi orretan, baldin aren lagunetariko batek edo bestek narda ta enpagua izan ezkero. Erkiag 

BatB 37. 

enfasi. Enfasis. Nolabaiteko enfasia edo, ematen diote perpausari. In MEIG VI 145. 


mende. 

842


enfermedade. v. infirmitate. 

enfermo. v. infirmo. 

enferra (Dv A (-er)). "Résistance, opposition" Dv. Haren erreztunaz joak zirenei nihor ez baitzen 

enferrarik egitera ausartatzen. Dv Esth 8, 8. 

enferradura. Resistencia, oposición. Aski zitzaion bere baithan sentitzea zenbait enferradura edo 

hurritasun amaren manuaren kontra, are borthizkiago hari jausteko. Birjin 362. 

enferramendu. Resistencia, oposición. Ahantz bekizkitzu ner-enferramendu iraganak. Birjin 50. Eman 

izan zen enferramendurik batere gabe haren manu guzien azpian. Ib. 54. 

enferrarazi (Dv A). "Amener à faire résistance" Dv. 

enferratu (Dv, H), elferratu (Dv, que cita a He). Oponerse, resistirse. Azkue atribuye erróneamente enfertu a 

Dv. Se usa normalmente con aux. intrans. bipersonal, aunque tbn. hay ejs. con aux. intrans. unipersonal más la 

posposición kontra. Non hunen beraren moienez izan baitá gogorgoá ematu [...], ifernua enferratu. Lç Adv 

** 8r. Nihor ezin enferra dakiokela haren nahi sainduari. Lg I 102. Jainkoa enferratzen zaio hantustetiari. Dh 

106. Jainkoaren kontra enferratua. Ib. 184. Noiz ere infernu guziak gure kontra enferratua xerkatuko baitu gure 

arimen irestea. JesBih 442. Hitaz gogorragoari / hatzaio enferratzen eiki! Gy 135. 

enferratzaile. "Celui qui fait de la résistance, de l'opposition" Dv. 

enferratze (Dv, H). Oposición, resistencia. "Zenbat haren nahieri enferratze (Harb)" Dv. "Enferratze edo 

erresistentzia" H. Aitzitik gizonen erresistantzia edo enferratze haratz beraz baliatzen dela [Jauna] bere 

xedeen bethetzeko. Lg I 103. 

enfertu. v. enferratu. 

enfin, enpin. En fin. Enfin, arima penitenta, orhit zite hirur etsai duzula. Tt Arima 130. Ta enfin egitea 

berze obra ón anitz. LE Prog 104. Enfin bizi garenok guziok gaude bidanabar emen. LE in BOEanm 575. 

Batzubetan [...]; beste batzubetan [...]; en fin bere bizitzako ta erijotzako pausu santubeetan. fB Ic I 76. Enpin 

mandamentubak edo legiak dira geure konzienzijako gauzaak neurtuteko erregelak edo neurgarrijak. Ib. 21. 

Enpin, ildakuan biar bada geu be onak izango gaitun. SM Zirik 27. 

enflamatu, inflamatu, enflanbatu. Inflamar(se). Saul enflanbaturik oraino mehatxuz eta hiltzekaz 

Iaunaren diszipuluén kontra. "Enflambé". Lç Act 9, 1. Gure bihotzak othoitz egitera iraxeki eta enflama ditzakeen Iainkoaganik. Lç Ins E 2v. Bere Spirituaz inflamatu. Ib. E 2v. Deabruaren gezi enflamatuak. Lç 

Decl e) 6. 

enforru. "Forro" BU Arano 219. 

enforrutu. "Aforrado" VocZeg 285. 

enfort. v. efort. 

enfrenatu. Refrenar. Enfrenatu gula eta apetitu sensualeak. El 88. 

engaiamendu (Urt II 146). Compromiso. Hartu ditugun engaiamendu sakratuetarik heldu zaukun 

obligazione hertsia. MarIl 117. Munduko engaiamenduetan. Jaur 403. 

engaiatu (Urt III 109, Hb ap. Lh), ingajatu. 1. Comprometer(se). "Engager, s'engager" Lh. Tr. 

Documentado en la tradición septentrional. Apenas aparece en el s. XX. Funtsgabeki engaia ahal baitgaitzake 

[botuak]. He Gudu 168. Hala nola munduan engaiatua denak, ez baitu erran behar ezin han salba daitekela. 

Mih 109. Zeren neork engaiatzekotz, jakin behar baitü zertara engaiatzen den, eta izan libro hartako. CatLan 

87. Konfraria hortan engaiatürik direnetarik haboruek. Mercy 28. Botuz engaia diten haren zerbitzuko. MarIl 


mende.


116. Guretzat satisfatzera engaiatu da. Jaur 147. Bi egun hetan luzenaz engaiatzen zirela / Marxandiza 

eroslearen eskuetaratzera. Gy 166. Aita saindu Yuliok berak engaiatuz. Hb Esk 71. Zertzaz ziradian ingajatü. 

"(Songez) aux engagements que vous avez pris". ChantP 298. 

Comprometer, acordar (sobre algo). Ilhiak zütiela behar engajatü. "Engager leur laine". Etch 346 (en la 

versión de ChantP 332 ingajatü). 

Hipotecar. Fonsa engajatürik. Etch 184. 

engeiatu. Enrolar(se). Engeiatu zen soldado. (1910). HU Aurp 174. 

2. Aferrar(se). Izan ziren [ille] hartan haiñ engaiatuak / Belearen atzaparrak. Gy 236. 

engainabide, enganabide (Hb ap. Lh). "1.º illusion, source d'erreurs. 2.º tromperie" Lh. 

engainadore, enganadore (Lcc). Engañador. "Iacob, enganadora" Lç Decl Mm 4r. 

engainagarri, enganagarri (Urt I 352, VocBN, Dv, H), engenagarri. 1. Engañoso, que engaña. "Enganagarri 

(adj.), capable de tromper" VocBN. "Décevant, trompeur" Dv. "Qui peut induire à erreur" H. v. infra 

ENGANAGARRIZKO. Zeren eztu linburtzen eta itzurtzen zaikan ur enganagarririk baizen edireiten [itsas 

zabalean erortzen denak]. Ax 598 (V 385). Berantegi ezagutu aut, / enganagarri mundua! Gç 162. Gure urgulu 

engenagarriaren eta Demoniuaren garaitzeko. AR 368. Anbizionearen / Eta itsasoaren / Dei enganagarriari, / 

Ez zaiola behar beharria ideki. Gy 83. Bere [munduaren] agintza enganagarriez. Jaur 194. Ez larderia gaixtoek, 

ez balaku enganagarriek azpiratu etzaituzte. Dv Lab II. Goloren karta añ itxurazkoa, añ engañagarria zan. Arr 

GB 91. Begi engañagarriyak. Xe 312. Orrelakoak dire / engañagarriek [se refiere a personas]. EusJok 79. 

Neskatxa muxu-gorri / engañagarriya. Canc. pop. in SMitx Aranz 190. Maitale enganagarrien bila zoanean. 

Arti Tobera 279. Itxura, ordea, engainagarria izan daiteke. MIH 250. En DFrec hay 5 ejs. de engainagarri. 

Mudantza baizik izan ez dezu, / mundu-engañagarriya [= 'que engañas a todo el mundo']. PE 54. 

+ inganagarri. (Sust.). Cf. engainugarri. Zer dira gaiza thenporalak oro, inganagarri baizik. "Seductoria". 

Mst III 1, 2 (SP enganamenduak, Ch llilluramendu banoak, Ol lillurpidea, Pi iruzur-bidea, Leon enganakorrak). 

Dira bada tontueen engañagarrijak. JJMg BasEsc 173. Engañagarri bat besterikan / ez dadukagu mundua. PE 

23. Dama-jendeen zoragarri ta engañagarri. Lek SClar 112. Ahuntz-erdaraz, zoroen enganagarri, jarri 

dituenak. MIH 395n. 

2. "Enganagarri, que l'on peut tromper" H. v. engainakor. 

- ENGANAGARRIZKO. Engañoso. Haién finezia kauteloski enganagarrizkoz erabili izateko. Lç Eph 4, 14. 

Enganagarrizko guthizién araura korrunpitzen dena. Ib. 4, 22. 

engainagarriki, enganagarriki (Dv). "D'une manière trompeuse" Dv. 

engainakari. Engañoso. v. engañari. Konzienzia erratua, ustuna, engañakaria, okerra, falso guzurtia. Añ 

MisE 146. 

engainakor (Lar), enganakor (Lar, H). 1. "Engañadizo", "boquirrubio, simple" Lar. Txakur zarra ezta 

engañakorra. Lar s.v. cuz cuz. (enganakor H). Que se equivoca fácilmente. Arrazoia da sinistea geiago 

utsik egin ezin dezakean Kristo ta bere bere Elizari, gure begi uts bera edo engañakorrai baño. Mg CC 196. Aita 

Saindua [...] ez daiteke, bertze gizonak bezala, enganakor izan haren karguari baitezpada dohazin gauzetan. 

Lap 365 (V 167). 

2. Engañoso. "Qui trompe [...] aisément" H. v. engainagarri. Zergatik ez dugu mundu enganakor hau alde 

baterat largatzen. Lg II 92. Emén duzu Juéza gizón engañakór. LE Urt ms. 2v. Lausengari, enganakor tristea, / 

Atzeman nauk, eta zenbatetan! Michel LPB 506. Bertze gauza guziak iragainkorrak eta enganakorrak dire. Lap 

52 (V 28). Gauza iragankorrak zer dira, baizik eta enganakorrak? Leon Imit III 1, 2 (Mst inganagarri). 

Enganakor da aphaindura, deus-ez edertasuna. GH 1934, 291. 

engainalari. v. engainari. 

engainamendu, enganamendu (SP, Urt, Hb ap. Lh), inganamentu (S). Ref.: Lh; Lrq. Engaño. "Allucinatio, 

[...] enganamendua, lilluramendua" Urt I 530. "Attrait trompeur et immorale (d'une chose)" Lrq. v. engainu. 

Deabruaren enganamenduetarik begiratu. Mat 154. Desegiten enganamenduak, eta barraiatzen zelatak. Harb 

396. Eztemozula konturik emaztearen balakuari eta enganamenduari. Ax 355 (V 235). Zeren enganamendu bat 

da bekhatu mortalik edo benialik konfesatzea, hetarik purgatu nahi gabe. SP Phil 156 (He 158 enganio). 

Beiratuko du gaixtagiñen atakada eta enganamenduetarik. Ch III 4, 1. 

- ENGANAMENDUZKO. Engañoso. Deabruak bekhatuari emaiten dioen enganamenduzko gozotasun hura. 


mende. 

844


Ax 511 (V 330). 

engainantza. Engaño. v. engainu. Besteen asmanz ez-diranak, deshonrak, engañanzak eta tranpak. Mb 

IArg I 229. 

engainari, enganari (SP (sin trad.), Dv), enganalari (Urt I 465, Lar, Hb ap. Lh), engainalari. Engañoso, 

falso (referido a personas o a cosas). "Trapacista" Lar. "Séducteur, trompeur" Lh. v. engainagarri, 

engainatzaile. Irabazi ez deus enganariak. EZ Man I 51. Enganari bat ziñela / akusatu zintuzten. EZ Noel 

168. Lakatzen zaio egiatiekin eta ez enganariekin. SP Imit III 54, 6. Urrun zazu ene ganik mihi enganaria. Ch III 

45, 4. Orregatik da gure bizi guzia bizi engañari txar laburra. Mb IArg I 320. Mundu gezurtia, falsoa, 

engañaria. Gco I 445. Gizon gesto, galdu, guzurti eta engañalari bat. Astar II 196. 

- ENGANARIZKO. Engañoso. Othe zenduke bihotzik sekulakotasun doatsuari ukho egiteko hain arinkeria 

enganarizkoak gatik? SP Phil 431 (He 436 enganios). 

Falso, fingido. Bertuterako nahitze enganarizkoak. SP Phil 407 (He 412 fantestiku). 

engainati (Lar, Añ), enganati (SP, Dv, H). "Engañoso" Lar. "Falaz" Añ. "Celui qui affectionne de tromper" Dv. 

Gizon gaixto, odol-isurle, gerlati, maliziati, eta enganatiek eztituzte bere egunak erdizkatuko. Ax 164 (V 

110). 

engainatu (V-gip (-ñau), AN-mer; Lar, Añ, VocCB, H), enganatu (Lcc (-du), Volt 46, SP, Urt I 530, Lar, Arch 

VocGr, VocBN, Dv, H), inganatu (S; Lecl, Gèze, Dv (S)), engañetu (AN-olza), engeñetu (AN-olza). Ref.: Bon- 

Ond 160; Lrq (ingana); Etxba Eib (engañau). Engañar. v. atzipetu. Tr. Documentado desde Dechepare y 

empleado en todas las épocas y dialectos; su frecuencia disminuye en el s. XX. En cuanto a las variantes, 

engana- es la única forma atestiguada en los textos labortanos y bajo-navarros; en los suletinos domina ingana-, 

aunque tbn. hay algunos ejs. de engana-. En textos vizcaínos, guipuzcoanos y alto-navarros sólo encontramos 

engaña- (excepto en Legaz y en algún autor moderno, como Aresti). En Lazarraga aparece en ocasiones la grafía 

, probablemente por -ñ- (aunque cf. el testimonio de Landucci). En DFrec hay 27 ejs. de engainatu, 4 

de engaiñatu y 2 de engañatu, todos ellos meridionales., 8 (uno mer.) de enganatu y uno, tbn. mer., de 

enganiatu. 

Hanbat jende dakuskula hunek enganaturik. E 25. Nehork etzaitzatela hitz banoz engana. Lç Eph 5, 6 (He, 

TB engana; Dv zoraraz, Ol lilluratu, Ker atzipetu, IBk nahas, IBe txora, Bibl lillura). Zeren ninduzun / zuk 

engañadu tenpluan. Lazarraga 1199v. Ezin yor-ere engaña dezake. Ber Doc 141r. Saindu ifernuko etsaiak ez 

enganatua. EZ Man II 172. Zeren bertzela ezin engana baitezake bekhatorea. Ax 512 (V 330). Zuk engañatu 

bear duzu auzoa. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 313. Engañetarren eta aprobetxetarren. Cap 112. Enganazalea 

enganatu duenari. O Pr 140. Mila inbenzione, mila finezia gure inganatzeko. Tt Onsa 168. Eskaintza ederrez 

enganatuz. ES 389. Ote zedukan animoa resolbiturik forzatzeko edo engañatzeko. OA 160. Zenbat ez ditu 

enganatu haiñitz bizitzeko esparanzak. Ch I 23, 7. Gu ezin engaña gaitzake. El 28. Tentatzeko eta enganatzeko 

antzea. He Gudu 161. Enazan mündiak, ez haren gloria llabürrak ingana. Mst III 26, 3. Adanen semeak zorerazi 

ta engañatu ziñituena. Cb Eg II 140. Hori da kortesia bat mundua engana dezakeiena. Lg II 147. 

Engañatzentugúla geurén buruók. LE Ong 84r. Engañadu zenduban konfesoria. Mg CO 249. Alakoak engañetan 

dabela konfesorea. Añ LoraS 33. Engañatuko ditu batzuek losentxakin. AA III 476. Ezkaitu enganatu Jesu- 

Kristok. Dh 181. Demoninuen aguazillak engaineetan ditubee gizonak. fB Olg 79. Guzurragaz engañau 

nebanaren aurrian. Ur MarIl 37. Elkhar engana. Gy 76. Sugeak engañatu eta jan nuen. Lard 4s. Beren buruak 

enganaturik. Dv Lab 83. Yesusek, nahirik ere, etzetzaken engana. Hb Egia 87. Pekaturik eztaukagula badiogu, 

geron buruak engañatzen ditugu. Arr GB 137. Ogi puska batzuek, gosia engañatzeko. Bv AsL 168. Danok 

engañau ginduan. AB AmaE 32. Tripa engañatubaz promesekin gero artuko dubela nai duben guztiya. Sor 

Gabon 37s. Jendearen enganatzeko. HU Zez 42. 

(s. XX). Aixago jendea engañatzeagatik. Goñi 97. Urrutira dijoana ezkontzera, edo da engañatua edo dijoa 

engañatzera. Ag G 126 (cf. O Pr 675). Gezur egitteko edo engañatzeko. Inza Azalp 148. Enganatua izan dela 

ikusirik. Barb Leg 128. Guk eztogu iñor engañau. Kk Ab II 40. Bertzeen enganatzea zaio guziz laket. JE Ber 71. 

Langilleak atzipetu, engañau ta eurakandutearren. Eguzk GizAuz 40. Iduripenak engañatzen ditu. Or QA 128. 

Mattinek tuntun bat bezala engañatu natxion. Etxde JJ 133. Lausenguz edo laztanez enganatuz gero. Mde Pr 

168. Zer da ni engañatu nauena? Txill Let 81. Suge zitalak engañau zaitu. BEnb NereA 165. Ezkaituzu 

enganatzen. Arti Tobera 275. Au da norbere burua engaiñatzeko era berri bat. Vill Jaink 123. Jende guzia 

enganatu. Mattin 37. Idazle bakar baten joera makurrak engainatu ez gaituela. MEIG VI 163. 

v. tbn. Lar Cor 184. Mb IArg I 221. Ub 36. Gco II 33. JJMg BasEsc 191. Astar II 3. It Fab 199. Aran SIgn 49. 

Xe 351. PE 26. Ud 157. Noe 56. EusJok II 126. Urruz Urz 58. Azc PB 316. Itz Azald 28. Mdg 142. CatUlz 54. 

Ill Testim 12. Tx B 149. Bilbao IpuiB 25. Basarri 25. And AUzta 66. Osk Kurl 41. Salav 38. NEtx LBB 35. Lasa 

Poem 87. Enganatu: Harb 141. SP Phil 538. CatLav 136 (V 71). Mih 37. Brtc 190. Egiat 223. Monho 118. Laph 


mende. 

845


25. Legaz 66. Zby RIEV 1908, 286. Elsb Fram 80. Lap 8 (V 6). Larz Iru 106. Xa Odol 265. UNLilia 14. Etcham 

232. Inganatu: Etch 108. CatS VIII. 

(H), enganatu (H). (Aux. intrans.). Equivocarse. Cf. supra ejs. de bere burua engainatu 'engañarse a sí 

mismo'. Orai dute phorogatu enganatu zirela. E 253. Zuek beraz hagitz enganatzen zarete. Lç Mc 12, 27 (TB 

enganatzen; He tronpatzen, Dv makhur handia daramazue, Ol e IBk oker zabiltzate, Leon makurrean zirezte, Or 

oker ari zerate, Ker oker zabize, IBe oker zaudete). Poeta gazte jakinduna, / ze zaoz engañadurik . 

Lazarraga 1195r. E[rrodrigo] Zarateko, zelan engaña zindean? (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. 

Ezin zu, Iauna, engaña zaitezke. Ber Trat 57v. Abisatzen nituela zirela enganatzen. EZ Eliç 170. Eta etzen ez 

enganatu. Ax 132 (V 87). Zein eta engañadu ezin leidin, eta ez gu engañadu. Cap 25. Agian zerrana etzadin 

engana. O Pr 8. Enganatzen naiz. Gç 142. Deizino hunen gainean klarki enganatu zela. ES 158. Bañan daude 

guziz engañatuak. OA 170. Maiz enganatuak gerthatzen dire bere esparanzetan. Ch III 3, 4. Nola enganatzen 

diren haiñitz presuna. He Gudu 51. Engañadurik ezpadago begia. Acto 236. Gizonen zentziak ardüra 

inganatzen dira. Mst III 50, 8. Esan zuen: Jainkoak au zerura eraman nai du; eta engañatu etzan. Cb Eg II 182. 

Ez zaitela, othoi, engana. Brtc 206. Eméngo ón eta gaitz deitzendirenetán engañatzengára ásko áldis. LE Ong 

94v. Kontuan ipintzen zaituet, engañatu etzaitezten. AA I 605. Orai badakusate segurki eztirela enganatu. Dh 

182. Inor engainau ez dedin. fB Ic I 90. Gizonak eta begijak engañadu leitekez. Astar II 3. Enganatu da beraz 

Autor bat erran duenean [...]. MarIl XII. Engañatzen ez banaiz nere iritzian. Izt C 75. Eliza etzitekela engana. 

Hb Egia 113. Banekien alabañan zu engañatua ziñala. Arr GB 105. Ez dirade, xinpleak, guti enganatzen. Elzb 

Po 220. Izan zaitia gizonak uste dutena, engañatu ez ditezen. Bv AsL 146. Obe, obe, ojala ni engañatzia! Moc 

Damu 12. Ez zen inganatü bere esperantzan. Ip Hil 84. Edozein engañatu liteke gauz ootan. Goñi 97. Hortan 

nintzen enganatzen. Etcham 99. Ez ditakela engana. Zerb IxtS 112. Etzaitez engañatu. MAtx Gazt 85. Behin edo 

beste enganatu da. Ardoy SFran 300. Ainitz enganatzen da / sobra fidatu-ta. Mattin 109. Engainatua zebilen. 

MIH 227. 

v. tbn. Ub 122. It Fab 115. Mg PAb 157. Añ LoraS 128. JJMg BasEsc 51. Lard 177. Bil 31. Aran SIgn 55. Xe 

203. Zab Gabon 28. AzpPr 69. Itz Azald 37. CatUlz 54. Noe 77. Tx B 230. Enganatu: Hm 118. SP Phil 152. 

JesBih 438. Gy 106. Jaur 113. Arch Fab 205. Zby RIEV 1908, 769. Inganatu: Mercy 13. 

Engañar (ser infiel al cónyuge). Senar bat bere andreak enganatzen baldin badu. Arti Tobera 269. 

"Cajoler, enganatü" VocS. "Inganatü (S-saug), distraire, cajoler. Haur hori ingana ezazü, lo dadin" Lh. 

engañada. (Forma fem. de part.). Espilu artan mira zatez, / neskame engañadea. Lazarraga (B) 1164vb. 

- EZIN ENGANATUZKO (Dv). Infalible. Ni naiz bide segura, egia eziñ enganatuzkoa. "Infallibilis". Ch III 

56, 1. Nausitasun ezin enganatuzko baten itxura bederen gabe. Hb Egia 114. Fedearen zaintzaile ezin 

enganatuzkoa. Lap 15 (V 9). 

engainatuezingarri, engañauezingarri. Infalible. Erromako Eleiz-agintari gorengoa, maisu 

engañauezingarria. Itz Azald 47. 

engainatuezinkor, engañauezinkor. Infalibilidad (?). Mariaren Sortuera Orbanbagakoaren eta Aita 

Santuaren engañauezinkorraren sinismenak. Itz Azald 50. 

engainatuezintasun, engañauezintasun. Infalibilidad. --Zetan dago engañauezintasuna? --Arzain 

gorengoa legez irakasten deutsanean Eleiza guztiari, ezin erratu al izatean. Itz Azald 48. 

engainatzaile (Lar, Añ), enganatzaile (SP, Urt I 465, Dv, H), enganazale (Arch VocGr), enganiatzaile, 

inganazale (S; Gèze), engañazale. Ref.: Lrq (inganazale); Etxba Eib. Engañador (referido a personas o a 

cosas). "Imposteur", "séducteur" Gèze. "Engañazale, mentiroso, hipócrita" LE Doc voc. v. engainari, engainati. 

Ohoin bat zarela, enganatzalle bat zarela. Ax 292 (V 194). Enganazalea enganatu duenari. O Pr 140. 

Mundua falso eta enganatzaille dela. SP Imit III 20, 4. Izpiritu Enganiatzaille hunek. He Gudu 33. Egiatiareki 

laketago da eziez inganazaliareki. Mst III 54, 6. Mihi inganazalia. Ib. 45, 4. Zadukaten gaixtagin eta munduaren 

enganatzailletzat. Lg II 199. Engañatzalle falso batek zeinbat gogoraziño, asmu, itzul-inguru egin bear eztitu 

bere falsiaz baliatzeko. Añ GGero 328. Enganatzalen gobernatzia. Bordel 59. Enganatzaile askok badituzte 

orobat bi gaitzeru. Dv Lab 64. Plazetako enganatzaile batzuek. Hb Egia 126. Gezurra esaten duena berriz, da 

testigu engañatzallea. (Prov 12, 17). Ur in BOEg 779. Musu engañatzalleak. (Prov 27, 6). Ib. 798. Engañazaletzat 

[...] eukitzea. 'Engañadores'. Aran SIgn 102. Axeri enganatzailea. Barb Leg 138. Muthiko gazten 

enganatzaile. JEtchep 92. Matematiku izeneko engainatzaile haiek. MIH 357. 

Seductor. Serora heien enganatzaileak. Laph 74. 

engainazale. "(Adj.) engañador, encantador. Ai, au ume engañazalia! Berau ez balitza ez giñake alkarregaz" 

Etxba Eib. 

engainatze (V-gip ap. Etxba Eib). Engaño. "Irutxur eittia bada engañatzia, makiñatxo bat engañatze nik 


mende. 

846


dakiran batek" Etxba Eib. v. engainu. 

engainoso (-añ- Lcc), enganios, enganoso, enganos, inganius. Engañoso. v. engainagarri. Giza-kume 

guztietan, fiñean, etsaiena / Antekrist enganosa da izanen Iesusena. EZ Man I 64. Mundu enganosoan. Ib. 16. 

Kreaturaren amudioa enganiosa da. SP Imit II 7, 1. Atsegiñ iragankor baten itxurapen enganiosez. Ch III 26, 3. 

Sosegu enganios batean. He Gudu 80. Elhe inganiusetan eztü sinhesterik ezarten. Mst III 6, 1. Etsai enganios 

eta lausengariez inguratubak. Mih 7. Hire agintza enganiosez. Dh 161. 

engainu (-ñu Lcc, Urt V 70, Lar, Añ), enganio (SP, Lar, Lecl, VocBN, Dv, H), inganio (Gèze, Foix ap. Lh), 

enganu (Hb ap. Lh), engano, engaño (H), engañio. 1. Engaño; error, ilusión. Tr. Documentado por primera 

vez en Leiçarraga, es empleado en todos los dialectos; su uso decrece notablemente en la primera mitad del s. 

XX, recuperándose un poco en la segunda. La forma más general al Norte es enganio, encontrándose además 

inganio en los suletinos --excepto en Eguiateguy, que usa engañü--, enganu en los mixanos (además de en 

Lapeyre y Legaz) y engano en Etcheberri de Ziburu (al lado del más frecuente enganio). Al Sur domina engainu 

(engañu), aunque tbn. se encuentra engañio en algunos autores guipuzcoanos (Ochoa de Arin, Ubillos, Aguirre 

de Asteasu, Arrue, Udarregi (113) y Txirrita); otras variantes menos frecuentes son engaño (Mg CC 124, Iraola 

117) y enganio (enganiyua Xe 189). En DFrec hay 9 ejs. de engainu, dos de engaiñu y uno de engaino, todos 

meridionales. 

Beraz utzirik malizia guzia, eta enganio guziá. Lç 1 Petr 2, 1. Gaztea sartu ninzan, sentitzaka / andi 

arzaiteneben engañua. Lazarraga 1181vb. Ethorriren da enganoz guztien nausia. EZ Man I 64. Begiratuko du 

hekin enganioetarik. EZ Eliç 285. Lurreko enganio guziak. Harb 242. Ea engañurik egin daben erostean. Cap 

109. Tratu hetan ezta enganiorik eta falseriarik baizen. SP Phil 385. Konfesoreari engañiorik egin bage. OA 

129. Deabruak eman nahi darozkigun enganioen arbuiatzea. Ch III 6, 2. Deskubriarazi ziote gure Jaunak beren 

engañua eta ignoranzia. SermAN 2v. Eta gaixtoago liteke are azkeneko enganio hori lehenbizikoa baiño. He Mt 

27, 64 (TB, Dv, SalabBN enganio, Ip inganio, Samper, Hual engañu, Echn engaño, BiblE engainu; Lç errore, 

Ur utsegite, Ol, Or iruzur). Ordean hau da enganio bat, nihoiz ere haiñ klarki ezagutzen ez dena nola zenbeit 

bekhatutan erorzea gertatzen zaioenean. He Gudu 49. Zeren barreiarzün eta inganio handirik han edireiten 

beita. Mst I 2, 2. Hau zer engañu da? Mb IArg I 257. Deabruaren engañuz. Cb Eg III 268. Enganio handi bat da 

uste izatea bortitztasuna ahal dela erremediorik hoberena. Lg II 176. Nork daki segurtainxareki gauza tipien 

enganiak estiela uste etzien gauzetara lerraraziren? AR 362. Au da askoren utsegite edo engañu kaltegarrija. 

Mg CO 124. Zerren orrelako aldietan iruipen eta engañu asko gertatzen diran. Gco I 437. Lamentátus bere 

engáñua. LE Ong 60v. Etsaiaren engañio anima galgarria. AA III 370. Horiek gure izpirituetarat hedatu 

zituzten hedoiak eta enganioak suntsitzen dire. Dh 126. Ez dago engainurik euren berbetan alkarrentzako. fB Ic 

II 207. Debruaren enganioak galdu eta koronpitu duena. JesBih 459. Handi dela enganioa. "Quiproquo". Arch 

Fab 219. Ikhusten du tristeak han bere enganioa. Gy 55. Bil letzakete enganioz erraldiketariak. Hb Egia 143. 

Egin dizuten engañioa. Arr GB 29. Etsaiaren engañuak. Bv AsL 408. Engañuz dago oso mundu au galdua. AB 

AmaE 251. Bere inganioez gure lehen burhasoak bekhatiala erorerazi zütiana. Ip Hil 7s. Begietako enganu bat 

zen. Lap 43 (V 24). Salduerosietan engañuren bat sartuten dabeenak. Itz Azald 105. Orduan ezagutu det nere 

engañua! Ill Testim 15. Ze engañiyo egin dirazun. Tx B I 184. Zentzu horien ukatzea ez lizateke engainu eta 

astakeria baizik. Mde Pr 352. Dontzella da garbia, / engañu gaberik. Arti MaldanB 204. Guzurra ta engaiñua. 

Gand Elorri 86. Engañu ortan datzala Materialismuaren indar guztia. Vill Jaink 69. Ez ditut gazteak enganioz 

biltzen. Larz Iru 26. Sartu zetsan engañua. Etxba Ibilt 457. 

v. tbn. Egiat 225. Añ EL 


mende. 

1 137. JJMg BasEsc 266. Astar II VI. CatLlo 64. Arr GB 38. JanEd II 11. Etxde AlosT 

58. Basarri 139. NEtx LBB 280. Enganio: O Po 23. ES 178. Mih 32. Monho 142. MarIl 16. Jaur 115. Laph 106. 

Enganu: CatLan 3s. Legaz 41. Engañio: Ub 181. Bordel 181. Inganio: Etch 684. 

2. "Inganio (S; Foix), passe-temps" Lh. 

- ENGAINUA ERAMAN, EROAN. Desengañarse, sufrir un desengaño. Laudorio falsoa duenak sinesten / 

onelako enganoak ditu eramaten. It Fab 259 (en una composición con rasgos lingüísticos labortanos). Ai! baña 

eroan dot engañu osoa, / Zoratzen ninduana zan ispillutxoa. AB AmaE 309. Engañu andiagoa eroango dozue 

zuek, egia bada dagoala infernua. Itz Azald 42. 

- ENGANIOAN IZAN. Estar equivocado. Gutxienean enganioan izanen gare. He Gudu 48. Enganioan zara. 

Lg II 190. Oi nola enganioan diren. Mih 13. Sinets beza frogaturik / enganioan zela. Monho 58. 

(Enganiotan izan). Erran horietan badelarik zerbait egiarik, erraileak bizkitartean enganiotan dira. Dv 

Lab 176. 

Enganio handitan / Izan duk Jaun Gainkoa. "Dieu s'est mépris". Arch Fab 219. 

- ENGAINUZKO. De engaño; lleno de engaño. Ilusionezko eta enganiozko botiga beretik ilkhia. Lç Ins G 5r. 

Behera egotziren du gizon enganozkoa. EZ Man I 75. Eztuzu hargatik uste behar llilluramenduzko eta 

enganiozko estatuan zarela. Ch III 6, 3. Inganiozko lazuak. Mst III 6, 4. Irrelijionezko eta enganuzko ispiritia. In 

CatLan 3. Engainuzko tratubak. fB Ic II 235. [Bide] guzurrezko ta engañuzkuei itxita. JJMg BasEsc 98. Bertzen 

enganiozko hitzer. Laph 103. v. tbn. EusJok II 115. Engaiñuzko loturaz / biziro katigu. "Ataduras de engaño".


Gand Elorri 158. Uste okerra eta engaiñuzkoa. Vill Jaink 127. 

(Uso sust.). Eztu nihoren aitzinean enganiozkorik hedatzen. "Fallacias". SP Imit III 54, 1 (Ch eztu nihor 

enganatzen, Mst inganiorik, Ol iruzurrik, Leon arte bihirik). 

engainugabe, enganiogabe. Sincero, sin engaño. Hartarakotz ifiñiko nik ditudan legeak, / Giristiñoa, 

sinhetskik enganio gabeak. EZ Man I 31. Haiñ ziren humillak, haiñ malezia eta enganio gabeak. Ch III 22, 4. 

- ENGAINU-GABEKO. Infalible. Sinistu daigula Iaungoikoagan egia puru, engañubakoagan legez. Cap 24. 

engainugabetu, engañubagetu (Añ). Desengañar. 

engainugarri. Engaño, acto engañoso. Cf. engainagarri. Tratu gitxitan oi dira engainugarri ta utsgarri 

geijago ezkontzetan baino. fB Ic III 357. 

engainutsu. Engañoso, engañador. v. engainatzaile. Gaiski esalia dala, engainutsuba edo bake txarrekua 

dala. fB II 217. 

engalandar. v. englandar. 

engalas. 1. "(V-oroz-ple-ger), ruedo de la saya" A. 

2. "(V-arr-ger), suciedad en el ruedo de la saya y pantalón" A. 

3. "(V-oroz-arr-ple, G), capa o paño de agua que cubre los cristales en invierno" A. "(V-oroz-ple-ger), cristal 

del hielo" A. 

4. "(V-ger), frío producido por el hielo" A. 

engalastu. "Engalastu da leia, el hielo tiene costra" A. Cf. engalas (3). 

engalatu. Adornar, embellecer, poner de gala. Galdu bear dut nere reputazioa, baño zer obe da akaso 

engalatzegatik zure honra, galtzea betiko gloria? (Lakuntza, 1865). ETZ 315. 

engana-. v. engaina-. 

enganio. v. engainu. 

enganios. v. engainoso. 

engaña-. v. engaina-. 

engara. v. ingira. 

engaraka. "(V-ple), gimiendo" A. 

engaraz. v. INGIRAZ (s.v. ingira). 

engarte (G-nav). "Paso angosto entre casas" BEcheg Nombr 191. v. txingarte, etxarte. 

engeiatu. v. engaiatu. 

engel. v. enkel. 

engel-. Anglo- (en compuestos). Engel-Normanen inbasionearen ondorioz. Mde Pr 233. Gehienak, aldiz, 

Engel-Saxoinak ziren. Ib. 208. 

engelandar. v. englandar. 

engelera, engelara. Lengua inglesa. Engelera jakin behar zen. Mde Pr 237. Ez zekiten Engelararik. Ib. 

238. 


mende. 

848


engeles. Inglés; lengua inglesa. Engelesa hartu baitzuten hizkuntza komuntzat. Mde Pr 209. 

engenagarri. v. engainagarri. 

enginadore. v. inginadore. 

englandar, engelandar, engalandar. Inglés. Englandar ontzia estaldu zan laño artean. Echta Jos 146. 

Kromwell agintari englandarraren aldian. Ldi IL 167. Oneitarikoak dira Macdonald englandarra ta De los Rios 

españarra. Eguzk GizAuz 72. Engalandar arpegi batzuk ageri ziran barandan. PMuj Noni 18. Engelandarrak 

dira izan han jaun eta jabe. Mde Pr 208. 

englandera, engalandera. Lengua inglesa. Orixe bakarrik genekin engalanderaz. PMuj Noni 18. 

engoin. Ungüento. v. 1 ukendu. Axalian agertzen bada küsküilü edo hanpilo, xilatzen edo bareatzen dira, 

hertsten bada hula egiten den engoin batez: erdia ezti, beste erdia irin [...]. Alth Bot 14. 

engoitik (BN-lab-baig-arb, S, Sal; SP, VocBN, Dv, H), engoiti (Dv), engointik (R-uzt), ingoitik (L-sar, ANburg, 

S), ingoiti (S), engoitikan. Ref.: A (engointik, ingoiti); Lrq (ingoiti); Gte Erd 243. 

Tr. Documentado, ya desde Dechepare, en autores suletinos, bajo-navarros y algunos labortanos; tbn. se 

encuentra en el s. XX en los meridionales Olabide y Zaitegi. La forma ingoiti(k) la emplean los suletinos y 

(alguna vez) Hiriat-Urruty. 1. Ya, en este momento; ya, para este (ese, aquel) momento. "Déjà maintenant 

(avec une nuance d'impatience)" Lrq. Harriet da además la forma angoitik, que parece ser facticia, lo mismo que 

engoro (v. angoro). Orai egiten diraden gaizki handiegatik / Ieinkoak ondatu zukeien lur guzia engoitik. E 

111. Engoitik adbertituak zaretenaz geroztik. "Déjà". Lç 2 Petr 3, 17 (TB yadanik). Zuganik hon ardietsi engoiti 

/ Pens' ezazu ordu dudala. O Po (ed. Michel), 233. Ingoiti gure etsaiak / Kurdura zizküzü. Xarlem 1117. Kita 

ezak ingoiti ene espusa gaxua. Etch 148. Ez da remediorik, engoitik hek juanak dira. Michel LPB 350. Haren 

zangoak ez othe dire engoitik akhitu? Laph 228. Ahizpa, juan zite portaliala, / Ingoiti horra düzü Ongriako 

Erregia. ChantP 284. Izpiritu duienak / badaki engoitik. Bordel 143. Zerbeit irabazirik ere bazuen engoitik. HU 

Aurp 76. Zuk ingoitik ahantzia naski hantxet ur handiaren erdian hatzeman dugun erbia? HU Zez 62. Lurrak 

dituzken zoko gehienak engoitik ikertuak dauzke. JE Bur 204. Bainan, engoitik, huntaraino ethorriak, goazen 

aintzina! Barb Sup 85. Engoitik una duken gure jaun gaia (Sal). AIr RIEV 1928, 230. Ordu da engoitik! Ox 157. 

Engoitik apailuak eginxeak zituzten. Lf Murtuts 20. Nere soiña engoitik surtan illaundu ta ikazturik datzala. Zait 

Sof 14. Egilea urrun dateke engoiti. Mde Pr 155. Engoitik, batzuz ala bertzez jakintsun egina bide duk. Larz Iru 

84. Engoitikan aisa ezagutzen zinuen garen ardi klasa. Xa Odol 131. 

v. tbn. Zby RIEV 1909, 400. Zerb IxtS 22. Ingoiti: AstLas 21. 

2. (H), engoiti, ingoiti (SP, Lh). De ahora en adelante, a partir de ahora. "Désormais" Lh. Cf. Lrq: "Le sens 

étymologique serait 'désormais'; ce sens n'y est pas attribué". Oraidano egon bahiz / inprimitu bagerik, / hi 

engoitik ebiliren / mundu guzietarik. E 255. Bethierekotz rezebi ezanzát, ez engoitik sklabotan, baina sklabo 

baino kondizione hobeagotan. Lç Philem 1, 15s (He gaur gehiago, TB, Dv gehiago). Hobe duken ainik ere / 

Honki egite' engoiti / Ezi ez iagoiti. 'Il vaut mieux faire le bien désormais, à l'avenir, que jamais'. O Po 25. Ez 

ahal duk ganbiatzen engoitik hasiko, / Larrua aiseago bide dik galduko. Arb Igand 141. Ezpainiz igan ahalko / 

mendi hoitarat engoiti. Etcham 163. Ezin gaitezke, ba, engoitik aur izan, edozein irakaste-aizek or ara 

ekartzekoak. Ol Eph 4, 14 (Lç gehiagorik, TB, Dv, Bibl gehiago, Ker onezkero). Ezpainaiz engoitik yoango. Zait 

Sof 107. 

Desde entonces, a partir de entonces. Lurralde ontatik yoan ezkero, ez niñun engoitik ikusi. Zait Sof 31. 

(BN-arb ap. Gte Erd; Dv, H). "Engoitik ezta ethorriko, (puis qu'il n'est pas arrivé) il n'arrivera pas" H. 

"Engoitik gure ama ez da jinen egun (BN-arb) [...], engoitik ez da sendatuko (BN-arb)" Gte Erd 243. 

- ENGOITIK ORAIN, ORAIN ENGOITIK. Ya, ahora. Hori gertatua duk orai engoitikan (BN-baig). NafEKZ 

61. Engoitik orai, hasian hasi, deliberatuz geroz, baliatu nahi nuke. Barb Sup 10. Orai engoitik ez daut eskolak 

eginen faltarik gehiena. Xa Odol 27. Orai engoitik ezin ditaike egina dena barrea. Ib. 176. 

engorga, ingorga (S ap. Lrq). "Engorgé (se dit d'un cours d'eau, d'un canal, d'un bassin de moulin, qui sont 

engorgés par l'abondance excessive des eaux)" Lrq. 

engorgadura (BN, S ap. A; VocBN, Gèze, H). "Constipation" VocBN y Gèze. "Estreñimiento (hablando de 

bestias)" A. 


mende. 

849


engorgagarri (H), enkorgagarri (H). Astringente, que estriñe. 

engorgantza (-nz- Lar). Estreñimiento. "Constipación" Lar. 

engorgatu (BN-lab-baig-ciz, S; VocBN, Gèze, H), enkorgatu (S; Lar, H). Ref.: A; Lh (engorgatu, enkorgatu). 

1. "Constipar" Lar. "Estreñirse (hablando de bestias). Aatxe hoi engorgatua da (BN-lab)" A. 

2. ingorgatu (Sc ap. A), inkorgatu (BN-baig ap. A). "Empacharse" A. 

3. "Ingorgatu, obstruer le passage de l'eau" Lrq. 

engorgu, ingorgu (S ap. Lrq). "(Moulin) obstrué par l'eau, qui s'amasse en amont et n'a pas d'issue libre" Lrq. 

engorratxatu. "Engorratxau (V-arr-ple), enrojecerse o enfurecerse una herida" A. 

engoxa (S ap. A), ingoxa (S ap. A; Gèze, Dv (S)), ingotxa (H). Desvanecimiento. 

engoxadura (S ap. A). Desvanecimiento. "Syncope" Arch Gram 2. 

engoxagarri. "(S), étourdissant" Lh. 

engoxaldi, engoxa-aldi (Lh). "(S; Eskual), pâmoison, étourdissement" Lh. 

engoxamentu. "(S; Eskual), défaillance, syncope" Lh. 

engoxan. "(R-vid), esta mañana" A (que cita el ej. de Mdg). Engoxan antze zaikugu llarne mantria sotoaren 

erdian. Mdg 132. 

engoxarazi, engoxa erazi (-tx- H), ingoxerazi. Hacer desfallecer. Sg. Harriet hay engotxa erazi en Maister. 

Boztariozko amuriuak ene arima zure laidoriuetan engoxa erazi dezan. Mst III 5, 6 (SP y Ch flaka bedi, Ol y Pi 

igatu, Leon ahi bedi). Beldürrez eñhiaren handitarzünak eta ezpiritiaren idortarzünak ene arima engoxa erazi 

dezan. Ib. 55, 5. Agortarzünak ingoxeraz eztezan ene arima. Ip Imit III 55, 5. 

engoxatu (S; H (+ -tx-)), engoixatu, ingoxatu (S; Dv), ingotxatu (Gèze, H). Ref.: A (engoxatu, ingoxatu); Lrq 

(engoxat, ingoxa); Gte Erd 200. Desmayarse, desfallecer. Sg. Harriet hay engotxatu en Maister. Beldürrez 

bidian engoxa nendin, zelüko hazkürriaz gabe banendi. Mst IV 3, 2 (SP y Ch flaka, Ol akitu). Engoixatürik zen 

erori. Egiat 173. Eztütüt nahi barur igorri, bidian ingoxa eztitian. Ip Mt 15, 32 (Lç y He flaka, Ur y Samper 

desmaiatu, Ol, Or e IBk akitu). Ene arimak laidatüren zütü ingoxa artio. Ip Imit III 5, 6. Etxerat sarthu zenean 

engoxatu edo flakatu zen. Prop 1901, 43. Ama harritürik han berian ingoxatzen da. GH 1931, 110. 

engoxatzaile, engoxazale (S ap. Lrq). "Qui s'évanouit" Lrq. 

engoxeria, ingoxeria. Desmayo, desfallecimiento. Zure khürütxiaz eta abandonatü izatiaz, Zure 

engoxeriez. UskLiB 18. Lanthare baliuza da estomakeko minetan, bürhüngürian, ingoxerietan. Alth Bot 13. 

engrabatu. Grabar. Iaunak bere Ebanjelioaren gure bihotzetan inprimitzeko eta engrabatzeko grazia egin 

ukhan draukunaz geroz. Lç Ins B 4r. 

engrane. Engranaje (?). Engraniak eitxeko, moduluakin fresadorian agiñak ebagi. SM EiTec1 147. 

engrat. v. ingrat. 

engreinamendu. Figura en SP, sin trad. Cf. engreinatu. 

engreinatu (SP, O-SP 223 A, Foix ap. Lh), engrenatu (O VocPo Dv y A), engrinatu (S ap. Lh). 

Mimar, consentir a un niño. "Engrenatu (S), fier pour être trop à son aise" O VocPo (Azkue traduce 

incorrectamente "confiar"). "Engreiñatzea, ce mot se dit d'un enfant lequel pour être nourri avec trop de 

délicatesse et de complaisance, devient fâcheux, et difficile à contenter" O-SP 223. Es muy posible que 


mende. 

850


engrenatu sea una errata (cf. engreiñatzea en O-SP y engreinatu en el ej. que citamos). Oina, xoil ons' anzatu, 

/ Halakoz engreinatu. O Po in Vin 101. 

engreinu (O-SPAd SP). "Nourriture molle et délicate ou trop complaisante qu'on fait aux enfants" O-SPAd 

882. 

enguatu. v. inguratu. 

enguma. v. inguma. 

enguru. v. inguru. 

engurune. v. ingurune. 

eni (dat.). v. ni. 

enia-bania. "(BN-baig), express. signif. l'indolence" Lh. Cf. enuxu-banuxu, enaiz-banaiz. 

enigma (Urt I 321), aenigma. Enigma. Hañitzek hañitz moldez die / Enigma hau esplikatzen. Gç 176. 

Minetan daukazu giza-gogoa / aenigma zarade ulhermenentzat. Mde Po 72. 

enjendrategi. "Columbi cellares ['pichones caseros'] enientrategitako usoak" Urt IV 381. 

enjendratu (-du Lcc), injendratu. Engendrar. v. sortu. Tr. No lo hallamos en el s. XX. Abrahamek 

enjendra zezan Isaak. Lç Mt 1, 2 (Echn, Hual y Samper enjendra; He jenderatu, Ip ükhen, Ol, Ker, IBk e IBe 

sortu). Sendimendu hunek enjendra dezan gutan despalzer bat. Lç Ins E 2v. Ernegaduko / dabe gaxtoak orduan / 

enjendradu ta / jaio zirean puntuaz. Lazarraga 1199v. Egundaiñoz geroztik enjendratzen baitu bere sustanziatik 

seme bat bere iduritakoa. Mat 54. Ezen artizarra baño enjendratu aut lehen. EZ Eliç 253. v. tbn. Hm 148. Nola 

bere aitak enjendratu du, eta enjendratzen du? Arg DevB 238. Aitak adimenturik duela enjendratzen. Gç 212. 

Zeren eternitate guzitik enjendratzen edo bereganik sor arazten baitu seme bat. CatLav 79 (V 48). Bularraren 

azpira edo aurra injendratzen dan lekura. OA 16. Bere entendamentuan enjendratu zue Seme galanpat. El 33. 

Zeren enjendratzen baitü seme bat eternitate güzitik. CatLan 26. Nazione maradikatia da haur, / debriez 

enjendratia. Xarlem 426. 

enjendratze, enjendraite (Lcc). Engendramiento. Baina salbatua izanen duk haur enjendratzez. Lç 1 Tim 

2, 15 (TB erditze, Bibl amatze). Bada nola da enjendratze ori? El 33. 

enjogi, injogi (S ap. A), injubi (BN ap. A). "Ansia, anhelo" A. 

- ENJOGI IZAN (Sc ap. A; Dv (que cita a Mst), H, Foix ap. Lh). Ser inclinado (a), tener afición (a). (Se emplea 

con un complemento en caso dativo o alativo; aux. intransitivo). "Hori enjogi duk ostatiala, beti hara dabila 

(Sc)" A. Tr. Documentado sólo en la tradición suletina. Orano aragiari enjogi zirelakoz. Mst III 46, 1. 

Desirkünte plazeretara enjogi direnak. Ib. 23, 4. Meskabü güzier enjogi diradiala. Egiat 158. Hartara dirade 

enjogiago. Ib. 218. Exenplütako, kolera eta inpazientzia direia zü enjogienik ziren pasioniak. UskLi 223 (ap. 

DRA). Ene bihotza düzü züganat injogi. ChantP 152. Kanpotiko gaizer enjogi denaren bihotzian. Ip Imit I 6, 2 

(SP emana, Ch barraiatuak, Leon ixuria). Non batek ere bihürtzera ezpeitzian bihotza enjogi. Egiat 160. 

enjogidura (S; Dv, H). Ref.: A; Lrq (enjogidua). 1. "Penchant vif, passion" H. "Inclinación, querencia" A. 

"Passion" Lrq. Lh cita tbn. ejogidura (Ip Imit I 4, 1), que se trata sin duda de una errata. Zure gaizkialako 

enjogidüra. Mst XX. Natüraren enjogidüra. Mst I 15, 2 (Ip enjogidüra; SP inklinazioneak, Ch pendura, Ol 

aierrak, Pi makurkeriak, Leon jaidura). Bere pasione eta enjogidüra gaixtuer behatuz. Myst 11 (ap. DRA). 

Ezagützen dütüzü gure enjogidüra gaistoak. Ip Hil 53s. 

2. "Éducation, direction" Gèze. 

enjogitu, injubitu (BN ap. A; VocBN, H), enjubitu (H), iniobitu (H). 1. "Acquérir un désir très vif de tel objet. 

Ene haurrak inyubituak dire gaztainetara [...]. Gathua inyubitua da bethi arrañari" VocBN. 

2. injogitu. Seducir. Ardi baten injogitzen. "Seducing a ewe". Mde Pr 46. 


mende. 

851


enkabas. "Traba (Darric)" DRA. 

enkada. v. ingira. 

enkaila. "Enkailla (V-m), leños que se ponen atravesando el carro para defenderle del peso de la carga y evitar 

que se rompa" A. 

enkailatu (-all- Lar y Dv), enkaila (-ill- V, G ap. A). Encallar. Untziak iotzen duenean edo enkaillatzen 

denean. EZ Man II 150. Untzia zaharturik enkallatzean. Ib. 136. Baxamarean xalupa enkailla daiteke. INav 134. 

enkaitu. "(BN-lab), remover, cambiar de puesto. Enkaitzen dut, yo me traslado" A. 

enkajatu. Encajar, colocar algo (en una venta, etc.). Arek berriz Antoniori / enkajatu dio [astua]. Noe 89. 

enkaje. "Encaxe" Lar. Mantelin sedazkua, / enkajia beltxa. Xe 180. 

enkajonatu. Embalar, meter en cajas. Baionetak, fusillak / enkajonaturik / laster bialdurik / fabrika lekutik. 

DurPl 116. 

enkalikatu (SP (sin trad.), O-SP Dv y A). 1. Estancarse, corromperse (el agua). "Enkalikatzea. Enkalikatu 

nau" SP. "Croupir" O-SP 223. 

2. "Gagner quelqu'un par flatteries, artifices, le tromper, l'entortiller par inventions et mensonges" H. 

enkaminatu. v. inkaminatu. 

enkan. Subasta. v. 1 enkante. Enkan edo "inkanta" da arrantzarien zindikatak muntatu bertze zerbitzu bat. 

Gazte, Dic. 1956 (ap. DRA). 

enkangrena. Gangrena. "Enkangrenie sartu jako (V-gip)" Gte Erd 129 (junto a gangrena de otras zonas). 

enkantadore (Volt 93), inkantadore. Mago. Simon enkantadorea. Lç Decl o) 4v. Salbajeak direala 

Narbaez enkantadorearen mutilak. Lazarraga 1153r. Nori urrikalduko zaio sugeak ausiki duen inkantadorea? SP 

Phil 290 (He 291 inkantadorea). 

enkantadora. (Forma de fem.). Enkantadora Medeak. Lazarraga (B) 1200vc. 

enkantagarri, enkantugarri. Encantador. Aingeruben Koru ederrak, ta garbitasun enkantagarrijak. fB Ic 

II 296. Aiñ dira enkantugarriak / Gabak dituzan ezkutapenak. AB AmaE 384. 

(Sust.). "Charme, parole magique, etc., propre à enchanter" H. 

enkantamendu, enkantamentu (Lcc). Encantamiento. Zeren denbora luzez enkantamenduz adimendutarik 

erauzi baitzituen. Lç Act 8, 11 (TB, Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe aztikeri(a), He sorginkeria, Dv gaizkinkeria). 

Salbajeak direala Narbaez enkantadorearen mutilak, zeñak bere enkantamentu andiaz ikasi eben nola eben 

eozen zuen kausaz. Lazarraga 1153r. Ea sinistu edo egin daben etxizeria, enkantamentu edo sorgindasunik. Cap 

91. Prokuratu ote deban hetxizoren bat edo enkantamenturen bat. OA 146s. Sorgina zen. Enkantamentua 

zedukan. Arti Tobera 285. 

enkantari. Brujo, mago. Billatu zuen sorgin enkantari bat. Mb IArg I 277. 

1 enkantatu (R-is ap. ContR 506; Lcc (-du), H), inkantatu (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). Embrujar, hechizar, 

encantar (sentidos prop. y fig.). O Galaziano zoroák, nork enkantatu zaituztéz egia obedi eztezazuen? Lç Gal 

3, 1 (He, TB xarmatu, Dv zoratu, Ol, Ker, IBk e IBe lil(l)uratu, Bibl sorgin-jo). Hura artezki inkantatu nahi 

duen pabo inkantadore haren oiuaren eta hitzen ez enzutea gatik. SP Phil 303. Etxizo zoragarri batek bezala 

sekulako enkantatu zituen bere sandidade ta prenda eskojituakin. Cb Just 51. Zelan enkanteetan dabeen 

ondasunak geure gogua? fB Ic I 47. Ni xin nindiá xaz enkántatrùk. ContR 506. Gizon guztirik atzipetuena, 

enganatuena, liluratuena, zoratuena eta enkantatuena. Arti Tobera 285. 

(BN; VocBN Dv), inkantatu (S; H). Ref.: A (enkantatu, inkantatu); Lrq (inkanta). "Réduire à l'immobilité, 

à l'impuissance" VocBN. "Rendre ou devenir immobile par maléfice" Lrq. Egon adi orai or / madarikatia 


mende.


inkantatürik. Xarlem 924. Aitzinetik jalkhi akit, inkantatu ezpahiz. Abraham (ap. DRA). Tanpez huñak inkantatü 

zeitzen, berant artio ez zotükatü ahal izan. SGrat 11. 

2 enkantatu, inkantatu (Lh). Vender en pública subasta. Cf. 1 enkante. 

enkantatzaile (H), enkantazale. Brujo, mago, encantador. Eriden zezaten Iudu profeta falsu enkantazale 

bat. Lç Act 13, 6 (He, Dv, Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe azti). Majizien belhagile, enkantazale, azti, estekazale, eta 

hetara hersatzen direnak. FPrS 25. 

1 enkante (BN ap. A; SP, VocBN), enkanta, inkanta (H), inkant (BN-lab-arb ap. Gte Erd; Urt). Subasta. 

"Auctio [...] ontasunak inkantean ematea" Urt III 95. "Jo azue inkanta (BN-lab), inkantean saldu dute (BN-arb)" 

Gte Erd 277. Zunbaitek balekie inkantin dela saltzen. Etch 516. Gero enkantean joan zen; eta Sabarotz deitu 

Uztaritzeko erretorak erosi zuen. HU Zez 164. Horrenbertze itaitz-urekin, inkantean emana izanen zen 

Errekatxarrea. GaztAlm 1934, 105 (ap. DRA). Lanak inkantean emanak izan ditazkela helduden urthearen 

hastean. Herr 11-10-1962, 3. Kondenatuen ontasunak bahitzen dituzte. Etxahunia enkantean emana da. Lf ELit 

179. 

2 enkante (VocBN Dv, H). "Position délicate, dangereuse, d'où l'on peut sortir bien ou mal" VocBN. 

"Situation périlleuse. Ne peut-on dire enkante onean?" Dv. 

enkanteka. Dudando (?). Horiek hor jakin bazintu etzinen enkanteka ibiliko. Egunaria 1893, 10 (ap. DRA). 

enkantu (H). Encanto, sortilegio, hechizo. Deabrua enkantuko dei-otsera datorren aldian. Mb IArg I 375. 

Ze enkantu imini ete dau zoraerazoteko. Mg PAb 165. Bere artiagaz ta enkantubagaz galdu ez zagizan. fB Olg 

77. Enkantuz bertan Esposea zan lo geratu. AB AmaE 157. Udabarriak eskeintzen eutsazan bere erakarpen eta 

enkantu pozgarriak. Erkiag BatB 35. 

enkantudun. Encantado, mágico. Zeñek bertantxe itxiko eban erdibiturik / enkantuduna izan ezpaleu 

biserea. AB AmaE 453. 

enkantugarri. v. enkantagarri. 

enkaran. "(BN-baig), a punto de caer, de morir. Bethi enkaran dago, está siempre a punto de caer" A. 

1 enkaratu (BN ap. A; O-SPAd 882, SP, VocBN, Dv, H), inkaratu (S ap. A; Foix ap. Lh). Apuntar (a); 

disponerse (a); amenazar. "Hausser la main ou l'arme pour frapper; il signifie aussi mirer ou assouplir (Ax 270)" 

SP. "Prendre des allures pour une action, néanmoins sans l'exécuter" VocBN. "Envisager une chose à faire, 

calculer, considérer les moyens de l'exécuter, etc" H. Duvoisin, aunque cita a Pouvreau para el significado de 

'apuntar', traduce "tendre à" el ej. de Axular. Lehenbizitik hartu dugun xedeari ahal bezanbat aurthikitzen 

diogula, hari iarraikitzen gatzaitzala, hartara destatzen eta enkaratzen garela. Ax 270 (V 181). Inkara joitera, 

emaztia ezkapa. AstLas 33. Entres saintü hurak inkaratürik direnian, katolikoen artian ezta behar 

burkhidegorik. ArmUs 1896, 98 (ap. DRA). 

enkaritu (Dv A). "(BN-bard), oser" Dv. 

2 enkaratu. "(Sal, R), revocar de cal una pared" A. 

enkargatu (SP (sin trad.), Urt I 190, Lar, Añ, H). 1. Encargar, encomendar; mandar. "Enkarga nazazu" SP. 

Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales; al Norte sólo lo encontramos en Etcheberri de Ziburu y 

Xalbador. Se emplea sobre todo con aux. trans. tripersonal, aunque no faltan ejs. con bipersonal desde principios 

del s. XIX (cf. tbn. el ej. citado por SP); en cuanto al complemento, cuando éste es un sust. vbal., aparece 

generalmente con el suf. -ko; hay además -tzea en Cardaberaz y GavS, y -tzeaz en Xalbador. En DFrec hay 7 

ejs., meridionales. 

Arrazoin da konpli dadin enkargatzen duzuna. EZ Man I 35. Enkargetan eutsala ama berea diszipulo 

Iandoneanez Ebanjelisteari. "Encomendando". Cap 151s (ed. 1893). Da enkargetan eusten guztiai artu legiela 

debozinoau. Urqz 24. Iru Abe Maria egunoro errezatzea enkargatzen die. Cb Eg III 354. Pekatariak, oiei 

laguntzeko, enkargatu zizkitzun [zure Semeak]. Cb Eg II 77. Enkargatzen diete ongi etorria guzien izenean 

ematea. GavS 21. Nola San Ignazio Loiolakoak enkargatzen digun beti itzegiteko gauza ona. Mg CC 131. 

Enkargau jat, zinuan, S. Pedro geure Elesako patroiaren sermoa. Mg PAb 198. Agitz enkargatzen dizuet ze [...] 


mende.


konsejua eskatu gabe ez dezazuela pasorik eman. Gco I 437. Bera enkargatuzué [Jesusek] gútas kuidatzekó. LE 

Ong 114r. Espiritu santubak leku askotan enkargeetan deutsku Jaungoikuaren bildur santuba. fB Olg 22. 

Enkargeetan dau eleisiak ezkondubak alkarregaz ez bizi izateko. JJMg BasEsc 262. Bertso bi paratzeko / 

enkargatu naute. EusJok II 27. v. tbn. Xe 399, PE 82. Egin zein enkargatruk zauden bikala. Hual Mt 28, 15. 

Larunbatetan barau egiñ zezala biziro enkargatzen zuen. Arr May 123. Emen agintzen dena egin deiyen 

enkargatuak gelditzen dirala. Goñi 73. Igandean Maria eta Iñaxion pregoia egin dezala enkargatzera. Ill Testim 

30. Lagun on batek enkargatu nau / bertso berriyak jartzeko. Tx B I 144. Nik enkargatzen diot / mudatu dedilla. 

Tx B III 69. Besta muntatzailek berek enkargatzen zuten Jean Monlong [...] ene harat hunat erabiltzeaz. Xa 

Odol 49. 

Encargar, mandar hacer (en una tienda, fábrica, etc.), mandar preparar. Dendik onenetan sartu, / gayik 

ederrenak artu, / eta soñak enkargatu. Bil 87. An bazkaldu bear dezute biyok elkarrekiñ; neroni izandu naiz 

enkargatzen. Moc Damu 25. 2. (Sust.). Encargado. Ontan allegatu da billetien enkargatua. Iraola 130. 

Kalisto Dendategi genduan enkargatua. Salav 41. 

enkargu (AN-gip, B ap. Gte; Lar, Añ, H), enkargo. Encargo, mandato, orden. "Ori egiteko enkargu eman dio 

(AN-gip, B)" Gte Erd 62 (junto a mandatu y lan de otras zonas). v. mandatu. Tr. Documentado desde 

principios del s. XIX en textos meridionales, sobre todo populares. Pekatarijai emon eruaken enkarguba zan. 

Mg CO 99. Laudiyoko abade jaunen enkarguz. CatLlo 1. v. tbn. CatBus 1. Sarritango enkargu andi eta eraman 

ekarriko ibillera baliosoetan. Izt C 489. Oiek eta onelako beste enkargu asko emanik. Lard 90. Instrukzione edo 

enkargu. Hual Mt 28, 13. Bere enkargua egiteko arkitzen zituen neke eta trebesiak. Arr GB 127. Enkargu ori 

ematen dizut. PE 141. Aita Leonen enkargu ederrak / artu ditzagun buruban. Ud 140. Enkargu bat det zuri 

entregatzeko. Ill Testim 10. Baño alako enkargo batzuk / etorri dira neretzako. EusJok II 73. Teatrorako eman / 

ziran enkargua. Imaz Auspoa 24, 130. Zuretzat eros nezan, edo bertze enkargu bat egin nezan zure izenean. Mde 

Pr 65. Orrez gañera, enkarguz, edozelango biarrak artzen zitxuen. SM Zirik 105. Emongo deutsazue enkargua 

Bartolori. Bilbao IpuiB 180. En DFrec hay 4 ejs. de enkargu. 

enkario (BN ap. A VocBN Dv; H). "Disposition apparente à faire quelque chose qu'on n'exécute pas 

encore" VocBN. "Action d'envisager quelque chose à faire, de se disposer à l'exécuter" H. Cf. inkario. 

enkaritu. v. 1 enkaratu. 

enkarnarazi, inkarnarazi. Hacer encarnarse. Bere seme propia gugati inkarna erazirik. Tt Onsa 118. 

enkarnatu, inkarnatu (Gèze). 1. Encarnarse. v. haragitu, haragiztatu. Kristo inkarnatu. Hm 43. Lurrera 

iautsi da, inkarnatu, egin gizon. Tt Onsa 114. Zeiñ Presuna izan da / Guretzat inkarnatu? Gç 212. Trinitateko 

bigarren persona inkarnatü, diot aragistatü izan dela. Bp I 44. Jesukristo konzebitu edo enkarnatu edo gizon 

egin izandu zala. OA 32. Berbo inkarnatuaren Ama. MarIl 78. v. tbn. Jaur 367 (inkarnatu). 

2. inkarnatu. (Part. en función de adj.). Encarnado, de color encarnado. Kolore eta kalitate honesko [sic] 

badut, iakitera: xuri, belz edo bruna, gorri [...], inkarnatua. Volt 252. 

"Alabandica rosa, inkarnat arrósa" Urt I 468. 

enkarnazio, inkarnazione (-on VocBN), enkarnazino, inkarnazino, enkarnazinoe. Encarnación. v. 

haragitze. Tr. Algo mejor documentado al Norte; es muy escaso en el s. XX. Los septentrionales usan la 

forma inkarnazione (inkarnazino en algunos autores del s. XVII); al Sur (excepto algún ej. moderno de in-) sólo 

encontramos enkarnazio en los guipuzcoanos y enkarnazino(e) en los vizcaínos. En DFrec hay dos ejs., 

meridionales, de enkarnazio. 

Iainkoaren Semearen Inkarnazinoa. Mat 38. Inkarnazione Iesusena du sinhetsteko. EZ Eliç 130. 

Inkarnazioneko misterio handia. Harb 48. Trinidadeko eta Enkarnaziñoko misterioak. Cap 149 (ed. 1893). 

Matutinak Inkarnazinoaz. Hm 35. Mariari Inkarnazioniaren berria ekharri derio. Bp I 132. Semearen 

enkarnazioa egitera. OA 31. Bigarren personien enkarnazinoa. Urqz 7s. Inkarnazionezko Misteriuaren 

ohoratzeko. CatLan 162. Berboaren Inkarnazioneak. Brtc 135. Semearen Aragitzea edo Enkarnazioa. Ub 165. 

Enkarnazioko Misterioa. AA I 489. Jesu-Kristoren enkarnazinoe edo gizon egitia. fB Ic I 34. Aragiginza edo 

Enkarnazinoekua. Astar II 6. Berbo eternalaren Inkarnazionea. MarIl 124. Bere Inkarnazionearen ondoan. Jaur 

399. Zure inkarnazione saintiaren misteriuaz. UskLiB 18. Eginarazten diotzate Vixnuri hamar 

inkarnazionetaraino. Hb Egia 59. Inkarnazioneak emanen dauku Satanek kendu zaukun esperantza. Lap 148 (V 

65). Inkarnazioniaren gordatzeko. Ip Hil 64. Jesu Kristo zure Semearen Inkarnazionea. CatJauf 7. Gizakunde 

edo Inkarnazioak zer adirazten digu? KIkG 17. 

v. tbn. Iraz 1. Cb Eg III 325. LE Prog 116. Inkarnazione: SP Phil 139. Gç 63. Lg II 100. Mih 41. CatLuz 31. 

CatS 100. Jnn SBi 37. HU Aurp 164. Zby RIEV 1908, 207. UNLilia 1. Enkarnazino: CatAnz 4. Cb CatV 68. Añ 


mende. 

854


EL 1 231. CatLlo 21. CatBus 42. Enkarnazinoe: VJ 2. Inkarnazino: Gç 68. 

enkartxatu. "(G-to), quedarse muy flaco de pura privación" A. 

enkartzelatu (enkarzeladu Lcc). Encarcelar. Noiz ekusi ginaizun gosez [...] edo enkarzelatruk. Hual Mt 25, 

44 (Samper enkarzelatrik). 

enkas. v. ankas. 

enkaskilatu. Encasquillarse (un arma). Fusilla enkaskillatu ta tiroa tiratzen etzuala gelditu nintzan. Salav 

97. 

enkatxo (V-ple-arr-ger-m ap. A), inkautxu (V-ger ap. A). "Encachado de un camino" A. 

enkauta. "Encan" Ht VocGr. v. 1 enkante. 

enkeinu (-ñu BN ap. A; VocBN, Dv, H), inkheñu (S ap. A; Dv (S)). Mueca, gesto. "Grimace, niaise" VocBN. 

enkeinuka (-eñu- BN ap. A; VocBN, H). Haciendo muecas. 

enkel. 1. "Apático (BN-ciz)" A Apend. 

2. "Intxaur enkela, nuez negra, incomible (BN-ciz)" A Apend. 

3. + engel (B ap. Izeta BHizt). Débil. "Delgado, débil. Hau mutiko engela duk" Izeta BHizt. Hain dira 

hauskor [loreak]! Jorrai kaska enkhel bat aski, han berean kalitzeko. SoEg Herr 1-11-1956, 1. 

enkelo (-kh- L-ain, BN ap. A; VocBN Dv, H). "Imbécile" VocBN. 

enkina (Lar Sup, Añ, H). Rencor. 

enkinatu. "Concevoir de la rancune, de l'aversion intérieure" H. 

enklabatu. Fijar, clavar (fig.). Pensamentuau daukadala / zuregan enklabadurik. Lazarraga 1184r. Ditxoso 

biotza zeina jarri zan / zuregan ain ondo enklabadua. Ib. (B) 1193vb. 

enklitiko. Enclítico. (B)ere hori, enklitikoa izanik, aurrekoari datxeko. MEIG IV 94. 

enkoan. De vez en cuando. Emeki, emeki, Elizatik hürrüntü dütü, gisa batez nun ez beitira enkoan enkoan 

baizik jiten Elizalat. Herr 28-3-1960 (ap. DRA). 

enkoildu. Encorvado. Gero "Père Noël" delakoa, zahar enkoildua. Herr 26-12-1957, 1. 

enkomendatu (Lcc (-du), Lar, Añ, H). Encomendar(se); recomendar. v. gomendatu. Tr. Documentado 

sólo en textos meridionales. Salvo ejs. de catecismos marginales no se documenta en los ss. XIX-XX. 

Zeruetako Erregeari / oi dira enkomendadu. Lazarraga 1154r. Nik enkomendatzen drauzudana da gauza ohek 

konsidera dizazun maiz. Ber Doc 126v. Xaungoikoari enkomendatu. Mic 14r. Zeure eskuetan enkomendetan dot 

neure arima au. Cap 154 (ed. 1893). Arrezazu argana jaiera andia, ta egunoro enkomenda zatzaizka. CatBurg 

26. Nere anima enkomendatzen dizut. Cb Eg III 311. Zure Kriadoreari, zeñarena zeran, enkomendatzen zaitut. 

Ib. 268. Enkomenda zakioz egunean egunean. Cb CatV 38. Birtute andiko monja bat enkomendetan bere 

abadesa difuntiaren arimia. Mg CO 204. Enkomendatu zakitzaio egunoro. Gco I 466. Berórren eskuétan 

enkomendatzendút ene espiritua. LE Ong 37v. Ari enkomenda zaite. CatB 40 (CatSal 41, CatR 41 enkomenda, 

CatLlo 36, CatBus 22 enkomendau, CatUlz 26 enkomendatu). 

"Osasuna, enkomendatzeko, salud para rezar por el alma del difunto (escapando a la literalidad). Expresión 

empleada para dar el pésame" (AN-larr-5vill, B) Garm LexEV 422. "Enkomendatu [...]. Doluminak emateko 

erabiltzen da batez ere, ondorengo esamoldean: Osasune enkomendatzeko!" (G-nav) SakHizt. "Osasuna 

enkomendatzeko" (AN-erro) ErroEstHizt. 


mende. 

855


enkomienda (Lcc, Lar). Encomienda. "Encomienda de órdenes militares" Lar. Izaten dituzte ango 

enkomienda, emengo errenta ta Erregek eman diezten bidez berak bilzen duten ondasuna. Mb IArg I 221. 

enkomun. En general. Emakumeaz en komun oritzen ote zan, au da, estadurik distingidu bage. OA 161. 

enkonia, inkonia (L ap. Lh). "(Lf), désolation" Lh. 

enkoniadura (L-ain, BN ap. A; VocBN Dv, H), inkoniadura (Dv, A). 1. "Tristesse" VocBN. (H). 

Rencor. 

2. (H). Estreñimiento. 

enkoniagarri, inkoniagarri (Dv A). "Désolant" Dv. 

enkoniamendu, inkoniamendu (Dv A). "Désolation" Dv. 

enkoniatu (O-SPAd 882, SP, H). 1. Irritarse. "Fâcher, courroucer" SP. Enkoniatuen pazegua. Harb 106. 

Batak antsiarik eztuenaz, bertzea iauzten eta enkoniatzen da. Ax 287 (V 191). 

"Concevoir un ressentiment intérieur" H. "Lagunari enkoniatu zaio, il en veut à son compagnon" Lh. 

(L-ain, BN ap. A; VocBN Dv, H), inkoniatu (Dv A, H). "S'attrister profondément" VocBN. "Se désoler" 

Dv. Ume maite batez gabetua izateaz inkoniatua zaren Ama. Mih 207. Gurutzearen oinetan ikusten du bere 

ama inkoniatua. Dv LEd 15. 

2. "Être constipé (cf. le sens d'irritation, d'inflamation). Syn. idortzea, gogortzea, enkorgatzea" H. v. 

engorgatu. 

enkonio. Pendencia. Antonio, etxea bete enkonio. RG A 31. 

enkontratu (-du Lcc). Encontrarse. "Encontrar con otro, bestekin enkontradu" Lcc. Lastanarekin enkontra 

nezan / San Juanen aurrean. Lazarraga (B) 1204v. 

enkontu. "Casi" Etxabu Ond. 

enkorgagarri. v. engorgagarri. 

enkostikatu. (Part. en función de adj.). Brillante (litm. 'encerado'). Begiek iduri enkostikatuak, boza 

erkhats, hots, phesta egile baten planta, bere buruaz kasik ahalge. Herr 18-1-1962, 2. 

enkre. v. ankre. 

enkubritu (-du Lcc). Encubrir. Bere burua oi bear leuke / efini korrejidurik / lenaengo, ta gero juzgadu / 

bestegan balitz tatxarik, / edo, izanaiti bere, / eugi enkubridurik. Lazarraga 1195r. Puntu bat enkubridu baga / 

kontadu dizut prosea. Ib. (B) 1201vb. 

enkude. v. ingude. 

enlasti. "(Hb), gobe-mouches (ois[eau])" Lh. 

enlazatu (-du Lcc). "Enlazar" Lcc. Polseak ez ebena enlazadu / aoak egiala alkanzadu. Lazarraga (B) 

1151vb. 

enmienda. v. emienda. 

enoagarri (BN-arb ap. Gte Erd), enoiagarri (H). "Qui est fâcheux, à charge, qui est propre à lasser" H. "Orain 

enoagarri da [= 'aburrido'] (BN-arb)" Gte Erd 297. Nihauren burua enoagarri zaut trein baten behar gara 

batean iragaiten den denbora bezala! Egan 1972, 62. 

enoaporratu, enoiaporratu (AN ap. A Aq). "Aporrearse" Aq 984 (seguramente con el significado de 

'fatigarse'). 


mende. 

856


enoarazi (BN-arb), enoiarazi. Aburrir, cansar. "Zuk enoarazi nuzu (BN-arb)" Gte Erd 279. 

enoatu, enoiatu (Lar, Aq 257 A (AN), H), enuiatu, enoitu (AN-5vill ap. A). 1. Cansar(se); aburrir(se). v. 

eneatu. Tr. Documentado, ya desde Dechepare, en autores septentrionales y alto-navarros (incluyendo en 

éstos a Mendiburu). Hasta el s. XX la única forma atestiguada es enoiatu, y en el s. XX sólo enoatu. En DFrec 

hay 2 ejs., septentrionales, de enoatu. Harekila egoitiaz ezpaneinde enoia. E 153. Halakotz enoiatu izan naiz 

jenerazione hunez. "Ennuyé". Lç He 3, 10. Ezen bethi othoitz egin behar dela, enoiatu gabe. Lç Lc 18, 1 (He y 

Dv unhatu, TB onhatu, Ol aspertzeke, Leon lotsatu, Or aspertu, IBk e IBe etsi). Pausuak mundu onetan 

zebillenean egin zituenak, anbat aldiz enoiaturik. Ber Trat 74v. Beti egonen dirade kontentu eta plazer andiareki 

nola lenbiziko egunean, beñere enoiatu eta fastiatu bage. Ber Doc 119r. Ezen hala deusek ez nazake izi, tenta, 

enhoia edo niholatan malenkonia. Harb 277. Irakurtzalia enuiatu gaberik. Tt Arima 3. Ezin ikusiz Clotilde 

enoiatu zen Aureliano. Mb IArg I 183. Dagizun [lan ori] aldi oro obeki ta bein ere enoiatu bage. Ib. 230. Biño 

ezkattezen enoitu (Lesaka, 1857). ETZ 251. Nere bortu gainetan baniz enoatzen. Ox 144. Atzerri hontan nola ez 

laite / ene gogoa enoa? Mde Po 79. Joan den igandean zortzi, gure nexkatxa gaztek eman zaukuten bigarren 

aldikotz komedia pollita. Bazen jende Jauregian eta nehor ez da enoatu. Herr 14-3-1957, 2. Eskualdun gaztea, 

ixilik ba zagon ere, etzen enoatzen. JEtchep 91. 

2. (Lar), enojatu (-du Lcc), enuxatu. Enojar(se). "Enojarse", "estomagarse" Lcc. "Enojar" Lar. Ekusirik zala 

Sirena enojadu. Lazarraga 1142r. Onegaz enojaetan dogu / guk aren majestadea. Ib. (B) 1159vb. Zomait 

badaude ankartruk edo enuxatruk. Mdg 136. 

enojada. (Forma de fem.). Bakit jarriko zareana / nigana enojadea. Lazarraga (B) 1164vb. 

3. (-nh- Darric ap. DRA), enhoratu (Darric ap. DRA). "Enhoiatu, acariciar, mimar a un niño (Darric)" DRA. v. 

eneatu (2). 

enoatze, enoiatze. Cansancio, aburrimiento. [...]ñere enoiatzerik eta fastiatzerik, baizik beti egonen dirade 

kontentu, eta plazer andiareki. Ber Doc 119r (se refiere a los bienaventurados). 

enoiatu. v. enoatu. 

enoitu. v. enoatu. 

enoiu (SP (-nh-), Lar, H), enoju. 1. Molestia, incomodidad; fatiga, trabajo. "Ennui" SP. "En un dialecto 

significa 'fatiga, cansancio'" Lar. Hemendik harát nehork enoiurik eztidala: ezen nik Iesus Iaunaren merkák 

dakazket neure gorputzean. "Ne me baille peine". Lç Gal 6, 17 (He damurik, TB y Dv atsekaberik, Ol poxelurik, 

Ker gogaitik, IBk, IBe y Bibl nekerik). Baldin enhoiu gabe bizi bazine, seiñale gaixtoa lizateke. Harb 249. Ekus 

zazu [...] arkitzen zaran enojuz betea, gogoa barraiatzen zatzula [en los actos de devoción]. Mb IArg I 82. 

Egiten badu, egiten du bere neke ta enoiu andiarekin. Ib. 293. Bere lanak akittuta, galdetu ziyoten arren enoyua 

zer zen. (AN-5vill). EF 1958, 3ª serie n.º 11. 

2. (Lar), enoju (Lcc). "Saña, ira" Lcc. "Enojo" Lcc, Lar. Enojuzko berbaoek Silviak bere Doridoren aorean 

enzunik. Lazarraga 1152v. Aplakatuko zuela ofrenda oneki bere enoju guzia (Muruzabal, 1751). ETZ 85. 

- ENOIU EGON (enuxu e. R-uzt). Estar enfadado. "Ama enuxu dion dántzatu bigrá, la madre está enfadada 

porque hemos bailado" ContR 393. 

enoiutsu (Lar, H). Enojoso. 

enojatu. v. enoatu. 

enoju. v. enoiu. 

enor (V-m-gip, G-azp; Lar, Aq 347 (G), Añ, Hb ap. Lh (-ra), H). Ref.: A; Etxba Eib. 1. "Verruga, karetxa, 

enora" Lar. "Enorra bat, enorra bi, enorrak daukaz amabi" Etxba Eib. Larramendi, Añibaro y Harriet dan enora 

(det.); Araquistain y Etxebarria enorra. v. garitxa. Diru ori yasoten ebanari urteten eutsen enorrak eta 

besteari orduantxe osatu (V-m). A EY IV 240. Iia bat, enorra bi, ii onek kenduko dik enor ori (G-azp). Ib. 241. 

2. "(V-ger?), paño, mancha que sale en el rostro, p.ej. de las embarazadas" A. 

enoradun. v. enordun. 

enorant. v. inorante. 


mende. 

857


enoratsu. v. enortsu. 

enhoratu. v. enoatu. 

enordun (Lar), enoradun (Hb ap. Lh). "Verruguiento" Lar. 

enorme, erorme. Enorme. Afrontia bekhatu enorme bat dela. Tt Arima 127. Eta zer bekátuen kásos? 

Juramentu fálsu, blasfémia, adultério, ta alákoen kásos, ezi agitz erormeén kasos bizi guzian egon bearzúte 

penitenzian. LE Urt ms. 53v (ed. 1846, 152 guztiz andien gatik). 

enormitate. 1. Enormidad, acción extraordinaria (con sentido peyorativo). Gure kongregazioneak difamatu 

nahiz aitzinaratu izan diraden enormitatezko eta beilhakeriazko akusazione falsuetarik. Lç Ins F 8r. 

2. Enormidad. Gure bekatien enormitatiaren hobekiago konprehendiazteko. CatLan 45. 

enortsu, enoratsu (Hb ap. Lh, H). Lleno de verrugas. 

enotxun (V (msOch) ap. A; Añ). Estornudo. "Estornudar [...] etxunka egon, enotxun egin" Añ. 

enotxunka. "Estornudando" A. 

enoxent, enozent. v. inozente. 

enpadatu. v. enfadatu. 

enpadu. v. enfadu; 2 enparatu. 

enpagu. v. enfadu; enparu. 

enpaidu, -iru. v. 2 enparatu. 

enpalatu (Dv, A). 1. Enredarse. "Empêtrer, s'empêtrer [...] (He)" Dv. [Sare] hetarik ilkhi nahiz, 

lehiakarrean dabilzala, geroago eta gehiago enpalatuagoak edireiten dire [xoriak]. He Phil 467 (SP 462 

korapillatzenago). 

2. Empalar. Kondenatu bat hiltzen ari da, enpalaturik. Mde Pr 71. 

enpallo. (Interpr? se trata de un calificativo peyorativo). Zein gogotik emanen zakon tinkaldi bat ona, [...] 

etxeko-nausi turko, enpallo, herrestari! Barb GH 1925, 692. 

enpanada (Lcc, Añ). Empanada. Enpanadentzat ore edo masa egiteko modua. Cocinan 43. Mazapanezko 

enpanadak. Ib. 49. 

"Enpanadie omon, dar una cosa en precio bajo" Ort Voc. Lau libreko besegue peseta bi? Etsazu bestelako 

enpanadie omon! Ort Oroig 126. 

enpapatu. Empapar. Artu zizun esponja bat, enpapatu zizun ozpinean. Samper Mt 27, 48 (Hual busti, Echn 

trenpatu). 

enpara (Lar H, Hb ap. Lh). "Ampara, antiguamente empara, es voz Bascongada, empara, embargo de bienes" 

Lar. 

enparagarri. Defensa, protección. Gure kontra erran dituzten gaizki eta difamazione orotarik gure 

defendagarri eta enparagarri, Konfesione haur bera asko izanen dela. Lç Ins F 7r. 

enparagu. v. 2 enparatu. 

1 enparantza (G-to ap. A; -nz- Lar H). 1. "Bodega" Lar. "Cobertizo, tejavana" A. "Emparanzas, al decir de 


mende. 

858


Garibay (151), eran 'unas salas grandes, las cuatro paredes gruesas de cantería, con ventanas y puertas de hierro 

puro'" Zumalde 83 n. 78. "Ikullu barruan hau eta beste gordetzeko izaten den leku aproposa. Orain dela gutxi 

galdegin nion zaldibitar bati: zer da enparantza? 'Asto tokia'. Beste batzuek 'bihitegiaz' aparte kupelak 

gordetzeko lekua dela" (Comunicación personal de S. Garmendia). Harriet da además el significado "protection, 

aide", que es del castellano antiguo amparanza, del cual lo hace derivar. Sobre la emparança de Ecoyen 

(1329). Arzam. "E aunque costase, querría que se hiziese una emparança buena, donde en la trastera estubiesen 

las cubas de sidra e en la delantera, entresuelo, con un patio a la entrada de la casa..." (fJZ 1537). ConTAV 5.2.1 

nota. 

2. Plaza. "Plazoleta que tenían frente a su fachada la mayor parte de las casas-torres del país vascongado" J.V. 

Araquistain Trad. vasco-cantábras (Tolosa, 1866), 42 nota. v. plaza. Tr. Además de en la balada de "Alos 

Torrea", publicada por Araquistáin en 1866 (donde aparece en la forma enparantzian, que haría suponer un tema 

en -e o en -tz, aunque más bien parece forzado por la rima con ezkaratzian), se documenta en autores 

meridionales desde finales del s. XIX; su éxito se debe sin duda a que se vió en él un buen sustituto de plaza. En 

DFrec hay 58 ejs. de enparantza (frente a 224 de plaza). 

Milla ollo ill eta / ezkaratzian, / zazpi zezen korritu ere / enparantzian. (J.V. Araquistáin, Tradiciones vascocántabras, 

Tolosa 1866). Balad 47. Napolesko enparantza edo plazarik agirien baten. A Ezale 1897, 2a. Elizaaurreko 

enparantzan. Ag AL 125. Erriko enparantzan. Muj RIEV 1907, 207. Gero joan zirean enparantzara 

(plazuela). Echta Jos 302. Ardo-iturriya jarri zuten gaiñera enparantz-agirian. J.B. Ayerbe EEs 1912, 50. Urten 

zaiz enparantzara! Enb 64. Elizaño bat eta enparanza eta plaza nasai bat erdian. Zub 81. Enparantzatik etxera 

bitartean. Kk Ab II 114. Jondoni-zuaitza zei edo enparantzan ipintzea. JMB ELG 80. Larraiñetara (enparantza, 

plazatxo), txelaietara / mordoskan banatzen dira. Or Eus 193n. Enparantzako ostatu-etxe batean. TAg Uzt 151. 

Erromako enparantza nagusian. "Romano foro". Or Aitork 186. Enparantzako zuaitz goraetan. Erkiag Arran 

168s. Etxe ederrak enparantza zabalean. Anab Poli 86. Enparantzetako diru-aldaketa. Zait Plat 89. Jadoenparantza. 

Alzola Atalak 76. Eragozpenak eragozpen, plazara ginen (enparantzara, dio besteak) Etxeparez 

geroz. MEIG IX 33. 

v. tbn. Eguzk RIEV 1927, 436. Lab EEguna 101. Munita 125. Etxde JJ 174. Txill Let 115. Gand Elorri 100. Osk 

Kurl 160. Gazt MusIx 164. MAtx Gazt 67. NEtx LBB 244. 

- ENPARANTZA-ALDE. Zona de la plaza. Bera ikusten ezebalako enparantzaldean. Ag Kr 56. 

2 enparantza. (Empleado en la forma enparantzako 'restante'). v. 2 enparatu (2). Haren ezaguera betiko 

iraunen zuen altxor bat izan zekiontzat enparantzako egun goibeletarako. Mde HaurB 20. Huts eta hutsune bat 

izanen zen haren enparantzako bizi guztirako. Ib. 109. 

enparantzatxo. Dim. de 1 enparantza. Eliz-aurreko enparantzatxoan. Ag Kr 176. 

1 enparatu (SP, Dv, A, H). 1. Salvar, librar; proteger. (Con aux. trans. y alguna vez intrans.). v. anparatu. 

Berzeak enparatu ditu, bere burua ezin enpara diro. Lç Mt 27, 42 (He, TB, SalabBN, Echn, Hual, Samper, Leon, 

IBk, IBe salbatu, Dv atheratu, Ur, Ip libratu, Ol, Arriand, Or jare(g)in, Ker askatu). Eta delibraturen niauk 

Iaunak obra gaixto guzitarik eta enparaturen bere resuma zelestialeko. Lç 2 Tim 4, 18. Zerren zeuren jauna ez 

zenzan enpara. (Cantares de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Albanegi enpara. Ib. 3.1.6. Zur 

puxkan beraz bizia dezagula enphara. EZ Man I 21. Nola behar duen [etsaien arte edo sare] hetarik enparatu. 

He Phil X. Azala enparau ezkero eztago ardurarik (V-m). A EY III 323 (que traduce "en sobrando la piel"; 

parece más bien "salvando la piel"; tbn. en Zait Plat 89). 

"Emphara, empêcher un coup d'atteindre son but" VocBN. 

2. (Lar, Añ). "Embargar" Lar. Cf. DAut "amparar" (ant. emparar), aragonesismo por 'embargar'. Enparatu 

nai izan zizkan bere gauzak (Zumaya, 1900). JFlor. 

2 enparatu (G ap. A; Aq 106 (G)), enparadu (V-arr-ple-ger ap. A; Añ), enparau (V-m-gip ap. A; Mg PAbVoc, 

Añ). 1. (Aux. intrans.). Sobrar; restar, quedar. Tr. Documentado desde Lazarraga, lo emplean tbn. autores 

vizcaínos desde principios del s. XIX. Apenas hay ejs. del s. XX. Enparaetan bardin bajatzu / beste zagita 

zorrotzik, / onen biotzau nai bekizu / efini señaladurik. Lazarraga (B) 1200rb. Agur botoiak: etxat garau bat 

enparauko. CrIc 60. Zeinbat enparetan jakee ola-jaunai gauzaak zuzen badabilz? Mg PAb 129. Zerbait 

enparetan bada errenta edo irabazijan. Astar II 90. Orain-ganik ondo emotea enparetan yatzuzan egunak. Añ 

EL 2 26s. Igaro eban enparetan jakon gau guztija gogo ta asmo santuetan. Ur MarIl 105. Eta erreal bigaz artoa 

erosten, / Enparetan danagaz sarritan babea. AB AmaE 297. Denporea enparetan jakelako. Itz Azald 160. 

Enparetan dan irabazia. Eguzk GizAuz 33. 

2. enparau (V-gip; Mg PAbVoc, Añ, Dv (V), H, A), enparadu (A, que cita a Añ), enpairu (V-ger), enpaidu, 

enpadu, enparagu (Lar, H). Ref.: A Apend (enpairu); Etxba Eib (enparaua); Iz ArOñ (enpárauak). Restante. (A 

menudo va acompañado de beste, siempre antepuesto). "Beste enparauan, en lo demás" Iz ArOñ. v. 


mende. 

859


GAINERAKO. 

Tr. Documentado desde principios del s. XIX en autores vizcaínos, en el XX tbn. se encuentra en algunos 

textos guipuzcoanos. La forma más general es enparau (tbn. en los textos guipuzcoanos, si exceptuamos un sólo 

ej. de enparatu en D. Aguirre); hay enparadu en Añibarro, Astarloa, Arrese Beitia (AmaE 46) y Otxolua (35); en 

el s. XX encontramos además algunos pocos ejs. de enpaidu y enpadu. En DFrec hay 3 ejs. de enparau y uno de 

enparatu. Acompañando a un sustantivo, la construcción más frecuente parece ser la del sust. antepuesto. 

Zure pekatuben penitenzija enparauba geratuten da neure kontura. Mg CO 181. Kontentu nas bizi izateko 

duiñagaz, ta badot enparaurik, pobriak izango dira nire herederubak. JJMG BasEsc 218. Zuk ifinten dozu 

azunberdi ardao, eta urez beteten dozu enparaduba. Astar II 125. Beste dizipulu enparaduak barriz berari iñes 

egin. Añ EL 2 217. Nai eban enparauak bere bera lakuak izan zeitezan. Ur MarIl 55. Dirala erdeldun guretzat 

diñot / Enparau guzti guztiak. AB AmaE 38. Katillu, erratillu ta tresna enparauak. A BeinB 46. Eztabe beste 

enparauen ardurarik eukiko. Ag AL 47. Bi ez enparau guztiak. Itz Azald 118. Enparaua egingo dogu erdibana. 

Echta Jos 325. Jantzi, edergaillu eta enparau erosteko. Alt EEs 1917, 44. Enparau geratu yatan diruba. Kk Ab I 

78. Euren apariyo, tretza, sare ta enparatuak gordetako. (Acot. escén.). Ort Oroig 103. Baforatan dirue oki 

bazu... aur dakona enparadue orniduteko beste. Ib. 90. Okela ta enparau / jan eta edari. Enb 168. Bere aita ta 

etxeko enparauek. Kk Ab II 86. Buruba beste enpaidubak baño aztunago dot-eta. Otx 178. Lur enparauak 

billatzen ere / izan zan aien bearra. "El resto de las tierras". Or Eus 203. Bizitzaldi enparaua. Zait Sof 151. Beste 

enpaduek gatx orrek eroan oazan. Akes Ipiñ 25. Eskuko azal enparauak. Erkiag BatB 34. Xalbador tratalaria, 

Don Bitor ardi itxurako otso bilbotarra, eta enparauak. MEIG III 98. v. tbn. KIkV 56. Eguzk GizAuz 62. Gand 

Elorri 104. Osk Kurl 21. Onaind in Gazt MusIx 156. 

(El) resto (de). (Tras genitivo). Zuen bizitza latzaren enparaua. Zait Sof 98. Bete idazu gonburuz 

oturuntzaren enparaua. Zait Plat 147. 

enparau (Añ), enparadu (Añ), enparagu (Lar, Añ), enpaidu. (Pl.). Restos, reliquias; sobras. "Desecho, sobra, 

residuo" Lar. "Sobras [...] enparaguak" Lar. "Reliquias, residuos, sobras" Añ. "Reliquias, rastros" Ib. 

Iragoriko bizitza dongearen ondokin ta enparauak kenduteko. CatBus 32. Bazkaritxoa amaitu da. Malenek 

eskale bati ematen dizka enparatuak. Ag G 190. Aiñtxinako orma edo lubanen enpaidurik (restos) ezegoanetan. 

EEs 1913, 77. Gu oraintxen ari baigera apaltzen eta enparauak (sobras) gero ekarriko dizkitzut. Etxde JJ 159. 

(V-gip). "Refiriéndose a personas, el prójimo [...]. Gura izan norberan buruari bezela enparauari, 

Ebanjelixua" Etxba Eib. 

- ENPARATZAKA. Sin quedar, sin restar. Ala galdu zan / lekuau desastradurik, / enparatzaka / etse bat 

baize besterik. Lazarraga 1202v. 

- ENPARAUKO (V-gip ap. Etxba Eib). Restante. "Norbera ondo ibilli ezkero, enparaukuegaittik ardura ez" 

Etxba Eib. Aita ta ama dantzan dira, baita enparaukuak. Enb 165. Guztion izen, aztarren, azbegi ta 

enparauko gorabeerak. Erkiag BatB 38. 

- ENPARAURIKO. Sobrante. Batu egizubez enparaduriko otonduak galdu ezteitezan. Astar I XXIII. Euren 

bizierako bearbearrekoak ez dituezan ondasun enparaudikoakaz. Itz Azald 121. 

enparatu. v. enfadatu. 

enparatze. Salud, conservación. Exhortatzen zaituztet har dezazuen iatera: zeren haur zuen enparatzeari 

aphertenitzen baitzaió. Lç Act 27, 34 (Ol, Ker zuen osasunerako). 

enparau. v. 2 enparatu (2). 

enparedatu. Emparedado, bocadillo. Enparedatuak. Cocinan 43. 

enparu (S; -ph- Foix ap. Lh), enpaiu (-ph- S; Foix ap. Lh), eparu (-ph- S-saug), epau (-ph- S-saug). Ref.: A 

(enparü); Lh (enphaiü, ephau); Lrq (enpharu). 1. Obstáculo. 

enpagu. Dique. Hasi zen ur-handia bazterretako enphagu edo phezoinen gainetik iragaiten. Prop 1894, 87. 

2. (-ph- S (Foix) ap. Lh), enpaiu (-ph- S (Foix) ap. Lh). "Abri" Lh. 

Protección. "Préservatif (S)" Lrq. Ezkerreko besoan badute enpharu edo gerizagailu bat, ukhalditarik bere 

buruaren begiratzeko. Prop 1912, 114 (ap. DRA). 

3. "Étai, appui (S)" Lrq. 

enparu. v. enfadu. 

enpasant. - ENPASANTEAN. De paso. Phentzetik [belharra] hartu nuela / Enpasantean bezala / Mihiz 

trozatu ahala. Gy 160. 

- ENPASANTEKO. a) Pasajero. Zure karitatea ez da iragankorra eta enpasantekoa; hirur illabetez bazaude 


mende.


Elisabethen etxean hari zure lagunzen eta arthen emateko. Mih 52. b) "Adversaria, egunorozko liburuak, 

enpasanteko libúruak" Urt I 259. 

enpatxamendu, enpexamendu. Impedimento. Ez da izan behar Elizak markatu tuen Ezkonzeko trabuetarik 

edo enpexamenduetarik batere. CatLav 319 (V 158). 

enpatxatu (Lar, VocBN, Gèze (-ph-), H), enpaxatu (H (+ -ph-)), epantxatu (BN-mix, -ph- S), epaintxatu (-ph- 

H), enpetxatu, enpexatu. Ref.: A Apend (epantxatu); Lrq (ephantxu). 1. Impedir; obstaculizar, estorbar. 

"Embarazar" Lar. v. galarazi, eragotzi. Tr. Documentado, además de en Leiçarraga y Voltoire, en autores 

suletinos y bajo-navarros orientales; su uso disminuye notablemente desde el s. XIX. 

Zerk enpatxatzen nau batheiatu izatetik? Lç Act 8, 36 (He gibela, TB trabatuko, Dv zer traba da, Ol 

daragozkit, Arriand e IBk galerazten, Ker galerazoten, IBe zer eragozpen da). Naiz enpaxatu nere bi anaia eta 

kusin bat ekustera etorririk. (c. 1597). FLV 1993, 459. Zoaz pasajiatzera ez nezezala [sic] enpaxa. Volt 273. 

Argia enpexatzen du gorpitzak. Tt Onsa 98. Ezta ezina baizik, enpatxatzen dütianik. Mercy 29. Berriz kometitzen 

baitüte [bekatia], eta enpetxatzen Jesü-Kristo heen baitan gehiago bere graziaz bizitzetik. CatLan 46s. Meza 

Seindiaren inzünez, eta oraino, ezpagira lejitimoki enpexatiak, paropia-Meza. Ib. 88s. Demoniuari arterik utzi 

gabe heen egitetik gure epaintxatzeko. AR 79. Behar bezala igantiaren igaraitetik enphatxatzen ahal züntükien 

dibertimentü, oküpazione eta bekhatier orori. UskLiB 78. Astelehenian, itxes izigarri bat doi-doia ephantxatü 

die gure sü-ehaile atrebitiek. Herr 2-10-1958, 3. 

Verse impedido. Zeren herioaz enpatxatzen baitziraden egoitera. Lç He 7, 23 (podría tratarse de una 

construcción de sentido pasivo, equivalente a enpatxatua naiz; He debekatuak, TB debekatzen baitzituen, Dv ez 

[...] uzten, IBk galerazten). 

Hilabeteko bigarren igante bespera oroz, erran eraziko da Birjina Saintaren Meza botozko bat (egüna ezpada 

enphaxatürik, kasü hortan erran leite egüneko Meza). Mercy 33. 

2. (Lar H). "Empacharse, avergonzarse" Lar. 

3. "Mettre enceinte" Lh. 

enpatxu (Lar, VocBN, Gèze (-ph-), Foix ap. Lh, A), enpaxu (H), epantxu (S; -ph- Gèze (+ -nxu), Foix ap. Lh), 

epaintxu (Foix ap. Lh), epainxu. Ref.: A (epantxu); Lrq (ephantxu). 1. Obstáculo. "Embarazo" Lar. 

"Empêchement" Gèze. v. oztopo, traba. Enpatxurik gabe kontinua ahal dezagun. Lç Ins F 8r. Hareraiñoko 

enpatxu eta trabak khendurik. EZ Man I 23. Zure sartzeari eman badiot enpatxua. EZ Man II 87. Jinkoaganik 

errezebi lezaketen graziari epainxu handi bat ezarten dizie. AR 45. Ispiritiaren urgulia aldiz epantxu eta puxulu 

bat duzu fediaren errezebitzeko. Ib. 267. Enükhezü segürki karga ez ephantxü zure zerbütxarien. UskLi 265 (ap. 

DRA). Eztizie ephanxürik ezariren sakrifizio saintu hunen aplikazioniari. Ip Hil 235. Mündüko ephantxietarik 

soltatzen direnak. Ip Imit III 1, 1 (Mst baragallü). Behar dütüzü arren graziaren ephantxiak oro khentü. Ib. 53, 

1. Bardintian, lür harroan, garalla lürrian, hanitxez aisago jinen da [azia]. Ephantxü gütiago agitüren zaio bere 

bidian. Eskual 30-10-1908, 4. 

(SP, Lar, A). (Fig.). Escándalo (cf. el gr. skándalon 'obstáculo', utilizado en el Evangelio con el significado de 

'escándalo, tentación'). "(Me) escandalizas, me eres escándalo, enpatxu atzait" Lar. Gibelerat adi eneganik, 

Satan, enpatxu atzait. Lç Mt 16, 23 (He skandala, TB gaitzbide, Dv eragozgailu, Ip gaizki-bide, SalabBN 

eskandalazko suiet, Or oztopogarri, Ker eragozpide, IBk erorbide, IBe oztopo). 

(BN, S ap. A; VocBN). "État de grossesse d'une veuve ou d'une fille; mot inventé pour épargner aux veuves et 

filles la qualification d'izorra qui, propre pour les femmes mariées, serait injurieuse pour les veuves et les filles 

embarrassées" VocBN. 

2. "Embargo de estómago" Lar. Tbn. en Izt C 221 (en una lista de enfermedades del ganado ovino). Enpatxu 

edo ezbiar asko / ortatik dirade sortzen. And AUzta 142. 

3. (Lar H). "Empacho, vergüenza" Lar. 

4. Impedimento, invalidez. Miñ zion beatza, iñolako matxura gabe, sendo eta ederki, eta sekulan enpatxurik 

izan ezpazukean bezela, puntu batean bere lekuan agertu zan. Arr May 152 (se refiere a un dedo desplazado). 

- ENPATXU IZAN. "Enpaxu da, elle est enceinte" H. 

- ENPATXUTIK KENDU. Dejar de estorbar. Nahiz aita etamer ephatxüti khentü. 'N'être plus un obstacle 

pour mes parents'. Etch 176. 

enpatxugoa, epantxugua. Obstáculo, impedimento. Orai khentürik dükek ene ephantxügua. Etch 148. 

enpaz. (Estar, quedar...) en paz. "Kontuak egin ditugu, eta zu ta ni enpaz" (G-azp). 

- ENPAZEAN. "Jokuan egin eta enpazean geratu gera" (G-azp). 

enpaztu (V-gip ap. Etxba Eib; G-azp). Pagar, satisfacer. "Perdonar una deuda. Zor guztiak enpaztu zetsazen 


mende. 

861


bere egunian" Etxba Eib. "Pagatu bearrak pagatu eta zorrak enpaztu ditut" (G-azp). 

"Arek egindakoa etzat aztu oraindik eta egunen batean enpaztuko diot" (G-azp). 

enpeditu. v. inpeditu. 

enpeinatu (-eñ- Lar, Añ). Tr. Documentado desde principios del s. XVIII en autores meridionales, 

generalmente de léxico poco cuidado. 1. Empeñarse, esforzarse, emplearse a fondo. Zeure gloriak 

koronetako / daukazuz enpeñadurik / Trinidadeko iru Personak. Urqz 87. Kanpora ateratzen / enpeñatzen baaiz. 

It Fab 253. Zeru eder au alkanzatzeko / enpeñatu alegiña. Xe 387. Iñor ezta alferrik enpeñatu zale. Ib. 401. 

Etzera gutxi enpeñatuba. EusJok 164. Ori da zure bertsuak jartzen / asko enpeñatu dana. Tx B I 29. Lanean 

enpeinatu ziren habilezia eta abiadura haundiarekin. Arti Ipuin 82. 

2. "Empeñar, dar en prendas" Lar. Eztaike útzi logratugábe grazia, enpeñatuasgéros ainbérzeko amorearén 

móstrak. LE Ong 132v. 

Empeñar, dar la palabra. Enpeñatan daizeid ene itza. Hual Mt 18, 18 (Samper enpeñatzen). 

(Trans.). Hacer empeñarse. Zure amoreaz arritzen nintzan len, zeren zure odola ta bizitza emateraño 

enpeñatu zinduen. Cb Eg II 46. Zertaraño geiegizko amore onek obligatzen, estutzen ta enpeñatzen ez gaitu? Ib. 

III 381. 

3. Emplearse como intercesor. Cf. 1 enpeinu (2). Enpeñau edo bitartetu dedilla Justizijaz librau dagijan 

karzelati. Mg CO 55s. Zein enpeñatukodá baliarázteko gure onetán ixurizuén bere odól preziosogúra. LE Ong 

129r. Bitarteko paratu / Andre Birjiña Ama, / enpeña dakigula / Seme Jaunagana. Ud 107. 

4. Emplear, usar. Indarrak ondo enpeñatuaz. Tx B I 217. 

1 enpeinu, enpeño (Lar, H). Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX; al Norte 

sólo lo encotramos en Goyhetche. En DFrec hay 3 ejs. de enpeinu y uno de enpeino. 1. Empeño, desempeño, 

trabajo. "Empeño, obligación, determinación de hacer algo" Lar. Enpeñu andia por zierto, neure auditorio 

noblia. Mg PAb 198 (como ej. de mal vascuence). Nire jakituriaren laburtasuna, zein ezta aurreratuten enpeñu 

andietara. Añ LoraS 145s. Nehor eztela orotarik / Zaldiak lagundu nahi dituenik / Uruski yalgiten enpeiñu 

hartarik. Gy 179. Jesusen enpeñuak / ziran gugatikan. Xe 357. Dama gazte bat adoratzeko / artutzen dut 

enpeñua. Tx B I 121. Ardi atzetik aiek / an zenbat enpeño! Basarri 152. 

Empeño; antojo. Ez dakit zelako enpeinu bat esan dirian olgeeta lotsarizkuetan [...] ibilteko. fB Olg 125. 

Puska bat humilago izan, nai daben gustijagaz urteteko enpeñubak artu baga. Astar II 190. Trabes egin nai zuen 

/ enpeño guzian. EusJok 75. Zenbat enpeñu izan ote du / zure andregai gaxuak? Ib. 147. Neri zertako 

desairatzeko / orrenbesteko enpeñu? Zepai in Tx B 229. 

2. Intercesor. v. bitarteko. Ezta izango errukirik, bitartekorik, ez balioko daben enpeñurik. Añ EL 1 31. Ez 

zenduzan topau enpeinubak erregalubakin? Zelan bada galdu dozu errazoezko auzija? fB Ic II 168. Emén túzu 

abogátu, prokuradóre, testigo ta enpéñuak fabore. LE Urt 2v. Para dezagun bada / bera bitarteko, / berdin bere 

esposa, / ez du ukatuko; / enpeñu oberikan / ez da topatuko. Xe 161. Enpeño on bat bialdurikan / ninduen 

erakarriya. PE 54. Fiskalak eman zuben / itz batez akabo, / ez da enpeñorikan / orrentzat geiago. Noe 42. 

Intercesión. Ama Birjinaren enpéñus barkatukodigúla Jangoikoak. LE Ong 78v. Baki letraubak, 

eskribaubak, prokuradoriak edo enpeinuba eskatuten deutseenak. fB Ic II 168. 

3. enpeño (Lar, H). "Empeño, por la prenda" Lar. 

2 enpeinu. "Decíamos de una bola de pólvora humedecida para que ardiera poco a poco. Eliz-ostian enpeñua 

eittera goiaz" Etxba Eib. 

enpeldatu. v. enpeltatu. 

enpeltatu (-ph- S; Gèze, Dv, H), enpeldatu (SP (S) s.v. xarthatu). Ref.: A; Lh; Lrq. Injertar (sentidos prop. y 

fig.). Leiçarraga (Decl a) 7v) da enpeldatzia como equivalente suletino de xarthatzea; de éste lo toma sin duda 

Pouvreau. v. txertatu. Karitate hedatiago bat ni beithan enpheltatia izan dadin amurekatik. Mst IV 2, 1 (SP 

sar dagidan, Ol itsatsiago [...] izan datzaizkidan). Hirur garrena erori zen / Zuhain batetarik / enpheltatzen ari 

zelarik. Arch Fab 233. Basa ahantze saldo bat enphelta. Alth Bot 19. Bi besoen eta kaskoaren artean hartu nuen 

burua, eta tinkatu eta enpheltatu nuen ene bihotzaren gainean. Mde EG 1957 (1-2), 51. 

enpeltazale (-ph- S ap. Lh y Lrq). "Qui greffe" Lrq. 

enpeltu (-ph- S ap. Lh y Lrq). Injerto. "(Foix), scion, greffe" Lh. Hortakotz behar da [...] sindikataren 

bidez enpheltia ekharrea. Alth Bot 19. 


mende. 

862


enperadore (Lcc, SP, Urt I 459, Lar, Añ, Gèze), enperador, inperadore, enberador(e). Emperador. Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque su frecuencia disminuye desde principios del s. XX, 

especialmente al Sur, en beneficio generalmente de términos de significado en origen más general, como p. ej. 

agintari, que ya Larramendi trae s.v. emperador; cf. MIH 355. Sólo encontramos inp- en Tartas y Leon; 

Eguiateguy usa enberador (174) y enberadore (255); hay además algunos pocos ejs. de enperador en 

Mendiburu. En DFrec hay 5 ejs. de enperadore y 8 de inperatore. 

Cesar, hartzen da enperadore romano guziagatik. Lç Decl a) 2r. Enperadore jaunaganik / ekarritzea lizenzia. 

Lazarraga (B) 1204r. Ni nauk Errege guztien puxant Enperadore. EZ Man I 75. Halako enperadore bat emaeztheus 

batek hala errendatzen duenean. Ax 343 (V 228). Ez othe naiz halako enperadore iarri behar, nolako 

enperadore nahi bainuke kausitu neroni partikular baninz. SP Phil 385s. Alemaniako Inperadorearen alde. Tt 

Onsa 24 (176 enperadore). Zoin baitzen Errümeko Enperadoriaren Gobernadore. Bp II 48. Enperadore egin 

zenean. ES 168. Mundu guztiko Enperadore Zesar Augusto aundiak. Acto 75. Enperadore edo munduaren 

Agintari esan oi diranen Historiak. Cb Eg III 331. Enperadore batek beretu zituen. Lg II 107. Amabostgarren 

urtea zijoan Tiberio Erromako Enperadore arkitzen zala. AA III 519. Luurreko errege ta enperadore askori. 

JJMg BasEsc 38. Heraklius Enperadoreak. Jaur 407. Rusiako Yainko da Enperadorea. Hb Esk 159. 

Enperadoreagatik len egiten ziran ofrendak. Lard 539. Adrien Enperadoriaren gaztelia. Ip Hil 181. Koroia 

buruan: / Enperadore batek / daroian moduan. Azc PB 302. Enperadorea gerla berri bati lotzera baitoa. JE Bur 

143. Erromako Erburu edo Enperadorearen ordez. Inza Azalp 67. Tiberio-Zezar inperadore zelako 

hamabortzgarren urthean. Leon Lc 3, 1. Gogora ditzagun aintziñako enperadoreak. Vill Jaink 129. 

Enperadorearen jauregi. Lf in Casve SGrazi 11. Karlos Handia enperadore koroatu zuten urtean. MEIG VII 

112. 

v. tbn. Mb IArg I 320. Mih 73. Ub 61. AstLas 28. Xarlem 1442. Gco I 424. Astar II V. Zav Fab RIEV 1907, 92. 

Echag 55. It Fab 62. Bordel 52. Izt C 471. Gy 305. Dv y HeH Lc 3, 1. CatS 96. Aran SIgn 7. Prop 1876-77, 139. 

Ant EE 1884a, 425. Bv AsL 64. Arr May 21. Elsb Fram 83. Zby RIEV 1909, 227. Lap 326 (V 149). Arb Igand 

62. HU Aurp 174. CatJauf 31. Goñi 89. StPierre 85. Zub 29. Barb Leg 26. Zerb IxtS 99. Ardoy SFran 20. Berron 

Kijote 19. 

Emperatriz. v. enperatriz. O Birjina Maria miserikordiazkoa, Aingeruen enperadorea. Harb 67. 

enperadorego (-oa SP), enperadoreko(a). Imperio, ejercicio del poder imperial. Tiberio Cesaren 

enperadoregoaren hamaborzgarrren urthean. Lç Lc 3, 1 (He enperadorekoaren; TB, Oteiza, inperio, Ol 

yauraldi, IBk erregetza, IBe agintealdi). Enperadoregoan suzeditu. Lç Decl a) 1v. 

Imperio (estado). Romako enperadoregoaren ordenanzatik eta kostumatik hartua den izen bat. Lç Decl a) 

5r. 

enperadoreki. "Asterantium, enperadorekia, belhar nausia, enperadorioa" Urt II 502. 

enperadorenahi, inperadorenahi. Pretendiente al trono imperial. Ganixek errege nahi bat lagundu du, 

inperadore nahi bat orobat lagunduko zuen. Atheka 173. 

enperadoresa, enperadoreza (SP). Emperatriz. v. enperatriz. Enperadoresak, Erreginak. Harb 420. 

enperadoretasun. "Empire" SP. 

enperadoretiar. Partidario del emperador. Duela bi urte enperadoretiar eta erregetiarrekilakoa hautsi 

zuenean. HU Aurp 55s (se refiere a los bonapartistas). Duvoisin kapitainak ateratu zuen urtekari enperadoretiar 

bat. Lf ELit 214. 

enperadoretu, enberatortu. Hacer(se) emperador. Valentin khordairia enberatortü. Egiat 244. Kasik 

enperadoretu orduko konbertitu zen Constantin. Zerb IxtS 99. 

enperadorio. v. enperadoreki. 

enperadortegi. Palacio imperial. Anaia Enperadore batek arrebaren gisa hartan bere etxetik edo 

Enperadortegitik igortzeko. ES 169. 

enperatriz (Lcc), inperatriz(a). Emperatriz. Inperatriza saiñdua. Arg DevB 138. Doña Maria enperatrizari 

laguntzen. Cb Just 36. Franziako inperatriza / zirate izentatü. Xarlem 102. Isabela enperatrizaren gorphutz hila. 


mende. 

863


Jaur 411. Inperatriza baita egin Franziako. Hb Esk 158. Agur, agur, agur, andre Eugenia, / Inperatriz guzien 

lilia! In Zerb Azk 37. Maria Teresa inperatrizaren alaba. Elsb Fram 99. Enperatriz anderea bere ezkutari 

Ipolitokin maite-mindua. Berron Kijote 81. 

enperio. v. inperio. 

enpernika. "Enpernikaak, setas no comestibles" Iz ArOñ. 

enpesa (BN, S ap. A; VocBN, Gèze), enpes (S ap. Lrq). Almidón. 

enpesatu (S ap. Lrq; Urt II 44, Lar, Gèze). "Amidonner, empeser" Lrq. v. almidoitu, amirundu. 

enpesatzaile, enpesazale (S ap. Lrq). "Qui amidonne" Lrq. 

enpetxatu. v. enpatxatu. 

enpetxura. 1. "Achaque (V-ma [?])" A Apend. 

2. (V-m ap. A Apend). Mezcla de vino blanco y tinto. 

enpexamendu. v. enpatxamendu. 

enpi-enpi. "(G-to), andar poniendo dificultades" A (se trata obviamente de una expr. adverbial, no de un verbo). 

enpikatu, enpike(u). "Pegar una cosa a otra" Ort Voc. Cf. bike. Arek morroiek amuskidxe ondo enpike barik 

imitxen dau apaidxuen. Ort Oroig 109. Makiñe bat lapikotan ongo die indxibabak ondueri enpiketa. Ib. 21. 

enpike(u). v. enpikatu. 

enpin. v. enfin. 

enpirati. Empíreo. Haiñ eder dü obra egiten non lekhü beitüke zelü enpiratian. Egiat 205. 

enpiriko. Empírico. Gramatika [...] jakite enpiriko bat besterik ez da. MEIG VI 180. 

enplaju. Pelma, pesado. v. enplastu. A, ze erloju enplajua! Lau biderrez jo bear ordu batak! EgutAr 10-4- 

1959 (ap. DRA). 

enplastatu (V-m). Poner emplastos. "Enplastoz bete, emparedar" Zubk Ond. 

Dar (un tortazo). Masalleko bat enplastatu. Iraola Kontu 149. 

enplastero. Curandero. "Medikuak" "enplasteroen" kontra. MIH 120. enplastera. (Forma de fem.). 

Barrio Jaranako enplasterak baña geiago dakik. Iraola 99. 

enplastre. v. enplastu. 

enplastro. v. enplastu. 

enplastu (S ap. Lrq; Gèze, H, VocB), enplasto (Lar), enplastre, enplastro, enplaztu (Gèze). 1. Emplasto. 

Nik lanzeteaz jo diat eta / oi ik ezarrok enplastua. Lazarraga 1193v. Nola Jesus maitagarriak maneatuko diozkan 

bere adimentuko ta naibideko zauriak ard-oliozko enplasto guztiz egokiarekin. Mb OtGai III 233. Enplasto bát 

bekála paratzendéla Jesusen llagetán. LE in BOEanm 185. Ondoreán parátu enplástroa. Ib. 378. Enplastu 

ardaozko batzukaz. CrIc 129. Enplastu arin eta azalekoekin osatu nai izatean barren barreneko gaitza. Mg CC 

135. Enplastu edo beste osasungei edo medizina. Astar II 70. Onekin egiten dira arkaiak, ezkoztuak eta enplasto 

muet asko. It Dial 11. Auts onegaz egiten dan enplastuak erretan dau. Ur Dial 17. Holako beste hankürak eztitü 

behar dira enplastüz. Ip Dial 79 (Dv mantharraz). Zauri andiarentzat enplastu txikia. AB AmaE 335. Sagastari 

enplastuak jartzera. Iraola 90. Ainhara habia egosarazten da ta zintzurrean enplastre bezala ezarten da. (S). A 


mende. 

864


EY IV 254. 

2. Pelma, pesado. "Bestelako enplastu ezta bera! Decimos de una persona cuando está pelma" Etxabu Ond 

109. Noizbait etxetik bigaltzia logratu nuenian enplastu ura. Iraola 113. Eguneroko enplastua, or dago. Alz 

Bern 55. Nongue da berori... krientsabako enplastu ori? Ort Oroig 98. 

3. Tontería. Enplasto onekin ateratzen al zera orain? Alz Burr 45. 

enplastutto. Dim. de enplastu. Enplastutto bat iminten ddako, linaziduna (V-arr). A EY IV 233. 

enplatu (-pla V-m ap. A). Adherir. [Kurutze] argizarizkoak ate ta leioetan enplata (neure errian esaten da 

itz au, gastelarren pegar aiñakoa). Ag AL 65. 

enpleatu. v. enplegatu. 

enplegarazi, enplega erazi. Hacer emplear. Haurrér ikhasten denborarik enplega erazi gabe. Lç ABC A 

3r. 

enplegatu (S ap. Lrq; SP, Urt I 66, VocBN, Gèze), enpleatu (-du Lcc), enpliatu, enplegi (S ap. Lrq). 

Tr. La forma enplegatu es la usada por los autores septentrionales, aunque tbn. encontramos algunos 

testimonios suletinos de enplegi a partir de principios del s. XIX; al Sur, exceptuando un ej. aislado de enplegatu 

en Lizarraga de Elcano (Ong 19v), sólo se documenta la forma enpleatu (o enpliatu, enpleadu, enpleau). 1. 

Emplear, usar. Tr. Documentado desde Dechepare, es más frecuente al Norte; su uso va disminuyendo desde 

mediados del s. XIX, y es bastante escaso en el XX. En DFrec hay 17 ejs. de enplegatu, meridionales, y uno de 

enpleatu, septentrional. 

Unsa enplegatu dukek heben eure denbora. E 245. Gure bizi guzia haren gloriatan enplega dezagun. Lç Ins B 

8r. Bide artati iramo badot / zure kalera gezirik, / ene laztana, oi utra dago / galanto enpleadurik. Lazarraga 

1195v. Onetan gastatzen duen denbora dela ongi enpleatua. Ber Trat 74r. Gorputzaren ahalak ungi 

enplegatzeko manuez. EZ Man I 15. Orduan bere artea, antzea, maiña eta ahal guztia enplegatzen du. Ax 176 

(V 118). Adiskidea gauza xipian behar da porogatu, handian enplegatu. O Pr 3 (tbn. en Mg PAb 171 (enpleatu) 

y Zerb GH 1936, 114). Kontuzko gauzetan enplegatu behar den adimendua. SP Phil e)2v. Zerukotz enplegatu 

behar da denbora. Gç 57. Errezibitu duen adimendua enplega dezan gatik. ES 184. Orretan egunen batzuek, edo 

gauren batzuek enpleatzea. OA 131. Ez detzatzula [sensuak] behiñere enplega xede onentzat baizen. He Gudu 

128. Eztezazün hobeki enplega thenpora. Mst I 23, 5. Ondo enpleatutzat ematen ditut diranak. GavS 7. Egün bat 

net gaizki enplegatia. CatLan 163. Zertan enplegatu duk hire osasuna, zertan ontasunak? Brtc 125. Enplea 

dezakenik senarrain izérdia triposkerian. LE Prog 124. Gure ondasunak orain ondo enpleatzen baditugu. Gco II 

37. Enplega beraz guziak ongi. Dh 71. Indar ta baloria enpliau biar ditu bere ta projimuaren onian. JJMg 

BasEsc 173. Hori da letra bera lau gisetara enplegatzea. MarIl XII. Enplega spiritia. Etch 524. Ongarri hiru 

mota horiek enplegatu behar dira. Dv Lab 174. Haren gogara baizik eztütügüla behar enplegi harenganik ükhen 

dütügün dohainak. Ip Hil 41. Erakutsiko dizut / enpleatu nola. Noe 71. Beren metoduak enplegatzen dituzte. Arti 

Tobera 281. Gaiak eta diruak zertarako enpleatzen dira? Vill Jaink 178. 

v. tbn. Mat 298. Harb 436. Arg DevB 113. Tt Arima 117. Ch I 23, 5 CatLav 2 (V 10). Mercy 28. Egiat 158. 

AstLas 28. Monho 104. JesBih 455. Jaur 407. Bordel 59. Gy 327. Hb Esk 156. ECocin 39. ChantP 68. Arb Igand 

162. Enpleatu: Arr GB 12. Arrantz 28. Enpliatu: Ud 126. 

Emplear, gastar. Orixe erosten enpliatuko ditut lapurrak utzi zizkidaten diru apurrak. Apaol 86. Baneukake 

non enpleatua / bost milla duro banitu. Tx B II 60. [Dirua] nun enpliatu bada oraintxe / era ortan bota gabe. 

Basarri 122. 

Emplear, colocar. "Nik karta danak enpliatuta dauzkat" (G-azp). Ustez seguro iduki eta / eman det 

desengañua, / toki onean enpleatu dut / lenbiziko kariñua! Tx B I 121. 

2. Emplearse, dedicarse (a). Tr. Su uso disminuye notablemente a partir del s. XVIII. Baruretan eta 

orazionetan enplega zaiteztenzát. Lç 1 Cor 7, 5 (He egon, TB, Dv eman, Ker, IBk, IBe ekin, Bibl artu). Gura 

dozun ni enplea nadin zure serbizioan. Lazarraga 1140r. v. tbn. Mat 337. Aren zerbitzuan enplea gaitezen. Ber 

Trat 12r. Gogotik enplega adin haukin ikhasten. EZ Man I 5. Enplega zaitea pobre hunen aberatsten. Harb 466. 

Ontasunean enplega gaitezin. Ax 70 (V 46). Behar gare hartara ongi enplegatu. SP Phil 187. Ezpaiziren 

enplegatzen obra honetan. Tt Onsa 75. v. tbn. Gç 206. Enplega zaitea zeure eginbidearen egiten. ES 195. 

Pintatzen edo dibujatzen jai egunean enpleatzen dan pintorea gatikan ere. OA 150. Zer ofizioetan enpleatu den. 

El 94. Gorpútza laneán enpleatzen dén bitárteo. LE Prog 96. Ezpanaiz [...] Jainkoaren zerbitzuko gauzetan ahal 

guziez enplegatzen. Dh 131. v. tbn. CatB 49. Enpleatzen ez bada / gazterikan neska. Urruz Zer 102. 

Trabajar, estar empleado. Eskoletako urre meatzetan enplega eta trabailla zaitezte. ES 188. Orain Pasaian 

enpliatzen naiz. PE 54. Aiuntamentuan enpleatzen zan gizon bat. Salav 15. Donostiko aiuntamentuan / 

enpleatutzen diranak. Uzt Sas 287. 


mende. 

865


3. (S ap. Lrq), enpleatu, enplegi. "Vendre" Lrq. Eia plazer duzunez / otoi, enplegi [oiloa]. AstLas 55. 

Eskuko billetea [= 'boleto de rifa'] nori enpleauko. AB AmaE 279. Gauza zaukanak enpleatzeko / ipintzen zuen 

segira. Tx B II 147. 

4. (BN, S ap. Lh), enpleatu, enpliatu. (Sust.). "Employé" Lh. Enpleaduok gagoz arri labanean. AB AmaE 

241. Urrikaldurik enpliatua, uzten diyo txakurrari billete erdiyakin. Iraola 131. Korrioetako enpliadu egoana. 

Kk Ab II 26. Enplegatu debruz egin batzu, neurria eskuan. Barb Sup 27s. Enplegatuak ere ez dira ahalge. 

Etcham 196. Zenbat ordezko, zenbat enpleau eztitu bear? Eguzk GizAuz 108. Gobernarien enplegatiek baizik 

solaz hoetan eztie hanbat haboro pharte hartzen. Mde Pr 50. Banku etxean egon zen leihatila baten atzean 

berrogei urte enplegatu. Arti Ipuin 66. Jaun Prefetaren manuz herriko enplegatu bat pasatuko da zonbeit egunen 

buruan etxe guzietan behi hardunen tratatzeko. Herr 4-2-1965, 2. Horko enplegatua den Manex Pagolak. Xa 

Odol 88. v. tbn. Mattin 37. 

enplegatzaile (SP), enplegazale (S ap. Lrq). 1. "1.º qui emploie ou utilise. 2.º vendeur" Lrq. 

2. Empresario. Enplegatzaileen juje ordezkariak. Herr 17-12-1992, 2. 

enplegi. v. enplegatu. 

enplegu (S ap. Lrq; SP, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), enpleo, enplio. 1. Empleo, 

ocupación; oficio. Tr. Documentado desde mediados del s. XVII, apenas hay testimonios posteriores al s. 

XIX. Los septentrionales y Lizarraga de Elcano usan enplegu, los meridionales enpleo (o enplio). En DFrec hay 

8 ejs. (uno septentrional) de enplegu y dos de enplego, meridionales. 

Bertzei hainitz enplegu eta egiteko fidatu zaie. SP Imit III 49, 5 (Ch kargu, Ol eginkizun). Enplegu handi hau 

aphez xoillena da. Gç 124. Zeren estudioko enplegua baita jakin nahizko hidropesia bat. ES 200. Zer ofizio eta 

zer enpleo izan deban. OA 134. Bere personaren estado, ofizio edo enpleoarekin konforme. Iraz 61. Artikülü 

hontan izentatü enplegietarik zonbait bethe dütianak. Mercy 36. Ene enplegu guzietan, ene lan eta obra 

guzietan. Mih 28. Kausitu zaren lekhu eta enplegu diferentetan. Brtc 247. Nere enplegúa. LE Kop 65. Kargu edo 

enpleo andiak. Gco II 23. Artu duan kargu ta enpleoari dagozkan gauzak. AA III 591. Kargu handitarat, 

enplegu loriosetarat altxatua. Dh 177. Ofizijo edo enpleo onen bat. Astar II 269. Guk ditugun enplegu eta 

eginbide beretan. Jaur 376. Enpleo eta onrak. It Fab 168. Jarduera edo enpleo oek. Izt C 494. Gerlako 

enplegutan zerbitzatzen. Gy 152. Gobernuko sos biltzen enplegu zuena. Hb Esk 150. Jornala irabazten / daukan 

enpleuan. Xe 402. Aita San Pedro jarriya zuten / enplio orretan aurrena. Ud 139. Nik bere egiñ arren enpleo 

obe bat. AB AmaE 260. Hiri'ta gobernuko enplegu hoitara. Zby RIEV 1908, 770. Enplegu frango izan zuen eta 

oraino pazientzia gehiago. Othoizlari 1955, 48. 

2. (Urt I 67, H). Empleo, utilización, uso. Paubren faboretan enplega bailezate, enplegu haur ongi jina 

lizate. Tt Arima 117. Eskuarak egiten du akhabantza haukien enplegua. ES 89. Arimako puxantza guziez enplegu 

ona egitea. He Gudu 39. Hetzaz enplegü hun baten egiteko. Mst III 38, 1 (Ol, Pi erabili, Leon baliatu). Zure 

frankiaz egin ahal dezakezun enplegurik hoberena. Mih 83. Bere menbro guzien edertasunaz eta enpleguaz [...] 

distingatzen. Brtc 78. Ez da oraino barraiatu gutartean laborantzakotzat igeltsuaren enplegua. Dv Lab 193. 

3. "Vente" Lrq. Ni pozez hango hatzemanik gaur / alabarentzat modua, / guretzat ere iritxi baitzen / 

esposatzeko ordua [...] / ta, Joxe Migel, egiten dezun / bertze bosten enplegua. Xa EzinB 137 (de interpretación 

no segura; cf. ib. la respuesta del otro bersolari: gure errian beste bortz ere / salduko dituzu laste). 

 

enpliatu. v. enplegatu. 

enpo (AN-larr), enpu (AN-gip), enpor (AN-araq), eunpo. Ref.: Inza RIEV 1928, 152; Asp Leiz; Garbiz Lezo 

217. "Enpo egiten dunin, joaten da, cuando se harta de vino, se va (AN-larr). Enpor egiñe [...] (AN-araq)" Inza 

RIEV 1928, 152. "Enpo, saciedad. Enpoa egin, saciarse. Enpoa yan, comer hasta saciarse. Enpoa edan, beber 

hasta saciarse" Asp Leiz. "Enpu-egin, saciarse" Garbiz Lezo 217. Zu eunpo eginta, / oiera igo ezinta [...] 

ezpañetan daukazu / matsaren tinta. Auspoa 77-78, 48. Eguerdin naikoa, eta gauean enpo (AN-larr). Inza 

NaEsZarr 734. Liburu apaña, olerki apañez enpu egiña. Lek in Paben Loidi Txiruliruka (ap. DRA). Beti enpon 

gauden ta, gizentzen yarritako zerria biño ukerro (AN-gip). PPer FLV 1987, 193. Zanbonba bezala hazi zitzaion 

urez enpo egindako gorputza. PPer Harrip 113. 

henpo. "Celsus, superbioa, urguillutsua, henpoa, ponposa" Urt IV 386. "Celsissimus, haltoena, [...] 

magnifikoena, henpoena" Ib. 385. "Botronatum, andre edergarri henpóa, [...] bistagarri henpóa, [...] 

aphaingarri henpoa" Ib. III 389. 

enpoil. v. entoil. 


mende. 

866


enpoildu. 1. "Enphoildu (BN-ciz), destruir [...] (ACasve Ion 3, 4)" A. Ono berrogoi egun, eta Niniba 

enphoildia izain duzu. ACasve Ion 3, 4 (Dv xahutua, Echn arrasatua, Ol porrokatua, Ker ondatua). Nola 

arbasoetarik ukhan ditugun onthasun baliosenak ari diren enphoiltzen. Herr 28-11-1957, 2. 

2. "Atiborrarse. Se dice de la hierba tumbada en los prados por tener mucho cuerpo" Satr VocP. 

enponio. "(BN-baig), enponio onik ez du egin, il n'a rien fait de bon" Lh. 

enponituro. Nola baita berthutea nobleziarik handiena, eta ordena hau berthuteko erregela, konpasa eta 

nibela, hala izanen denak enponituro berthutean eman beza gogoa eta bihotza. Harb 457 (de interpr. poco clara). 

enpor. v. enbor; enpo. 

enporru. v. inporru. 

enposatu. "Enpósau, ponerse hidrópico. Se les forma a las ovejas con esta enfermedad una bolsa grande de agua 

en el vientre y mueren" Iz ArOñ. 

henpotasun. "Celsitas, haltotasuna, goratasuna, magnifizentzia, henpotasuna" Urt IV 385. 

enpresamendu. Prisa. Lehia eta enpresamendu handienarekin bethi lot zakizkote. He Gudu 112. 

enpresario. Empresario. Preguntau zetsan enpresario jaunak. SM Zirik 116. En DFrec hay 13 ejs. de 

enpresario y 28 de enpresari. 

enprisonamendu. Prisión, cautiverio. Haren enprisonamenduaz den fruktua. Lç Phil 1, tít. 

enpruntatu. Tomar prestado. Ene eta adiskideei enpruntatu diruak / Eztezazula permeti diren urtan 

galduak. EZ Man II 131. Iesan zaukon eta enpruntatu hirur hogei libera urhe. Tt Arima 118. 

enpruntu. Préstamo. Zeruko izarrek eta planetek, ala duten bere argia eta bere klaritatea bere naturaz, 

edo enpruntuz eta iesanez [iguzki] harganik. Tt Onsa 55s. 

enpu. v. enpo. 

enreatu. v. endredatu. 

enredatu. v. endredatu. 

enrizatu. Rizar. Ene aldeti igaro zidin / dama bat enrizadurik. Lazarraga (B) 1199rb. Illea kiskurturik edo 

enrizaturik. AA III 553. 

enrolarazi, enrola erazi. Registrar, censar. Prinze batek bere suietén kontua iakin nahiz, hek enrola 

eraziten balitu. Lç Decl a) 2v. 

enrolatu. Registrar, censar. Cf. errolda. Gizon batzu, lehen ia aspaldian damnazione hunetakotz 

enrolatuak. Lç Iudae 4 (He seiñalatu, TB izkribatu, Dv berezi, Ker izentatu, IBk izendatu). 

ensaio. v. entsegu. 

ensalada. v. entsalada. 

ensartu. "Envasar" Dgs-Lar 7. 

enseatu. v. entseiatu. 

ensegida. En seguida. Joan da ensegida. Xe 203. 


mende. 

867


ensegitu. Seguirse. Hementik ensegitzen da orazionian badela bi akto. Tt Arima 4. 

enseiatu. v. entseatu. 

enseina. v. entseina. 

ensekatu. Secarse (al retirase el mar). Baxamarean entrada gustiak ensekatzen da [sic]. INav 51. 

ensekean. En seco, tocando tierra. Ensekean egonen zare eta harea gogorraren gaiñean. INav 54s. 

enserratu. v. entzerratu. 

hensuge. v. herensuge. 

entablatu. 1. "Entablar, entabladu" Lcc. 

2. + entaulatu. "Dar rigidez y consistencia a la guadaña" HerVal 276. Tailu bat entablatu. HerVal 137 (138 

entaublatu). 

entakatu. "(R-uzt), hartarse" A. 

entañadera. "Entañaderak (armería), tornillo de mano. Entañaderak emoirazuz apur baten, torlojo buru au 

biribiltzeko" Etxba Eib. 

entaulatu. v. entablatu. 

entelegatu. v. endelgatu. 

entelekia. Entelequia. Ez dakit horrelako entelekiarik inon aurki ote daitekeen. MIH 254. 

enteligentzia. v. intelijentzia. 

entendamentu. v. entendimentu. 

entendiarazi. Hacer comprender. Haieri entendiarazteagaitik, onela kantatu nituen. Xa EzinB 60 (en un 

fragmento con mezcla de guipuzcoano). 

entendimentu, entendamentu, entendimendu. Inteligencia, entendimiento. AxN explica endelegamentura 

(172) por entendamentura. v. adimendu, endelgu. Tr. Usado por autores meridionales, se documenta ya a 

finales del s. XVI; es muy escaso desde mediados del s. XIX. La forma entendimentu es la más extendida; 

entendamentu se encuentra en textos alto-navarros meridionales (aunque en Elizalde (15 y 89) hallamos tbn. ejs. 

de entendi-) y salacencos; en aezcoano hay entendamentu (CatAria 455) y entendimentu (CatAria 455 y 

CatOrb2 949); en los demás dialectos navarros aparece entendi-. Sólo hemos encontrado un ej. de entendimendu, 

en unos versos de Txirrita. 

Zure entendimentua bego / gutxitan iratzarrik. Lazarraga 1184v. Zure berbaok adietako / ez dot 

entendimenturik. Ib. 1171r. Entendimentuzko doea. Bet 16. Entendamentuaren doaia. Ber Doc 92v. 

Entendimentua galerazaiten deskuenak. Cap 70. Entendimentu gutxi izanaz. OA 133. Emon deidazula 

entendimentuko argia. Arz 53. Aitak beiraturik bere entendamentuan. El 33. Entendimentuak bere pena du. Cb 

Eg II 124. Komunio ondo egiñak argituko du gure entendimentua. Mg CC 222. Arimako adilarija edo 

entendimentuba. fB Ic I 78. Bere lobiaren entendimentu iratzarri ta ikasi naija. JJMg BasEsc 1. Era onetan 

adiñak edo entendimentuak askatu eta argitzeko. Lard 141. Gure adin eta entendimentua. Ur BulaAl 52 (BulaG 

557 adimentua). Memoria, entendimentiua eta borontatia. CatR 67. Entendimentu argiya. Xe 275. Zenbat 

naturaleza, entendimentu eta borondate dire Jaungoikoaren baiten? CatUlz 16. Entendimendu sanua. Tx B I 69 

(41 -mentu). Mantxa-alde guzian zan entendimenturik argiena. Berron Kijote 71. 

v. tbn. Iraz 54. Astar II 280. CatB 80. CatLlo 18. CatBus 43. CatAe 66. Ud 89. JanEd I 33. AzpPr 104. 

Entendamentu: SermAN 1r. ETZ 82 (Muruzabal, 1751). LE Ong 37r. CatSal 67. 


mende. 

868


entenditu (V-ger-gip, G-azp, AN-gip), entendatu (AN-mer), entenitu, enteintu (AN-larr). Ref.: Bon-Ond 158; 

Iz ArOñ (akordau), UrrAnz; Holmer ApuntV; Gte Erd 293. 

1. Entender, comprender. "Ardo onak apar gutxi eta entenditzen eztuanak itz-gutxi (G-azp)" AEF 1921, 56. 

"Alkar ez entenditzea izan da (AN-gip), ez diote elkarri entenditu (G-azp)" Gte Erd 293. v. 1 aditu (2), ulertu. 

Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVII, se encuentra sobre todo en catecismos, 

bersolaris y textos de carácter popular. La forma entenditu es la más extendida; entendatu aparece en textos altonavarros 

meridionales y de los dialectos pirenaicos (cf. entendimentu); entenitu sólo lo encontramos en el s. XX. 

En DFrec hay 6 ejs. de entenditu. 

Bear dozu orain ulertu eta entendidu. Cap 154 (ed. 1893). Entenda zazien ongi. SermAN 5r. Ongi 

entendaturik paternosterra. El 26. Obeto entendidu daizun. Urqz 7. Ezdezakéna niórk enténda dén diña. LE Ong 

33v. Zer entenditzen duzu Infernuaz. CatB 30. Yakinik eta entendidurik Aita guria. CatLlo 14. Zuk zer 

entendatzen duzu Kristoren gizonas? CatOrb2 951 (CatOrb1 937 entendatzen, CatLiz 937 entendi-). Nor bertzeik 

entendatzen da aitetamen izenas? CatAe 44. Zer entendatzen xu Kristoren gizonaz? CatR 13. Duenak bearri 

entendatzeko, entendazala. Samper Mt 13, 43 (Lç enzun, Ur aditu, Or entzun). Itzik ere entenditzen / ez diot nik 

beintzat. Xe 226. Edozein aldetako euskaran ere erraz entenditu liteke. Goñi 20. Eztezu ulertzen edo entenditzen, 

Uxabi? Urruz Zer 100. Zer entenidu Jose Manuri / aiek ei jotsean emon. EusJok II 108. Entenditu detela. Tx B I 

263. Eztu entenditzen jan ditekeenik janari hain gozo bat. Arti Ipuin 26. Mandatua eman nuen telefonoz, baina 

eznaute entenitu. Ib. 80. Arek amerikano zaarra entenditu [= 'entendió que se refería a']. And AUzta 51. Guri 

berriz ezere entenditzen ez. Anab Aprika 33. Entenituko al du / amak esatian? Mattin 146. 

v. tbn. Ud 150. Noe 47. CatUlz 19. EusJok II 109. Salav 69. Azurm HitzB 33. Entendatu: ETZ 59 (Larrasoaña, s. 

XVIII). Entenitu: Uzt Auspoa 67, 112. 

(Intrans.). Entenderse. Zuekaz eziñ leiteke iñor entendidu. Ag Kr 187 (en boca de un personaje que habla un 

vascuence muy castellanizado). Uste dut ederki entenituko garela. Arti Tobera 274. 

entenda. (Radical verbal). Entiéndase. Kristoréki báteo nágo gurútzean josirík, enténda, biótza 

konpasionéz. LE Ong 50r. 

2. "Gauza baten jakintsun dela edo artarik deusik ez dakiela adiarazteko diote: Ortan entenditzen zaiona edo 

guri ezpaizauku konprenitzen" FIr 158. v. 1 aditu (6). 

3. (Part. en función de adj.). Entendido, conocedor. v. 2 aditu. Patroi entenditua. Arrantz 15. Gizon 

entenditua / dago nerekiko; / sagarduaren sisa / ill digu betiko. JanEd I 16. Ametza omen dago / gizon arrittue / 

itxuraren kontrako / entendittue. In Muj PAm 55. 

entenga (V, G, AN). Ref.: A; Iz ArOñ; Asp Leiz2 (entengatu). "Entenga (V-arc, Gc, AN), entenga-untze (Vgip), 

clavo de siete pulgadas o más de largo" A. "Amalau zentimetro inguruko [untze] biribillak entenga [izena 

dute]" EEs 1930, 25. Arropak zintzilika ipintzeko, gelako ateen atzean, ziri edo entenga batzuk besterik garai 

artan ez genduen ezagutzen. Zubill 76. 

entengatu. "Clavar clavos largos, llamados entenga" Asp Leiz2. 

entenitu. v. entenditu. 

enteratu. Enterarse. Tr. Documentado sólo en bersolaris y en Aresti. En DFrec hay 15 ejs., meridionales. 

Enteratu zaitezte / itz au adituta. PE 130. Enteratubak egongo ziran. Ud 68. Ez dakiten guziak / enteratu bitez. 

EusJok II 26. v. tbn. AzpPr 95. Prezisuetan enteratu naiz / orretarako lenbizi. Noe 77. Bart-arratsian enteratu 

naiz / oso gaizki daguela. Tx B II 134. Etzen ezertaz enteratzen. Arti Tobera 285. Apaizaren aldean eser zaitezi, 

ezer esan gaberik. Entera? Ib. 281. Baldin orrekin enteratzen ba / Aiatarraren erriya. Uzt Noiz 85. 

(Con aux. trans. bipersonal). Informar. Auzotar batek enteratu nau / guztiz modu egokiyan. Tx B I 139. 

Mutikoa ala neskatoa izan zenik ere etzuten enteratu. Arti Ipuin 77. Ez naute enteratu / zein den mugarria. Arti 

MaldanB 231. 

enterka. Terco, obstinado. Thematzen balinbada sukarra, zu ere thema zite. Ager zite koska baino koskago, 

enterka baino enterkago. SoEg Herr 6-6-1958, 1. Hasi da Kroutchev, iduri emazteki entherka themakorra, ez 

zuela hitz pikorik ordainduko Eisenhower-ekin. SoEg Herr 4-8-1960, 2. "Gizon tresna"! Hitz horrekilan 

izendatzen ginuen Eskual-Herrian gizonxkila zerbait, kixkila, entherka, aise mokokaria. SoEg Herr 20-10-1960, 

1. 

entero (G; Añ). 1. "Muy, partícula de superlativo" Añ. "(A duras) penas, entero, txit, edo guztiz nekez" Ib. 

"Disforme, feo, (V) entero ezaiña" Ib. Entero dago poz. DurPl 84. Jueza izango da entero ziur. Añ EL 1 31 


mende. 

869


(EL 2 35 guztizko). Ezkondubari entero asko edo guztia balijo deutseenak. fB Ic III 331. Entero sarritan. Ib. 334. 

Lorez eta belarrez / entero beteak. Echag 62. Entero asieratik. 'Muy desde el principio'. Aran SIgn 34. Biotz 

onekua da entero. Xe 238. Obra onetan entero / aurrera dijua. PE 124. Entero bikaña. Ud 154. v. tbn. Noe 18. 

Entero lasai barruan. EusJok 121. Komeri bat pasa da / entero polita. Tx B 35. 

2. Entero, completo. Guztia rezibitzen du, enteroa edo osoa. Iraz 58. Bat txuripano enterua ta / bestea 

indianua. EusJok 108. 

- ENTEROKO. "(Es muy) apreciable, es muy para ello, (V) alazokoa da, (c.) enterokoa, guztizkoa da" Añ. 

- ENTEROZKO. Muy. Andretxo kutuna, / enterozko ona. Echag 117. 

enterprenitu. v. entreprenitu. 

enterramendu, enterramentu (Lcc). Entierro. Orok, diot, dute berdiñ / Uste hirriz leher egiñ / Haren 

enterramenduan / Aspaldi desiratuan. Gy 249. Eguerditan misionestak bataiatu gizon baten enterramendia da. 


enterrario. Cementerio. Jentillek enterrariyue Santa Luzian eben (V-m). JMB Mund II 10. 

enterratu (V-gip, G-nav, AN-sept, L-sar, B; Lcc (-du), Añ), enterretu (AN-gip), interratu (AN-5vill), entertu 

(AN-5vill), intertu (AN-5vill). Ref.: Echaide Nav 243; Etxba Eib. Enterrar. v. ehortzi. Tr. Documentado ya 

a finales del s. XVI; al Norte sólo se encuentra en Goyhetche. Zuen arteko donzella batek / nauko 

enterradurik. Lazarraga 1177v. Hilak enterretea. Bet 14. Gizonaen sepulturaan enterradu. CatAnz 5. Izan 

litek[e] enterraduba. ZBulda 33n. Ila eta enterratua. Iraz 4. Zerren bestela egongo ninzan oraingo enterradurik. 

Acto 422. Konbentu batean enterratu zutela. Cb Eg III 235. Zure senarra enterratzetik datozenen pauso otsa. 

Mg CC 120. San Pauloren gorputza enterretako. fB Ic I 70. Bere gorputza enterrauba izan dedin. JJMg BasEsc 

269. Luurpetu edo enterradu leitekez ilak. Astar II 70. Illak enterratzea. CatB 52. Illa ta enterradua. CatBus 5. 

Enterratzera badoaz / Tresora lurpean beraz. Gy 243. Yauna, utz nazazu lenik goan naien nere aitain 

enterratzera. Echn Mt 8, 21 (Lç ohortzi, He, TB, Dv, Ip, Ol, Leon ehortzi, Ur lurpetu, Or lur eman, Ker lurra 

emon, IBk lurra eman, IBe hiletak egin). Gañera iltzen dana / enterratutzia. Xe 401. v. tbn. JanEd I 90. Japonen 

enterratzea. Tx B I 44. 

enterratzaile. "Enterrador. Gure denboran, Marruko zan enterratzallia" Etxba Eib. 

enterru (V-ger), entierru (G-azp), entierro, entiarru (V-gip ap. Etxba Eib), intigarro (G-bet). Funeral; 

entierro. "Entiarru nausixa eiñ detse" Etxba Eib. v. ehorzte. Enterru onetan. CrIc 44. Egin zan bere enterrua. 

Mg CC 117. Enterruko egunetik. JJMg BasEsc 273. Entierru, erijotza. Astar II 26. Entierrotik zatoz beaz? Sor 

Bar 36. Entierrotara joateakoan. Alz STFer 114. Etxat gustetan gaixoakana ta entierroetara joatea. Ag Kr 121. 

Jonen iortzira (entierrura). Altuna 68. Ezkontza ta illetarako edo entierruetarako. Akes Ipiñ 13. Orgazeko 

kondearen entierru-kuadrua. Alzola Atalak 71. 

entertenitu. v. entretenitu. 

entidade. Entidad. Baldin bizi edo hil dan nornahirekin, edo nolanahiko entidade batekin edozelako antza 

badute, egileak eman zion antz hori apropos. Osk Kurl 35. An agiriko lirake entidade misteriotsu auek: Estadua, 

Legea, Nazioa. Vill Jaink 130. 

entierru. v. enterru. 

entiparratu (R-uzt ap. A). Estreñirse. 

entoil, enpoil. Débil. Cf. enpoildu. Errient edo bidetako aitzindari tzar bat herrian orotaz nausi auzaphez 

enphoil edo gaizo ez-deus baten itzalean, hori ezta eder. Eskual 24-4-1908 (ap. DRA). Herrixketako laboraria 

bere etxeñoan ahal duen bezala bizi, bere idurikoetarik berex eta urrun, ororekin adarka, enthoil, uzkur, zurtz. 

JE Bur 201. Haur ximail, enpoil, ez deus bat egina. SoEg Herr 19-12-1957, 1. 

entoildu (-th- BN-baig ap. A). 1. Hacerse perezoso. 

2. "(BN-baig), rendirse de fatiga" A. 


mende. 

870


entokatu. "(R), revocar una casa" A. Azkue tbn. atribuye entokatu, entokadura, entokaldi y entokatzaile a Dv, 

pero en éste lo que encontramos es enboka-. v. emokatu. 

entortu (O-SPAd 883 SP H). Vomitar. Goiti ekhartzera eta entortzera maiz ertxa lezakeien eritasuna 

lekhaturik. SP Phil 167 (He 169 goragalea maiz ekhar dezaken). 

entoxatu. Acosar (?). Tristeziak akometatzen, izterbegiek entoxatzen eta berzela berze asalduk premiatzen 

banau. Harb 412. 

entrabal. 1. Distancia. Hain da handia zure eta haren artean den entrabala. Mih 248. 

2. entrabalo (VocBN Dv y A). "Position douteuse d'un corps, d'une détermination prête à pencher d'un côté 

comme de l'autre" VocBN (Dv copia erróneamente entrabala). Cf. ENTRABALEAN. 

3. (Foix ap. Lh), entradal (Hb ap. Lh). "Moyen. Entrabal hoberik ez zinezaken aurkhi" Lh. 

4. "Difficulté. Entrabalik gabe heldüko zira" Lh. 

5. Controversia (?). v. infra ENTRABALEKO (b). Horien [aphezen] entrabalean durduzatu eta kordokatu 

populu girixtinoen fedea! Etcheb MGaric 11 (ap. DRA). 

6. entrebal (S). (Adj.). "Douteux" Lrq. 

- ENTRABALEAN. a) En duda; tambaleándose. Ni, aldiz, ene fedia, / enunduzun entrabalian, / orai bezain 

amorosa / enuzu izan sekulan. AstLas 61. Bakea sekulan baino entrabaleanago da. Herr 24-7-1958 (ap. DRA). 

b) Sin embargo. Cf. bizkitartean. Diren bezalako xirtxil xarrak! [sagiak]. Eta entrealean ez dute errañen 

gainian makhila kaska baten lekhurik! GaztAlm 1934, 52. 

- ENTRABALEKO (entrebaleko S ap. Lrq). a) "Ambigu. Entrabaleko hitzak ez ditut maite" Lh. "Douteux" Lrq. 

De dudosa moral. Entraeleko nexkatoen gidamendua. Laph 247. 

Despreciable, sin importancia. "(L), médiocre. Ez da entrabaleko gizona" Lh. Berehala lotu ziren lanari, ez 

baitzen entrabaleko lana! Lf Murtuts 16. Amerikanoen obrak ez dira segur entrabalekoak, bainan zer diruketak 

ez dituzte miliarka ehortzi? Herr 11-8-1955, 1. Egia erraiteko, Blandin hor zuen lagun, eta ez entrabaleko 

laguna segur. Herr 19-12-1957 (ap. DRA). Tartaroa ere ez da entrabaleko norbait: [...] Zigante begi-bakarra 

omen da, Grekotarren "ziklopa" bezala. Lf GH 1965, 117. 

b) (Sust.). "(S; Foix), controverse" Lh. 

entrabalo. v. entrabal. 

entrada (Urt I 179). 1. Entrada. v. sarrera. Igan izan da zeruetara guri han sartzeko entrada egitera. Lç 

Adv ** 4r. Angleterrako kostako entradak. INav 67. Ez baitiozu behiñere utziko zure bihotzean entradarik. He 

Gudu 144s. Berekin eramaiteko trionfan Zerürat zoiñen entrada zerratia baitzen gizonendako. CatLan 46. 

Emakumeak balkoi agirietan, eta entradetan atsoak exerita. Anab Aprika 29. 

2. Acogida. v. harrera. Gidatuko zaitut non hemendik atziñera izanen baituzu entrada una. Volt 176. 

Nehork bezen entrada ona zuen aspaldixkoan kargudun xingoladun horien etxean ere. HU Aurp 89. 

(VocBN, Dv). "Avance de politesse pour obtenir des relations amicales de quelqu'un" VocBN. "Disposition à 

accueillir, accueil" Dv (cf. infra ENTRADA-EMAILE (b)). 

3. Entrada, acto de entrar. Jerusalemeko hirian egin zuen sarze edo entrada glorios eta triunfantaren 

orhoitzapenetan. CatLav 390 (V 188). 

Asuntu honetan eztadukat ez entradarik ez salidarik. Arti Tobera 274. 

4. Entrada (pago por la entrada). Entrada gabe diru gutxitxo / dago gaurko egunian. EusJok 165. 

- ENTRADA-EMAILE. a) "Admissionales, entrademailleak" Urt I 198. b) "Muthileri entrada emaile den 

neskatxa laster da galdua, la jeune fille qui fait accueil aux garçons est bientôt perdue" Dv. 

- ENTRADA EMAN. "Aditum dare, entráda eman, sarrarazi" Urt I 179. 

entradal. v. entrabal. 

entradatsu. "Qui aime à accueillir les gens (ne se prend guère en bonne part)" Dv. v. ENTRADA-EMAILE (2). 

entradatxo. "Aditiculus, pasaiátxoa, entradátxoa" Urt I 178. 

entrados. "Avenant" Dv. 

entrael. v. entrabal. 


mende. 

871


entraina (-añ- AN, Ae, Sal, R; Lcc, Lar, Añ), entreña (Lh). Ref.: VocPir 289; EI 159; Echaide Nav 136-137. 

1. (Pl.). Entrañas. AxN explica errai (280) por entraña. v. errai. Tr. Documentado en textos meridionales 

(además de en CatLuz) desde principios del s. XVII; falta en los autores de léxico cuidado. No hay prácticamente 

ejs. del s. XX. En singular sólo encontramos un ej. de Hualde y otro de Beriain (Trat 88v; si no se trata de una 

errata --guzias por guzies--; cf. ib. 126r). 

Sarzen dela gure entrañetan. Ber Trat 89v. Birjine Marie Santisimeen entraña purisimeetan. VJ 5. Bere 

entrañaetan dadukan aurra. OA 157. Ama Birjinaren entrañetan. SermAN 4r. Birjina santisimien entraña 

garbietan. Urqz 10. Bere miserikordiazko entrañakgatik. Cb Eg III 233. Ama Birjinaren entraña sanduetán. LE 

Ong 29r. Maria Santisimaren entrañetan. CatB 85. Ama Birjinaren entrainetako odolik garbienaz. CatLuz 12. 

Sortu baizren kala beren amen entrañatik. Hual Mt 19, 12 (TB sabeletik, Samper sabeletarik). Zure entrañetako 

fruitu bedeikatua. CatAe 6 (CatSal 7 y CatR 7 entrañetako). Birjiñan entrañetan. Ud 90. Maria Santisimen 

entrañe garbietan. CatUlz 54. A zer nolako mundu-aldiya / entrañak sano badia. EusJok 110. Amore miñek 

dozuz, txikitxo / entrañetara sarturik. Balad 169. 

v. tbn. Iraz 53. ETZ 83 (Muruzabal, 1751). 

2. entreña (VocBN, Foix ap. Lh, H). "Les articulations du corps. On ne fait usage de ce mot qu'en pluriel. 

Entreña yuzietarik minez nago" VocBN (Dv copia erróneamente entrañak). 

3. entreña. Carácter (?). Bost, sei urtetakotz ageri zen zer entreñatako eta zer jitetako gizona izan zaitekian. 

Const 15. 

entrainatu. Introducirse, internarse. Alako maneras eze [sua] entrañaturik junto egonen baita alako 

maneras eze ezpaitira beñere libratuko aren ganik. Ber Doc 124r. 

entrama (V-arr ap. Totor). 1. Filo; dientes de la sierra. "Entrama gitxikoa da serrea" Totor Arr. Sega 

entrama bat. HerVal 227. Entrama bat berria. Ib. 249. Harriarekin entramak / galduko ditu zerrak. Arti 

MaldanB 203. 

2. (V-arr-m-gip, G-azp, AN). Ref.: Totor Arr; Etxba Eib; Gketx Loiola; Etxabu Ond (entrami); Asp Gehi. 

Apetito; voracidad. "Apetito, saque" Gketx Loiola. "Entrama onekoa da gixon ori" Totor Arr. "Gargantuak 

besteko entramia gure senidiak" Etxba Eib. 

entraña. v. entraina. 

entrañatu. v. entrainatu. 

entreal. v. entrabal. 

entrebal. v. entrabal. 

entrebista. Entrevista. Gaztea erakutsiko diyot bigarren entrebistan ta, zapla! Sor Gabon 47. En DFrec 


entrebitartean. Entre tanto. v. BITARTEAN. Tolosan egon dira / piskatxo batean, / gustoa ematen dute / 

entrebitartean. Auspoa 139, 132. "Entrebitartean" eseri al niteke? Lab EEguna 95. 

entrebitarteko (G-azp). Mediano. 

entreditxo. "Entredicho" Lcc. Meza entreditxoa dagoan lekuan entzuteko. OA 152. Entreditxoko tenporan. 

Ib. 152. 

entrega (Lcc, Lar). Entrega. Inzógun bada donázio, errestitúzio ta entréga Jaunarí geuren búrues. LE Ong 

37r. En DFrec hay 2 ejs. 

entregatu (Lcc (-du), Lar, Añ). Entregar. "Liburuak eruaten bostazu, entregatziakin be akordau" Elexp Berg 

("entregar, devolver"). Tr. Documentado en textos meridionales desde Lazarraga; al Norte lo hallamos en 

Bordel y Xalbador. En DFrec hay 14 ejs., meridionales. 

Entregatzeko / Jesu Kristo loturik. Lazarraga (B) 1203v. Isabelen gorputza Granadara eraman eta 

entregatzeko kaja idiki zanean. Cb Eg II 194. Entregatuzué gú guziengátik. LE Ong 38r. Ez deutsagu entregauko 

Jaungoiko zuzenari bildur bagarik geure borondatia. fB Ic I 46. Ez arimarik mantxau, ta demoniuari entregau. 

JJMg BasEsc 249. Entregatu zelarik / haren armeria. Bordel 166. Gizonain semea entregatua izain dela 


mende.


gurutzifikatua izateko. Echn Mt 26, 2 (Hual entregatruk). Berari entregatu / ezpata ta silla. Xe 403. Azkar 

astuak entregatzeko. PE 45. Entregaurik zar biai ekarren dotea. AB AmaE 276. Bere anima demonioari 

entregatua zedukan. Arr May 61. Eskuz-esku berorri entregatzeko. Moc Damu 34. Jabiari entregatu. Iraola 52. 

Enkargu bat det zuri entregatzeko. Ill Testim 10. Euren biziyak entregatutzen. Arrantz 144. Beran arrapatu 

zutenean, ori entregatzeko agindu zioten. Or SCruz 80. Erromara bulda-diruakin bialdu ta zuzen entregatzeko. 

And AUzta 102. Pozik entregatuko / nuke karga dana. Uzt Sas 193. v. tbn. AzpPr 39. Noe 68. EusJok II 65. Tx B 

II 58. 

Entregarse, darse a. Nun entregau nintzan mundubaren olgantza ta banidadiaren itxutasunera. JJMg 

BasEsc 239. 

Entregarse, rendirse a las autoridades. Armak eta gizonak / dira entregatu. Bordel 166. Frantziarat 

entregatu artean ordea, egon omen zen mugaz bertzaldean desertor. Xa Odol 33. 

entregatzaile (Lar, Añ), entragazale (S-saug ap. Lh). "Entregador" Lar y Añ. "Commissionnaire" Lh. 

entregu (B, BN-baig; O-SP, SP, Lar, VocS (s.v. habile), LE Urt voc, Dv, H). Ref.: Satr VocP; Izeta BHizt. 1. 

Hábil, diestro, capaz. Parece emplearse sobre todo en la expr. entregu izan (egon). "Qui est fait et dressé à 

quelque travail" O-SP 227. "Asseuré" Ib. 223 (= assuré, probablemente con el significado de 'seguro de sí 

mismo'). "Proporción, aptitud, gai, entregu izatea" Lar. "Proporcionado, gai, entregu egiña" Ib. (tbn. s.v. hábil). 

"Lan hortan ez nago entregu" Izeta BHizt. Orai badirudi euskarak ahalke dela, arrotz dela, eztela iendartean 

ausart, entregu, bithore eta ez trebe. Ax 19 (V 10). Trebe, bithore eta entregu izanen da, aise ibiliko da. Ib. 490 

(V 317). Guzien protxatzeko / Entregu baitira. Bordel 150. Eskual-Herrian bada, Jainkoari eskerrak nun nahi 

bezenbat jende entregu herriko goiti beheitien ibiltzeko. Herr 10-5-1959 (ap. DRA). 

"Atreverse, entregu izan (AN)" Aq 692. 

2. (Sust.). "(S-saug), remise, commission" Lh. Cf. entregatu. 

entregutu (Lar, H). "Habilitar", "proporcionarse" Lar. 

entreña. v. entraina. 

entreprenilari, enterprenilari (Urt). "Agressor, enterprenitzaillea, enterprenilária" Urt I 437. 

entreprenimendu (Urt), enterprenimendu (Urt). "Agressio, atakada, enterprenimendua, entreprenitzea" Urt I 

437. "Ausum, akzione atrebitua, [...] entreprenimendú kuraiósoa" Urt III 220. 

entreprenitu (Urt V 275), enterprenitu (Urt I 436). Emprender. Ingratasunezko hautenetate batez bere 

Kreazalearen eta grazia guzien emailearen kontra entrepreni zezan urgulutsuturik altxatzera. Lç Adv * 8r. 

Entreprenitu dut obra xume bat eskoaraz inprimatzera. Mong 585. Apostolu saindu hark berak Ispiritu 

sainduaren dohainez betheak zer entreprenitu zuen. CatLav 198 (V 101). Ezpaitira instruitiak ez entreprenitzeko 

motibez, ez erreusitzeko moienez. CatLan 3. Zure gloriatako entreprenitürik dütüdan gaizetan. UskLiB 53. 

entreprenitzaile, enterprenitzaile (Urt). "Agressor, enterprenitzaillea, enterprenilária" Urt I 437. 

entreprenur. Empresario (de obras públicas). Pierres Bereret Barrako Entreprenuraren baratze zaiña 

baitan (S. Juan de Luz, 1788). ETZ 168. Entreprenurrek ez omen baitute gehiago aski langile tokian tokiko 

laneri buru egiteko. Herr 20-3-1958, 2. 

entrepresa. Empresa, trabajo; empresa, negocio. Iainkoaren iuiemendu handi, gizonén entrepresa guziak 

moment batez berzaldera itzuliren dituenaren beha gaudelarik. Lç Adv ** 7r. Berzeren damutan onhasun 

ukhaiteko entrepresa, deliberazione, borondate eta enseiu guziaz. Lç Ins D 7r. Arren aitziña ezazu entrepresa 

ttipia. EZ Man II 114. O entrepresa sainduen xuxen gidatzaillea. Ib. 37. Lanketa edo entrepresa xume edo 

bierartekoak urtu eta suntsitu dira asko lekutan. Herr 4-8-1960, 1. En DFrec hay 122 ejs., todos ellos 

meridionales (y 174 de enpresa, tbn. mer.). 

entres. v. interes. 

entresilu, intrisilu (G-nav ap. Ond Bac). Entresijo. Goizean goizean bearko ijok entresilua kapazu. 

'Necesitará llenar el entresijo'. Acto 244. 


mende. 

873


entretenigarri. De entretenimiento; divertido. Gizonak sortu uste duen arte entretenigarri guzia. PPer 

Harrip 78. 

(Tema nudo, uso sust.). Entretenimiento, diversión. Gazte jentiarentzat / entretenigarri. Noe 107. Iru egun 

pasa ditu / entretenigarri. EusJok II 24. Jaietan kantatzeko / entretenigarri. Tx B II 25. Beren iaiotasunak 

agertzen jendearen entretenigarri. Etxde JJ 177. 

entretenilari. "Altor, entretenilária, entretenitzáilea" Urt I 546. 

entretenimendu (Urt I 497). 1. Mantenimiento, sustento. Ebanjelioa predikatzen dutenén 

entretenimenduaz. Lç 1 Cor 9, tít. Hunen [familiaren] entretenimendiarendako trabaillatzia. CatLan 159. 

2. entretenimentu, entrenimendu (Urt V 355). Conversación. Jesüs-Kristekilako entretenimentia edo 

konbersazionia Meza saintüko thenporan. UskLiB 37. 

3. entretenimentu. Entretenimiento, diversión. Artzen diezate [gurasoei] garia eta ardoa, semeak beren joko 

edo entretenimentuetarako (en un sermón ms. de Loyola). 

entretenitu (Urt I 483), entertenitu. 1. Mantener(se), sustentar(se); mantener, conservar. Tr. Documentado 

en la tradición septentrional; apenas se encuentra a partir del s. XIX. Hire ontasunaz haz eta entreteni 

gaitezen. Lç Ins A 3v. Ez gaituztela biandék hatzen ez entretenitzen. Ib. E 6r. Behar dugula begiratu eta 

entretenitu Elizaren unitatea. Ib. G 5v. Eta anaia [egin du] bi konpania entreteniturekin barnea. (c. 1597). FLV 

1993, 459. Entreteni ian gutitan. Arg DevB 128. Neure honak oro emanik ere paubren entertenitzeko. Tt Arima 

113 (106 entreteniturik). Berthutearen Bidean abantzatzeko eta Jainkoaren amorio sainduan entretenitzeko 

nezesario diren moiañak. In Gç 24. Gure entretenitzeko eta gure biziaren konserbatzeko. CatLav 331 (V 163). 

Oraño xede bera maiz erreberritu behar da eta entretenitu edo xut-atxikarazi bere garbitasunean. He Gudu 70 

(cf. tbn. 110 entrenitzen, posiblemente errata). Pietatia haboruenik süstengatzen, hazten eta entertenitzen. Mercy 

16. Heen haztia, entretenitzia, eta heen estatiari eman den bezala establitzia. CatLan 91. Ondoko bortz egunetan 

entretenituko duzue gluteron deitzen den belhar fresko hetarik. MarLi 263. 

2. Entretener(se). Errezibitu ondoan entreteni zaite Kristorekin debozinoan apur bat, ez Iudas gisa berehala 

kanporat ilki. Hm 212. Familierki konbertsatzea [...], adiskide bat bere maitearekin bezala entretenitzea. Brtc 

182. 

3. Entretener, hacer más llevadero. Ogi-puska oriek berriz arria bera baño gogorraguak, onak gosia 

entretenitzeko. Bv AsL 168. 

entretenitzaile. "Altor, entretenilária, entretenitzáilea" Urt I 546. 

entrez. Comarca, zona. (Relacionado tal vez con endrezera). Betleengo entrezera / xuxen ditu gidatu, / 

etxola baten gañean / gero zaie gelditu. EZ Noel 67. 

entros (BN-mix ap. A), entrusa (S ap. Lrq), entrus (Foix ap. Lh). "(Montar) a la grupa" A. Sg. Lh "eau 

croupie", sin duda una mala lectura de "en croupe". 

entsalada (S ap. Lrq; Urt Gram 22, Hb ap. Lh), ensalada (Lcc, SP, Lar, Gèze), entselada, intsalada (S ap. Lrq; 

Lh (S)). 1. Ensalada. Saldai bear diñako gazitasuna idukitzera saiatuaz, ensaladarako bezela. Cocinan 30. 

Horren yatiak eztitzen, freskatzen eta xahatzen dü barnia intsaladan. Alth Bot 12. Errekitzat bihian hazi 

oilaskoa, entselada lagun. JE Ber 35. Ilhar salsa entseladarekin, bi haragi zafla gainean ogi ttontto batekin, kafe 

esnea edaritzat paperezko baso batean. Herr 23-6-1960, 1. 

2. (AN-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 99). Lechuga. 

- ENTSALADA XURI (Foix ap. Lh; intsalada x. S ap. Lh). Lechuga. "Laitue cultivée, intsalada xuria" Alth Bot 

10. 

entsarri. "(S-saug), prison, séquestration. Entsarrian egonik" Lh. 

entsarria (det.). "Entsarria, nekhaitz elhurrezko dirauena" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "Entsarre (Alth), 

période de tombée de neige" Lh. 

entseatu (Lh), entseiatu (BN-arb ap. Gte Erd 269; H), enseiatu (SP, Ht VocGr, Lecl, H), enseatu (VocB), 

entsaiatu (Urt III 117, H), entsegatu, intseatu (VocBN), intsatu (Foix ap. Lh). Tratar, intentar; esforzarse. 

AxN explica manaia (42) por ensaia. En Harriet aparece s.v. saiatzea. v. saiatu, esaiatu, iseiatu, asaiatu. 


mende. 

874


Tr. Documentado desde Leiçarraga en textos septentrionales no suletinos; al Sur se encuentra en Elizalde, 

Soroa y Mendigacha (utilizado como trans.) y en algunos bersolaris del s. XX (en expresiones del tipo 

entsaiatzen, entsaiatuz ibili). En cuanto al complemento, la forma más habitual es un sust. vbal. en caso alativo; 

Leiçarraga sin embargo emplea siempre -t(z)en; hay -tzeko en ES 179, -tzeaz en JesBih, -tzea en Elsb Fram 79 y 

-tzen en Xa Odol 211, siendo en estos autores ejs. minoritarios frente a -t(z)era. Goyhetche lo emplea con 

naiteken, etc. La forma en(t)seiatu es la más usual hasta el s. XX; emplean en(t)saiatu los autores meridionales, 

además de Chourio y (alternando con en(t)seiatu o entseatu) Tartas, Haraneder, Mihura y Goyhetche. En(t)seatu 

se documenta ya a finales del s. XVII, y lo emplean autores bajo-navarros o de influencia bajo-navarra, 

convirtiéndose en la forma más general en el s. XX; aparece entsegatu en Arbelbide y en algunos textos del s. 

XX. Hay además intseatu en López. En cuanto a la distinción (tal vez meramente gráfica) -ns-/-nts-, parece que 

la primera forma, que predomina casi totalmente en los ss. XVI-XVII, desde principios del XVIII es minoritaria. 

En DFrec hay 3 ejs. (uno sept.) de entseiatu, 5, septentrionales, de entseatu y uno, meridional, de ensaiatu. 

Enseia zedin haién baketzen. Lç Act 7, 26. Eskiribuz ere behar dela enseiatu eta trabaillatu. Mat XII. Hura 

guzia konplitzera enseiatuko naiz. Harb 257. Enseia gaitezin gu ere geure aldetik geure egin bidearen egitera. 

Ax 151 (V 100). Enseia zaite zure huts egin haren erremediatzera. SP Phil 94. Haren egitera entsaiatu nizala. 

Tt Onsa 49. Ensea zaitezte [...] odola atheratzera. Mong 589. Arrozoin hau bera dela kausa entseiatu naiz 

ahalik eta garbikiena. ES 189. Zeiña ensaiatzen baita bethiere bere buruaren garaitzerat. Ch I 24, 2. Gure 

ahalkeari bortxatzera enseiatu behar gara. CatLav 289 (V 144). Nolakoa den ezagutzera entsaiatzen direnak. 

He Gudu 61. Intseatzen duzu [= da] beti ahalaz hartarik gibeltzera. AR 119. Entseiatu Zeruko argien 

ardiesterat. Brtc 160. Hortarat entseiatua gatik ere. Dh 98. Entseiatuko dire hekiei egin arazteaz lehen 

komunionea. JesBih 424. Entseiatzen baita bertzeak ere urus bilhakatzera. Jaur 160. Bertzeak bere iduriko 

billhaka detzaketen / Beren hitz eta exenpluez bethi dire ensaiatzen. Gy 70. Baldin entsegaturik ere ez balethor 

hitz hori. Arb Igand 14. Alegia ez ohartuarena egiterat entseaturik. HU Zez 209. Bire oietan ensaiatuaz / ezta 

ibilli itxusi. EusJok 170. Han ez badut egiten, entseatuko niz Bankan. Ox 206. Entseatzen bagare lagunen 

onetan. Etcham 129. Beste bi beltx-beltx ensaiatutzen / ibillitubak jai ta aste. Tx B II 38. Xutitzerat behin entsea, 

berriz entsea... eta ezin! Lf Murtuts 37. Entseia hadi sartzera. Mde Pr 102. Ez bada entseatzen bere hobenaren 

arintzerat. Larz Senper 70. Etzirela hola deus entseatu gabe beren gisa utzi behar. Ardoy SFran 246. Entseatu 

naiz heienaren erabiltzerat. Xa Odol 69. 

v. tbn. Mih 56. Monho 148. MarIl 22. Elsb Fram 110. Lap 420 (V 191). Entseatu: Elsb Fram 128. 

(H). (Trans.). Probar, ensayar. Alhargunak enseiatu duenean emazteek ohi duten gizonen begietan eder 

izaiteko antzea. SP Phil 417. Haren konseilluak irakurtzen eta enseiatzen baititu. Ib. a)3v. --Zer eginen du 

adinaren faltas barur estenak? --Ikasi, ensaiatu, adina datorreneko. El 64. 

entsaiatu. Ensayar (una actuación, un espectáculo). Entsaia zagun bada. Sor Gabon 20. Xei andietako 

mezen, edo Elizan kantatan dein gaizetarik ensaiatra. Mdg 122. 

(H), entsegatu. (Participio en función de adj.). "Gizon saiatua dago, gizon entseiatua da, c'est un homme qui 

s'y prend de toute façon, appliqué, entreprenant, travailleur, etc." H. Itxasuarrak lana maite du eta entsegatua 

da. GaztAlm 1934, 92 (ap. DRA). Ene iduriko, oraiko arrantzariak, denbora batekoak baino entseiatugoak dira. 

Herr 29-1-1959, 2. Aita Diharce misionest kartsu eta entsegatua izan da. Herr 17-12-1959 (ap. DRA). 

entsegu (Lh), entseiu (Hb ap. Lh; -ns- SP, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, H), enseio (H), entsaiu (Urt I 437, -ns- 

H), ensaio (H), insegu (BN ap. A), intsegu (VocBN), in(t)seu. 1. Esfuerzo, intento. "Essai, effort" Lecl y Arch 

VocGr. En Harriet aparece s.v. saioa. Tr. Documentado en autores septentrionales (no en los suletinos; más 

frecuentemente en los bajo-navarros) desde Leiçarraga. Las formas con i- inicial se encuentran en Tartas, Lopez 

y Salaberry de Ibarrola (aunque no en CatLan); las formas en -gu, que aparecen ya en CatLan, predominan desde 

finales del s. XIX. En DFrec hay 4 ejs., meridionales, de entseiu, 10 (2 sept.) de entsegu y 6, mer., de en(t)saio. 

Gure haragiaren guthizién renunziatzeko enseiu bat eta desir bat eman draukunaz geroz. Lç Ins B 4r. Bere 

gogoz hunelako enseiu debekuzkoak egitea. Harb 181. Anhitz enseiu egin dinat, hire horretarik begiratzeko. Ax 

561 (V 358). Iainkoa gabeko enseiu guztiak alfer dira. Hm 141. Bihotzeko ahalik, enseiu eta indar handienaz. 

SP Phil 306. Inutila izan zen Errege haren inseia. Tt Onsa 37. Bilhatzeko entseiuak eginez. ES 199. Gure etsaien 

enseiuen kontra. CatLav 451 (V 211). Bihotzezko enseiu eta esporzu handienarekien. He Phil 307. Ezeztatzen 

oraino Demoniuen xarmak eta ensegiak. CatLan 122. Zoin ezpaitirogu jardirets gure intseu propiez. AR 356. 

Bainan bethi entseiu alferrak. Dh 158. Entseiu berriak salbamenduko bidean aintzinatzekotzat. MarIl 116s. Nor 

da zietan bere thaila emendatzen ahal dienik bere beso batez, bere insegu guziekin? "Cogitans". SalabBN Mt 6, 

28. Bere abileziaz eta bere entseguez, fabrika handi baten buruan pharatu zen. Elsb Fram 66. Entseiu horiek 

bere frutu eta probetxuak ekarri dituzte. Lap VI (V 1). Entsegu frango baderabilate herriko mintzaia zahar 

ederra xutik atxiki beharrez. Arb Igand 35. Aintzinako entseiuak alferrikakoak izan direla. Mde Pr 53. Guk 

badakigu Rusian eta guziz Xinan egin diren gisa hortako entseguek karrika egin dutela. Lf in Zait Plat XVIII. 

Azken entsegu baten egiterat. Larz Iru 92. Bainan debaldetan da gure entsegua. Xa Odol 118. 

(H). Ensayo, experimento, prueba. 

Ensayo (de una obra teatral). Laster hasi ziran "ia-orai"ak edo entseguak. Osk Kurl 174. 


mende. 

875


ensaio. Entrenamiento. Ensaioetan asi / zan berriotikan. EusJok II 29. 

2. (BN-baig ap. A). "Alimentación. Entsegu onean bizi da ori" A. 

3. ensaio. Actuación. v. saio (2). Izan ere egin du / amaika ensaio. AzpPr 98. Bi ensaio [= 'asalto'] ein 

zituen / ogei minutuan. EusJok II 169. 

4. Ensayo (composición literaria). Liburuan datozen entseguetako bat. In MEIG VI 38. 

entsegukarrean, enseiukarrean (SP). A modo de ensayo. Enseiukarrean bezala egiten diren lehenbiziko 

obrek eta enseiuek. Ax 17 (V 7). Aditz sintetikoa hartu du batipat Olabidek enseiukarrean bezala. MIH 349. 

entseiatu. v. entseatu. 

entseina (-eña Lh), enseina, entseñu (Lh (S)). Enseña. Drezatu eta altxatu ukhan ditu bere enseiñak eta 

armoriák. Lç Adv ** 1r. Zeinek [unziak] baitzituen enseiñatzat Castor eta Pollux. Lç Act 28, 11 (He entseina; 

TB seinale, Dv ezagutkari, Ol, Ker, IBk eza(g)ugarri, IBe ikurrin). Haren enseiñen eta mandera pian. Tt Onsa 

25. 

entseinada, enseinada. (Forma de fem.). Instruida, docta. Ene laztan biotzekoa, / kortes enseinadea, / 

errionetan bestek ezteu / ar[k] oi deben librea. Lazarraga (B) 1204v. 

entseiu. v. entsegu. 

entselada. v. entsalada. 

entseñari (S ap. Lh). Abanderado (ref. tbn. a un personaje de la mascarada suletina). Ensenarik 

[seguramente por -ñ-]: Ugokoak. Eskual 17-1-1831 [sic] (ap. DRA). Hürrüntxiago lazpabost ürhats arte agertzen 

da "entseñaria". GH 1933, 301. Halare eztu ikusten nor den enseñaria eta nor katua. Arti Ipuin 58. Gibeletik 

entseñariak eta bi ezpatadunek segitzen dutela. Lf in Casve SGrazi 12. 

entseñu. v. entseina. 

entusiasmu. Entusiasmo. Bearko dut biar egin, edo, bainan enthusiasmurik gabe. Mde Pr 81. 

entxea. v. untxi. 

entxiada. v. entzera. 

entxufe. Enchufe, empleo dado por favoritismo. Lapak atxari lez euren entxufeai inkata. Eguzk GizAuz 86. 

entxun. v. entzun. 

entzagur. v. intxaur. 

entzarazi. v. utzarazi. 

entze. v. euntze. 

entzera (V-ple-ger-m), entzerada (V-oroz), entxiada (V-m), intxera (V-gip), intziera (V-arr-arrig). Ref.: A 

(entzera, intxera, intziera); A Apend (entxiada). 1. "Pedazo que se le echa disimuladamente a un vestido corto" 

A. "Intxera (V-gip), remiendo que ponen las mujeres a las sayas en la cintura" Ib. "Intziera [...], contrafuerte que 

se le pone a la saya o al pantalón en el ruedo" Ib. 

2. "(V-ger, G-azp), nudo especial para atar cordeles. Entzera egin, atar" A. 

entzeratu, enzeradu (Lcc). 1. Encerar. 

2. entzerado (V-ger ap. Holmer ApuntV), enzerau. Encerado (tela encerada). "Entzeradoa euria egiten 

dauenean jazten dugu" Holmer ASJU 1969, 178. Onegaz egiten dira kandelaak, enzeraubak eta enplastu 

mueta asko. Ur Dial 11 (It ezkoztuak, Dv tela ezkodunak, Ip oihal ezkostatiak). Egun baten entseraduek asko 

paga dauela esan notzalako. Ort Oroig 60. 

3. "Entzérau, entzeraua, (el) vaho que se deposita en un cristal impidiendo la vista" Iz ArOñ. 


mende.


entzerratu, enzerratu (Lcc (-du), Lar), enserratu. Encerrar(se). Anhitz saindu nik presoindegietan 

enserratu ukhan dut. Lç Act 26, 10 (He eman, Ol itxi, Ker, IBk sartu, IBk espetxeratu). Aita-amaok efini dabe / 

Flora oi enzerradurik. Lazarraga 1179r. Amar Mandamentu onek enzerretan dira bitan. Bet 11. Amar 

Mandamentu ohek enzerratzen dirade bidatan. Ber Doc 88v. Hirur gauza ziadutzak erran dudan arteak, / non 

enzerratzen baitire Iesus Kristen legeak. EZ Man I 8. Amar Mandamentu oneek enzerraetan dira Mandamentu 

bitan. Cap 9. Dagozalako enzerradurik eta sinifikedurik Krutze Santean. VJ 2. Kredoan enzerraturik dauden 

artikulu edo sententzia brebe aek. OA 18. Donzella baten sabelian enzerrauta bereratzi illian egotiak. fB Ic I 36. 

Mandamentubak enzerreetan dabeen guztia. Ib. 26. v. tbn. Arz 23. Iraz 6. CatB 16. CatAe 8. CatR 9. 

entzi. v. utzi. 

entzi-. "Entzirik entzin il egin zedi, aunque tarde, al fin murió (V-ple)" A EY III 291. En A Apend se da, para la 

misma localidad, "Entsirik entsiri il egin zedin". 

entziklika, enziklika. Encíclica. Mundu katolikoari egin zion lehen letra edo Enziklikan. Lap 26 (V 15). 

Bere enziklika eregi eta eder Libertas deritxonean. Itz Azald 55. Aita Santua enziklika bat antolatzen ari omen 

dala. Or QA 109. En DFrec hay un ej. de entziklika y otro de enziklika. 

entziklopedia, enziklopedia. Enciclopedia. Espasa Enziklopedian. Alzola Atalak 143. Beste Enziklopedia 

da, Diderot eta D'Alembert-en bihurri hura hain zuzen. MEIG VIII 28. Entziklopedia aldera iraultzen direlarik 

[hiztegiak]. MEIG VII 27. 

entzin. v. entzindu. 

entzindu (A Apend), enzindu (A). 1. Fiar (algo). Hordia ganik enzindu ze egik arean. "De borracho no fíes 

nada". RS 536. 

2. (BeraLzM), entzin. Confiar, fiarse. Mende ontako aberatsei esaiezu ez dutela urgoitu bear, ez eta 

aberastasunetik entzindu ere. Ol 1 Tim 6, 17 (Ker itxaropena jarri). Biribil erantzuten dut, zentzu atzarrieri 

entziñik, ua bakuna dala. Or Aitork 333. Beregan ez-baiña Zuregan entziten. Ib. 140. Ez dugu entzin bear 

osotara mistikuen ikuskari batzuetaz. Or in Gazt MusIx 44. 

entzingaitz. Desconfiado. Egia arkitzez entzingaitz eta etsia artua. Or Aitork 125. 

entzinkor. Confiado. Entzinkor, guziz zindo ta malmuzkeririk gabekoa izanik. Amez Hamlet 149. 

entzite. Confianza. Zer entzite zuzen azalduko zait, berari buruz bete-betean gizatxar izan nintzan ezkero? 

Zait Sof 96. Nere entzite ta itxaroa itzul bitez etsira! Amez Hamlet 100. 

entzu. Oído. v. entzute, entzumen. Egungo gaztelarrek ez dute sumatuko Luisen itz-urrenean euskaldunak 

aiña edertasun. Belarri-entzua galdu dute. Or in Gazt MusIx 24. 

entzualdi. v. entzunaldi. 

entzuera (-nz- Añ). v. entzute. 1. "Audiencia, el acto de escuchar, oir" Añ. Cf., con un valor más bien verbal, 

oiñ-otsak entzueran (A BeinB 89), itzok entzueran (Otx 162). Atsekabezko entzuera minkaitz onekin arkitu 

zanean Jenerala. Izt C 385. Gastela-mutillak esan ezkero uste izan lei lenengo entzueran, Gastelako mutillak ete 

diran. Kk Ab II 162. 

2. entzunera. Atención. Imini dagizula ainbat entzun erarik oneena zortzigarren aginduko Erakutsi 

oneetan. fB Ic II 183. 

3. Fama. "Entzuera handia, gran fama" A Apend. "Entzuera aundiko da gizon ori (V-gip)" Gte Erd 174. 

- ENTZUERA IZAN (V-gip, G-goi). Ref.: SMuj EEs 1921, 28; A Apend; Iz ArOñ. Haber(lo) oido, tener noticia. 

"Entzúeria baxuat, lo he oído alguna vez" Iz ArOñ. v. ENTZUTEA IZAN. Entzuera izanik debekatua 

zegoana [...]. OA 147. Zulo andi onetan lan asko egin oi zalako entzuera badegu. Izt C 66. Aspaldian bajuat ire 

entzuerea. AB AmaE 321. Hidropesiaren entzuerarik badezute? IArt Itzald II 52. 

entzuerne. Atento, escuchando con atención. Entzu-erne dagokio gazteluko anderea. TAg GaGo 47. Seska 


mende. 

877


jeikien artetik begira, entzuerne jarri zan lipar batez. TAg Uzt 100. 

entzuerri (H). Patente al oído. Cf. entzuterre. Haur hal' ezten, / Ardiresten / Baitzituket batzutan, / Ez 

agerri, / Ez enzuerri / Eztateien lekutan. 'Dans des endroits où l'on ne peut être ni vu ni entendu'. O Po 4s. 

entzuez (-nz- Lar, Añ), enzunez (Añ). "Inaudito" Lar y Añ. Jazoera enzuez neurri ta muga bageak. Añ EL 1 

214. Mirari enzuezak. Añ LoraS 81. 

entzugailu. v. entzungailu. 

entzuile. v. entzule. 

entzuki (Lar (-nz-), Dv), entzukin, enzugin (Lar, H). 1. "Oído, sentido de oir" Lar. v. entzute, entzumen. 

Baldin gorphutz guzia begi bada, nun izanen da enzukia? baldin guzia enzukia bada, nun izanen da usma? TB 1 

Cor 12, 17 (Lç enzutea, He aditze, Dv adi, Ol, IBk belarri, Ker, IBe, Bibl entzumen). Batak begiak uki, / 

bestetzuek, entzukia. Ldi UO 35. Beste abere batzuek entzukiña oso aurreratua daukate. EgutAr 15-8-1962 (ap. 

DRA). 

2. Oído (órgano). Nere entzukietan ainbeste urteren buruan aditu etzan bere boza. Otag EE 1881b, 108. 

Entzukiñan (oído) min dutela. Anab EEs 1919, 244. Zentzumen guzietan, ordea, entzukiak dira nagusien. Gazt 

MusIx 169. 

entzukizun. v. entzunkizun. 

entzule (gral.; Dv, H; -nz- SP Lar, Añ), entzula (V; H), entzuile, entzunle (Lar, H; -nz- Lar, Añ). Ref.: A; Lrq; Iz 

ArOñ (entzúlaak); Gte Erd 30, 44. Oyente, el que oye. v. aditzaile (2). Tr. Documentado desde Leiçarraga, 

es más usado al Sur. La forma en(t)zule es la más general; en los textos vizcaínos aparece generalmente en(t)zula 

(al menos hasta mediados del s. XX); utilizan en(t)zunle Larramendi, Cardaberaz, Ubillos (75), Moguel (-la), 

Aguirre de Asteasu, Iztueta y, más modernamente, Mujika; hay además entzuille en Haraneder y Goyhetche y 

entzulle en Iturzaeta. En DFrec hay 64 ejs. de entzule. 

Eta zareten hitzaren egile eta ez solament enzule. Lç Iac 1 22 (TB, Dv, IBe en(t)zule; He aditzaille). Zelata 

dagoana, bere gatxen enzula. RS 38. Gaizki erraillearen enzuleak SP Phil 352. Zu jende goxo gustien / othoitz 

entzule handia. Gç 66. Izen handi honen enzüliak oro. Bp II 22. Presuna gaste entzuille hekintzat. He Phil 361. 

Enzunle geienak erausi hura aditzen ezpadute. Lar, carta a Mb 278 (279 enzule). Bere enzule guziei. Mb IArg I 

363. Enzunleak esertzen ziran. Cb EBO 60. Ematen zien konseju bere Sermoietan enzunlai. Mg CC 233. Marka 

ikaragarria, nere enzunleak! AA III 593. Gaiski-entzularik ez balego, gaiski-esalarik izango ez litzatekiala. fB 

Ic II 194. Entzuleen biotzetan. JJMg BasEsc 284. Meza enzulak geitu. Astar II 214. Enzunleak naikidaturik utzi 

zitzuten moduan. Izt D 169. Bethi da lausengaria / Entzuillen gostuz hazia. Gy 2. Zar beneragarri entzuleak. 

Lard 522. Mezaren entzule guziek. Arb Igand 110. Entzule asko batu iakozan. Ag AL 31. Meza-entzulleakaz. Itz 

Azald 91. Inguruan zituen entzule hek. JE Bur 134. Entzunleak lilluraturik entzun genion. Muj PAm 9. Entzuleak 

guti-aski hor ditu inarrosi. Etcham 67. Ipuin entzuliari lapikuak ondua artu. Otx 47. Entzule asko arritzen ziran. 

Ir YKBiz 192. Itz eder orren / entzule gaitean. Or BM 88. Entzulak ara nai ona erakarri ta erabilten ekian. 

Eguzk GizAuz 66. Besteren kontu-entzule mukizu au! NEtx Antz 76. Ikusle-entzule guztiak. Erkiag Arran 37. 

Langile guztiak entzule. Arti Ipuin 29. Besteak entzule daude adi-adi. Zait Plat 112. Radio-entzule maiteeri. 

Basarri 67. Ene solasek ere izanen ahal dutela entzule. Larz Senper 48. Berak etzakien, entzulek ere ez naski. 

Ardoy SFran 136. Entzule eta irakurleen lana. MIH 40. 

v. tbn. A Ardi 120. Muj PAm 11. Kk Ab II 109. Ldi IL 65. TAg Uzt 244. Etxde AlosT 80. Lek SClar 142. BEnb 

NereA 206. Bilbao IpuiB 218. Osk Kurl 176. Vill Jaink 53. MAtx Gazt 97. Ibiñ Virgil 48. Xa Odol 58. Uzt Sas 

316. En(t)zula: CrIc 94, Añ EL 1 122, Kk Ab II 13, Enb 207. 

Auditor, oidor (denominación de distintos cargos u oficios). "Auditor, juez, enzunle erapaillea" Lar. 

Venezian Aita Santuarenganako Bialkiñaren enzunle edo aditzalle zegoana. 'Auditor'. Aran SIgn 101. 

Entzuleetatik (Oidor) bat Delgadillo eritxona zan. GMant LEItz 63. 

- AITOR-ENTZULE. v. aitor. 

entzuliar, entzunliar (StJayme ap. DRA), inzuliar. Oyente. v. entzule. Nola Mezako Sakrifizua ofritzen 

baita inzuliarren ororen. AR 234 (v. tbn. pág. 443). 

entzuluzetxo. Dim. de entzuluze. Itxarkizaiak dauzka / parol eskukoak [...] / alanbre-sare eta / 

enzuluzetxoak. Echag 144. 


mende. 

878


entzumen (A), entzunmen (V-gip ap. Etxba Eib). Sentido del oído. v. entzute, entzuki. Tr. Documentado 

ya en Ubillos, no volvemos a encontrarlo hasta la segunda década del s. XX, usado por autores meridionales. En 

DFrec hay 6 ejs., meridionales. 

Itsuai ematen zien ikusmena, gorrai enzumena. Ub 80. Nere okerraren errua, nork du?, ez nere entzumenak, 

baizik neonek. Zink Crit 27. Bere begi ta entzumen zoliak soñura zuzenduaz. Garit Usand 8. Itzegitetik, 

entzumenetik, ikusmenetik. FIr 187. Begiek, urre gar-uts; / entzumenak, ezti gorri. Ldi UO 36. Andere onek erne 

belarri, / guraso du entzumena. Or BM 58. Entzumenean zeuzkat oraindik. EA OlBe 46. Haren entzumena 

itzaltzen. Mde Pr 104. Garaitikoen entzumenetara bide egiten ondotxu dakie gizonen itzak. Erkiag Arran 150. 

Nere entzumena ere osorik esnatu zitzaidan. Anab Poli 79. Entzumenaren organuak. Vill Jaink 66. Gorra, 

entzunmena galdu ebalako. Etxba Eib. Gorputz osoa begi balitz, nun egongo litzake entzumena? Ker 1 Cor 12, 

17 (IBe, Bibl entzumena; Lç enzutea, He aditze, TB enzukia, Dv adi, Ol e IBk belarri). 

v. tbn. Lab Y 1933, 194. Zait Plat 134. Gand Elorri 77. Gazt MusIx 169. Berron Kijote 224. 

entzun (gral.; Urt I 112, Lecl, Gèze, Dv, H; -nz- Lcc, SP, Arch VocGr, H), entxun (V-gip), intzun (BN-ciz; Dv, 

H), inzun. Ref.: A; Bon-Ond 158; Lrq; ContR 531; AtSac 40; Iz R 288; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 18; 

Gte Erd 92. 

Tr. Además de en(t)zun, la única forma documentada es in(t)zun, que se encuentra en textos mixanos (CatLan, 

la trad. de Alfonso Rodríguez (201) y Salaberry de Ibarrola (Mt 3, 17)). En DFrec hay 524 ejs. de entzun. I 

(Vb.). 1. Oir; escuchar. "Zer esaten zuen entzun nion (G-goi-azp, B, BN-lab)" Gte Erd 92. v. 1 aditu. 

Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Las formas sintéticas de conjugación, documentadas ya en 

Dechepare, Leiçarraga (Ins F 8r), Lazarraga y Micoleta, parecen conservarse mejor en la tradición vizcaína; así, 

las encontramos en Moguel (PAb 82), Añibarro (EL 1 85), fray Bartolomé, J.J. Moguel, Astarloa (II 142), Zavala, 

Uriarte (MarIl 38), Arrese Beitia (AmaE 392), etc. Hay tbn. algún ej. en Lardizabal (200), y en algunos autores 

septentrionales (Larreguy, Arbelbide o Larzabal) se encuentra la forma fosilizada ba(da)ntzut (v. infra). A partir 

de la tercera década del s. XX su empleo aumenta, sobre todo en el Sur. 

Para 'escuchar a alguien' los septentrionales usan exclusivamente el aux. trans. bipersonal; al Sur, desde 

mediados del s. XIX, se emplea generalmente el tripersonal, aunque parece que hasta esa época alternaban 

ambas construcciones (a menudo en un mismo autor), si bien predominando los ejs. del tipo entzun nauzu sobre 

los del tipo entzun didazu. Para -t(z)en entzun, mientras al Sur encontramos sólo ejs. con aux. tripersonal, al 

Norte hallamos tanto (p.ej.) hori erraiten entzun diot como hori erraiten entzun dut, abundando más tal vez el 

segundo tipo. Es general la expresión meza entzun, mientras que apenas hay ejs. de meza aditu (v. s.v. meza). 

Harik eta danzuteno sentenzia gainian. E 63. Guk enzun dugu [Iesus] hori erraiten. Lç Mc 14, 58 (He aditu 

baidugu [...] erraten, Dv aditu diogu erraten, Ol, Or e IBk entzun diogu esaten, Leon entzun dugu erraiten, Ker 

entzun geutsan esaten). Eta akabatu zituenean bere hitz guziak populuak zanzuela, sar zedin Kapernaumen. Lç 

Lc 7, 1. Tharrita zezaten bada pupulua eta hiriko gobernadoreak gauza hauk zanzuzkitenean. Lç Act 17, 8. Au 

danzuan puntuan. Lazarraga 1199v. Ene laztana, enzun nagizu. Ib. 1171v. Nanzuzu, zaoz geldirik. Ib. 1175v. 

Benzu munduak ene deadarra! Ib. (B) 1185vb. Letra haur ezkiribatuz geroz enzun dut duk de Umena ere hil 

dela. (1595). FLV 1993, 449. Zegik ezer hendorea, enzun artean bestea. RS 73. Meza enzuten duenak. Ber Trat 

60r. Urrenak entzunen du aparteko soñua. EZ Man I 135. Iakinez gero, enzunez gero, eta entzunari iabeturik, 

bere gaiñera hartuz gero. Ax 313 (V 208). Banzuk mutil. "Oyes mozo". Mic 12r. Nik zuen azturak et' 

atunak / Gu baitan orano ez enzunak / Argiratu tut ilhunbeti. O Po 47. Ene auhenak entzunik. Gç 71. Herots 

handi Zelütik jiten zen bat enzün zien. Bp II 71. Ezin ikhas ditezke eta ez jakin baizik entzunez. ES 140. Meza 

entzun bage irten zebanak. OA 151. Meza enzutera. El 62. Entzunak izanen garela. He Gudu 41. Neke beitzaie 

lürreko gaizetzaz mintzatzen entzütia. Mst III 4, 4. Itz egizu, enzungo zaitut. Cb Eg II 129. Hitz hauk gora, eta 

bere dizipuluek entzuteko bezala erran zituen. Lg II 225. Zer egin behar dü zerbait medisenzia inzün dienak? 

CatLan 98. Enzun eidazu. Añ EL 1 170. Jainkoaren itza entzutetik igesi ez dabillen jendea. AA III 408. Adizatzu 

ta entzun nere deiak. Dh 89. Guztiak dakuseela ta dantzubeela. fB Olg 71. Entzun nagi konfesinoian. JJMg 

BasEsc 55. Errespeturekin entzun ondoan Kofesorraren abisuak. CatLuz 35. Nik entzünik düdanaz. Etch 514. 

Obeto entzuna izateko. Ur MarIl 18. Jainkoaren otsa entzun zuten. Lard 4. Kuidado gabe egon ziñezke, / beriak 

entzungo ditu. PE 80 (v. ENTZUTEKOAK ENTZUN). Haren mintzoaren entzütiari jauzi zen haurra 

Elizabethen sabelian. Ip Hil 78. Behar dautzuet erran zer entzunik nagon. HU Aurp 181. Zuk entzun zeutsan 

lapur onari / goiko zorion-eskea. Azc PB 30. Entzuizu, Mari lotsagabe. Ag Kr 170. Len entzun gabeko mintzura. 

A Ardi 109. Ene amari entzun diot [...] eskualdun kanta bat. Barb Sup 106. Entzunak entzun, bethi nindagon: / 

saindurik hor bizi dea? Ox 22. Botz ederraren entzütia gatik. Const 28. Entzunagaz batera. Enb 146. Bazentzutela 

iduri zitzaioneko esan zien. Or Mi 88. Mintzatu baino lehen, badaki entzuten. JE Ber 47. Ori ere 

entzutekoak giñan. ABar Goi 41. Haren aipua entzun zuen. Mde Pr 88. Asko entzutzen dira gure errian. SM 

Zirik 82. Ta ondiño baltzena entzuteko ago. Bilbao IpuiB 14. Aspaldi du ez dutala aphez baten elerik entzun. 

JEtchep 74. Liburu bat euskeraz egiten ari nintzela entzun zuanean. Vill Jaink 7. Ipui hori, entzunaren entzunez 


mende. 

879


edo, lizunduxea ageri da. MEIG I 154. 

2. (V-ger-och-m-gip, BN-baig ap. A). Oler, percibir olores. v. aditu. Otsoen usaiña entzun orduko. And 

AUzta 66. Ol-usaia entzuten da. Vill in Gand Elorri 16. Egundoko erre-usaia entzuten det. NEtx LBB 177. 

II (Part. en función de adj.). 1. (V). Ref.: A; Etxba Eib. Famoso, conocido. Eragin daijuegun euskeraz 

berba Q. Curcio, Salustio, Tito Libio, Tacito ta Ciceroni, zeintzuk dirian enzunenak. Mg PAb 202. --Zer bertute 

graziareki batean ematen dituzte Sakramentuak? --Irur enzunenak bertze guzien artean, eta dire Bertute 

Teologalak. Añ CatAN 44s. Espainako baztar entzun onetan. fB Ic I IV. Ondo entzunak dira antxiña 

Kristinaubak egin oi zitubeen penitenzija luze ta gogorrak. JJMg BasEsc 271. Arako San Bernardoren erregu 

jakin ta entzuna. Ur MarIl 18. Lumadun eskribatzalla aiñ entzunak. AB AmaE 63. Aita Francok bere 

"Erantzuera errikorretan", ain ezagutuak eta entzunak diranetan dakarrena. Itz Azald 116. Euskalerri guzian 

entzuna da "Lakuntzako Pertza". Or Eus 250n. Pastranako prailetegi entzunera. Gazt MusIx 143. Ain entzuna 

dan Maria Gorettiren zinea. MAtx Gazt 60. 

2. (S ap. Lrq; Lh). "Gizun entzüna, homme compétent" Lrq. Lizarrag' eta Larramendi / Irakasle hain 

entzunak. Zby RIEV 1909, 400. Haritxabalet jaun apez entzünaren adiskide bezala. Const 28. 

III (Sust.). v. entzute. 1. Atención. Au da bada, neure entzula onak, sermoe onetako nire ustia, ta zeubeen 

entzun onaren geija. fB Ic I app. 5. 

"Se emplea en sentido de obediencia, docilidad. Seme batak ez eukan entzunik; bestia berriz, entzun onekua" 

Etxba Eib. Cf. infra ENTZUNIK GABEKO, ENTZUN ONEKO. 

2. (H (V)). "Entzun ona, bonne renommée" H. 

3. (H). Oído, sentido del oído. 

- BADANTZUT (S; H; baantzut Sal; H; bantzut H; bantxut G-azp, L, BN; mantxut BN). Ref.: A (badantzut, 

baantzut, mantxut); A Morf 730; Gketx Loiola. a) Sí, ya oigo (usado como interj. para responder a una llamada o 

para mostrar atención). "Badantzut, je vous écoute" H. "Bantxut!, ¡presente! Respuesta al pasar la lista" Gketx 

Loiola. Entzun zuen, lotarik, boz bat bere izenaz deitzen zuena. Ihardetsi zion: badantzut. Lg I 252. --Ene 

arreba Juana! --Badantzut, anaia jauna. JanEd I 132. Badantzut, adiskidea. Arb Igand 25. Badantzut, iauna. Or 

QA 153. --Errazu, Julia? --Mantxut. Herr 10-3-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Bantzut, jauna. Larz Senper 

30. 

b) (baantzut Hb ap. Lh, H; bantzut Hb ap. Lh, H; mantzut BN-baig; mantxut BN-baig; Lh). "Mantzut, ¡qué dice!, 

respuesta a algo que no se ha entendido. Mantxut, en tono familiar" Satr VocP. 

c) (A). (Sust.). Respuesta. Dei hunari badantzut huna. SGrat 5. 

- ELKAR ENTZUN. Entenderse, compenetrarse. "Algar untsa entzuten die (BN-arb, S)" Gte Erd 202. v. 

ELKAR ADITU. 

- ENTZUN-BEHAR. Lo que hay que oir (referido a palabras desagradables). Nikanor-en entzun-bearrak! 

Erkiag BatB 192. Gure oraingo entzun-bearra / ezta izango makala! MEIG I 41. 

- ENTZUN-BEHARREKO. (Lo) que debe oirse. Jakitunen esanak entzunbeharrekoak omen dira 

ezjakinonetatik urruti badabiltza ere. MEIG I 170. 

- ENTZUN-EGARRI. Ansioso de oir. Barneko musika naiz entzun-egarri. Or Poem 531. 

- ENTZUN-EHI. "Facile à entendre" Lrq. 

- ENTZUN-ENTZUN EGIN. "Norbaitek esaten dizuna entzun, norberak ezer erantzun gabe. Bronka, sermoia, 

erretolika luzea... gehienetan. --Ze moduz mitiñian? --Ba, entzun entzun ein juau ta kalera" Elexp Berg. 

"Gaztetan etxian zenbat bronka berandu aillegatziagatik. Guk, entzun-entzun eiñ da oera" Ib. 

- ENTZUN ERAGIN (Urt II 351 + eragiñ). Hacer oir. v. entzunarazi. Neurtitz onetxek entzun eragin 

eutsezan auzokoai. A BeinB 46. Belarririk sor da gorrenari entzun eragiñ artean. Ag Kr 70. Bere Abenda-egija / 

Ludi gustijan entzun-erain dau. Enb 124. Atsegingarri izango ez zazkitzunak entzun-eragiteko. Zait Sof 180. 

Soiñu pozgarriak entzun eragiñaz. Erkiag Arran 33. 

- ENTZUN-ERANTZUN. Conversación. Onetarako bertako Gobernua ta Espainiakoa entzun-erantzunetan 

eidabilz. Ezale 1897, 8a. 

- ENTZUN-EZIN. Inaudible. Belarriz entzun-ezin eta begiz ikusi-ezin dan lezeraño. Zait Sof 94. 

- ENTZUN-GAUZA. Objeto de la audición. Belarriak berez geiago irauten du [...] bere entzungauzari erne 

egoten. Or QA 131. 

- ENTZUNIK GABEKO. "Desobediente. Entzunik-bako umia badogu beintzat diabru au!" Etxba Eib. 

- ENTZUN-NAHI. Deseo de oir. Belarriak ez dida barkatzen bere entzun-nai ortan. Or QA 137. 

- ENTZUN ONEKO. "Obediente, dócil. Seme oso entzun onekua gure nausiña" Etxba Eib. [Dama] entzun 

onekua maitte eban senarrantzat. Etxba Ibilt 462. 

- ENTZUN-ZALE. Aficionado a oir. Cf. entzule. Bardiñeko berotasun zorua agerturik bere sermoi 

entzunzaliandako. Etxba Ibilt 463. 

- ENTZUTEKO (Dv; -tzeko V-gip ap. Etxba Eib). Digno de ser oído (algo o alguien). "Entzutzekua atara daben 

musikia" Etxba Eib. v. entzungarri (2). Gelditu gura badau puska baten gugaz emen, enzungo ditu 

enzutekuak. Mg PAb 173. Entzutekoa izaten zan euren arteko eztabaidea. Ag Kr 79. Entzutekoa zan, ta parrez 

lerregin-bearrekoa, ango aria. Ldi IL 49. Zuek entzun bear dituzuen entzutekoak! Zait Sof 92. Entzutekoa 


mende. 

880


predikatzen. "Il fallait l'entendre prêchant". Ardoy SFran 136. Entzutekuak ziran / trikitilariak. Uzt Sas 317. 

Zure hats beherapenak enzutekoak dira. "Exaudibilis". SP Imit I 24, 1 (Ol entzungarriak). (Lo) que debe ser 

oído. --Zoin Meza enzütekoago dügü? --Nork bere Parropiakoa. Bp II 10. 

- ENTZUTEKOA(K) ENTZUN. Escuchar una reprimenda. Nik entzungo neukez entzutekuak! A BGuzur 148. 

Areik entzun eben entzutekua! Otx 24. Gautxoriak entzun zituan entzutekuak. SM Zirik 29. 

- EZ-ENTZUN EGIN (Añ), EZ-ENTZUNA(RENA) EGIN. "Orejas, oídos de mercader, hacer que no se oye" 

Añ. v. ENTZUNGOR EGIN. Cf. Barb Leg 24: Gure gizonak alegia eta ez entzun egiten du. Egiten diogu 

menturaz ez entzunarena. Jnn SBi 172. Ezentzun edo entzungor eginda. Ag Kr 83. Jesusek arri ez entzuna egitten 

zuan. Inza Azalp 128. Pernandok ez entzun egin zuen. Muj PAm 43. Aitaren akarrari ez entzun egiñaz. Etxde 

AlosT 63. Ez-entzun egiñaz. NEtx Antz 140. Ez dizue ez-entzun egingo. Or QA 162. Biotzaren abotsari ezentzuna 

egin nionean. Txill Let 136. Ez-entzunarena eitten irauntzen ebala bere aitzen emon gura guztieri. 

Etxba Ibilt 476. Ez egijezu arren nire erreguei ezentzunik egin. Ur MarIl pról. 

- EZ-ENTZUTEKO. "Lurrak be ez entzutekuk (-kuak) esan, decir barbaridades, perrerías" Etxabu Ond 106. 

Entzutekoak izaten ziran euren destañazko esanak... edo ez entzutekoak. Ag Kr 67. 

- EZIN ENTZUN BATEAN. "Arrazoina edo oiuka arizanak, bakotxa berea gogoan geldituak adiarazteko, ezin 

entzun batean dirade" FIr 158. Ezin entzun batean ziran, bakoitzak berea gogoan. Zait Plat 151. 

- EZIN ENTZUNEKO, EZIN ENTZUNEZKO (Dv). Inaudible. Ipar-aize baten soiñu ezin entzunekoz, 

zeruaren zola [...] urdiñez gantzutua agiri zan. Erkiag Arran 182. 

Etim. Para las distintas etimologías propuestas, v. FHV 114n. 

entzunaldi (BeraLzM), entzualdi (Bera app.). Audiencia. "Hora de audición o audiencia" Bera app. Aurreeguneko 

entzualdian nekatu zalako [Aita Santua]. Ezale 1897, 7b. Emakume bi dakustaz onantza datozela, ta 

entzualdi baten eske ete-yatordazan nago. Otx 18. Zure morroi Dabiden maitasunarren, / ez egiozu zure 

Igurtzitakoari entzunaldia ukatu. 'Non avertas faciem christi tui'. Ker Ps 132, 10. 

Audición. Musika entzunaldi batekin belarrieri atsegin ematera. Or QA 141. Entzunaldi asperkarria noiz 

bukatuko zan igurikitzen. Osk Kurl 128. En DFrec hay 2 ejs. de entzunaldi. 

entzunarazi (Urt II 351, Dv), entzunerazi, entzunerazo (-nz- Lar, Añ), entzuarazi, entzunazi. Hacer oir. 

"Evangelizar, ebanjelioa adierazo, enzunerazo" Lar. "Faire entendre; faire savoir" Dv. v. 1 erantzun (2). 

Enzun erazi iezaguk goizeandanik eure miserikordiá. Lç ABC A 8v. Meza entzunarazi diot. ES 90. Entzün 

erazitzen deiztadazü, Jauna, zure jüjamentiak. Mst III 14, 1. Jainkoak entzun-arazi zion zokho hartan bere boza. 

Lg I 356. Meza saintiaren enzün erazitez. UskLiB 52. Non entzunarazi baitziozkaten hitz hauk. Jnn SBi 21. 

Eresia ederki entzunerazten ziguten. A Ardi 114. Madrid-tarrei entzun-arazitzeko. Garit Usand 61. Egi argi ta 

zorrotzak entzunarazten ditut. Lh Itzald II 104. Entzun-arazten badu norbeitek / azkoner idi-adarra. Ox 29. 

Entzunarazten du botz apalian. Zub 105. Entzun-arazi zion bere deia. Ir YKBiz 38. Eta berak ezin erantzun, bere 

aragi-arimek oiuka ziotena ezin entzuneraz. Mde EG 1951 (3-4), 9 (en la vers. de Pr 142 erantzuneraz). 

Izadiaren erostaka eztia entzun-erazten zuelarik gau-ilean. Mde HaurB 106. Entzun azi zion. Etxde JJ 77. 

Zeiñek urrunago abotsa entzun-arazi. Bilbao IpuiB 186. Doñurik alaien eta ederrenak entzunerazi dituzte. 

Basarri 63. Musikea entzunarazten txapel barnetik. Osk Kurl 106. Sekulako txaranbel durundua entzun erazo 

eutsan. Erkiag BatB 44. Kukuak entzun-arazi zuan bere kanta ezaguna. NEtx LBB 50. Esandakoak entzunaraziko 

dizkigu behin eta berriro. MEIG VI 99. Euskaraz entzuarazi digun musika berri garbia. MEIG VIII 51. 

En DFrec hay 4 ejs. de entzunerazi. 

entzunbide. 1. Método de oir. Euskaldun onaren biziera. Mezaren entzun-bide labur erreza. Tít. de una 

obra de Mendiburu (Pamplona, 1762). Zeñ ote da guretzat Mezaren enzun-biderik errazena eta onena? Arkituko 

dituzu Mezaren enzun-bide ederrak, ala erdaraz, nola euskeraz. AA I 518. 

2. + entzunpide (V-gip ap. Iz ArOñ), entzupide (V-arr ap. A Apend). "Facultad auditiva" A Apend. 

"Entzunpidioi kendu" Iz ArOñ (sin trad.). Boa geldi geldi solo maitera / entzun-bidea zur dauko etxera, / otsik 

ete danez ango atean. Mg in Zav Fab RIEV 1909, 30. Gorrai entzunbidea ta mutuai mintzoa eman die. Ir YKBiz 

231. 

3. entzupide. Derecho a oir. Autarpidia eta auzijetarako entzupidia ta ebazpidia. Otx 45. 

entzunde (Lar). 1. "Audiencia que dan los Príncipes" Lar. 

2. "Audiencia, tribunal" Lar. Entzunde edo Audienzia. Aita San Jose (Azpeitia, 1893), 15 (ap. DRA). 

3. (-nz- Añ). "Audiencia, el acto de escuchar, oir" Añ. 

- ENTZUNDE-LEKU. "Audiencia, lugar" Lar. v. entzutegi. 

entzunera. v. entzuera. 


mende. 

881


entzungailu, entzugailu. Aparato para oir. Urrun ikusteko ta urrun entzuteko, geurok gaituken ikusgailu ta 

entzugailu. Or QA 202. 

entzungaitz. 1. Inaudible. Baina emeki-emeki entzungaitz egin zitzaizkion neurtotsak. Mde Pr 166. 

2. Absurdo. Elizako liburuetan len entzungaitz gor ziruditenak, orain ez dira. Adi ditezke egoki bestela. 

"Quae absurda videbantur". Or Aitork 144. 

entzungale. Deseoso de oir. Ez ikusgura izan, ezta entzungale ere. Zait Sof 151. 

entzungarri (H; -nz- Lar, Añ). I (Adj.). 1. "Oíble" Lar y Añ. Itza; beraz, zerbait entzungarri, ta batez ere 

belarriari dagokiona. Or QA 125. Zugaztian emakume aotsa entzungarri egin zan. Erkiag BatB 82. 

2. + entzugarri. Digno de oirse. v. ENTZUTEKO. Alboka entzungarria, / Zoli zolia. AB AmaE 369. Egiteko 

entzungarri bat egin bear zan. Ag AL 123. Berak entzugarrien eritxozenetarik [ames] bat. Alt EEs 1912, 243. 

Arrigarri ta entzungarrijak dira ixan [aurrerapenak]. Kk Ab I 20. v. tbn. Enb 162. Entzungarria zan mutillaren 

itzjario parregarria. TAg Uzt 222. Zer areago litzakit ikusgarri, edo maitagarri? edota zer entzungarri litzakit 

elaide-nabasiarengandik atsegiñez, adiskideok? Zait Sof 95. Sinfoniak oro baino entzungarriago. Mde HaurB 

51. Abesti zoli entzungarriez. Erkiag Arran 149. Zure nekea oraintxe da emakorra; zure negarra oneskarria, 

zure asperenak entzungarriak. Ol Imit I 24, 1 (SP entzutekoak). 

II (Sust.). Espectáculo. Ikusgarri edo entzungarri alegere bat. fB Ic III 182. 

entzungile (-nz- Añ), enzungila (Añ). "Auditor", "oidor", "entendedor" Añ. v. entzule. Entzun-gille gorra, 

buru gogorra. EE 1893b, 11. 

entzungor, entzungogor (V-ger ap. A Apend). (El) que no quiere escuchar, (el) que hace oídos sordos. 

"Desatento" A Apend. Tr. Documentado en la tradición meridional. En DFrec hay 8 ejs. Baña izekoren 

oarpenakaz, entzungorrak zirean Eladi-ren aittamak. Echta Jos 176. --Onbearrez egiten diat anai. -- 

Entzungorra naun arreba. Lab EEguna 112. Ta i... entzungor, seta txarrakin, goikoz bera gauza danak artzen 

ditukala. ABar Goi 70. Gu berriz gero t'areago zail, / entzungor eta liskarti. EA OlBe 97. Beste denetako 

entzungor naitela. Or Poem 530. Entzungogor balitza. Or Aitork 366. Biotz-gogorrak, entzun-gorrak, 

Jaungoikoak ardura gitxi emoten eutsienak. Bilbao IpuiB 217. 

- ENTZUNGOR EGIN (G-goi ap. A; -nz- Añ; entzungorra egin G-to). Hacer oídos sordos. "Orejas, oídos de 

mercader, hacer que no se oye" Añ. "Hacerse el sueco" A. "Entzun gorra egin dit (G-to), se ha hecho el sueco" 

Inza Eusk 1928 (II), 107. v. EZ-ENTZUN EGIN. Ez aditu edo enzun gor egiten diozu oraiñ Jaunaren 

gaztiguai. AA III 531. Emaztearen esanei entzungor egiñaz. Ag G 73. Aldendu, ta entzungor egiñaz. Alz Ram 

82. Jesusen dei maitetsuari entzungor egiten dionak. ArgiDL 42. Entzungor egiten zien esan guziai. Mok 10. 

Aolku gurbillenei entzungor egin. Zait Sof 166. Ezin izan dautso eguno emakumeak entzungor-egin gizon 

gordiñaren maite-itzei. Erkiag Arran 101. Ez diogu inori entzungor egiten. MIH 140. Entzungor egiten dituzu 

mandatu ain gozo naigarriak. Jauregui 242. 

entzungortu. Volverse sordo. Bere belarriak entzun-gortu dira eta bere begiak itxi ditu. Ir YKBiz 172. 

entzunkizun, entzukizun. 1. (Lo) que se va a oir, objeto de la audición. Au izango da oraingo zeuben 

entzunkizuna. fB Ic III 313. Eguneko entzukizuna (programa) jotzen asi zan. A Ardi 66. Buruz dakitzadan 

zenbait entzukizun belarrien iduritara ekarri oi ditut. Or QA 123. 

2. "Ble, v.g. confesable, oíble, etc., konfesakizuna, enzun, esakizuna" Añ. 

entzunkoi. Gustoso de oir. Buru-belarriz adi, / etorri gozo-mearen / doñu eratsu onen entzunkoi. Gazt 

MusIx 81. 

entzunkor, entzukor. Capaz de oir, que oye. Itsu da, bainan entzukor. Or BM 52. 

entzunlari (Urt). Oyente. "Ingenti auditorio [...], entzuntzaille vel entzunlari bilduma haundi bat" Urt III 137. 

v. entzule. Gaiski-esatiaren entzunlarixak. fB Ic II 194. Ipuñlari ta entzunlarixak alkarregaz erabiltzen daben 

jardunian. Etxba Ibilt 454. 

entzunle. v. entzule. 

entzunleku. "Auditorium, [...] entzunlekhua, entzuntókia, sala" Urt III 137. v. auditorio (2), audientzia (2). 


mende.


entzunpide. v. entzunbide. 

entzuntoki. v. entzunleku. 

entzuntzaile (Urt III 137, H), entzunzale (StJayme ap. DRA) Oidor, oyente. v. entzule. Ene othoitzaren 

arren zaren entzuntzaillea. EZ Man II 36. 

entzupide. v. entzunbide. 

entzute (Lcc (-nz-), Gèze, H). 1. Oído, sentido del oído. Baldin gorputz guzia begia bada, non izanen da 

enzutea? Lç 1 Cor 12, 17 (He aditze, TB enzuki, Ker, IBe, Bibl entzumen). Sentido Korporaleak dirade borz: 

Ikustea, Enzutea [...]. Ber Doc 91v. Gorputzaren zensuek ere, zein baitira bista, enzutea, usna, gustua eta 

ukitzea. Ax 586 (V 377). Hek hitzez oihü eta herots egiten dizie, zük aldiz enthelegiari entzütia emaiten. Mst III 

2, 2 (parece una trad. errónea del original "auditui intelligentiam tribuis"). Prestau egizu entzutia. fB Ic I 78. 

Ütsier emaiten zian bista; mintzoa mütier, entzütia gorrer. Ip Hil 153. Entzutea ta ikustea biak batera etorri eijakozan. 


Ikusiko zetunagu bertatik bertara bezala Iainkoak egiñak oro, oraingo urrun-ikuste ta urrun-entzute auekin 

baño obeki. Or QA 197. 

2. Audición, acto de oir. Beraz fedea enzutetik da: eta enzutea Iainkoaren hitzaz. Lç Rom 10, 17 (Dv 

entzutetik; He, TB aditzetik, Bibl entzunetik). Fedearen entzutea ezin dateke baizik Jainkoaren hitzez. ES 383. 

Konfesi-komunio, mez-entzute ta gauz onak. Mb IArg II 271. Egiija aituten emotia da neure lanaren ta zeubeen 

entzutiaren geija. fB Ic I app. 5s. Ez othe laiteke gizonentzat eginbiderik hertsiena Igandetako Mezaren entzute 

hori? Arb Igand 99. Zer onturre lezake aipuak edo izen ederraren entzute utsalak? Zait Sof 112. Ondarroan izan 

zan gure entzute eder ura. Lek SClar 107. Zorionaren entzute onek / danok pozik jartzen gaitu. BEnb NereA 89. 

Milla gaiski-esate ta gaiski entzuteren sutraija. fB Ic II 196. 

3. (V, G-azp; -tze V-gip; H). Ref.: A; Etxba Eib (entzute-aundikua, entzutzia); Gte Erd 122, 174. Fama. Tr. 

Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX; en el s. XX tbn. aparece en algunos 

guipuzcoanos. En DFrec hay 13 ejs., la mayoría de esta acepción. 

Arako gizon enzute ain andiko. Mg PAb 213. Nere izen enzute andikoa. VMg 19. Entzute altubaren gurarija. 

fB Ic II 253. Jakiturijaren entzute edo fama andija. JJMg BasEsc 2. Ain ospetsu ta entzute andikuak. Ur MarIl 

45. Osterantzean, non da / Beste Gernikarik / Arboleaz ainbeste / Entzute daukanik? AB AmaE 90. Entzute 

txarrik bakoak. Azc PB 126. Mutiko onek artu eban entzute andia. Echta Jos 98. Osalari entzute andidun bati. 

Kk Ab I 22. Gai onetan notiñak zer entzute daukan jakitea. Zink Crit 51. Ez al dok entzute ori zabalduko. Or 

Tormes 77. Izenik, ospe ta entzuterik billatu baga. Eguzk GizAuz 49. Entzute aundiko egite ariek. TAg Uzt 255. 

Eibar-ek entzute txarra dauka kanpuan. SM Zirik 124. Agur bere entzute ona. Bilbao IpuiB 99. Entzute anditxoa 

artuez yoan zalako. Akes Ipiñ 7. Iñoiz galdu ez dedin bere entzutea. Basarri 46. Jakituria ta azeri entzutea baldin 

ba eban. Erkiag BatB 33. Entzute aundia iritxi zuen erromatarren artean. Ibiñ Virgil 24. Entzute aundiko 

pintorea. Alzola Atalak 143. Itzul lanetan irabazi duen entzute merezia. MIH 354. 

v. tbn. Astar II III. A BGuzur 113. Itz Azald 112. Ag Kr 168. ArgiDL 108. Altuna 77. Enb 123. EA OlBe 89. Ol 

Gen 11, 4. BEnb NereA 69. Zait Plat 39. 

4. "Intelligence. Entzute gaitzeko gizona, un homme très compétent" Lh. 

- ELKAR-ENTZUTE. "Elgar-entzute, mutuo acuerdo o entendimiento, mutua consulta" DRA. Nun nahi eta 

geroago eta gehiago ari dira sortzen, egiazko "elgar-entzute" batzu, ez bakarrik auzoen artean, bainan ere 

ofiziokoen artean. Ardoy Herr 20-6-1963 (ap. DRA). 

- ENTZUTEA DENEZ (ZENEZ, etc.). Según se dice (se decía, etc.). Urrundik ekarriak diralako entzutea 

danez. Erkiag Arran 12. Entzutea zanez, irutarik bat berea ei eban untzi ta garaitiko gai ta tresnetan. Ib. 88. 

Entzutea danez, Ipiñeburuko etzalde baten, ateraldi baten zazpi mille langa edo trabez atara eudiezan. Akes Ipiñ 

24. 

- ENTZUTEA IZAN (-tzea V-gip ap. Etxba Eib; H), ENTZUTEA EDUKI. Tener noticia, haber oido. "Badot 

entzutzia nola autua izan zan" Etxba Eib. v. ENTZUERA IZAN, ADITZERA IZAN. Tr. Documentado ya en 

unos versos de 1688, es usado por autores vizcaínos y suletinos (fuera de éstos sólo se encuentra en el bersolari 

bajo-navarro Oxalde y en algunos textos guipuzcoanos ya en el s. XX). Entzutea eduki parece ser 

exclusivamente vizcaíno. El complemento suele ser una oración completiva o un sintagma nominal en caso 

genitivo (sólo hemos encontrado un ej. en caso instrumental). 

Enzutea dot izan zala / giza eralla andia. BBizk 18. Adret izala armetako / badiat enzütia. Xarlem 911. 

Enzutea dot bekatariz inguraturik zebiltzala. Añ EL 1 160. Gaiazko zerenak nik entzütia badit / Eritzen dütiala 

neskatila gaztik. Etch 376. Agotak badiadila badizüt entzütia. ChantP 174. Euskaldun bada-ezpadakoa zarean 

entzutea dot. Ag Kr 120. Entzutea daukadanez. Echta Jos 191. Nik entzutea dedanez. A Ardi 37. Entzuta yaukoat 


mende. 

883


orko baso orretan bizi dokela. Bilbao IpuiB 194. Entzutia daukagu / ondo bizi dana. BEnb NereA 214. 

(Con compl. en gen.). "Ez dut horren entzuterik, je n'ai pas connaissance de cela" Dv. Daukee aita 

Palaziosen enzutia. Mg CO 292. Arauz badün hik ere / Dorleaux Dükiaren entzütia. Mustafa 61 (ap. DRA). Bai, 

zerbaiten entzutea badot. Ag Kr 192. Apaiza Santa Kruzen entzutea ba zuten noski. Or SCruz 127. Ez dozue, 

irakurleok, Bertoldinen entzuterik? Bilbao IpuiB 245. Baliteke zuetariko batek baño geiagok oraingo bere 

entzuterik eukitea. Ib. 93. Arako Robinsonen entzutea edo, ba eban Nikanor-ek. Erkiag BatB 19. Bazuen 

nonbaitetik Pouvreauk hitz horren entzutea. MEIG VII 50. 

(Con compl. en instr.). Entzutea baduzu nitaz lehen ere. (J.B. Oxalde, 1890). NafEKZ 248. 

- ENTZUTEA EMAN. Prestar atención. Tr. Documentado en autores vizcaínos del s. XIX. Erregubei 

enzutia emonik. CrIc 165. Itz gogorra, nork enzutea emango dio? Mg CC 198. Ez eutsan iñori enzuterik emoten. 

Mg CO 193. Ez zaiela enzuterik eman bear itz labañ ta astingarriai. VMg 17. Ez enzuterik emon asmugilla ero 

askori. Añ LoraS 134. Koitaubari, luur jota daguanari, entzute gitxi emoten deutsagu. fB Ic I 56. Dan modukua 

dala, guztiai entzutia emoten deutsee Jaungoikuak. Ib. 52. Nik sarri ta askotan entzutea emon daroiot. Añ EL 2 

76. Emoten ez jagelako entzuterik. Ur CancB III 100. 

- ENTZUTEZ (Dv, H; -nz- SP, Lar, Añ). De oídas, por medio del oído. "Enzutez ezagutzea, connaître par ouï 

dire" SP. "(De) oídas" Lar y Añ. Ikhustez eta enzutez egunetik egunera tormentatzen zuen bere bihotz iustoa, 

haien obra gaixtoén kausaz. "Oyant & voyant". Lç 2 Petr 2, 8. Mosuz, eskuz, ikustez, entzutez edo bestera izan 

dozuzan argaltasunak. Añ EL 2 147. Guziek ezagutzen dute Robespierre, entzutez bederen. Hb Egia 23. Gerora, 

entzutez ta irakurtzez, ikasi nitun emengo gorabera pozgarriak. Ldi IL 134. Entzutez badakit. Ikusi ordea, iñoiz 

ezpainun ikusi. Zait Sof 60. Beharriz eta entzutez, Benveniste baztertuz gero, ez naiz inoren ikasle izan. MIH 

369. 

entzutedun. Famoso, célebre. v. entzutetsu. Eskola mutillen artean leen bere entzuteduna baldin ba zan. 


entzutegi (VocCB Dv). "Tribunal de audiencia" VocCB. Bialduten ditu gordetzallaak / Ezarteko 

gaistagillai sokaak, / Badaruez arin entzutegira. Ur CancB III 96. 

entzuterre (Sal, R ap. A). "Oillarraren entzuterrean izan nun lanean (Sal), he estado trabajando cerca de casa 

(al alcance del canto del gallo)" A. Cf. entzuerri. Gure entzuterrean baita. Zait Sof 59 (= 'lo bastante cerca 

para escucharnos'). Gizonen entzuterrean aitortzen dut. 'Ut audiant homines'. Or Aitork 245. 

entzutetsu (V-gip ap. Gte Erd 174), entzutsu. Famoso, célebre. v. ospetsu. Tr. Documentado en la 

tradición meridional desde fines del s. XIX. En DFrec hay 6 ejs. Begiztetean baña Gernika, / Toki aiñ 

entzutetsua. AB Olerk 179. Ezarri gura izan dot zure izen entzutetsua ene irakurgaitxu onen leku agirienean. A 

BeinB 36. A. Pralle entzutetsuaren itzaldia. Ag Kr 222. Larramendi ta Kardaberaz Aita entzutetsuak. JBDei 

1919, 280. Toledoko uri entzutetsu onetan. Or Tormes 63. Arratsaldeko indar-neurketa entzutetsuan. TAg Uzt 

224. Aiztagari entzutetsu ta bulartsuenetzat. Zait Sof 143. Tigernach entzutetsuaren Annalak. Mde Pr 233. Ez 

nun sekula pentsa ain entzutetsua izatera eldu bear nuenik. Etxde JJ 126. Oitura zaarreko dantza entzutetsuaren 

aldi ta garaia. Erkiag Arran 35. Ospatsua ta entzutsua. Ib. 120. Txapasta pelotari entzutetsua. Basarri 87. 

Entzutetsuak egin gaitezan. Ker Gen 11, 4 (Urt ardietsiko dugu ospea, Dv ospetan ezar dezagun gure izena, Ol 

entzute andiko izena irabazteko, Bibl gure omena sor dezagun). Ikertzaile bezain irakasle entzutetsua. MEIG 

VIII 84. 

entzutiri. "À mesure qu'on entend" Lrq. 

entzutsu. v. entzutetsu. 

entzux. "(AN-5vill), estornudo (voc. puer.). Entzux egin, estornudar" A. 

enude. v. inude. 

enuiatu. v. enoatu. 

enul (BN-lab ap. A; Dv), eñul (Dv), iñul (B, L-ain ap. A). "Qui manque entièrement d'énergies" Dv. "Nulo, sin 

energía" A. v. ahul. Hango larderiak, haize ufako enulak! Dv LEd 227. Zuzia hargin-lanaren gainetik eutsiz, 

izpi iñul (ahul) zenbait eman nuen. Mde Pr 114s. Horra gure bizia, bildotx eñul punparia iduri! SoEg Herr 21- 

12-1961, 2. Laxoegi utzia harrotzen da eta galtzen... Tinkiegi altxatua berriz, edo eñul bat bilhakatzen edo azpiz 


mende. 

884


eta gordeka ditu hartzen, ageriki har ez dezazken libertateak. Larz Senper 48. 

iñul, inual (BN ap. A; VocBN). "Imbécile" VocBN. Ala giza iñulak ez baidaki hanbat / Zer galde adreza 

zerurat! "[Il] ne sait guère". Gy 322. 

enularazi (BN-lab ap. A; Dv). "Faire devenir inerte" Dv. "Inutilizar" A. 

enuldu (BN-lab ap. A; Dv), iñuldu (B, L-ain ap. A). "Perdre, ôter toute énergie" Dv. "Inutilizar", "hacerse 

enclenque" A. Zu zare bekhatore enulduaren ihes-lekhu eta gozagarria. Dv LEd 141. 

enulkeria (Dv A). "Acte d'inertie" Dv. iñulkeria, eñolkeria. "Iñulkeri (L), bagatelle, sornette, procédé 

puéril" Lh. Orhoit erhokeria dela jan eta laster mainhatzea: askok beren biziaz pagatu dute eñolkeria hori. 

GAlm 1953, 44 (ap. DRA). 

enulki. "Avec inertie" Dv. 

enultasun (Dv, A). "État d'inertie" Dv. Enultasuna eta tontotasuna gaitz gaixtoak dira etxean. Dv Lab 141. 

enuntzi. v. 1 inuntzi. 

enura (AN-larr ap. A Apend; Lar, H). 1. "Duda", "perplejidad" Lar. "Enura dut, tengo duda. Enura gabe, sin 

duda (AN-larr)" A Apend. Cf. indura-bandura. Bekatutzat artzen ditue, edo enura eta kezkarekin egiten 

ditue. AA II 101s. Gezurraren beldur edo enura edo dudarekin. Ib. 34. Duda edo enura denean. Legaz 33. 

Negarrez ta garrasiz, enura gabe, etxe guztia zuztarretik itzuliko zuen. A Ardi 9s. Biurrikeri gorriak egin zituen 

enura (zalantza) bage, ta makurkeri larriak burutu, nonbait. Zait Plat 9. 

2. "Suspensión, lo mismo que admiración" Lar. 

enurati (Lar, H). "Dudoso" Lar. 

enuratsu (Lar, H). "Dudoso" Lar. 

enutaur. v. inutaur. 

enuxatu. v. enoatu. 

enuxent, enuxentu. v. inozente, inozentetu. 

enuxu-banuxu (B ap. A). (Estar) indeciso. "Tardío, lento en andar u obrar. Igi adi, enuxu-banuxu egon gabe, 

muévete sin estar así indeciso" A. v. enaiz-banaiz. Ikuskizun izugarri orrek enuxu-banuxu yarri nau. Zait Sof 

171. Bata ta bestea bereizteko enuxu-banuxu dabil. Zait Plat 26. 

enuzent. v. inozente. 

enzensamendu. v. intsentsamendu. 

enzenser. Incensario. Urrhezko enzenser bat zuela. Lç Apoc 8, 3 (He inzensario). 

enzensu. v. intsentsu. 

enzerratu. v. entzerratu. 

enzugin. v. entzuki. 

enzunez. v. entzuez. 

enzur. v. hezur. 


mende. 

885


eñada. v. enara. 

eñatu. v. einhetu. 

eñe. "(G-to), leche (voc. puer)" A. v. esne. 

eñhe. v. einhe. 

eñolkeria. v. enulkeria. 

eñul. v. enul. 

eñurreriatu. "(R-uzt), adormecerse (un miembro)" A. v. inurritu. 

eñurri. v. elorri (2); inurri. 

eñurriatze. v. elorritze. 

eo. v. edo. 

eho (G, AN, BN, S; Lcc, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), eio (V, G, AN, Sal, R; Añ), ego (G, B, ANerro-ulz, 

L-sar; Dv), io (V, G, AN; Añ; ijo Ast ap. A; ixo V-gip; iyo G-to-nav, AN-ulz), igo (V-ple, G, AN-mer; 

VocZeg 287), ejo (V-gip). Hay sust. vbal. eheite en BN-lab. Ref.: A (eho, eio, ego, io, igo); Bon-Ond 159; Lrq 

(ehaite, eho); ContR 519 y 531; Iz ArOñ (ixo), Als To y Ulz (iyo); Satr VocP (eaite); Holmer ApuntV. 

Tr. En cuanto a la distribución de variantes, al Sur se encuentra, durante el s. XIX, eio en los vizcaínos y eo en 

los guipuzcoanos; desde 1930, sin embargo, eio desplaza casi totalmente a eo en los textos meridionales. 

Además de estas formas, encontramos io en Lizarraga de Elcano, ego en Udarregi y Elzo-Azpiazu e igo en 

Xenpelar y BasoM. Al Norte, al participio eho, general, corresponde la forma de sust. vbal. ehaite en Leiçarraga, 

Axular, Oihenart, Inchauspe y Jean Etchepare (cf. tbn. eaiteko en Landucci); ehotze parece ser más usual, y se 

encuentra ya en Etcheberri de Ziburu y Pouvreau; sólo hemos encontrado un ej. de ehoite en Duvoisin, y uno de 

eheite en la ed. de Inchauspe de Gero. Los diccs. de Pouvreau y Harriet diferencian ehaitea 'tejer' y ehoitea, 

ehotzea 'moler' y 'digerir', distribución que desmienten los textos; Pouvreau además deduce erróneamente de la 

primera forma un participio ehain (ehain dut, ehainen dut), como tbn. lo hacen Archu (ap. DRA) y Azkue; éste 

tbn. da ehein, inferido de eheiten que aparece en la 3.1a) ed. de Gero (en la original, ehaiten). v. ehaitu, ehotu. 

I (Vb.). 1. Moler, triturar (sentidos prop. y fig.). "Muela de moler, eaiteko arria" Lcc. "Moudre, ehotea" Ht 

VocGr Lecl (que lee erróneamente ). "Erpillak ixo, deshacer terrones" Iz ArOñ. 

Biga izanen dirade elkharrekin errotan ehaiten dukeitenik. Lç Lc 17, 35 (He, TB, Dv, Leon, IBe ehotzen, Ol, 

Or, Arriand y Ker eio-). Zure nahiz ere ehotzen du urezko errotak. EZ Man II 147. Nemesiori bihotza eho zioten. 

Harb 251. Animaliak ere bere bazkak eta iatekoak berehala, eho gabe, erre eta egosi gabe iaten baitituzte. Ax 

24 (V 14). v. tbn. Saug 94. Eijo onduan. Mg PAb 151. Eioten da, eralgi, alderatu zaia. Añ LoraS 55. Dire ógi 

ángo maiéko: emén beardíre ío, orátu ta érre. LE Ong 17r. Espaiñarrak deutsez Franziarrai / eio buruak. Zav 

Fab RIEV 1907, 534. Ez eobearrik dauka [gaztañak]. Izt C 150. Baiak irina igo, errotak eraulki, / gainibetak 

erre ta labeak ebaki. Xe in A CPV 664. Ezur guziak ego begitza / prensa batian estuta. Ud 115. Iru zorrokada 

gari eiotera. A BeinB 76. Bai-da gari asko ego gabea, / Beste asko berriz egoa. Elzo in Onaind MEOE 809. Jo, 

garbitu, eio ta / egiñik opilla. Enb 168. Saskiak bete oliaran eotzeko. Or Mi 103. Garia sartuxea da eta jadanik 

ehoa [= 'trillado'?], bihia geroztik selauruetan idorzten ari. JE Ber 19. Ezin dau eio ez garirik, ez artorik ez ezer. 

Otx 153. Tillistak eiotzen. Sabiag Y 1933, 422. [Gogaiak] buruz eio, aztertu ta bae xeean igaziak. Markiegi in 

Ldi IL 12. Bi emakume ariko dira eieran (errotan) eiotzen. Ir YKBiz 414. Arek jalkia zamari batek / ba deramake 

eiotzera. Or Eus 92. Eio bolu orrek, eio. Laux AB 78. Enago ni arto-garaunik eioteko. Bilbao IpuiB 173. Ekar 

dezala norbaitek edabea, eoa balego. Zait Plat 107. Errotan arrikoskorrak eio. Vill Jaink 84. Arrien azpian eio. 

Ibiñ Virgil 75. Bueltaka-bueltaka kape-alea igo ederki. BasoM 127. Ez zuen aldi joanen errotarriak eho haren 

oroitzapena. MEIG VII 33. 

(B ap. A; Urt, Dv), eio, io (ixo V-gip ap. Iz ArOñ). "Appetere" Urt III 188. "Joka ehotzea, excéder de coups" 

Dv. "Dar una somanta (vulg.), golpear duramente" A. "Ixota itxi, dejarle deshecho a una persona a palos" Iz 

ArOñ. Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición septentrional. Zeure gorputz ehoaren, 

zehatuaren eta zaurthuaren zaurietarik. Harb 298. Izan da nere Jainkoa guzia laidoztatua, kolpez ehoa. Dh 403. 

Phazota lodi kolpeka / Han berean dute ehotzen. Gy 91. Edozein zakhur hogoi edo berrogoi makhil-ukhaldiz 

ehoiten. Dv LEd 66. Heroni hekiek baino hobeki ehoko hagu. "Affligemus". Dv Gen 19, 9. Bi soldadoek umatu 


mende. 

886


eta eho zuten. Hb Egia 25. Bertzorduz hemen etsai gaixtoa / Zutaz izan zen ehoa. Zby RIEV 1908, 285. Gorphutz 

guzia ehoa duela orga hetan hartu behar dituen iharrosaldiez. Prop 1904, 146. Xei oro eio, xurifikatan 

emonztein makila kaldiz. Mdg 126s. Elhez Minini zuten jo, / Larrutu, xehatu, eho. Ox 121. Orduan jotzen, 

ehotzen du soldadoak. Barb Leg 67. Ebaindduta, umatuta, ziatuta, eiota. Otx 36. Hainbertzetaraino ditik ehoko 

non zortzi egunez ez baitira higitzen. GaztAlm 1934, 41 (ap. DRA). Ez duk dudarik, Manex, ehoko hu! Lf 

Murtuts 10. Makillaka eio-eio egin. Otx 122. 

(L, BN, S ap. A; Dv), eio (V ap. A). "Lanaz ehoa, écrasé par le travail. Eritasunaz ehoa, accablé par la 

maladie [...]. Ehoa daukate jendea, ils tiennent le peuple dans l'oppression" Dv. "Rendirse de fatiga" A. Ehoak 

zirelakoz eta bazterretan etzanak. Dv Mt 9, 36. Nekatuta, eiota, arikatuta nago. A Ezale 1897, 5b. Gogoa 

aspertu baiño askozaz lenago gorputza eio edo nekatu. A BGuzur 110. Ai ene kantsie! Eidxo nai! Ort Oroig 

39. Ene etxea fama tzar batez ilhundua, zikindua, ehoa delakotz. Larz Senper 100. 

eio. Romperse (la cabeza, pensando). Eztot neure buruba alperrik eio gura. Otx 79. Nikanor burutsuak 

bere garunak eio nai zituan, ea atxaki edo akiakularen bat asmauten eban. Erkiag BatB 46. 

"Bide ehoa, chemin battu" Dv. 

2. (G, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Dv, H), eio (V-ger; Añ), ego (-aiten B; H), io (V, G-goi). 

Harriet da tbn. la forma de sust. vbal. eheite. Ref.: A (egaiten, eho, eio, io, iyo); Iz ArOñ (ixo). Tejer; trenzar. 

"Ehoa, tissu, tissue" Ht VocGr. v. 2 jo, ehundu. 

Eta iaká zen iostura gabe gainetik guzia ehoa. Lç Io 19, 23 (He, Dv, Leon, IBk e IBe ehoa, TB ehua, Ol, Or 

(eioa); LE eorturík, Ker eunduta). Ungi tramatua da, ehoa eta tintatua. Volt 250. Nolako baita ehaiten den 

ehuna. Ax 215 (V 143; 3. a ed., 75 eheiten). Ezertako ez dan euna eijoten. Mg CO 224. Euna ejoteko. Mg PAb 

139. Atxurrean egitea, jostea, eunak eotzea. AA II 51. Sarea [...] eotzen. AA I 144. Gamelu-illez eotako soñeko 

zatar batekin. Lard 371. Liño fiñ biurtuzko belo bat, lan bordatuakin eta ederki mota nabarrez eoa. Ur Ex 26, 31 

(Dv ehoa; Ol birreunduriko, Ker eundutako, Bibl eginen). Koroi bat argatik / Ejo nai nizuke. AB Olerk 199. 

Orregatikan eo dezagun / Koroi bat artearekin. AB AmaE 141. Lorez eotako bi koro. Arr May 135. Soñean 

imintera arako jasteko maitetasunaren ariakaz eiyua. Itz Berb II 9. Maiatzeko lorakaz / eio daigun koroia. Azc 

PB 37. Herriaren erdia ari baita harentzat ile berexten [...], ehaiten, oihalaren izartzen. JE Bur 197. Arek 

egunez eioten ebana gabez nik urratzen neutson-da. Or Tormes 53. [Seda-arrak] beren kusku itxia eotzeko. Or Mi 

29. Edermena ez degu guziok margo bereko ariez eioa. Ldi IL 113. Eskuz eiotako sarean. Zait Sof 170. Ene ule 

batekin alkar eiota. "Entretejidas". Onaind in Gazt MusIx 208. Purpuraz eiotako oialak. Ibiñ Virgil 95. 

Haurtzaroak eiho zuen liluraren sare argala. MIH 56. 

eho, eio. Componer (referido a textos). Homer, iaioa baita olako ipuiak eioten. "Texere tales fabellas". Or 

Aitork 28. Etzan esanera sakonak eta izkirimiak eioten orrelakorik izan. Zait Plat 17. Zer esan nahi duten 

perpausak iruten eta ehaiten diharduen autoreek. MEIG IV 80. 

eio (AN-ulz), io (V-gip, G-goi). Ref.: Iz ArOñ (ixo), IzG (arie); JMB At. Hilar. Berbazko matasa nastea 

biribildu arte, bakoitzaren iritzi ta aburuak eio ondoren. Erkiag Arran 126. Auen albañua irakurlearen 

adimenean eotzen da. Gazt MusIx 68. 

ego (V? ap. A), eio (A Apend). "Kartak eio, barajar cartas" A Apend (tomado, sin duda, de Zavala). Kartak 

eio / ta ebagirik. Zav Fab RIEV 1907, 536. 

3. (L, S ap. A); SP, Ht VocGr 349, Lecl, Gèze), eio (V-ger ap. A). Digerir; (fig.) asimilar; rumiar (sentidos 

prop. y fig.: 'considerar, meditar'). "Ehoiteko gaitza, dur à digérer" SP. "Ene sabelak ehoiten du" Ht VocGr 349. 

Cf. A: "Ehain [sic., seguramente deducido de ehaite-] (L, S, Sal?), digerir". En LE Urt 96 aparece estomago 

gaiztoz egotzea janaria, que Azkue intrerpreta "digerir"; en realidad, lo que aparece en el original (34r) es 

estómago gaixtos egóztea janária, 'vomitar la comida'. v. egosi, txegosi. Tr. Documentado sobre todo en 

textos septentrionales. 

Mariak begiratzen zituen gauza hauk guziak, bere bihotzean ehaiten zituela. "Les ruminant". Lç Lc 2, 19 (He, 

Dv erabili, TB ibili, Ker, Or, IBk, IBe (h)ausnartu). Hartzen zaituztenek ehotzen edo ahitzen etzaituztela. "Sine 

consumptione assumente". SP Imit IV 2, 5 (Ch konsumitu, Mst xehekatü, Leon suntsitu). Ea ian nahi duzun 

guzia eho dezakezunz. SP Phil 390. Jan dukezuna ongi eho baño lehen. He Phil 97. Uste dot zerbait eijo izango 

dozubeela zeuben goguetan. JJMg Mayatz 29. Hortz txarrak dituen idiak ez du ongi xehatuko eta jana gaizki 

ehoko du. Dv Lab 236. Bestela asetzen da eta eztü untsa jana ehaiten. Ip Dial 47 (Dv ehaiten; It txigoitzen, Ur 

dijerietan). Len eioko eban neure sabelak / perol bat lapa gordinik. Azc PB 350. Sabelean eioko da txaro 

buzkantza. Or Eus 288. Irakatsi deutsazan dotriñak, berberak baiño obeto mamurtu, iruntsi ta eio ditualako. 


4. "Bihotzak ehaiten zautan, le cœur me battait" H. Bihotzak zautan-kal ehaiten. 'Au fur et à mesure que 

mon cœur battait trop fort'. O Po 50. 

5. "Faire des mouvements désordonnés, des pieds et des mains, comme un animal qui est aux derniers 

moments. Hiltzera doha, ehaiten hari da" H. "Marcher en portant ses jambes en dehors, ou d'une façon 

irregulière, parlant d'un cheval, vache, etc." H. 

II (Sust.). 1. eio. Golpe. Esku-bete mimenegaz bere burubari eiuak emoten. "Si flagellava". Otx 160. 

2. "Eioak egin (V-m), hacer excesos" A. 


mende. 

887


- EHOAN BERBA EGIN. "Hablar mucho, como un molino, eioan berba egin (V-ger)" A EY III 297. 

- EHO-TUTU. "(L), tube digestif" Lh (s.v. tutu). 

- EHO-ZUMITZ. Flejes delgados (en la fabricación de cestas). Beste zumitzak estuagoak dira, eta eio-zumitz 

edo zear-zumitz izena daramate. Garm EskL I 56. 

eho. v. 1-2 ero. 

ehoaldi (Dv), ehotaldi (Lar, Añ, H), eiotaldi, eialdi (R ap. A), ehaldi (Hb ap. Lh). "Molienda, lo que se muele 

de una vez" Lar. Eiotaldi bat gaitu nai igartuz labean. "Se prepara una molienda". Or Eus 46. 

(Dv A). Paliza. Ze zigorrada, ze eho-aldia eman zakoten zaharo ukaldika! Zub 63. 

ehoaldu (O-SP 227 SP y A, H). 1. Hacer moler. 

2. (O-SP 227 SP y A, H). Tejer. 

ehoarazi. 1. Hacer tejer. Ifernuko debruek bilbatu, ehoarazi edo asmatu eta hedatu duten heresiarik finena. 

Elsb JBBizia 87 (ap. DRA). 

2. ehoazi (S ap. Lrq), ehorazi. Hacer moler. Bakotxak behar duen irina hoi ehorazten du. Gazte, Marzo 

1957, 4 (ap. DRA). 

ehoazi. v. 2 eroarazi. 

ehobilakatu. "(Sc), maltratar a golpes" A. 

ehodura (SP (sin trad.), Hb ap. Lh, Dv). 1. "Texture. Oihal hunen ehodura tinkoegia da" Dv. "Trame" Lh. 

2. "(Hb), tissage" Lh. 

3. "(Hb), mouture" Lh. 

ehoera. "Tejedura" Lar. (Fig.). Tejido. Sasi andien nabardade ederra eta eoera miraritsua. Izt C 159. 

ehogarri, ehoikarri (Lar). 1. Digestivo. 

2. (H). "Qui se peut moudre" Lh. 

3. "Textile, qui se peut tisser" H. 

ehogia. v. erogia. 

ehoile. v. ehaile; eraile. 

ehoitu. v. ehotu. 

ehoiz. v. inoiz. 

ehoka, eioka. Digeriendo. Ogia odoldu dau / urdaillak eioka. Egieder Usk 77 (ap. DRA). 

ehokai. "Molinillo" Lar. "(Hb), instrument qui sert à moudre, à broyer, à battre" Lh. 

ehokari, egokari (B ap. A). "Molienda" A. 

ehoki. Haren irudi ederrori begietan ehoki. E 153 (sg. Azkue, "tener"; sg. Lfn NotesE 158 se trata de una var. 

de egoki; parece más probable que se trate del participio eho más el suf. -ki: litm. 'moliendo (o quizá 'tejiendo') 

en mis ojos su hermosa imagen', interpretación que cuenta con el apoyo del empleo de eho en sentido traslaticio 

ya en Lç Lc 2, 19: gauza hauk guziak bere bihotzean ehaiten zituela, "les ruminant"). 

ehokin (Dv, A). Tela, tejido. v. ehun. Beren ehokina ez dute soineko izanen. Dv Is 59, 6. 

ehola. v. inola. 


mende. 

888


ehon. v. inon. 

ehondegi. v. ehundegi. 

eondo. v. eheondo. 

eongarri. v. egonarri. 

ehopen. 1. "Mouture" Dv. 

2. "Tissage" Dv. 

ehor. v. inor. 

ehorazi. v. ehoarazi. 

heori. v. herori. 

ehorsle. v. ehorzle. 

ehorste-. v. ehortzi. 

eortu. v. ehotu. 

ehortza (Lar, Lecl, H). "Enterrement" Lecl. 

ehortzaile (vEys, H (-rz-)), ehorzale (B ap. A), ehorztaile (Dv), orzale (Sal, R ap. A), ortzaile. Enterrador. v. 

ehorzle. Txistuka, sorbaldan / zuela atxurra, / orduantxe eldu zan ortzaile zarra. Jaukol "Illobi elurtsua!" (ap. 

DRA). 

"Orzale (R-vid), acompañante del cadáver" A. 

ehortzarazi (Urt Gram 399), ehortzerazi. Hacer enterrar. Ehortzerazi zian ohore güziekila alhaba maite. 

Egiat 172. Eternitate guzikotzat ifernuko lezetan ehortz-arazi. Dh 127. Artharekin ehorzarazi zituen. Prop 1898, 

197. 

ehortzari, iortzari. Sepultura. v. ehortz-leku. Donien iortzarijaik ostillatuten dozubez. Arriand Mt 23, 29 

(Or, IBk oroitarri, IBe hilarri). 

ehortz-besta. Funeral. Soinuz goazi eta sistuz / Euskal-izaitearen / Eta fedearen / Ehortz-bestetara! Iratz 

192. 

ehortze. v. ehorzte. 

ehortz-egun (Urt IV 368), ehortze-egun, ehorztegun, ortzitze-egun. Día del entierro. Ene ehortz egunean. 

JanEd I 132. Ehortz egunean. HU Aurp 169 (203 ehorztegunetan). Ene ehortze eguneko bederen ater baladi. Ib. 

177. Bai igandetan, bai ehortz-egunetan. Barb Sup 1s. Agur, Kirikiño. Eortz-egunez. Enb 140. Amona zanaren 

eortz-egunean. Ldi BB 84. Nere ortzitze-egunerako. Ir YKBiz 372. Ehortz-eguna, biamonean. Or Eus 414. 

Anaiaren ehortz-egunean. Iratz 86. 

ehortzeremonia. "Celebrata, hilleguna, ehortzeguna, ehortzeremoniak" Urt IV 368. 

ehortzeta (BN-arb, S; Gèze, H), ehorzteta. Ref.: A; Lrq; Gte Erd 221. Entierro; cortejo fúnebre. v. ehorzketa, 

ehorzte. Tr. Documentado sobre todo en autores suletinos. En DFrec hay 6 ejs. (4 sept.) de ehortzeta y uno, 

septentrional, de ehorzteta. 

Juanen dira haren ehortzetala bira bira. Mercy 35. Ehortzetari zen lothü. Egiat 161. M. de Lafairronaisen 

ehortzetaren hitzarzera. Ip Hil 11. Sarraskitan eman dituztenen ehortzeta edo enterramendua. Prop 1902, 148. 

Kanpo herri batetako ehortzeta batengatik. Lander RIEV 1909, 654. Ehortzetako ofiziuen hastera. Const 31. 


mende. 

889


Aintzinetik gantzutu nu ehorztetako. Leon Mt 26, 12 (Ip ehortzeta). Gure aitzinean iragan zen ehortzeta, bide 

handitik goiti hil-herrirat buruz. Mde Pr 293. Egin ehortzeta behar suñetakuekin. Casve SGrazi 56. 

ehortzetaliar. Asistente a un entierro. Horra hila eta ehortzetaliarrak eraisten Athoro gainetik herroka 

lüze batean. Const 30. Bi ehortzetaliar algarrekilan heltzen dira hilaren etxera. Egunaria 13-3-1957 (ap. DRA). 

ehortzi (AN, B, L, BN, S; Volt 75 (ehorstea), SP, Urt I 393, Ht VocGr (ehorstea, ehorzia), Lar, Lecl, Arch 

VocGr, Gèze, Dv, H), ihortzi (BN; VocBN, Dv, H), egortzi (B), ohortzi (BN; SP, Lar, H), ohortze (H), ortzi 

(AN-mer-ulz, B, Ae, Sal, o)- R-vid; Añ (AN), Dv, H), orzi (AN, Sal, R-is; H s.v. oztea; o)- R-vid; Aq 1205), 

ortzitu (AN-olza-erro; -rz- A), orztu (H), otzi (Sal), oztu. Ref.: A (eortzi, ihortzi, egortzi, ohortzi, ortzi, orzi, 

otzi); Bon-Ond 158; EI 382; Lrq; ContR 521; Iz Ulz (ortzi); Satr VocP (ihortzi); Echaide Nav 243. 1. (Vb.). 

Enterrar; (fig.) sepultar(se), hundir(se). "Ehortzi, ehosti, enterrer" Atheka voc. (no hemos encontrado ningún ej. 

de ehosti; tal vez sea una forma deducida a partir de eho(r)ste-). v. lurperatu, LUR EMAN. 

Tr. De uso general en autores septentrionales y alto-navarros; en textos más occidentales lo encontramos en 

Refranes y Sentencias, en los refranes de Isasti, en CatBurg y, en el s. XX, en bastantes autores guipuzcoanos y 

vizcaínos. La forma ehortzi es la más usual al Norte, y la que utilizan generalmente los autores meridionales 

modernos --aunque Inza e Iraizoz prefieren las variantes navarras--. Leiçarraga emplea casi siempre ohortze 

(ohortzi sólo en Col 2, tít.). Ihortzi aparece en textos bajo-navarros orientales (CatLan, López, SalabBN, etc.). 

Ortzi es la forma más general en textos navarros; or(t)zitu aparece en RS, Mendiburu e Inza (no incluimos los 

autores que usan la forma de sust. vbal. ortzitze, que suele corresponder a un part. ortzi). En los Refranes de 

Isasti se encuentra oztu (que Harriet copia incorrectamente orztu). En DFrec hay 15 ejs. (5 sept.) de ehortzi. La 

forma de sust. vbal. más frecuente es ehorzte, sin que falten sin embargo ejs. de ehortze en todas las épocas, 

alternando a menudo con la anterior forma en un mismo autor. Leiçarraga emplea generalmente ohorzte, y en 

alguna ocasión ohortzite. Hay ehortzitze en CatBurg y ortzitze en Lizarraga de Elcano e Iraizoz, correspondiendo 

a ehortzi y ortzi respectivamente. Ehozte sólo se encuentra en Hiribarren. 

Hemen natza orzirik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Neure aitaren ohorztera. Lç Mt 8, 21 (He, TB, Dv, Ip, 

Ol, Leon ehortzi, SalabBN, Arriand (iortzen) ihortzi, Hual (o)rztra) y Samper or(t)zi; Ur lurpetu, Echn enterratu, 

Or lur eman, Ker lurra emon, IBk lurra eman, IBe hiletak egin). Hire senharra ohortze dutenén oinak. Lç Act 5, 

9. Zematuok geiago orzituak baño. RS 93. Il eta orzi ukandu zen (1614). TAV 3.2.11. Ehorzi zutela thonba berri 

batetan. Mat 59. Len illa, len oztu. "El que primero muere, primero se entierra". RIs 58. Obia zeñetan orzi izandu 

baizen gure Iauna. Ber Trat 11v. Eta Iosefek ehortzi / bere thonba berrian. EZ Noel 37. Lurrean barrena 

[pozoiña] ehortzen duela. Ax 456 (V 297). Iokatzea, orogal, da mando hilarekin ehorztea arbalda. O Pr 637. 

Nahi ezpazare guzia dudetan ehorzi. "Submergi". SP Imit IV 18, 1. Hilen ehortzia. Tt Arima 91. Semearen 

heriotzeak / Ama du thonban ehorsten. Gç 136. Jesüs Krist nola ehortzi zen? Bp II 52. Alferkeriak alferra bizirik 

dagoela ezartzen baitu ehortzia. ES 183. Ez nazakala ehortz Egiptuan. Urt Gen 47, 29 (Ur obiratu). Ehortzia 

herioaren itzalean. Ch III 59, 4. Ilen orstea. El 12. Hilla ta ehortzia. CatBurg 5. Ehortzia herioaren eta 

bekhatuaren thonba beltzean. He Gudu 163. Ortzitu baño len aromaz manea zezaken gorputza. Mb IArg I 293. 

Bekhatutan ehortzia. Lg II 205. Hilak ehortzen. Egiat 183. Ispiritia hain bortitzki ihortzia dizi egitekuetan. AR 

107. Ortzitzen du [garia] lurrean (361). LE-Ir. Suzko leze batzutan daudela ehortziak. Dh 163. Ehorzteko bil 

oihala. JesBih 417. Nahigo güntükezü ikhusi ehorzten. Etch 446. Zintzurrean marruma duela ehorzten. Hb Esk 

220. Loratzen direnean belhar horiek, ehorzten dituzte, lurra irauliz. Dv Lab 145. Bere gaztetasun, dohain eta 

edertasuna ehozten dituztenak [...] komentuetan. Hb Egia 103. Izan zen kruzifikatrik, il eta orzrik. (Oronz, 

1857). BOEsal 194. Ñore Aitaren o)rztra . Hual Mt 8, 21 (BOEanm 1292 ortzitzera). Emazu ophila 

barnian eta ehorz erditaraino brasan. ECocin 44. Untzi hura, portutik athera bezain sarri, tenpestak hatzeman 

zuen, eta bere jende eta ontasun guziekin itsasoan ehortzi. Laph 55. Zazpigarrena, ilen oztea. CatAe 50. Arima 

ehortzirik bezala dago khorpitzian. Ip Hil 33. 

(s. XX). Laurdenegun goxan o)rzi zein. Mdg 127. Ortzitua izan ondoan. Inza Azalp 28. Ehorztea 

bizirik itsasoan barna. Ox 179. Eortzi eginen gaitutela. Or Mi 91. Nola mirakulu ehortzi dukete han gazteek 

amaxoren mintzaia? JE Ber 37. Nola ez baitzen Laminik lur sainduan ehorzten. Barb Leg 26. Ames dagit nautela 

/ tximirritek eortzi. Ldi BB 12. Lurpian eortzi gura nozu. Otx 124. Nere aita ortzi (lurperatu) dezadan. Ir YKBiz 

185. Hebronen ehortzi zuten. Zerb IxtS 22. Eortzi ta obiratzeko. Zait Sof 166. Egun ehortzi ditugun bi gizon 

gazteen herioaren hobena. Mde Pr 295. Lore andana baten artean ehortzi. JEtchep 27. Mendiko ezkutuan 

ehortzi zuten. Arti Tobera 279. Eortzi itzatzu lurpean arri egartsuak. Ibiñ Virgil 89. Aindu eban bere emazte 

biurra eortzia. Etxba Ibilt 490. Norbait artatzeko, bateatzeko... edo ehorzteko. Ardoy SFran 192. Ehortzi 

duguneko lur pean hain barna / euskaldun izaiteko gauza beharrena. Xa Odol 225. Dügü baratze berhezian / 

uhurekin ehortzirik. Casve SGrazi 158. Türk hilen ehorzteko kargua. Lf ib. 13. Betirako aantzipenaren erraietan 

eortzi zezatela. Berron Kijote 150. 

v. tbn. Harb 5. Saug 134. Arg DevB 246. CatLav 84 (V 50). Brtc 123. AstLas 30. Xarlem 1176. Monho 76. Mg 

PAb 158. CatLuz 3. UskLiB 14. Jaur 367. Arch Fab 95. Gy 44. Atheka 85. CatS 28. ChantP 284. Legaz 2. Elzb 

Po 219. JanEd I 138. Zby RIEV 1908, 205. Elsb Fram 130. Jnn SBi 118. Lap 220 (V 99). Arb Igand 130. Dih 


mende.


MarH 262 (ap. DRA). HU Zez 30. CatJauf 60. Etcham 63. Zub 34. Inzag Y 1933, 419. JMB ELG 89. Iratz 145. 

Ol Gen 15, 15. Txill Let 45. AIr in Izeta DirG 12. Alzola Atalak 171. Ihortzi: CatLan 42. Etcham 239. Or(t)zi: 

El 6. ETZ 59, 79 y 98. Añ CatAN 4. CatB 11. CatSal 7. CatUlz 4. Oorzi: CatR 51. 

(SP, Dv, H), ortzi (AN-mer ap. Bon-Ond 156). Esconder(se). "Ehortziko natzaio, je me cacherai de lui" 

SP. Dirua estalia eta ehortzia eduki zuen. Mat XI. Berzeek berriz zituzten / [haurrak] zokholutan ehortzi. EZ 

Noel 76. Puni tzatzu, iauna, hekin bekhatu ehortziak. EZ Eliç 308. Hainitz gauza hitzkuntza arrotzen itzalaren 

azpian guretzat ehortziak zeudezinak. ES 157. An ortzi (gorde) zuen bere nausiaren dirua. Ir YKBiz 419. 

Cubrir, proteger (del aire, etc.). "Etxe ehortzia, maison étouffée par des hauteurs" Dv. Su handiak 

pitztenago dira haizean, bainan su xipiak berehala hiltzen dira eramaiten ezpadire estalirik eta ehorzirik. SP 

Phil 376. Mendi eta arrokapean ehortziak. ES 178. 

"Être perdu, ruiné, etc. Oraiko huntan ehortzia naiz" H. Scipionek Anibal ehortz arte Zaman. Hb Esk 27. 

Gerlek [Kantabria] ehortzi gabe. Ib. 24. Yaun hoiek berek dute yuiatzen hauzia, / Zenbeit kintze denean goibel 

ehortzia. (Interpr?). Ib. 215. 

"Ahalkez, beldurrez ehortzi nau, il m'a fait entrer sous terre de honte, de peur" H. "Eortzirik ezarri, decir sapos 

y culebras de alguno (Herr)" DRA. Nun ere baita, zuen beldurrez, debru gaskoina ehortzi. Ox 108. 

2. (Lh), iortzi. (Sust.). Entierro. "(S; H), (subst.), enterrement, sépulture. Ehortzi ederrak ukhan tu" Lh, pero no 

aparece en Harriet; puede ser una var. fonética de ehortze. v. ehorzte. Ehortzikoan, eramailleek, / soillik dute 

gosaria. "El día del entierro". Or Eus 415. Jonen iortzira (entierrura). Altuna 68. 

- EHORTZ-EGUN, EHORTZ-LEKU. v. ehortz-egun, ehortz-leku. 

Etim. Puede afirmarse que la forma con o- inicial es la primitiva: se trataría de un denominativo de ohore (cf. 

R o)re 'honras fúnebres' y bearn. ant. aunous 'funerales'), formado como bere-z-i 'separado'. 

ehortz-leku (S ap. Lh; SP (-rts-), -kh- Urt IV 293, Gèze, Foix ap. Lh), ehorzleku (-kh- L, BN, S ap. Lh; Dv, H), 

egorzieleku (VocB), ohortz-leku. Sepulcro; lugar donde se entierra. "Lieu de sépulture" SP. "Ehorz-lekhua, 

lieu où l'on enterre. Syn. hilerria, ilherria" H. Eros zezaten hezaz topinagile baten landá estranjeren ohortz 

lekhu. "Pour la sépulture des étrangers". Lç Mt 27, 7 (Dv ehortz lekhu; Ip, Leon, Or, IBk, IBe (h)il(h)erri, 

SalabBN hil hobi, Samper obi, Ker illobi-toki). Berregintzen baiditutzue justuen ehortz-lekhuak. "Monumenta". 

He Mt 23, 29 (Ip y Leon ehortz-lekhu; Lç, Echn y Samper monument, TB hobi, Dv orhoitgailu, Ur oroigarri, Ol 

oroitallu, Or e IBk oroitarri, Ker arrillobi, IBe hilarri). Nere ehortz-lekhura nor da hurbilduko? Elzb Po 180. 

ehortz-sari (ehorz-sari H). Pago por un entierro. v. EHORZTE-SARI. 

ehortz-toki (-rzt- L, BN ap. A; SP (-rts-), Urt IV 293), ehortztoki (Urt IV 293). Tumba. Letra gabearen 

aisia, jakintsu eztenaren alferkeria, gizon biziaren hobia da, eta ehortz-tokia. Ax (ed. 1864), 21 (Ax 42 (V 26) 

sepultura). 

ehortzulo (Lar, H), orzulo (AN ap. A; Añ (AN)). "Sepultura" Lar. Ehortzuloan balira bezala. Egiat 232. Zure 

eriotze eta ehortzuloa gatik. Legaz 65 (traduciendo sin duda 'sepultura'). 

ehortzume (Lar, H). "Hijo póstumo, eortzumea" Lar. 

ehorzgo (Hb ap. Lh (-rtzg-), Dv). "(Dh), inhumation" Dv. Zure heriotzeaz eta ehorzgoaz . Dh 80. 

ehorziritu. v. ihortziritu. 

ehorzka (ehortska SP H). Prisión. ortzika (AN-olza), ortzike (AN-olza). "Escondite" EI 382. 

ehorzkari (ehortskari SP H). Prisionero. 

ehorzketa (BN-arb ap. Gte Erd 154). Entierro; honras fúnebres. v. ehortzeta. Lagun bat il zitzaiola eta 

bere eortzketara joan zan. EgutAr 8-1-1956 (ap. DRA). Eztezan esan eorzketan, edo Sokrate andi-andirik 

agerian aurkeztu duenik, edo eroaten, edo eorzten duenik. Zait Plat 106. Bazen jendeketa nasaia ehorzketan. 

Herr 2-5-1963, 3. Ehorzketa hartako eliza beteak / ongi finkatu ditu zure bertuteak. Xa Odol 189. Grisostomoren 

eorzketan izandakoei agur-egin ta bereala. Berron Kijote 163. En DFrec hay 7 ejs. (6 septentrionales). 

ehorzketari. Asistente a un entierro. Ase balire bezala delako ehorzketariez. SoEg Herr 8-3-1956 (ap. 

DRA). 


mende. 

891


ehorzlari. Enterrador. "Onetariko arazodunari eorzlari edo zulogilea esaten iako: toki askotan... enterradorea" 

Ezale 1899, 7a. 

ehorzle (eo- BN-baig; Lar, Dv, H), ehorsle (S; SP -tsl-). Ref.: A; Lrq. Enterrador. Azkue atribuye ehozle a 

Dv, pero en éste sólo encontramos ehorzle. Ehortzleek hura ehortz dezaten arteo. Dv Ez 39, 15 (Ker 

obiratzalle). Elizan edo hilherrian heretiko edo eskümükatü izentatü baten korpitzaren ehortzliak. FPrS 25. 

"Ceux qui portent un mort" H. 

ehorzpen (L ap. A; Dv). Entierro. v. ehorzte. Alabainan ene gainera ixuri duenean gantzugailu hau, ene 

ehorzpenaren ariaz egin du. Dv Mt 26, 12. 

ehorzta. "(Hb), funérailles" Lh. 

ehorztaile. v. ehortzaile. 

ehorzte (AN, BN; Dv, H), ehortze (VocS s.v. enterrement), ihorzte, ortzitze, iortze, ihozte, oste (Sal), ozte (Sal; 

o)zte R). Ref.: A (ehorzte, ozte); A Apend; EI 355. Entierro. "Goazen korren ozteala (Sal)" A. v. ehortzeta, 

ehorzketa, ehorzpen. Zeure hilltzearen eta ehorztearen ariaz. EZ Eliç 349. Zeure heriotzearen eta 

ehorztearen berthutez. Harb 361. Jesüs-Krist gure jaunaren hilziaren eta ehortziaren ohoretan. Bp I 111. Ezen 

hunek ungentu hori ene gorphutzerat arthikitzean ene ehortzteari dagokala egin izan du. He Mt 26, 12 (Leon 

ehorztetako, Arriand iortze; Dv ehorzpen, Ker obiratze). Jesusen ortzitzean arkitu ziranak. Mb OtGai III 83. 

Jesü-Kristoren Ihortztiaren ohoratzeko. CatLan 105. Zure Heriotzearen eta Ehorztearen medioz. Brtc 261. 

Tratatzen dá orzitzeas. LE Urt 2r. Aurkhituko dire [...] kongreganist hil bakhotxaren ehorstean. JesBih 412. Jesu 

Kristo gure Jaunaren ehorsteaz. Jaur 156. Ehorzte zibilak. Elsb Fram 160. Buru egin zuen hil baten ehorztera 

zohan jende multzu handi batekin. Jnn SBi 23. Ehortze arratsaldean. HU Aurp 169. Ehortze horrek orroitarazten 

gitu [...]. Ib. 161. Jesu-Kristoren ehorztea. CatJauf 61. Haren ehorzteaz bakhar dira orhoit Bidarrin. Ox 

196. Oste-egunetan askazi guziek arzagiarekin ilaren etxeala faten dra. (Sal). A EY I 223. Begietsi zuten ill-obia 

ta gorputzaren ortzitzea. Ir YKBiz 512. Toki onetan ezkontza, artan eorzte. Txill Let 64. Hainitz jende bildu da 

ehortzeko mezara. Herr 2-7-1964, 2. Amets berian nintzen ihozte batian. "Gure alkate..." Khantu berriak (ap. 

DRA). Ehorzte bat den Kardinale handienari egiten ez dion bezalakoa. Ardoy SFran 56. Ederrena izan da bere 

ehorztea. Xa Odol 193. 

- EHORZTE-SARI (SP (-rtste-), H). "Payement d'enterrement" SP. 

ehorztegi (Urt IV 293), ehortztegi (Urt IV 293). Lugar donde se entierra, cementerio, cripta. Elkarrekin 

gelditu giñen Montresor-tarren ehorztegiko lur-eze gainean. Mde Pr 108. 

ehorztezale, oztezale (Sal ap. A; Bera). "Los que acompañan al cadáver" A. 

ehosari (H ap. Lh), eiosari (R-uzt ap. A). "Cantidad que cobra el molinero por su trabajo" A. 

eosgor, eoskor. v. egosgogor. 

eosi. v. erosi. 

ehoska, ehosko. v. eroxka, eroxko. 

ehotaldi. v. ehoaldi. 

ehotara. "(Hb), quantité de grain qu'on fait moudre pour la provision de la semaine" Lh. 

ehotarpe (Lar, Hb ap. Lh). "Solera, piedra sobre la que en el molino se muele el grano" Lar. 

ehotarri (Lar, Añ, A), eiotarri (Añ), eio-arri. Muela de molino. Eotarri bat erabiltzeko laina ur. Izt C 107. 

Gero errotariak ale ura / eio-arrian irindutzen du. EgutTo 13-2-1920 (ap. DRA). Eiotarri puska batez. Ol 2 Sam 

11, 21 (Dv ihara-harri, Ker errota-arri). 

ehotegi. 1. "(Hb), moulin" Lh. 


mende. 

892


2. (Hb ap. Lh). Lugar donde se teje. 

ehotoki. "Calcatorium, [...] mahats ehotókia" Urt IV 47. 

heots. v. herots. 

ehotu (G; Lar), egotu (G-azp, L-côte), eiotu (R-uzt), igotu (G-azp, AN-ilzarb). Ref.: A; Bon-Ond 159; EI 127; 

Iz R 288. v. eho. 1. Moler. "Xoan gitean errotára gari-éiotra (R-uzt) [podría corresponder tbn. a eio]" Iz R 

397. Azurrak eiotuta. Kk Ab II 116. Ontzi batean eotua zekarren [edabea]. Zait Plat 108. 

(Urt II 188), egotu (B ap. A), eiotu. "Appetere, atakatu, akometatu, [...] ehotu" Urt II 188. "Dar [una] paliza" 

A. Ostikoka eiotuteko. Kk Ab I 36. 

ehoitu (Lar), eiotu. "Digerir la comida" Lar. Loari emon eutson, bitartean arraiñek eiotuten ebazala. 


2. (G ap. A; Lar). Tejer. La forma eortu, que recogen Duvoisin y Azkue, es errata por eotu en la ed. de 

Bonaparte de la trad. del Evangelio de San Juan por Lizarraga (q.v.). Eta zé tunika kosturagabea, eoturík 

goititík asi ta beitiraño guzía. (Io 19, 23). LE in BOEanm 1271 (ed. 1868 eorturík; Lç, He, TB, Dv, Leon, IBk, 

IBe ehoa, Ol, Or eioa). 

ehotu. v. erotu. 

ehotza (H), ehoitza (H). 1. Acción de moler. Cf. ehaitza. 

2. (H), ehoitza (Lar, H). "Digestión" Lar. 

ehotzaile (Lar, H), ehotzale (Lar, H). Moledor. 

ehotze (Lar, Añ), eiote. Cf. ehaite. 1. Molienda; trituración. Nire gorputz osoaren eioteak. Ker ElizG 101 

(ap. DRA). 

2. "Tejedura" Lar. 

ehoxka. v. eroxka. 

eozkor. v. egoskogor. 

ehozte. v. ehortzi. 

(h)ep, (h)epa (V-gip, BN-arb), epe (V-gip). Ref.: A (hepa); Etxba Eib (epa); Elexp Berg (epa, epe). 1. Interj. 

con la que se requiere atención (tbn. de sorpresa, de saludo). "Hepa, interj. de llamamiento" A. "Interj. que pone 

sobre aviso. Epa! or dozu zezena zeuregana!" Etxba Eib. "--Afarixa zor dostak. --Epa hi! alto. Hori eztok egixa" 

Elexp Berg. "Epa, zer moduz?" Ib. Buxerak erraiten dio gibeletik: "Hep, hunat, haragiaren saria?". Barb Leg 

143. Oihu egin zion, [...] "Nun zira?. Hep! ene adixkidea!". JEtchep 116. Ep! Ep! Ez al dakik arraintza 

debekatua dagola emen? EgutAr 11-1-1960 (ap. DRA). Hep? Hor zarezte? Larz Iru 52. 

(Uso sust.). Hep bat aizoari aski da, zuñ ordüz, ordütan salbatzeko. Herr 24-11-1960 (ap. DRA). 

2. (BN, S, R ap. A). Interj. que denota esfuerzo. "Interj. que se usa en momentos de apuro, a punto de 

realizarse algo que nos apasiona" A. Bainan ihes zohana heldu da gibelerat bi jauziz, hep, igaten da zaldira. 

EskLAlm 1902, 18 (ap. DRA). 

3. (BN, S). Ref.: A (ep, hep); Lrq (hep). "Interj. de burla que equivale al vah latino" A. "Hep, grito de desafío" 

Ib. "Interj. de moquerie" Lrq. Hepa, hepa, hepa / orai niz orai alagera / ikusten düt enegitekuak / untsa 

juaiten direla. Xarlem 251. 

epagarri. Límite. Ontasun hark eztu ephagarririk, eta [...] barraiatzen duzu hautatzerik gabe kreatura 

guzien gainera. "N'a point de bornes". SP POB 80. 

epagitza. v. 1 epaitza. 

1 epai (V, G, AN-larr, L, BN; Lar, Mg PAbVoc, H (+ -ph-)). Ref.: A; Lh; Asp Leiz; Iz ArOñ. 1. Corte, acción y 

efecto de cortar; herida. "Corta", "tala" Lar. "1. coupure, blessure. Epai bat lotu, zauri bat osatu, avoir lié une 

blessure [...]. 2. coupe de bois. Syn. epai-aldia" H. "El corte previo que se hace con el hacha al árbol que va a ser 


mende. 

893


derribado al tronzado con la sierra, para facilitar la dirección de la caída" Asp Leiz. "Epaixa txintxo emon, dar el 

corte (el hacha) de arriba abajo, vertical u horizontal, pero derecho" Iz ArOñ. Salaberry y Azkue dan en sus 

diccionarios el participio ep(h)ai 'cortar, segar'. 

Buruko mallatu, tontor ta epaijak. Mg PAb 77. Ze egunetan egi eutsen [Jesusi] odolezko epaia, orduan usadio 

zan legez? CrIc 22 (se refiere a la circuncisión). Egin ziozkan epai edo zauri andiak bere adarrekin. VMg 18. 

Marka zezala bere burua, baita ondorengo semeak ere Zirkunzisioko marka edo epaiarekin. AA I 8. Saetiaren 

epaija osatuten txito gatxa dalako. fB Ic II 192. Bere borondatez [...] epairen bat egiten deutsanak. Astar II 100. 

Epaijentzat, zaurijentzat [...] ez dago osagarri obarik ura baño. Ur Dial 77 (It ebaki, Dv piko). Egur banak epai 

bi dituan ezkero, / bana dute zotzean aldiz epaitzeko. Or Eus 150. 

2. (V, G ap. A; Mg PAbVoc, Añ, Dv, H). Fallo, sentencia, veredicto. . "Epaija, corte; también sentencia" Mg 

PAbVoc. Tr. Documentado en la tradición meridional desde comienzos del s. XIX. Es usado frecuentemente 

en la expresión epaia eman 'juzgar, sentenciar'; con este sdo., epaia bota sólo lo hallamos en Etxaide; cf. además 

infra EPAI EGIN. 

Ez dago onetan zuzenbide, epai edo neurri bardinik. Mg CO 18. Badaukagu zure gañian, Catilina, 

Batzarraren epai astun ta bizkorra. Mg PAb 213. Arik etorriko da bizi ta illai epaija emotera. Ib. 162. Eman 

zuen epai edo sentenzia au. VMg 36. Epai bi onetarik bata edo bestea [...] emongo yako bakotxari. Añ EL 2 38 

(EL 1 32 adu ta sentenzia). Epaia ematen deban ekadoiari. Izt C 140. Orain emoten dogun epai eta sentenziyagaz 

euren mendian iminten doguz. Ur BulaAl 21s (BulaV 14 erabagiagaz). Azaldu, epaia eman eta erabakitzen degu, 

Jaungoikoak agertua izan dala. Ur BulaG EE 1885a, 557. Kopetako izerdiarekin ogia jateko eman zion epaia. 

Lard 10. Artzen du Jenobebak bere eriotzako epaiaren albistea. Arr GB 27. Betiko epaia, gero bakoa / eldu 

baiño len neugana. Azc PB 30. Gipuzko guzia, auzi ta epai gauzetarako lau zatitan zatitzen da. E. Urroz EEs 

1915, 38. Sendakiñak lenengo egunetik eman zion epai txarra. Urruz Zer 21. Epaia bere kaltez ixan zan. Kk Ab I 

46 (cf. nota: "epai: sentencia"). Epaitu eban burrukari bijak espetxian gerizpea artu egijela alditxo baten, [...]. 

Epaia bete eben. Ib. 39s. Erio-epaia. Ol 2 Cor 1, 9 (IBe heriotz epaia, IBk heriotze-epaia; Bibl heriokondedamendua). 

O Zeru goiak / nolako epaiak / datoz ortikan lurrera. Balad 238 (cf. Bast 33: ze dekretuak). 

Nere eriotz-epaia atzeratzeko. Or SCruz 98 (v. tbn. eriotz-epai en Zait Sof 194, Etxde JJ 182 y Erkiag BatB 39). 

Onhartzen ez baduzue epaia, jujearen aitzinerat dukezue agertzea. JE Ber 48. Suge ta larrasuge-kumeak, nola 

iges-egingo diozue sulezerako epaiari? Ir YKBiz 403. Zuek epaitzen duzuen epaiaz epaituko zaituzte (Mt 7, 2). 

Ib. 134s (IBk epai). Birjiñak berak "Jainko-epaia" / erri-alde eman zuen! SMitx Aranz 69 (cf. nota: "Jainkoepaia, 

erderaz, 'juicio de Dios'"). Juezari eskea egin zioten epaia bota zezala. Etxde JJ 177. Biturieko obispoak 

[emon oan] Ipiñeko eleixea parroki egiteko epaie. Akes Ipiñ 16. Perpausa guztia izanen da debalde; / epaia 

eman gaberik kondenatu zara. Arti MaldanB 210. Epai onaren itxaropenak, biziteko adorea anditzen deutse 

[espetxeratu] batzuei. Erkiag BatB 193. Jaunak danori emongo dausku merezi dogun epaia. BEnb NereA 129. 

Orrenbeste txarkeriren jabe egiten nautela, urkamendirako epaiaz bukatzen du bere jarduna. NEtx LBB 117. 

v. tbn. Aran SIgn 57. AB AmaE 189. A BeinB 79. Ag AL 27. Itz Azald 37. Ag G 244. ArgiDL 88. KIkV 41. KIkG 

27. Inza Azalp 34. Enb 179. Otx 89. Mde HaurB 83. Or Aitork 396. En DFrec hay 46 ejs., todos ellos 

meridionales. 

Juicio, proceso. Ilta bereala izango dun juizio edo epaiaz. Inza Azalp 80. Zure aldez jaurtiriko epaia 

okertzat arturik. Otx 23. Azken-epai egunean Sodoma ta Gomorrari baño zigorrada gogorragoa emango zaio. Ir 

YKBiz 196 (cf. infra EPAI-EGUN). 

Juicio, criterio; decisión. Konsulteetia kura edo konfesoriagaz, zeñek [...] emongo deutseen epai ziurra. 

JJMg BasEsc 206. Nere epaiak indar gutxi du, ta gaurko nere esanak indarragotzeko ematen nuakizute 

atzerritar baten iritzia. Garit Usand 34. Ez erabaki itxuren arauera, epai zuzena egizue. Ir YKBiz 314. 

Pentsatzen dakianak [...] epaiak (juicios) eta atsapenak (principios) osatzen ditu. Vill Jaink 72. Eta urre ori... 

Ai, urre, / gizonen epaien jabe. 'Inspirador de los juicios humanos'. Gand Elorri 102. 

3. Pronunciación, forma de hablar. Cf. ebaki (I, 6). Oek arpegian ematen die aiei, nion, zion, diot, ta ala 

beste epai moldeakin. Mg CC XIV (H lo traduce como "terme, mot. Syn. hitza"). 

4. "(AN-5vill, B), cerca de la cumbre, línea de los montes. Arzainak ibili ziren mendian ardi bilan epaiez epai, 

bi aldetako zearrak ikusiz, los pastores anduvieron en el monte en busca de ovejas, de línea en línea, viendo las 

laderas de los dos lados" A. 

- EPAI-ARO (-ph- Dv, A). Tiempo de poda, de siega. "Saison de couper, tailler, faucher" Dv. Loreak agertu 

dira gure lurrean, ethorri da ephai-aroa. Dv Cant 2, 12 (Echn podako sasoiña, Ker iñauskaldi). 

- EPAI-AULKI. Juzgado, tribunal. v. EPAI-TOKI. Eseri zan epai-alkian, grekeraz Lithostrotos ta hebreeraz 

Gabatha deritzan tokian. Ir YKBiz 496. Bere epai-aulkijan jezarririk leguala. Arriand Mt 27, 19 (Ol ebaztaulki, 

Or auzi-maiean). 

- EPAI-BATZAR. Tribunal. Epaibatzarra "Euskaltzaindia"k urtero autuko du. Ldi IL 99. Osalariak epaibatzarrean 

batu ziran. Iritxi zan osalari-burua. Gaxoa astiro aztertu ondoren, besteak esana ontzat emanik atera 

zan. TAg GaGo 98s. 

- EPAI-BELAR (-bedar V-ger). "Corazoncillo, hipericón, hierba que se usa para curar cortaduras" A. 

"(Scolopendrium officinale), lengua de ciervo (en Kortezubi); para cortadas" Arzdi Plant1. v. EBAKI-BELAR. 


mende. 

894


- EPAI EGIN. Juzgar; hacer justicia. [Semeari] epai-egiteko eskubidea ere eman dio. Ir YKBiz 106. Epaiegitera 

etorri naiz ni mundura, ikusten eztutenak ikusi dezaten, ta ikusten dutenak itsutu ditezen (Io 9, 39). Ib. 

333 (He justizia egiterat). 

- EPAI-EGUN. Día de juicio. Epai-egunean, iri arreri baño zigorrada biguñagoa emango zaie Sodoma ta 

Gomorrari. Ir YKBiz 196. Martxoko egun bat, hotza, epai-egun bat bezalakoa. Mde HaurB 5. 

- EPAI-EMAILE. Juez. Baña, neu izan banintz epai emollea, / Seguru biurtuko eutsuen samea. AB AmaE 

316. "Gurutze batetik zintzilik hil artean / josiko zaitugu biharko goizaldean" / mintzatu zen hozenki epaiemalea. 


- EPAI-ETXE. "Juzgado" EEs 1917, 150. "Juzgado municipal, uri-epai-etxe" Ib. 150. 

- EPAI-IDAZTI. Proceso. Epai-idazti edo prozesua. Manzi GPatroi 21 (ap. DRA). 

- EPAI-LEKU (Bera y BeraLzM). Juzgado. (Neol.). Creado por Arana Goiri, empleado por primera (y al parecer 

única) vez en 1897. v. EPAI-TOKI. Bere epai-lekuban jarritta eguala. AG 1473. 

- EPAI-MAHAI. Tribunal, jurado. Bein-beineko epai-maiak. TAg GaGo 88. Beren gain uztea [...] bai dirua 

zaitu, bai epai-maia aukera, bai saria ematea. Ldi IL 147. Sei izango ziran, berriz, epai-maiko. TAg Uzt 222. 

Epaimaiekoak euren artean eztabaida gogorrak erabilli ondoren [...], amar urteko espetxealdia bota zioten. 

Etxde JJ 169. Epai maikoak, [...], ezeren susmorik gabe, bide okerretik billa, asi ditezela. NEtx LBB 110. Bost 

gizonekin osatutzen zan / an zeguan epai-maia. Uzt Sas 302. En DFrec hay 7 ejs. de epaima(ha)i; hay además 9 

ejs. de epaimahaiko y uno de epaimahaikotza. 

- EPAIPE. (En casos locales). Zazpi neska oen epaipean iñoiz gerta ba ledi. 'Au tribunal des sept jeunes 

filles'. Or Mi 34. Itxas-ama epaipean. NEtx LBB 350. 

- EPAI-TOKI. Juzgado, tribunal; lugar donde se juzga. v. EPAI-AULKI, EPAI-LEKU. Nozbait ioan zirean / 

irurak batera / Bizkaiko Iaun-ordean / epai-toki aurrera. Azc PB 145s (en la versión de Ur PoBasc 351 tribunal 

aurrera). "Artu ezazu soñeko zuri au", esaten dio, "ta garbi garbirik eramazu Jesukristoren epai-tokira, betiko 

bizitzarako". JBDei 1919, 365. Neguak esan dautso Udabarriari: / Neugaz epaitokira biar dok etorri. Enb 179. 

- EPAI-ZATI. Distrito judicial. Donostiko epai-zatiyan dauden erriak. E. Urroz EEs 1915, 38. 

- EPAI-ZULO. v. epaizulo. 

2 epai. "Ephai (BN). 1.º dans l'attente. Hor ephai egon gitutzu bi oren, nous avons attendu là deux heures. Syn. 

haiduru, beha. 2.º calme, tranquille. Syn. ekhürü" Lh. v. EPEAN (b); cf. 2 epaitza. 

epaialdi (Lar, Dv -ph-, H, Lh). Corte; siega. "Corta" Lar. "Tonsio, coupe" Dv. "Coupe de bois à l'époque, 

l'âge voulue" H. Sg. Lh, significa tbn. "fauchée ['lo que siega un hombre en un día, tajo']". Bi ephai-aldi ditu 

treflak. Dv Lab 96. 

epaibide. 1. Prueba judicial (?). Auzijetan epaia jaurti ordduko epaibidiak ondo ta ziatz arakatutian. Otx 

100. 

2. Zure gorputza ez bekit izan nire epaibide ta ondamendirako. Ker EMeza 247 (ap. DRA, que traduce 'motivo 

de juicio'). 

epaidun. (Lo) que está hendido, partido. Lau epaidun arbastak edota egurrezko ziri punta zorrotzak [sartu 

zituen lurrean]. "Quadrifidasque sudes". Ibiñ Virgil 83. 

epaigo. "Corte, el efecto de cortar" Lar. "Epaigoa, l'action de couper, trancher, faucher, etc." H. 

epaiguntza. v. epaiuntza. 

epaikaldi. Proceso. Gizon guztiak epaitzeko Jesukristok munduaren azkenean dagiken epaikaldiari, azkenepaikundea 

deritxo. KIkV 33 (KIkG 21 auzitaldi). 

epaikari. (Neol.). Creado en 1897 por AG, de epai y -ari (AG 1468). Juez. Según NeolAG: "Apenas hay ejs. 

en la prensa nacionalista de la primera época. En cambio, según Azkue Eusk 1927, 125, estaba ya muy extendido 

para esa fecha. Altube, Eusk 1933, 334, propone emplear juez para 'juez' y epaikari para 'árbitro'". En DFrec hay 

4 ejs. v. epailari. Kaifas eritxon jaupari nagosijaren etxeko atartian edo atrijuan batzaldu ziran jaupari 

nagosijak eta erriko epaikarijak edo jubezak. AG 1468. Epaikari gaiztoari, ostera, zure gogortasunak epai 

okerra emon eragin eutsola ekizu. Eleiz GDBidea 6. Jazoera arek bere ardurapian artu zituan Epaikarijak, eta 

epaitu eban burrukari bijak espetxian gerizpea artu egijela. Kk Ab I 39 (ed. de Ezale 1899, 287a erabagille). 

Bizien eta illen epaikariagandik neke-epaia entzun nai ezpadezute. JBDei 1919, 292. Kartagena ta Kuenkako 

ziñausle arazoetan epaikari. GMant LEItz 57. Epaikari aurrera (juezetara) deitu zuen Pernando. Muj PAm 33. 


mende. 

895


Bizkaiko Epaikari nagusi Amezketar Antoniok bialita. Eguzk RIEV 1927, 423. Bere maiteñori salkeri naiz irain 

egiñen balio, zazpi epaikarienpean maite-asper izugarria liken. 'Au tribunal des sept baillives'. Or Mi 34. 

Epaikari jaunari kukuak dirautso: / "Neguak izpiderik ezetan be eztauko". Enb 179. Epaikariyek ebatzi eben 

Astokillo ta Mandokillo zuzen egozala. Kk Ab II 67. Epaikari-irukotxa autu dabenian, onek agintzen dau izparra 

irakurteko. Ib. 66. Zu lango epaikari zuzenari yagokanez, epai ezin artezagua jaurti dozulako. Otx 20. v. tbn. 

TAg GaGo 89. Epaikarien gain uzten da etsibide ori. Ldi IL 98. v. tbn. Zait Sof 29. Auen atzetik, bertsolaria, 

aguazilla, epaikaria eta bi lege-gizon zetozen jauregitar jazkeraz. Etxde JJ 173. v. tbn. Arriand Mt 5, 25. 

Epaikariak burutu dabe azterren lana. Erkiag BatB 201. Beste epaikari batzuek, ipuien sariketa egiteko batuak 

ikusten ditut. NEtx LBB 117. 

epaikaritza. Crítica. Bainan bego izkuntzalaritza, eta dugun aipa kritika edo epaikaritza. Lf ELit 342. En 

DFrec hay un ej. más. 

epaikatu. Juzgar. v. epaitu (2). Edestilariak jartzen diozkaten ezarkiak azterkatzen eta epaikatzen edatu 

ditezke. Zink Crit 66. 

epaiketa. 1. Juicio, proceso. Epaiketa, juizio batean bi yakillek, testiguk, gauza bat aitortzen badute, aien 

aitorrera egiazkoa da. Ir YKBiz 321 (421 azken-epaiketa). Aitak eztu iñor epaitzen; epaiketa osoa Semeari utzi 

dio. Ib. 106. 

2. "Incisión" Lar. 

"Desmonte, baso epaiketa" Lar. 

epaiki (V-och-gip, G). Ref.: A; Etxba Eib; SM EiTec. 1. Sierra. "Tajo para cortar hierro" A. "(Armería), sierra 

de cortar metales. Ekarrirazu epaikixa, burdiña auxe laburtu biarra daukat eta" Etxba Eib 224. "Epaikirik 

onenak suekuak; [...]; barriketan jardutzen badok berriz be apurtukoitxuk barautsak eta epaikixak" SM EiTec1. 

Tbn. en Izt C 224, en una lista de utensilios de pastor. Eta epaiki ertz biziduna [dau] jaurtigiten, / Buruko 

kasko ta bekokia biak lau zati / Eginda deutsaz golpe bategaz ipiniten. AB AmaE 455. Barautsak, epaikiak 

(sierra) ta gañerako erremintxa guztiak epetakuak ei zituen. SM Zirik 106. 

2. "(V-arr-m-oroz), trozos de leña delgada como de un pie de largo" A. 

- EPAIKI-ETXE. "Portasierras, arco de sierra. Epaiki-etxia da bein da betiko erremintxa bat. [...] oindiok eztok 

ikasi epaiki-etxiari epaikixa azartzen?" SM EiTec1. 

epaikizun. Juicio, opinión. Len epaikizun baikiñan osin aundi bezala. "Iudicia tua fuimus". Or Aitork 379. 

epaikunde. Juicio. Alde batetik, zeure ogen eta dongakeri orrein samalda izugarria [...], bestetik lastertxe 

letorkizun eriotz, epaikunde ta barrendiko sua. Eguzk LorIl 59 (ap. DRA). Gizonaren azagak lau dira: eriotzea, 

epaikundea, inpernu edo gaiztokia ta zerua. KIkV 40 (33 azken-epaikunde; KIkG 26 auzia). Beren aldekiak 

beren eraz margozten entzun arteraño epaikundea jarraigetzen det. Zink Crit 67. 

epail (V, G; Lar, Añ (V), Lecl, Arch Gram 9, Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H), epaila. Ref.: A; Etxba Eib (epailla 

det.); EI 311. Marzo. "Gure artian, epaillan ordez esaten dogu martixa" Etxba Eib. Tr. Documentado en 

textos meridionales (hay ephail empleado equivocadamente con el sentido de 'abril' en Prop 1905, 241). La 

forma con a constitutiva se encuentran en EEs 1917, Altuna y B. Enbeita. 

Ume azitzeko gorde bear dira Epaillean jaioak. It Dial 100 (Ur martiko illian, Dv martxoan). Milla bosteun 

ogei ta amaikagarren urteko epaillaren zortzigarren egunean. Izt C 495. Epaillatik asi eta Agorrilla bitarteko 

sei illabeteetan. Ib. 78. Errezurreziyoko Pazkua ezin izan litekela Epailla edo Martxuaren ogei ta biya baño 

lenago. Sor Bar 70. Udea da emen igarotzen detana, [...], Epailletik asi ta Azaroraño. Ag G 6. Leaburutik 

1889ko epaillaren 15an. A Ardi 43. Ziñaldari onena / orra or kukua, / epail-guena zaintzen / onenetaikua. Enb 

178. Epaillak ogetasei... / Kukuak ku-ku. Ib. 180 (178 epallak). Pantzen 1791-garren urteko epallaren 17-an 

emondako legeak ausi ta ezereztu ebazan. Eguzk GizAuz 19. [Ezkurra] goroldioz ondo estalita eduki epaillean 

(martxoan) ereiteko. Munita 41. Epaillako egun bat zen. Mde HaurB (ed. 1987), 35. Maiatzatik aurrera (orduan 

Epailla-Martxua izan) europatar geienek alde egiten zutela. Anab Aprika 97s. Epaillan zatozala azkenengo 

barri. BEnb NereA 215. Epaillaren atzen aldera / asiko zaigu kukua. Uzt Sas 63. Ilbeltza, Otsailla, Epailla, 

Jorrailla. In MEIG II 123. 

v. tbn. EEs 1912, 57. ArgiDL 52. Or Mi V. Ldi IL 142. EA OlBe 96. Zait Sof 5. NEtx Nola 14. Etxde AlosT 12. 

Gand Elorri 33. Alzola Atalak 114. Epalla: Altuna 5. Epailla: EEs 1917, 54. 

epailari (A DBols). 1. Juez. Cf. EEs 1914, 174: "Al referee puede llamársele epailari". v. epaikari. Tr. 


mende. 

896


Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 34 ejs., meridionales. Onentxoak pelotaka 

jartzen ditu, bik biri, bera epailari (juez) dala. A Ardi 139. Ez epailarien zigorrak, ez gudarien izkilluak. JBDei 

1919, 227. Apustu guzietan / au dute epailari; / auziak onek ditu / ebakitzen garbi. Or Eus 15. Aurkariak yarri 

zentzake epailariaren (juezaren) eskuetan. Ir YKBiz 122. Bera yarri du aitak bizien ta illen epailari. Ib. 107. 

Ikasi euskerea: "jueza"n ordez esan "epailaria". EgutAr 12-9-1959 (ap. DRA). Donostiyan jokatuak / gu lau 

bertsolari: / [...] / lan ori markatzeko / iru epailari. Ud 35 (versión recogida oralmente hacia 1965). Zure egiñak 

dira zure epailari. Berron Kijote 30. 

v. tbn. Ldi IL 110. Markiegi ib. 11. TAg Uzt 224. 

2. Segador. Maiz ikusi izan dut nik [...] olo-lasto xamurrak mozteko epailariak sartu-ala, aize zakarrenak 

ereintzak iñarrosten. Ibiñ Virgil 76. 

epaile (G ap. A; Lar, Añ (G), H), epailla (V-m ap. A). 1. Cortador, el que corta. (Usado gralmente. como 

segundo miembro de compuestos). "Cortador" Lar. "Degollador, lepo, idun epaillea" Ib. "Arraiepailea, 

marchand de poisson, qui le débite par tranchées" H. "Cortador de carne, de tejas, de árboles" A. 

Boozen ogi epailleen ondoan ogi buruzkak biltzen hari zela. SP Phil 188 (He 190 ogi ephallen; cf. infra (2)). 

Rut Moabitiarra ogi epaillen eskuetarik erortzen ziren buruak biltzen zebilan. ES 193. Uzta da munduaren 

akhabantza eta bihi ephailleak dire aingeruak. He Mt 13, 39 (HeH uzta-ephaileak, Ip ogi-ephailiak). Neuk 

aztertuko dot zure jakiturija andija, ta ikusiko dogu zarian edo ez ill-epalla edo anatomiko ona. Mg PAb 53. 

Etorri zitzaien okelasaltzalle edo erriko aragi-epallea. VMg 69 (cf. infra (3)). Benetan beargiña, gañera 

goixtarra, / Gari epalla bere benetan azkarra. AB AmaE 416. 

(Referido a objetos). "Taja-pluma, luma-epallea" Mg PAb 202. "Epailia" Ib. 134 (en una lista de herramientas 

de una fábrica de fundición; sg. Azkue, en la ed. de 1899, 'tajadera'). Ganibita epallea emakumeetaraño ere 

iritsi zan. Lard 105. 

2. (-ph- BN, S; -ph- SP, VocBN, Gèze, Dv, H), epeile. Ref.: A; Lrq. Segador. "Moissonneur" SP. "Faucheur" 

VocBN y Gèze. Hala nola ephaile batek sorro bateko belhar guzia etzanarazten baitu bere sega-ukhaldien 

azpian. Dv LEd 111. Iguzkitarat, hor ephaileak, lur azala bezain gorri. Ox 75. Epailerik nihun ez ikusirikan ere, 

gogoak emaiten dauku igitaiaz egina izan dela lana. JE Ber 18. Uzta-eguna, munduaren azken eguna; epheileak, 

aingeruak. Leon Mt 13, 39. 

3. (Lar, Añ (G); Dv (epalle V), A), epailla. Carnicero, matarife. "Carnicero" Lar y Añ. --Ori epailla baten 

zeregiña da. --Zer da epallia? --Epallia da zuk karnazeruba esango zeunskijona. Mg PAb 52s. Belarluze baten 

irrinza estuba danzut; ilten dago epaillia. Ib. 82 (112 epalla indet.). Eramango aut aragitegira ta epallearen 

mallu gogorrak beratuko dik burua. VMg 86. Epaile edo karnizerubak aragija [...] saldu leije. Astar II 70 

(epailiak). 

4. + epailla. Juez; miembro de un tribunal. v. ebazle, epailari, juje, AUZI-EPAILE. Tr. Documentado en la 

tradición meridional desde finales del s. XIX. En DFrec hay 10 ejs. de epaile, 2 de epaila, 4 de epaille y 18 de 

epailla. Epailletakoak, Manuel Antonio Antía, ... (1879, Don). JFlor. Izendatuko dira batzar-epalle bereziak 

(1882, Don). Ib. Epaille, ekadoi edo juezen mendean gelditzen diran gaizkille danak. Ag Ezale 1897, 126a. 

Ortarako, nor bere erriko alkate, sekretario edo epaillaren (juez) agiria bidalduko digute. EEs 1913, 108. 

Epaillien iritziz bakarrizketa bat obeto esaten duanari, 25 laurleko. Ib. 93. "Zoazte [...] betiko sura" esango 

diote Jesus Epailleak gaiztoai. Inza Azalp 117. Indar-neurtze artarako epaille edo erabakitzalletako bat. Muj 

PAm 24. Epalliak dirautso / lasaitu dedilla. Enb 208. Yarriko zaitu epailearen (juezaren) eskuetan. Ir YKBiz 286. 

Zeru, lur, egurats, gizon, / nigana tut / epaile-sur, oro begi. "En actitud de jueces". Or BM 30. Auzipean, epaille 

ta polizi ankerren eskuetan. Erkiag BatB 199. Esango nuke, auzi auetan, berak direla epailerik txarrenak. Vill 

Jaink 68. Zer ziren haren epaile izatera ausartzekotz? Mde HaurB 78. Arek epailleari ta epailleak ertzaiñari 

emonda, giltzapean sartua izan ez zaitezan. Ker Mt 5, 25 (ed. 1966). Epaitua epaile bezela [ez] agertzeko. 

Ugalde in MEIG IX 51. 

v. tbn. EEs 1914, 101. Ldi IL 83. NEtx Nola 38. Or Aitork 21. Zait Plat 140. Ugald Iltz 27. 

5. (V-gip, BN-ciz; -ph- Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ. "En terme de tuilier, mouleur ['vaciador (en molde)']" Dv. 

"En tuilerie, celui qui façonne la pâte d'argile en tuiles" H. "El batidor de barro en las tejerías" A. "Epaillia, el 

encargado de hacer la teja" Iz ArOñ. 

6. (-ph- BN-lab, S ap. A; -ph- Dv). Peonada. "Arpent de prairie; étendue qu'un faucheur peut faucher du matin 

à midi" Dv. "Peonada, medida superficial de prados. Phentze horrek baditu zortzi ephaile" A. v. 1 epaitza (5). 

- AUZI-EPAILE (V, G ap. A; VocCB, Dv; auzi-epailla V ap. A). Juez. "Auzi-epalla (V), el juez o persona que 

decide el pleito o litigio" VocCB. "Juge" Dv, que cita el VocCB. Marijak berak eruan ebalako Karlos-en 

arimia Jesus auziepalla edo Juezaren aurrera. Ur MarIl 39. Pekatu egin zeure Salbagillia, zeure Aita, zeure 

Jauna, eta zeuri epai betikua emongo deutsun auzi-epallia begira daguala! Ib. 71. Imiñi eben auzi-aulgia, / jarri 

zan auzi-epailla basatia. J.A. Uriarte (ap. DRA). Orduan ez da etorriko arzain maitatsua legez bere ardi 

galduaren billa, ezpada auziepailla bildurgarri bat legez. Itz Berb I 7 (ap. DRA). Auziepalla nagusiaren aurrean 

agertuteko egoera onean zagozan gogoratuten zareala. Itz Azald 205. Baña etorri da Jesukristo, bizien eta ilen 

Auziepallea. Ib. 39. Korrejidoreak, auzi auek erabakitzeko, merino bat eta amabi auzi-epaile bear ditu. A Y 


mende. 

897


1934, 5. Bertso-demarako eupada iaurtitzen die elkarri; Palemon auzoa artzen dute auzi-epailetzat. Ibiñ Virgil 

37. 

epaileka. Por peonadas. Cf. epaile (6). Zortzi, hamar hektara, heintsu hori; "ephaileka" erraiteko, ez 

nakike xuxen. Eskual 18-4-1913, 2 (ap. DRA). 

epaileria (Lar, H). "Carnicería, arategia, epalleria" Lar. "Boucherie" H. 

"Carnicería, gran matanza de gente" Lar. 

epailetza (-lle- Dv). Juzgamiento. "Jugement de jury" Dv. Epalletza egin duten jaun guziak firmatuaz 

(1880, Don). JFlor. 

epain (epañ BN-lab; Gèze, H), ephein (BN-mix). Ref.: AtSac 62. Cortar, segar. "Ephañ, ephaite, ephañ, 

faucher" Gèze. v. epaitu, ebaki. 

epainkuntza. v. epaiuntza. 

epaintxatu. v. enpatxatu. 

epaintza. v. 1 epaitza. 

epainxu. v. enpatxu. 

epaipetu. Encausar; sentenciar. Berba bakotxean aringarri dan lumea, ala ondoragarri dan berun astuna 

ezarri oi dau epaipetuak. Erkiag BatB 195. [Idiskoa] epaipetua egoan [...] aurretiaz; baldin bizirik 

iraunerazoteko, norbaitek, aragitarako baiño diru geiago eskeiñi ezik. Ib. 50s. 

epaipide. Según J. Garmendia, en el diccionario de I. López Mendizabal: "Terreno comunal en el que es lícito a 

los vecinos el aprovechamiento de árboles, argomas, etc."; no se encuentra en la ed. que manejamos. Cf. Garm 

Olag 121: Elizaraun barrutian Berastegi ta Elduaiengo erriek dituzten sarobeen oar-idatzia eta oola bakoitzak 

berez epaipide tartean dituanak auek dira. 

epaira. 1. Máxima, sentencia. Gipuzkoatar oen esaera egoki eta epaira zorrotzak baldin zabalduko balira 

Quevedo eta beste askorenak bezala. Izt C 215. Aren abotik urteniko berba bakotxa epairatzat artu ixan 

lettekian. Otx 103. Epaira zorrotzen itturri gardena ziñan orrek. Ib. 141. Zentzunez beteriko epaira bat jaurti 

dozu. Ib. 118. 

2. "Apócope", "circuncisión", "sección", etc., Lar. "Syn. de epaia. Coupure, déchirure, blessure, coupe de bois" 

H. 

epaiska. v. ebaska. 

epaita. "Tala, corta de árboles, [...] baso baten epaia, epaita" Lar. v. epaite. 

epaite. 1. (Como segundo miembro de compuestos). Siega. Lh trae "(BN, S; O), coupe, fauche (avec la 

faucille)", pero lo que aparece en O Po 50 es ogi epaiten (v. s.v. ebaki). Hilabethe hunetan abiatzen dira 

belhar ephaiteak, zekhale eta garagar biltzeak. Dv Lab 207. Iratze ephaiteak akhabatzea. Ib. 210. Manex oriek 

maisu baitziran / belar-epaite lanetan. Or Eus 303. Mayik erraiten zion noiz zen iguzki, noiz euri, noiz fruituak 

zohi, noiz ogi ephaiteak, mahats biltzeak... JEtchep 21. 

2. Juicio, proceso. Gipuzko guzia, auzi ta epaiterako nola zatitzen da? E. Urroz EEs 1915, 38. 

epaite-. v. ebaki. 

epaitegi. Juzgado. Zuen toki, uri, [...], agure-batzar (senado) eta epaitegiak (foro), guziyak geronganatu 

ditugu. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Goieneko Epaitegiyan daguen apaiz jakintsu bat da. J.B. Larreta EEs 1915, 

199. Epaitegiko ikerlariak eskatzen eutsoen beste urre. GMant LEItz 63. Aundikerizko / Epaitegijan / Jarririk 

dago / Pillatu arro deungia. Enb 100. Ipiola bertsolaria zanaren eriotz errudun egin zuten Gipuzkoako 

epaitegiko agintariak. Etxde AlosT 83. Ikasi euskerea: "juzgadu"ren ordez esan "epaitegi". EgutAr 14-6-1956 


mende. 

898


(ap. DRA). Taxi batean sartu, ta an doaz epaitegira, 3 garrenekora. Erkiag BatB 197. v. tbn. Or Mi 34. Zait Plat 

86. Ibiñ Virgil 92. En DFrec hay 2 ejs. 

epaiteko, epeiteko. Trozo de rama cortada. Ordian Dominixek phiztü epheitekoa edo izei adar ezpala eta 

joan zen jakitera nor zen borthan. Eskual 3-1-1916, 3 (ap. DRA). 

epaiterki. Epaiterki (distrito judicial) buruko espetxera eruan eben. Kk Ab I 45. 

epaitetxe. Juzgado. v. epaitegi. Oztan lez dabil, kartzelako mailletan gora ta beera, ta beste orrenbeste 

epaitetxekoetan zear. Erkiag BatB 201. 

epaitogi. "(Hb), blé qui pousse après la fauchaison" Lh. 

epaitondo (G, AN-araq ap. A; Aq 737 y 1139). Tocón. "Cepa, parte subterránea del tronco" A. Garai 

bateko intxaur-arbola lodien tokian iru epaitondo motz. Mok 16. 

epaitorri. "Renadio, la mies que segada en berza, retoña" Lar. Cf. Lh: "Epaitori (Hb) corruption de epaitogi". 

Cf. epaitogi. 

epaitu (L, -ph- BN-baig-mix; Lar, Hb ap. Lh, H, Bera). Ref.: Lh; AtSac 62. 1. Cortar. "Sajar" Lar. Cf. 

haragiepaitu, haizepaitu; v. ebaki. Egur banak epai bi dituan ezkero / bana dute zotzean aldiz epaitzeko. Or 

Eus 150. Halaz zütien harrigilek / [...] / Ordoki lantegietan / aitzinala epaitzen. Casve SGrazi 68. 

Segar. [Amella] artzaiek bildu oi dute epaitu landetan. Ibiñ Virgil 113. 

Lan auxe taju onez egiña dago, ederki epaitu ta adibidetua. EEs 1926, 94 ("ceñir, distribuir" sg. DRA). 

2. (L ap. Lh; Bera). Juzgar; sentenciar; concluir, decidir. v. jujatu. Tr. Documentado en la tradición 

meridional desde comienzos del s. XX. En DFrec hay 49 ejs., meridionales. [Epaikariak] epaitu eban 

burrukari bijak espetxian gerizpea artu egijela alditxo baten. Kk Ab I 39 (ed. Ezale 1899, 287a agindu). Oiezaz 

esaten zaidana eziña dan ala ez epaitu nai detanian. Zink Crit 18. Sinisten dot Jesukristo biziak eta illak 

epaitzera etorriko dala. KIkV 33 (KIkG 21 y ArgiDL 15 epaitzera). Epaitu dabe / Kurutze baten / Untzez 

josteko. Enb 100. Inpernu betikora bizitan epaitua aal-nengoke. Ldi IL 114. Bidezko al litzake [...] aiek anai ez 

ditugula epaitzea? Ib. 24. Ez iñor epaitu (juzgatu) eta etzaituzte iñork epaituko. Ir YKBiz 134. Juzgatzera edo 

epaitzera. Inza Azalp 81. Illyriararen antz handia erakusten baitu --haren ondakin eskasetarik epait dezakegunez 

bereren. Mde Pr 213. Hiltzera epaitu zuten. Ib. 289. Hura ere epaiturik zegoen halako zurrun bati loturik bizi 

izatera. Mde HaurB 38. Jendeen ezagutzeko eta epaitzeko zedukan zihurtasunak. Ib. 58. --Isilik dagoanak baietz 

diño --epaitu eban Kerman nasaiak--. Erkiag Arran 29. v. tbn. Zait Plat 8. Eriotzara epaituak izan oi ziran. 

Erkiag BatB 38. Gure naikunde ori gertatzen eztelako, Jainkoa errudun jo dezakegu, edo Jainkorik eztagoela 

epaitzea bidezkoa al da? Vill Jaink 179. Dena epaitzen da, beingoan emandako aginduekin. Ib. 44. Eztabaida au 

bide zuzenean abiatzerik nai badugu eta auzia bear bezala epaituko bada. Ib. 65. Ibane zorrotzegi epaitu dudala 

esanen didazu, irakurle. Gazt MusIx 34. Zuek epaitzen duzuen epai beraz izango zarete epaituak. IBk Mt 7, 2 

(Ker, IBe epaitu, Ol ebatzi, Leon jujatu). Goizegi da dudarik gabe igaro berria dugun mende erdia aztertzeko 

eta epaitzeko. MIH 61. Herria eta idazleen arteko auzia herriaren alde epaitzen zuen. MEIG VII 126. Epaitua 

epaile bezela [ez] agertzeko. Ugalde in MEIG IX 51. 

(Con -tzat). Tomar por, juzgar como. Bere olerkietatik "Ondar gorri" epaitu det burutzat. TAg Y 1933, 23. 

Arraunlari eskastzat epaitu zituen [...] lenengo saio artan. TAg Uzt 219. 

- EPAI-LAN. Juicio, criterio. Bi iturritik eldu dira bi erantzun oiek: bata sentimendutik, bestea adimenduaren 

epai-lanetik. Vill Jaink 85. 

epaitxo. "Epaitxo ortan, del relieve del suelo" Iz ArOñ. Cf. 1 epai (4). 

1 epaitza (V-gip, AN-araq, L; -ph- O-SP 223, SP (sin trad.), Arch (ap. DRA); Lar, Aq 1139, 736, Dv (s.v. 

ebakitza), H), epaitz (BN-baig), epeitz (AN-araq), epagitza (Añ), epaintza (L). Ref.: A (epaitz, epaitza); Iz ArOñ 

(epaitza); Lh (epaitza, epaintza); Satr VocP (epeitz). 1. Corte; siega. "Sección" Lar y Añ. "Derrabadura, [...], 

buztan epaitza" Lar. 

"Action de couper, trancher, faucher. Syn. ephaia" H. "Se llama también epeitz al corte que previamente se da a 

un árbol por el costado hacia el que se quiere tirar" Satr VocP. 

2. (L ap. Lh; Dv). "Ephaitza, région, division partielle en un territoire, lieu spécialement propre à... Mendialdea 

da toki huntako ephaitzarik hoberena, le côté de la montagne est la meilleure partie de ce lieu. Nahi baduzu 

otsoa ikhusi, zoazi oihanera; oihanak dire otsoen ephaitzak, [...] les fôrets sont les régions des loups" Dv. 


mende. 

899


Ephaitza bakhotxean ikhusteko da zein abere mota den hangotzat on. Dv Dial 73 (It erri bakoitzean). Aurkhintza 

oihantsuetan ez da hezetasuna galtzen ephaitza biphiletan bezala. Dv Lab 312. Herioaren itzaleko ephaitzetan 

jarriak zaudezenei. Mt 4, 16 (Lç, Samper rejione, He, TB, Ip herri, Echn lur, Ur alderri). Yondoni Leon, gure 

epaitza zure odolaz gorritu duzuna. Exercicio (1857), 470 (ap. DRA). Ernio mendiatzeko epaitzetatik itxasoa ere 

agiri dala. Aran SIgn 76. 

3. (L-ain ap. A), epaintza (BN-baig ap. A). Precipicio. v. epaizulo. 

4. (V-gip). "La línea saliente de un terreno; egixa (?) (G-azp)" Iz UrrAnz. "Epaitza, mendi-epaitza, la línea 

divisoria de dos vertientes del monte" Iz ArOñ. v. 1 epai (4). Epaitz ortan billatu nuan igaz basakatu aapie. 

"En esa peña resquebrajada, hendida". Ayerb EEs 1915, 223. 

5. "Fauchée ['lo que siega un hombre en un día, tajo']" H. v. epaile (6). 

6. "Epeitz (AN-araq), lote de leña que se da a cada vecino en los montes comunales" Satr VocP. Cf. VocNav: 

"Epáiz. Lote de árboles que es asignado a cada casa del pueblo y que señala el montero (Valles de Odieta, 

Ulzama, Juslapeña)", "hacer epáiz. Hacer leña en el monte del común en auzalán los vecinos del pueblo, para 

repartírsela después a partes iguales (Idoate)"; v. tbn. s.v. epaises. 

7. "Tocón, lo que queda cortado el tronco" Lar. 

2 epaitza (Dv; H ap. DRA), ephaiza. (Con ines.). Al acecho. v. EPEAN (b); cf. 2 epai. Zoazela ihesi, 

denak bazathorzen / Toki zorizkora, zointan baitzagoen / [...] / Ephaitzan gure lehoiña. Gy 109. Axeri hau beraz 

goizeko freskuran / Zagon [...] / Oillo zenbaiten ephaizan. Ib. 128. 

epaitzaile. Juez. Jaungoikoa da gure Egille ta Salbatzaille, baiña baita gure epaitzaille ere. EgutAr 29-10- 

1960 (ap. DRA). 

epaiuntza (Lar), epaiguntza (H), epainkuntza (-ph- H). 1. "Corta" y "riza" Lar. "1. fauchage. 2. coupe de 

bois" H. 

(Lar), epaiguntza (H), epainkuntza (-ph- H). "Tocón" Lar. "Ce qui reste du tronc, de la tige, attenant à la racine, 

après un coupe fait, un fauchage" H. 

epaixka. "Dim. de epaia, petite coupure, rognure, etc." H. 

epaixka. v. ebaska. 

epaizale. Juez. Emakumea --esaeban epaizaleak [...]-- emen eztaukazu añbesteraño naigabetuteko 

gauzarik. Ag Kr 159. 

epaizdura. Corte. "Alhor horri epaizdura pullita eman diozu, le ha dado V. un buen corte a ese campo" A s.v. 

epaitz. 

epaizulo (Lar, H). Barranco. "Desabarrancar, epaizulotik, zenternatik ateratu" Lar. "(V, G), fondrière, ravin, 

causé par éboulement de terre" H. v. 1 epaitza (3). Euren [mendien eta aitzen] oñetan irigitzen dialarik epaizulo 

illunak ta beldurgarrizko leizeak. Ezale 1899, 14b. 

epaizulotu. "Abarrancarse el ganado, meterse en parajes difíciles y barrancos" Lar. 

hepaka. Cf. (h)ep. 1. Llamando, lanzando gritos de llamada. Kallak kantuz ari ziren ogi-petik, non nahi, 

elgarri hepaka, elgarren ondotik jostetan. Barb Piar I 151. 

2. "(BN, S), [...] gritando de esa manera [desafiante]" A. 

epakai (Lar, H), ebakai (H). "Tajadera, cuchilla de media luna" Lar. "(Ebaki gaia), instrument à couper, 

trancher, etc." H. 

epaki. v. ebaki. 

hepako. Grito, llamamiento. Cf. (h)ep. Ureko pirogulariek eta leihorreko kharreatzaileek, [...] elgarri 

hepako zenbeit eginez. Prop 1899, 76. Ilhuntzian hepako bat hirur edo laur auzuer: "Bihar goizeko dugula ogi 

ephaitia". B. Oxkax GH 1933, 101. Egun hautan Hassan erregeak hepako bat egin dio De Gaulle Presidentari, 

baizik-eta nahi duela akordio zerbait egin Frantziarekin. Herr 17-5-1962, 1. 


mende. 

900


epala. "Interj. Lo mismo que epa! Epala danok oiñ maira!" Etxba Eib. v. (h)ep. 

epantsu. "Ephansü (S), dispensa (Doktr 41)" A. 

epantxatu. v. enpatxatu. 

1 epantxu. "(G), rencor, ojeriza" A. (¿Relacionado con enpatxu?). 

2 epantxu. "Epantxian, a expensas (S). Arch ms." DRA. 

epantxu. v. enpatxu. 

eparo. Tiempo, época. Dasagun eparoan tantaia bezelakoa zan ta bizkar zabalakiko mutill ermea. Elizdo 

EEs 1913, 104. 

eparu. v. enparu. 

epaskoa. v. ebasko. 

epasle. v. ebasle. 

epaste. v. ebatsi. 

epats. "(G-nav), regüeldo" A. v. aupats. 

epatu (Dv, A, -ph- H). 1. Acabar. Luzatzen duenak eztu epatzen. "Qui délaie, n'achève pas". O Pr 305. 

2. (AN-erro ap. A; -ph- SP, Dv, H), epetu (V ap. A; Lar). Fijar un plazo; limitar, poner límite(s). "Déterminer 

un temps prefixé" SP. "Surseoir, fixer un terme, un délai" Dv. Cf. Lar: "Día diado, egun epetua". Hurbil duan 

finak sarri ephatuko dik bizitze hunetako korsu laburra. SP Phil 544. Adiskidetasun hek [...] sartzen eta ephatzen 

dire haragizko bekhatuan. Ib. 288. Eztezazula zure pazienzia epha egiten edo eginen zaizkitzun horrelako edo 

halako bidegabetan. Ib. 189 (He 191 mugarizta). 

epatu. v. topatu. 

epatura, pature. "Epature, pature (AN-erro), corte" EI 383. 

ephatxu. v. enpatxu. 

epau. v. enparu. 

epazarte (BeraLzM). Tiempo libre. Abenduan epazartea izaten da beñepein elizara etortzeko. "Tiempo 

disponible". Ayerb EEs 1914, 212. Orain dugu, Grial, / ikasgu aitorren epazartea. Gazt MusIx 113. 

epe (V, G, AN, B, -ph- L, BN, S; Mg PAbVoc, Añ, Lecl, LE Urt Voc, Hb ap. Lh, VocCB; -ph- SP, Urt I 552, 

Arch VocGr, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 76, 92. 1. Plazo, tiempo, espacio; tiempo fijado, determinado; 

aplazamiento, dilación. "Terme" SP. "Labur ditzagun epeak, acortemos los plazos" Lar (s.v. acortar). "Largas, 

dilaciones: (c.) luzamenduak, [...] epeak" Añ. "Nik eman dirua ekharri du bere epheko, il a porté pour le terme 

l'argent que j'ai donné" Ib. "Plazo" A. "Hura egiteko [...], epea paratu zuten (B)" Gte Erd 76 (s.v. eguna 

señalatu). "Lau urteko plazoa (epea) dute lan ori egiteko (G-azp, AN-gip), [...], lau urteren epea eman dakote 

(BN-arb), lau urteko epea eman zioten hura egiteko (BN-lab-arb), gauzak erosteko epea heldu zen (BN-lab)" Ib. 

92. Cf. asti edo epe CatBus 24, epe edo luzamen Gco I 436, ephe edo denbora Hb Egia 125, epe edo plazo Arr 

May 180, epe ta plazu Ur MarIl 32. Tr. Documentado en textos de todos los dialectos menos en suletino. 

Apenas se encuentra en textos vizcaínos anteriores a finales del s. XIX. En DFrec hay 214 ejs. 

Hark ehori eztemaio oren baten ephia. E 35. Erioa iaugiten da guti uste denian / eta agian ez emanen 

konfesione ephia. Ib. 39s. Handik [zerutik] ephe iakinean / iautsiko da lurrera. EZ Noel 37. Ungi egiteko ere 


mende. 

901


ioan daiteke ephea, / Ezen orduraño dugu salbatzeko artea. EZ Man I 81. Lurreko ephe guztian nauenean 

ondratu. Ib. 55. Orobat luza ezazu / Arren ene ephea. EZ Eliç 72. Lur zohitik illkhi dena gero ere lurrera, / 

Epheak iragan eta bihurtzen da berera. EZ Man II 97. Zure ganik partituren eznaizela ephetan / lurrean bizi 

nadilla utziko nauzunetan. Ib. 19. Anhitzetan egun baten tregoaren, ephearen eta espazioaren eskatu zen. Ax 

167 (V 112). Abiatu zen bere hitzean eta ephean pagamenduaren egitera. Ib. 430 (V 279). Egunetik egunera, 

garizumaren hastetik akhabatzera, [...], azken ephera luzatzen du. Ib. 547 (V 351). Konsolazionea etorriko 

zaitzu bere ephean. SP Imit III 30, 2 (Ch denboran, Mst thenorian). Ez othe zenduen epherik eta lekurik aski? SP 

Phil 41. [Pena] epherikan eztutenak, / Gaistoen punitzeko. Arg DevB 8 (cf. infra EPERIK GABE). Ainbeste 

urteren epean atsotu bear [Euskera]. Lar DT CCIV. Badutela oraiño denbora eta ephe luze bat bizitzeko. He 

Gudu 164. Eperik ezta Josef kunplitzen eztanik. Acto 106. Ejenplo eder asko emateko epe luzeagoa eman zion 

Jaunak. Cb Just 56. Nere biziaren denbora [...], laurogei urte geienaz izan diteke. Baña epe luzeagoak ar 

ditzagun. Cb Eg II 89. Gure salbamenduko egortzen darozkigun [...], eta ephe laburra duten arbuio, eskasia, 

gaitz eta bertze lazeriak. Lg II 214. Helduden ilhabethe germinal daitzonaren leheneraino baizen emaiten ez 

zioten terminoa edo ephea luzatua dela. Revol 147. Pentsa zak dohakabea, / Hire epea / [...], / Hurbil dela. 'Que 

ton terme [...] est proche'. Monho 112. 

(s. XIX). Pagatu ez duenak bear zan epe edo denporan. Mg CC 211. Illa bete barru pageetako epiaz. Mg CO 

90. Ematen diozka laureun ezkutu urte beteko epearekin, euneko ogei ta bosten irabaziarekin. AA II 190. Bete 

ziran epeak, asi ziran euri jasa izugarriak. Ib. 131. Jendea ugaritu zan denpora laburraren epean. Izt C 3. Nok 

bateatu lei estutasun orduan, seiña Elexara eroateko eperik ez dagoanean? CatBus 52s. Badakizu zuk hobeki / 

Baliarazten segurki / Lotarako den ephea. Gy 297. Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean. Ib. 100. 

Ikusirik epe laburrean guziak iltzera zijoazela. Lard 100. Jainkoak iguriki zaitu; ephe guziak eman darozkitzu. 

Dv LEd 234 (Cb Eg II 131 denbora au eman dizu). Nere etsaiek, ephea akhabatzen zeraiela ikusten dutenean. 

Ib. 176. Ephe hortan, bi edo hiru aldiz ogia nahasten da. Dv Lab 52. Zer! hunen ephe laburra dute bizitzeko? Dv 

Dial 9 (It orren denbora gutxian, Ip hain denbora gütiz). Egun artako epe izentatuan sartu ziran kutxan. 'En el 

plazo señalado de aquel día'. Ur Gen 7, 13. [Neskatxa] on baten bilhatzeko harrezak ephea. Elzb Po 221. Bera 

urduri edo ipurdikarea, / Gauza danetan palta ebana epea. AB AmaE 248s. Indazue zortzi egunen ephea. Jnn 

SBi 96. Non ez deien Jinkoak emaiten urrikitzeko epea. HU Aurp 139. Noiz behar duen bakhotxak komuniatu, 

[...], ala ilhabetetik, ala bertze edozoin ephetik. Arb Igand 114. 

(s. XX). Ephe den gutienekorik gabe bideari lotzeko. Prop 1901, 26. Ameriketan egon den ephe guzian. JE Bur 

19. Ephe luzea iragan zen. Ib. 80. Azoka da, [...], lagun arterako beta egokia, jan edanerako epe gozoa. Ag G 

79. Diru ori [...] bigurtzeko amar urteko epe-barruban. Kk Ab I 78. Hatsaren hartzeko eperik utzi gabe. StPierre 

39. Ez du oraino hainbertzeko ephea, hauzoko sorro pullit bat guretua dugula. Barb Sup 76. Nork erran behar 

zien epe laburrik barne aberatsak izain ginela? Zub 62. Bidaiaren eiteko / labur da epea. Etcham 174. Ephe 

berean, arteka batetarik, ibaia ikusten dugu. 'Al mismo tiempo'. JE Ber 83. Amar urteko argittalkixun epiaren 

begira eguala. Otx 5. ["Euskaltzaleak"] epe bat yarri dezake --Lotazilla 15-gna. arte? Ldi IL 101. [Dirutza] ori 

bera, urte betekako epez, euneko lau-t-erdian sartzen dala. Ib. 97. Gertutzeko amabost eguneko epea degula. 

TAg Uzt 48. Oraintxe Aitarenganako bete zait epea. "Se me ha cumplido el plazo". Or Poem 536. Ipuinak epe 

laburretan asmatzeko doai berezia zeukan. Mde Pr 101. Urteak aurrera ziazen, eta betetzen ez dan eperik ezten. 

NEtx Nola 19. Banco Vizcaya-ren bidez 2.095 pesetako letra, zortzi eguneko epeaz, jarri dizut. Ib. 17. [Eriotzak] 

mugatu egiten digu epea. Txill Let 128. Lau ordu luze oraindik: ura epe azkengabea. Ib. 52. Bitartean 

gudaritzara joateko epea bete zitzaion. Etxde JJ 63. Nire egitekoa egun bateko epean bukatuko diat. Ib. 53. 

Selinonta, Himera-ta, zenbait urteren epean porrokatuak zituzten. Zait Plat 18. Biar arte, ba dozu epe naikoa, 

erantzuna emon dagidazun. Erkiag BatB 130. Orrelako eperik edo neurririk gabe [nai du bizi]. Vill Jaink 112. 

Luza ezaiozu epea. Osk Kurl 26. Idazle bezela ere ez dugu epe luzean jarduna. Onaind in Gazt MusIx 146. Nere 

ipuia bukatzeko epea, lau egun barru betetzen zaidala. NEtx LBB 116. O mement baten epearentzat Jainko 

banindaike izan! Xa Odol 303. Jaunak epea erabagi dau: biar beteko dau Jaunak bere itza lurraldearen aurka. 

Ker Ex 9, 5 (Dv ordua berezi du, Bibl garaia finkatu). Aurrera darama "Auspoak", eperik luzatu gabe, hartu 

duen bide ederra. MEIG III 68. Gerorako utzi gabe, "gero" horrek ez bailuke epe jakinik izango. MEIG VIII 39. 

Laster esaten da hori, epea nekez eta geldiro bete bada ere. MEIG VII 161. 

v. tbn. Harb 342. Arg DevB 172. Tt Onsa 125. Brtc 121. Gco II 85. Astar II 71. MarIl 99. It Fab 47. Hb Egia 

125. Laph 138. Zab Gabon 79. Arr May 101. Arb Igand 115. Barb Sup 184. Enb 34. Zait Sof 173. BEnb NereA 

55. Larz Senper 46. NEtx LBB 84. Berron Kijote 81. 

Tiempo libre; respiro, descanso. "Loisir" SP. Eztu epherik nihon ere, il n'a point d'arrêt en aucun lieu" Ib. 

Norberak lana ta besteak jana, norberak nekea ta besteak epea. Ag G 370. Lanak epea ematen bazion, bildu oi 

ziran. Etxde JJ 88. 

(Usado como posposición). "Amabortz egun epe (AN-5vill, B), dentro de quince días" A. 

2. Epoca, tiempo. Gizonaren adiñari zioat begiratu / Zeña baita leheneko ephetarik laburtu. EZ Man I 25. 

Holaxe zabiltzan heben / leheneko ephetan. 'Dans les temps anciens'. Casve SGrazi 164. 

Momento. Poema osoa begiz jorik, bost epe bezala zenbatu genitzake, batasunaren murrizte aundi barik. 

Onaind in Gazt MusIx 152 (v. tbn. 154). 


mende. 

902


3. (V, AN, BN-baig; Mg PAbVoc, Añ). Ref.: A; Satr VocP. Calma, sosiego; aguante, paciencia. "Epe 

galantekua, de buena pachorra" Mg PAbVoc. "(Con) sosiego, con flema: (c.) epe-, soseguz" Añ. "Ephe haundia 

du (BN-baig), tiene gran cachaza" A. Tr. Documentado en autores vizcaínos (tbn. en Cardaberaz en un texto 

de este dialecto), además de en el guipuzcoano Lizardi y los septentrionales MarIl, Hiriart-Urruty y Etchamendy. 

Epe galantagaz guztia entzun, eta azkenean sazerdoteari modu onetan esan eutsan. Cb EBO 43. Biurtzen nas 

bekatura, eta sosegu epe andiaz nago, onduko nazalako itxaromenaz. Añ EL 1 60. Gu ementxe geldi, epe ta 

soseguz. Añ CS 55. Kuraitu zaitez arren, kemen artu Eloisa! / Alaitu eta epe piskatxo bat artu. AB AmaE 108. 

Ez baitzuen eperik, zerbeit ongi norbeiti egiteko behin gogoan hartuz geroz, hura egin arte. HU Aurp 86. Toki 

paketsuak, [...] iturrien zurrumurru ta gogoaren epeak. 'La quietud del espíritu'. A EEs 1916, 301 (del prólogo 

del Quijote). Noizean bein zeinutegiko mutillak, epea galduta, "daun" aul-aul jotzen zuten. A Ardi 62. Basurdeak 

hartzari: / Alimal' asprea, / Ez nuk ez ni hobendun, / har-ezak epea! Etcham 148. Biyer esangotzut, ordura 

arteko epeik badozu. Kk Ab II 150. Badakusat iduriz, / gelan lekaidea. / Aren eginbearra, / epez ikastea. Ldi UO 

13. Gergorio etzan epe larrekoa [..], ernegazo eutsien auntzok. Akes Ipiñ 32. Kondenatzen baititu gure 

laxakeria eta gure ephe eta nagitasun deithoragarri guziak. MarIl 109. 

4. Tiempo atmosférico. Igandez kanpo gutik zarpan mokanesik; / Ephe eztiz bizkarra gehienek hasik. Hb 

Esk 165. 

5. "(G-to), idea. Unlakok eman zien epea etxe au ola egiteko, fulano les dio la idea de hacer así esta casa" A. 

- EPEA EMAN. a) Dar tiempo, dar prórroga. Cf. supra (1) ejs. del tipo oren baten epea eman, urrikitzeko epea 

eman, etc. [Hartzeko dunak] igurikitzen deratzunean eta emaiten ephe, orduan luza dezakezu pagamendua 

ephe hartaraiño. Ax 243 (V 163). Nundi dakizu emongo deutsula Jangoikuak epe, asti edo denporia? Mg CO 

201. Nezesidade modu bi jazo leitekez, bata inundik eperik emoten eztabena, eta bertatik erremedijetan ezpada, 

kalte andijak ekarriko dituzana. Astar II 71. Leku piskabat emateko, eta guzia pagatuko ziola; baña eperik eman 

nai izan etzion. Lard 411. Epea eman zaidak eta guzia ordainduko diat. Ir YKBiz 258. 

b) Citar, emplazar. Luzatu behar dio aldi bateraño absolbizioa, egunen batzuen buruan biurtzeko, epea 

ematen diola. Ub 211. 

- EPEAN (Añ). a) A crédito; a plazos. "Fiar a uno [...] epean emon" Añ. v. EPETAN. Eskeñiko diozke aurrez 

diruak, [...], eman ere bai epean gari ta artoak. VMg 76. Gauzia salzen dabenak balijo daben baño geijaguan, 

epian emoten dabelako. Astar II 168. Gero joan zen erosi berri zuten pick-up ederrera, epean erosia, bixtan da, 

eta ospil bat ipiñi zuen. Mde Pr 148. Emoniko diruagaitik edo beste gauza desegingarriak epean emoteagaitik, 

irabazi larregiak edo euneko geiyegiak eroaten dituezanak. Itz Azald 105. 

b) (Precedido de genitivo). "Ene ephean egotu da, il a demeuré à m'attendre. Ene aioan" SP. v. 2 epai, 2 epaitza. 

- EPE HARTU. Demorarse; detenerse, descansar. Egunetik egunera, heriotzeraiño luzatuz eta ephe hartuz, 

orduan erremediatuko zarelako esperantzarekin. Ax 217 (V 145). Ermitauak etzuen eperik ez pausurik hartu, 

[...], kapera berritz altxatu arte. Zerb Azk 45. 

- EPEETAN. A crédito. v. EPEAN. Dirua epeetan eta ordeaz emon agaiti korriarik eroan badozu. Añ EL 2 

151. 

- EPE GABE. Antes de tiempo. "Aboriri, haurra galtzea, [...], ephegabe erditzea" Urt I 36. 

- EPE GUTXIKO. Urgente. Beste premina edo nezesidade batzuk eztira ain epe gitxikuak. Astar II 71. 

- EPERA EGON. "Ephera egotea, attendre le moment favorable" Dv. 

- EPERIK GABE. a) Sin fin, sin límite, sin descanso. Behar da [...] gure espiritua [...] beha dagoen epherik 

gabe. SP Phil 471. Eperik gabe bethi guardian izan behar diizi. AR 408. Ene orde egonen zirela sakramendu 

sainduaren aintzinean, epherik gabe, kontinoki. JesBih 399. Maria emaiten zaio, epherik gabe, Jainkoari. MarIl 

108. Epherik gabe othoitz egin behar dugu. Jaur 194. Uria ari zen epherik gabe. Prop 1880b, 261. 

b) (Uso adj.). Impaciente. [Mezea irago] ez ekion, Usola eperik bagea, / Ez da arrietatik bada asi pasetan? 

AB AmaE 271. 

- EPETAKO. Prestado. Barautsak, epaikiak ta gañerako erremintxa guztiak epetakuak ei zituen. SM Zirik 

106. 

- EPETAKOA(K) EGIN. "Se dice de la pillería de no pagar el consumo hecho en la taberna o la posada. 

Epetakuak eitten zaliak, nik dakiran batzuk, unos que yo sé, aficionados a no pagar lo consumido" Etxba Eib. v. 

EPETAN EGIN. 

- EPETAN (V, G; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. a) A crédito, al fiado; a plazos. "Fiar, vender fiado, [...], 

epetan saldu" Lar. "Zoorrean gauza bat erostea ta epetan da koskean da sotzera, bat dira" Ezale 1897, 142a. 

"Epetan erosi, saldu. [...] comprar o vender a crédito. Epetan erosi eta epetan saldu, tratulari eskasan jiria" 

Etxba Eib. "Epetan bizi. Vivir de fiado o del cuento. Lengo biargiñan burubidia, urte guztian epetan bizi, antes 

el destino del obrero era vivir todo el año a crédito" Ib. v. EPEAN. Begira idi edo beiak eman ote dituzun 

epetan, usuraz kargatzen dezula eroslea. AA II 190. Geienez epetan ordaintzen deutsue otsein-saria. "Con los 

pagamentos a largos plazos". Or Tormes 93. Berela ekarri eban sagutei bat epetan. "Buscó prestada una 

ratonera". Ib. 53. 

b) (Con vb. como ibili, etc.). Dando largas. Ezta ia gehiago geroko gerorik, luzamendurik eta ez ephetan 

ibiltzerik. Ax 53 (V 34; Añ GGero 47 epetan ibilterik). Ahaleginean eta epetan ibili gabe sendotu behar den 


mende. 

903


hilzorikoa. MEIG IV 132. 

- EPETAN EGIN. "Escabullirse sin pagar el consumo de la taberna. Plaentzian epetan eiñda datoz, amen beste 

bat eiteko asmuan" Etxba Eib. 

- EPETIK EPERA. "Ephetik ephera, de délai en délai" Dv. 

- EPEZ. Con calma. "Ephez egotea, ne pas se presser, attendre l'évènement, rester dans la spectative" Dv. v. 

epero. 

epe. v. (h)ep. 

epeatu. "Epheatu, esperar (Arch)" DRA. 

epedun. 1. Paciente. Gure Jangoiko epedun urrikalti maitea, Altissimus enim est patiens reditor (Eccl 5, 4). 

Mb IArg I 122. 

2. "Ephedun, qui a délai" Dv. 

epegabeko, epebako (V-ger-m-oroz-ple ap. A). "Impaciente" A. Maitasuna epebakoa izaten da, guztia batera 

nai izaten dau. GMant Y 1933, 190. Tximistia legez zidor-bide ziar, / gazte epebakua aurrera dua. BAizk in 


epegabekokeria, epebakokeri. Impaciencia. Asmo ta elbururik gorengoa, gauza bat da, eta epebakokeria 

beste bat. GMant Y 1933, 191. 

epegaitz. Impaciente. Arimeak bakarrean diardu deika ta intzirika, epegaitz eta dardarti. Onaind in Gazt 

MusIx 153. 

epeile. v. epaile. 

ephein. v. epain. 

epeiteko. v. epaiteko. 

epeka. "(V-ger, AN), a plazos" A. En DFrec hay 6 ejs. de epeka. 

Por etapas. Ixillezko jakite ontan maillaz igorik doa arima, epeka bezela. Onaind in Gazt MusIx 146. 

epekari. Prestamista. Epekari batek zordun bi ebazan. Ker EMeza 188 (ap. DRA). 

epel (V, G, AN, -ph- L, BN, S; SP, Mic 9v, Urt III 217, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl; -ph- VocBN, Gèze, Dv, H). 

Ref.: Bon-Ond 154; A; Etxba Eib; Lrq /éphel/; Iz Ulz, To; Gte Erd 56. Tr. Documentado en todos los 

dialectos. Entre los autores septentrionales anteriores a 1850 es más frecuente en la acepción de 'poco fervoroso', 

en la que hay testimonios desde Leiçarraga. I (Adj.). 1. Tibio, templado; cálido. "Epéla, lo tibio; trepéla, lo 

tibio que más bien está frío" Iz Ulz. "Au ez da saldia, au da ur epela" Etxba Eib. "Eguzki epeletakoa izan: mizke 

azia izan (G-bet)" Zait Sof II voc. "Katuak epelera datoz (V-arrig, G-azp, AN-gip), eguzkiaren (berora)" Gte Erd 

56. Cf. en la documentación medieval: Epeleta garaikoa, Epeleta beerekoa (1284), Domingo de Epeloa 

(1254), etc. Arzam 213. 

Ur beroz erre den poxuak [sic] beldur da epelarenzat. Volt 191s. Trenpa hur ephelean hogoi eta laur orenez. 

Mong 587. Urteak baditu negu otza, udaberri epela, uda beroa. Mb IArg I 169. Idukitzekó bañubát ur epél ta 

beros. LE JMSB 335. Nola ur epela trokatu edo errebesa erazitzeko ona dan. Mg CC 232. Mundubaren aise 

epel ta itxaaskorrak desegiten dau arimako zuritasun eder au. JJMg BasEsc 236. Pagoaren ezkurrak, urrak eta 

aziak ur epeletan beratu bear dute. It Dial 105 (Ur epeletan; Dv ephelean, Ip ephelian). Neguko euri-jasa ta 

elurte luzeetan [ur] epel garbia [ematen dute]. Izt C 75. Aize ephelen hasperenak / Urterazirik elhurrak. Arch 

Fab 165. Primadera sartzerako egun goxo-epheletan. Gy 72. Aize epel batek pizti guziak itsaso gorrira bota 

zituen. Lard 70. [Antzara sortu berriak] gizentzekotan, ezartzen dira lekhu hertsi, ephel, itsu batean. Dv Lab 292. 

Ixur zazu emeki emeki taza bat esne ephel. ECocin 35. Katuak su ondoan lo egiten du, eta epel badator, siñale 

da sua dagoala. Urruz Urz 37. Beti ur epelean ibilli gabe, oingoan gogor asi bear degu. Apaol 47. Airea 

gorriegosi, jasan ahala epel eta pisu. HU Zez 15. Bei batzuek, eguzki epela artuaz bedar ianean. Ag AL 54. Oi 

epelean geldi-geldi egonda [...] pitin bat bere tentunera etorri zan. Ib. 84. 

(s. XX) Lenengo argi errañuaren txera epela. Ag Kr 214. Gaua heldu zaukularik gainerat epel eta ixil. JE 

Bur 166. "Ixpille-saletxe" izan zuan bere lendabiziko kabi epela. Muj PAm 6. Ur gozoari nahasiz nigar ephel 


mende.


ezti, garbienak. Ox 73. Hegoa epel far-far / heldu zen menditik. Etcham 194. Oron jaki epela / ixan daitela / 

zeure maite-bijotza. Laux BBa 104. Goizez zabali duten belarra / zerbel (epel) dala mailleratu. Or Eus 296. Giro 

epela zan [...], eguraldia laster jasoko zun zantzurik onena. TAg Uzt 262. Magaleko txokondo epelean. Ib. 118. 

[Gizartekeri au] Marx-enaren ondoan ur-epela dala esan geike. Eguzk GizAuz 72s. Udazkenaren arnas epela / 

leunki datorren garaiz. EA OlBe 60. Zuaitz ori etzala beti eguzki epeletan egongo. Munita 36. Itsasoko ur 

epeletan iherika. Mde HaurB 74. Haren larru malgu epela, hain laztangarria. Ib. 24. Eguraldia nahiko epela da 

sasoiarentzat. Mde Pr 97. Argi epela zegoen pistan, [...] pantalla gorrixka batek zabalduta. Txill Let 44. 

Eguantzeko epel-bear arek, egun astun, [...], kixkalgarriaren atadi zirudian. Erkiag Arran 155. Ganbara ephel 

eta garbi hortarat. JEtchep 25. Aize epel da biguna. Uzt Sas 321. Haize epelak badu halako udaberri-susmo 

goiztar bat. MIH 135. 

v. tbn. Hb Esk 236. Elsb Fram 141. Iraola 119. Ag G 281. A Ardi 48. Ill Pill 3. JanEd II 12. Tx B I 149. Jaukol 

Biozk 25. Zub 101. Ldi IL 44. JMB ELG 16. Iratz 38. JAIraz Bizia 80. Or Aitork 127. Etxde JJ 248. Txill Let 27. 

Anab Poli 34. Gand Elorri 145. Bilbao IpuiB 194. Osk Kurl 19. BEnb NereA 54. MAtx Gazt 18. Salav 13. Ibiñ 

Virgil 77. Alzola Atalak 85. NEtx LBB 222. 

(Fig.). Agradable, dulce. Itxaropen epelaren gozotasuna milizkatuaz. Erkiag Arran 93. 

2. (V, G, L-ain, R-uzt; Aq, H (-ph-)). Ref.: A; Etxba Eib. Tibio, poco fervoroso, laxo; sin vigor, apocado, 

tímido, cobarde; enclenque, enfermizo. "Mutil motela, ezkela, epela, es insulso, caído y para poco" Aq 400. 

"Gogo ephela, volonté tiède, sans résolution" H. "Lo contrario del castellano, en que "templado" se extiende a 

significar 'vigoroso, sereno'" A. "Eulie baño epelaua, más cobarde que la mosca (V-ple)" AEF 1921, 59. "Gizon 

epela, ur epela bezela igoiñgarrixa" Etxba Eib. 

Ephel baitaiz, eta ezpaitaiz hotz ez erakin. Lç Apoc 3, 16 (Tt Onsa 32, He, Dv, Ip ephel, TB, Echn, Ur (V y 

G) epel). [Ari zen] ene bihotz epelaren / Gar behar zen gauzetan, gortzen. 'À mon cœur tiède'. O Po 50. Bethi 

gare ephel, zuk berotzen gaitutzu. Ch III 14, 2. Azkenean gelditzen da bat aditu ezpalu bezain otz edo epel. Mb 

IArg I 81. Bere bizimodu lasai epelarekin. Ib. 82. Atseginz epelak, atseginz beroak, [...] naigabe erdi otz eta 

atseginz erdi beroak. Ib. 169. Arima ephelak ez du berthutean aitzinatzeko lehiarik. Lg II 197. Zer da komünione 

ephela? CatLan 138. Ain epel, nagi ta ardura bagaak gauza ain astunian. Mg CO 95. Gure erreguak askotan 

izan oi diran edo epelak edo gaizki egiñak. AA III 403. Giristino laxo ta ephel, menturaz gaizki handirik 

ezagutzarekin egin eztuen [bat]. Dh 134. Inok kasurik egin ez deutsan neska epel bat, edo mutil makal bat. fB 

Olg 62. Berenozko miin zorrotzagaz, labanagaz ta epelagaz galdu dabela askoren ondria. fB Ic II 213. Iraatsiko 

al deutse indarra nire berba epelei. JJMg BasEsc V. Ephela sustatuko da bere anaia arreben kharraz. JesBih 

394. Nire erregu ta errezuak dira laburrak, epelak, otzak. Ur MarIl 104. Hanketarik flako, ephel paparoa. 

"Gémissant". Gy 5. Aien sinistea oraindik epela zan. Lard 405. Izan balitza euren odola / Gurea legez epela. AB 

AmaE 38. Kristau epel ta pekatari gogortuai. Bv AsL 83. Arima khartsuen kontsolazionearentzat, ephelen 

sustatzeko. Lap 419 (V 191). Gaurrarte ni txakilla izan nau ene emazte zoro onek, makala, barritsua, epela, 

ezereza. A BeinB 73. 

(s. XX). Gizonik epelenak asartu oi dira. Ag Kr 186. Saietsok berotuko dauskadaz, epel, irabijo bako, eztakit 

zelako ori. Kk Ab I 33. Berotu zadazu nere biotz epel au. KIkG 84. Karlista buruzagi epel batzuk zillarra nai 

omen zuten, ez gerra. Or SCruz 75. Autormen otzak... / Asmo epelak. Enb 102. Nori diñotsak ik ezer, [...], 

lumabako mozolo epel orrek? Otx 38. Ori dan bizia ta saiatua ta ni naizen epela ta ezereza. ABar Goi 30. Hilik 

zegoela eme-gorputz hori, harentzat bederen, besteen artasun epelak desiragarri aurkitzen bazuten ere. Mde 

HaurB 38. Makiña bat gogo-epeleko parrealdi egiten zitun. Etxde JJ 27. Zenbat-eta biziago izan nere zorionazkurea, 

ainbat-eta epelago nere bizigura. Txill Let 101. Artan lasai egotea erabaki nuan epelago ta nagiago 

bederen. "Remissius neglegentiusque". Or Aitork 117. Ostoek alkarrekin sortzen zuten soñu "epela" 

ixiltasunaren otsa esan zitekean. Anab Poli 24. Irri ephel bat jauzi zitzaioten bi adixkideri. JEtchep 85. Beti 

berotu nahiz arima epela. Xa Odol 133. Gu erdi-aldeko epel horietakoak gaituzu. MIH 140. Heriotze "on" batek 

azken epela ipintzen dio bizitza epel bati. MEIG III 92. 

v. tbn. He Gudu 122. Mst III 18, 3. Gco I 390. Zav Fab RIEV 1907, 535. Jaur 118. Azc PB 176. Ag G 19. 

ArgiDL 80. FIr 163. Ldi IL 74. 

3. Caliente (habiendo recibido una tunda). Cf. infra EPEL-EPELIK. Bakaldunaren erremuskadeaz, 

autseziperdi urten ziran jauregittik katu bustija baño epelago. Otx 53. Atzi dute, ta larru-gorri, / eman ere eultzi 

epela. "Una buena tunda". Or Eus 160. 

II (Sust.). 1. Calor, ambiente cálido. Tr. Documentado en textos meridionales a partir de mediados del s. 

XIX. Suaren epelean jarrita ardatzean diardute. Arr GB 67 (ib. 47 amaren epelean). Neguan epeletan, 

kerizpetan udan. AB AmaE 259. Epeletatik urtenda nago / Orain begira jarrija. Enb 121. Elurretan, or, txoria, / 

epelak ogetuta, ire kabia / lênen bai azkenengoa. "Labrado por el calor". Ldi BB 36. Eguzkiaren epela egunero 

inguruan sortzen dakian emakumetxoa. TAg Uzt 313. Kaikuko epelean orduerdi batez dagoala, mami biurtzen 

da esnea. Ib. 89 (v. tbn. 199 y 75). Oiaren epeletik aldegiñik. Erkiag Arran 78. Eguzkiaren epelak gozatzen eta 

berotzen deutsaz gorputzeko atalak. Erkiag BatB 115. Buruan, Gotzaiaren / eskuen epela. 'El calor de las manos 

de Obispo'. Gand Elorri 107. Zuk eman dezu ainbat aurtxoren / babesa eta epela. Lazkao-Txiki Auspoa 67, 76 

(ap. DRA). Euzkiyen epeletan. Alzola Atalak 66. Urte askuan izan dezala [txapelak] / zure buruko epela! In Uzt 


mende. 

905


LEG II 158. 

Amparo. Gure mutillak euki ezkero / laguntz onaren epela, / Emen irtengo lirake onak / kanpo aldetan 

bezela. Basarri 98. 

2. "Onek bota zizkiguk epelak! ¡vaya una salida!, ¡éste sí que nos ha puesto el gorro! (G-to)" A EY III 334. 

Eta zirti-zarta, epelak emon eutsazan Migel erok gixon arrituari. EgutAr 20-11-1956 (ap. DRA). Batere enun 

pentsatzen bañan / oraiñ entzun det epela. Lazkano in Xa EzinB 135. Epelak sartu dizkiok [bertsotan] aitari; 

baña bapo zeok, motel! Ataño TxanKan 76. 

Tunda, paliza. Bigai gazte bat bazterrak joka / artu zituan epelak. Auspoa 74-75, 209. 

- EPEL-ARO. Tiempo cálido (templado). Epel-aroa eltzen danean, txiroak eta landerrak zeru txiki baten 

pozkaria izaten dabe. Erkiag BatB 35 (v. tbn. 170). 

- EPEL-HAUTSI. "Epel-autse (R, S), epelautsixerik (Sal), calentito" A. "Ephel-hautsixerik (S; Foix), tiède" Lh. 

- EPEL BERO. Medianamente caliente. Garbitu bear da eskuz ur epel beroarekin. It Dial 89 (Ur zerbait 

beruagaz, Dv ur erdi beroan). Kapea izateko estaliko dun basoan bear, epel bero antzean eguzkiak jotzen ez 

duala. JAIraz Bizia 80. 

- EPEL EGIN. Hacer un tiempo templado. Epel egiten du tenor hartan. JE Bur 37. 

- EPEL-EPEL. A) (Adj.). Muy templado. Udarako egun-senti epel-epel bat zetorren. Ugalde Iltz 26. Ia epelepel 

geratzen zaien ba oiñguen. Alzola Atalak 57. 

B) (Adv.). a) Suavemente. Arpegi alegria erakusten bajako tentadoriari, esanagaiti epel epel, makal makal, 

zagoz geldirik. Mg CO 154s (v. tbn. CC 110). Epel-epel, bigun-bigun, samurtasunik andienagaz, asi zan 

negarrezko soiñuan eresi au esaten. Ag AL 31. 

b) Fríamente, despiadadamente. Tiro bana sartuko deutsuet epel-epel, gibelean zear. Erkiag BatB 142. 

- EPEL-EPELA. (Estar, etc.) templado. Hain xuxen ardu harek zian ezari kapitainaren papua epel epela. 

Const 33. 

- EPEL-EPELEAN. a) Con tibieza, sin interés. Herodesek Galileako kristauai [...] epel-epelean, ezer ez 

baziran bezala, begiratzen zien. Lard 501. 

b) En caliente, en un ambiente cálido. Jarri egizkidazu poliki mantaleko txokoan eta ementxe eramango ditut 

epel-epelean. TAg Uzt 117. 

- EPEL-EPELETAN. En un ambiente cálido. Neguan izaten da besigutea; neguan, legortarrak epel epeletan 

lo dagozan bitartean. Ag Kr 36. 

- EPEL-EPELIK. (Ir, etc.) caliente (habiendo recibido una paliza). Ogei ontzi ia ur oso ondaturik, / Etsai 

burua iges dua epel epelik, / Kapitana guria zapaldu bagarik. AB AmaE 99s. 

- EPEL-GIRO. Tiempo cálido (templado). Abendua izanarren, epelgiro ederra egiten zun eguzki zimelaren 

erraiñupetan. Etxde JJ 33. 

- EPELIK. "Epelik (AN, B), tibiamente" A. Ikusteaz hain epelik eta hotzik heldu naizela zure aldarera. SP 

Imit IV 14, 1 (Mst ephelki). Bizkortu nagizu, banakutsu nagi epelik. Añ EL 2 14. 

- EPEL-HIL (G-to, B ap. A; H). "Presque tiède, à moitié froid. Id. hotz-hila" H. "Agua insípida" A. "Epelille, 

tibio (B)" Inza RIEV 1928, 152. 

- EPEL HOTZ. Tibio (cercano a 'frío'). Ortxe datza, epel otz, irribarre antzez, Kristori azken-laztan egokia 

ostu urren. Erkiag BatB 203. 

- EPELTXEAGO. Algo más templado. Columbiako hegal hau bere heinean epelxagoa omen duk. JE Bur 113. 

Gaur epeltxeago dago eguraldia. Izeta DirG 59. --Burdeosko ardoa al degu? --Bai, jauna. --Epelxeagoa bear 

luke. Lab SuEm 172. 

- EPEL-ZERPHEL. Indiferente, tibio. Hemen ephel-zerphel egonen dira [gizonak] hein berean uda ala negu. 

SoEg Herr 29-9-1960, 1. 

Etim. Para su posible comparación con formas indoeuropeas, v. BAP 1951, 581. 

epelaldi. Acción de calentar un poco. Arrats atako bigira, billera edo batuerea amaitu zan, da iagi ziran 

danak oiari epel-aldi bat emoteko gogoagaz. Ag AL 66. 

epelalditxo. Dim. de epelaldi. Buruak berotu ustetan [...], doi-doi epelalditxo bat eman zien. Etxde JJ 47. 

Egugiroak elur aurretiko epel-alditxoa artu zun. Ib. 257. 

epelarazi (-ph- Dv, H), epelerazi (-ph- S ap. Lrq). Hacer templar. "/epheleás/, faire tiédir" Lrq. Alegin 

guziak egin zitun bere anaiaren irakiñaldia epelerazten. Etxde JJ 124. 

epelarazle (-ph- Dv), epelerazle (S ap. Lrq). "/epheleasle/, qui fait tiédir" Lrq. 

epelbera. Templado. Ordurako udabarriko egun epelberaak elduak izaten diralako. Erkiag BatB 35. 


mende. 

906


epeldasun. v. epeltasun. 

epeldu (gral.; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl; -ph- Dv, H), epeltu (-ph- S; Gèze), epildu (Mic 6v), epeldutu. Ref.: 

A; Lh (epheldu, -tü); Lrq /éphelt/; Etxba Eib; Gte Erd 86, 284. Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos. En DFrec hay 2 ejs. 1. Entibiar(se), templar(se). "Rendre ou devenir tiède" SP. Tbn. en Izt C 235, en 

una lista de términos relacionados con el tiempo atmosférico. "Epeldizuz pare bat arrautza" Etxba Eib. "Otzak 

etorri naiz, baña sutondu onetan epeldu naiz biziko onduen" Ib. "Arrautza preskuak uretan epeldutzia naikua 

dau" Ib. "Galtzairuak, obeto biarra eitteko, epeltzia biar izaten dau" Ib. "Egualdiak epeltzera dijoala ematen du 

(G-azp)" Gte Erd 86. "Egualdia epeldu egin du (G-azp)" Ib. 284. 

Phereka zatzue zuen ardiak iminzione hortaz epheldurik. Mong 593. Urteak baditu [...] uda beroa ta utza edo 

udazar epelzen ta ozten asia. Mb IArg I 169. Ez deutsa Medikubak itxi gura gaixo bati ura edaaten epelduta 

ezpada. Mg CO 78. Bitartean Dabiden sua zerbait epeldu zan. Lard 195. Edatekoa ere epheldurik. Dv Lab 260. 

Ephel zazu ur xorta bat. ECocin 43. Egualdi otzak baño gaitz geiago egiten dizu barrua geiegi epelduak. Apaol 

118. Ioan ziran sutondora, piska bat epelduteko usteagaz. Ag AL 91. [Gaztenak] han baitzagoden estalirik, 

epeldu artio, bahe baten barnean. JE Bur 76. Antxen epeldu oi zuan oe purtzil bat gabero. Ag G 327. 

Elgebarnek maite zian mahatsaren hura. Ageri zen nuiz zian papua epeltzen hasirik. Const 38. Pertzean esnea 

epeldu bitartean. TAg Uzt 88s. Egurastia galanki beratu eta epeldu zan. JMB ELG 55. Egoaldia epeltzean, 

laxter joaten dira beren larrera. Munita 94. Urrutiko galda eskerga baten errauts epeldua bezelakoa. Txill Let 

133. Ur berozko bonbillaz epeldu zion oia. Etxde JJ 264. Bear bada, epeltzen balu, xuriz [elurrez] jantziko 

lirezke Parisko karrikek. Izeta DirG 63. v. tbn. Erkiag Arran 10. Ibiñ Virgil 113. 

Hurbil zan untzi beltz hori dezagun edan trago bat edo bia; / Bihotza dinat epheltzen hasia. Elzb Po 207. 

Berun urtu gorijak iruntz preskotu dira, ta laba ixiuak bainu epeldutu dira. fB Ic II 93. 

Eta irugarrenari zeuzkalako otzak / Epeldu dizka ederki belarriyen ertzak. Auspoa 120-1-2, 421 (ap. ELok). 

2. (-ph- H). (Uso fig.). Entibiar(se); perder fervor, ímpetu. "(Au moral) s'attiédir" H. Noiz ere gizona hasten 

baita epeltzen, orduan trabaillu aphurraren ere beldur da. SP Imit II 4, 3 (Ch ephelzen). Ezpanaizü aiütatzen 

[...], erras epheltzen eta laxatzen nüzü. Mst III 40, 1 (Ip epheltzen). Etzen oztu, ez eta epeldu ere Jesusen 

guganako amore andia. Mb IArg I 107. Kristaurik geienetan epeldu zan, Jesu-Kristori jarraitzeko gogoa. Ub 

118. Asi ze gutibát epéltzen ferbórean. LE JMSB 409. [Ez] makaldu, ez epeldu, ta ez emon eriotzia motelto ta 

adore baga. Mg PAb 207. Nagoanean [...] gozotasunaz epel otziturik. Añ EL 1 62 (EL 2 71 laxaturik). Baketu zan 

ekatxa? Bada epeldu zan deboziñoa. Añ LoraS 8. Gure zori onaren gogo, gura ta egarria geratu zan guztiz 

epeldua animari dagozkan gauzetarako. AA III 624. Haren bihotza den gutiena hoztu ez epheldu Jainkoaren 

alderat. Dh 263. Deboziñoian otzitu edo epeldutia. Ur MarIl 9. Maria maitagarriaganako debozioan epeldu ote 

zeran. Arr May 79. Amodioetan hazkarrena, [...] ephel daiteke eta iraungi. Lap 47 (V 26). Biak ordutik 

haurretarat ixurtzen baitira, elgarrentzat epeltzen direlarik. JE Bur 98. Beren oitura zaar on guziak epeldu 

zaizka. Ldi IL 169. Bostogei urtez epeldu gabe / artara baitzan emana. Or Poem 555. Bere elkarrekiko bizieratik 

deus ezkutatu gabe, ezer epeldu gabe. Mde HaurB 76. Piarresi bere gorrotozko gogoak epeldu zekizkioken. 

Etxde JJ 128. Ikararik larrienak epeldu, atsegiñik bizienak kamustu. Txill Let 119. Kritiarenganako maitasuna 

etzitzaion epeldu. Zait Plat 9. Euskalzale sutsuenaren garrik goriena ere epeltzeko ta itzaltzeko ere naiko ta 

geiegi. Ibiñ Virgil 23. Lenbizi epeltzen eta gero ozten joan ziran, elkarren artu-emanetan. NEtx LBB 123. Berobero 

ibili zen luzaroan gerra hotza; hotzildu zen poliki-poliki, epeldu gero eta are azkenik, hoztu ez ezik, baita 

izoztu ere. MIH 375. Guatemalara jo beharrak ez dio [Zaitegiri] sorterriaganako grina epeldu, goritu baizik. 

MEIG III 109. 

v. tbn. Cb Eg II 171. JesBih 439. 

Ainbertze orduz Jaunaren aintziñean egoten zen Gotzaia, orain biotz-epeldu zela zirudien. Bera EEs 1916, 

174. 

3. "(V-oroz-ple), encogerse, entornar (los ojos)" A. "Begiak epeldu (V-ple), entornar los ojos" Ib. s.v. begi. 

- EPELDUXE. (Part. con suf. -xe, de valor aproximativo). Ez ditu andik belar-era eramaten inza kendu edo 

eguna epelduxe artean. Mb IArg I 309. Gaztetango beroaldiak, neronen gisan, epelduxe dituenarentzat. MEIG 

IX 91. 

epeldura (SP; -ph- Dv, H). Entibiamiento, tibieza. 

epeldutu. v. epeldu. 

epeleku. "Ephelekutan, en guise de paiement d'un terme. Ephelekutan unhets ezazu, agréez en partie de 

satisfaction, de paiement" H. 

epelka. Aita zugaitzeko arima garbia / oletik arnasa epelka. 'El alma límpida del padre árbol respira por la 

tabla, un tibio [...] aliento'. Gand Elorri 172. 


mende. 

907


epelkatu. "Ephelkatu (BN), attiédir" Lh. 

epelkeria. Insustancialidad, falta de ánimo, de vigor; cobardía. Epelkeria, asko ta errez zabaldu ta suz ta 

burniz laister geldi-arazi bear dan gaitza da. M. Urreta EEs 1929, 185. Epelkeriz, errezago-zalez, koldarkeriz. 

Ldi IL 91. Gure epelkeria, gure eroso-bera soil-soilki ziran errudun. Ib. 91. v. tbn. NEtx LBB 89. "Ganora 

bako epelkerixia arek eiñ dabena" Etxba Eib. 

epelki (SP; -ph- H). Con tibieza. "Tièdement" SP. "Avec tiédeur, sans activité ni zèle" H. v. EPELIK. Obra 

onak ere hotzki, ephelki eta laxoki egiten dituena. Ax 552 (V 353). Leneko bere gauzak bezain epelki ta nagiro 

edo nagiroago egiten ditu urrengo ta beste guziak. Mb IArg I 82. Gure obra on gehienak ez detzagun egiñ 

ephelki. He Gudu 80. Gogo gutxirekin, epelki eta federik gabe. LE Urt 84 (ms. 30r gána gaixtoan epél 

fadorikgábe [¿por federik gabe?]). [Egiten dugun] guti hura ere hain hozki, hain ephelki! Dh 275. Oitura 

bortitzak au esaten baitzidan: "uste al duk oriek gabe egoiterik?". Txit epelki esaten ordea. Or Aitork 206. v. tbn. 


- EPELAGOKI. Más tibiamente. Guk suagoki, aiek baño tinkoago ari izan bearra; ta ez epelagoki, gertatzen 

danez. Ldi IL 57. 

epelkiro (Lar; -ph- H). Tibiamente, con tibieza. Batzu biziro maite ditugu, [...]; beste batzu epelkiro; 

zenbait, bost axola zaizkigu. MIH 269. 

epelontzi. Insustancial. Txaplata, epelontzi, sorgiña! Zer esan nai dezu? Urruz Ezale 1898, 151b. 

epeltasun (V, G, AN, L; SP, Lar, Añ; -ph- H), epeltarzun (-ph- Gèze, Arch ap. DRA). Ref.: A; Etxba Eib. Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos. Es más frecuente en la segunda acepción. La forma epeldasun sólo 

la hemos encontrado en Aguirre de Asteasu. 1. Tibieza, templanza. "Tiédeur" SP. "Ezer gozua bada, bai 

neguko auzkixan epeltasuna" Etxba Eib. Ongi nastu ondorean idukitzen da bere epeltasunean. "En su 

temple". It Dial 86 (Ur, Dv ep(h)eltasun, Ip epeltarzün). Eguzkia, geroago ta goizago, epeltasun bizigarri 

bategaz agertuten zan. Ag Kr 36. Epeltasunik epelenean, arima kabi altuan. Gand Elorri 186. Eguzkiaren 

epeltasun gozoa gorputzera erakarri guraz. Erkiag BatB 193. 

Garaipentxu orren sariaren epeltasuna susmauaz. Erkiag BatB 31. 

2. (Zam Voc), epeltarzun, epeldasun. Tibieza, falta de fervor, pereza. Bero ezazu ene epeltasuna, erra 

itzazu ene inperfezioneak. Mat 254. Obra onak egiten dituztela espirituzko epeltasunarekin. SP Gudu 56. Oi gure 

denborako laxotasuna eta epheltasuna. Ch I 18, 6 (Mst hotztarzüna). Ustez, [...] epheltarzüneki hareganat 

hüllant eraziren dütian. Mst IV 10, 2 (Ip epheltarzüneki). v. tbn. msS 9 (epheltarzün). Naiago zukela epeltasun 

nagi artan baño bekatu larri agerian hura ekustea. Mb IArg I 86. Nere biotzeko epeltasunaren ura ardo guziz 

gozo ta indarsu biurtuko duela. Cb Eg II 78 (Dv LEd 144 epheltasuneko). Ez ahal da estatu kaltekhorragorik 

salbamendukotzat nola epheltasuna. Lg II 197. Nondik heldu da hain maiz epheltasunerat eta bekhaturat 

erortzen bai zare? Brtc 183. Daude epeltasuneko estadu kaltegarrian. Mg CC 231. Ekanduko enas egitera neure 

egitekoak ganora baga ta epeltasunaz. Añ LoraS 178. Dakar berekin, oztasun bat, eta gogoaren epeltasun, 

urritasun eta uzkurtasun bat. Gco II 74. Aiena itzatzu nigandik bekatuaren kutsuak, eta onerako epeldasunak. 

AA I 455 (v. tbn. III 55). Entseia zaite ongi aditzerat zer den ta zertan datzan epheltasuna. Dh 323. Zelako 

oztasun, zelako epeltasun, eta zelako nagitasunagaz esan oi dozu Aita Guria? Astar II 268. Entzutean epeltasun 

oek, esan zeban, ezik, baldin iñori jalkitzen bazitzaion errendatzeko zantzuaren itzik, berak bere atzaparraz 

kenduko ziola bizia. Izt C 349. Epheltasuna eta graziari ihardeste eskasak. MarIl 63. Loikeria ez-aditu au 

epeltasun andian bere begiakin ikusi ondoren. Lard 198. Nere animaren esposoa epeltasunik andienaz artzen 

det. Arr May 99. Ikusten dire, epheltasunean, hoztasunean egoiten direnak, Erlijioneko gauzen eta egien 

gainean. Lap 42 (V 23). Nagia, itxitasuna, epeltasuna ta alperreria dira pekatu ta gaiztakeri guztien ikastegia. 

Ezale 1897, 243b. Bere epeltasuna izango zan: begitanduerea, emetasunezko bildurra. Ag AL 163. v. tbn. Itz 

Azald 183. Semearen erdal soñekoak begiratu, epeltasuna ikusi, [...] ta maitetasunik eza igarri ziotenean. Ag G 

116. Epeltasun hori izkribuz agertzen da bakarrik, ez ahoz. MEIG IV 126. 

epeltsu. Tibio, templado. Haize hegoak dauka epheltsu hazila. Ox 185. 

epeltxo, epeltxu. Dim. de epel. Edari epeltxu bat. Bilbao IpuiB 126. 

(Fig.). Epeltxoa zan, baña siñiste onekoa, Jaunaren bildurrean azia. Ag Kr 186. 

- EPELTXORIK. (Estar, etc.) templado, calentito. Egazti batek goix jagitean bere abia / Beti isten dau otzitu 

baga epeltxorik. AB AmaE 135. 


mende. 

908


epelune (V-gip), epeluna (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 1. "Momento tibio o templado" Etxba Eib. 

"Gabon egunetan egon zan epeluna bat; ostian negua izan da gogorra" Ib. "Edurte ostian epelunia izan da 

berriro egualdi otza" Elexp Berg. 

2. "Lado tibio o templado, en el espacio" Etxba Eib. "Ementxe, aizetatik gordeta, dago epeluna bat" Ib. 

epen-epen. "(G-goi), seguir a duras penas" A (se trata obviamente de una expr. adverbial, no de un verbo). 

epentesi. Epéntesis. Ez baitugu euskal (morfo)fonologi legerik ezagutzen n- eta -iz(a)-ren artean inolazko 

epentesirik eskatzen duenik. MEIG VI 192. 

eper (V, G, AN, Ae, Sal, R, -ph- L, BN, S; SP, Lar, Añ, Lecl, VocCB, Arzdi Aves 165; -ph- Volt 105, Urt III 

432, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Ref.: VocPir 479; Bon-Ond 144; A; Iz To, R 306 y 402; Etxba Eib; Lrq /épher/; 

SM EiPáj 275. Perdiz. "Eperraren umea mendikari (R)" A. "Perdiz común (Alectoris rufa)" SM EiPáj 275. 

"Eperrak, lurrian ataratzen dittu umiak" Etxba Eib. Cf. el topónimo Eperlanda Gand Elorri 97. Cf. itsas-eper, 

ureper. v. baseper. Arenzat eperra, bardin al bada. Lazarraga (B) 1182vb. --Gusturik aurkitzen duzu ]h[eper 

bero hunetan? --Ezta eper galdurik egosi dena baizen. Volt 162s. Ahalge-gabeak bitu epher erreak; zer 

ahalgorrak? ogi-mokorrak. O Pr 9. Bi bihotz dituzten Patagoniako eperrak bezalakoak gare. SP Phil 384 (He 

388 epher). Aren abegi ederrak / Duda baga benzitzen ditu / Kanpoetako eperrak. Acto 310. Izanen düzü emazte 

/ Eper beno üsiago. Xarlem 811. Uste zenduban ipiniko euskubezala eperrak, ollandak, ollagorrak, ta andikijen 

maijetako janari gozuak? Mg PAb 58. Basaurde, eper edo ollagorren eizara. Ib. 105. Geli-okela ondo ifiniak, 

eperra dirudi. Añ LoraS 178s. Eperzakurra eperrari begira egon oi dan eran. AA II 143. Laguntzat dabezala / 

eiza-txakur zûrrak / billatu ta ilteko / eper ta erbiak. Mg in Zav Fab RIEV 1907, 538. Zagia etxean ta / eperra 

espensan. It Fab 171. Naiz dala ollo, eper, / orobat erbia. Izt Po 61. Saritzat emanen zaitzu / Epher, urzo eta 

oillasko / Hexur mamiduna franko. Gy 33. Egosten duzu zure epherra eltzian belharrekin. ECocin 14. Mendian 

zoinen eder epher xango gorri! ChantP 150. Gaur beintzat dozena bat eper bota dituzte. Zab Gabon 64. Praixko, 

guztiz ei zara eizari ederra, / Biotz erdian joten ei dozu eperra. AB AmaE 248. Epher aitamak ez dituk umetarik 

urruntzen. Elzb PAd 17. 

(s. XX). Bide ondotik joan ziran eperren aztarna. Ag G 2. Mahaineko ez da xoririk epherra baino gehiago 

bilhatua denik. Dass-Eliss GH 1924, 468. Soizak mendiko belharretarik / nola bizi den epherra. Ox 143. Eperren 

ankak baxen gorrijak. Altuna 34. Eperra bezain arin. Or Mi 100. Eperrak kantatzen du / Goizetan intzetan: / 

Etzaitezela fio / Gizonen itzetan. Canc. pop. in Jaukol Biozk X. Bordariyentzat txardin-erdiya / erak, ollasko 

gozua / eperrak eta usoak. Inzag RIEV 1933, 417. Naparroa zârrean Larraunen Uitzi / belar goxo tartean eperkabi 

iduri. Or Eus 11 (v. tbn. Mi 112). Egunetik egunera urruntzen ari hainbertze eper, hainbertze erbi eta oro! 

Zerb Azk 46. Ogi mokorren ondotik epher erreak ahorat prest. Etcheb Zeruari 169 (ap. DRA). Zegamako 

apaizak ango jaietarako bi eper arrapatu zituan. And AUzta 42. Markos, eiztari azkarra, [...] sekulako erbi 

mordoa, edota eper-sailla etxeratzen ebana. Erkiag BatB 79s. Pagodeietan usuak urru, / eperrak landa soloan. 

BEnb NereA 40. Eperra ere zintzo asten da / egunsentian kantari. Uzt Sas 321. 

v. tbn. VMg 14. JJMg BasEsc 168. Bil 85. Sor AuOst 88. Enb 183. Otx 108. Balad 131. 

- EPER-HABIA. Nido de perdiz. Zalgi-txaparrean eper-kabia arkitu dut ega-ukaldika. Or Mi 112. 

- EPER-ARRANO. "(Hieratus fasciatus), águila perdicera" MItziar Txoriak 24. 

- EPER-BEGI. "(Hb), 1.º œil-de-perdrix; 2.º adonite d'été" Lh. 

- EPER-EHIZA. "Eper ihizia" Figura en SP, sin trad., s.v. eperketa. 

- EPER GORRI. "Perdiz roja (Perdix rubra)" SM EiPáj 175. 

- EPER-IDI. v. eperridi. 

- EPER-KANTA, -KANTU. Canto de la perdiz. Galdurik gertatzen da alako batean, eper-kanta beste 

zantzurik ez dula. Or Mi 110. Goizean, jaikitzen giñanean, lenengo diana, eper-kantua. And AUzta 55. Muñatz 

tontorretatik zetorren eper kantua, inguru guzian entzuten uan. MItziar Txoriak 33. 

- EPER-LEKU. "Lugar o terreno que abunda en perdices. Araba-laua, eper-lekua" Etxba Eib. 

- EPER-OILAR. "Coq de perdrix" H s.v. oilarra. 

- EPERRA HARRAPATU. Emborracharse. "Zer eperra arrapatu ziñuen! Zer mozkorra!" (AN-ulz) Inza 

NaEsZarr 1450 (v. tbn. ib. 343 (AN-larr)). 

- EPERRETARA. "Eperretara juan, urten. Salir de caza a por perdices. Aspaldi onetan, Riojara eta Burgosera 

joaten dira gure eitzarixak eperretara" Etxba Eib. 

- EPER URDIN. "Perdiz pardilla (Perdix perdix)" SM EiPáj 275. 

- EPER-ZAKUR (Añ; e. txakur V, G, R; Añ). Ref.: A (eper, txakur); Etxba Eib. Perro perdiguero. "Eper-txakur, 

eizlari-txakur (R)" A. "Eper-txakur fiñak, diru asko eitten dau" Etxba Eib. Eperzakurra eperrari begira egon 

oi dan eran bazaude emakume apainduai begiratzen. AA II 143. Eper-txakurra, begia zolia / bean yosita 

dabilla. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 


mende. 

909


- EPER ZURI (V-gip, -ph- BN-lab). Ref.: Lh; SM EiPáj. Perdiz blanca. "Perdiz nival (Lagopus mutus)" SM 

EiPáj 275. "Epher zuria. Gélinotte des bois (la)" Dass-Eliss GH 1924, 468, que indica que sólo tiene blanca la 

parte inferior. 

eperbertz. "(Sal), especie de aljaba en que se llevan teas para encenderlas cuando sea preciso. Zatak eta 

eperbertzak arrantzariak ebiltzen tuzte" A. 

eperbizar (V-gip). "Espadaña, cola de zorro" A Apend s.v. azeribuztan. "La cola de caballo (planta), eperbizar 

batzuk (V-gip)" Iz IzG. 

eperdi. "Epherdi (L; Hb), perdrix" Lh. 

eperdi. v. ipurdi. 

eperdikara. v. ipurdikara. 

eperketa (SP, -ph- Urt). Caza de la perdiz. "Eperketako ora, chien pour la perdrix" SP. "Agitare perdices, 

epherketan ibiltzea" Urt I 442. 

eperki (c. ap. A; SP, -ph- Dv, Hb ap. Lh). Carne de perdiz. Kontentuago dago alakoa / jaaten dabela 

basallorea, / eperki janik baño priorea. Lazarraga (B) 1182rb. Orazinotan egoitean eta nigar egitean ere, 

epherki iatean baiño atseginago hartzen baitu. Ax 502 (V 324). Ase ollakiz, bildotskiz ta eperkiz, ta beti aragi 

txaarra egiten duala. Mg PAb 89. Eta apez jaunak berriz / ase naiean eperkiz. Izt Po 136. Musde Zaldizakhü, 

zer jan düzü aihariteko? Epherki, anderia, epherki. Lander (ap. DRA). 

eperkume (SP, Lar, Arch (ap. DRA), -ph- H). Perdigón, pollo de perdiz. "Perdreau" SP. Tbn. en Izt C 198, en 

una lista de nombres de aves. Nora ere diyoan, ara noakio atzetik nire txoriñoari, zabaldi arrizuetako 

eperkume ari. Or Mi 115. 

eperlari. "Perdiguero, cazador de perdices. Baroja eperlarixak, beti txakur fiñak" Etxba Eib. 

epero (PMuj). Tranquilamente, reposadamente. Cf. epe (3). Urbian ibilli zan ederki, epero ta peku gabe. 

Ag G 148. [Artzaiari] oso epero igarotzen zaizka berebiziko astiune luze luzeak. Ib. 151. 

eperresi. "Eperresíxa, el seto bajo que antiguamente se plantaba sobre los 7 pies de altura, del luebáixá (V-gip)" 

Iz UrrAnz. 

eperretxiku. 

"Bart a! Zer eperretxikue arrapatu zinuen! (B), ¡qué buena mona pillaste anoche!" Inza Eusk 1928, 232. v. 

EPERRA HARRAPATU. 

eperridi (Lar), eper-idi (H). "Boezuelo, el buey fingido para cazar perdices" Lar. 

eperta (Lar H). "Benarriza, pajarito regalado, eperta, txarta, benarriza" Lar. Tbn. en Izt C 198, en una lista 

de nombres de aves. 

epertari (Lar H, Añ). (Perro) perdiguero. 

epertegi. "Ephertegi, œil-de-perdrix" Lh, que cita a H (pero no se encuentra). 

eperttera. Usado sg. Bon-Ond 145 en AN-egüés-ilzarb-olza; se trata al parecer de un nombre de ave. 

epertto. Dim. de eper. Oillar guti ikasi, nahasi batzuen / [...] / Lagun, ephertto bat emana zen izan. Gy 

278. 

epertxo, epertxu. Dim. de eper. "Galeperra" da gari artetan ta galonduetan oi dabillen epertxuba. Mg 


mende. 

910


PAb 179. 

epertxuntxur. v. ipurtxuntxur. 

epetalari (V-gip). "Pícaro que practica esta pillería [de escabullirse sin pagar]. Epetan sarri eiten dabenari 

esaten jako epetalarixa" Etxba Eib. Cf. EPETAN EGIN. 

epetasun (V ap. A; Añ). Paciencia; cachaza, tranquilidad. "Sosiego" Añ. "Sosegadamente: [...]; (V) 

epetasunez" Ib. Sg. Añibarro, significa tbn. "tiempo determinado para algo", sin. de epe. Cf. epe (3). Epetasun 

andian ta bake zabalean bizi naz, onduko nazalakoan? Añ EL 2 69 (EL 1 60 sosegu epe andiaz nago). Epetasun, 

humiltasun ta soseguz irauten badozue oraziñoan. Añ LoraS 90. Orrenbeste nekaldi ta epetasun artu ondorean. 

Ag AL 161. 

epetsu (A DBols). Paciente. Cf. epe (3). Epetsua, egoarriduna ta odol-ila zan. A EEs 1916, 305. Gauz 

bakoitzaz oartzea laketzen duan ezarpen leun ta epetsua. "Una aplicación suave y reposada". Zink Crit 8. v. tbn. 

A Itzald II 76. 

epetu. v. epatu. 

epetx. v. txepetx. 

epidemia. Epidemia. Medina Campoko deritzan erri batean izandu zen eritasun aldi epidemizko bat. Mb 

IArg I 188. 

epifania. Epifanía, aparición. Iaunaren epifania edo apharizionea. Lç Cal a 3r. --Zer erran nahi da 

epifania edo apharizio? --Epifania erran nahi da agertzia. CatS 99. v. tbn. JesBih 402. Antxen Ama arantzagain! 

/ seme berrien Epifaniko / ikusaria artzeko zain. SMitx Aranz 61. Kristau-artistek, [...], Eguarri-Epifaniak 

izan dituzte ezer baino begikoago. MEIG I 75. En DFrec hay 4 ejs. 

epigrafia. Epígrafe. Orduko erlisioneri buruz badira gutienetik 164 epigrafia, orroit-harritan zizelatuak. 

Lf CEEN 1973, 122. 

epigrama. Epigrama. Ziri-olerki edo epigrama diralako oien bidez esate' aal genizkan bereak eta bost. Ldi 

IL 27. Liburu-atarietan ipiñi oi diran amalauko, epigrama eta laudoriorik. Berron Kijote 18. 

epika. Épica. Aipatu berria dut Ahaide Nagusiekin batean aldegin zuen Erdi-aroko epika. MIH 285. Gure 

egunotako epikaren borroka-lekua auzitegietan dago. MEIG I 189. Beste ixuri garbia ageri duela, [...], epika 

kutsukoa, antzinateari lotzen zaionean. MEIG VI 87. En DFrec hay 6 ejs. 

epiko, epiku. Épico. Ire eresi epiku ori buruen buruko lana duk. Or Mi IV. Olerki epikoan Homero 

miresten dut baitipat. Vill Jaink 41. Berak euki zun olerki epiku-sailleko nausi-zigorra. Ibiñ Virgil 61. Istoriaren 

taupadak diran [lan] epikuak alde batera lagata. Etxba Ibilt 453. Olerkari zaharretan --bukolikoetan epikoetan 

baino gehiago-- aurkitu zuen betidanik poesiarako zekarren joerak eskatzen zuen bidea. MIH 260. 

[Larramendik], bertsotan hasi zenean, [...] adar epikoa jo zuen gehienbat. MEIG I 216. Antzinako poema 

epikoetan bezala edertua eta goratua. Ib. 130. En DFrec hay 11 ejs. de epiko. 

epikurar. Epicúreo. Jakitzale epikurar eta estoikar batzuk. Arriand Act 17, 18. 

epikureo. Epicúreo. Anziñateko filosofuen artean [...] bi eskola aundi dira gogoangarri: epikureoak eta 

estoikoak. Vill Jaink 100. Zenbait filosofo epikureo eta estoikok. IBe Act 17, 18. 

epikuriano. Epicúreo. Epikuriano eta stoiziano filosofo batzu disputatzen ziraden harekin. Lç Act 17, 18 

(He epikuriano; Dv epikurotiar, Arriand epikurar). 

epikurotiar. Epicúreo. Baziren berriz, zenbait filosofo epikurotiar eta estoiziar harekin ihardukika haritzen 

zirenak. Dv Act 17, 18. 


mende. 

911


epildu. v. epeldu. 

epileptiko. Epiléptico. Edozein zela haien gaitza edo oinazea, eramaten zizkioten: deabrudun, epileptiko 

eta elbarriak. IBe Mt 4, 24 (Lç lunatikoak eta paralitikoak, TB, EvL, SalabBN lunatikoak, paralitikoak, Dv 

ilhargi-joak eta alderdikatuak, Ur (G) alditsuak eta elbarriak, Samper lunatikoak, perlisiatuak, Ol aldientsu ta 

elbarrituak, Or erortzeko mindunak eta parlesidunak, IBk eror-mindunak eta perlesidunak). 

epiloga. Epílogo. Epiloga edo azken hitza. Elsb Fram 188. 

epipaje. Paje. "Page (Bera, AN)" Dv. Eta epipajiak, luak errendituba, ez dio erresponditzen (Bera). 

Orreaga 75. 

epipajetxo. "Jeune page (Bera, AN)" Dv. Guatzien onduan bere epipajetxo batek leitzen dio amoriyozko 

histori bat (Bera). Orreaga 74. 

epipaleolitos. Epipaleolitos. Paleolitos eta Epipaleolitos aldietan pranko-kantauritarrak eizean eta 

arrantzan zuten beren bizibidea. JMB ELG 63. 

epistiko. v. ipizpiku. 

epistola (V-gip ap. Etxba Eib; Urt IV 304, Arch VocGr, Gèze), epixtola. 1. Epístola, carta escrita por alguno 

de los apóstoles; parte de la misa en que se lee una epístola. "Parte de la misa. Epistolan sartu zara mezatara" 

Etxba Eib. S. Paulen epistoletan. Lç Decl a) 3v. Aditzen eztuenak zer erraten den epistolan. Ber Trat 45v. Eta 

gauza epistolan irakurtzen duena, / Konpli dezan egiozu arren othoi dohaña. EZ Man II 57. Epistoleak 

erakusten deusku testamentu zarreko dotrinea. Cap 142. Efesakoak ganako epistolaren gainean izendatzen 

dituen zinikak. SP Phil 410. S. Ignatius martirak epistola baten dio [...]. Tt Arima 84. Bi epistol ta bi Ebanjelio 

ditu egungo mezak. Mb IArg I 379. Epistola huni begiratzen diot [...] zure borondatea irakhasteko egortzen 

darotazun guthun bati bezala. Brtc 20. Mezaren asieratik Epistola bukatu artekoa. AA II 47. Epistolatik eta 

amaitu edo akabadu artian. Astar II 197. Subdiakonubaren zeregina da orain, Mezatan Epistolia kantetia bere. 

fB Ic III 287. Epistola erranik althariaren erdiala ützültzen denian. UskLiB 55. Epixtolan. Dv LEd 6. Amarretan 

don Lorentzok / meza nagusiya, / Epistola don Ramonek, / ai ura graziya! PE 112. Sinhesten dit zure zihauren 

elhia dela epistola hortan irakurten dena. Ip Hil 228. Epistolaren kantatzen eta urre-kalizea goratzen. A CPV 

885. [Apostoluen] eskutitz edo epistoletan. Inza Azalp 29. Jondone Pauloren epistoletan bada horren antzekorik. 

MEIG VII 84. 

v. tbn. Añ EL 1 99. CatLlo 104. MarIl 48. Arb Igand 194. Legaz 61. CatUlz 59. KIkG 86. KIkV 119. ArgiDL 58. 


Beste epistola badute --onekin azkenak-- / gizonen gaitzizenik ez; bai, orde, neskenak. Or Eus 62 (se refiere a 

una "lectio epistolae" compuesta a base de apodos). Hango epixtola dela... asto hanitz, Mugarreko. GAlm 

1954, 34 (ap. DRA). 

2. Cf. Añ: "Subdiácono: (c.) epistolaz ordendua". Epistolako mallaren urrena da Diakono edo 

Ebanjelistena. Malla onetara igotzeko [...] Epistolarako egiten diran galde eta gauzak berriro egiten dira. AA I 

551. --Zetako da Ordenako Sakramentua? --Konsagrau edo ordenduteko [...] Sazerdoteak, Ebanjelioko ta 

Epistolakoak. CatBus 32s. [Irakurgaia]. Meza nagusietan Epistolako Apaizak kantatzen du; naiz Epistolaz 

ordenatu dan batek. Or MB 622. 

3. Lugar de la iglesia reservado para la lectura de las epístolas. Lehenik ohereskatzen eta benedikatzen da 

altharian, Epistolaren althian. Bp I 119. Eliza nagusiaren epistola aldeko orman ikusten da arri bat guztiz 

miraritsua. Izt C 50. Apheza epistolako aldialat lehenik juaiten denian. UskLiB 55. 

epistolari. Subdiácono. Subdiakonoak edo Epistolariak. Ub 220. --Zein dira [ordena] sagraduak edo 

nagusiak? --Mez-emallearena, Ebanjelariarena ta Epistolariarena. Ib. 220. Gotzai, Apaiz, Ebanjelari, 

Epistolari, Sakristau eta Monagillo, antxe danok. Lek SClar 134. 

epitafio (Lcc). Epitafio. "Petafio, epitafioa, letreroa" Lcc. Bizkaitarrak egiten dau epitafio au / Egin 

diguzan mesedeen ezagueraan (V, 1638). TAV 3.1.26. Refrau haur athera da Ilhartitz edo Epitafio hontarik. O 

Pr 137. Haren thonbaren gaiñian epitafio eder hau lengoaia italianoz eskiribatu zutela. Tt Onsa 24. 

epiteto, epiteta (Urt II 262). Epíteto. Ama Birjiña, euskaldunak diona, Jainkoaren Amaren epitheto, titulo 

edo osansi ta alabanzarik ederren andiena da. Cb EBO 34s. 


mende. 

912


epitima-belar. "Androsaces, [...], epitima belharra" Urt II 83. 

epitre. Epístola. v. epistola. Jondane Phetiriren Epitriak. (Bayona, 1873) ap. Vin 353. 

epiza. Especia. Gatza, biper beltxa, epizak, perrexila, tipula, belhar finak. ECocin 21. 

epizeria. Especiería. Oro ongi xehatuak direnian, emazu gatza eta biper beltxa ausarki eta epizeria. 

ECocin 10. 

epizpiku. v. ipizpiku. 

epo (V-ger-m ap. A), ipo (V-ple ap. A), opo (Sal ap. A). Enano, persona de pequeña estatura. v. epotx. 

Arratsean eldu zirean etxetxoko ugazabak; mendian mea ateraten eragoien zazpi epoak (gizon txiki-txikiak) 

zirean. Legoaldi EEs 1929, 116. 

epoka (V-gip ap. Etxba Eib). 1. "En Eibar alterna con otro erderismo: sasoia, denotando matices. Auguston 

epokia izan zan, olerkari askon sasoia" Etxba Eib. "Epoca, temporada de... Oiñ eztok perretxiko epokia" Elexp 

Berg. Guk ola ikasi gendun / gazte denporan / berriro aldatzeko / ez gaude epokan. SM Zirik 8. 

2. Oportunidad, ocasión. Orrek etzaukan olako konturik / epoka zegon orduban. EusJok 102. Orren berandu 

pitarrarekin / nola genduen epoka, / orduan ondo preskatu giñan, / ez giñan jon kojoka. Tx B I 265. Olakoxiak 

esaten jakin / epokak datozenian. Lasarte in Uzt Noiz 116. --Beraz juan nai dezu / laister bazkaltzera? --Ni ez 

nijua olako / epoka galtzera. Ib. 118. 

epopeia. Epopeya. Iduri du epopeia klasiko baten abiadura. Lf ELit 129. Epopeia eta kantu heroiko 

andana bat belaunetik belaunera heleraziak. Mde Pr 226. Kontatzen zion gero Theresari itsaso ezti eta 

hasarrekor horren epopeia. Mde HaurB 64. Sekulako ilkintza gordiñak epopeia goitarrak bezala artu izan dira. 

Vill Jaink 177. Unai-kanta ezik epopeia ere badala esan diteke olerki au [...] Alfeniu Varuren goraipatzeko 

idatzia. Ibiñ Virgil 48. v. tbn. Alzola Atalak 95. En DFrec hay 2 ejs. de epopeia. 

epotu. "1.º (V), quedarse enano. 2.º (G-bet), hacer que una planta se extienda y no se levante al medrar" A. 

epotx (V ap. A), ipotx (V-ple ap. A). "Cosa pequeña, menuda" A. "Enano" Ib. Cf. potxa. v. epo. Urrena 

Koxko, lên esandako / epotx (enano), arbiazi-joa. "Koxko el menudo". Or Eus 194. Nere buruzko epotx (enano) 

ariña. EA OlBe 90. 

epurdi. v. ipurdi. 

epurdiandi. v. ipurtandi. 

epurki. v. 1 urki. 

epurmukur. v. ipurmokor. 

epuru (G-goi, AN-ulz), ipuru (G-nav, AN-araq-ilzarb-olza; Lar, Añ, H), unpuru (S, R). Ref.: A (ipuru, 

unpuru); VocPir 580; Bon-Ond 148; Arzdi Plant1; Ond Bac (ipuruko); Satr VocP (ipuru); Iz IzG; JMB At. 

Enebro. "(Juniperus communis), enebro (en Ataun)" Arzdi Plant1. Muñoetako epuruek eta Crauko arribillek 

dantzarazten baititin. Or Mi 101. Eta epuru baten azpian jarri ondoan, eriotza opa izan zun. "Subter unam 

iuniperum". Or 3 Reg 19, 4 (ap. DRA; Dv orre, Ker isats). Ipuruaren itzal astuna kaltegarri zaie kantarieri. Ibiñ 

Virgil 64. 

- EPURU-ABAR. Rama de enebro. Ta epuru-abar bat ere itzaltako etzedukala ikustean. Or Mi 120. 

- EPURU-EDARI. "Genévrette, iphuru-edari" T-L. 

epurudi, unpurdoi (R-uzt). "Enebral, sitio poblado de enebros" A. 

era (V-gip, G, AN-gip; Ht VocGr, Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 27. 1. Modo, manera; 

clase, tipo; forma. Aparece con cierta frecuencia acompañado de gisa, modu. "Façon, era, ara, gisa" Ht VocGr. 


mende.


"Sa façon, bere era" Ib. (v. tbn. s.v. manière y trace). Cf. Lar: "Omnímodo, [...] eraguzitakoa". "(De) siete 

maneras, [...] zazpi erara, zazpi eratan" Lar. "Era, éra(r)a éra/ik, éri/a arrapau, coger la oportunidad de..." Iz 

ArOñ. "Ori bi aldetara hartu leike (G-azp), bi modutara, bi eratara, bi aldetara entenditu liteke (V-gip, ANgip)" 

Gte Erd 272. v. ara (2), modu, gisa. Tr. Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. 

XVIII. En DFrec hay 567 ejs., todos menos 2 meridionales. Beste era batera dio: Quia excordasti me. [...]. 

Beste erara, Abstulisti mihi cor. Lar SAgust 14. Era bateko edo besteko trilla bukatu ondoan. Mb IArg I 203. 

Era, gisa, modua emen esaten dogu, eta Bizkaian, legez. Cb CatV 114. Erri atakuai deritxe ez dala bera baño 

adjutubagorik era guztietara. 'En todos los sentidos'. Mg PAb 167. Era edo modu bitan da Errosarioa. Añ EL 1 

215 (EL 2 228 era bitara). Lo egin bear izaten dabe nasturik era guztiko personak aposentu baten. Añ LoraS 161. 

Egin dezakegu guk orrela, edo era orretan [...] Jaungoikoaren borondatea? Gco I 416. Ote zenduan era onik, 

irabazi garbi eta legezkoa ateratzeko? AA II 189. Atsegiñez beterik / nai degun erara, / eziñ obeto pozez / emen 

bizi gera. Echag 69. Lasaitasun geiagorekin era obean bizituaz. Izt C 3. Lora, larrosa edo beste era atako 

edergarrijakaz [apainduta]. Ur MarIl 1. Dabid zuzen-onak etzuen era artan odoldutako aulkirik nai. Lard 183. 

Lan gaitz au egiteko era eta bide egokiagorik arkitzen ez det. Arr GB 126. Liberalismoa izan da txartzat emona 

bere mueta eta era guztietan. Itz Azald 53. Gure izkuntza, oitura ta izateko erearen arerio diranak. Ag Kr 100. 

Gabona, bertsolari ta idazlariak era guztietara goratu duten gaba. Ag G 226. Elizkizunak betetzeko era guztioi 

errextutzea. KIkG 54. Otoitz au Bizkaiko erri guztietan bardin ez da esaten, era askotan baño: era guztietatik 

auxe autu dogu. KIkV 46. Ori ezta eskatzeko era! Inza Azalp 127. Era txarrean zegoan etxea: aldapa aundia 

igo-bearra ta arkaitzetan lauoinka [...] ibilli-bearra. Or SCruz 104. [Jantziak] ez dituk noski azkeneko erakoak 

['de última moda'] izango. Alz Ram 105. Olerkariak, buru-belarri, era berriak sumatzen ari dira. Aitzol in Laux 

BBa X. [Breizerak] garaituko du era orotako etsaien gatik. Mde Pr 286. Kanta onen beraren beste bertsio- 

(eraren) batzuek. Lek SClar 108. Esaidazu entzuteko eran. Or Aitork 13. Evoluzioak prozedura bat, era bat, 

modu bat adierazten du, eta ez zergati bat. Vill Jaink 52. Bizikletan ibilten ikastea... erritik aldenduteko era bat 

zan. Erkiag BatB 61. Zineko zapi txurian era onean azaltzen dana ere gaizki artzen bai dute. MAtx Gazt 60. 

Willi eraberriko doñua abesten ari da. Lab SuEm 193 (cf. ib. moda berriko). Era ortako mutil kozkorrai / ezta 

errez erakusten. Uzt Noiz 108. Beren burua era txar artan ikusi zutenean. Berron Kijote 164. Era askotara ageri 

da labur-behar hori. MIH 355. Era lotsagarrian jokatu dugula maiz euskaldunok. Ib. 280. Baldintzak, jakina 

denez, bi eratakoak dira: beharrezkoak eta nahikoak. Ib. 218. 

(Pl.). Modos, maneras, modales. Cf. Lar: "Atraidorado, [...], traidore erak dituena". Zituen era politekin ta 

bere ezpañak irriz edo farrez eztiturik, asi zitzaion esaten: [...]. Mb IArg II 342. Jesusek [...] eskerrak eman 

zituen, Israeldarrak oitura zuten era eta itzakin. Lard 441. Erbestetarren tankera ta erak artzen dituztela. "El 

aire y las maneras". Zink Crit 47. 

Educación, modestia, buena crianza. "(Sal), educación. Era-gabe, sin educación" A. Erean dazaukijot 

bekoki bikaña. "Su frente noble la pudiera reconocer en la modestia de sus encantos". Laux BBa 42. 

(Lar, H). Forma. "Era ematea, donner la forme" H. Erarik gabea era bihurtzeko. 'Transmutación de lo 

informe en una [...] cristalización de la forma'. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). [Marraztean] erak bere 

egitura hartzen du. "La forma recibe su factura". Ib. 136 (id.). 

Disposición (de ánimo). Ekusi zueneko etxeko nagusia era onean artarako. VMg 20. [Aur batzuek] 

adimentu argiagoa, aziera ta era obea due besteak baño. AA I 487. Gaur zaude kantatzeko sekulako eran. AB 

AmaE 399. Jaungoiko onaren serbitzura modurik erosoenean emateko era eta zabaltasun osoan ikusten zalako. 

Arr May 153. 

Orden. "(V, G, AN), orden, disposición, modo" A (que cita un ej. de bere eran; cf. infra ERAN (c)). 

Egiñen eta erazlearen, era ta adimenaren usterik ez bagendu. "De orden y de inteligencia". Zink Crit 33. 

Eragaitz daudenean, ezinegonez daude: era onez dute atseden. "Ordinantur et quiescunt". Or Aitork 385. 

2. (Como segundo miembro de compuestos). Cf. A: "Mendiburu se valió de él [de -era] para significar 'modo', 

aún sin tratarse de nombres verbales; lo cual no parece correcto: othoitzera 'manera de (hacer) oración'". Cf. Lar: 

"Mocedad, [...] gazte era". Ez dala Jainko bakar bat, eta Jainkoarentzat agur-era bat baizik. Ub 44s (97 

hizkuntz-era). Azi era bik, aitu era bik, nai era bik [...] beti alkarregaz aragi baten izateko. fB Ic III 332. 

Bakotxak bere naijak ta gogo eraak daukaguzala. Ib. 313 (Ic II 183 entzun-era). Jainkoari jarri zitzaion, gerra 

era ark zer esan nai zuen galdez. Lard 29. Giza-enda --giza era, giza-erri-- bakoitzak eder-era berezia dakar ta, 

ondoz, erti-era berezkoa. Ldi IL 125. Metagnomi era horiek guziak eta telepatia alkarren ahaide dira. Mde Pr 

325. Orren ikas-era politagaitik ez ete dogu merezi [...] ollandatxuen bat? Bilbao IpuiB 77. Zer tratamendu era 

da ori? Umekondo bat jo ta lurrera erastea? Erkiag BatB 29. Gurutzeko Joan deunaren mistika-era jator 

berezia. Onaind in Gazt MusIx 157. Ofiziala edo [...] den batu era. In MEIG VI 42. Eleiza arro [...] gotiko 

eran oberik ezagutzen ez dauana. Erkiag Arran 194s. Hipotesi-eran mintzo naiz. Ib. 60. 

3. (V; Añ, Dv (G), H). Ref: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Ocasión, coyuntura, oportunidad; posibilidad. "Lance, 

ocasión" Añ. "Era badezu, vous avez le temps" H. "Ocasión, oportunidad, comodidad" A. "Eria badozu, 

esaixozu nundik eta zelan gabizen" Etxba Eib. "Era edarra euki neban Ameriketara joateko" Elexp Berg. v. infra 

ERA ON. Era eder Jainkoak emanikako onezaz, Metodio txit ondo baliatu zan. Cb Eg II 202. Buruba ta 

barruba berotu daruazala larregi, ta ori eria dan guztijan. Mg PAb 45. Beti ta era guzietan. Mg CC 226. Noiz 


mende. 

914


egongo da Jesus grazia geiago egiteko abagune edo era obeagoan! Ib. 239. Artu asmo sendo bat, lenengo era 

danean, au egiteko. Añ LoraS 54. [Aberatsak] era geiago eta erraztasun geiago due, eren [...] griña gaiztoak 

kunplitzeko. Gco II 34. Ezkontzeko era agertzen bazan. AA II 70. Bakoitzak bere erriko Elizan Meza nagusia 

enzutea, era badu. Ib. 48. Deseatzen dezu denbora eta era ura lenbait len etortzea. Ib. 142. Errezebitzeko erarik 

ez badezu. Echve (ap. Dv). Laga ditu asmo on oek guztiak, era obeagoren bat etorri dakion arteraño. Izt C 89s. 

Itxaroten ebela atarako era egokiya. Ur MarIl 34. [Herodias, San Juan] galtzeko asmoak artu, eta era-zai 

zebillen. Lard 378 (303 era-billan). Konformatutzen bazera, / laster ezkonduko gera, / ez galdu orlako era. Bil 

86. Adiskideak an izan zuten era naikua itzegiteko luzaro. Bv AsL 189. Beste arkuntza edo era edo muga baten. 

A BeinB 60. Era txarra ez daukazu gaur edariya zenbateraño gustatzen zaion probatzeko. Moc Damu 25. 

Ezeukien erea makala aora jatorkoezan guztiak esateko. Ag Kr 173. Azoka da [...] albisteak jakiteko era ederra, 

lagun arterako beta egokia. Ag G 79. Ezta, ba, aski borondatea izatea egitteko era danean. Inza Azalp 140. 

Etsie erosteko erie dakot. Ort Oroig 88. Gosalartean itz-aspertu bat / egiteko ba dute era. Or Eus 229. Iñor be ez 

egoan eleizan. Era polita aldare ostean ezkutauteko! Bilbao IpuiB 142. Aixa billatzen degu / edateko era. Basarri 

148. Ezin eitekean era oberik eskatu pintatzeko. Alzola Atalak 46. Zuk izaten badezu / ordaintzeko era, / beiakin 

bi itzetan / konponduko gera. Uzt Sas 236. Armak belatzeko era eman zitzaion. Berron Kijote 53. Beranduago 

erdietsi zuen [...], lanbide bereziak hautatzeko astia eta era. MIH 285. Ez baitu inork, [...], horretarako erarik 

erraz izango. Ib. 319. Erakutsi egiten zuen era zetorkion guztian. MEIG IV 70. 

v. tbn. VMg 82. JJMg BasEsc IV. fB Ic III 324. CatLlo 75. Kk Ab II 53. Enb 78. 

4. (Lar, Aq 1171, Añ, H). Tiempo, época. "Era batean, en un tiempo, en algún tiempo, beste era batean egingo 

degu, harémoslo en otro tiempo" Lar s.v. era. "Zure eran bost orrelako egiña zaude, en tu tiempo [...]" Ib. s.v. 

tiempo. "Tiempo tras tiempo viene, erak era oi dakar" Ib. "(En la) estación presente, era onetan, aldia onetan" 

Ib. "De esta hecha, aldionetan, era onetan (G, AN)" Aq 1171. "Une certaine durée, un certain temps, saison" H. 

Cf. Ezale 1897, 44b.: "Aldia ta era, muga, ereti, arkuntsa ta erderazko época [...], erdi-bardinak dira". Loreak 

agertu ziran gure lurrean, pudaren era etorri da. "Tempus putationis". CantCS (G) 2, 12 (V denpora). Urtearen 

lau erak (Donostia, 1887). JFlor. 

5. (Lar, Añ). Comodidad, capricho. v. infra ERA ON (b). Zeintzuen [serbitzarien] neke ta bear egiñez 

dauden anbeste era ta jauntasunean. Mg CC 61. Atoz orain [...] Jauregi eder batera, non bizi naizan nere era 

guzietara. VMg 12. Mundu onetako era edo gusto guziak dituelako gaizki bizi diranak. Gco I 449. Gorputzaren 

era ta sentiduen atsegin-kontentuetan llilluraturik. AA III 605. Ezta gorputzaren erak nai izatea bekatu andia, 

era oek Jaunaren legearen kontra ezpadira. Ib. 605. Beartsu, ta emengo erarik gabe bizi zeratenak. Ib. 580. 

[Paradisuan] aurkituten ziran luurrian euki leizan era ta kontentu errazoezko gustijak. JJMg BasEsc 31. 

Munduko eraak gaiti, aragijaren engainubak gaiti. fB Ic III 320. Egunen batean ondasun eta era andien erdian 

biziagatik. Arr GB 88. Izena zuan bezela, Etxe-alai zan era guztitako. Apaol 22. Aragiaren era ta nai guztiak 

aseaz. Ag G 370. Beren buruen era bilatzen zuten oiek, bakoitzari gogoak ziona egin. Zait Plat 116. 

6. (L ap. A; Ht VocGr 328, Lecl). Aspecto, apariencia. "Apparence" Ht VocGr. "Apparence, air" Lecl. AxN 

explica orthkhoia (87) por era. 

7. (V). Ref.: A; Etxba Eib. Anverso, cara de un objeto. "Tela onek, amendik dau eria, eta bestetik itxulixa" 

Etxba Eib. "Kontuan eukizu eratik jostia ekarri detsuran telia" Ib. v. erata. 

8. Ventaja. Zerbait era bear ta, gaiñezko du jorra. "Alguna ventaja es que no necesite de escarda". Or Eus 

103. 

- HALAKO ERAN. (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alako eran, eraz, non" Lar. 

Zabaldu zan [...] gaitz bat, alako eran, non erabaki zuen kutxa israeltarrai biurtzea. AA I 429. Herodias mindu 

zan S. Juanen kontra alako eran, non artu zuan Santuari bizitza kentzeko asmoa. AA III 495. Amatu bear 

ditugula gure etsaiak, alako eran, non ala bear izatera, gure etsaiakgatik emango gendukean bizitza ere. AA II 

107. Alako eran ondatu zituzten, non, iges-egin zutenak ere etziran elkarrekin bi gelditu. Lard 157. Alako eran 

itsutu zan, non, [...] aien gezurrezkoak eta idoloak [...] adoratu zituen. Ib. 215. Baturik egotea beste enparau 

meza-entzulleakaz alako eran eze, beste enparauak agertuten dituezan ezaugarriyetatik, ezagutu al deitekeala 

zetan doian Meza santua. Itz Azald 91. Gogamenaren esplikazioa baldintza oekin lotuegi azaltzen digute, alako 

eran, non, batzuen ustez, arima alperriko tresna billakatu da. Vill Jaink 67. 

- HALAKO ERAZ. (Con oraciones consecuivas). "(De tal) manera que, [...] alako eran, eraz, non" Lar. 

- ERA HARTU. Coger el tino. "Lanai eria hartu arte gaizki ibilli nintzan" Elexp Berg. 

- ERA BATEAN. a) Del mismo modo. v. ERA BATERA. Aren bazter guztietan era batean, ta luzaro txit, 

hitzegin zana. Lar DT 192. Su, berez beti-beti ta era batean ta berdin erretzen duena. Mg IArg I 255. Ikara 

baga, egia beti / Autortzen era batean. AB AmaE 189. Danok erabatean izkiratutea askozaz dala garbi, obe ta 

errezagoa. Ag Kr 9. 

b) En cierta forma. Era batean bere erara bizitu etzan? Lar SAgust 6. Esetsi eutseen alkarri gogortasun ta 

amorrurik andijenagaz, eta era baten zirudijan goituak izan biar ebeela kristiñauak. Ur MarIl 51. 

c) (H). Al mismo tiempo. "Era batean, en même temps, tout d'un coup, ensemble" H. 

- ERA BATEKO. Igual. Cf. ERABATEKO s.v. erabat. Guzien usteak etziran era batekoak. Ub 58. Badira 

beste barau-egunak ere, baña ez erri guzietan era batekoak. Ib. 187. Birtute guziak erabatekoak dira? Gco II 82. 


mende. 

915


[Gure mendiak] beti dagoz bere berean, beti era batekoak. Ag Kr 213. Gure maitetasuna ezta danentzat era 

batekoa, ezta ere beti berdiña. Ag G 290. Haien baitan besteek zeukaten sinismena ez da beti erabatekoa izan. 

Mde Pr 309. Sustrai eta oiñarriak nolako, goiz edo berandu, fruituak ere alako [...]. Landare eta fruitu, sustrai 

eta ondore, dena da erabateko. Vill Jaink 83s. 

- ERA BATERA (Lar). a) De la misma manera, igual, (el, lo) mismo. "(A todos por un) rasero, guziak 

erabatera" Lar. v. ERA BATEAN. Gaitz guziak era batera sendatzen ez dira. Cb Eg III 387. Ordikeria 

kristau guzietan erabatera eta berdin da pekatu mortala? Gco II 61. Imajinazio guztiak ez dira berdiñak ta era 

batera moldatuak. AA III 626. Oraingoak eta lengoak [olerkiak] era batera taiutuak dira. Aitzol in Ldi UO 8. 

Ariotarren gogamena ez zuten euskaldun danak era batera itzuli. JMB ELG 77. Guk beti erabatera egiten dugu 

bidea. "Siempre caminamos en el mismo sentido". Or in Gazt MusIx 26. 

b) (V ap. A Apend; Lar, Añ). Al mismo tiempo, simultáneamente; de una vez, de golpe; a la vez, junto; (todos) a 

una. "Ha adquirido al mismo tiempo fama y hacienda, [...], era batera omen ta ondasun erakarri ditu" Lar (s.v. 

adquirir; v. Añ s.v. (a un) tiempo, (a) una, (de una) vez). v. erabat (2). Errezatu leiz nai amabost era batera, 

nai banakan. Añ EL 


mende. 

1 215 (EL 2 229 aldeereskan). Iñok serbidu ezin leiz erabatera ugazaba kontrario bi. Añ 

LoraS 24. Angeru ta gizon guztiak erabatera baño graziaz beteagoa. Añ MisE 133. Aldats oneek guztiok era 

batera datoz neure burura. fB Ic I VI. Egizu orain era batera bekatu guztien konfesiño jeneral egiazko bat. Añ 

EL 2 28. Lantegi balioso onetatik egunoroko ogia ta alogera ateratzen zituztela ezagutu izan nituen, gutxienaz, 

irureun gizon bederik era batera. Izt C 67. Guziak era batera deadar egiñ zuten: Panagia Dei para adjuva nos. 

Arr May 176. Guziak era batera, dotriña berri gorrotogarri hura gaiztotzat eman zuten. Ib. 165. [Iretargiya] 

alda edo era batera yuango da nigaz Elantxobera ta zugaz Motrikura. A BGuzur 155. Euskera ta Kristautasuna 

era batera dabiltza. Ldi IL 52. Lantxuok liburu baten --guztiak era batera-- argitaratzeko. Eguzk GizAuz 6. Bik 

era batera ta uste bagarik gauza bat esanezkero, [...]. "Cuando dos personas dicen una misma cosa [...] al 

mismo tiempo". A EY I 138. Erabatera, otoz-otoan, bapatean, aize-zurrunbilloa asi zan. Erkiag Arran 161. 

c) En cierta forma. "Elur au era batera ona da (V-gip, G-azp), alde batera" Gte Erd 230. "Era batera obe 

etorriko ez balitz" Ib. 307. 

d) En general, en conjunto. v. erabat (4). Jaungoikoaren aginduak era-batera. KIkV 54 (KIkG 37 aundizka). 

- ERA BATETAN. Definitivamente. v. erabat (3). [Eren-sugea] il bedi erabatetan. "Muera definitivamente". 

Or Eus 254. 

- ERA BATEZ. Al mismo tiempo, asimismo. Mutil zoli adimen argiduna ta era batez ikasi-zalia. Kk Ab I 112 

(v. tbn. II 62). 

- ERA BATZUETAN. A veces, en ocasiones. Asko egoten dira oso urduriturik [...]; danak, era batzuetan, 

aoa zabalik. Ag Kr 31. Karobia zala, laia zala, [...] zeregin andia sortzen zitzaien era batzuetan. Ag G 21. 

- ERA BEREAN (G ap. A; AN-gip ap. Garbiz Lezo 23). a) De la misma manera; asimismo. [Utsegiteak] 

aitortu bear dituzu zere biotzean arkitzen dituzun eran; [...], itzak itzak bezala, ta obrak era berean. AA III 527. 

Jainkoak esan zion era bere-berean egiñak. Lard 82. Jerusalenera ito-itoka joan zan, [...] era berean korrika 

kalbariora itzuli zan. Ib. 463. Parkatu eidazuz nere zorrak, nik neure zordunai parkatuten dautsedan era berean. 

Ag AL 22. Maite neban! Eta nintzan era berean maitea. Ib. 31. Gauzak beti era berean kontatzen baitzituen. 

Goñi 32. Gogoan dizu eraberean, aurtengoarekin datozela berrogei ta amar. Mok 5. Bearrizanok geitu 

diranean, irabaziak be era berean geitu daitezan. Eguzk GizAuz 140. Ezinezkoa dela hizkuntza idazle-hizlariek 

lantzea, era berean lantzen ez badituzte irakurleek beren buruak. MEIG III 137. 

b) Al mismo tiempo, a la vez. Guziak [...] era berean aitortu zuten eze [...]. 'Estuvieron unánimes en declarar 

que [...]'. Aran SIgn 101s. Enperadore eta era-berean Errege zan Carlos V kanpoan zala. Ib. 7. Era-berean 

jakinde asko eskuratu nai izan zituen. 'A un tiempo'. Ib. 64. Olangoak gara: gizonari laguntasuna emotean 

gozamena billatu oi daroagunak, eta bide batez edo era-berean, [...] atzerritarrentzat Ernioko atxak baiño 

gogorragoko gizonak. Ag AL 49. Egon gaitezke zerbait ikusiz naiz entzunez, eta era berean, Iainkoa maitaro 

gogoratuz. Or QA 132. Lizardirekin badu antz pixka bat, baiña era berean zein ezberdiña! MEIG III 79s. 

- ERA BERERA. De la misma manera. v. ERA BEREAN. Kristaua, hau ikusi-eta era berera biziko othe da? 

Dv LEd 218 (Cb Eg II 121 beti era batera). 

- ERA GABE. v. eragabe. 

- ERAK AGINDU. Darse la ocasión, darse la oportunidad. Ereak aginduten deutsun egunetan zoaz Elexara. 

Añ EL 2 89 (EL 1 79 astia dozun eguneetan). Onezaz ostean edo Elexan edo etsean, ereak aginduten deutsunean, 

euki eikezu egunean egunean zeure gogarte edo adimentuzko oraziño apur bat. Ib. 17. 

- ERAK EKARRI. Darse la ocasión, darse la oportunidad. Esango dozuz urrengo orazinoetarik batzuk, edo 

orduan, edo beste aldi baten egun atan, ereak dakartzunean. Añ EL 2 174. 

- ERAKO (c. sg. A). b) (Precedido de gen.). Conforme, proporcionado a. Mirabe ta aldamen menak, bere 

biotzaren erakoak. Lar Fueros 8. [Babiloniako legea] gezurrezko Jainkoai zegoten legea, zeagi-gurtea, idolatria 

edo sorginkeriaren erakoa [zan]. Ub 52s. Gusteetan jakuezan sabelaren ta aragijaren erako olgeetak. fB Olg 

144. Bera da Grazijosua, bera da Karinosua, bera da guztien erakua. fB Ic I 41. Beren erako mugarri lakartxo 

bat. Ldi IL 84. Bere jasaren erako zeregiña emongo geuskio. Eguzk GizAuz 114. [Musua] bizi izan duenak ere ez 

ditu aren erako diran itzak arkituko. Txill Let 62.


b) (Precedido de gen.). Parecido a, del estilo de. Bizitu zen besteen erako gizon bat zirudiela. Mb IArg I 149. 

Zam [edo sorta] bakoitzean loturaziko ditu [...] elkarren erako mutil lapurrak. Ib. 202. Zor diogu amore, beraren 

amorearen erakoa. Ib. 105. Apaizen erakoak ziran Aaron ta bere semeak. Ub 30. Uberori barre egiten eutsen 

bere erako nagusiak. Ag AL 78. Oraingo euskaldunen giza-ezurren erakoak dira. JMB ELG 25. Home-n erako 

beste medium haundi bat. Mde Pr 330. (Precedido de tema nominal nudo). Provenza-erako ginbailtxoa. Or 

Mi 99. 

(Tras bere, etc.). "Bere erako (V-ger?), particular" A. 

c) (V-gip, G-azp; Dv, A). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. Adecuado, oportuno, conveniente. "Convenable, 

propice" Dv, que cita a Lardizabal (y que Azkue interpreta como Labortano). "[Erako jantzi], traje adaptado para 

el desempeño de una función u oficio, traje "ad hoc", uniforme, traje de gala [...]. Erako jantzian jartzen dira 

nunbait ortarako" Gketx Loiola, s.v. artako jantzia. "Apropiado" Elexp Berg. "Praka onek mendirako erakuak 

die" Ib. v. ERAZKO, 1 egoki. Aziendaentzat txit toki ona eta erakoa zala ikusirik. Lard 61. Errazoezkoa eta 

erakoa da fedea? Itz Azald 14. Idazki txiki apain bat egingo nuke [...], sakelerako erakoa. Ldi IL 33. [Bertsoak] 

politak dituzu, Errenderirako erakoak. Ldi in Or BM 12. 

(V-gip ap. Elexp Berg). (Con reduplicación intens.). Gure uste, gogo ta iritzikoa izan dedilla ta [...] edozeñ 

da era erako adiskide. Ag G 332. 

- ERAKO EGON. "Estar de vena. Erako dago gaur gure gizona soño dantzarako, nuestro hombre hoy está de 

vena para música y baile" Etxba Eib. 

- ERAN. a) (Precedido de genitivo o de frase relativa). Como, a la manera de, del modo que. Gelditu ziran 

erdi illak, edo illen eran. Ub 94. Ura beldur zan eran gertatu zaio Franziari. Gco II 435. Gauz ona txarrarekin 

nasturik onaren eran saldu dezun. AA II 184. Adiskiderik kutunenaren eran tratatzen zuela. Aran SIgn 23. 

Ezintzan aurkituko orain agoan eran Arribil-en bixi ixan baintz. Kk Ab I 41. Argatik zaude, Jesusen eran 

beartsuen zai. Jaukol Biozk 33. Nik gerra bear dan eran egiten det. Or SCruz 62. Gauzak datozan eran / Artu 

biar dira. Enb 98. Bakotxak al dauan eran. Eguzk GizAuz 140. Margo denen ama argia dan eran, Egien Erregin 

/ Fedea. Or Poem 537. Erabil ezazu nai dezun eran eta aldiz. NEtx Nola 3. Aurraren eran ikusten dut dena. Txill 

Let 111. Batzuk aukeran, nai daben eran, / beste batzuek sufritzen. BEnb NereA 257. Ez dizut kantatuko zoin 

polita zeran, / ez nizuke egingo hartze duzun eran. Xa Odol 315. 

(Precedido de -ko). Lengo eran jarraituko degu. ABar Goi 48. 

(Precedido de tema nominal nudo). Jarten da bera antzar-eran arrautza ganian jezarrita. Otx 138. Lo dagi 

gotzon-eran, zerura begira. Laux BBa 94. Urkixok atera zuen argitara, [...], 1933ko RIEV-en, fac-simile eran. 

MIH 283. 

b) (Tras frase relativa). A medida que, al paso que. Kristauak ugarituaz joan ziran eran egin bear izan ziran 

Eliza berriak. AA III 408. Gizonak munduan zabaltzen ziran eran, gaiztakeria ere berekin zeramaten. Lard 7. 

Urteetan elduaz zijoan eran, bertute guzietan aurreratzen zan. Arr GB 7. Barru berdintzen dijoan eran / ardua 

berriz gozatu. JanEd II 105. Urteetan elduz zioan eran, ikasbide guzietan aurreratzen zan Platon. Zait Plat 11. 

Lurreko gauzetan aurrera zijoazten eran, egiazko fede ori illundu egin zan. Vill Jaink 26. Begiak irikitzen 

dijoazkion eran, galdera ugariak sortzen zaizkio barrenean. MAtx Gazt 5. 

c) (A, que cita el ej. de Ur). (Tras bere, etc.). En (su) orden. Zeintzuk [izenak] jarriko ditudan bakotxa bere 

eran obeto adierazteagaitik. Izt C 221 (v. tbn. 125). Israelko amabi tribuak [...] beren eran eta lau alboetan 

egoten ziran. Lard 84. Etxeko guziak bere eran ipiñi zituen: lenengo Bala eta Zelfa bi emazteak beren lau 

semeakin (Gen 33, 1). Ib. 43. Jarri zituen bere eran Liaren eta Rakelen, eta neskame bien semeak. Ur Gen 33, 1. 

(No precedido de bere, etc.). Zirkiñ eta iduriak eran iokatuz. "Propter ordinatas commutationes motionum 

atque formarum". Or Aitork 350. 

d) Nada más, tan pronto como. "Yaio ta eran il zan, murió a continuación de haber nacido (V-m). Erreta eran 

sabeleratu dogu, lo hemos metido en el vientre a continuación de asarlo (V-m)" A EY III 265. Sartu zan eran 

berealdiko belarrondokoa eman zion (G-goi). 

e) "(gral.), en ocasión" A. "A mano" Asp Leiz. "Eran jarri, erara datorrenian" Iz ArOñ. 

- ERAN HARTU. "Zaindu (Alzo EusHabl 236)" ELok 234. 

- ERAN-ERANGO. "Ordenado (G-nav)" A Apend. 

- ERA ON (Mg PAbVoc, Añ). a) Oportunidad, ocasión propicia. "Era onian etorri zirian, en buena ocasión 

vinieron" Mg PAbVoc s.v. irona. "Sazón, ocasión oportuna" Añ. Eriotzako ordu au etorri baño len, Jainkoak 

leku ta era ona ematen badizu ere. Cb Eg III 219. Nola izan zuan astia ta era ona, osasun on ta entendimentua 

argiarekin [konfesatzeko]. Mg CC 180 (v. tbn. CO 270). Gauza batek zurtu nau, ain ardao gitxi edatiak, emen 

era ona eukita. Mg PAb 193. Denporeak opa deutsun era ona. Añ EL 1 49. Saul iltzeko era ona askotan izan 

bazuen ere. Gco II 69. Irabazian dirua ipintzeko era on gutxi izan oi da. AA II 189. Zeren ura era onaren zai 

dagoan, gu gaitzera amil-erazteko. AA III 567. Ustezko era ona gaiti umia ez jagokan [...] estaduban imintera. 

fB Ic III 321. Balaan diruzalegia zan, ain era ona nola-nai galtzeko. Lard 101. Arrebari egindako bidegabekeria 

[...], lenbizi zetorkion era onean, berak nozierazo nai izan zion. Ib. 194. Itxasoz joateko era on bat itxodonik. 

Aran SIgn 74. Auxe izango da era ona urte guztiko konfesinoe bat egiteko. Itz Azald 206. Ezeben era on ori 

galduko, ez orixe! Ag Kr 173. Era ona ointxe yuagu ba ori ikusteko. Kk Ab II 177. 


mende. 

917


b) Comodidad. Konbenienziak, era onak eta atsegiñak zein gauza laburrak [...] diran. Gco II 70. Kutizia, 

onra, era on ta estimazioen ansia. AA III 625. 

- ERA ONEAN. Bien, adecuadamente, a conveniencia; oportunamente. "Pronunciar bien o mal [...], era onean, 

era gaistoan, edo era onez, era gaistoz hitz egin" Lar. "Era onean, oñ onean ifini" Añ s.v. acomodar. "(A buen) 

tiempo", "cómodamente", "oportunamente" Ib. Etxea uriaren ertzean zegoan, [...] artarako txit era onean. 

Lard 108. Si acaso no pudiesen / saldu era onean / guardan para venderlo / biaramonean. Azc PB 188 (en la 

versión de Ur PoBasc 277 modu onian). Gau guztian itz bi era onean ez nituan esan. Ag AL 39. 

- ERA ONEKO (V-gip, B ap. A; Mg PAbVoc). Adecuado, ventajoso. "Irona, era onekua, cosa del caso, 

ventajosa" Mg PAbVoc. "Eraoneko (FSeg), cómodo, dócil" A. Bertako kaia izanik aiñ era onekoa, bazirala 

onzitegi egokitsuak. Izt C 128. 

- ERA ONEZ (Lar, Añ). A tiempo, oportunamente. "(A) buen tiempo" Lar y Añ. Adiuntzaz ta era onez, edo 

asierati gatxari bidera urten biar jakola. Mg PAb 124. 

- ERARA (V; Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Gte Erd 3; Elexp Berg. a) Adecuadamente, apropiadamente; a 

satisfacción; a mano. "(A) placer", "a pelo" Lar. "(A) satisfacción" Añ. "Erara ez nago, je ne suis pas à mon 

plaisir, à mon goût" H. "Eran jarri, erara datorrenian" Iz ArOñ. "Erara berba egin dau (V-gip)" Gte Erd 3. 

"Baloia erara etorri jatan eta txute galanta jo notsan" Elexp Berg. Cf. A: "En el juego de naipes, se dice de una 

brisca que encarta en la carta del contrario. Erara jo, encartar" y "hablar sin salir del asunto". v. 1 egoki (II). 

Lendanaz apaindurik / erara jarria, / dago plaza ederki / barreraz itxia. Echag 231. Gipuzkoako mugape guztia 

da [...] egoki ta erara ezarria. Izt C 25. Arrobi eder naigarri anitzekin guztiz erara eta txit ondo janzia. Ib. 48. 

Ur bedeinkaturik bear bestean ta erara ezpadago, edozein ur garbigaz bateatu bear da. CatBus 53. Estu eta 

artega zaukaz buruko min batek, [...] erara ez jatortzun egoera batek. Ur MarIl 19. Guztija erara ta eskura 

bajatortzu. Ib. 30. Noiz erara arrepatuko zuan aren aurrian zabaltzeko zeraman kapa. Bv AsL 27s. Nire 

gogamenak erara ta egoki adierazotea. A BeinB 35. Etxeko andratxoa bakarrik eta erara billatu ebanean. Ag 

AL 62. Au poz-atsegin bijotzekua! / Gauzak erara yatozak. Enb 122. Aize biguna erara oso edo beintzat [...] 

lagungarri izaten ebenetan. Erkiag Arran 78. 

(Con suf. comparativo). Lukijak be gexo-buru daki egitten sarri, ollaskuak erarago dakijozan etorri. Otx 

67. 

A gusto. Usteko dezue zuen zoriona dagoala [...] erara edo gustora bizitzean. Gco I 1s. Ezlitzatekez guztiz 

erara biziko Mendiola zan lango iauregi batean. Ag AL 60. Gizon bat egoan bazkalostean arte arte edo guztiz 

erara. Ezale 1897, 93b. Erara nabil ta gogoz ari naiz diru biltzen. A Ardi 2. Oro erara aseko zerate. Ib. 37. 

Etzanda bean, / Bedar ganean, / Egoten guztiz erara. Echta Jos 194. Biak erara daudela ta ez diotela elkarri 

galarazten. Or QA 157. Ostatuko nagosia ez dago guztiz erara. Erkiag BatB 169. 

b) (Lar, Añ, H, Etxba Eib, Gketx Loiola). (Precedido de genitivo o de suf. -ko). A (mi, su...) aire; a gusto de; 

como, a la manera de. "(Dar pan y) callejuela, bere erara utzi, bere eskuko egin" Lar. "Estoy a mi modo, a mi 

gusto, nere erara nago" Ib. "A fuer de hombre de bien, gizon prestuaren [...] erara" Ib. "A gusto y placer de 

todos, guztien erara" Añ. "Conforme a eso: (c.) orren erara" Ib. "Egiaren erara, conformément à la vérité. Syn. 

araura, arabera" H. "Norbaiten erara iartzea, se conformer au bon plaisir de quelqu'un" Ib. "Eibarko erara 

berba eittia Eibarren ez da mira eittekua" Etxba Eib. "Parixko erara moduztatzen da neska ori" Gketx Loiola 

s.v. moduztatu. AxN explica arauaz (118, 140, etc.) por erara. Era batean bere erara bizitu etzan? Lar 

SAgust 6. Emen ere zuek gaztelauen erara hitzegin bear. Lar Cor 152. Txit aisa, ardura gabe, ta bere erara azi 

zuten. Cb Eg II 188. Orañdaño, Jauna, [...], nere erara bizi izan naiz. Ib. 49 (Dv LEd 98 erara). Jangoikoak... 

espirituain gisara nai du zerbitza dezogun... ez gorputzain ordes ta onen naikundeen erara (168). LE-Ir. 

[Parabisuan] neke gabe bizi beharrak ziran eren erara. Ub 6. Billatutia beste zelan alango [konfesore] bat bere 

era edo gustora berba egingo deutsana. Mg CO 213 (v. tbn. CC 144). Aragijaren edo gorputzaren erara bizi 

bagera. Gco II 57. Zure ume edo mirabeai utzi diezun ezkutariarekin beren erara egoten. AA II 123. 

Baztarretako guzur ta saltsa guztiak batuta, [...] bere erara ta guztiai min emongo deutseen modura kontetia. fB 

Ic II 210s. Euren dotriñia izanik labana, erraza ta aragijaren erara datorrena. JJMg BasEsc 169. Konponduko 

dizkiat / nik nere erara, / ire aitari gusta / oi zaizan gisara. It Fab 243. Izatea duten gauza danak beren erara 

negar egin [...] zuten. Lard 462. Hilen erara, Jainkoaren deiei gor balinbazagode. Dv LEd 256 (Cb Eg II 144 

illak bezela). Aien erara gure besook / Beti goruntza eraiki. AB AmaE 54. Pedro Marik, bere erara, gauza 

pozgarrizkoren batzuk esan eutsazan. Ag AL 156. Biziten bazare aragiaren erara. Itz Azald 192. 

(s. XX). Santa Kruzek bere gisa ta bere erara egin nai gerra. Or SCruz 109. Peru ta Mariyen aldiko erara 

yantzi biar ete daben. Kk Ab II 56. Burubaz makurkeri batzuk mendiko erara bakandereari egiñez. Otx 148. 

[Ezkurdi] barnean izkutaturik nago nere erara. Or Eus 47. Anaidiok gaur be antxinako erara dabiltz. Eguzk 

GizAuz 193. Indianuen erara bizi izango da. Erkiag BatB 170. Sar-bidea oso polita zan, Sudandarren erara 

egiña. Anab Aprika 93. Etxe luzea, zuria, Sudango erara egiña. Ib. 43. Nere erara itzuli dut ango gauza asko. 

Vill Jaink 10. Onekin ez degu esan nai beren erara utzi bear zaiela. In MAtx Gazt 6. Lengo erara ez iaku iñor / 

jolastu eta apaintzen. BEnb NereA 185. Nork bere erara, modura eta moldera. MIH 138. 

(Precedido de tema nominal nudo). Otarraina Amerika-erara (27-10-1929). DRA. Japones erara idatzia 

dagoenez gero. MEIG IV 111. Euskaldun erara hitzetan laburra. MEIG III 108. 


mende. 

918


c) (Estar, etc.) de acuerdo, conforme; acorde. "Erara badao, si está en disposición" Iz ArOñ 97. Yainkoak 

ematen dunarekin erara egon bear! Or Mi 88. Badakizu, nagusi jauna, zure erabagiekin erara ibiltzen naizela 

beti. TAg Uzt 71. Jaungoikoarekin beti erara ibiltzen ikastea. Ib. 281. Oro erara daude doatsu naiean. 

"Consonant". Or Aitork 271. Nere neurketaz eta begiz arkitu arrazoiak aienekin erara ez baiña bestera zeuden. 

Ib. 105. Ontan ez gatoz erara Gaztelu eta ni. "No nos ponemos de acuerdo". Or in Gazt MusIx 48. 

d) Del derecho. "Erara jantzizu soñekuori, itxulittara daukazu ba jakia" Etxba Eib. "Egurra erara ebagi ero 

kontrara ebagi, alde ederra dago" Elexp Berg. Cf. supra (7). [Ogiari] ebagiaren gaiñetik eta erara kendu 

neutson axal bat. "Al pelo que él estaba". Or Tormes 47. Gizartea osoro barriztauko ei dabe, iruntzietara 

dagoana erara ipiñiaz. Eguzk GizAuz 80. 

- ERARAKO (Vc ap. A). Adecuado, proporcionado. Jaungoikua da guztien erarako adiskidia. Ta au gaiti 

[...] amau biar dogu. fB Ic I 74. 

- ERATARA. a) Convenientemente, adecuadamente. v. ERARA. Janari au nire ixakereari eratara yatorkana 

dalako. Otx 97. Ezarri dausten asmaketa bateri eratara erantzun eztagijodan artian. Ib. 152. 

Kutxatillea zeuk emon zeuntsenian itxirik eguan era-eratara ta ezegattik be idegi egin ixan barik. Otx 51. 

b) (Tras gen.). Al modo de, según. Egizu, Jesus Jaun orrek, beti zure sendi (famili) santuaren eratara bizi 

gaitezala. Ker EMeza 68 (ap. DRA). 

c) "Eratara ipiñi, poner al derecho" A. 

- ERA TXAR. Mala racha. Aberats batek, era txarrak jota, daukana galduten dabenian. fB Ic III 263. Era 

txaarra edo nai bagia zeuben bizitzan dakuszunian. Ib. 363. 

- ERAZ (V, G; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. a) A mano; cómodamente; adecuadamente, apropiadamente; en 

orden. "(Juega con) aire, (canta con) aire, eraz jokatzen, eraz kantatzen deu" Lar. "Con conveniencia" Lar DVC 

226. "Cómodamente", "oportunamente" Añ. "Eraz eta benaz, de la bonne et vraie manière. Eraz ipintzea, mettre, 

placer comme il faut. Eraz bizitzea, vivre à son aise, à son loisir" H. "Eraz daukat (V), lo tengo a mano" A. 

[Janlekuban] subaren ondoan egon, lapikua eraz ta urrian euki. Mg PAb 104. Argi bizi bat indazu, [...], neure 

bekatu guztiak eraz negar egiteko. Añ EL 1 197. Aisian eta eraz bizi diran jendeak. AA III 616. Eraz badauke 

urrian olaren bat [...] bialduten ditubee euretara alaba edo krijadaak. JJMg BasEsc 120. Jeptek eraz erantzun 

zien, eta bere eginbidea garbituaz. Lard 137. [Arrainjakirik] eraz ez badauke edo ezin aurkitu al badabe. Itz 

Azald 116. Bere idazkelea garbirik eta eraz eukiteko ardurea emon eutson . Kk Ab I 84. Gauzak ondo ta eraz / 

Irakastiarren. Enb 128. [Bazkidetza] ingurtiak banatu ditzazuke, baña eraz, baiezkoa eman dezatekenen artean. 

Ldi IL 152. Itzok eraz, euskal-belarri arauz yostekotan. Markiegi ib. 13. Auzotegi onetako baserritarrak naikoa 

eraz ta polito bixi zirean. Akes Ipiña 22. Iakintzaleak gauzok lerroz-lerro ezarri nai lituzke, [...], dana eraz ikusi 

nai luke. Zait Plat 43. 

(Con suf. comparativo). "(Arguye más en) forma que el otro, besteak baño erazago arguitzen du" Lar; en el 

DVC 226 lo traduce por "con más conveniencia". "Erazago (Vc), más oportunamente" A. Nai aberatsago edo 

beintzat erazago bizi dana, nai estuago ta ez-eukiago dabillena. Akes Ipiñ 3. 

b) (Lar, Añ, Etxba Eib). "(A) tiempo" Lar. "(A buen) tiempo" Añ. "En tiempo oportuno, oportunamente. Amaittu 

detsa eraz, aindutako lana" Etxba Eib. 

c) "(Sal, R), poner al derecho un objeto vuelto" A. Cf. supra (7). 

- ERAZKO (V, G ap. A; Lar, Añ, H). "(Hombre de) forma, erazkoa, moduzkoa, gizon mena" Lar. "Agraciado en 

sus palabras, acciones, etc., [...], moldatsua, erazkoa" Ib. v. ERAKO (c), egoki. Erakasi nai dutena [...] 

eskribitzea, askorentzat txit erazko, konbeni dan bidea da. Cb EBO 51s. Abagadune txito erazkua da illunzeti ta 

apal orduraño sutondoko inguruban berba egiteko. Mg PAb 153. Denpora guztiak dira erazkoak ta 

adiontzazkoak bakeak egiteko. Añ MisE 250. Zeñetan ezarriak dauden itz erazko oek. Izt C 271. Dolare eder 

galant erazkoak. Ib. 138. Eginkizun onetarako San Juan baño erazkoagorik arkitzea, erraz etzan. Lard 371. 

Ezetedago Lekeition Txantonentzako lagun erazkorik edo aiuturik? A BeinB 45. Beren berbetea etzan izaten, 

[...], bear zan baizen erazkoa garbia ta arteza. Ezale 1897, 4a. [Aginduak] errazago gorde eta utsik ez egiteko, 

erazko biderik badago? Itz Azald 198. Artzaiak ordu onak eta ordu neketsuak oi ditu, erazko egunak eta egun 

larriak. Ag G 150. Erazko ulerpide ta zentzungarriak ezarriko dautsaz zuen asmakari orrei. A EEs 1916, 110. 

Gorde egin eban kukurrukea kolkuan erazko abagadunea etorri eikijon artian. Otx 36. Jokaera orri ez eritxan 

egoki ta erazkoa. Erkiag BatB 24. Bizimodu erazko baten jabe egiteko. Ib. 175. 

Correspondiente. Libru bat itsasoz dabiltzanentzako [...] non ifinten zituen toki guztietako izen erazkoak. Izt 

C 465. 

era. v. 1 hede. 

1 hera (G-azp-goi, L, B, BN-baig-lab ap. A; Lar, VocBN, Dv, H, VocB, Foix ap. Lh), ere (Lar). 1. Molleja. 

"Molleja, [...], eraa, erea" Lar. "Gésier ou portemanteau [sic] des animaux volatiles" VocBN. "1. gésier. 2. (par 

ext.) estomac puissant qui digère toute chose et supporte les plus fortes quantités d'aliments. Zer herako gizona, 

quel étonnant estomac d'homme!" H. "Mollera [sic] donde deposita la gallina las piedrecitas" VocB. v. gera. 

2. Hígado. Aingeruak gomendatu zioen Tobiari aldaratzeaz arrain haren bihotza, haren hera eta haren 


mende.


mina (Tob 6, 5). Lg I 44 (Dv gibela). 

3. "Fel, hiel" Sb-Urq. 

4. "Era, bolsa o membrana envoltoria del ovario de los peces, de que se valen los pescadores para raba" A 

Apend. 

2 hera (H). Cilicio. Gure tresnak leratezke herak eta zakhuak. EZ Man I 114. Hera, izifriña, barur eta 

gaubeilletan, eta bertze hunelako mortifikazioneetan. He Gudu 30 (SP ziliziotan). 

era-aldi. v. eroaldi. 

eraan. v. edaen. 

eraandu. v. edaendu; eraendu. 

erahantzi, erahatzi (H, A), erahatze. Hacer olvidar. (Harriet y Azkue citan a Oinehart, aunque la forma real 

de part. sería erahatze; cf. part. ahatze en dicho autor). Gaitza gaitzagoak derahatza. "Ce qui est pire, fait 

oublier ce qui est mauvais". O Pr 174. 

eraaska. v. eragozka. 

eraaspen. v. eraspen. 

eraatsi. v. erantsi. 

eraatu. v. eratu. 

eraatzi. v. eraitsi. 

erahatzi. v. erahantzi. 

erabage. v. eragabe. 

erabagi. v. erabaki. 

erabagin. Inductor, ejecutor. Ta ez etozan alkarren artean / zein ete zan aren erabagina. Zav Fab RIEV 

1909, 31. 

erabagitu. v. erabaki. 

erabakde (Lar H). "Decisión", "decreto", "provisión, despacho", "sentencia" Lar. Naikua izan gabe bera 

gelditzeko Aita Santu Erromakoak botatzen zituzten eskumikuak, ez erabakdeak. Kortazar Serm 368. 

erabakera. v. erabakiera. 

erabaki (G, AN, L, R; Lar, Mg Nom, Añ, VocCB, Dv, H), erabagi (V-m-gip; Mg Nom, Añ, VocCB (+ erabai)), 

ebaraki (L, B; Hb ap. Lh), erabakitu (AN-larr; Lar), erabagitu. Ref.: A (erabagi, ebaraki); A Morf 251; Lh; Iz 

Ulz (erabaki), ArOñ (erabai); Asp Leiz (erabakitu); Etxba Eib (erabagi); Gte Erd 3. I (Vb.). 1. Decidir, 

acordar; resolver, fallar, dirimir. "Erabaki, erabagi, ebagi, fallar" Mg Nom. "Factitif de ebak, ebaki, n'est plus 

usité que dans le sens figuré de juger, décider" Dv. "Erabaki dute, lo han decidido; erabákute" Iz Ulz. "Tomar 

una determinación. Zer erabakitu dezu?" Asp Leiz. "Onan eta txarran artian, errezoiak erabagi biar dau. Euren 

artian erebixen auzixa erabagitzera etorri zan Alkate jauna" Etxba Eib. "Orrek ez du inoiz konbertsazio bat 

ondo erabakitzen (G-azp), ez daki konbertsaziorik erabakitzen (G-azp)" Gte Erd 3. v. ebaki (I, 5), ebatzi. 

Tr. De uso casi gral., aunque más frecuente entre los guipuzcoanos y vizcaínos. La forma primeramente 

documentada es ebaraki que se encuentra en los labortanos Haramburu, Axular, Etcheberri de Sara y en 

Mendiburu; después ya no se vuelve a encontrar. La forma más usada es erabaki, que se atestigua, desde 

Larramendi, sobre todo en autores guipuzcoanos, pero tbn. se encuentra en suletinos (Eguiateguy, Inchauspe), 


mende. 

920


los labortanos Birjin y Duvoisin y ya en el s. XX en alto-navarros: Inza (Azalp 55), F. Irigaray (144), Iraizoz 

(YKBiz 18), Zubiri y el baztanés Izeta (tbn. se encuentra en Lizarraga de Elcano en la acepción de 'explicar, 

declarar', v. infra (4)). Los vizcaínos emplean erabagi; sin embargo, encontramos erabagi en algún guipuzcoano 

(TAg Uzt 71) y erabaki en vizcaínos (AB AmaE 402, Enb 47, Kk Ab II 186, Erkiaga, Gand Elorri 74, Alzola 

Atalak 136). Emplean el part. con -tu Birjin, Legaz, Iturzaeta, E.M. Azcue (PB 72), y Lafitte (Murtuts 15). En 

DFrec hay 864 ejs. (4 sept.) de erabaki y 9 de erabagi. Se citan ejs. de todos los autores anteriores al s. XX que 

lo emplean. 

Ezin disputa iraungi dezaketenean, bothere duena baithan ebaraki bezate. Harb 441. [Iuramentua] hauzien 

eta diferentzien iraungitzeko eta ebarakitzeko ordenatua da. Ax 253 (en Vill 169 erabakitzeko). 

[Arrozoinamendu] eskuararen kontra jeusik ebarakitzen eztuena. ES 99. Ez degu ordea guk erabaki bear, zeiñ 

dan oietatik onena eta santuena. Lar SAgust 13. Igorri zion Jesus Herodesi, Jesusen egitekoan deus ez ebaraki 

naiez. Mb Otgai II 335s. Zur-arimaren onarentzat erabakituren baitu. Birjin 285. Ikhustekotzat hortaz 

zer erabakiko edo dezidatuko zuen. Ib. 573. Eleizak bere batzarre edo konzilioetan erabaki ta erakutsi dituanak. 

Ub 109. Zialarik Erregiñak erabaki lehen gaian algarreki etziradiala etzanen. Egiat 272. Erabagi eban monja 

sartutia. Mg CO 202. Zuen betiko suertea erabakiko duen sentenzia. Gco I 401. Ez da erraz erabakitzea [...] 

tanta bat asko dan, edo ez, bataioa egiteko. AA I 58. Juzgau edo erabagi dagijezan jenten arteko ezda-baidaak. 

fB Ic II 165. Duda guztiak erabagiten ditubee Jesusen berba itzaltsu oneek. fB Ic III 106. Erabagirik dago 

niretzat bitarik bat, edo infernua edo penitenzia. Añ EL 2 68. Egiñ eban aitak testamentuba, ta erabagi zituban 

bere gauza gustijak. JJMg BasEsc 277. Ez nezake nik beintzat, / jaunak, erabaki / zeñek kopletan egin / dezuten 

obeki. It Fab 199. Iruñeko Apaizaitagoaren mugaak erabakitzeko. 'Para demarcar'. Izt C 121s. Salomonek [...] 

auzia erabaki zuen. Lard 210. [Mariaren sorrera garbiya] fedeko egiyatzat erabagitiaren ganian. Ur BulaAl 48 

(BulaV erabagitearen, BulaG erabakitzearen). Jaunak erabaki du ene alde. Dv Gen 30, 6 (Bibl ene alde jujatu 

du). Nun ta zeruak erabakiya / beste moduz ez dakarren, / denbora gutxi barrun gu biyok / izango gera elkarren. 

Bil 53. Erabakitu du biurtu daien euskarara [...] kristau ikasbidea. Legaz III. Asunto dana biar bezela / nai nuke 

nik erabaki. PE 134. Heltü zen Jinkoak bethidanik erabaki thenoria Salbazaliaren mündialat igorteko. Ip Hil 69. 

Muturketa orretan, zeiñen alde erabagiko zenduke? Ag AL 26. Nik ezin emon neike neure eretxia eta erabagitu 

gizon basaerritar baten ganean [...] kanpotik eta azaletik dirudiyenari bakarrik begiratuta. Itz Azald 78s. (27 

erabagi). 

(s. XX). Erabakitzen da, [fiatzalleak] ipiñi dezala zaldi, beor, mando edo mando-emea. (Donostiako Fueroa). 

Etxeg RIEV 1908, 118. Amarmilla ogerlekoan erabagi eben etxaguntzearen balioa. Echta Jos 363. Asunto ori 

erabaki zan / etzan dudan gelditua. Tx B I 243. Egun batez [...] erabaki zien Iruñerat yuaitea. Zub 69. Azkenez 

erabagiya izan zan botikia komuneko zulotik botatia. Kk Ab II 53. Ez det uste euskal literaturaren auzia ain 

errez erabaki ditekenik. Ldi IL 82. Igaz atzeratuta utzi zenduana [errenta] ta aurtengoa, biak batean erabakiko 

ditugu. NEtx Nola 17. Saiaketok erabaki iduri dute badela indar berri bat. Mde Pr 330. Ezetz erabaki zuen bere 

baitan. Ib. 168. Zirt zart; erabaki ta egin, asmoartu ta bete. Erkiag Arran 90 (108 erabagi). Ez dok erreza izango 

[euskeriak] zenbat urte daukazen erabagitzia. SM Zirik 111. Erru guztiak inglesenak zirela erabaki zuen. Arti 

Ipuin 47. An erabaki zuten jokoa / naparrak beren aldera. Basarri 93. [Platonek] iakintzarekiko sailak oro 

erabakirik zituela uste zenezake. Zait Plat 26. Zergati lehenaren auzia oso-osorik zutik eta erabaki gabe 

gelditzen da. Vill Jaink 62. Zuen etxea uztea erabaki dut. Izeta DirG 107. [Auzi hau] zalantza handirik gabe 

erabaki daiteke Azkue jaunaren alde. MEIG VI 102. 

(Part. en función de adj.). a) Decidido, resuelto; descarado. Pekaturako konbit erabagijak. fB Olg 71. 

Jakintsurik andijeenak aitu ezin leijana, ta ez miiñik erabagijeenak adierazo. JJMg Mayatz 180 (ap. DRA; la ref. 

es incorrecta). Ez dator ongi asmakinde edo profezi aiñ erabaki onekiñ. 'Esta profecía tan terminante'. Aran SIgn 

66. Egiten du [...] bere burua hiltzeko asmo erabakia. Arr May 70. Klararen asmo erabakiaren sendotasunak 

garaitu zituan. Bv AsL 94. Kolpe bakar batera dana jokatzeko asmo erabakia. Berron Kijote 106. b) Definido, 

decidido. Ez dago urte jakin ta erabakirik. Mg CC 214. Gauza erabakia ta jakiña da, balio duala oleazioak, 

apaiz bakarrak ematen duanean ere. AA I 538. Lan ontarako bear ditugun itz erabakiak ar ditzagun. NEtx LBB 

110. Auzi erabakia baita Plautok bere Poenulus-en sartu zituen esaldi ilun horiek punikoz daudela. MEIG III 67. 

Bien nahasteari zati erabakia erasten dio. 'Alguna porción definida'. MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). (Con 

suf. comparativo). Zenbat eta "zer-ezagoa" den bata, are eta erabakiagoa eskatzen du iduria. MEIG IX 116 


(Con objeto personal). Sentenciar. "Heriotzera erabakia" DRA (que cita a H, pero no se encuentra). Jaunak 

yuzkatu eta sentenziatuko edo erabakituko ditu guziak. Legaz 17. Guztiak euren bizitzearen azkenean juzgau eta 

erabagiko dituz Jaunak. Itz Azald 39. 

2. (H), erabagi (A). Decidirse, proponerse, resolverse. "Se déterminer à, se résoudre" H. Ari bizia kentzeko 

erabakirik edo determinaturik zeuden. Gco I 247. Erabagita nago Jesus baño beste esposorik ez artuteko. JJMg 

BasEsc 230. Ez zara iñoz onetara erabagiten. Ur MarIl 57. Erabakirik zegoala Parisko ikasola edo 

unibersidadera pasatzeko. Aran SIgn 63. Alperrik datoz erabagirik, / Amorraturik, / Arrapetako ustean / Uri au 

beingo batean. AB AmaE 371. Iñoiz ere orretara erabakitzen etzera. Arr May 68. Ta alan beragaz ezkondutera / 

erabagi zan itsurik. Azc PB 169 (en la versión de Ur PoBasc 557 beragaz ezkondutia asentau yakan gogoan). v. 


mende. 

921


tbn. JAIraz Bizia 102. Ez zan erabaki, aien zama iasotera. Or Aitork 110. Ez nintzan erabaki orduan asmoa 

erakusten. Alzola Atalak 136. Isaura ta Rogelio erabakiak zeuden. NEtx LBB 33. Olio-ontzi latazko batean 

jartzera erabaki zan. "Se resolvió de ponello en una alcuza o aceitera de hoja de lata". Berron Kijote 188. 

(Con objeto personal). Barruak ez ninduan erabakitzen [...] anai-arreba oien alde ezer egiteko. NEtx LBB 

90s. 

3. Distinguir, diferenciar, separar. --Zelan egingo da onduen ta errazago konfesinoe jenerala? --Bizitzia 

erabagiaz. CrIc 184. Onan erabagi edo bakartuten dira agindu bi oneek beste zortziretati. fB Ic II 244. Erabagi 

edo apartau biar ditugu [...] alkarreganik. Ib. 254. Iru guzur kasta erabagiten ditubee erakuslak. Ib. 172. 

4. (Lar, Aq, H). Explicar, declarar. "Confesar la cosa compelido para ello, erabaki (AN)" Aq 706. Daike 

alabér edátu eakindea, erabákis bekatuarén zirkunstánziak. LE Ong 28r. Ala dá on, oroiaráztea sazerdoteék 

ebétas [orazioes] berén zelo ta maña onaréki erabákis, edátus ta bordátus bekála itz yagoréki. Ib. 85r. Goázen 

erabákis Kredogáu itzes itz entendatzekó dióna. 'Vayamos explicando'. LE Doc 31s. Zirkunstanzia guziok 

erabaki bear dire konfesioan (183). 'Hay que declarar'. LE-Ir. Erabakitzen duen bekala Hugo Viktorinok (163). 

'Como declara'. Ib. 

5. erabagi (A). Pronunciar. v. ebaki (I, 6). Ez ditugula bardin erabagiten berbaak [...] nere adiskide onek ta 

nik. Mg CO VI. 

6. (G, AN, L, R ap. A; Aq, Mg Nom, VocCB, H, Lh), erabagi (V-ple-och ap. A; Lar, Mg Nom, VocCB). 

"Quebrantar", "quebrar" Lar. "Cortar a otro, especialmente vestidos" Aq 355. "Erabagi, cortar, partir el naipe 

después de barajarle" A. Cf. en cambio A Morf 251, donde traduce erabagi, erabaki por "hacer cortar". "(L, BN, 

S), faire couper, trancher, etc. Burua erabaki zion, il lui fit trancher la tête" Lh. 

II (Sust.). 1. (G, AN, L; Lar, Añ, VocCB, Dv, H), erabagi (V-gip; Añ, VocCB, A). Ref.: A (erabaki); Iz ArOñ 

(erábagixa); Etxba Eib (erabagi). Decisión, resolución; sentencia, mandato. "Nere erabagixa da, ez ogidutzia 

errezoirik ez dabenetik" Etxba Eib. Tr. Documentado desde principios del s. XIX, es usado por autores 

vizcaínos y, en algo menor medida, guipuzcoanos, así como por algunos septentrionales como Duvoisin, Zubiri, 

J. Etchepare o Mirande. Emon dok ilteko erabagia / idun ori izateko ebagia. Zav Fab RIEV 1907, 532. 

Egiijezu guztiai erabagi edo juzgu zuzena. fB Ic II 166. Zori gaistokuak, [...] lege gaistuak edo erabagi okerrak 

emon dituzunok. Ib. 166. Juezak auzijaren erabagija emoteko, jakin biar dau nok daukan errazoia. Ib. 167. 

Gipuzkoak bere lege zarretako liburu gogoangarrian [...] ezarria daukan Erabaki zuzen bidezkoa. 'Una recta 

disposición'. Izt C 138. Erregearen erabakia Israel guziari oniritzi zitzaion. Lard 210. Zuk, lur guztia juzgatzen 

dezun orrek, iñolaere ez dezu emango erabaki au. Ur Gen 18, 25 (Dv juiamendu). Ilkhi zela Zesar Augustoren 

erabaki bat, lur guziko izenen hartzeko. Dv Lc 2, 1 (Lç ordenanza, DvHtoy erabaki edo manu). Zuzena zare, 

Jauna, eta zuzena da zure erabakia. Dv Ps 118, 137 (Ol 119,137 epaia, Ker aginduak). Ez aurrera, erabakiosora 

segitzea ondoena baziraizkien ere. 'Sentencia definitiva'. Aran SIgn 102. Nigana baletor erabagi baten 

billa, egi zuzenaren alde erabagiko neuke. Ag AL 25. Iaungoikoak igana bialdu naiok, erabagi ezkutukoak euri 

adierazoteko ardureaz. Ezale 1897, 128. Onen ganean ezin emon leiteke neurri edo erabagi [guztirakorik]. Itz 

Azald 107. 

(s. XX). [Sukaldean] ematen zituan Joanesek bere agindu ta erabakiak. Ag G 207. Zuzena zera zere 

erabakietan. ArgiDL 32. Obenik geiago bein be ez egiteko [...] erabagi sendoa. KIkV 97. [Aita Sainduak] 

aitzinetik asmatu zituen erabakiak aldatzen, Azpilikuetaren oharren araberan yarraikitzeko! Zub 46. Ezin 

xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. JE Ber 30 (cf. voc. final: 

"Gogo erabaki: pensée sous forme de jugement"). Bertatik baiezko erabakia baletor. Ldi IL 79. Erri bakoitzak, 

bere bizikeran, lanbide eta asmakizun asko arkitzen ditu. Eta [...] beren iritzi eta erabakiak eman ere bai. Iritzi 

eta erabaki oiei deitzen diegu "gogo-lantzea". JMB ELG 24. Egun aietan agertu zan Kaisar Augustoren erabaki 

bat, mundu guzia zenbatzeko aginduz. Ir YKBiz 20. Nere eskura utzi bear ditun aurretioz gauzak eta nere 

erabakietara jarri. TAg Uzt 126s. Poziki txalotuko genuke baiezko erabakia. Munita 81. Utrech-ko erabakiak. 

EgutAr 6-2-1957 (ap. DRA). Nere erabakiak bete ta nere aginduak bizi-legetzat yagon itzazute. Ol Lev 18, 4. 

Jendeak txaloka baietsi zun juezaren erabakia. Etxde JJ 177. Bitzuek emon euden ontzat erabagi au. Akes Ipiñ 

10. Gizon prestu bat zarela erabakitzen baldin badugu, gizon prestuek merezi duten errespetoa [...] eskeiniko 

dizugu. Arti Tobera 277. Pierrek etzuen onetsi bere illobaren erabakia. Izeta DirG 110. Atera zan azkenean 

andik, barkamen ordain izan zun erabaki baten bidez. Gazt MusIx 60. Erabaki zan asto gañean zijoanak atzera 

begira joan bear zuala. Salav 102. Ezer gitxi eragin zezaiokean Juanaren bizi-erabakiari. NEtx LBB 30. 

Abenduaren 20an agertu zen erabaki hori Nafarroako Boletinean. MEIG I 116. 

v. tbn. VMg 96. Inza Azalp 128. Otx 92. Ir YKBiz 481. Eguzk GizAuz 88. Mde Pr 91. Txill Let 107. Etxba Ibilt 

480. Berron Kijote 41. 

Solución. Nekazariaz artzen dala urrikia, / Guziari eman dakioke erabakia. 'Todo puede tener al fin 

remedio'. Izt C 190. 

2. Juicio, proceso. Ai! ni pekatuaren / basatzan etzuna / nago gomuta barik / Erabagi-eguna. Azc PB 36. 

Erabagi edo juizio guztienean aldatua edo ezereztzat emona izango da, erabagi edo juizio bakotxarenean emon 

izan zan epaia? 'Juicio universal o final, [...] juicio particular'. Itz Azald 37. 

3. erabagi (A). Propósito (de enmienda). Zer da erabagia? Jaungoikoa gauza andian iñozbere ez 


mende. 

922


irainduteko asmu sendoa. Itz Azald 145. Ez dabela euki damurik ez erabagirik euren konfesinoetan. Ib. 145. 

4. (Lar, Añ, H), erabagi (Añ, A). Decisión, determinación. "Indeciso, erabaki gabea" Lar. "Resolución" A. 

Borondatearen bearreko erabagia ez dagoanean. Itz Azald 103. (Erabaki aundiz) Ederki. Goazemazu orain 

bordara. Lek EunD 44. Eziñegonez, intziriz, negarrez, ez nuan atsedenik, ez erabakirik. Or Aitork 84. Nik, 

erabakiz: "Zatoz, itzuliko gara; balios da zure osasuna". Mde Pr 109. Nikanor gizartean erabagi sendoz ta 

urrats astunez barruratzen zala. Erkiag BatB 78. 

5. "Erabagi, pronunciación" A. 

- ERABAKIA HARTU. Tomar la (una, etc.) decisión. Nire ustean dauka / Ak erabagia / Artuta bereala / 

Eiteko euria. AB AmaE 359. Arturik eriotzako erabagia. Itz Azald 34. Laster erabagija artu eban. Kk Ab I 77. 

Aita Sainduak kenka nekeetan erabaki zuhurrak artu behar zituelarik. Zub 46. Goizeko zazpiretan esnatu, ta 

erabaki gorri bat artu nizuten. Ldi IL 29. Batzuena eta besteena entzun eta erabagi zuzenagoak artu al izateko. 

Eguzk GizAuz 22. Erabaki sendoa artu balu bezela. ABar Goi 58. Alper damutan ibilli gabe, erabaki estu bat 

artzeko garaia zela. Etxde JJ 201. Erabagia artuten dabe / laguntzeko euskerari. BEnb NereA 91. Gure 

baserritarrak gogatsu asi zirean batzarrak egin ta erabagiek artzean. Akes Ipiñ 15. Gure zortea zer izanen zen 

gutan nehork badakia, / ait'amek gutaz hartu balute holako erabakia? Xa Odol 220. Hil edo biziko erabakiak 

hartu beharrean. MIH 225. 

v. tbn. Ir YKBiz 481. Mde Pr 197. NEtx Antz 103. Txill Let 49. Arti Ipuin 38. Zait Plat 77. Berron Kijote 87. 

- ERABAKI-LEKU. Tribunal. Gizonetati gorde zaitezte, bada erabaki-leku edo tribunaletara eramango 

zaituztee. Lard 394 (v. tbn. 161, etc.). 

- ERABAKIZ. (Precedido de gen.). Por decisión de. Ipui au jo zan bikaiñena bezela, maikideen iritziz eta 

erabakiz. NEtx LBB 121. Ikaskuntza horiek ere, [...], bestetarako utziak ditugu, Euskaltzaindiaren erabakiz. 

MEIG VIII 108. (Con tema nominal nudo). Yainko erabakiz, itxaso zabala izan duzute. Zait Sof 154. 

- EZIN ERABAKIZKO. "Qu'on ne peut juger, décider, trancher" Dv. 

erabaki. v. adabaki. 

erabakiarazi, erabaki erazi. Hacer decidir. Ez dirudi, nere alaba, au dala [Gamizkoari] bere gurasoen 

dorrera itzultzea erabaki erazi dion utsa. Otag EE 1882c, 477. 

erabakida, erabakide (Aizk, H). Resolución, sentencia. v. erabakde, erabakitza. Batzarrearen 

goarpelariak irakurriko du moldaeren erabakida (Oy 1879, Zumar 1889). "Dará lectura del acta...". JFlor. Huna 

orai tribunalaren erabakidea edo sententzia. Prop 1895, 159. 

erabakiera, erabakera (Lar). 1. Explicación. Cf. erabaki (I, 4). Kredoaren, Mandamentuen eta 

Sakramentuen erabakiera plau, senzill, klaro. LE-Fag. Ez da erraz gertaera onen erabakera esaten! (Interpr?). 

Ill Testim 4. 

2. Sentencia. Salatuarenganako erabakiera barkaziozkoa. 'Sentencia absolutoria'. Aran SIgn 92. Erabakiera 

eman zuten, guzian garbi ta libre. Ib. 62. 

3. Resolución, determinación. Entero urretik bere [Jainkoaren] ibillera, erakuste eta egiteai segitzeko 

erabakiera. 'Determinación'. Aran SIgn 14. 

erabakigaitz. Difícil de decidir, de determinar. Maiz somatzen ditugun zalantza erabakigaitzak, [...], 

seinale nabari dira elkarren hurbiltasunaz. MEIG VI 174. Izan ohi dira noski, halako har-eman batzuek, 

erabakigaitzak, artistaren giro eta bere eskuetatik ateratzen zaion lanaren artean. MEIG IX 131 (en colab. con 

NEtx). 

erabakigarri. Decisivo. v. erabakior. Diogunaren frogatzat, azken adibideok emango ditugu, testuinguru 

eta guzti, nahikoa erabakigarri direlakoan. M. Azkarate Hizt Elkartuak Euskaraz 188. Ardatzaren nozioa 

erabakigarria da, bestalde, hitz elkartu endozentriko ondo sortua dagoen ala ez jakiteko. Ib. 202. Ea [...] urte 

honetan denon artean bultzada erabakigarririk ematen diogun geure prozesuari. J.L. Alvarez DV 19-4-1992, 4. 

Antimilitaristak indartsu urte erabakigarri baten atarian. Arrasate Press 30-4-1993, 12. 

erabakikizun. v. erabakizun. 

erabakile (H), erabagile, erabaigille (V-gip ap. Etxba Eib), erabagilla. 1. Juez, árbitro. "Erabaigille izentau 

eben gizon zuzen bat, nombraron mediador o árbitro a un hombre recto" Etxba Eib. Cf. Lar: "Decisivo, [...], 

erabaklea". v. erabakitzaile. Ez zituzan itxi erabagitegi onetako erabagillatzat aingeruak. Itz Berb I 55 (en la 

versión guipuzcoana erabagille). Ze itzaltasuna ta ze ikarea / zabalduko dan munduan! / Erabagile bizi ta ilena / 


mende. 

923


etorriko dan orduan. Azc PB 28 (en la versión de Ur PoBasc 493 juez). Zeuk bere aurkeztu bear izango dozu 

guztion Erabagillearen aurrean. Ezale 1897, 215a. Emon eioen nekaltasuna / Auzien erabagillak (juez). Echta 

Jos 123 (147 -gille). Erabakilleak argi esango dute sariak lan batzuei zer dala ta eman zaiozkaten. EEs 1911, 

181. En DFrec hay un ej. de erabakile. 

2. Decidido, resuelto. Zorionez birtute bat izan dugu euskaldunak: erabakitasuna. Erabakitzaleak izan 

genituan Loiola, Xabier, Elkano, Zumarraga... Eta erabakillea izan dugu Zaitegi. G. Egaña Herr 30-10-1957 

(ap. DRA). 

- ERABAKILE NAGUSI. Juez supremo. Zelango zenbatza emon biarko eben Erabagille Nagusijaren aurrian 

[...]? Kk Ab I 33. 

erabakimen. 1. Decisión. Erabakimen edo dezisione haren arabera. "Décision". Birjin 536. 

2. Capacidad de decisión. Botua eta erabakimena duten euskaltzainek. X. Kintana Egin 21-3-1993, 17. 

erabakimendu (H, que cita a Mg), erabakimentu. Determinación, propósito. Kristauak artzen duen 

biotzeko erabakimentu edo gogo sendo bat ez geiago bekatu [...] mortalik egiteko. Mg CC 61 (CO 83 

erabagitasun). 

erabakintza. Decisión, determinación. Erregeren erabakinzako sekretarioak. EConst 42. Ain zan egiazkua 

mundua uzteko gaztiaren erabakintza. Bv AsL 110 (v. tbn. 115). 

erabakior, erabakikor (PMuj). Decisivo. v. erabakigarri. Arazo honen jarrera erabakikorra posibleki 

Frantziako gobernuaren eskutik etorriko da. Elhuyar 1985 (t. 11, a. 2, 167-177). Erakunde soila izatetik kolejio 

izatera pasatze hau erabakiorra izango dela itzulpena eta itzultzailearentzat. K. Navarro Senez 1986-1, 133. 

erabakipen. Decisión, resolución. Millan Astray-k izarretaraño jaso omen zun militarrek korapillo 

guzientzat oi duten erabakipena, erabakitzen bakarra, azkarra alare. SMitx Unam 12. 

erabakiro. Decididamente, con determinación. "Definitivamente" Lar. "Ez haiz ene beldur, Theresa?" 

galdetu zion [...], baina haurrak burua erabakiro astindu zuen. Mde HaurB 52. 

erabakitasun, erabagitasun (V ap. A). Resolución, firmeza, determinación. Kristinaubak artuten daben 

bijotzeko erabagitasun ta gogo sendo bat ez geijago pekatu [...] mortalik egiteko. Mg CO 83 (CC 61 

erabakimentu). Santa Cruzek, bere erabakitasuna utzi gabe esan zion: ba dakit berorrek gorroto didala; baño 

berori bizi bada, neri zor dit. Or SCruz 129. v. ej. de G. Egaña Herr 30-10-1957 en erabakile. 

Determinación, concreción. Inguru guzia, leku hutsa besterik ez da; eta han erabiltzen da, zalantzarik gabe 

gaiaren erabakitasun zakarra. 'Su ruda determinación'. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 

erabakite. Deliberación. Erabakitean bi naimen sumaturik, bi etorki ere ditugula, [...] diagoten oriek. Or 

Aitork 202. 

erabakitegi, erabagitegi. 1. Juzgado, tribunal de justicia. Jesukristo gure Jaunak imini eban Penitenziako 

Sakramentua juizio bat legez: baña ez zituzan itxi erabagitegi onetako erabagillatzat aingeruak, ezpada gizonak. 

Itz Berb I 54s. 

2. Lugar donde se recogen resoluciones. Sylabus deritxon erabagitegian txartzat emoten daben 

[Liberalismoa]. Itz Azald 55. 

erabakitu. v. erabaki. 

erabakitza (Lar, H). Acuerdo, resolución. v. erabakida. Euskal-pesten bañean Bilguma edo 

Ayuntamentuak artu dituen erabakitzak (Don, 1879). JFlor. 

erabakitzaile (Lar (-tzalle), Dv, H), erabagitzaile, erabagitzailla (V? ap. A), ebarakitzaile, erabakitzale. 1. 

Juez; árbitro. "Qui est chargé de juger, de décider" Dv. v. erabakile. Zere Jangoiko maitagarria ta zere 

ebarakitzallea zerekin dezula. Mb OtGai III 214. Itz-neurtuetan apustu andi bat jokatzen, Platon erabakitzalle 

zutela. Izt C 214. Adi ezazue zer dioen erabakitzaile bidegabe-gile hunek. HeH Lc 18, 6 (He juie). Pagatuko du 

kaltea gatik [...] erabakitzalleak juzgatzen dutena. Ur Ex 21, 22 (Ol ebazleak). Aita Santuari eta Obispoai, 

arimen aitak eta Errelijionearen eta Oiturakortasunaren erabagitzallak diranai. Itz Azald 210. Urteoro 

aukeratuko dituztela donostiarrak beren Probestu edo Erabakitzallea eta Alkatea. (Donostiako Fueroa). Etxeg 

RIEV 1908, 118. Indar-neurtze artarako epaille edo erabakitzalletako bat. Muj PAm 24. Ezta beñere 


mende. 

924


erabakitzalle ona izan, bakoitza bere lanetan. EgutAr 1934, 47 (ap. DRA). Zortea. Hau izanen da erabakitzalea, 

juezik artezena. Arti Tobera 289. Zonbaitek erabakitzalea ezarri nahiago dutelarik. Lf Herr 30-11-1961 (ap. 

DRA). Apustutan abiatzekotan, lehenbizikoaren alde egingo nuke trabes [...], erabakitzailerik balego. MEIG VI 

192. Erabakitzaileen buru den Alfred Hentzen irakasleak. ('Presidente del jurado del Premio Rembrandt'). MEIG 

VIII 57. 

2. Determinante. Susmatzen zukeen haurrak besteak ez bezalako egun bat izanen zela hura, haren geroaren 

erabakitzaile. Mde HaurB 45. Urrutiratze zertu, gezurrezko zertasun, erabaki eta erabakitzaile. 'Determinada, 

determinante'. MEIG IX 128 (en colab. con NEtx). 

3. Decidido, resuelto. Zorionez birtute bat izan dugu euskaldunak: erabakitasuna. Erabakitzaleak izan 

genituan Loiola, Xabier, Elkano, Zumarraga... G. Egaña Herr 30-10-1957 (ap. DRA). 

- AUZI-ERABAKITZAILE. Juez. Olango autua egunerokoa zan Txanogorriren etxean Españako Legegille 

edo auzi-erabagitzalleok autatu bear ziran aurretxoan. Ag Kr 178. 

erabakitze. 1. Decisión. 1271-gn. urtian [...] egin zan erabakitze bat, emen ongi datorrena esatia. Bv AsL 

158. Billera nagusian egin ziran iru erabakitze eder. Ib. 200. 

2. Explicación. Cf. erabaki (I, 4). Aita Gurearen erabakitzea. LE-Fag. 

erabakizale, erabagizale. "Amigable, componedor, mediador. Gure errixan zan gizon legietan aittu bat, 

erabagizalia, auzixak luzetu barik" Etxba Eib. 

erabakizun (AN-larr ap. Asp Leiz). 1. Decisión, determinación. Jesukristo gure Jaunak ipiñi zuan 

Penitenziako Sakramentua juizio bat bezela; baña ez zituan utzi erabakizun oietako erabagilletzat aingeruak. Itz 

Berb I 54s (en la vers. guipuzcoana; en la vizcaína, erabagitegi, con el sdo. de 'juzgado'). Ango biltzarrak Akron 

bere adiskideari [...] lur-erlo bat ematea erabaki nai omen zuen: erabakizunari ezezko biribila ezarri omen zion 

Enpedokel-ek. Zait Plat 76. 

2. erabakikizun. Cuestión. Nondik gatozen, zein den gure jatorria, gure biziaren arrazoia: orra aurreneko 

erabakikizuna. Vill Jaink 57. 

erabakotasun. v. eragabetasun. 

erabat (G-goi ap. A EY III; A Apend). 1. Del todo, completamente, enteramente; absolutamente. "En absoluto 

[sic]" A Apend. "Enteramente" A EY III 283. Tr. Su uso se hace frecuente en el s. XX; antes se encuentra 

únicamente en Lardizabal, Udarregui y Arrue (aunque cf. Guerrico en ERABATEKO (e) y A.M. Zabala y 

Beovide en la 2. a acepción). Lo emplean sobre todo los escritores guipuzcoanos y, ya muy adelantado el s. XX, 

tbn. algún autor vizcaíno. En DFrec hay 167 ejs., meridionales. Se citan ejs. de todos los autores que lo empean. 

Emengo berriai erabat utzita, [...] Apostolu Saulori garraizkion. Lard 505. Era bat uztia / da modu tristia. Ud 

72. Pekatu guziak erabat kendu ziozan damu egiazko bat. Arr May 180. Orduntxe garaittuak izan ziralako era 

bat [...] moruak Españan. Inza Azalp 16. Diputazioaren inprenta zala edo, erabat asarretu ziran. Or SCruz 123. 

Ixildu dira erabat emen / kantari zeuden txoriak. EA OlBe 66. Onenbestez erabat etxekotzat etsi daiteke eta ez 

da etxetik iges joango. JMB ELG 87. Erabat utzi / mundutar bizimodua. SMitx Aranz 154. Lengo zauri biziak 

erabat itxi zaizkit. Etxde AlosT 87. Gaztaindiak galdu dira ia erabat. Munita 55. Kanta bera erabat Konbenturen 

batean sortua ote dan esan genduan. Lek SClar 139. Erabat gaiztakeriari emanta zaudela diote. AIr EuskIp 44. 

Lapurrak, ostua biurtu bear du erabat. Ol Ex 22, 3. [Euskeria] era-bat baztertuta or dabixak. SM Zirik 41. 

Emakume bakar batek gizon bat baiño geiago eukitzea, erabat dago arbuiatua. Vill Jaink 158. Gertaerak, 

kondairak, anekdotak... oiek erabat gelditzen dira kanpoan. Vill in Gand Elorri 13. Nere zentzumenetik / erabat 

besterenduz. Gazt MusIx 227. Biedermannek zigarroa pizten du era bat ikaratuta. Lab SuEm 192. Erabat 

kopetillundu zan bentaria. "Amohinóse mucho". Berron Kijote 191. Haur batek, alegia, zeharo eta erabat gal 

dezakeela bere lehen hizkuntza. MIH 400. Ez, ordea, erabat onena, baizik eta inter possibilia onena. Ib. 222. 

Hor konforme naiz, zeharo, erabat. MEIG IX 82. Hasieran, euskaraz hasi ginen erabat, baina orain bietara 

egiten dugu. MEIG I 100. Ez nituzke baldintza guztiak erabat eta segituan beteko. MEIG VII 194. v. tbn. TAg 

Uzt 264. Zait Plat 87. MAtx Gazt 48. Uzt Sas 332. 

(Con adj.). [Katalunya arloa] erabat zuzengarria ez omen da, [...], minsorrez eraman-bearra baizik. Ldi IL 

24. Onenbestez erabat etxekotzat etsi daiteke [katua]. JMB ELG 87. Oiñ, gerri, kolko, lepo ta buru, / erabat 

bikaiñ, ikusgarriya. EA OlBe 111. Erabat obea al da? Or in Gazt MusIx 32. 

Aienak era bat larriagoak dere (AN-larr). "Los de aquéllos son absolutamente más corpulentos" A EY III 237. 

[Urrea] biotzean, sakelean ezik, txiroak oi dute; sakelean, biotzean gabe, berriz, aberatsak. Bat bestetan 

erabat gutxik. Ldi IL 78. 

De manera generalizada. "An euskeraz erabat egiten da" (G-azp). 

2. (A Apend). Al mismo tiempo, simultáneamente; de una vez, de golpe; a la vez. v. ERA BATEAN (b). 


mende. 

925


Guziak erabat ezarriko ditut. Lard 217s. Guztiak erabat eskatzen zioten. Zab Gabon 78. Denak egatu ziran era 

bat kantuz Jaungoikua al zuten moduan alabatzen. Bv AsL 100. Danak erabat asi ziran elkarren berri zutela, 

mugitzen. Or SCruz 42. Bereala, edo erabat, buru-batzar bat eratu. Ldi IL 143. Gauza biak erabat aitatu ezkero 

uzkur egingo dutenen salla. Ib. 153. Agotza ta auka (larri ta txêa) / erabat jasotzen dute. "Levantan a la vez". Or 

Eus 343. Diru guztia erabat eskatzen du ta gizarajoak ez daukate. ABar Goi 29. Erabat zetorren legor-giroa. 

Bata bestearen atzetik zijoazen egun kiskalgarri ariek, legorteari bidea emanaz. TAg Uzt 224. Garisoroan igitan 

ari dira, [...] amar gizon eta erabat daramakie aldapaz gora sailla. Ib. 80. Alditxar guzik erabat nigan / gañezka 

bildu baitira. EA OlBe 10. Valladolid-tik, Euskalerritik, / andik-emendik erabat, / karta pilloa zijoakion / Iñigori 

Erromarat. SMitx Aranz 96. Dantza atera zunaten, bakoitzak berea, ta gero guziek erabat. Or QA 194. Sentittu 

egiten da beingoz, erabat, gorputzean eta animan. Txill Let 55. Zenbat mirari erabat! NETx Antz 51. Gutxika ez, 

baina, erabat inorenak [...] arrapatzea. Zait Plat 136. Eritasunak ez ditu banaka ioten, uda-bazkalekuak osorik 

baizik, itxaropena ta artaldea erabat. "Spemque gregemque simul". Ibiñ Virgil 103s. 

3. (AN-larr ap. Asp ANaf y Leiz). Definitivamente. "Soldadusketik erabat etorri da" Asp Leiz. v. ERA 

BATEAN (d). Beti-betiko zorion tokian erabat sartu baño len. Inza Azalp 42. Atzera Prantzi-bidea artu zun; 

oraingoan erabat noski. Or SCruz 120. An antolatu zen lenbiziko ta erabat felibre edo "zazpien sailla". Or Mi V. 

[Beorrak] erabat ara [mendira] daramatzite: / urtebeteko pakea. "Definitivamente". Or Eus 348. Elurra 

aldegiña dugu, ustez era-bat. "Quizá definitivamente". Ib. 220. 

4. En general, en conjunto. ERA BATEAN (e). Argatik dira bakoitza on, ta erabat arturik, guziz on. Or 

Aitork 172. Izadi ikuskari au adierazi nai ukan du, lenbizi erabat eta laburki. "Universaliter et breviter". Ib. 357. 

Eder ez ezen oso eder zirala guziak era bat. 'Todas ellas en conjunto'. Ib. 414. Aipatzen duen "gizona" ezta urlia, 

sandia edo berendia, [...]: gizona erabat artuta [baizik]. Zait Plat 121. Beste itzuliengaz erabat esan duguna 

esan diteke ["Gau narea"-ri buruz]. Or in Gazt MusIx 52. Ia erabat hamarrak eta hamar idatzi denez gero. MIH 

98. Ongi deritzat, erabat harturik behintzat, [...] erabaki zutenari. Ib. 112. Latinaren, eta erabat sortaldeko 

hizkuntzen, kutsua geure bekokian daramagu. Ib. 115. Ez da agian zinemak --eta arteak erabat-- mendera 

dezakeen helbururik gorena. MEIG I 174. Nahiz erabat nahiz zatika. Ib. 189. Nolazpait adierazi behar dugu 

gaztelaniaz (edo erdaraz erabat) euskal idazleen berezitasuna. MEIG IV 51. 

Todos en general. Gartzela hustu eta gartzelakook erabat Ocañara eraman gintuzten arte. MEIG IX 89. 

5. Consecutivamente. "Erretegi bost urtean erabat txapeldun izan da (G-azp), [...] cinco años sin interrupción" 

Gte Erd 92. 

"Sin interrupción. Hau eguraldie! Erabat ari du" Asp ANaf. Errian sartu denetik ez du / erabat jardun 

izketan. "No todo ha sido charlar". Or Eus 238. Zuzen begira, erabat ura. Ib. 385. 

6. De un modo. Eman diguzula [...] askotara mintzatzea, adimenean erabat daukaguna, baita askotara 

ulertzea, batera [...] irakurten duguna ere. "Uno modo". Or Aitork 409. 

- ERABAT ESAN, ESANIK, ESATEKO. En general, en resumen, en una palabra. Izanik bera azkenik, 

erabat eta hitz batean esateko, erbesteko guzien enbidia. EConst 4. Erabat esan, oneixek ditugu emengo egiazko 

ta benetako "Doctor honoris causa" izendunak. Erkiag Arran 136. Portu ta inguruak, erri osoa erabat esateko. 

Ib. 114. Erabat esan, lurra lur daneko aldietan inor ezta ageri Platon baino aundiagoturik. Zait Plat 7 (33 e. 

esanda, 5 e. esateko). Erabat esan, iatorrizkoa berdintzen du eskuarki. Or in Gazt MusIx 50. Ardatz ibilkoia, 

gizon erakargarria, pieza jatorra, erabat esan. Erkiag BatB 79. Ez digute, erabat esanik, euskaraz idaztea 

debekatu. MEIG IV 124. Euskal gramatikarik osoena eta, erabat esateko, onena. MEIG III 103. Bestela eta 

erabatago esanik, [...]. MIH 115. 

- ERABATEKO. Cf. ERA BATEKO. a) General. Gobernuaren kontra nabarbendu diran karlista guziei, 

erabateko barkapena ematen zaie. Or SCruz 34. Oiartzungo mendietara jo zun, bere erabateko biltokia 

Aritxulegin egiteko. Ib. 37 (este ej. podría tbn. incluirse quizá en el apartado c). Erabateko iritzi au igorri zidan 

bere berez. "Un juicio general". Or BM 18. Erabateko gauzak ziran une artan, elebide ta barriketa-gai. Erkiag 

Arran 139. Ideia edo uste ori erabatekoa ta berdiña da gizon denetan. Vill Jaink 25. Elduaroan eta 

betetasunean berriz erabateko kristautar adierazkizun berri bat [...] erantsi ziola. Gazt MusIx 62. Bihoaz 

aurretik erabateko bi iritzi. MIH 238. Erabateko oinarriekin gertatu ohi den bezala. Ib. 225. Behar-beharrezkoa 

dugu erabateko hiztegia ("general" esan nahi dut). MEIG VII 75. 

b) Total; definitivo. Erabateko legor-giroari noizbait aurrea artu zion, orratio, euriteak. TAg Uzt 258. 

Erabateko maitasunari erantzuten dion onginai orrek. 'Agradecimiento de una total amistad'. Zait Sof 16. Bata 

mundu onen azkenerañokoa, bestea erabatekoa, ordutik aurrerakoa. Or QA 60. Erabateko autsibearra etorri 

baño len beste iru udaberri loratu zitzaizkien. Etxde JJ 107. Izadi zabalean zer arkitu erabateko eitegabe oni 

urbillagorik lurra ta leizea baiño? 'A esta informidad total'. Or Aitork 341. Sargori astun geldiaren ondoren asi 

oi dan erabateko ['violento, intenso'] galarren aize indartsua zirudian. Erkiag Arran 140 (v. tbn. BatB 104). 

Erabateko ederra beti berdin da. Zait Plat 39. Era artan ikusi zuanean Don Kijotek, erabateko jauzi-itxuran. 


(Uso adverbial). Definitivamente. Munduan agiri den ordena adimendun botere batek [...], erabateko eta 

beingoan egiña zela. Vill Jaink 42. 

Totalmente. Patxi errementaria erabateko gaiztoa omen zan. AIr EuskIp 41. 


mende. 

926


c) (AN-larr ap. Asp ANaf). Permanente, continuo, ininterrumpido. "Erabateko oiñazean dago" Asp ANaf. 

Gogora zaie baso-zugatzen / erabateko surmurra. "No interrumpido". Or Eus 386. Bidean baditu zer garbitu ta 

erabateko zoztorrak. Onaind in Gazt MusIx 147. 

d) "Insoportable, que todo lo toma a mal; que toma idéntica actitud o reacción uniforme ante todo estímulo. Ume 

au gaur erabatekoa dago" Gketx Loiola. Son tbn. usuales en G-azp frases como erabatekoa da au gero, e?, ref. 

a calamidades o contratiempos repetidos. 

e) Igual, uniforme. Fedeko misterio edo artikuluak jakiteko eta sinisteko premia [...] erabatekoa edo berdiña 

da? Gco II 118. --Zer esan gurok "erabateko" ortzaz? --"Uniforme" mutil "uniforme". Txandon-Zaya Euzk I 200 

(ap. DRA). 

f) Consecutivo. "[Erretegi txapeldun izan da] bost urte erabatekotan (G-azp), bost urtean segidan" Gte Erd 

92. 

erabatasun. Uniformidad, monotonía. Ez dago erabatasun ori kentzerik izkuntza berrietan. Or in Gazt 

MusIx 32. 

erabazi. v. irabazi. 

erabe. "(AN-larr), norma, tenor. Erabe ortara, a ese tenor" A. Cf. era. 

erabe. v. edabe. 

herabe (AN, L, BN, Sal, S, R; O-SP 229, SP, Urt I 490, Lar, Añ, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Satr VocP. I 

(Sust.). 1. Miedo, timidez; retraimiento, disgusto. "Répugnance" O-SP. "Contre-cœur, répugnance" SP. 

"Vergüenza" Lar. "Timidité à agir par crainte, respect ou tout autre sentiment; manque de hardiesse; paresse à 

entreprendre. Heraberik gabe erranen darotzut, je vous dirai sans ambages. Ez du heraberik izan bere aitaren 

jotzeko, il n'a pas crainte de frapper son père. Haren ile xurien heraberik gabe, sans respect pour ses cheveux 

blancs" Dv. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII en textos de autores septentrionales, sobre todo 

orientales. En DFrec hay 4 ejs., 2 septentrionales. 

Gorale duelarik alabañan sabela / Bethe behar du herabe nahiz handi duela. EZ Man I 108. Heraberekiñ 

egiten dut aithor hori. Ch III 52, 2. [Umilian] nehork etzi idireiten kontrastik, ez heraberik. AR 273. 

[Alferkeriak] indarrez ditu gabetzen, / Arras herabez betetzen. Monho 110. Artzañ egon zenian herabereki. 'À 

contre-cœur'. Etch 338. Artzat yuiamenduko / Ene erabia. Bordel 201. Zure ganat jiteko heraberik enizün. 

ChantP 164. Eskualdunak, [...], badu halako herabe bat amodiozko zerez mintzatzeko. JE Bur 100. Ikusten duzu 

ikharan / Herabeak nola daukan. Ox 45. Aithortuko dut den gutieneko eraberik gabe. JE Ber 58. Eskuaz 

laztandu zion gorputz guztia, lehenik herabe batekin, gero beti ausarkiago. Mde HaurB 21. Herabearen hauts 

hotzak estaltzen duen su kiskalgarri hori. MIH 294. 

(S ap. Lrq; O-SP 229, SP, Añ, Gèze, Dv). Pereza. "Paresse, c'est sous le nom de herabe que Belapeyre nomme 

la paresse au nombre des péchés capitaux" Dv. Bekhan eta herabereki katexima erakasten diela. Bp I 19. -- 

Eta besta hontan nola behar dügü iarraiki Jesüs Kristek egari dütian nekezier? --Herabe gabe; ez hotza gatik 

ere hutsik egin ioaitera haren zerbütxü saintietara. Ib. 24. Gizonen bihotzak herabian sarthürik daude. Mst III 3, 

2 (Ch nagi dire). [Zazpi bekhatu mortal gehienak] ürgüillia, abarizia, [...], gormandiza, kolera eta herabia. 

UskLiB 86s. Herabia da aisan eta phausian izateko amurio desordenatü bat. CatS 9. 

2. "Este es mi objeto aborrecido, au da nere erabea" Lar s.v. aborrecible. Euskara da, gaitzik egin balio 

bezala, aren erabea. Lar DT CCIV. 

3. Dificultad. Maitetasunak zenbait erabe (arazo, eginbear) eskatzen du. "Tantas dificultades acarrea el 

amor". Or Eus 102. 

4. "(B), queja" A. 

II (Adj.). (AN, L, BN, S ap. A; Lar, VocS, Añ). Perezoso. "Paresseux, auherra, herabia" VocS. Mezu egin 

nezan herabea, berant ioan zedin, eta baratx, eta itzul deus gabea. "Le paresseux". O Pr 316. Lehoin goseak / 

Zituzten ikusi / Hain herabeak. 'Si apathiques'. Monho 92. Ez zen neskazale amorratua; [...]. Herabe edo alfer ez 

haatik. Mde Pr 146. Baditake herabe aire bat baduen Eskualdunak bideari lotu aintzin. Ardoy SFran 12. 

(Uso pred.; cf. infra HERABE EGON, HERABE IZAN). Artzainak etziren herabe agertu graziaren 

alderat: elkhar sustaturik, eman ziren berehala bidean nahiz ikhusi, lehen-bai-lehen, entzun zituzten gauza 

miragarriak. Lg II 108. Beti herabe / Zeruko bidean. Monho 84. 

(L, B; Dv). Ref.: A; Izeta BHizt2. Miedoso, tímido, vergonzoso. "Timide, qui manque de hardiesse, de 

décision. Herabe, timide par occasion; herabeti, timide par caractère. Kontzientzia herabea (Jaur), conscience 

timorée" Dv. "Tímido, enclenque, irresoluto" A. "Tímido" Izeta BHizt2. Behakoa [...] herabe eta hotz. JE Bur 

24. Ohartuagoa gizona, eta [...] herabeago ere lagunentzat. Ib. 91. Apez ixil bat zen, aski herabea. Zerb Azk 77. 

Arroputz diranak beldurti ta erabe oi dira eskuarki. Zait Plat 90. Iges egin eta buru erabea sakonki izkutatzen 


mende. 

927


du. Ibiñ Virgil 103. Kristaua, hain herabe eta hain kobarde izan ez dadinean. PPer Harrip 50. 

(Uso pred.). Oihantarrak oro lotsa eta herabe / Zoazela ihesi. Gy 109. Bat barur, uzkur, herabe, / Bertzea, 

lotsarik gabe. Ox 104. Alperrik astia galtzen ote nizun erabe. "Tenía yo el temor de si perdía tiempo". Or Poem 

545. Beldur edo nekaturik izan baliz bezala, aurreratzeko herabe. Mde HaurB 59. Zoritxarrotan erabe aurkitzen 

zera. Zait Sof 33. Herabe bezala, "Hi!" erran hautan besoa luzatuz. JEtchep 67. Bildur, herabe; erantzun gabe / 

bera isilik zen egon. Arti MaldanB 211. [Euskaltzaindiak] negu luzearen ondoan bere lanak herabe berrasten 

dituenean. In MEIG VI 40. 

- HERABEAN. Temiendo. Etxekoanderiak berantetsiak zaudelarik beren etxe aitzinean, zerbait gertakari 

itsusi igurikan eta herabean. Zub 43. 

- HERABE EGIN. "(B), quejarse" A Apend. 

- HERABE EGON. Estar perezoso. Ilkhi zaite zure ohetik laster, eta herabe egon gabe. EgunO 4 (ap. DRA). 

Neska gazte baten arrangurarik ez baduzu herrian, egizu lan erreximenduan. Erakuts bertute; ez egon herabe. 

JEtchep 94. 

Estar con vergüenza, con timedez. Oro bat bertzearen haztatzen eta beldurrez, elgarren herabe ginauden. 

JE Bur 131. Itxasoan murgiltzeko erabe dauden Artzai-makoak. Ibiñ Virgil 74. 

- HERABE IZAN (B ap. Izeta BHizt; Lecl, Dv). (Frecuentemente acompañado de complemento con -t(z)era o - 

t(z)eko). a) (Con aux. intrans.). Sentir miedo, retraimiento, vergüenza, no atreverse (a); mostrarse remiso. 

"Répugner" Lecl. "Herabe naiz holakorik sinhestera, j'ai peine à croire une semblable chose" Dv. "Erabe naiz 

hoi iteko" Izeta BHizt. Mintza zaitea zu ere gure hitzkuntza zahar aspaldikoa, [...] etzarela ahalke, ez herabe. 

ES 87. Erran zrotan Izpirituak nindohala hekiekien herabe izan gabe. He Act 11, 12. Ez naiz ezen herabe izatu 

zuei erakusterat Jainkoaren nahi guziak. Ib. 20, 27 (Dv ez naiz gibelatu). Samuel ttipia herabe zen guzien 

erraterat, nahiko ere zuen zerbait gerizatu damurik ez egitekotzat aphez-handiari: ordean behartua izan zen 

gauzak ziren bezala erraterat. Lg I 253. Nor diteke bada aski zentzugabea, [...], halako golardo bat ardiesteko 

behar den guzia egiterat herabe izanen dena? Dh 201. Kofesor bati beharrira erraiteko herabe nintzen 

itsuskeriak, mundu guziaren aintzinean agertzea. Dv LEd 271 (Cb Eg II 154 lotsa nintzana). Herabe bazare 

adar baten moztera beldurrez arbolari damu dakioen. Dv Lab 358. Egiaz mintzatzeko / Ni ez niz erabe. Bordel 

181. Biziaren uztera guti naiz herabe. Elzb Po 179. Ez baita herabe izanen Jesusi azken hatseraino 

jarraikitzeko. Lap 231 (V 104). Ez zuen nahi nehor izan zadin herabe haren aitzinean. HU Aurp 116. Ez izan 

uzkur, ez herabe. Jazar etsaiari. HU Zez 80. Badut hainitz nahigabe, / Salhatzeko naiz herabe. Ox 45. Irri egiten 

zuen berak ere, barnian herabe izanikan ere. Zub 37. Hau ere behaut erran, / ez bainiz herabe. Etcham 181. Ez 

nauke mintzatu gabe; / Bainan zurekin hain naiz herabe... Iratz 37. Herabe ginen galderarik hari zuzentzera. 

Mde Pr 297. Herabe zen gauza horietaz mintzatzeko. JEtchep 106. Nor zan, bere ginoan diru-laguntza txiki bat 

emateko erabe zitekeanik [...]? Zait Plat 21s. Zelan Artzai-makoa / itxasoratzez erabe dan beti. Gazt MusIx 127. 

Ni herabe nintzan eta ene buruaz batere ez segur. Xa Odol 49. 

(Con aux. bipersonal). Jainko batek zerbait manatzen daukunean, gu herabe izanen gaizko obeditzerat? Dh 

250. 

(Precedido de gen.). Bi gizon daude behintzat, gure herabe eztirenak. Arti Tobera 268. 

b) (Con aux. intrans. bipersonal). Resultar incómodo, costar trabajo; dar vergüenza. Pot bat, othoi, egidazu; 

etzaitzula herabe. E 169. Gauza berén zuei skribatzera niri etzait herabe. "Il ne m'en est point grief". Lç Phil 3, 1 

(He ez zait nekhe, Dv etzait damu). 

c) (Con aux. trans.). "Herabe dut zure gana ethortzera, je fais difficulté de venir à vous" SP. "Eztu herabe gezur 

erraitera, il ne craint point de mentir" Ib. "Herabe txu korrek lanari ta bideari lotzeko (Sal), ese tiene pereza de 

empezar a trabajar o a caminar" A. Heure borondatearen egin nazak ni iabe, / Khoroaren ematea eztikeat 

herabe. EZ Man I 18. Barutzera herabe zuenak, buruan min zuela erran zuen. Ax 51 (V 32). Errege batek 

herabe bailluke bere etsaien kontra guduan eta konbatean sartzera. Ib. 400 (V 261). Bana herabe, / Estakuru 

gabe / Dinat, Argia, jitera / Hir' etx' irira. 'Je n'ose pas [...]'. O Po 11. Badut ere herabe, senarraren hilzale horri 

ioaitera iorrale ezin naoke ian gabe. "Quoiqu'il me soit fort fâcheux [...]". O Pr 63. Herabe dute guti bat 

trabaillatzera. SP Imit III 3, 3 (Mst herabeztitzen dü, Ch uzkur gare). Zergatik beraz oraiko Kristiek hain herabe 

die ibiltera Letheriña eta Prozesione penazko hoietara? Bp II 66. Herabe duzu bertzeren borondateari osoki 

arrimatzera. Ch III 13, 1 (SP ikara zare). v. tbn. ES 180. Zurekila konbersatzera, jauna enüke herabe. 'Je 

n'aurais aucune honte'. Etch 542. Ohetik jeikitzera herabe düdala. ChantP 152. Herabe nuen, [...] batasunerako 

lehen urratsak egiten eta lurra iraultzen hasi ginen hartan. MEIG VIII 95. 

(Con objeto). Explikatzera herabe ditugun gauzen erraitera obligatu girela. AR 368. 

- HERABERIK. Vergonzosamente, tímidamente. Lehengo aldietan aski heraberik egiten zuen; geroago eta 

ausartuago bilakatzen zen hala ere. Mde HaurB 65. 

- HERABEZ (SP, H). Por, de miedo, vergüenza; por repugnancia, a disgusto. "À contre cœur" SP. "Herabez 

egoitea, être dans la paresse, sans rien faire" H. Errekeituak eman gabez, / Et' ez hek hartzera herabez. 'Faute 

de remèdes, et non par répugnance à les prendre'. O Po 51. [Bere buria] ütziten dianian gosez hilzera, ahalkez 

edo herabez amoina galdatzera. Tt Arima 8s. [Oliadüra] herabez üzten bagünü. Bp I 79. Batheiorat hurbiltzeko 

herabez edo ahalgez zauden. Prop 1880b, 56. Bizkitartean paganoekin mintzatzeko herabez nindagon. Prop 


mende. 

928


1883, 106. Zenbeit gau egun bakharrez / Gorde egonik herabez, / Athera zen jan beharrez. Zby RIEV 1909, 104. 

Ez izotzegatik / Ez ülhünpegatik, / Egon herabez. UNLilia 8. Nere burutasun hura egiazkotuko ote zan erabez 

(bildurrez). A Ardi 124. Irakurleak enea ez diten herabez, ez ditut lerro hauk luzatu nahi. Zub 93. Ixil-ixila 

nindagon erabez. JE Ber 34. Herabez eta, [...], lanak iziturik, ezetz ihardesterat nindagon. Lf in Zait Plat XIII. 

Herabez ote den ala "ni higuingarria" higuin duzulako, ez dakit. MEIG III 139. 

- HERABEZKO. Indeciso. Beso handia zuen, jo segura. Herabezkoa menturaz eta izikorra. Ez du hala behar 

pilotariak. Egunaria 16-11-1956 (ap. DRA). 

herabearazi. "Rendre timide, ôter le courage, la force ou le goût d'agir" Dv. 

herabedura. Aversión, repugnancia. Ikustian gizon larri, begitarte beldur gabe hura, aintziñerat hurbiltzen 

zaioena, paparua ageri, besuak biluziak, [...], herabedura ezin gorde batek hartu zuen printsesa. Atheka 37. 

herabekeria. "Air, manière, chose qui manifestent de la répugnance non justifiée, [...], de la paresse, de la 

nonchalance, [...], de la timidité, [...]. Utzkitzu herabekeria hoiek eta lot gogotik lanari, laissez ces indolences et 

mettez vous avec cœur au travail. Ezar dezadazkitzu bazterrerat zure herabekeriak eta zohazko aurkhitzera, 

laissez-vous de côté ces fausses hontes et allez le trouver" H. 

herabeki (Dv, H). Tímidamente; perezosamente. "Timidement, comme avec crainte ou répugnance" Dv. 

Maiz asmuka hari behar baita irakurtzailea, [...] eta bethi uzkurtasunekin eta herabeki. MarIl VIII. Herabeki 

lotzen banaiz lanari, ez dut bururatuko. Dv LEd 238. Haurrek herabeki aldegin zuten. Mde Pr 85. Luix. -- 

(Herabeki) Agur, Jana-Mari. Larz Senper 124. 

erabelar (Lar Lcq 125, Hb ap. Lh), erabedar (V-m ap. A; Lar, H), eraberar (Izt C 43 A). Beleño. "(L), 

jusquiame, aconit (bot.)" Lh. 

erabera, eraberat. Según, conforme a. v. arabera. Batayuan bereganatu zittuben obligaziyuen eraberat 

bizi dena (Lesaka, 1857). ETZ 261. Elgarretaratzen ziren mintzairaren erabera. Ardoy SFran 86 (probabemente 

errata por arabera). 

En conformidad, en proporción. "Dena erabera zegoen (AN-5vill), [...] gauza guziak erabera zeuden (AN- 

5vill)" Gte Erd 264. 

- ERABERAN. En proporción. "Eraberan an merkeago da (AN-gip)" Gte Erd 264. 

eraberrigin. Renovador. "Euskaltzaleak"en eraberrigin ta zuzpertzalle berdiñaka. Ldi IL 38. 

eraberritu, erabarritu. Renovar(se), reformar(se). Tr. Documentado en autores del s. XX. En DFrec hay 

13 ejs. de eraberritu; hay además uno de eraberriztatu. Euskera, poesi bidez, eraberritu nai. Aitzol in Laux 

BBa X. "Euskaltzaleak" bazkuna eraberritzea, osatzea, azitzea asmatu degu. Ldi IL 143. Soñaren itxuraldatzeaz 

batean, aldartea ta gogoa eraberritzen zaizkonean. TAg Uzt 52. Inglaterrako Eliza eraberritu nahi izan 

zuenean. Mde Pr 252s. Eraberri zaitezte anima berritan (Rom 12, 2). Or Aitork 389 (Lç transforma, He 

erreforma, Dv alda). Eztakizu ordea, ene bizitza eraberritzea agindu niola? Etxde JJ 207. Hizkuntza nolanahi 

eraberritu, aldatu, ugaritu eta murriztu zitekeelako iritzia. MIH 347. Testua eraberritzean gauzatxo bat egin da 

oker. Ib. 165. Liburu honek azken aldean dakarren hiztegitxoa zeharo eraberritzekoa da edo zeharo kentzekoa. 

MEIG III 49. 

eraberritzaile. Reformista. Allende eraberritzaile bezala agertzen zelarik, ez iraultzaile gisa. MEIG VIII 

38. 

eraberritze. Renovación, reforma. Euskeraren jasotze edo eraberritze ortarako euskaltzaleak bear dira. 

Herr 5-12-1957 (ap. DRA). Elizaren bigarren eraberritze bezala sorturiko "methodismus" delako igikundeak. 

Mde Pr 254. Jainko-tankera artu bear, eta au eziña dugu aurretik garbitu ta araztu ezik. Eraberritze au latz 

bezin neketsu izan, antza. Onaind in Gazt MusIx 148. Ezekias-en eta Josias-en erabarritze andia. Ker 2 Par 28 

(tít.). Ez da itxura-aldatzerik izan gure artean, ez inolako eraberritzerik [...] ondasunen galera gogorrik berekin 

ekarri ez duenik. MIH 285. En DFrec hay 10 ejs. 

herabetasun (SP (sin trad.), Urt, Lecl, Dv, H, A). Timidez, retraimiento, irresolución. "Antipathia" Urt II 149. 

"Timidité, sentiment de crainte, de répugnance ou autre qui retient" Dv. [Akzione hauk] herabetasunekin, 

uzkurki eta osoki gogo gaxtoz egiten ditutzula. He Gudu 88. Moisek herabetasun handi bat agertzen zuen 


mende. 

929


Jainkoak manatzen zioenerat, haren haserradura saindua bereganatzerainokoan. Lg I 118. Egitzu guziak [...], 

gogotik eta bihotz onez, ez lazoki, kostumaz, desgustu edo herabetasunekin. Brtc 191. Joan zen heien 

herabetasuna, eta heien begithartean ez zen ageri bozkarioa baizik. Prop 1882, 70. 

herabeti (Dv, A). Vergonzoso, tímido. "Timide à l'excès, paresseux à entreprendre" Dv. cf. herabe (II). So 

egin zion aita besoetakoari irribarre herabeti batekin. Mde HaurB 7s. Ez zaitez [...] erabetiegi izan. Amez 

Hamlet 90. Asko gustatu zaizkit bere ezpain lodiskoteak; eta bere begi erabetiak batez ere. Txill Let 34. 

herabetsu. Reacio (a); tímido. Nahiz ez den berantiar hetarik, oroek dakigü herabetsü dela untsa den 

lekhietarik, (erran nahi beita ostatü-jargietarik) ülhüna gabe zotükatzera. GH 1930, 268. Ez da haatik eleketari 

handia, eta herabetsu da, arrabotsa eta harramantza ez maite. Herr 20-11-1958, 2. [Amodiozko kantuak] batzu 

herabetsuagoak izanez, bertzeak bipertsuagoak. Lf ELit 69. 

herabetu (SP (sin trad.), Dv, A). Avergonzar(se); atemorizar(se). "Devenir timide, perdre le courage, le goût 

de faire quelque chose. Ez dut utziko nere burua erortzerat ez herabetzerat (Liguori, p. 13), je ne me laisserai pas 

abattre ni décourager" Dv. Según Azkue tbn. "perder el gusto para hacer algo". Eta uren ondo handiak, / 

Behar zituen izitu / Eta lotsaz herabetu, / Gure bi marimutillak. Gy 184. Gure ohartzea ez zitzeiela behar 

herabetzeko zer bat. JE Bur 96. Tranbiek, otomobilen ugariak, [...], erne baino erneago ezartzen gituzte eta 

orozbat erabetzen. JE Ber 85. Zuetarik bizitan geldituko diranei, biotza erabetuko diet. Ol Lev 26, 36. 

erabezta (Lar). Copia. [Jaiera molde bat] zeinaren erabezt-onbidari batzu egin baititezke khartsuak. 

"Copie". Birjin 386. [Karta askoren] erabezta edo kopiak. Arr GB 96. Bitezardearen mamiena azaltzen zuben 

kopia edo erabezta leial bat ere eramanik. Aran SIgn 106. 

erabeztatu. 

"Copiar, trasladar" Lar. Zure beharra ukhanen dut izkiribatto baten erabeztatzeko. Birjin 405. 

herabezti (BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq. Perezoso; retraído, negligente. "Apathique, paresseux" 

VocBN. "Paresseux, auher, herabezti, nagi" Gèze. Cf. herabe (II). Zoin herabeztien gain, hura beste apezez 

eraginen baitügü. Bp I 20. Han herabeztiak süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (SP 

nagiei). Laxuen, herabeztien eta gaiztuen bidiak, atsaldeko ekia edo argia iduri diela, beti apalduz duhela. AR 

37. Hain ekharri jan-edaniala; hain herabezti Jinkoaren hitzaren entzütera. Ip Imit IV 7, 2. Gü üskaldünak, hain 

herabezti gure üskararen begiratzeko, kanpoko horik aldiz hain etxeki gure mintzoari! ArmUsk 1906, 79 (ap. 

DRA). 

herabeztigarri. "(BN, S). 1. qui peut rendre paresseux, nonchalant. Bero herabeztigarria, chaleur qui peut 

enlever toute activité, jeter dans la nonchalance, l'indolence. 2. capable de communiquer de la répugnance, pour, 

de rendre timide. Nekhe herabeztigarria, fatigue capable de décourager. Hartze gogor herabeztigarria, accueil 

dur capable d'intimider" H. 

herabeztitu (S ap. Lrq; H). Volver(se) perezoso, apático. "Devenir nonchalant" Lrq. Amorekatik üskaraz 

onsa ezin mintzatziaren penak gibel etzitzen, ez herabezti. Bp I 20. Eñhe aphür baten hartziak, ihur herabeztitzen 

dü. Mst III 3, 3 (SP herabe dute guti bat trabaillatzera). 

erabia-belhar. v. ERRABIA-BELAR. 

erabiatu, erabijau. (Neol.). Creado por Arana Goiri de era 'forma, modo' y el "modificativo" -bijau (AG 2331). 

Transformar, modificar. Cf. irabiatu. Busturiko Bikarijako Dotriñea, bere Izpijakerea ta Irazkerea 

bakarrik erabijauta (1897). AG 1066. Bere irudija erabijau zan euren aurrian (1897; Mt 17, 2). AG 1559 

(Arriand irudibijau). Onek atzendu ta erabiauko dau aurtengo soldau-geien lerrokadatik Nikanor-en izena. 

Erkiag BatB 162. Etxean bertan daukan liburutxuan bere, aldaketa bardiña egin dau, ardura aundiz, ta egiñikoa 

polito batean erabiauta utzi dau. Ib. 161. 

"Erabiyatu, disfrazarse, desfigurarse, simular. Doixtar bat zuizatar erabiyatuta, un alemán simulando un 

suizo" BeraLzM. 

erabide (Lar). 1. Conjugación. Onen [berboaren] konjugazioa edo erabidea guzia bat da. Cb EBO 32. 

Berbo edo adititzen lenengo erabidera iritxi zan beziñ laster. 'Primera conjugación'. Aran SIgn 49. 

2. (BeraLzM). Formación. Itzen erabidea. "Formación de las palabras". A Gram 22. Belharkinek 


mende. 

930


(botanistek) oihanpean dituzte argitaratzen zuhainen erabidea eta begitartea. N.G. Herr 29-10-1964. 

3. (BeraLzM). Fórmula, procedimiento. Errezki diteke [araugaia] taiuz ez sortua; baita, erabide oberik 

iñork eskeñi aal-izatea. Ldi IL 99. 

4. Organización, organismo. Langille ta nagusien arteko bazkunak lur jo dutela, [...], erabide ori egiaren 

arroñean eusten etzalako. JBDei 1919, 229. 

5. Moderación, templanza. Gizaki guziei nabari izan bekie zuen erabidea. Ol Phil , 5 (Ker eratasun, Dv 

modestia). Karmida gaztea omen zenuen [pitagora-zaleen] eredurik bikainena erabidez, arauz eta neurriz. Zait 

Plat 60. Beraldiko ekiñaldiz erdiets al izan zun Fray Luisek erabidea ta batasuna. Gazt MusIx 60. 

- ERABIDEZ (PMuj). Modestamente, con modestia. Soiñeko ta girgillak aizean iñarika, erabidez dator. 

'Modeste'. Or Mi 123. Erabidez bizi zen, aitak utzitako ondaretik. Ib. V. Erabidez ta astiro gizatalde osoa 

ateratzen da. Zait Sof 61. 

erabidetsu (PMuj). Modesto. Erregiña eder, erabidetsu ta gurbil bat. "Fair, sober, wise". Amez Hamlet 

120. Esau eiztari azkar ta gizon taker egin zan; Yakob, berriz, gizon erabidetsu ta etxekoi. Ol Gen 25, 27 (Ker 

erabidetsu; Dv laño). 

erabidetxo. Dim. de erabide (3). Lenengo batzarrean erabidetxo batzuk artu, [...]: bakoitzak erriak 

emandako eskubideak erakutsi ta zin egin bear izaten zuen. A Y 1934, 6. 

erabijau. v. erabiatu. 

erabilaldi (L ap. A; Dv). "Maniement, action de se servir. Lehenbiziko erabilaldia, la première fois qu'on se sert 

d'une chose" Dv. 

erabilarazi, erabilerazi, erabiliarazi. 1. Hacer emplear, usar. Mihia ezaxolatüki erabil erazitzen deikü. Mst 

I 10, 2. [Gizon bat] bizpahiru urte huntan lan onik egin duena eta zalaparta ederrik erabili, ba eta erabil-arazi. 

HU Aurp 136. [Bizkaieraz] yori yori bizi dan atzizki eder tzu [...], gipuzkeraz erabiliarazteko aleginak egitea. A 

Y 1934, 16. Lur-azalean baizik aztarrenik uzten ez duten gurdi utsaz [sic por utsak?] erabil-arazi izkiezu. Ibiñ 

Virgil 97. Azkenaldian erabili eta erabilerazi nahi izan zuen euskara moldeaz. MIH 262. 

2. (Urt V 52), erabilerazi, erabiliarazi. Hacer andar, hacer mover(se). v. ibilarazi. Pausu onetan Aitaren 

bothereak [...] gu erabil-araztea gatik. Harb 65. Ekhiak dian bezala khanbera batetan irabiak üngürü 

erabileraziten. Egiat 205. Biaramon-goizetik / omen dira asten / umetxoak aurrerontz / erabilli-arazten. It Fab 

103. Ez da abererik erabilarazi behar gisu bizian. Dv Lab 184. Zer ez zioten orduan erran eta egin, [...], gaizki 

erabil arazi nahiz? HU Aurp 121. 

3. Hacer arar, remover (la tierra). Lur horiek erabilarazten dituzte beren esklaboez. Prop 1876-77, 302. 

erabilari. "Erabillari, administrador (Darric)" DRA. 

erabilbide (PMuj). Uso, modo de uso. Erabilbide bat duela izenak mugatzailearekin doanean eta bestea, 

oso bestea gero, mugatzailerik gabe dagoenean. MIH 111. En DFrec hay 3 ejs. 

erabildu (Mic). 1. Mover, hacer moverse, manejar. "Colear, mover la cola, buztaiña erabildu" Lcc. v. erabili 

(I, 2). [Aideok] birretan erabildu nabe / donzella bigaz ezkonketan. Lazarraga (B) 1201rb. 

2. (V ap. A; Mg Nom 67, Añ, BeraLzM), irabildu (V, G ap. A; Mg Nom 67, Añ). Revolver. Cf. irabiatu. 

Emoten deutsezubez gaisuai edaari samin, minkotx, atsitu ta errai guztiak irabildutekuak. Mg PAb 84. 

3. (V, G, AN ap. A; Añ). "Ajar así la ropa, por mucho uso" Añ. "Ajarse" A. 

4. En Zubill 98 se lee erabildu edo revolverak; esta acepción 'revólver' parece el resultado de una mala lectura 

de 'revolver', tomado probablemente de BeraLzM. 

erabildura. "(Hb), action d'employer, de remuer, de changer de place" Lh. 

erabile. Manipulador, (el) que maneja. v. erabiltzaile. Ez bazarete izatu makhurreko ontasunaren erabil-le 

on, nork zuei fida egiazkoak? Dv Lc 16, 11 (HeH erabiltzaile). 

erabilera (PMuj), erabilkera (PMuj). Uso, empleo, manejo. Bere soñekoen erabillera onek gogorako zion 

Jesus maitagarriari [...] askotan eman behar zioten tratu galdu esker gabekoa. Mb OtGai III 36. Beren jendeari 

armen erabillera erakutsirik fite. Izt C 382. [Geren izkuntzaren] erabilkera aztu ezpada, nagitu egiten zaielako 

ez ote da? Inza in Jaukol Biozk VI. Gauza bakoitzaren erabileran alperrikako dugu zuzenbidea. Zait Plat 95 (120 


mende. 

931


erabilkera). [Euskalki batuak] standard bihurtuak zenbait erabilera eta usariotarako. MEIG VII 165. Gaiari eta 

gaiaren erabilerari begira, badu gerozko fraile baten eitea. MEIG V 114. En DFrec hay 9 ejs. de erabilera y 38 

de erabilkera, todos ellos meridionales. 

erabilerraz. "Manual, manejable" Añ. 

erabilgaitz (PMuj). Inmanejable, inutilizable. Jainkoak yesandako izkera oroldiz estalita, erdoiz yanda, 

akatsez beteta, erabilgaitza ta elbarriz yota oñordekoei utzi digutela (gure asabak). Ol Giza-soña pról. (ap. 

DRA). Gai oro da, bere neurriz, erabilgaitza, iñork aurretik urratu ez badu. Ldi Y 1933, 84. Ontzi astun eta 

erabilgaitz ura. TAg Uzt 135. 

erabilgarri. "Manual, manejable: [...], erabiligarria, erabil-erraza" Añ. Cf. erabilkarri. En DFrec hay 13 ejs.; 

hay además uno de erabilgarritasun. 

erabili (gral.; Lecl, Gèze, Dv), ebali (V-gip). Ref.: A; Lrq /eábil/; Etxba Eib; Iz ArOñ (ebáli); Elexp Berg 

(ebali). 

Tr. De uso muy frecuente, se documenta en todas las épocas y dialectos. De la forma ebali sólo encontramos 

dos ejs. (en Lardizabal y en B. Larrakoetxea EEs 1926, 172). En DFrec hay 836 ejs. de erabil(l)i. En época 

reciente se encuentra con cierta frecuencia sustituido por ibili. I (Vb.). 1. Usar, emplear, utilizar. "Erabiliz 

erabiliz burdina ere higatzen da" Dv. "Zokhoan uzten den tresna erabilia izan gabe galtzen da" Ib. "Soñeku au 

ez darabit, ez jatalako ondo jausten" Etxba Eib. Tr. De uso gral. desde principios del s. XVII. 

Hango euskara ongi erabiltzen badut. Mat XIII. Irabazian erabiltzeko errezibitu zuen talentua. Ib. IX. [Zapata] 

aphur bat erabiliz gero, moldatzen da oiñaren neurrira. Ax 490 (V 317). Dagokan baiño soiñeko arropa 

ederragoak erabiltzeak. Ib. 415 (V 270). Zein burdina [da on edo hobeago], zokhoan datzana ala erabiltzen 

dena? Ib. 38 (V 23). Erabiltea aen majestadea testigutzat. Cap 45. Haren izen' alferretan / Ez erabil eur' 

elhetan. O Po 53. Bere tentazioneen erabilteko prestuen aldera. SP Phil 465. Erabilliko duzu bethi zunda 

istiborreko aldetik. INav 60. Erabil bedi saintüki zure izena. Bp I 41. Zernahi harma suerteren erabiltzen 

trebeak. ES 110. [Euskeraren hitzak] usatuaz ta erabilliaz, eskukoi ta jakiñak egingo diradenean. Lar, carta a Mb 

279. [Zapi zikina] ez du emakumek lepoan erabilliko. Mb IArg I 279. Haren alderat erabilli zituzten manera 

txarrez. Lg I 119s. Gorphutz sakratuaren troxatzeko erabilli ziren oihalak. Lg II 107. Obe da gizontsu burdinia 

erabilli, ta emotia eurai gerra irabazte gora. Mg PAb 207. Erabilli aragiaren kontra zilizio batzuek. Mg CC 

147. Begiak erabilli ote dituzun zuretzat bekaturako bidea dakarten gauzak ekusten. AA II 142. Aginduten 

deutsee gurasuei, erabilteko zigorra. JJMg BasEsc 116. Erabili berak erakusten deutsun bidea. Añ EL 2 53. 

[Gurutzea] erabili da hainitz probentzietan populuak Jesu Kristo ganat konbertitzeko. Jaur 387. Irureun arroba 

igaroa omen zan, apustu artan erabilli zuten froga-arria. Izt C 246. Zer edari mueta oi darabilte [...] 

gipuzkoatar nekatzalleak? Ib. 76. Gure izen noblea gaizki darabillku, / Net profanatzen derauku. Gy 294. Eriak 

sendatu, illak biztu; [...]. Eskualdi au doan artu dezute eta doan erabilliko dezute. Lard 393. Holako orduan 

gisua erabil daiteke ongarriarekin nahaste. Dv Lab 162. Ahal eta dohainak, beraren damuztatzen erabili ditut. 

Dv LEd 75 (Cb Eg II 35 baliatu naz). Andik iges egiñ zuten, armak erabilli bearrik gabe. Arr May 188. 

(s. XX). Besigutan erabillitako potin andirik geienak. Ag Kr 37. [Makila] gogotik erabiliko dut, hango bide 

gaixtoetan ez erortzeko. JE Bur 129. Erabilzkik beraz aztaparrak! Ib. 124. Sei legorki [= 'toalla'] batere erabilli 

gabeak. Ag G 52. Abesti askoren zatiak edo dira, mutikuak erabilli ta erabilli, alkarregaz nastu ta itxulastu 

dabezanak. Kk Ab I 61. Nire zakurkeria nun erabilli eneukon. Or Tormes 39. Esakera politak baño bakanegi 

erabiltzen ditugunak. FIr 157. Holako gizon argituek, nola erabil ilunbetan direnen elea? Zub 66. Gorde 

apellidu ori ta bigarrena erabilli egik. Kk Ab II 183. Zapata berri pare bat, doi-doia erabili eta berak utziak. 

Barb Leg 142. Eztodala iñoiz neure bakaldunagaz ezetariko zurikeririk erabilli. Otx 99. [Euskera] iñork 

okerrerako erabiltzea gertatzen baledi. Ldi IL 55. Danak, erabilliaz labandu eta meatuak zeuden. JMB ELG 47. 

Asarre-garaian ere sekula gogorkerik erabilli izan etzuna. TAg Uzt 257. Gizonen ordez emakume ta mutikoak 

erabilliaz, irabazi gizenak egin dodaz. Eguzk GizAuz 22. [Piñua] bosteun metrotik gorako lurretan kontuz 

erabilli. Munita 152. Keltiko hizkelkiak zerabilzkiten. Mde Pr 247. Galtzada edo arri-bidea erabilteko 

eskubiderik burdiek ez eukien. Akes Ipiña 8. Yauberen goresketan erabiltzekoa da gau ori. Ol Ex 12, 42. 

Batzuetan erabili dituztan ele bortitzen barkatzeko. JEtchep 71. Eztu beste ardurarik bere indarrak nolarebait 

erabiltzekoa baiño. Ibiñ Virgil 98. Jeinkoak dauku mingaña hori / ahoan eman zintzili, / bainan ez ginuke behar 

nihoiz / hori gaizki erabili. Xa EzinB 82. "Euskal hitza" ez da hemen, [...], aspaldidanik euskaldunok darabilgun 

hitza baizik. MIH 105. Mirandek zerabilen deitura [indieureopar] darabilt. MEIG VIII 85. Axaleko irizpideak 

eta neurgailu traketsak generabiltzan. MEIG VII 38. 

(Part. en función de adj.). Usado. Neska erabilia asturutsu. O Pr 331. Bihotz higatu, amorioz nahasi eta 

erabilli bat. SP Phil 423. Zenbat zarrago ta erabilliago obeago. NecCart 13. [Aizkorak] erabilliak daude, baña 

onak dira. Ag G 50. [Gogai] euskeraz gutxi erabilliak. Ldi IL 12. [Linguistikak] darabiltzan hizkuntzen artean 


mende. 

932


erabilienetakoa, eta are erabiliena ere. MEIG VIII 110. 

2. (gral.; Lcc, SP, Urt I 116, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), ebali (V-och-gip, G). Ref.: A (erabilli, ebali); Etxba Eib. 

Mover, hacer moverse; hacer andar. "Cabecear, mover, burua erabili" Lcc. "Erabiltzea, erabiltea, manier, 

remuer ça & là" SP. "Mover meneando algo" Lar y Añ. "Pestañear, betuleak erabilli" Lar. "Faire aller, faire 

marcher. Urak derabilla ihara" H. "Mouvoir, remuer, agiter. Zangoak erabiltzkik arinkiago" Ib. "Hacer andar, 

mover" A. "Erabillizu umia zibiri-zaurian, anda al niño en el columpio" Etxba Eib. Tr. De uso gral. 

Zeren ikhustera ilkhi izan zarete desertura? haizeaz erabilten den kanabera baten? Lç Mt 11, 7 (He haizeak 

darabillan, Dv haizeak derabilan). Axeak oi darabil beletea. Lazarraga 1187r. Andra guztiok erzeti erabiliko 

aude beti. "Te traerán siempre por la orilla". RS 316. Horra huna begiak nerabillizala. EZ Eliç 146. Athea bere 

erroetan eta uhaletan ongi iarria eta pausatua dagoenean [...], aise alde batera eta bertzera erabiltzen da. Ax 

45s (V 29). Jinkoaren maniak ostiko petan erabilten. Bp II 60. Mihia eta ezpainak erabilli gabe. He Gudu 114s. 

Miruari joan oi zaitza aize gañean ordu osoak, noizean bein luma bat edo beste baizik erabilli gabe. Mb JBDev 

8. Zure ardiak ongi / gobernatu ditzan, / ta bide onetatik / erabilli ditzan. GavS 30. Idun-sokarik narraska 

erabili eben ogeta bat aldiz. Añ EL 2 212. Zenbat eta bikañ geiago dan anbat eta farraskiroago erabilli bear da. 

"Se la ha de agitar". It Dial 84 (Ur eragin, Dv e Ip erabili). Zortzi ola darabiltzatela sartzen dira [...] Urolako 

ibai andira. Izt C 106. Nork bere lur esituetan baizik auntzak erabiltea. Ib. 174. Botza beitziren erabilten / 

Ederki goiti behera. Arch Fab 225. Ostikopean ebalitzeko. Lard 380. Atheratzean ez dezazula erabil tira-biraka. 

Dv Lab 340. Gaztetasunak bainerabila airean ainhara bezala. ChantP 70. Ezpatia Okendok erabillan goian. AB 

AmaE 97. Aizeak erabilliko zituk tellak. Apaol 70. Aizeak, gora ta bera, [...] erabiltzan zugaztietako adar da 

ostroak. Ag AL 89. Bai zankoak erabilli gure zaragi-mutillak. Ura laisterketa! Ag G 310. Zonbait otso erabili 

zuen bere makilaren aintzinean. Barb Sup 181. Bi behi uztartu espalen gainean lasterka erabiliaz. JE Ber 30. 

Bendeziño on bat lakorik eztago, jentia zuzen erabilteko. Kk Ab II 158. Eskuz erabiltzen diran eiera txikiak. Ir 

YKBiz 414. Aurki bildu bear izan zituen oialak eta arraun-indarrez ontziak erabili. TAg Uzt 108. Ila bada, bizi 

bada, buztana badarabila (Sal). A EY III 88. [Auntza] beti katetik erabilli bear dan aberea da. Munita 132. 

Amabi arruako arria / erabiltzen du eroso. Basarri 84. Etzen bere senarra sudurretik erabili nahi duten 

emazteetarik. Ardoy SFran 64. Galdaketaz-galdaketa nerabiltenean, eta are gehaigo gelazuloan ahazturik 

bezala nengoen bitarte luzeetan. MEIG IX 92. 

(Part. en función de adj.). Movido, meneado. Harri erabilik eztu biltzen oroldirik. "Une pierre souvent 

remuée". O Pr 211. Arri erabilliak ez ditu bilduko oroldiak. Mg PAb 172. Cf. Ax 38 (V 24): Dabillan harriari 

etzaika goroldiorik lotzen. 

(Dv). (Fig.). Mover, empujar. "Bekhaizgoak darabil, la jalousie l'emporte" H. Maiz xede humanoek 

garabiltzate. Ch I 15, 2. Baldin Jainkoak bazarabiltza ene kontra. Lg I 289. Ez arabil eu egarriak; / gosea dok, 

luki, gosea. Zav Fab RIEV 1907, 534. Harek zarabilan biltzarre deputatuena nahi zuen bezala. Elsb Fram 68. 

Zorren petik nolazpeit ateratzeko nahikundeak darabiltza. HU Zez 68. Langilleen onak darabiltzala diñoe. 

Eguzk GizAuz 192. Bakoitza bere zoroak darabil. Etxde JJ 118. Bata eta bestea, gainera, ezinegonak, edo 

hobeto esan larriminak, darabiltza. MIH 334. 

3. (SP, Lar, Dv). (Con gogoan, buruan, etc.). Pensar, considerar. "Zer darabillazu gogoan? que roulez vous en 

votre esprit?" SP. "Cavar, pensar mucho, zerbait geiegi adimentuz erabilli" Lar. Tr. De uso gral. Gauza 

hauk gogoan zerabiltzala. Lç Mt 1, 20 (TB, Dv, Ip, IBk gogoan erabili; Ur gogatu). Pairatu zituen penen eta 

doloreen gogoan erabiltea eta konsideratzea. Mat 188. Utzazu beraz burutik, buruan darabillazun erhokeria 

hori. Ax 217 (V 145). Ene alaba, gogoan darabillat zure ezkontzea. Lg I 247. Gure beithan pensamendü hunak 

erabiliz. CatLan 67. Gauz hoen oroitzapena [...] buruan ta gogoan erabiltea. Ub 180. Jaunaren itz santua [...] 

erabilzu gogoan. AA III 443. Pensamentu loija pekatu izateko, ezta biar gomutan edo buruban darabilen leezko 

loikerijarik egiteko gurari edo deseorik eukitia. Astar II 135. Jesusek adierazo zien gauza andi batzuek buruan 

zerabilzkiela. Lard 438. Bere mendekuak horla / Kaskoan zarabillzkala. Gy 281. Estutukogu gaur etxeratuten 

danean, da uste dot aldatuko doguzala buruan darabiltzan asmoak. Echta Jos 169. Bertzerik nerabilan buruan. 

JE Bur 60. Aoz Jaungoikoari esaten dioguna, gure burutan erabilli ta biotzez nai izan bear degu, otoitz 

ondasunduna izatekotan. Inza Azalp 120. Gogapen oietxek erabilli ditu buruan, nere ustez, "Aitzol" zuurrak, 

olerkari-xuzperrarazte au asmatzeko. Ldi IL 38. Anastasik jakin-nai andi bat erabillan kolkoan. Bilbao IpuiB 

200. Oriek buruan nerabilzkiala. Anab Aprika 13. Sokraten heriotzea gogoan erabiliz. Lf in Zait Plat XXI. 

4. Ocuparse de, llevar, tratar (algún asunto). "Negociar [...] beargaiak egin, erabilli" Lar. "Conduire", "manier" 

Gèze. "Ez ditu ongi erabiltzen etxeko egitekoak, il ne conduit pas bien les affaires de la maison" Dv. 

"Elkarrizketan gai arruntak [...] erabilli ditugu (G-azp)" Gte Erd 164. Tr. De uso gral. 

Ez erabili / deretxo baga auzirik. Lazarraga 1203r. Dakigularik hobe lizatekeiela darabilagun usantzaren 

uztea. Ax (V 62). Gerla handia erabili zuten elkharren artean. Ib. 212 (V 142). Bakezko gogoetak zerabiltzan. 

SP Phil 506. [Izen saindu hauk] ahoan erabilten tutzula. Ib. 546 (v. tbn. ahoan erabili Mg CC 161, fB Olg 204, 

Lard 367, Ox 94, JE Ber 38, Gazt MusIx 167; ahotan erabili Ax 443 (V 289), AA II 31s, JJMg BasEsc 99, fB 

Olg 200, Lard 85, Ag Kr 6, Urruz Zer 27, Mok 20, Or SCruz 143, Kk Ab II 63, SM Zirik 108, MIH 247). [Gai 

au] ala oi darabilzu, aiñ aisa ta itobagez. Lar, carta a Mb 277. Bestalde hanitz komedia / harek dizü erabilten. 

Xarlem 716. Gezurra nerabilen ezpañetan, ta asmo gaiztoa biotzean. VMg 44. Iñoren honria [...] aotan 


mende. 

933


darabilleenak. JJMg BasEsc 99. Gipuzkoako arzainak alkarren artean erabilitako auzi-paper anitz. Izt C 229. 

Gehienek etxea berek erabiltzen / Ontasun arabera muthil dela hartzen. Hb Esk 88. Saulek ura galtzeko 

zerabilzkien alegiñak. Lard 169. Elgarren artean derabilate zer heriotzez hil araziko nuten. Prop 1882, 141. 

Itxirik alde batera erabillen atralakada, aserre eta burrukeari. Itz Azald 175. Amaika arrisku erabilli doguz 

itxasoan! Ag Kr 83. Arrokeria erruz darabilgu. A Ardi 24. Bere morroi mutillak diru-arazo andijak erabilzala. 

Kk Ab I 76. [Aphezak] ez dire guk aho-mihietan erabili beharretarik. Barb Sup 112. [Huna] zertarik hasi zen 

konder tzar lüzaz mündiak erabili diana. Const 34. Zurtasun andijagoz erabilli ixan zittubezala erriko arazuak. 

Otx 45. Gai onetan iritzi asko erabili izan dira. JMB ELG 26. Ez dik agoan itz-jario txororik erabilli bear gizon 

egiñak. TAg Uzt 48. Aisa asma ditazke bi emaztekiek erabil zituzketen solasak. Lf Murtuts 117. Itsas-untziak 

atuneta eratsua erabillen. Erkiag Arran 113. Eskuarak ez duela behin ere erabili orai artean hain ekai gora eta 

zailik. Lf in Zait Plat XIII. Andik aurrera ez ei eban erabilli panparreriarik. SM Zirik 39. Barka zadazkit gaizki 

erabiliak! Larz Iru 96 (Lek gaizki esanak). Etzuten kopla aundirik erabilli alkar agurtzen. NEtx LBB 71. 

Darabilzkigun asmo guztiak ere ez direla, geurok darabilzkigulako, artezak eta zuzenak. MEIG IX 59. 

Practicar. Bertze asko gisatara erabil edo pratika dezakezu onhesgunea. Birjin 551. Obedientzia erabiliko 

edo pratikatuko dut. Ib. 608. 

"Zer darabilk? ¿Qué haces? ¿qué traes?" A Apend. Zer darabilk emen lapur zital orrek? Mg PAb 88. Igarri 

zion otsoak zer zerabillen aizeriak. VMg 51. Yaungoikoak eztakiala zer darabilen, edo gauzaak oker 

darabiltzazala. Añ EL 2 134. Laster jakin zuen Abner-ek zer zerabillen, eta prestatu zan arpegi emateko. Lard 

184. Zer erabilli zenduten, bada? [¿'Qué anduvisteis?, ¿qué estuvisteis haciendo'?]. Zab Gabon 53. --Zer 

darabilzue? --Zer erabilliko dogu? Gudarako asmoa ta gogoa. Ag AL 135. Illuntsu zakustaz zeu gaur: zerbait 

badarabiltzu zuk or barruan. Ag Kr 55s. Ia zer erabillan ain berandu etorrita gero bazterrak "endredetan". Kk 

Ab I 8. Zer ote darabilte naparrak? A Ardi 130. --Zer derabil? --Ni eskolatzeko bialdu omen yun Iainkoak. Or 

QA 120. Zer demorrio ete-zarabilkik Antzuela gaizto orrek? TAg Uzt 240. Orain bere, zerbait erabilliko dabe 

beste aldekuok [botua saltzeko]. Erkiag BatB 67. 

5. (Mic, Lecl, H). Llevar. "Traer consigo algo" Mic. "Porter. Zama bat soinean erabiltzea" H. Tr. 

Documentado desde finales del s. XVI en los dialectos literarios, salvo el suletino. Polsea, barriz, oi 

berabilke, / oi diruz adornadurik. Lazarraga 1182v. Jauna, gizon bat daduka nere semeak emen parte orretakoa 

eta ezin deskubri dezaket okasioa; beti berekin derabil, edo eduki kriado bat arekin. (c. 1597). FLV 1993, 456. 

Oren oro eskuetan erabilltzeko liburutxoa. EZ Man I 1. Elizara erabiltzeko liburua. EZ Eliç III. Besten biotza 

neugaz darabilt, / Bestek darabil enea. "El corazón de otro traigo conmigo". Mic TAV 3.1.27. Bere zehatzeko 

makila darabila. "Il porte". O Pr 559. Berabilla bere gurutzea eta berrait. SP Imit II 12, 15. Gure uztarriaren 

erabiltzen ikhasi gabekoa. ES 108. Kameluen ille latz eta lodiez egina zen zilizio bat zarabillan gorphutzean. Lg 

II 126. Neskatillak erabillezan uliak agirijan. Mg PAb 95. Nok pensauko eban, beragaz erabilen seina, ez ebala 

beria? fB Ic II 232. Zurekin erabil zazu Mariaren imaxina bat. MarIl 83. [Zamari] gazta ta arto gariak azokara 

eta etxera erabiltzekoak. Izt C 183. Oin haukiek Elizara eta egintza onetara erabiltzen zintuzten. Dv LEd 258. 

Lenengo egunean erabilli zuten [arria] milla kanan bezela, eta bigarrenean ekarri zuten, jarri bear zan lekuraño. 

Zab Gabon 107. Kolkoan egun eta gau osoaz erabilli eban ogi-puska. Or Tormes 75. Bere soldaduak oetxoan 

erabilli omen zuten zenbait egunez. Or SCruz 88. Gauzen erabiltzeko astoño bat badu. Etcham 177. Orduko 

aldiyan salgairik geienak mandoz erabilten ziran batetik bestera. Kk Ab II 167. Lur-ontziak ara ta onera 

erabiltzeko ez izan onak. JMB ELG 43. Gau ozkarbian zuzenki goiranz / erabil gaitu biotz-egadak. EA OlBe 55. 

Astorik be etzegoan eta kargak norberaren bizkarrean edo buruan erabilli bear. And AUzta 103. 

6. Tener (de una determinada manera). "Andarle haciendo algo" Añ. "Arri ta makila erabiltzen due, le hacen 

trabajar como a un tonto (AN-araiz-inza)" A EY III 311. Horlako lausenguz utzi nazazu; / nola erhoturik 

narabilazu. E 203. Damatxo baten amoreminak / narabil desterradurik. Lazarraga 1184r. Narabilte etxean sarri 

illariaz, / lapurreta guziak niri egotziaz. Mg in VMg 108. Ezteutsat inundik bere atseginik emoten neure 

aragijari, eta alanbere estu estuban narabil bere tentazinoiakaz. Astar II 139. Engañatuta erabilli nau urte bat 

eta erdiyan. Xe 189. Beste sugeren batek larri erabilli ez zaitzan. Elizdo EEs 1913, 106. Artzeko dauzkatenai ez 

diet estutasunik eman nai, eta nik zor dietenak berriz estu narabilte. Muj PAm 38. Zeu, Jauna naiko, alai neu 

erabilteko. Laux BBa 56. Zure begi zoragarri orien eztia berriro millizkatu arte, maite-egarriak erotuta narabil. 

TAg Uzt 245. Orain, ostera, oieratu, ta berantetsita narabilte milla asmaziok. Txill Let 36. Barruko arrak 

darabil artega ta geraka. Erkiag BatB 167. 

Tratar (bien, mal...). "Gaizki erabilli nau, il m'a maltraité" SP. "Maltratar: (V) deungero, (c.) gaizki tratatu, 

erabili" Añ. "Nai duzun eran erabili gaituzu (G-azp, BN-arb)" Gte Erd 218. Tr. De uso casi gral. desde finales 

del s. XVI (aunque no hemos encontrado ningún testimonio de la 2. a mitad del s. XX). Parerik eztozuna al 

dakizu, / guztioen gañetiko larrosea, / eguzki ederraren esposea. / Agaiti zuk onela narabilzu. Lazarraga 1186v. 

Zutzaz kontu gutirekin, / Narabilate gaizki. Hm 55. Gaizki erabilli izaitea fedea gatik. SP Phil 190 (He 192 

gaizki tratatua izatea). Ostikoka erabilli ta sutan erre-erazteko. Mb IArg I 361. Arrastaka ta golpeka erabiltzen 

zuen. Cb Just 95. Jainkoaren legea utzirazteagatik, juduak gaizki erabilli zituan. Ub 56. Darabilzu zelanbait 

modu dongaguan Judegu gogorrak pasinoeko denporan tratau edo erabilli eben baño. Mg CO 189. Munduak 

gaizki aipha nezan, anbilka erabil nezan. Dh 106. Hek bezala kabalik erabil balitze. 'Si, comme ils le font, on 


mende. 

934


soignait bien les troupeaux'. Etch 618. Lapurtzat erabilliko gaituzte. Lard 56. Azienda ez da oihuka, larderiaka, 

mehatxuka eta joka erabili nahi. Dv Lab 224. Eskerniatürik, gaizki erabilirik eta hiltzera kondenatürik. Ip Hil 

163. Zenbaiten mihietan gaizki erabilia. HU Aurp 112. Jaungoikoari eskinita dagozan gauzak, lekuak edo 

personak dongaro eta txarto erabilten dituezan sakrilejiogillak. Itz Azald 84. Makillazoka ta jipoika erabilli 

zuten. Goñi 14. Jaungoikoari eskiñitako zerbait edo norbait dongaro erabiltea. KIkV 61 (KIkG 49 bear bezela 

ez erabiltzea). Ume guztijak jopubak lez erabilten ebazan. Altuna 94. Ori da animalia koitauek erabilteko 

modua! Kk Ab II 128. Gixonak gixona orretara erabilli! Eguzk GizAuz 83. 

7. (V-m, L; Dv). Ref.: A; A Apend. Arar, remover, trabajar (la tierra). "Lur erabilia, la terre remuée, la terre 

cultivée" Dv. "Zenbat lur erabiltzen duzu? combien de terre cultivez-vous?" Ib. "Lur erabilli berrian oin-hatzak 

ageri dire" Ib. "Cultivar. Zeinbat lur erabilten duzu (L)?" A. "Lur erabiltekoa, tierra labrantía" A Apend. "Lurra 

derabila, il travaille la terre" Lf Gram 322. Ongi maneatuz ta erabilliz eman-erazi zion ongi bere alorrari. 

Mb IArg I 211. Madridko jaun biren lurrak Isidrok bere kontura artu ta erabilli zituen. Cb Eg III 334. 

Nekazariaren langintza, berak darabiltzaten lur eta oek ematen dituzten ondasunen izenak. Izt C 234. 

Alhorraren itzultzeko lanari lothzen zaizko: / [...] / Ezta gelditzen xokorik / Erabilli ez dutenik. Gy 44. Adan eta 

beste Patriarkak landu ta erabilli zuten lur-bazterraren jaun. Lard 12. Lurra erabiliago, eta gerorat erabil 

errexago. Dv Lab 26. Baratze-lurra da maiz erabilia, maiz ongarritua eta jorratua. Ib. 38. Somorrostrora 

mutilla ta bazterrak erabiltzeko naikoa indarrik ez etxean! Ag G 206. Soluak goldez erabilliko bazenduz. Altuna 

82. Lur batzu hautak, eskuaire bezenbat amodiorekin erabiliak oro. JE Ber 11. Toki oietan, ordea, erabiltzeko 

lurrik ez dalarik. JMB ELG 90. Lurrok landu ta erabilteko, orain darabillezanai eurai [...] emongo litzakeoez. 

Eguzk GizAuz 124. [Arkazia] burnibide eta erabillitako lurretan oso ondo etortzen da. Munita 53. [Antxineko 

zarrak] erabiliko lurretan lan eginda. Akes Ipiñ 22. Baña etxian bazan indarra / lur aiek erabiltzeko. Uzt Sas 

251. 

(Part. en función de adj.). Lan egizie, / Phena harzazie, / Emaile handia / Beita lur erabilia. Arch Fab 169. 

[Arkaziak] lur lasai ta erabilietan oso ondo ematen du. Munita 54. 

8. Andar, caminar, moverse. Cf. Dv: "Les labourdins confondent ces deux noms verbaux, ibil 'marcher', erabil 

'faire aller, manier'". v. ibili. Au da zerurako bidea, erabili ortaik (229). "Ambulate in ea via". LE-Ir. Oneek 

zituban esaten / Goi ta be erabilten / Etxeko sagubak. Mg PAb 99. (cf. en la ed. de 1899: 'Moviéndose arriba y 

abajo'). Leiho hainitzekin haizea barnean erabil dadientzat errexki. "Para que circule el aire". Dv Dial 82 (It 

sartu ta irten dabillen). Erabiltan zelarik [...] itxasuaren erribran. Hual Mt 4, 18. Hirur merkatari, elkharrekin 

aste guzia saltzen erabiliak, ostatura biltzen dire. Arb Igand 74s. Xehetasun lazgarri horiek guziak begien bixtan 

zarabiltzaizkon. Ib. 78. Burni bideko nagusi ta agintariak beti zarabilzkit nere atzetik deiezka. Ag G 124. Gaurko 

gazteak urguluz bete / ari direla abiltzen, / mundu guzik ikusten ditu / zer modutan derabiltzen. Xa EzinB 130. 

Ir, asistir. Elizako exerzizio publikoetarat erabiltzeak ez du behar gibelatu bat bedera, bere etxean [...] Ama 

Birjinaren potreta mahain baten gainean ohorezki ezartzetik. MarIl 13. 

(Con aux. trans.). Recorrer, andar. Erabilli arren mundua guztia, / Leku aiñ on bat, nun neike billatu? AB 

AmaE 72. Zenbait urrats erabili ere du Garaziko laborarien dretxoak ez nahiz galtzerat utzi. HU Aurp 159. 

Legor-gudari ere mundu zabala erabilli diat. 'J'ai parcouru tout l'univers'. Or Mi 94. 

II (Sust). 1. Uso. Aurgintzaren nekeak ezpaitu abaildu, ez eta igatu erabilli luzeak. Ldi IL 86. [Jantziak] 

betiko erabillian, maiztu ta maskildu yakaz. Erkiag BatB 174. 

2. Movimiento, agitación. Zorrotik arri bat artuta, aballarekin erabilli batzuek gora-beera eman ondoren, 

Goliat-i bota zion. Lard 165. Arraunlari ikasiak dakien azpiko inguru-erabilli sendoz. TAg Uzt 138. Eskuzko 

erabillia bear du. Ib. 89. 

3. Paseo. "Eraiñ detsat txakurrari eguneroko erabilixa" Etxba Eib. 

- ERABILI ETA ERABILI. Dar vueltas a un asunto. v. ERAGIN ETA ERABILI. Elkarrengana bildu ziran 

zortzi lagunok eta erabilli ta erabilli, azkenerako beren diruak zertan arraxkatu asmatu zuten. NEtx LBB 62. 

- ERABIL-MOLDE. Modo de uso. Erabiltzen dituen gaiak (baita ere gaien erabil-moldeak). In MIH 287. 

- EZIN ERABILIZKO. "Qui n'est pas maniable, qui n'est plus propre à servir, inserviable" Dv. 

erabilka. "Agitación, sacudimiento (Arch ms.)" DRA. 

erabilkai (Lar). Máquina. "Mecedor del vino, jabón" Lar. Bapore-ontzi oek [...] erabilkai (makina) 

indartsuagoa bear izaten dute. Elizdo EEs 1926, 10. 

erabilkarri. "(V-ger), recurso para mantenerse. Zer! neuk omon agureari neure erabilkarria! ¡qué! yo (habré 

de) dar al anciano (al marido) mis recursos!" A. 

erabilkatu (Sal, S, R). Ref.: A; Lrq. Revolver, mover. Eta hori, itzurtzeko norbaitek ez gaitzan errepreni 

gutaz erabilkatua den frangantzia huntan. TB 2 Cor 8, 20. Ikusi zutena gogoan erabilkatu eta, [...] oartu ziran 

zerbait onik bazeukala. Mde Pr 33. 


mende. 

935


erabilkatzaile, erabilkazale (S ap. Lrq). "Manipulateur" Lrq. 

erabilketa (PMuj). Manejo, empleo. v. erabilera. Meraritarren ardurapean zeuden: etxolako olak, agak, 

zutoiak, [...], eta dagokien erabilketa. Ol Num 3, 36. En DFrec hay 7 ejs. 

erabilki. Usando, empleando. Gurasoak aitoren seme izanik ere, landetxean, guraso-ondarea beren eskuz 

erabilki, bizi ziren. Or Mi I. Nekina ta ez nekina Zuk zure burubidez erabilki, ta burubide ori zuzena da, nere 

biotz-mihietan ikatz bizi biurtu zenun. Or Aitork 138. Gaur-biarretan eta uda-neguan soineko zarpil bera 

erabilki, oinutsik, arlote aundi bat iduri. Zait Plat 99. 

(Con aux.). Orok engoitik dakiketena da bertzenaz, ez dugula Eskualdunean holako solasik nehortaz 

hanbat erabilki. HU Aurp 126. Zakur guziek aintzinean erabilki naute, zonbait egun hautan, eta ez da gehiago 

enetzat bizitzerik. "J'ai tous les chiens après moi". Barb Leg 138. Alduden zutaz jenden artean / erabilki zen 

solasa. Mattin 81. 

erabilkin. Utensilio. v. erabiltailu, lanabes. Opamai orrentzat, erabilkin guziak, erraustontzi, endai, 

gopor, sarde ta sutontziak kuperrez egin zitun. Ol Ex 38, 3. 

erabilkizun. 1. Movimiento. Cf. erabilmendu. Itzetan eta begi-erabilkizunetan beraganako gertutasuna 

antz-eman nairik. Etxde JJ 109. 

2. Susceptible de ser empleado, manejado. Lege horiek erabiliko baditu, erabilkizun den gaia behar du 

horretarako. MEIG IV 79. 

erabilkor (Lar, Añ, Hb ap. Lh). Manejable; fácil de mover. "Movedizo" Lar. "Movible, movedizo, (c.) 

mugikorra, erabilkorra" Añ. Ur gañea [...] bizi, ibilkor, erabilkor, indartsu ta itotzallea. (Interpr?). Ag Kr 61. 

Aukerakoa da gaurko euskaldunen txapela orretarako. Biguna, aldakor ta erabilkorra. Ag G 164. [Ibilian] gero 

eta leunago, egokiago, erabilkorrago bihurtuko da [euskara]. MIH 164. 

erabilkortu. Ejercitar. Gure eramankizuna, gaxoenganarako arazoetan, berexiki, erabilkortu (ejerzitatu) 

dezagun. Elizdo EEs 1929, 180. 

erabilkunde (Dv A). 1. "Action de manier" Dv. Adoniramek zuen erabilkunde horien gainean 

manamendua. Dv 3 Reg 5, 14. 

2. (BeraLzM). Uso. Bizitzako erabilkunderik geienak jasoin orretan ondapetuak daudela. "Los usos de la 

vida". Zink Crit 35. 

erabilkuntza (Dv A). 1. Uso, empleo, manejo. "Usus, usage. L'action de manier, de se servir de quelque 

chose" Dv. Cf. erabilera. Emazteekilako erabilkuntza bere bidezkoa utzirik, gizonkiak ere elkharrentzateko 

lehiez khaldatu dire. "Uso feminae". Dv Rom 1, 27. Erabilkuntzarako eragozpenak. In MEIG VI 41. En DFrec 

hay 2 ejs. 

2. (L ap. A; Ht VocGr, Lecl). "Disposition" Ht VocGr y Lecl. 

erabilmendu. Meneo, movimiento. [Arimak] idukitzeko bere berdintasun sainduan, bizitze hunetako 

kondizioneak ekhartzen diotzan hainitz manerazko erabilmenduen berdingabetasunean. SP Phil 472 (He 478 

mobimendu). 

erabiltailu. Utensilio. v. erabilkin, lanabes. Salomonek ez zitun erabiltallu guziok aztatu nai izan. Ol 3 

Reg 7, 47 (Ker tresna). 

erabiltari. Motor, cosa que mueve. Ikasi eben euroren erreketako uramildeak gaionduten erabilltaritzat. 

R. Murga EE 1895b, 492. 

erabiltza. 1. Instrucción, orientación, directriz. Ez dagotela fraidei eta profesionezko debotei baizen, 

Jainkotiartasunerako instrukzione edo erabiltza horlakoen ematea. He Phil X. Botu berezi batez engaiatu izan 

baitzen gizon exellent baten direkzioneari edo erabiltzari iarraikitzera. Ib. 15 (SP 16 konseillu eta erran guziei). 

2. Ocupación. "Nolakoak dire haren erabiltzak? quelles sont ses actions, ou quelle est sa conduite? (He)" Dv. 

Ez omen zuen uste bazitekela nihun gazteendako erabiltza hoin ederrik. Zby RIEV 1908, 89. 


mende. 

936


erabiltzaile (Dv A), erabiltzale (S ap. Lrq). 1. Manipulador, el que maneja. "Celui qui manie, qui fait aller 

une machine ou toute autre chose" Dv. v. erabile. Sobera muthitsa bide zen sabrea, nola haren erabiltzailea 

baitzen zozozkoa. Elsb Fram 78s. Eskuzko erabiltzaleak bakhan baitzituen hauskoak, errotari zagon hunen 

alharaztea. JE Bur 60. Kendu adi ortik kendu, kirten ori, zapaldu ez agidan, --erantzun bere, [automobillaren] 

erabiltzailleak. Erkiag BatB 44. 

"Administrador" Lar. [Egiten gera] Bakhotxak atxik gaitzela Kristoren ministrotzat, eta Jainkoaren 

misterioen erabiltzailetzat. TB 1 Cor 4, 1 (Dv, IBk erabiltzaile; He dispentsari, Bilb partekatzaile). Baldin 

aberastasun bidegabezkoak ezpaditutzue zuek erabili, nork ezarriko zaituzte egiazkoen erabiltzaile? HeH Lc 16, 

11. Erregiak eta andikiyak, erriyen agintari ta erabiltzalle izaten ziranak. Kk Ab II 80. Martin apaiza zan 

ondasun guztien erabiltzale. TAg Uzt 21. 

Portador. Kristoren erabiltzallak, senide bezela, edo odol batekoak Ama Birjinaren semearekin. Mg CC 

218. 

2. Labrador, el que trabaja la tierra. Lur erabiltzaleek, aurdikitzeko edo erratzeko orde, buluzirik utziak 

[zuhaitzak]. Prop 1896, 109. Banana alhorrak, erabiltzailerik gabez, [...] larre bilhakatuz dohazi. Prop 1907, 47. 

- GAIZKI ERABILTZAILE. Maltratador. Gaizki erabiliak eta erabiltzaileak bere aintzinerat deithurik. Prop 

1897, 205. 

erabiltze, erabilte (Lcc, Lar). 1. Movimiento, sacudida, meneo. "Cabezamiento, buru erabiltea" Lcc. 

"Mecedura" Lar. "Coleo, buztanaren erabiltea", etc. Lar. Urean batek zenbait erabilze, igozka ta golpe 

emanagatik. Mb IArg I 279. Begiraune, buru erabilte, eskukada eta beste gorputzeko egitadiakaz. Astar II 26. 

2. (Con gogoan, etc.). Meditación, pensamiento. Asi zen Fernandez hordurañoko arratsetan egiten zuena 

gogoan erabiltzen ta bere erabiltz onek berotu zion [...], atsegintzetarako grin gaistoa. Mb IArg II 331. 

3. Uso, empleo. Eskuara eta Caucastar mintzairek eite handia dute, bai hitz soinuetan, bai hitz erabiltzetan. 


"Manejo" BeraLzM. 

[Lirioak] galzen du bere edertasuna eskutartean mirapidean erabilze batekin. AA III 392. 

erabitza. Alotropía. Gorputz bakun bi kizi bardiñakaz, baña bataren elak bestearenak baño kizi geiago nai 

gitxiago dauela, sortzeari deritxo erabitza. GJaur Kimia 50. 

eradale. v. edarale. 

eradan. v. edaran. 

eradangia. v. edarangu. 

eradoki. v. idaroki. 

eradon. v. edadon. 

eradoski (BN; Lar, Dv, H), eredoski (L; SP, Lar, Dv, H), eragoski (S), erodiski (Lar), erodiskitu (Lar), erauzki 

(Sal). Ref.: A (eredoski, eradoski, eragoski, erauzki); Lrq (eragosk). 1. Amamantar, hacer mamar. "Atetar" 

Lar. "Allaiter, donner à téter à un enfant", "faire boire au pis de leurs mères, chevreaux, agneaux, veaux, etc" H. 

"Hacer que las crías mamen" A (que tbn. da la indicación "V arc", sin citar fuente). Dohatsu dirade sterilak, 

eta enjendratu eztuten sabelak, eta eredoski eztuten ugatzak. Lç Lc 23, 29 (Ol eradoski). Dohaingaitz emazte 

izorrén eta eredoskiten dukeitenén egun hetan. Lç Mc 13, 17. An eradoski nindun / iakite txit guriaz. "Allí me 

dió su pecho". Or in Gazt MusIx 200. 

erauski (L-ain), irauski (R-vid). "(L-ain), ordeñar a la vaca valiéndose de un ternero" A. "Al ordeñar una 

oveja, cabra o vaca se dice irauski; también se dice irauski cuando a un cordero, cabrito o ternero se le ordeña a 

la boca" Mdg 145. 

2. edaroski, erauski (L-sar, Sal, R ap. A). Mamar. v. edoski. Amaren ugatzari datxakon umetxoa, 

edaroskiten dan bitartean zoriontsu da. Ibarg Geroko 15 (ap. DRA). 

eradoskitzaile, eredoskitzaile (A), eragoskizale (S ap. Lrq). "Nodriza" (A, que cita el dicc. de Dv, pero no lo 

encontramos en éste). Zorigaitz egun hetan emazte izorrentzat eta eredoskitzaileentzat. HeH Mc 13, 17 (He 

unhide). 


mende. 

937


eraduki. Tener, mantener. Cf. hitzeraduki 'obligé envers quelqu'un' (O Po 51), relacionado seguramente tbn. 

con itzeradoki de Leiçarraga. Harriet da s.v. eradukitzea ejs. de erauki. Enezala eraduki batere haiduru. 

RolTrag 45 (ap. DRA). Oi, krüdela, erierazi naizü, / Ütsüerazi naizü, / Ülhünpian eradükiten naizü! ChantP 116. 

eraduki. v. idaroki. 

? eradutsi. (Sólo se documentan formas conjugadas; el part. *eradutsi es reconstruido). (Tras part.). Hacer 

(...). v. eragin (I, 4). Cupido, nola dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok / gobernaetan? / Zegaiti lauoi 

bardin on eretxi / ez deraustezu euren amoreetan? [='no les has hecho amar'] Lazarraga 1145v. Oi aserratu 

deraustazu. Ib. 1201r. (Cf., usado como aux. trans. tripersonal, ib. 1195v: Eragotziko deraustae / damaok 

serbietea). 

eraen (G-goi ap. JMB At; A (que cita a Ur)). 1. Gobierno, cuidado; orden, disposición. "1. orden, mandato, 

consejo, disposición. 2. plan, programa: amaan eraenera ibiltzen da etxe guztia, toda la familia se conduce 

conforme al programa de la madre" JMB At. Andreen deieko soñu edo kontrapasak irudikatzen dute, gudariak 

etsaiaren alboratzean, eraen onean jartzeko martxa donariozkoa. Izt D 72. Lantegi artan etzegoela buruzpide 

eta eraen onik ezertarako. Izt C 68. Israelko eraena edo gobernua. Lard 120. Utzi zadazu nere etxeko gauzai 

beren eraena ematen. Ib. 388. Morroi onen zintzoa eta eraen onekoa ikusirik, etxeko gora beera eta artu-eman 

guziaren kontua eman zion. Ib. 51. Israel-en eraena bere gañ artuta, bereala gauzak zuzentzera leiatu zan. Ib. 

154. Lagunkidari utzi ziozkan bitezarde eta eraen-moduaren ezaguera oso-osoa ematen. 'Modo de gobierno'. 

Aran SIgn 115. 

2. (G-goi ap. A). Alquiler. "Eraeneko soroak, heredades de alquiler" A. Gizon bat, masti berria ipiñi, eta 

masti hura maizterrai eraenean eman ondoan... Arr Bearg 176 (ap. DRA). [Mandoak] ezagun baitzuan urrutira 

eraenekoa zala (Quijote IX). Ldi RIEV 1928, 209 (AIr RIEV 1918, 603 alogeran artua). Laubost aste dira, bere 

gelearen eraen-saria ordaindu ez deutsela. Erkiag BatB 181. 

eraendu (G? ap. A), eraandu (G-goi ap. JMB At). 1. Gobernar(se), administrar(se). "N. etzan gauzai gora 

egitekoa = etzekian eraentzen (gobernatzen)" Ayerb EEs 1915, 222. "1. ordenar, mandar. 2. aconsejar, orientar" 

JMB At. v. erondu. Bost ballera oietan, [...] beren gañ eraentzen ziran. Lard 138. Israeltarrak eraendu edo 

gubernatu bear ziran Jainkoak antziñatik [...] erakutsirik zeukan eran. Ib. 120. Jainko gure jaunari nai degiola 

gauza oek guziak zuzendu ta eraentzea. Aran SIgn 209. Erresuma eraentzen zuten andizkiakin. Ib. 7. [Jesusen 

Lagundiya] zuzendu, eraendu ta anditu zuben. Aran EE 1883b, 75. v. tbn. EE 1885a, 73. Eskualde bakoitza bere 

naierara eraenduz (gobernatu). Zait Plat 116. Agindupekoari eta eraen dezanari. Ib. 135. Mundu guztia nola 

eraendu (gobernatu) / samur oi zuan asmatu. And AUzta 117. Zeruak eraendu bear bagaitu --uste zuten 

nunbait--, zeru orren mandatariei gobernua uztea baiño zer egokiagorik? Vill Jaink 191. 

(Part. en función de sust.). Gobernado, súbdito. Beste inoren oberenik eztuela begiratzen, agindupekoarena 

eta eraenduarena baino. Zait Plat 137. 

2. (BeraLzM). Alquilar, arrendar. [Mandoak] iduri baitzuen [...] eraendua zela (Quijote IX). Or RIEV 1929, 

8 (AIr RIEV 1918, 603 alogeran artua). Ansorenak antxe eraendu edo alkilatu egiten zuen gela koxkor bat. 

Zubill 130. 

eraenmentu. Gobierno. Israelko juezen eraenmentua edo gubernua. Lard 123. 

eraentza. Gobierno. Bere elea maite ez duan erriak, bere oiturak, bere odola, bere eraentza (gobierno) ere 

ez ditu maite izaten. Ayerb EEs 1916, 278. 

eraentzaile. Gobernador. Cf. A: "(Ur Mt 10, 18), en un ejemplar de esta obra con anotaciones manuscritas del 

príncipe Bonaparte, he visto corregida al margen esta palabra por gobernariak, como indicando que la palabra 

eraentzaille es recientemente creada. Se ha incluido en esta obra por respeto al uso de la palabra eraen". v. 

eronle. Ejiptoko bazter guzietan bere ordekoak eta eraentzalleak edo gobernatzalleak ipiñi [bitza]. Lard 53s. 

Eraentzalleak gana eta erregeak gana eramanak izango zerate. Ur Mt 10, 18. Ipiñi egieztezu eraentzalle 

zuzenak. Arr GB 32. Probinzi artako eraentzalle edo buru zan Pilatos-en auzitegira. Arr Bearg 

200. Eraentzalle edo gobernadore berria. Aran SIgn 37. Ogei ta lau urtez pakean utzi ziyeten kristauai bitarteko 

eraentzalleak. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. Palestinako erromatarren eraentzale edo gobernadorea. Inza Azalp 

67. Bere etxean ez dek ia itz egiten, Erregeaz eta eraentzalleaz baizik! Sabiaga Y 1934, 21. Sendatzaile ximena 

soinen eraentzaile dala. Zait Plat 134. 

Cuidador, encargado (de). Zezen-eraentzalleak bere buru ta ondasunez erantzun bear zuan iltzeko zezen bat 

geiago ekarriko zuala. J.B. Ayerbe EEs 1912, 50. 


mende. 

938


eragabe (Dv A), erabage (Lar, Añ, H), erabaga (V ap. A). 1. (Adj.). Excesivo, desmedido, disparatado; 

impropio, inconveniente. "Hombre sin modo, moldakaitza, [...], era bagea" Lar (v. tbn. s.v. extemporal, 

intempestivo, descompuesto). "Apetito desordenado, nai [...] erabagea" Añ. "Déraisonnable, déréglé, anormal. 

Ce mot se rencontre souvent dans les auteurs basques d'Espagne" Dv. Cf. itxuragabe. Tr. Documentado en 

textos guipuzcoanos a partir de mediados del s. XVIII y en Duvoisin. Alako usadio oker edo itzkunde 

eragaberik. Cb Eg III 386. Gabazko eta Ermitetako festa eragabeak kondenatu eta kendu ditu. Ib. 358. Gure 

amorio propio eragabea. Gco I 419. Noiz da erabagea edo ordenabagea diruaren [...] apetitu ori? Gco II 31. 

Nere bizi galdu eta eragabearen damu eta egiazko higuintza. Dv LEd 148. Jazkera arro ta eragabeak gatik. 

Donce 43. Donzella santa bat, ostiral egun batez alegiñ eragabeaz garbitu zalako. Arr May 110. Beren 

gurarietan erabage, atsegin-bila beti. Zait Plat 15. 

erabage (Lar, Añ). "Informe, sin forma" Lar. "Disforme" Lar y Añ. Auts pilla andi orretan ainbeste neke 

kostarikako azienda bill ezazu [...]. Ea naspilla eragabe orretan arki dezakezun. Cb Eg II 142. Itz oiexen 

aurretik arki ditezken idazkuntz puztuak, illun, naspilduak, eragabeak dira. Y 1933, 4. 

"(V-arr), irresoluto, haragán" A. Don Matias dirukume jator baten eredu zen; ots, asta-kirten, oikor, 

eragabe, eta azal azpitik moralgabe. Etxde Itxas 79. 

2. + erabage (Lar, Añ), erabaga (V ap. A). (Sust.). Desorden. "Descomposición" Lar. "Desaire" Añ. v. erage. 

Neurri edo era gabe berak gaitzera laster ta erraz igarotzen dira. Cb Eg II 162. Nere igaroko biziera 

galduaren eragabeak ondo ezagutu. Ib. 81 (Dv LEd 150 debuilakeriak). 

3. (Adv.). Inmoderadamente, desordenadamente. Nere pensamentu, itz, obra ta gauza guzietan txit eragabe, 

txit gaizki ibili izan naizala. Cb Eg II 76 (Dv LEd 141 eragabeki). Geiegi edo erabage jatean egiten dan exzesoa 

edo neurribagetasuna. Gco II 58 (v. tbn. I 417). Beren etorbide eta gordelekuak arkitzen dira era bage egiñak, 

ardura gutxi eta utsune askorekin. Izt C 89. Bai zoro nintzala giza-gaitzak eragabe iasaiten! "Inmoderate". Or 

Aitork 84. 

- ERAGABEKO (erabagako V ap. A; erabako A). Desmedido, desordenado, desproporcionado; disparatado, 

insensato. "Inoportuno" A. Jateko ta edateko gurari eragabeko bat. CatBurg 40 (39 erabageko, Cb CatV 57, 

CatBus 34 e Itz Azald 176 erabagako). Lengo bizimodu zarra ta eragabekoa. Cb Eg II 75. Bertzeak baño geiago 

izan nai eragabeko bat. Añ CatAN 58. Zenbat orrelako ikusten ezta eragabeko gastuetan, etxe askoren 

ondagarrietan. Gco I 445. Erabageko gauzetarako ondasunak ansiatzen ditugunean, [nola janzi edo 

apainduretarako]. Gco II 32. Ezkonzaren era gabeko gurak erraz amilderazoko zaitu bekatuan. AA I 599. 

Apaindura eragabekoa. Ib. 136. Ezeri ez dagokala, eragabeko farra, algara, deadarrak [...] egiten. AA III 378. 

Eragabeko ta lege guzien aurrezka edo kontra zijoan auzi zikiña. Inza Azalp 67. Ogei urte betetzeko zeuzkan 

neskatxarentzat, bazan, ba, ura ere eragabeko bidea. NEtx LBB 29. 

Informe, amorfo. Ez ipuirik. Doi-doi zera: / era bako / itzal gozo... 'Sin forma'. Gand Elorri 24. Erabagako 

gaiaz mundua eratu izan eban zure esku guztiaaldunak. Ker Sap 11, 17. 

eragabekeria (Dv A), erabagekeri. Despropósito; desorden. "Action insensée" Dv. Au da borondateak 

egiten duan eragabekeri itsusi bat. AJauregi EE 1885b, 213. Selimunten il zan Trajano lankeriyo (disgusto) ta 

eragabekeriz (desorden) josirik. J.M. Tolosa EEs 1913, 163. Balekite pakea zer dan [...] ez luteke ainbeste 

eragabekeri egingo. Etxeg Itzald II 92. Onelako erabagekeriak egin etzitzaten. Zait Plat 108 (15 eragabekeria). 

eragabeki (Dv A). Sin medida, sin moderación; de manera impropia. "Anormalement, dérèglement, 

déraisonnablement" Dv. Gaixtagin hekiek eragabeki oihuz abiatzen dira. Dv LEd 11. Nere asmu, hitz, egintza 

eta bertze urhats orotan hainitz gaizki eta eragabeki ibili izan naizela. Ib. 141 (Cb Eg II 76 eragabe). 

eragabetasun, erabagetasun, erabakotasun (V-m ap. A). Desmesura. "Inoportunidad" A. Pasioen 

erabagetasuna eta itxumena. Gco II 4 (I 388 eragabetasun). 

eragabetu (Dv A), erabagetu (Lar, Añ). Descomponer. "Dérégler, se dérégler" Dv. Zergatik 

emakumearen oroipenak behar izan zuen hain betegina, hain akats-gabekoa zen ereti hori ilundu eta eragabetu. 

Mde HaurB 30. Theresa gaixoaren aurpegia negarrez eragabeturik. Ib. 40. 

eragai. Formable. Izen oietaz aipatzen dan gai eragaia ta izangaia. "Formabilem creabilemque materiam". 

Or Aitork 358. 

eragaitz, erakaitz (Lar, H), erakaiz. 1. (Sust.). Desatención, disfavor. "Desaire", "disfavor" Lar. Ezkondu 

santuen artean ere beren falta, erakaiz ta naigabeak baziran. Cb Eg III 379. 

Dificultad, obstáculo, inconveniente. Erderazko idaztirik irakurri dugunean, aren mamia erakus genezake 


mende. 

939


euskeraz. [...] eragaitzaren inguruka gabe, ta gaiari aurrez-aurre begiraturik. Ldi Y 1933, 84. Ainbanatzeko ere 

badu eragaitzik. "También hay dificultades en hacer las partijas". Or Eus 103. Ortarako [...] gizonak eragaitz 

aundi bat dauka. Or QA 135. Bi eragaitz arkitzen diozat nik gaztelaniari neurtitzerako. "Dos inconvenientes". Or 

in Gazt MusIx 14. 

2. (Darric ap. DRA), erakaitz (Lar, H). (Adj.). "Deforme" Lar. [Ukigaiketak] ia beti erakaitz dira, aurpegia 

baizik ez ondo itxuraturik. Mde Pr 334. 

(Uso pred.). Desordenado. Eragaitz daudenean, ezinegonez daude: era onez dute atseden. "Minus ordinata 

inquieta sunt". Or Aitork 385. 

"Incómodo, inoportuno (FSeg)" A. 

eragaiztoko, eragaxtoko (Hb ap. Lh). "Désordonné, sans forme, sans goût" Lh. 

eragaiztu (Lar H), erakaiztu (Lar ( H -kh-), A). "Desfigurar", "desairar", "deformar", "desacomodar" 

Lar. "Desgobernar, incomodar" A. Baña ezer etzan aurreratu, berriz erakiztzea (sic) (desairar) baizik (Ag, 

1890). JFlor. 

eragarri. v. erogarri. 

erage (Lar). Desarreglo. "Descompostura, desaseo" Lar (tbn. s.v. desaire y descomposición). v. eragabe (2). 

Bere entzulien erage edo soñale baten aldapena. "Desarreglo". Zink Crit 9. 

eragetu. "Desacomodar" Lar. "Desairar" Lar DVC 230. "Destemplar (V-ma [?])" A Apend. Onelakoxea da 

gizona, gauzarik txikienak eragetzen du, beste bat egiten du. "Le desconcierta". Zink Crit 241. 

eragi. "(V-m?), movimiento. Eragi bagarik, sin movimiento (Ur MarIl [ed. 1885] 30)" A, pero no lo 

encontramos en la primera ed.; en cambio, en la pág. 20, sí encontramos esku ta oñak aragi bagarik [geratuko 

dira], por lo que habrá que considerar eragi en Azkue (empleado en textos al menos por Gaztelu) como fruto de 

un error. Bere gogo mistikuaren barne-eragiarekin batera, ertilariaren alegiña ta erdiespena nabari da. Gazt 

MusIx 165. 

eragi. v. eraugi; eregi. 

eragiera (V-arr), eragikera, ereikera (V-arr). Ref.: A; Gte Erd 73. 1. Movimiento. "Eragikera ta zirkin 

erderaz 'movimiento'" Ezale 1897, 318 nota. "Bonbak ereikerea in eutsen etzeari (V-arr)" Gte Erd 73. Besoen 

eragikeran, ezpanen irribarrean da miiñeko berbetan, egiñenetan baizen argi ikusten dira. A BGuzur 151. 

Impulso. Munduarekiko elkarte ta eratasun-sentikizuna du, ez ordea azalkeratik sortu oi dana, barneizatetik, 

gauza bakoitzen bizi-eragieratik datorrena baizik. Gazt MusIx 62. Nare duzu aizea, / ederrez ta argi 

garbiz jazten, / Salinas, doñu betea / zure esku zolien / eragieraz entzunik ozen. "Por vuestra sabia mano 

gobernada". Ib. 83. 

2. "Eficacia" Lar y Añ. 

eragigo (Lar, H). "Coacción" Lar. 

eragikera. v. eragiera. 

eragiketa. "Ejercicio" BeraLzM. Eragiketa. Aurretik atzalduko degu anka-besoakin batian egiten dan "bizkar 

gañeko igaria". Anab EEs 1920, 24. En DFrec hay 13 ejs. 

eragikor. v. eraginkor. 

eragikun. Influencia. Ene semea, etorkiaren eragikunak eta eskarrarenak ayolaz oartu itzazu. Ol Imit III 

54, 1 (Dv eragindura). 

eragikuntza. Impulso. Arana Goirik euzkereari askotara eragin eutsan, eta, bere eragikuntza bide, 

euzkereak indar aundija artu dau. Euzk 1930, 490 (ap. DRA). 

eragile (gral.; SP, Urt II 16, Lar, Añ, H). Ref.: A; Lrq. 


mende. 

940


Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino. En DFrec hay 72 ejs. de eragil(l)e, todos 

ellos meridionales. 1. (El) que provoca; promotor, animador, que hace hacer. "Autor, causa del bien o del mal" 

Lar y Añ. "Promotor [...] (Ax)" A. Marearen eragillea. EZ Man II 190. Haren guziaren egilea edo eragilea 

zu zarela. Harb 125. Bekhatuaren eragille Deabruaganik heldu dena. Ax 510 (V 329). Zeren ezpaitugu orai [...] 

geure eginbidearen eragillerik. Ib. 30 (V 17). Dorre haren eragille buruzagia eta aitzindaria zen Nembroth. ES 

389. Jainkoaren etsai da bekatuaren eragillea. Mb IArg I 49. Ustaritzeko distrikeko ajent nazionalak edo 

eragileak du kargua hunen exekutaraztekoa. Revol 147. Hanbat kalte nerorriri erakharle eta eragile izatu 

haizena. Dv LEd 84. Etxandre aundia zala, egilea ta eragilea. A Ardi 19. Egille baño, eragille hobe (G). Lander 

Eusk 1925 (IV), 38. Euskeltzaleen eragille ozena. Ldi IL 60. Tzeu, danaren yaurle ta eragille aipatua bazera. 

Zait Sof 81. Liskarraldi lotsagarri aren eragille Mayi izan zela. Etxde JJ 131. Iauna, izadiaren eragille zuzen 

zuzena. "Moderator". Or Aitork 164. Komunismuaren eragille ankerrak. Vill Jaink 132. Fray Luis izan zan [...] 

kultura zar-berrien arteko elkartearen eragilletako bat. Gazt MusIx 61. Zu ere, Mekena [...], nere ospearen 

eragillerik aundiena. Ibiñ Virgil 83. Arduradunak, bitartekoak, auteskunde-eragilleak. Erkiag BatB 103. Auxen 

zalakotan dudarik gabe txukun-une guziaren eragillea. Berron Kijote 180. [Liburu sailaren] eragileen adinari 

eta gogoari bagagozkio. MIH 279. 

(Lar, Añ, H), eragila. (No referido a personas). Motor, lo que mueve; causa; incentivo, estímulo. "Fomes" Lar 

y Añ. Beharra eragile handi. O Pr 80. Jaungoikuaren naija da gorputzeko ta espirituko jira guztien lelengo ta 

azkeneko Eragilla nausija. fB Ic III 262. Ortara bultzatzen dute iru eragille altsuk: aldia aurreztu; txindia 

eskutatu, eta nekea gutxigotu. Zink Crit 61. Gure-gurea dan yakintzaren azalpide ta eragile diteken aldizkingirik 

gabe. "Estímulo". Y 1933, 6. Gizarteko eginbideak zituen eragile. Mde HaurB 6. Maitasuna [...], buruaren 

eragillerik bortitzena. Txill Let 35. Amodioa eragile ta giza legea uztarri. Xa Odol 312. Analogia izan bide da 

aldaketa horren eragilea. MIH 81. Irakurleari lagundu nahia al dugu eragile bakarra. MEIG II 22. 

2. (Lar), eraginla. (Como segundo miembro de compuestos, de valor adj. o sust.). (Lo) que hace hacer, que 

causa, que produce, que induce a. "Diurético [...] gernu-eragillea" Lar. "Concupiscencia, raíz de los deseos y 

apetitos, naieragillea" Ib. Iainko iborziriari oihu eragillea. EZ Man II 111. Ote dira loeragille iñudeonak? 

Lar DT LVI. Gutizia, nai-eragille ta griñarekin gelditu ziran. Ub 9. Gura edo nai-eragillea. Añ MisE 157. 

Ezauturik Jaungoikuak geure gatx-eraginla nausijak. fB Ic III 315. Farra-eragille bat zen behiñ-batean / 

Bankero dirutsu baten mahaiñean. Gy 155. Jakingai sakon ulert-errezak, / On eragille askuak. Enb 139. Kopla 

irri-eragille. Lek SClar 136. Uraren zabaldura amets-eragile horren aurrean. Mde HaurB 64. Argi-eraillia 

aiskuamente mutiko bat izaten zan. Iz LinOñ 180. Aristofane parre-eragile zorrotza. Zait Plat 103. Irripar 

eragile. Xa Odol 19. Mira-eragille batzuk. Berron Kijote 101 (146 ezkutuko eragile). 

(El, lo) que mueve. Aurzain ta seaska-eragile izan dadin. A Y 1934, 15. Andre ezpain-eragillea. Or Eus 

418. 

3. (G ap. A; Lar, Añ, Dv, H), eragila (V ap. A). (Adj.). Eficaz, efectivo; eficaz, que hace hacer. "Coactivo", 

"operativo" Lar. "Gracia eficaz [...] doain eragillea" Ib. "Efficient, moteur" Dv. v. eraginkor. San Agustiñen 

argia, aiñ bizi, aiñ andi, aiñ eragille. Lar SAgust 9. Bizia da ezen Jainkoaren hitza eta eragillea. He He 4, 12 

(Dv eragilea; Lç efikaziotako, TB obratzaile, Ol y Ker eragintsu, IBk eraginkor). Amore bero erazaki eragille 

bat. Cb Eg II 162. Gogo firme eragilla bat. Cb CatV 81. Propositu guztiak izan oi diriala gezurrezkoak; bada 

eragilliak izan balira [...] ez zirian berriz jausiko. msOñ 156v. Jangoikoaren grazia eragillea. Añ EL 1 60. 

Erremedioa da, eta guztiz eragillea. Gco II 43. Eragillea da, esan nai det, esnatzen eta azkartzen duela 

bekataria. AA I 125. Ezta asmo antzua edo legorra, baizik eragillea. AA III 512. Sendarri ain eragilleak. Izt C 

38. Zuk badaukazu gu salbetako gurari sendo ta eragilla bat [...]. Ur Bisit 81 (ap. A). Indazu zure argi bizi 

eragile bat. Dv LEd 150. Aiñ bide on, eragille ta seguruarekin. Aran SIgn 30. Nere aldekoen laguntz 

eragillearekin. Otag EE 1882c, 476. Arma guztiyak baño eragilleagoa. Etxeg EE 1883b, 553. Zer ikusgarri 

eragilia au zure biotza mugitzeko Jaungoikua serbitzera! Bv AsL 93. Bere erreguaren indar eragillea. Arr May 

37. Izan bear da errimea, eragillea eta guztirakoa [erabagia]. Itz Azald 145. Onegandik libratzeko erremediorik 

eragilleena. ErleG 29. Ez itzez, baizik egintz eragillez. JBDei 1919, 227. Zeruko laguntza eragillea. Inza Azalp 

140. Eztut uste pizgarri eragillerik or izango duten. Vill Jaink 81. Iduri bizi ta eragilleak. Onaind in Gazt MusIx 

145. Asmoak [...] eragileak ez badira. MIH 281. 

Batzorde eragillerako [= 'Comité ejecutivo'] be sozialista ezagun onexek autu ebazan batzarrak. Eguzk 

GizAuz 127. 

4. Que conmueve. Biotza ez du "Lizardi"-k ixuria bai ordea eraginbera (sensible) ta eragillea (que hace 

sentir). Or Y 1933, 407. 

5. (Dv, H). Conductor de un tiro de animales. "Aide de laboureur qui aiguillonne l'attelage" H. Eragillearen 

sudurraren puntan. "Cocher". Gy 179. Mikel Eleder eragilleak, / pausoa balute lasa, / zartailluz, oiuz, aizea jo 

ta / estutzen die arnasa. Or Eus 337. 

eragimen. Eficacia. Izatasunaren usteltasuna ta yaungoikozko eskarraren eragimena (eficacia). Pi Imit III 

55, tít. 


mende. 

941


eragin (V, G, AN-gip-5vill, L, S; SP, Urt I 166, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), erain (V-m-gip; H). Ref.: 

A; Lrq; Etxba Eib (eraiñ); Gte Erd 93. 

Tr. En cuanto a las formas sintéticas, aunque encontramos algunos pocos ejs. antiguos (así en Lazarraga, 

Etcheberri de Ziburu, Egiaren Kanta y Oihenart), aparecen generalmente en autores meridionales del s. XX. 

I (Vb.). 1. Hacer hacer; hacer fabricar, construir. v. eginarazi. Tr. Documentado ya en Leiçarraga, su uso 

disminuye al Norte (aunque conservándose mejor en los suletinos) desde mediados del s. XVIII; al Sur parece 

bajar su frecuencia en el s. XX. En DFrec hay 358 ejs. de eragin. 

Niri haur eragin draudaten anhitz berze razoinen artean. Lç Dedic * 5r. Bearrak bearra eragiten du. 

"Hace hacer". RG A 63. Untziari daragizten [belek] khexaz bide luzeak. EZ Man II 138. Neure desira 

desordenatuak behar eztena eragin diazadan. Ax 394 (V 257). Zerbait eragin nahi diola. O Pr 373. Nola ezin 

eragin baitezake gaizkia. SP Phil 466. Marta eta Mariaren / eragiñik zuena / errethaula bat bazuen. Arg DevB 

94. Zenbait pasaia eraginen diozue. Mong 587. Berak guti egiten dubela baño baietz eragiñen dubela gasna. 

ConTAV 5.2.9, 141. Misterio honek zer eragin behar derikü? Bp II 69. Mintzo hari berari hitzen soinu 

diferenteak eragiten diotzagu. ES 385. Daga espatak eragin ditut. LasBer 576. Espos arroparen eragiteko. He 

Gudu 125. Nurk zer eta zunbat egin dian ihurk galthatzen dü; bena zuñen berthüte handiak eragin deion jakiteko 

eztü hañbeste arranküra. Mst III 31, 5. Oriei ezin eragiñez nai dutenik. Mb IArg I 233. Festa eragabeak eragin. 

Cb Eg III 359. Nahi izan zuen bertzeez eragin berak ezin egin zuena. Lg I 281. Holako kasietako ordenatiak 

eragin ahal ditzan. Mercy 42. Aldare bedera erain zizin [Salomonek]. AR 373. Zenbat bertzeei eragin othe 

diozute. Brtc 247. Zerk eragin zion Jainkoari dei hau? Ub 104. Elexakuak eragitera duaz norbaiti. Mg PAb 81. 

Esturasunak eraginiko eskintza. VMg 23. v. tbn. AA I 590. Bertzei eragin diotzotegunak [bekhatuak]. Dh 207. 

Iñori alangorik eragin deutsazunez. Añ EL 2 144. Hari lanak eragin. Etch 498. Bortxaz eragin bear dira onelako 

gauzak. It Dial 66 (Ur e Ip eragin). Amodijuak [zaurijak] eragin eutsazan. Ur MarIl 116. Au estaltzeagatik 

eragindako eriotza. Lard 192. Zuri nigarrak eragin [...]. Dv LEd 107. Eliza bat eragin. Ip Hil 101. 

(s. XX). Etzuen berak nai zuena egiten, baizik zeruko indar ark eragiten ziona. Goñi 63s. Eskolategi handiak 

eragin. JE Bur 47. Elizkizunak eragin. Ag G 371. Ikara txikarrenik be eragiten ezeutsolako bere arpegiko 

narrubari. Kk Ab I 51. Lurrari daragio ots negartia. Ldi BB 128. Zek eragin dautsuz olako gogaketak? Otx 15. 

Irriño bat eragiten baitzion. Mde Pr 181. Au guzia zorion-yoranak eragiten digulako. Txill Let 137. Obi sakon 

bat eragingo duzu. Ibiñ Virgil 87. Baltsamoak bere egitekoa eragin ziona Don Kijoteren urdaillari. Berron 

Kijote 202. Borrokarako grinak eragin dizkio, agian, orrialderik bizienak prosaz. MIH 264. 

Maritainek gaiñera "egite eragiñak" aipatzen ditu, bestek eragiñak. "Operaciones pasivas". Or in Gazt MusIx 

44. 

(V, G; Lar, Añ), erain (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (ikára eraiñ, lerreraiñ); SM EiTec1; Gte Erd 213, 93. 

(Causativo de compuestos verbales del tipo de lo egin, huts egin...). "Ahuyentar [...] iges eragin", &c. Lar. 

"Arrullar al niño, lo eragin" Añ. "Argi-erain, operación de abrillantar en el proceso de pulimento" SM EiTec1. 

Iaunaren legean nahiz / nonbaitik huts eragin. EZ Noel 153. Gaitzak leher eraginen derautala. Harb 255. Zin 

eraginez gero. Ax 253 (V 169). Pekatu eragin al baleie. Cap 69. Gaitz-deritzanak irri deraidik, on-deritzanak 

hasperren. "Te fera rire". O Pr 176. Ihez eragiten derauku. SP Phil 30. Nigar ziok eragiten. Gç 81. v. tbn. OA 

160. Eztikiago hitzei soinu eragiteko. ES 191. Aragiari ezin alde-eragin diogu. CatBurg 41. Ikara eragiteko. Cb 

Eg II 28. Hirri eragiteaz. Lg I 302. Gezurrezko Jainkoai agur eragin naiez. Ub 54. Eragin daijuegun euskeraz 

berba. Mg PAb 202. Gaizki hitz eragin. Gco I 454. Eragin nai zikeon etsaiak salto. AA III 547. Turrunta 

bildurgarriari ots eragin ezkero. Añ EL 2 45. Nigar eragin zereiola. UskLiB 55. Gomutiak ikara eragiten dau. Ur 

MarIl 93. Gure eginbider hüts eragiten beiteikü. CatS 9. Malkarrot eragingo diok elizari. Zab Gabon 62. Negar 

gogotik eragin. Bv AsL 37. Hekin arartekotasunera guri laster eragitea gatik. Arb Igand 167. Esakunea dan lez, 

bearrizanak bear eragitten eutsan Karlosi. Echta Jos 107. Pozaz ler eragiñ. Urruz Zer 17. Zugatzai murmurdaragitse. 

Laux AB 45. Elkar artuan, indarrik ez da / deragionik zotuku. Or Eus 386. Bigunkiro daragio dantza 

artasoroak ere bere motots txigortuari. TAg Uzt 278. Lo eragiteko sendagailu bat. Mde HaurB 14. Batek 

abarrak, aldiko gutxi, suari emunas, argi eraiñ. Iz LinOñ 180. Ia, eragiozu arrantza. Bilbao IpuiB 101. 

Zugaztiari durundi daragiot. Ibiñ Virgil 34. Barre eraintzeko. Etxba Ibilt 476 (480 eraitz-, 469 erait-). Nork 

negar-eragiñ, ark maite. Berron Kijote 227. Hitz eragin ikasleari. MIH 148. Ok eragiten dute. MEIG VI 172. 

(Causativo de gaizki egin, gainez egin....). "Jainkoak ongi daragizula, que Dieu vous fasse bien faire" SP. 

Zeinetarik gaindi eragin baitu abundoski gure gainera. Lç Eph 1, 8. Zeren ezta soberaniak gaiñez eragin 

eztiazaionik. 'No le haga desbordar'. Ax 115 (V 77). Gaizki eragitia. Tt Onsa 168. Bihotza idok-arazi eta erditik 

erain. AR 191. Ezeutsuben atzera eragingo. Mg PAb 212. Lepardatzari dardar eragiñaz. AA III 423. Aragijari 

beti atzera eragin. fB Ic II 275. Arzen dozube palanka bat eta eragiten dozube gora. Astar II 191. Aurrerontz 

eragiñaz. It Fab 103. Jainkoak begi-aurrean topo-eragin zion aurrenengoa. Aran SIgn 53. Gañez eragiñik. AB 

AmaE 266. Ezeidazu burutik eragiñ. Ag Kr 178. Aurrerantz eraiten dautsie. Kk Ab II 128. Biotzari gañezka 

eragin. Zait Sof 169. Erria gogait eragin. Etxde AlosT 12. Kili-kili eragion kolkoak gure Erramon gaixuari. 


2. Mover a, empujar a, instar a. Ezen ebanjelizatzen badut ere, eztut zeren gloria nadin: ezen nezesitateak 

eragiten draut. Lç 1 Cor 9, 16 (Dv hertsatzen). Gero guziok aita orri eragingo diogu (Azpeitia, 1622). ConTAV 


mende. 

942


5.2.9, 124. Zekenkerijak eragiten deutsala. fB Ic II 185. Migel oni eragin zion [...] salatu zezala Ignazio. 

'Indujo'. Aran SIgn 100. Edermiñak eraginda. Ldi IL 126. Ats Sanduak eragiñik. Ir YKBiz 397. Gorroto ezigaitz 

baten oldarrak eraginda. Etxde JJ 14. Beren biotz zabalak eraginik, beren auzoaren gañera oldarrean yauzi 

ziran. Mde Pr 34. Eragiñik nago esateko. "Admoneor, ut dicam". Or Aitork 417. Sableak eraginik, bultzaturik. 

Arti Tobera 268. Aitaganako maitasunak eragiñik ari dira. Vill Jaink 25. Zerk eragin ote zien aiñ itxura-gabeko 

mudantza artara. Berron Kijote 137. Horrek ere eragin dio [...] izen berezia emateko. MEIG I 253. 

3. Producir, causar. Gure aflikzione arin artegutitakoak eragiten du gutan gloriatako pizu exzelent 

exzelentki eternal bat. "Produit". Lç 2 Cor 4, 17. Gizon batengan eragiñ nai izan zuen ez-bear ta okerragatik. 

Aran SIgn 68. Uzta bikaiñak poz daragio koko begi-gorriari. Or Eus 382. Mediumtasuna nondik datorren eta 

zerk daragin. Mde Pr 320. 

4. (S; Lar, Añ, A), erain (V, G-goi), erein (V-oroz-ger). Ref.: EAEL 27, 28; Gte Erd 93. (Tras part. o rad. 

verbal, equivalente de arazi). "Obligar a hacer algo, eragin, arazo, arazi, pospuestos" Lar. "Imponer silencio [...] 

ixildu eragin", &c. Añ. "Hori emazteari sinhes-eragiteko (S)" Gte Erd 93. Cf. Etch 626: Zuri eragin erranez 

khanbiatzia. Cf. tbn. Gte Erd 93: "Ori aitzen eraitxie kostako jatzu (V-m)". Tr. Documentado desde Lazarraga 

(en la forma conjugada lerait), es de uso general en la tradición vizcaína desde mediados del s. XVII; tbn. 

aparece (en mucho menor medida) en autores guipuzcoanos y en el labortano Urte. En la tradición vizcaína se 

coloca tras participio y detrás de radical en Urte; en algunos autores guipuzcoanos alternan ambas 

construcciones. 

Azaiteau galdu lerait / ardura usatzakeak. Lazarraga 1196v. Errematadu eragin eban. Cap 114. Oraño 

bazkeragingo ditiat hire arthaldeak. Urt Gen 30, 31 (Dv, Bibl al(h)atuko). Ekusi eragin zien bere dibinidadea. 

OA 35. Lege edo pena bat ifiñi ta gorde eragiten badezu. Cb EG III 387. Botikako asko artu eragin. Mg PAb 45. 

Geiegizko lanetan sartu eragiñaz. Gco I 442. Goza eragin. Ib. 440. Axe buruti kendu eraitiarren. fB Ic III 329. 

Irakurri eragiñagaz. JJMg BasEsc 139. Zek etorri eragin deutsu nigana? Añ EL 2 174. Buruan sar-eragiten. Izt 

C 125. Ezagutu eragin dagizula. Ur MarIl 42. Bere naigabea aztu eragiten zion. Arr GB 100. Sinistu eragiten 

die. Zab Gabon 66. Juanari eutsan gelditu eragiñ. AB AmaE 266. Isilldu eragin bear dau. Itz Azald 111. 

Bilddurra artu-eragin. Echta Jos 31. Aitonari erotu eragin bear dio. Ag G 374. Baldintzak be zeatz bete 

eragingo leuskioez. Eguzk GizAuz 124. Atsegin eman ez ezen ederretsi ere eragiten didate. Or Aitork 278. Birikiauspueri 

aixea atara eragiñaz. Bilbao IpuiB 165. Ageri diranak oro ezabatu eragin al izango bagenitu. Zait Plat 

43. Txanpon urriai iraun eragitearren. Erkiag BatB 117. 

"Faire faire (le second 'faire' remplaçant un verbe exprimé précedémment dans la phrase)" H (que cita a EZ). 

Prinzeek ohi dutela erakharri bandera, / Nahi dutenean gerla egiteko athera; // Hala duela Iesusek eragiten 

berea. EZ Man I 78. Gutxi idatzi zuen euskaraz, besteri eragin baino gutxiago. MEIG VII 67. 

5. + eregin. Convertir, hacer convertirse. Eta gloriaren primu gaitutzu eragiten. EZ Man I 20. Deragiegun 

artean txil eraso / armaen indarragaz Kristiau oso. EgiaK 87 [= 'hasta que les [...] convirtamos en buenos 

cristianos']. Non trebutari eragin baitzituen. ES 113. Eliza onetako bikario nere hala biarrak eregiñ niñubenian 

(Hondarribia, 1778). ETZ 137. Gatibutasunetik atera eta eragin zuan Ijitoko Erregearen urrengo gizon. Ub 21. 

Zeren ez baitzare ile bakhar baten xuri edo beltx eragiteko. Dv Mt 5, 36 (He beltzaraz, Ur egin, Ol beztu, Ker 

baltzitu, IBk bihur). 

6. (V-gip, G-azp, AN-gip; Lar, Añ), erain (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-larr). Ref.: Asp Leiz2 (erain); Gte Erd 

83, 93, 261. Influir, influenciar, afectar. "Vinolento, ardoak eragina" Lar (tbn. en Añ). "Afectar. Producir 

impresión física o moral. Yoan den asteko beroak asko erain die artoei. Misioak izandu dire, baño gutxi erain 

dio: beti bezela seitzen du" Asp Leiz2. "Kondairak eraginda (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 261. 

Egur hezeari eta iunt denari su handiak ere nekez eragiten dio. Ax 86 (V 191). Purgategiko suak eragiñak 

diran zenbait itxetan. Mb IArg I 254. Gaitzak eragiña datorrenean. Cb Eg III 370. Botika onek zelan eragin 

dautson. Kk Ab II 49. Leenen-izotzak eragin dio gaztaiñari zugatzean. Or Eus 384. Txanpañek eragin. EA OlBe 

91. Zurrutak eragin al dizu, Joxepe? NEtx Antz 18. Nere arrizko biotz eri oni eragin zion. Or QA 179. 

Gorrotozko lera sutsuak indartsuago zeragioten. Etxde JJ 212. Egunaren berotasunak eraginda. Erkiag Arran 

105. Platonek ere sakonki eragin zion Fray Luisen gogamenari. Gazt MusIx 62. Euaiziak eragiña. Auspoa 107, 

129 (ap. ELok 193). 

Actuar. Gure baithan eragiten duen indarrari esker. Dv Eph 3, 20 (Lç obratzen). 

7. (V, G, AN-gip; SP, Mic 7v, Lar, Añ, Dv, H), erain (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib (eraiñ); Iz ArOñ (eráiñ); 

JMB At; Gte Erd 93, 225. (Aux. tripersonal). Mover, hacer moverse; remover, revolver. "Haurrari eragitea, 

bercer l'enfant" SP. "Colear [...] hopari eragin" Lar. "Menear" Lar y Añ. "Mover, meneando algo" Añ. "En 

parlant de bétail, le faire avancer" Dv. "Urari eragin, remover el agua" A. "Eraginago ta zirinago, peor es 

meneallo" A EY III 194. "Eráiñ, lana eráiñ, darle vuelta, revolver" Iz ArOñ. "Kafesneari eragiok, azukrea ondo 

urtu dadin" (G-azp). Tr. Documentado desde Axular, desde el s. XIX sólo lo encontramos en autores 

meridionales. 

Eskuei eragiten deraue. Ax 176 (V 118). Han nagiei eraginen zaie ezten zorrotzez. "Perurgentur". SP Imit 1 

24, 3. Ardatzak eragitzue. Gç 78. Pozkariaz allari eragin. Mg PAb 92. Eragin [simaurrari] nosian bein. Ib. 150. 

Eragijok mutil [...] aurreko tanboliñori. DurPl 125. Galtzarrai erruz eraginik. Zav Fab RIEV 1907, 92. 


mende. 

943


Errotarriari eragiten. Lard 146. Danboliñari eragiñaz. Sor Bar 109. Buruari eraiñaz. AB AmaE 389. Orduan 

eta gogotiago eragin zion panderuari. Bv AsL 143. Umeari eragiten / otzara zarrean. Azc PB 233. Eldu zaiozu 

zintzarri abetako bati eta eragiñ gogotik. Alz STFer 120. Ardatzari eragiñaz. Ag G 42. Egalai eragin. Altuna 

37. Esku-aurpegieri biziro zeragiten. Or Mi 15. Itsasoko zabaldi eder eragiña. 'Agitée'. Ib. 149. Burtzaiñak 

manduei eragiteko. Kk Ab II 128. Maitasun-ego miakaz / axiak ba deragijo [urari]. Laux BBa 40. Bekañei 

eragin. Ldi IL 42. Ankiakin erainda ibiltzen zan tornu zar bat. SM Zirik 106. Maratilari eragin. Zait Plat 15. 

Beatzak eragin zituan. Osk Kurl 21. Izakiek bata besteari eragiten eta mugiarazten diotela. Vill Jaink 36. 

Pedalai apurtxu bat eragitea. Erkiag BatB 72. Argi-giltzari eragin diozu ta bonbilla piztu da. MAtx Gazt 22. 

Intsentsu-ontziari eragitea. MIH 137. 

Nere buruari eragiten asten naizen bakoitzean. NEtx LBB 86. 

Abrahanen egongu artara eragin bainindun Yainkoak. Or QA 66. 

Ocuparse de; darle a, atacar (un trabajo, etc.). v. ekin, 1 erago. Konfesore jakintsubak esan arren ez 

eragiteko lengo gauzai. Mg CO 234. Ez dauka orrek zer eragiñ geijago. JJMg BasEsc 149. Eragiñ mutillak jan 

edanari. Ag Kr 44. Ez eragin geiago asmo orri. Echta Jos 223. Neskatxak mekiro eragin dautso dardari. Laux 

AB 97. Ta bigarrenari [joan-etorriari] be badaragioe amaseirek gogotsu. Bilbao IpuiB 21. 

Hacer sonar (un instrumento). Renautek trunpeta eragin. Xarlem 1364. 

8. Hacer atravesar. "Itsasoa eragitea, passer la mer" H. Cf. infra (9). Hala [alferra] laster darabilla nagien 

manariak, / Abietan eragiten diotzala mendiak. EZ Man I 108. 

9. (G; Lar, Dv, H). Ref.: A; JMB At. (Aux. tripersonal). Superar. "Aventajar" Lar. "Vencer, superar. Danai 

eragin die, a todos los ha superado" JMB At. Nor nori eragingo zion, zeñek zein garaituko zuen. Lar SAgust 6. 

Gaitz paregabe, gaitz guziai eragiten diena. Cb Eg II 169. 

(G-goi-bet; Lar, H). Ref.: A Apend; JMB At. Pasar, sobrepasar. "Pasar más allá de alguna raya o término" Lar. 

"Déborder" H. "Pasar por encima. Zugiari urek eragin dio, el río ha pasado por encima del puente" JMB At. 

Nola presari eragiñ eta / pasatzen dan ugaldia. Tx B I 113. Mendiari erain. JAIraz Bizia 74. Gañari eragin dio! 

Ataño TxanKan 192. 

(Part. en función de adj.). Excesivo, que sobrepasa todo. O zure amorio miragarri, eragiñ, geiegia! Cb Eg 

II 43. Munduko ditxarik eragiñena, ta gogora alditekean andiena. Ib. 14. 

Subir. Preziyua eragiten / diyote urari. JanEd I 90. 

"(Gc), levantar, construir" A. 

"Eragin yatsu, ha perdido usted el seso" A Apend. 

10. Hacer de nuevo. Ezta nekezia gaiza eragitetik jinen, zeren eta harrigarri belizateke ükhatzia Jinkoari 

berriz egitia behin egin dianaren potheria. Egiat 184. 

11. "(V, G), dislocar" A. 

12. (V-ger-m, G ap. A). (Part. en función de adj.). Activo; movido, vivo; ágil. Baina damea, zan lez / bizi ta 

eragina. Azc PB 250. Eragiña ta bizkorra. A BGuzur 108. Ongi-nai kezkaz zirikatutako gizon eraginek asmatua. 

Zait Plat 9. Ez zirudian, neskatxak bere, lotsorra. Eragiña zirudian. Erkiag BatB 74. (No referido a personas). 

Bilbo au berez da beti jentetsua ta bixi-bixija ta eragiña. Kk Ab II 124. Eladeko giro dardaragarri ta 

eraginean. Zait Plat 29. 

"Erain (V), elegante, esbelto" A. Mutil lerden eragiña. Erkiag Arran 83. 

II (Sust.). 1. (Añ), erañ. "Movimiento" Añ. Zer balijo deutsee [jakitun] onei [...], asmauko balebe bere 

eraña geraturik ez daukana [='movimiento perpetuo']. Canala Jesucristo 69s. Ikusgarria euren gorputz, buru ta 

eskuen eragiñ aukerazkoa. Ag Kr 67. Esku ta buru eraiñekaz barriketeari lagundurik. Kk Ab II 154. Eragin 

goxoz dardarazi etxe-barrunbea. EA OlBe 67. Lenbiziko eragiñetik azkeneraiñokoak. "A motu primo". Or Aitork 

190. Pitagorak berebat dana eraginean ateman zuen. Zait Plat 51. 

Aditu bedi [...] danboliñaren eragiña. NEtx LBB 155. 

2. (G-azp ap. Gte Erd). Influencia. "Kondairaren eraginez (G-azp)" Gte Erd 261. Cf. fB Olg 101s, en el que 

eragin parece tener un valor más bien verbal: Duazala luxurijazko pekatu mortalak [...] egiten dirian ta eragiten 

dirian okasinoe jakinera. Ta esanak, eginak ta eragina ontzat emoten dituben lekura. Aren eragin izkutua. 

Markiegi in Ldi IL 8. Gogo txepeldu ta musiñentzat eragin ona ego-aizeak. EA OlBe 28. Alkoolaren eragiña 

ote? Mde Pr 149. Iloba txikiaren gogoan eragin aundia egin bear. Zait Plat 9. Beste lagun bi ziran eragin eta 

indar aundikoak alde onetan. Erkiag BatB 80. Amaren zabarkeriak baiño eragin aundiagoa izan dute nere 

geroko jokaeran. NEtx LBB 45. Bergsonen kutsua eta eragina aurkitzen zuen, esate baterako, Txilardegigan. 

MIH 294. 

Impulso, empuje. Errik erriari dion gorroto utsaren eragiñez. Or SCruz 109. Biotz-eragin sendoa baitute. 

"Caudal corriente de sentimiento". Or BM 22 (cf. infra (3)). Biotzeko eragin sutsuak burura aldatu oi zitun. 

Etxde JJ 169. Bere bizimodu ajolakabearen eragiñez. Ib. 274. Barruko errazoiez, biotzeko eragiñez ala 

sakelaren komenentziaz. Erkiag BatB 94. Aragikeriaz gain dagoan gizabiotzaren alkar-eragiña. Ib. 182. Burni 

eta zurari egozten dizkiodan eragin hauek. 'Estos impulsos que atribuyo'. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 

Barandiaranen eraginari eskerrak. MEIG VIII 101. v. tbn. Lasa Poem 62. Azurm HitzB 52. 

3. Sensación. Maite-egun artan beste eragiñik / ez balu ere Garazik. "Afecto". Or Eus 410. Doazan gauzak 


mende. 

944


zugan utzi duten eragiña, ta iraganik ere dirauna. "Affectionem". Or Aitork 333. 

4. "Terciana" Añ. v. eragiteko. 

- ERAGIN ETA ERABILI (PMuj). Dar vueltas a un asunto, insistir. v. ERABILI ETA ERABILI. Ilango buru 

gogorrekoari, eragin da erabilli eginda bere, etxakue berealangoan sartuten egia. Ag AL 57. Esan ta esan, 

eragiñ ta erabilli, [...] aspertu eziñik egon zan bere leloa Zabaletakoari azaltzen. Ag G 266. 

- ERAGIN-INDAR. Poder de hacer actuar. Eta jendearen gain, zeiñek duen eragin-indar gehiago erabaki 

bear bagenu. Vill Jaink 95. Ondore gabeko nahia, eragin-indarrik gabekoa. MIH 33. 

eragin. v. erein. 

eraginaldi. 1. Movimiento. Eragiñaldi oso bakoitzian bi tanka zenbatzen diralako igari juaten danian. 

Anab EEs 1919, 185. 

2. Empuje, impulso. Maiburukoak zeragizkion eragiñaldietara, zipotea baño ariñago zebillen mai-gañeko 

txirringa [= 'ruleta']. TAg Uzt 179. 

eraginarazi (L; Urt II 391), eraginerazi, eraginazi (G-azp, AN-gip), erainazo (V-arr, G-azp), erainaazi. Ref.: 

Lh (eragin); Gte Erd 93. 1. Hacer hacer; hacer construir. "Amak arotzari seaska berria eraginazi dio (ANgip)" 

Gte Erd 93. Berant eragiñarazi / Arren ezta antsia / Kanta ederra zeren baita / Bethi ungi ethorria. In 

EZ Eliç XX. Eraiñaazi ziziuen aita eta amaren eriyotziak (Aralar, 1833). ETZ 190. Nai diote eragiñarazi 

deshonestikeria bat. LE Urt 410 (en el ms. original 145r pasarazi). Bulto andi bat eragiñarazo. Ib. 368 (en el 

ms. original 132r inarazirik). Egin deitzüdan gaizkiez oroz eta besteri eragin erazi dütüdanez. UskLiB 101. 

Eragin arazi behar ziuzten fruituak. Jaur 196. Zenbat onelako gauza eragiñazitzen ote ditu inbiriyak. Moc Damu 

27. Estu ta larri ibilli asko / eragiñazten dizute. Tx B 175. 

(En compuestos verbales). "Barre ereinazo (V-arr)" Gte Erd 93. Bekaturik eragin-erazi drazakegute? Ber 

Doc 173r. Huts eragin arazi. EZ Eliç 248. Ene tristeziak ihez eragiñ arazitzen baitarot gizonen konpaiñietarik. 

Gç 47. 

2. Instar, mover a. "Orrek ereinazota in deu (V-arr)" Gte Erd 261. 

eraginbera. Emotivo, sensible. Biotza ez du "Lizardi"-k ixuria bai ordea eraginbera (sensible) ta eragillea. 

Or Y 1933, 407. 

eraginbide. 1. Influencia. Egin zituen bekatu ta eragin-bide gaistoen alde. Mb IArg I 196. 

2. Administración, cargo de administrador. Nagusiak eraginbidea kentzen baitit (Lc 16, 3). "Villicationem". 

Or MB 547 (Ol yaurgoa, Ker etxezaintza, IBk kontuhartzailetza). 

eragindura (Dv A). 1. Influencia, influjo. "Force, vertu, tendance, impulsion de quelque chose. Graziaren 

eraginduraz, par la vertu, l'efficace de la grâce" Dv. Ethorkiaren eta graziaren eragindureri atzarrik kontu 

emozute. Dv Imit III 54, 1 (Ol eragikun). Jainkoaren errai urrikalmendutsuen bidez, zeinen eraginduraz zeru 

gainetik ikhustera baitathorkigu iguzki jaiki-berria. Dv Lc 1, 78. Gizonaren laztanen eraginduraz Theresaren 

larruak sekula izan ez zituen eztitasun bat eta malgutasun bat hartu zituen. Mde HaurB 63. 

Causa. Deusik ez da lurrean egiten eragindurarik gabe, eta oinhazea ez da lurretik sortzen. "Sine causa". 

Dv Iob 5, 6. 

2. (Dv). Tendencia. "Gizonak sortzetik du gaizkirat eragindura, dès sa naissance, l'homme a sa tendance vers 

le mal" Dv. 

3. (L, BN ap. A; Dv). "El movimiento interno que se produce en la vaca al dar la leche" A. + eraindura. 

"Surcharge, tombée de lait. Eragindurak iotzea, être gênée, souffrante d'une surcharge de lait" H. "Disposition 

d'une vache, chèvre, etc. à donner son lait que l'on provoque en faisant téter son petit quelques instants; donner le 

veau à sa mère à cet effet" H. 

eraginezin. (Lo) que no se puede mover, remover. Bere eskutuki ikutu-ezin eta itzez eragin-ezin batzu. Zait 

Sof 149. 

eragingarri (Urt), eraginkarri. 1. (Tras tema nominal nudo). (Lo) que provoca. "Odor aggravans capita, [...] 

buruei leher eta aztant eragingárria" Urt I 433. Bena elas dolü eragingarri da! Mst I 23, 5. Pekatu 

eragingarria edo pekatuko okasinoe urrekua. fB Ic III 148. Berba barre-eraginkarri nasairik esan. Añ EL 2 146. 

Onera erruki-eragingarria. Itz Azald 121. Ipuin farre-eragingarri bat asmatu dut. Mde Pr 73. Bere sermoia 

ezpaitzan iñolaz ere negar eragingarri. Etxde JJ 22. 

(Precedido de part.). Oitura ta palagu aaztu eragiñgarrijak. JJMg Mayatz 100. 


mende. 

945


2. (Sust.). Estímulo; (lo) que provoca. Erailketa au egiteko izan zun eragingarria. Etxde JJ 168. Zaarrak 

barri, arrabixaen eraingarri. "Producen náuseas (rabia)". Iz ArOñ 244. 

(Lo) que conmueve. Aien gaiñetik ezkillarena, / biotzen eragingarri. "Que conmueve los corazones". Or 

Eus 229. 

3. (Adj.). Estimulante, provocador. Engraziren gorputz eragingarria. Etxde JJ 199. 

4. (Adj.). Efectivo, activo. Ez zegoen, ez orduan eta ez frankoz geroago, gogorik, gogo eragingarririk esan 

nahi nuke, jende samalden artean. MEIG VI 78. 

Harriet da además los siguientes significados: "que l'on peut forcer, obliger", "qui peut être vaincu, surpassé", 

"que l'on peut faire faire", "qui peut l'emporter sur". 

eragingile (Añ). 1. (Adj.). Eficaz; efectivo. "Gracia eficaz, grazia [...] eragingillea" Añ (tbn. s.v. eficaz). 

Amore oso eragin-gille bat, mugietan gaituena Jangoikoaren legea gordetara. Añ LoraS 53. Gauza bi, ta biak 

izan leitekezanik eragingillenak. Itz Berb I 222. Ugazab'andra eragin-gillegia. Zav Fab RIEV 1907, 96. 

2. (Sust.). Incentivo, estímulo. "Fomes" Añ. 

eragingin. (Lo) que hace hacer. Piestazaliak dira agiriko ta ezkutuko pekatu ginak, ta pekatu eraginginak. 

fB Olg 206. 

eraginka. Moviendo. Seaskari eraginka. TAg Uzt 290. (En compuestos). Isats-eraginka. Or Poem 

556. Beso-eraginka. Or Aitork 15. 

eraginkada. Impulso. Animaren etsaiak pekaturako ematen dizkiguten eraginkadak dira zirikaldiak. KIkG 

39 (KIkV 57 eraginkadak). 

eraginkarri. v. eragingarri. 

eraginkor, eragikor. 1. (Adj.). Eficaz; efectivo. v. eragile (3). Tr. Documentado en autores meridionales del 

s. XX. En DFrec hay 9 ejs. de eragikor y 2 de eraginkor; hay además un ej. de eraginkorki y uno de 

eraginkortasun. 

Izadiak gure gogoaren barruan ain argi ta eragikor itzegiten duanean. "Decisivo". Zink Crit 23. Gauza 

onetara itzuli ta gaiztoetatik aldenduten gaituan geure gogoaren oitura eragikor eta ona dala (onoimena). 

Eguzk LorIl 5 (ap. DRA). Yainkoak zorionez giza-biotz-zokoan yaulki-aundimin-azi eragikorrak aginduz. 

Markiegi in Ldi IL 8. Itz au eraginkor baita eta bizi. Or QA 179. Etzan noski, Allande bere anaia bezain argi, 

eraginkor eta edozer lanketatik bizia ateratzen zekiana. Etxde JJ 68. Emakume eder eta eraginkor zanez, 

tentagarri egin zitzaion. Ib. 88. Berbazko erasoaldi luzeak aiñako iskillu eragikorrak eta gertuak zituan. Erkiag 

BatB 20. Biderik egokien eta eragikorrenetako bat derizkiot. Gazt MusIx 7. Esanak alde batera utzi ta beste bide 

eragikorragoa artu bear izaten zuten. NEtx LBB 40. Zugan dagoan sinismena, eraginkor egiten da zuen artean 

on guztiaren ezagueraz, Kristoren aintzarako. Ker Philem 6 (IBk e IBe eraginkor; Lç botheretsu). Goi-gorengo 

aldizkaria, goi-mailakoa, bikaina, [...], eragikorra. MIH 136. [Kristau demokrata] onenek eta argienek ez [dute 

horrela jokatu], behar bada; bai, ordea, gehienek eta eragikorrenek. MEIG VIII 38. 

2. (Sust.). Aliciente. Arantzazun beste eragikor bat gorde da Euskaldunontzat: Ama. EgutAr 30-10-1963 

(ap. DRA). 

eraginla. v. eragile. 

eragintasun. 1. "Influencia" Bera. 

2. Eficacia. Neurtitz-azalkera doñu ta kantu zurrian baloratze orrek, mintzoaren eragintasun biziena 

erdiestera darama. Gazt MusIx 168. En DFrec hay 3 ejs. 

eragintsu. Eficaz. v. eraginkor. Yainkoaren itza, bizi, eragintsu ta sorbatz biko edozein ezpata baño 

sarkorragoa da. Ol He 4, 12 (Ker eragintsu; He y Dv eragi(l)le, TB obratzaile, IBk eraginkor). Ziñezbide 

eragintsuagoak bear ditut. Amez Hamlet 81. 

eragintxo, eragintxu. 1. (Adj.). Movidito, algo movido. Itxasoa eragintxuagoa egoan. Ag Ezale 1897, 67. 

2. (Sust.). Pequeño impulso, empujoncito. Eragintxo bat eskatu dezaiguke aurrenetan. Or QA 159. 

eragintza (SP). 1. Movimiento, impulso, emoción. "Haragiaren eragintzak, mouvements de la chair" SP. 

Bihotzeko eragintza eta guthizia gaixtoen kontra ihardukitzea. SP Imit III 6, 2 (Ch gutizia, Mst zotükü, Ol 


mende. 

946


igikun). [Satanek] alxatzen dituen bueltak eta eragintzak. SP Imit IV 10, 2 (Ch nahasmendu, Mst khexatarzün, 

Ol kezkak). 

2. (Dv). Influencia, influjo. "Action, vertu. Askotan bide hortaz utzarazi izan zaio izpiritu gaixtoari bere 

eragiñtza dohakabea (He)" Dv. 

(Dv). Efecto. Horra haragiaren eragintzak. Horra munduaren sariak. Dv LEd 227. 

3. Actividad. "Eragintza (TB), activement" Lh (tal vez por eragintzaz). Azkaingo iturriak, / Hango batel 

guziak / Eragintza saindu hortaz / Egun hautan gaindiz doaz. 'De cette sainte activité'. Monho 52. 

4. (Tras tema nominal nudo). Acción de inducir a. Otsegin ez jakinai esatia lagunen ta ugazaben pekatugintzak 

ta pekatu-eragintzak. fB Ic II 187. 

5. (Añ, Dv). "Eficacia" Añ. 

- ERAGINTZA-GABE(KO). "Inefficace, dépourvu d'efficacité, d'action" Dv. 

eragintzadun. "Efficace, qui a de l'action" Dv. 

eragintzaile. Motivo, motivación. Cf. eragile. Zetan desbardinduten dira damu osoa eta damu ez-ain-osoa 

edo bildurrezkoa? Euren eragintzalletan eta egitadetan. Itz Azald 140. 

eraginzki. "Efficacement" Dv. Gu baithan eraginzki obratzen duen bothereaz. TB Eph 3, 20. 

eragipen. Influencia. Erabakitzeko altsuki yardukitzen dioten eragipen ugarietara. Zink Crit 45. Itaia eta 

golde-muturra keltatarren eragipenez etorriak izan bear dute noski. JMB ELG 74. Garzilasogandiko eragipena. 

Gazt MusIx 163. En DFrec hay 8 ejs. 

eragite (Lh). 1. Movimiento. Emeki eta baraxetto zarraizko zure desiraren mobimenduari eta eragiteari. 

He Phil 468. Zeinbat gorputzeko gorabera ta esku eragite, oria egiten? Mg PAb 151. Bizidunak sortzeko indar 

ori, lurreko elementuek ez beti, baizik eragite ta irakite ikaragarritan zeudenean bakarrik izan zutela. Vill Jaink 

63. 

2. Impulso, empuje, efecto. Gosearen eragitez aigitoarrek, banan-banan, beren alorrak saldu bait-zizkioten. 

Ol Gen 47, 20 (Ur gosete andia gatik, Ker eragiñez). Astoak amorratuta ematen zitun ostikaden eragitez. Etxde 

JJ 174. Odi batek zekarren aize zanpatuaren eragitez egan asten zan zurezko usoa. Zait Plat 15. Lau formatatik 

bi [...] Orixeren eragitez edo Orixeren laguntzaz irten dira plazara. MIH 80. 

Influencia. Ardo goxoaren eragitez. Etxde JJ 87. Beste kulturen influentza onuragarriaren eragitetik 

baztertua. Mde Pr 205. Medocaren eragitez. Ib. 111. Indar eta eragite aundiagoa du lillurak arrakastak baño. 

Txill Let 102. Parmenideren eragitez auxe uste zuen Platonek. Zait Plat 48. 

3. (Como segundo miembro de compuestos). Bekatu eragite berean egiten diona. Mb IArg I 143. Porroteragite 

ori. Eguzk GizAuz 166. 

eragiteko (V-m-gip, G ap. A; Aq), eraiteko (V-m ap. A; Añ). "Accesión de terciana o cuartana (G)" Aq 67. 

"Terciana" Añ. v. eragin (II, 4). Bisitau begijee bere gorputza [...] bijotzeko minak, eraitekuak. fB Ic II 293. 

1 erago (V-oroz-arr-ple-ger; Añ, H), eragon (V-oroz-arr-ple-ger; H). Ref.: A (erago, eragon); A Apend. I (Vb.). 

1. Ocuparse, emplearse en; emprender (un trabajo, etc.), darle a. "Exercer, exercitarse en algo", "emplear, 

ocuparse en algo", &c. Añ. "Bolaka daragoigu (V-arr), deragoigu (V-ger), estamos jugando a los bolos" A. 

"Erago zirean yantzan (V-m)" A Apend. Tr. Atestiguado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX. 

Erago birtuteren bati. Añ EL 1 72. Beti aen kontra eragoiola sermoietan. Añ NekeA 240. Aztu guzurra / kartak 

eio / ta ebagirik / daragoio / oni ta ari / igarriten / zer zer etorri / bear yaken. Zav Fab RIEV 1907, 536. Egikune 

santu oneri ekin ta ekin ta eragon dagiozula. Añ EL 2 186. Eragoten deutsiela iñori burura etorri al leikiyon 

beste edozeinbere modutan. Ur BulaAl 20 (BulaG 527 ari diradela). Deragoioe, badiardue, baderautse, bai. AB 

AmaE 452. Euliak eskuaz arrapaten eragon. A Ezale 1898, 21b. Deragoio zaldiari adarka. Kk Ab II 125. Asmo 

onetan ekin eta eragon. Otx 104. Margozten daragoiola. Enb 61. Itz eta pitz eragoion. Erkiag Arran 171. 

Galdearen galdez zirika daragoio Sokratek. Zait Plat 62s. Maleterukuntzan daragoio. Erkiag BatB 185. Iolasean 

daragoionean. Ibiñ Virgil 109. "Eragon [...] (V-ger), insistir" A. --Beno! Oiñ atara euneko seidxe [...]. -- 

(Eragotzen). Zuk atara zemat yoten dauen da... Ort Oroig 116. "Edurrari beragoio (V-ger) [...] está nevando" 

A. 

2. (V-oroz-arr-ple ap. A; Lar Sup, Añ). Continuar. 

3. "Instar" Añ. 

4. (V-ger ap. A), eragon (V-ple ap. A). "Murmurar. Iñori be erago be ez" A. Egonarren eragoten. Azc PB 

247 (en la versión de Ur PoBasc 381 tbn. eragoten). 


mende. 

947


II (Sust.). 1. (V-ger ap. A). Insistencia, obstinación. Ta betiko eragonak / urak arria lez / zulotu eutsan 

biotza / ekinen ekinez. Azc PB 149 (en la versión de Ur PoBasc 353 tbn. eragonak). 

2. Murmuración. Geidea aomiñean artu ta bere akatz eta utsegiteak bearrizan barik zabaltzea da eragoa. 

KIkV 71 (KIkG 59 maxeatzea). 

2 erago. "Crónica" Lar. "Annales, eragoak, urteen erak" Añ. Zeñaren izena ez degun billatu al-izan 

denbora aetako eragoetan. Otag EE 1881b, 112. 

- ERAGO LABUR. "Cronicón" Lar. Jacobo eta Philipok esaten dabeenaz Eragolaburren Utsbetandean 

bederatzigarren liburuan. Izt C 275. 

3 erago (Lar, H). 1. "Comodidad" Lar. Gli-Anjelin [...] Palerman zuen baino are erago gehiago kausitu 

zuen. "Plus de commodités". Birjin 479. 

2. "Conveniencia, conformidad" Lar. 

3. Orden. Arrigarria baita ango eragoa (orden). Ldi Y 1933, 85. 

eragodatu. "Regodearse" Lar. Aparece en LE-Ir (375, aunque no se cita el ej.). 

eragoizle. v. eragozle. 

eragoki (Lar, Hb ap. Lh). 1. "Impertinencia", "importunación, importunidad", "instancia", "persuasión" Lar. 

[Gabon kantea] apaindu dodana, Doña Joakina Maite Loizagakoaren arrengo guritsuen eragokiz. (Gandara, 

carta a Larramendi, 1764). BAP 1966, 161. Non menturaz hanbat khexamendu emanen baitarotzut nere 

eragokiez. "Mes importunités". Birjin 49. 

2. "Impertinente", "importuno", "persuasiva y persuasivo" Lar. Esetsi batbere ez da pekatu, danik luzena eta 

eragokiena izan arren bere. Itz Azald 185. 

eragokitu (Lar, Añ). "Instar", "persuadir", "importunar" Lar. 

eragole, eragola (V-ple ap. A). "Molesto, insistente" A. 

1 eragon. v. 1 erago. 

2 eragon (SP). Hacer detenerse, hacer permanecer. "Hacer estar" AG 2338. Ihiztariak bidean utzten dioena 

haren eragoiteko eta gibelatzeko. SP Phil XXVI. 

eragori (Lar), eragorri (H). 1. "Volver de un lado a otro" Lar. "Retourner le sens dessus dessous" H. 

2. eragorri (H). "Renvoyer, retourner, rendre" H. 

eragoski. v. eradoski. 

eragote. Murmuración. v. 1 erago (II, 2). Eragotea balitz gorua, barriketea ardatza, nire emaztiak egingo 

leuke baztarrak bete matasa. Canc. pop. (ap. DRA). Eragotea zanean, abade jauna bera be ez eban baketan 

itziko. Baraia 85. 

eragotzaile. "Qui empêche, prohibe, entrave" H. v. eragozle. 

eragotzi (G, S ap. A; SP, Dv, H), eragotxi (S ap. A). I (Vb.). 1. Arrojar, lanzar; hacer caer. "Secouer, ébranler, 

jeter par terre" SP. "Varear los frutos de algún árbol" Lar. "Hacer caer [...]. Sagarrak sardaiakin eragozten 

ditugu (G)" A. v. egotzi. Tr. Documentado casi exclusivamente en Leiçarraga y autores septentrionales del s. 

XVII. Erhautsaren oinetarik eragoiztea. Lç Lc 10, tít. Ezen norat ere baita eragotzten zuhaitza, / Han 

gelditzen da, leihorra dela edo uhaitza. EZ Man I 47. Arraina eta arrotza, heren egunak, karatzez, kanpora 

deragotza. O Pr 34. Paradüsia gal eraziten derikülakoz, eta eragoizten Ifernüko penetara. Bp I 67. Ez arren 

nere gainera eragotz zure hasarrea. Dv LEd 104. 

(Dv, A). Empujar, llevar a. Bihotz guztiaz gaitzeskik bederatzi hobenak, / Falta handitan eragotz ahal 

azaketenak. EZ Man II 201. Alhargün xahü bat gizonak aragizko bekhatiala eragotzi badü. Bp I 98. Zerk 

eragotzi zian lehen gizona manü haren haustera? Ib. 53. 

2. (gral.; Lar, Añ, Dv, H), eraotzi (V-gip), erautzi (S), erautsi (S), eagotzi. Ref.: A (eragotzi, erautsi, erautzi); 


mende. 

948


Iz ArOñ (eraotzi). Impedir; prohibir. "Suspender, prohibir algún ejercicio", "impedir", "embarazar", &c. Lar y 

Añ. Duvoisin cita algunos ejs. de esta acepción, traduciendo erróneamente "repousser" o "rejeter". Tr. 

Documentado en autores meridionales desde Lazarraga. En DFrec hay 25 ejs., meridionales, de eragotzi. 

Eragotziko deraustae / damaok serbietea. Lazarraga 1195v. Nai badezu nik eztizut eragotziko (Azpeitia, 

1622). ConTAV 5.2.9, 124. Eztiazola eragotzi niork (Leiza, 1626). ETZ 46. Egin gura debenai eragotziten ez 

deutsela. Cap 95. Zorra enbarazatu edo eragotzi daikeanik. OA 77. Zer eragozten da bereratzigarren eta 

amargarren mandamentuetan? Iraz 32. Eragozten ta gelditzen dituztela ba[t]zarre lenagokoetan agindu 

diranak. Lar Fueros 225. Kastiguz eagotzi etzituzten alkatez ta oriei lagundu etzien predikariz. Mb IArg I 202. 

Zuri zeruko bidea eragoztera. Cb Eg III 269. Jangoikoak eragotzita eukan frutea. Oe 52. Eragotzi zuan euria iru 

urte ta erdian [Jainkoak]. Ub 47. Obra on bat eragotzi (196). LE-Ir. Pasmo bedarrak biarko dira / eragozteko 

pasmua. Mg PAb 65. Gozoago baderitxagu gauza eragotziari. Añ LoraS 187. Gure egiazko zoriona eragotzi. 

Gco I 410. Bekaturako bideetara joatea eragotzi bearrean. AA II 84. Jende guzia nasten, eragotziaz petxa edo 

tributoa Zesar-i pagatzea. Lard 450. Predikatzia eragotzi. Bv AsL 103. Eragotzita dago / zortzigarrenean. Azc 

PB 23. Jaungoikoaren egikerea eragotzi eta desegiten dabeenak. Itz Azald 98. Bidea eragozten aurrean jarri. 

Ag Kr 38. Ugatza eragotzi dioten xaldiko irrintzilaria antzo. 'Sevré'. Or Mi 74 (cf. eragozkatu). Ukuzpena zerk 

daragozkit? Ol Act 8, 36 (Lç enpatxatzen, He gibela, TB trabatuko, Arriand e IBk galerazten, Ker galerazoten, 

IBk zer eragozpen da). Eguratzetik gorputzera igaroten eragotzi eiten dautsoe beruari. Kk Ab II 102. Utzi 

aurrari nigana etortzen eta ez eragotzi. Ir YKBiz 348. Irabazten ezpadegu, eziñak eragotzi digulako izango da. 

TAg Uzt 229. Eragotzi ziola mota hortako irudirik eskolarat ekartzea. Mde Pr 297. Gogoari eragotzi zion 

gaiztakeri aietan sartzea. Or Aitork 139. Gonadunen erretolika au zelanbait eragotzi guraz. Erkiag BatB 9. Aoko 

arnasa eragozten zaio. Ibiñ Virgil 113. Argia ikustea eragozten didatenak. MEIG II 123. 

v. tbn. VMg 34. fB Ic III 339. Astar II 239. CatLlo 50. Izt C 502. Ur MarIl 29. Aran SIgn 68. AB AmaE 140. 

Moc Damu 12. Zink Crit 47. Alz Ram 92. KIkG 52. KIkV 2. Inza Azalp 43. Mok 22. Lab EEguna 108. Eguzk 

GizAuz 156. Etxde JJ 222. Txill Let 37. Arti Tobera 287. Zait Plat 130. And AUzta 127. Gazt MusIx 5. MAtx 

Gazt 60. 

Molestar. "Keak eragozten dizu?" (G-bet). v. galarazi. 

3. (Sal ap. A; H), iragozi (AN-gip ap. A). "Desgranar con la mano las mazorcas de maíz, vainas de alubias, 

etc." A. "Desgranar un árbol" Ib. (Podría quizá considerarse como perteneciente a la 1. a acepción). Jo, ta 

eragotzi. "Dar y desgranar [un árbol]" (Isasti). TAV 3.3.1, 170 (cf. LzM BAP 1962, 197, que propone la 

traducción "pegar y derribar"). 

4. (V-ger), eraotzi (V-gip), erautsi (V-m-gip), eraustu (V-och-m-gip). Ref.: A (eragotzi, erautsi, eraustu); A 

Apend (erautsi); Iz ArOñ (eraotzi), UrrAnz (erautsi). "Hacer mamar" A Apend. "Billots au erautsízu, hágale 

mamar a este cordero" Iz UrrAnz. v. eradoski. 

"Ardi orrexeri eraotzi xau bildotza, a esa oveja le hemos sostenido para que le mame el cordero (no suyo)" Iz 

ArOñ. 

"Ardixa eráotzi dau (sugiak), ha mamado (la leche) a la oveja" Iz ArOñ. 

5. "Eraotzitta dao (taloa), está cocido 'erreta'" Iz ArOñ. 

6. (H). Injertar. 

7. "Battre, gudukatzea, eragoztea" Ht VocGr 332. 

II (Sust.). 1. Prohibición. Leengo zortzi aginduen ta eragotzijen gainera. fB Ic II 242. 

2. Cosa prohibida (?). Pekaturako gogua zabalik ta eragotzijen eskia diadarka daukala. fB Ic II 263. 

- EZIN ERAGOTZIZKO. "Qu'on ne peut abattre, repousser, rejeter. Beha zozute deusek ezin-eragotzizko martir 

hei (He), [...]" Dv. 

eragozbide. v. eragozpide. 

eragozgai. "L'instrument dont on se sert pour abattre les châtaignes, battre le froment" H. 

eragozgailu (L ap. A; Dv). "Scandalum, obstacle qui fait tomber" Dv. Zoazkit, Satan; eragozgailu zaizkit, 

zeren Jainkoaren gauzei ez baitiozute gozorik hartzen, bainan bakharrik gizonenei. Dv Mt 16, 23 (Ker 

eragozpide). 

eragozgarri, eragozkarri (-tz- SP, A). 1. Aparece en Axular, en la expresión buru-eragotzkarri, que Pouvreau 

no traduce; sg. Azkue es "obstáculo de mi propia persona", y sg. Villasante "descargo". Eta hala deliberatu 

nuen, buru-eragotzkarri bezala, liburutto baten, bi partetan partiturik, gero hunen gaiñean egitera. Ax 15s (V 

6). 

2. (Lar, Añ, A), eragozkarri. Obstáculo, impedimento. "Padrastro, impedimento" Lar. v. eragozpen. 

Zeinbat atzerabide ta eragozgarri izango ez ditu gizonak. Mg CO 107. Gure salbaziorako enbarazo edo 

eragozgarri badira. Gco I 448. Eragozgarri guztiak benzietan dirala. Añ LoraS 26. [Azterketa] laguntzaile izan 


mende. 

949


da, deus izatekotan, eta, laguntzaile ez bada ere, ezin daiteke behintzat eragozkarri izan. MEIG VIII 111. En 

DFrec hay un ej. de eragozgarri y uno de eragozkarri. 

3. "Cause de subversion, de renversement" Dv. 

4. (Lar, H). (Adj.). "Impeditivo" Lar. Okasiñoko etxea ez largetako asmu eragozgarriak. Añ LoraS 27. 

Beste onelako [boto] kaltetsu ta eragozgarriak direanak etxeko lan bearrak egiteko. Añ MisE 233. 

5. "Renversant, propre à faire tomber" Dv. 

eragozgo (Dv A). "Renversement" Dv. 

eragozka, eraoska (V-gip ap. Iz ArOñ), eraaska (V-gip ap. Iz ArOñ). "Eráoska, eráoskia, (el) cordero que no es 

amado por su madre" Iz ArOñ. "Eraoska jaixo da billotza" Ib. 

- ERAGOZKA EGIN. "Eráoska ein ddau (ardixak), lo ha abandonado, lo ha parido con desamor" Iz ArOñ. 

"Eraoskinddaen ardixa, la oveja que..." Ib. v. eragozkatu. 

- ERAGOZKA EDUKI. "Eraoska dauko (contrario maitte dauko)" Iz ArOñ. 

eragozkarri. v. eragozgarri. 

eragozkatu, eraoskatu (V-gip). "Eráoskatu ein ddau, (lo) ha desamado; abandonar la oveja al cordero que antes 

amaba" Iz ArOñ. 

eragozketa (Lar, Añ, H). "Impedimento", "obstáculo", &c. Lar y Añ. Laguntzarik kabe uzten nauzu --ziotson- 

- et-eragozketan. "Dans l'embarras". Birjin 468. Eragozketa guztiak kendurik, bata bestearen besoetara etorri 

ziran. Ag AL 126. Edonun zegoan traba, esia ta eragozketa. Ag G 83. Ez da gaitz guk baño eragozketa gutxiago 

izatea. Ill Testim 18. 

Molestia. Etzaie etorriko eragozketa edo inkomodidaderik zure maiz komulgatzetik. Echve Dev 198. 

"Entredicho" Añ. 

eragozki (H, BeraLzM). Impedimento, obstáculo. Ankak biltzian iztarrak daukaten eragozkia. Anab EEs 

1919, 189. Egia arkitzeko eragozkirik nagusienetakoa. Zink Crit 46. 

eragozle, eragozla. 1. Obstáculo, impedimento. v. eragozpen. Ainbeste ezinen eta eragozlaren kontra 

sendotuten da Teresa. fB Ic II 295. Arri miñ edo txixaren eragozle gaitz zarrentzako. Izt C 103. 

(H). (Referido a personas). Baldiñ nire eragozlean edo debekatzailean mendean neu egon ezik. A in Azc 

PB 3. Edozer eragozpenetatik, edozein eragozlerengandik, Theresa eta bere burua askatzeko boterea. Mde 

HaurB 84. 

(Lar, Añ). (Adj.). "Impedimiento impidiente, eragozketa eragozlea" Lar. En DFrec hay 6 ejs. de eragozle. 

2. (Dv), eragoizle. "Celui qui renverse, fait tomber" Dv. Ekidariek utstatu duten harria egin da kantoineko 

harri buruzagia, harri eragozle bat, eskandalazko harri bat. TB 1 Petr 2, 7 (Lç behaztopamendutako, Dv 

behaztopa harri, IBk oztoparri; en DRA aparece eragoizle, en una versión suletina de 1887 cuyo autor no se 

cita). 

eragozpen (V, G, L-ain ap. A; Añ, H), eragozmen. Obstáculo, impedimento. "Estorbo", "impedimento", &c. 

Añ. v. eragozgarri, eragozketa, eragozle, eragozpide, traba, oztopo. Tr. Documentado en autores 

meridionales desde principios del s. XIX; en la segunda mitad del s. XXI tbn. lo encontramos en algunos autores 

septentrionales. En DFrec hay 102 ejs., meridionales, de eragozpen. 

Euskerearen aldeti ez neuke eragozpenik eukiko ordu betean jarduteko. Mg PAb 199. Eragozpenarik [sic] 

agertzen baldin bada onen ganean. Añ MisE 226. Juan nintzan eleisara, ta sartu eragozpen baga. JJMg BasEsc 

241. Erri-barrura eramateko agertzen dira eragozpen andiak txit. Izt C 89. Eragozpen guztijak beriala goiturik, 

eta iñoren bildur bagarik. Ur MarIl 60. Ona egiteko eragozpena, eta gaiztorako bidea. Lard 410. Eragozmen eta 

okerragorik ezertxo bage. Aran SIgn 64. Ezkondu izan diranak eragozpen ezkontza-desegilleagaz. Itz Azald 172. 

Eragozpen guti aski du barnetik trabatzeko. FIr 169. Eragozpenik bage maitatzeko. Or Mi 149. Eragozpenak 

banantzen gabez. Laux BBa 26. Goiko zoriona irabazteko eragozpen andia zala. Eguzk GizAuz 187. Ire ezereza 

beste eragozpenik ezpadek. TAg Uzt 288. Gorputza ez-behar bat omen; edo eragozpen bat. Mde HaurB 90. 

Uiñen eragozpen diran atxen ganeko orma sendoen ondoan. Erkiag Arran 53. Berezitasun oiek traba eta 

eragozpen aundia direla. Vill Jaink 65. Biak ezkontzeko odoleko eragozpenaren barkapena eskatu. NEtx LBB 

18. Aurki dezake bere bidean [maitasunak] eragozpen eta oztopo. Lf ELit 78. Debekuak eta eragozpenak ez dira 

falta. MEIG VI 61. 

v. tbn. KIkG 39. KIkV 57. Inza Azalp 89. Enb 204. Lab EEguna 68. ABar Goi 27. Munita 61. Etxde JJ 234. 


mende. 

950


Othoizlari 1957, 114. Anab Poli 69. SM Zirik 6. Txill Let 37. Akes Ipiñ 16. Basarri 2. And AUzta 132. Osk Kurl 

186. Gazt MusIx 147. MAtx Gazt 103. Xa Odol 172. Berron Kijote 179. 

(A). Prohibición. Eragozpen guzien gañetik jaia egingo da. Lab EEguna 104. Bat edo batek eragozpen ura 

austen badu, erri erdi-erdian arriko ilko omen din. Zait Sof 162. 

Molestia. Haurrek pairatu behar dituzten eragozpenak ulertu ditu ELAk, baina garbitzaileek egin 

dezaketen guztia egiten dutela dio. Berria 16-3-2003. Barkatu eragozpenak. Berria 30-11-2004. 

eragozpenbide. Objeción. Aski soseguz eta aski ustekabean hartu zutela bertakoek iraultza, baita gure 

burujabetasunari zegokion aldetik ere, behar ziren eragozpenbideak Estatu jeneraletan agertu ondoan. MEIG 

VI 52. 

eragozpendu. Impedir. Etsaiari bere lanbidea eragozpendurik. Izt C 329. 

eragozpide (A, que cita el msOch), eragozbide (Añ, H). Obstáculo, impedimento. v. eragozpen. Tr. 

Documentado en autores meridionales desde comienzos del s. XIX. Los testimonios más antiguos son de la 

forma eragozbide; los del s. XX, de eragozpide. Ezkonzako inpedimentu edo eragozbidia. Oe (ed. 1787, ap. 

H; ed. 1763, 149 inpedimentu). Meza oso bat enzun egiazko eragozbide edo errazoerik ezpadago. CrIc 62. Beren 

atzerapen eta eragozbideak bazituzten, bere-bereala irteteko. Lard 325. Ereskiñik eztauko, beste errijetako 

abeslarijak lez, bere ibilgundietan eragozpiderik gura eztaulako. BAizk Ipuin 63 (ap. DRA). Orrera irixtea 

eragozten diguten eragozpideak. Zink Crit 6. Zeruan sartzeko animak izan dezaketen eragozpide guziak. Inza 

Azalp 107. Oker izan da [...] eta [...] aren olerti-eskupera iritxi al izateko eragozpide ere. Gazt MusIx 159. 

Eragozpide baitituzte [makuluak] eta bere pauso arinen trabagarri. MEIG IV 75. 

Escándalo. Alde zakidaz emendik, Satanas ori! Niretzat eragozpide zara. Ker Mt 16, 23 (Lç enpatxu, He 

skandala, TB gaitzbide, Dv eragozgailu, Ip gaizki-bide, Ol auriko, Or oztopogarri, IBk erorbide, IBe oztopo). 

eragu. v. eraugi. 

erai. "Especie, clase. Erai onetako landariak, las plantas de esta clase (Arriand)" Bera. 

eraigi. v. eraingi. 

eraiketa. v. eraikiketa. 

eraiki (G, L, S; Volt 81, SP, Lar, Aq 493, VocBN, Gèze, Dv, H), ereiki (G), ereki (G-goi), iraiki (SP, Lar, H), 

iraigi (Lar, H), eraigi. Ref.: A (eraiki, ereiki); A Morf 251; Lrq; Gte Erd 177. 

Tr. Además de la forma más general eraiki, encontramos iraik(h)i en Etcheberri de Ziburu y Pouvreau, eraki 

en Ochoa de Arin, eraigi en Aguirre de Asteasu (¿tal vez errata?) y ereiki en algunos autores meridionales 

modernos, como Bera o S. Mitxelena. En DFrec hay 186 ejs. de eraiki. 1. Levantar, alzar; (fig.) levantar (el 

ánimo, etc.). "Faire lever, erakitzea" Volt 81. "(Hacer) levantar" Lar. v. eregi, jaso, altxatu. Tr. Documentado 

desde Leiçarraga, su uso disminuye notablemente al Norte a partir de mediados del s. XVIII, excepto entre los 

bajo-navarros orientales y suletinos. Al Sur lo encontramos desde el s. XVIII, en textos alto-navarros y 

guipuzcoanos; su frecuencia parece disminuir en el XX. 

Orduan Pierrisek eskua hari emanik eraiki zezan. Lç Act 9, 40 (He, Ol eraiki; Dv xutiarazi, Ker zutitu, IBk 

zutierazi). O Iongoiko, holtz-adarra Noeri iraikia. EZ Man II 112. Thonbatik iraikitzeko / hillik datzan gorputza. 

EZ Noel 110. Eta hunek behar ditu / Mundukoak eraiki. Hm 79. Gure atzartzeko, iraikhiteko, ertxatzeko eta 

erakhartzeko bertute sainduetara. SP Phil 148s. Egin zioten hanbat ontasun eta fagore bere Erresuma, ja 

erortzera zihoanari, non eraiki eta altxatu baitzuten. ES 402. Ea bada eraikitxegun orai begiak guziok 

Jengoikoagana (AN-olza, s. XVIII). FLV 1989, 120. Nik doloretan direnak eraikiten zitit. Mst III 57, 3 (Ol 

eraiki). Eraiki ninduzun. AR 285. Eraiki Alfonsa. Xarlem 879. Erorka noaski, eta borreroak ostikoka eraikitzen 

zuela. AA I 521. Orditzea dala biotzean asarrearen baga gaistoak eraigitzea. AA III 378s. Gizon horrek du 

eraikiten [sugea], / Bere etxerat eramaiten. Arch Fab 199. Zer dira beroak lurretik eraikitzen dituen gauza 

hekiek? Dv Dial 111 (Ip eraikiten; It igoarazten, Ur igon eragiten). Ez dezazutela eraiki, ez esnatuerazi ere 

maitea. "Ne suscitetis". Ur Cant (G) 2, 7 ((V) erantau, (V-m) irakori, Echn yeiki, Dv asalda). Bere lagun guziak 

eraiki, eta bere aiekin bideari ekin zion. Arr GB 125. Abil, eraikan bizirik. (Cantar de Bereterretxe). ChantP 214. 

Jinkua ganat gure arimaren eraikitia. CatS 11. Oiera joanda amarretako / iñork ezin du eraiki. Xe 262. Aiek 

bezela egiten degu / Beti ots eta garrasi, / Aien erara gure besook / Beti goruntza eraiki. AB AmaE 54. Izen 

horrek eraikiten dü arima eroria. Ip Hil 30 (v. tbn. Mt 5, 3). Itsasoak batzutan ugiñen bizkarrean eraikitzen 

gaitu. Or Mi 130. Sutsuak suagotuz, gogo urriak eraikiz. Ldi IL 87. Yesusek eskutik heldu ta eraiki zuen. Ir 


mende. 

951


YKBiz 248. Euren aztamakillak eraiki. Zait Sof 165. Aurrekaldea olatuak eraiki ta ondartzan erori zan gero, 

talka-ots andiz [itxasontzia]. Zait EG 1951 (9-10), 75. Goresten zaitut, Jauna, eraiki nauzulako. (Ps 29, 1). Or 

MB 719 (Dv hartu, Ol yarein, Ker onik atara). Burua eraiki zuen esku-artetik. Mde Pr 121. Aizeak lasto ariñak 

biraka eraikitzen dituenean. Ibiñ Virgil 97. Ez du, dirudienez, hauts gehiegi eraiki Euskalerrian. MEIG III 155. 

(Lar, Dv, H, A), eaki (G-to ap. A). "(Levantar la) caza" Lar. Hark eraikitzen du erbia. Ax 403 (V 263). 

Beren etxetarik [ihiziak] kolpez eraikiren. Gy 109. Zenbait basurde eta basauntz eraiki zituzten. Arr GB 101. 

Levantar (el vuelo). Ego-ukaldi baldarrez eraiki zun egaldia. TAg Uzt 83. 

(BN-lab ap. EAEL 29; VocBN). (Aux. intrans.). Levantarse; elevarse. Argi handi bat eraiki zen bet-betan. 

Barb Leg 25. Munhoa zelaiaren erditik eraikitzen delakotz. JE Ber 20. Bertze herriak eraiki dire odolaz, / 

Euskal-Herria eraikiko da otoitzaz. Iratz 149. Nolarebait, eraiki eta besalki baterat heldu ahal izan zen. Mde Pr 

159. Udaberrian lertxun gaztea eraikitzen dan giñoan. Ibiñ Virgil 63. 

Levantar la tierra (?). Mendi oien egaletako lur gozo eta frututsuak ondeatu, masti eta sagastiak beretan 

ipiñi, eta ogia egiteko alor eta soroak eraiki. Arr EE 1885b, 472. 

(Part. en función de adj.). "Sentimendu eraikiak, sentiments élevés" H. Sendimentü eraikien azia. CatS VIII. 

2. (BN-lab, S), ereiki. Ref.: A; Lrq; EAEL 60; Gte Erd 177. Construir. Tr. Usado por algunos autores 

suletinos y mixanos desde finales del s. XVIII; a partir de principios del XX su uso conoce un importante 

aumento, tanto al Norte cono al Sur. 

Zure ariman etxe ispirituala eraiki dezaten. AR 265. Forteresak eraiki dütiela. Xarlem 232. Bere Eliza nahi 

ziala eraiki. CatS 108. Orano bizi zelarik, Elia Profetaren dizipüliek Karmeleko mendian eraiki zeioen eliza bat. 

Ip Hil 3. Iruña, Arga deritzan ibai pollitaren gañeko oiñean ereikia. Bera EEs 1915, 213. Eraiki zitioten [...] 

zenbait oroitzarri. Or Mi V. Oliteko gaztelu-yauregia eraiki zuten erregeek. Zub 82. Hamalaugarren mendearen 

ondarrerat zutela Eskualdunek eraiki [Kathedralea]. JE Ber 21. Yauretxea urratu ta iru egunez berriz eraikitzen 

omen duk. Ir YKBiz 502. Eraiki dituen jauregi aberatsetatik zear. TAg Uzt 36. Fraidetegi bat euskal-lurrean 

eraikitzea. Iratz 183. Oroitarri ori, bion artean nik eraikita. Ol Gen 31, 50 (Bibl eraiki; Urt xuxendu, Dv 

landatu, Ur zutitu, Ker jaso). Lurrean datzanari illobia eraiki. Zait Sof 192. Eraiki behar izan zuen urkabetik. 

Mde Pr 253. Guk eleiza bat eraiki. Gand Elorri 57. Eraikiko du etxe bat. Xa Odol 240. Antzokia taulaz 

eraikitzen dute. Lf in Casve SGrazi 11. Gaizki eraikitako makiña. Berron Kijote 22. Etxea oinarri sendoen 

gainean eraiki. MEIG IX 96. v. tbn. JMB ELG 90. Ibiñ Virgil 118. Azurm HitzB 32. Ereiki: SMitx Aranz 44. 

Garia bezela, artoa ere itaiez ebakitzen da Uitzin eta metaka eraikitzen alorrean. Or Eus 45n. Elizan bazuten 

eraikia harrizko saindu bat. Lf Murtuts 57. 

(Fig.). Erro onen gaiñera eraiki izan dira geroztikako aurrerapenak. Vill Jaink 156. Egia horren gain 

eraiki behar dugu, iraungo badu, eraikitzen duguna. MIH 124. 

Fundar, instituir. Galthatzeko plazer dügün eraiki zien Eskiulako elizan konfraria debota bat. Mercy 15. 

Estatu eraiki berriaren buruzagiek. Mde Pr 204. Arrosario Sainduaren phesta 1571 garren urthean eraikia da. 

Egunaria 7-10-1959 (ap. DRA). Bergarakoa [Mintegia], berriz, bide berriak urratzeko eta zabaltzeko izan zen 

eraikia. MEIG IX 25. 

3. eraki. Levantar (testimonio). AxN explica erauzten (480) por erakitzen y erauzi (242) por eraki (eragi sg. la 

ed. de FLV, seguramente una mala lectura). Yori falso testimoniorik eraiki eztrazogula. Ber Doc 88v. Eraki 

ote digon inori falso testimoniorik. OA 167. 

"Répandre un bruit diffamant" Lrq. 

4. (Lar). Provocar, suscitar. "Retozar la risa, farra gopoztu, eraiki" Lar. Ban' orai, miragarritan, / Hotzak 

beroa du nitan, / Urak sui' eraikiten. 'Suscite'. O Po 41. Debadiorik eztü eraikiten. Mst III 54, 7 (SP eztiharduka, 

Ch eztu ihardukitzen, Ol liskarrik ez darabil). Apezak [...] haro zerbait eraiki zian. Const 35. Eraiki zen han 

oihu, eraiki zen trebes! Barb Piar I 217. Zer dala-ta eraiki duzue eztabaida zaratatsu au, txaldanok? Zait Sof 75. 

Aldi, alde ta gaiaren inguruan eraiki oi diran auziak. Zait Plat 42. 

(Dv, A). "Etsai bat eraiki darotazu, vous m'avez suscité un ennemi" Dv. Banderiza da formatzen, / 

Eraikiten laster lekhuko faltsoak. Gy 319. 

Turkoaren kontra eraiki zuen gurutzada andian. Arr GB 187. 

5. (S; Gèze, H). Ref.: A; Lrq. Recoger; recolectar. "Cosechar, segar" A. v. bildu. Nahi ezpalinbatün olhuak 

eraiki [= 'cosechar avena', fig. 'llevarse golpes']. Etch 412. 

Llevarse. "Enlever", "retirer" Gèze. Moruen bagajiak / eraiki behar dütügü. Xarlem 1185. 

Recoger (la mesa). Mahaia eraiki eta garbitu ezkero. Mde HaurB 26. 

Reunir (un ejército). Zure gerla jentia / eraiki behar düzü. Xarlem 904. Eraiki armada bat. Normandie 108 

(ap. DRA). Api aldeko aiztagari entzutetsu ta bulartsuenetzat ziranak eraikirik. Zait Sof 143. 

(S). "Cobrar. Zordunaren etxean eraiki ditut ene hartze guziak, en casa del deudor he cobrado todos mis 

haberes" A. "Percevoir" Lrq. Hark behintzat bere irabazia eraikiko zuela. Mde HaurB 80. 

6. (S ap. Lrq; H). Criar, educar (a los hijos). v. altxatu (3). Behar dütela üken arrangüra haurren 

eraikitziaz. CatLan 159. Seinerren haurra dizut / etxe huntan eraikiten. AstLas 32. Eraiki zien haur hori maina 

handirekin. Ip Hil 54. Errege txipitto hori / artha handieki eraik. Balad 94. Eraiki zütien haurtxoak ere. Const 

36. 


mende. 

952


7. (Sust.). "(S-saug), levées (de recrues, de tropes)" Lh. 

- ERAIKIAN. "Xakhurrak eraikian dabiltza, les chiens courent sur la lancée" H. 

- ERAIKIXE. Algo recuperado. Eraikixe zen halere eta barnetik zeraman gaitza gelditu bezala zen zonbeit 

denboraz. Prop 1890, 141. 

eraiki. v. ereiki. 

eraikiarazi, iraiki arazi, eraikarazi, eraikerazi. 1. Levantar. Hark iraiki arazitzen ongarri datzanetik. EZ 

Eliç 260. Erhauts bat eraikarazten zuten! Barb Sup 94. Errauts odei bat eraikerazten zuela ukaldika. Mde Pr 83. 

2. eraikierazi, eraikerazi. Hacer construir. Santa Helenak eraiki erazi zien eliza eder bat. Ip Hil 136. 

Eraikerazi zian Eliza handi eta eder bat. Ib. 99. Dolly Pentraeth-i eraikierazi zion hilarria. Mde Pr 256. 

3. Hacer levantar (falso testimonio). AxN explica erautzarazi (378, en la 1. a ed. erauzarazi) por erakiarazi. 

4. Suscitar, provocar. Fedegabeen errabia gure ezeztatzerat eraikarazia du. Prop 1899, 156. 

eraikidura. 1. Edificación (en sentido moral). Haien irakaskintzarako eta eraikidurarako izan bedi ikasiko 

duten guztia! Mde HaurB 106. 

2. Estructura. Xuberoan izan dituzte lehenago irri-egiteko pastoral batzu. Eraikidura bertsua dute, bainan 

funtsa arras bertzelakoa. Lf ELit 47. 

eraikigarri. Edificación (en sentido moral). Ikuskizuna jendeen eraikigarri izanen ahal zen. Mde HaurB 

75. 

eraikiketa, eraiketa. Construcción; arquitectura. Eraikiketa ikasten ari nintzeneko denbora. MEIG IX 140 

(en colab. con NEtx). Madril-era doa, arkitektura ikasgoan gaitzera. Baina buruan beste eraiketa bat dabilkio 

irakiten. Ib. 141. 

(Con valor vbal.). Betiko umeak [...] ondar-metak eraikiketan. Txill Let 49. 

eraikikuntza. Construcción. v. eraikuntza. Yauretxolaren eraikikuntza. Ol Ex 40, tít. 

eraikile. Constructor; arquitecto. v. eraikitzaile (2). Nere etxe-eraikille. Zait Sof 15. Honek nahiago zukeen 

ni eraikile egitea. MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 2 ejs. 

eraikin. Edificio. Eraikin garai baten laugarren pisuan. A. Otermin Desagertutako emakumea (Donostia, 

1988), 5. Bi kale horien arteko eskinean dagoen eraikina. EHAA 16-11-1989, 1. 

eraikintza. Edificio. Etxea, Zuberoko eraikintza (construcción) geienen tankerakoa da. Etxde JJ 8. 

Mamitzen duten eraikintza-orearen kanpotik. "Masa arquitectónica". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

eraikite. "Élévation" Gèze. 

eraikitzaile, eraikizale, eaikizale (S ap. Lrq). 1. (El) que levanta (sentidos prop. y fig.). "Qui soulève" Lrq. 

Prauben konsolazalia eta ümilen eraikizalia. Ip Imit III 16, 1. Maria izan da Birjinitatiaren banderaren 

eraikizalia. Ip Hil 46. 

2. + iraikizale. Constructor; arquitecto. v. eraikile. Etxe-eraikitzalleai eta injinieroai ez deitu etxe 

zartakatuak berrizteko. TAg GaGo 75. v. tbn. Mde Pr 231. 12 oren eta erditan Elizaren iraikizalek trinkatü die. 

Herr 13-4-1961, 3. 

Fundador. Misionearen eraikitzalea eta lehenbiziko buruzagia. Prop 1889, 104. Haren [Irlandararen 

Biltzarraren] eraikitzale. Mde Pr 241. Bidaut "démocratie chrétienne"-aren iraikizalia igaran da. Herr 11-12- 

1958, 4. 

Constructivo. Aundiena [abertzaletasuna] eraikitzallea, bestea ondagarria. Batak gora begiratzen, besteak 

beera. Ldi IL 24. 

3. eraikizale. Provocador, suscitador. Ez gira gu Frantziaren etsaiak ez eta gerla hunen eraikizaleak. Prop 

1887, 10. 

4. eraikizale, eaikizale (S ap. Lrq), iraikizale. Recolector, cultivador. "Qui récolte" Lrq. Hunenbeste 

[tabaka] eraikizaliak gobernütik badü, urthia hun ala gaixto. Herr 12-11-1959, 3. Bordeleko ardu iraikizaleer. 

Herr 21-2-1963, 3. 

5. "Eaikizale [...], qui éduque" Lrq. 

6. Criador de ganado. Hazi mota eraikitzaleak (hybrideur). GAlm 1937, 87 (ap. DRA). 


mende. 

953


eraikor. "Tierra cavada (Darric)" DRA. 

eraikori. v. irakori. 

eraikuntza (PMuj). Construcción, edificio. v. eraikin. En DFrec hay 27 ejs., meridionales. 

erail (Bera), eraildu. 1. "Asesinar, matar" Bera. La palabra tiene su origen en eraile (q.v.), forma interpretada 

como derivada de un supuesto verbo erail, que sería causativo de hil. Cf. erailetu. v. hil, 2 ero. Tr. 

Documentado en autores meridionales desde la segunda década del s. XX; hay eraildu en Enbeita, Lauaxeta y 

Mirande (Pr 314). En DFrec hay 32 ejs. de era(h)il. 

Au gura eben eraildu (1915). Enb 39. Zeu erail nai zaitubenai (1916). Ib. 37. Lapurretan egitiarren erail ete 

eben. Kk Ab I 45. Gudu itsusian erailtzen zituzten. FIr 137. Zati-zati egindda erail eben. Otx 34. Langille eraildu 

bati. Laux AB 79. Norbaitek erail du zakur au. TAg Uzt 143. Zure seme beraren emaztegaia erailko ote duzu? 

Zait Sof 177. Bere eskuz erail zun. Etxde JJ 154. Frantses "résistance" igikundeak erail zuen, breiztar abertzale 

zelakotz. Mde Pr 289. Erailtzera zamakiten gizonaren eriotzaurrea. Ugalde Iltz 24. Analiza zazu amodioa, 

baldin erail nai baduzu. Vill Jaink 131. Burniz eraildakoaren altzarrak. Ibiñ Virgil 104. Naiz erailtzeko izan-ta 

ere. Berron Kijote 160. v. tbn. Goen Y 1934, 95. ArgiDL 98. Ol Ex 12, 12. 

2. (Sust.). Asesinato. Erahilaren berria zabalduko zalakoan. Osk Kurl 148. 

eraildu. v. erail. 

eraile (gral. (-rh- S); Mic, H; -rh- SP, Lecl, Gèze, Hb ap. Lh, H; -alle Lar, Añ, H; -aille Dv (V)), eraila (V), 

ehaile (S), ehoile (S; Hb ap. Lh), erale (A), edalle. Ref.: A (eraila, ehaile, ehoile); Lrq (ehaile); EI 261, 325. 

Matador; homicida, asesino. (Precedido a menudo de gizon, giza-). "Omiciano, gizon erailea" Mic. v. gizeraile, 

hiltzaile. Tr. Documentado en textos meridionales ya desde Refranes y Sentencias; al Norte lo encontramos en 

Leiçarraga, Axular, Duvoisin, J. Etchepare y autores suletinos (incluyendo en éstos a Oihenart y Tartas). En 

cuanto a la distribución de variantes, aparte de las más generales erhaile, era(i)lle, hay ehaile en CatS y J. 

Etchepare, ehoile en Inchauspe y erale en Moguel (además de un erhale no muy seguro en StJul). No está claro 

si edalle, que aparece una vez en Iztueta, se trata de una variante real o de una errata. En DFrec hay 7 ejs., 

meridionales, de eraile. 

Zeinen tradizale eta erhaile orain zuek izan baitzarete. Lç Act 7, 52 (TB gizehaile, He hilltzaille, Dv 

hiltzaile). Giza-erhailei eta paillartei. Lç Apoc 21, 8. Il eikek ta il aie, ta ire erallea il daie. "Y a tu matador 

matarán". RS 227. Bakezko zirenak ere egiten baititu [...] kruel eta erhaile. Ax 352 (V 234). Edo zerik ikaratzen 

/ Eta latzen / Bait' erhaile gaxtoa. O Po 61. Bere buriaren erhaile date. Tt Arima 9. Gizon erhaile ezizala. FPrS 

14. Giza eralla andia. BBizk 18. Haren etsai eta erhailek bezala ozpin emaiten deriogü. Bp II 49. Erallea bera 

Enperadore egiten zan, edo zuten. Cb Eg III 332. Jinkoak dü barkhatü bere erhailer. Egiat 224. Giz-eralleak edo 

gizon-iltzalleak. Ub 14. Varo eta iru soldau pilloren eraliak billatuko zitubana. Mg PAb 210 (VersBasc 15 

eraleak). Gizon erhale hura. StJul 226. Giza eralleak sortu dituan Ama. Gco II 67. Ote da emen aurren onelako 

erallerik? AA II 118. Otso eraillea. Zav Fab RIEV 1907, 540. Bien erhaile krüdela. Etch 624. Zeñean eralleak 

izandu ziran zemaituak. Izt C 461. Otso edalle gaiztoak. Ib. 226. Gizon donga, eralla ta pekatari andi bat. Ur 

MarIl 108. Eralle edo gizon-iltzalle batzuek. Lard 519. O bekhatu nere biziaren erhaileak! Dv LEd 83. Gizun 

ehoilia kundenatürik izanen da jüiamentiaz. Ip Mt 5, 21. Gizun ehaile ehizala. CatS 7 (122 -rh-). Nere bekatua 

da / eralle fortitza, / zu para zaituena / orrela josita. Xe 329. Gizon bat gitxiago ta eraile bat geiago. A BeinB 

86. Arthazaleen xifrigarri, eriaren ehaile [ohea]. JE Bur 188. Gizon eralle emakume kupidagarriari eriotza 

ematen. Ag G 186. Zeure eraile ori / pelotan da asi (V-m). A Apend. Motrolloren erallia. Kk Ab I 45. Eralle, 

zittal, madari orrek. Otx 140. Elorrio zan bat [...] Muñagorriren erailletzat dauka. Inzag RIEV 1933, 412. 

Aitaren emaztekide ta eraille. Zait Sof 70. Erailea gazte izan zitekeen. Mde Pr 155. Eraille gaizto ta zentzugabe 

bat. Etxde JJ 197. Biotzaren eralle da oitura. Txill Let 119. Bere gizonaren erailea. Arti Tobera 289. Lapur 

eraile oiek. Izeta DirG 83. Eraillia ill deiran. Etxba Ibilt 489. v. tbn. Goen Y 1934, 177. Enb 173. Ugalde Iltz 27. 


(H). Verdugo. Eralle edo borrero billau izatea. Cb Senar 10. 

"(Pecado) mortal" A. Pekatu eralla edo mortalian. Ur MarIl 6 (tbn. en Itz Azald 41). 

eraile. v. ehaile; ereile. 

erailekeria (-alle- Lar H). "Assasinar, [...] erallekerian hil" Lar. 


mende. 

954


erailetu (-alle- Lar H). Asesinar. 

erailketa. Homicidio, asesinato. Erailketa orren orbana. Zait Sof 65. Etzan erailketa aren errudun. Etxde 

JJ 169. Badute aspaldi erailketa horiek. Mde Pr 155. En DFrec hay 13 ejs. 

erailkor (BeraLzM). Mortífero. Kañoi ta izkillu erailkorrenak. Jaukol Ipui 49. Negu latzaren elurrezko 

maindire erailkorra. Etxde JJ 248. En DFrec hay 2 ejs. 

erailoki (V ap. A (que cita el ms. de Zarauz); Añ), eraitoki (Lar Sup, H), eraioki (V ap. A, que cita el msOch). 

Sien. Eraitoki podría proceder de la parte perdida de RS, si bien no puede asegurarse si es variante o errata de 

erailoki. v. 2 lo, loki, baldoki. 

erailtza (BeraLzM). Asesinato; matanza. Erailtza egin zan egunetan. Kk Ab I 45. Lapurreta naiz erailtza. 

Enb 55. 

erailtzaile. Asesino. v. eraile. Erailtzalliak darue Josu / Joka, bultzaka, didarrez. Enb 101. 

erailtze. Asesinato; matanza. Gerkarrak [...] zenbatu eziñala persitarren erailtzeak [...] edesten 

dizkigutenean. Zink Crit 67. Bere arerioen erailtzea ordea, bi bider utseratu zitzaion. Etxde JJ 212. Gizaerailtze, 

ezkontz-auste, lapurreta. MAtx Gazt 59. En DFrec hay 2 ejs. de erailtze y uno de erailte. 

erain. v. eragin; erein. 

erain. v. 2 ero. 

erainaazi. v. eraginarazi. 

eraindura. v. eragindura. 

eraingi (BeraLzM), erainki, erainkin, eraigi. "Motor, máquina" BeraLzM. Erainki edo makinarik 

etzanean, garia, babea ta abar garbitzeko galbai aundia. EEs 1931, 36. An eta emen, burni otsa, eraigi (motor) 

ta txirringa zarata. AEmil AndreM 75. Erainkinen edo makinen ondorioa aurrerapen ikusgarria degu. Garm 

EskL I 12. 

Motor, motivación. Zaletasun sutsua gure gogoaren edo animaren eraingirik eta bultzagarririk onena da. 

EgutTo 27-2-1918 (ap. DRA). Gogoa bizkor, burua motel, / naia bakarrik eraingi. EA OlBe 33. Batxiren txokor 

orrek / ogei ta bost gustiz, / eztira eraingiak / neurtitz ta idazkiz, / Kirikiñok erantzun / dautse bai egokiz. 

(Interpr?). Enb 192. 

- ERAINGIDUN. "Eraingidun aroztegiya, carpintería mecánica" BeraLzM. 

erainsuge. v. herensuge. 

eraiñeun. v. herenegun. 

eraio (G ap. A; Lar, H). 1. Hacer pegar, hacer chocar, estrellar. "Estrellar a uno, eraio. Te estrellaré contra una 

pared, pareteari eraioko aut" Lar. Ama bere semeakin batean eraioa gelditzen zala. Ur Os 10, 14 (ap. A; Dv 

bere umeen gainean zathikatu zuenean, Ol, Ker ormak umeen gañean zapaldu). 

Estrellarse. Bere nai ogenduna eraio zan neskatx gaztearen birtuteren kontra. Otag EE 1881b, 61. 

2. (Lar, H). "Acarrearse algún mal, eraio, erakarri. El se acarreará a sí mismo alguna enfermedad, bere 

buruari miñen bat eraioko dio, erakarriko dio" Lar. 

3. "Azkarate ta Bedaio, elkar ezin eraio [...], no poder arreglarse mutuamente (G)" A EY III 141. Bi izen ôk 

elkar ezin eraio dezate. "No se avienen". Or Eus 132. --Esana duk, ba: "Askarate ta Bedaio, alkar ezin eraio!" -- 

An eraio zunaten. Or QA 191. 

eraioki. v. erailoki. 

eraisgia. "(S; Foix), lieu par où on descend" Lh. 


mende. 

955


eraisk-. v. erask-. 

eraiskin. v. 1 eraskin. 

eraiskun. v. eraskune. 

eraisle (S ap. Lh), eaixle (S ap. Lrq), erausle (SP, Dv, A). "Erautslea, qui tire" SP. "Celui qui puise, qui descend 

un objet haut placé" Dv. "El que saca agua del pozo, el que baja un objeto" A. Eriotza: munduan diranen 

eusle ta erausle... Txill Let 63. 

eraispen, erauspen (Lar, Añ, Dv, H, A). "Descendimiento" Lar. "Action de puiser, de descendre" Dv. 

"Bihotzetik bihotzera ordainezko afekzionen erauspen bat egiten da, il se fait une communication (descente) 

d'affections mutuelles de cœur à cœur (He Phil)" H (se trata sin duda de un error por erauskunde). 

eraiste, eratxte (VocS), eaitste. Descenso. "Descente, eratxtia" VocS. Espiritü saintiaren eaitstiaren 

orhitzarretan. Bp II 9. 

eraite, ehaite (Lh). Asesinato. Gizon-ehaite eta brigandaje izigarriak. Ip Hil 129. Teknika horren lekua 

beste eraite metodu batek hartu duela. Mde Pr 77. Ehaitea lur-mono baten gainean egiten zuten. [...] Sakrifizio 

hori, otoitz batek laguntzen ohi zuen. CEEN 1973, 128. 

er(h)aite-. v. 2 ero. 

eraiteka (SP, H). Homicidio, asesinato. Inbidiák, giza-erhaitekák, hordikeriák. Lç Gal 5, 21. Eta etzitezen 

emenda bere giza-erhaiteketarik. Lç Apoc 9, 21 (He, Dv, IBk gizon hiltze, TB gizon hiltzeka, Ol ilketa, Ker gizailte, 

IBe giza hilketa). 

eraiteko. v. eragiteko. 

eraitoki. v. erailoki. 

eraitorle (Lar). Confesor. v. aitorle. Hain ongei zaitzun ta hain errexki kausitzen duzun eraithorle hur-ere. 

Birjin 465. Zu ere ezin donatuko zira heien eraithorletarik bat harturik? Ib. 467. Ana Newburg erregiñaren 

eraitorle edo konfesore (S. Sebastián, 1879). JFLor. Erregiñaren eraitorle (confesor) (Ag, 1890). Ib. 

eraitsaldi, eraustualdi (V-m ap. A Apend). "Postración" A Apend. 

eraitsarazi, eraitserazi, erautsarazi (H). 1. Hacer descender. Hanbat non sua zerutik eraits eraziten 

baitzuen gizonén aitzinean. Lç Apoc 13, 13 (He, TB, Dv jautsarazi, Ur (V) jatsi eragin, Ur (G) jatxierazi, Ip, IBe 

jaitserazi, Echn yautsazi, IBk jaitsierazi). Jinkoaren grazia gure gañera erauts-arazi. AR 110. Zaldüna bethi 

hantik eraitserazi nahi ziana. Egiat 233. Familietan gaña eraitseraz litiro benedikzionerik handienak. CatS VII. 

Eraitserazten dütü gütara haren miserikordiak. Ip Hil 30. Hiriko jaun erretorak eraits-erazten zian Dominika. 

Const 16. 

2. eratsiazo. Hacer bajar (algo a alguien). Ugazabai etxe-errentea eratsiazo nai dautsen maizterrak. Eguzk 

GizAuz 125. 

eraitsi (S; Dv, H), eaitxi (S), eraitzi, eratsi (V, G-azp; Lar, Añ, H), eratxi (V-gip, G; Lar Dv, H), eratzi (G), 

erauntsi (Sal), erauntzi (R), erautsi (BN; O-SP 227, SP, Lar, VocBN, Dv, H), erautxi, eretsi (V-gip; Añ, H; -es- 

Lar y A), eretxi (R-uzt), eretzi, iraitzi (Dv (G)), irautsi (AN-5vill; SP, H), irautzi, ireitsi (H), iritsi (Aq 410 

A), iritzi. Ref.: A (eraitsi, eratsi, erauntzi, erautsi, eretsi, eretxi, irautsi); A Ezale 1897, 167a; Lrq (eaitx); EI 

384; Etxba Eib (eratxi); EAEL 61; Gte Erd 96, 107, 177. 

Tr. Los autores labortanos, bajo-navarros y alto-navarros usan generalmente erautsi y los suletinos eraitsi; en 

Etcheberri de Ziburu hay irautsi e irautzi, en Leiçarraga (frente al más frecuente erautsi) se encuentran algunos 

ejs. de eraitsi, y lo mismo ocurre en HeH; Haramburu y Beriayn, además de erautsi, emplean eraitzi; Etchahun 

usa iraitxi. Entre los vizcaínos y guipuzcoanos la forma más usual es eratsi, seguida de eratxi (sólo 

guipuzcoana); ambas se encuentran ya en Ochoa de Arin. La primera forma documentada es eretsi, que aparece 

en las endechas de Milia de Lastur y en Capanaga; más adelante sólo se encuentra en Ubillos, Moguel (CC) y 


mende. 

956


Añibarro (junto con eretzi). Iritsi aparece en CatAnz e iritzi en Barrutia; hay además algunos pocos ejs. de eratzi 

entre finales del s. XIX y principios del XX, y de eraitsi en Orixe y en obras de la segunda mitad del s. XX; 

erautsi sólo lo emplea J.I. Arana. En DFrec hay 2 ejs., meridionales, de eraitsi, 2, septentrionales, de erautsi, 7, 

mer., de eratsi y 2, mer., de eratxi. 

1. (Aux. trans.). Bajar, hacer descender. "Eraustea, faire descendre, mettre bas" O-SP 227 (en Azkue s.v. 

eraustu). "Bajar", "abaxar", "(hacerlo) baxar" Lar. "Descendre d'un lieu élevé un objet qui s'y trouve et le mettre 

à sa portée. Erauts ezazu flasko bat arno, tirez une bouteille de vin. Erautsi dut ganerretik eiherakaria, j'ai 

descendu du grenier la moulande" VocBN. "Elurra eratzi (Gipuzkoan) esaten da beste toki batzuetako edurra 

iausteagaitik" A Ezale 1897, 167a. "Kaltzak eratsi, evacuar necesidades mayores [...] (V-m)" A EY III 287. En 

Larramendi y Azkue hay eresi, tomado por el segundo --y probablemente por el primero-- de Capanaga, en el 

que -s- está seguramente por una africada. En A Apend se recoge además "erantxi, hacer bajar (Lç Act 2, 18)", 

pero lo que se encuentra en este versículo es erautsi. Tr. Documentado desde el s. XVI, es más frecuente al 

Sur. 

Aita jaunak eresten dau elia. (Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Zein eraitsi ukhan baitu gutara abundoski Iesus 

Krist gure Salbadoreaz. Lç Tit 3, 6. Murraillatik erauts zezaten kordaz saskian ezarririk. Lç Act 9, 25. Belák 

erautsirik, berahala eramaiten ziraden. "Apprès avoir abattu la sartie". Ib. 27, 17 (Ol eratxi, Ker eratsi; Dv 

jautsi). Gurutzetik erautsirik. Mat 58. Erausten du [amitoa] lepotik bera. Ber Trat 10v. Erai[t]zi zuten 

Gurutzetik. Ber Doc 110r. Habetik irautsi zuten / Iaun onaren lohia. EZ Noel 99. Zeñen gorputza irauzten / 

Baita hobi belzera. EZ Eliç 80. Behin alxatu nauzu gora, eta gero eraitzi nauzu behera. Harb 341. Gurutzetik 

eraustea. Ib. 52. Burua eretsi . Cap 152. Kurutzetik iritsita . CatAnz 1. Eskü esküñaren bolharriala 

eraistiaz. Bp I 44. Esku guzia bekokitik eratsitzen dedala bularraren azpiraño. OA 13. Krutze santutik eratxi. Ib. 

35. Erautsi izan zuten behererat paralitikoa zetzan ohea. He Mc 2, 4 (Ol eratxi, Arriand, Ker eratsi, IBk, IBe 

eraitsi; TB yautsi, Dv, Leon jautsi, Or jetxi). Amorioak iritzi zaituz zerureanik lurrera. Acto 392. Eretsi zuen 

gurutzetik haren gorputza. Ub 93. Amar ezkutu soldatatik eresten badio bostekora. Mg CC 184. Erasten badau 

ugazabak opizijo beeragokora. Mg CO 275. Kurutzerik eretsi. Añ EL 2 23. Kurutzereanik eretzi. Ib. 208. Erasten 

ditu aren ondorik beste asko [inpernura]. fB Ic II 222. Peniaren peniak [...] eraasten deutsa bere bijotza 

lurreragino. Ib. III 131. Erautxi zutenean Gurutzetik (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 151. Naiz zukean andik eratxi. 

Jauregui 243. Phutzu baten barna / eraitsi zuten. Arch Fab 127. Mikolek berak leiotik beera eratsi. Lard 168. 

Odei gorriak eratxi al dituzte onara? Arr GB 114. Ez dabe ez euririk / Au ikusi arte / Zerutik eratsiko. AB AmaE 

360. Eraitsi zienian khürützetik. Ip Hil 177. Irurok lurrera eratsiko gendukezana. A BeinB 75. Euren lekuetati / 

txoriak erazten. Azc PB 48 (en la versión de Ur PoBasc 458 erasten). Goi-goitik be beraño erazteban [...] bere 

itza. Ib. 133. Erriala erauntsi. Garral EEs 1917, 108. Txanela bi uretara eratzi. Kk Ab I 80. Nikodemusek 

eratsiten dau / Kurtzetik Josu illotza. Enb 104. Yetxi adi, edo eratxiko aut. Or Mi 57. Tire, tire, erriel bire eratsi 

daigun ba. Kk Ab II 150. Bekokian beera ginbail-egala eratxirik. Ldi IL 41. Agintedunak erausten ditu beren 

yauralkitik. Ib. 9. Mutil soil zuten eraitsi (eratsi, jautsarazi). "Le destituyeron". Or Eus 182. Langilleai alogerak 

erasteko. Eguzk GizAuz 141. Eratsi zun nunbaitetiko egaldia Donostin Zitoren amak. TAg Uzt 65. Izara eratsi 

zuen. Mde HaurB 17. Ormatik esegita zeukan xixpa eratxi zun. Etxde JJ 151. Zeruak eraitxi baitituzu ieisteko. 

Or Aitork 186. Galtza eratsi. Erkiag BatB 97. 

v. tbn. Egiat 173. UskLiB 2. Eratsi: Ag Kr 103. Altuna 11. Azurm HitzB 40. Eratxi: Ir YKBiz 89. Zait Sof 51. 

erautsi (G-to, B, L, BN-baig; H), eratsi (V-arr), eratzi (V). Ref.: A (erautsi, eratzi); A Apend (eratsi). "Varear 

los árboles frutales" A. "Intxaur bat eratsi, recoger la fruta de un nogal" A Apend. v. erauzi. 

Abatir, derribar. Txispa-tunpa batek eratxi zun ustekabean. NEtx Antz 137. 

eratxi (G-azp ap. Gte Erd), eratsi. Abatir, dejar hundido. "Gorputz guztia eratxita gelditu zait (G-azp)" Gte 

Erd 211. Miñak eratsi gaizan arte. Gand Elorri 148. Bere alarguntzaren soiltasunak eratxi zuan gizona. NEtx 

LBB 56. 

Zenbait izen sintagma, NP, erro beretik eraitsiak. MEIG VI 165. 

2. (L-côte, BN-baig, S ap. A), erautsi (B, L, BN-baig-ciz ap. A; O-SP, SP, Dv, H), erauntzi (R ap. A), irautsi 

(Lh). "Arno eraustea, tirer du vin" O-SP 227. "Joan da ur erautstera, il est allé tirer de l'eau" SP. "Puiser un 

liquide. Arnoa erauts-ezazu duphatik, ura ithurritik" H. "Sacar vino, sidra..., por medio de canilla o de espita" Ib. 

Cf. supra (1) la trad. de VocBN. Eraitsazue orain [ura], eta ekharrozue mestedostalari. "Versez". Lç Io 2, 8 

(HeH eraits, He, Dv, Leon erauts; LE atra, TB, EvS, har, Ol, Arriand, Or, IBk, IBe atera). Saskiaz uraren 

eraustea / da lanaren galzea eta / saskiaren esteialzea. O PrASJU 362. Ithur bizitik bezala ur bizia erautsten 

dute. SP Imit III 9, 2 (Ch, Mst e Ip hartzen, Ol edaten, Pi ataraten, Leon biltzen). Ura handik erautsteko, poliatik 

dilindan, / Aldizka goiti-beheiti pusader bi zabilltzan. "Deux seaux [...] puisaient". Gy 55. 

3. (S; Gèze, Dv), eaitxi (S), eaixi (S), eatsi (G-goi), eatxi (S), eraitxi (S), eratxi, erautsi (SP), iraitxi, iratxi 

(S). Ref.: Lrq (eaitx); EAEL 30; Gte Erd 177. (Intrans.). Bajar. v. jaitsi. Mündiala eraits ledin. StJul 114. 

Zelilat igaran edo ifernilat iraitxi. Etch 664. Jesukristo erautsi artean (Erro, s. XIX). ETZ 267 (escrito erauxi, cf. 

pocas líneas más arriba, erauchi zela, tal vez representando el mismo sonido y, pocas líneas más abajo erausten, 

dos veces). Igurikak, eraisten nuk. Arch Fab 113. Espiritü Saintia fideletara eraistera duala. CatS 115. Gauza 

banaka ta bakoitzaren gañean erautsitzea ez darama ongi laburkida baten estutasunak. 'Descender a casos 


mende. 

957


particulares'. Aran SIgn 15. Bi saihetsetarik eskelerak eraisten dira Jesüsen sor lekhiala. Ip Hil 99. Eraisten 

Athoro gainetik. Const 30. Zer zala zio eratsi ziñan / arantz gogorren erdira? SMitx Aranz 142. Eratxi ziren. 

Mde Pr 123. Bortütik kabaliak iraxten zienian. Herr 17-2-1966, 4. Gaiñ behera eraisteko. Casve SGrazi 38. 

4. eraitzi, eratsi (V-gip), eratxi (G, V-gip), eratzi (V-ple-m), erautsi (AN-mer; H), erexi, iraitzi (Aq 772), 

iratxi (Aq 772), iritsi (G; Aq 411). Ref.: A (eratxi, eratzi, iritsi); Bon-Ond 160; Etxba Eib (eratsi, eratxi). 

Ordeñar. "Behia erautsi duzu?" H. En la ed. de Fita (de donde lo toma tbn. Azkue), iraitzi del ms. original 

aparece como iraitsi. v. jetzi. Ardien bilgunia, xaxtako, edo irauskitako, edo erextako. Mdg 136. Ardiak 

eraizten ari zala. Muj PAm 23. Orduko birritan erasten ditu ardiak. Ibiñ Virgil 37. Kalera aurretik beixak biarko 

dittuzu eratsi. Etxba Eib. 

Extraer (la leche). Erasten esne guztia. Enb 66. Beiai esnea erasteko. Erkiag BatB 115. 

"Erexi se dice cuando a una mujer se le extrae la leche" Mdg 145. 

eraatzi (V-gip). "Ardixa eraatzi, hacer que dé de mamar" Iz ArOñ. 

5. (Sust.). "Descente de lait. Ardi erautsiak io duena, brebis qui est souffrante (qui a été frappée) de tombée de 

lait. Ardi erautsi idorrak dituena" H. 

- EZIN ERAITSIZKO. "Qu'on ne peut faire descendre" Dv. 

heraitz (L, BN, S ap. A; Dv). "Puntal" A. Aitzinean bi heraitz sardekadunen gainean zaukan aska baten 

barnerat. JE Bur 12. 

eraitzi. v. eraitsi. 

eraizete. v. irazeki. 

eraizio. v. ereizio. 

eraiztin. "Eraiztina dauko, tiene principios de enfermedad (V-m) (?)" A Apend. 

eraiztu. v. 1 iraitzi. 

erajan (Lar, H). 1. "Digerir la comida" Lar. 

2. "Faire manger" H. 

erajoaira. "Lapso de tiempo", "transcurso del tiempo" Lar. Zer balio du urteen erajoairak ez dezala oztu 

biotz beroa. Otag EE 1882c, 447. 

1 eraka. 1. "(G-nav), equilibrio en que se mantienen las aves de rapiña al aire sobre la presa" A. v. oreka. 

2. Cerniéndose. v. ERAKAN. Zoritxar baten / egazti beltzik / iñoiz etzegon eraka. EA Txindor 14. Ire 

galdatan / eraka natza. Gazt in Onaind MEOE 1058. 

- ERAKAN. "(G-nav), cerniendo (hablando de aves de rapiña)" A. 

2 eraka. "Éraka (eurixa, arrixa), a intervalos" Iz ArOñ. 

eraka. "(V, ms), costra de la piel" A; se trata sin duda de kraka (eraca por craca). 

erakai (Lar, Añ). Razón, motivo. "Motivo" Lar y Añ. "Título, razón" Lar. Adiskidetasuna [...] da bihotzeko 

lothgune bat, zeinetaz usantza on edo gaxto bat egin baititezke, bizten duen ilkhi buruaren ta moldatzen duten 

erakaien arabera. "Les motifs qui la forment". Birjin 84. Aror zeinbat errazoi ta erakai dagoan domekea 

jaieguntzat ifinteko. Añ MisE 238. Badago beste erakai edo motiborik galzeko iritaritza? EConst 28. Bi erakai 

edo arrazoi-bidek bere jaioterrira erakarri zutela. Aran SIgn 80. --Zer da bearrik gabe yuramentu egitea? -- 

Erakai andirik gabe [egitea]. Legaz 26. Ezin jakiñik erakai edo motiboa, oiez bezelako eziñegon [...] bat senti 

nuen. Otag EE 1882c, 534. Ama Birjiñari jaiera izateko dauzkagun erakaien gañian. JJMg Mayatz 135. 

Negarrez badago, orretarako erakaia (motivo) norbaitek emongo eutsan. Ag AL 96. v. tbn. EE 1884a, 423, Ag 

Kr 79. 

erakaia. v. erokeria. 

erakaitz. v. eragaitz. 


mende. 

958


erakarbide. Derivación. Ez litzateke gaitzegi Iruña eta Iruñan-en erakarbidea goragoko Iruñea eta 

Iruñean-etik abiaturik. MEIG VII 122. 

erakarde (Lar H). "Atracción", "atractivo" Lar. Erakarde (atractivo) aundiyak / izanikan berak (RArt, S. 

Sebastián 1886). JFlor. Zarrarentzat [jolasa da] epel, motel, ganora ta erakarde bagekoa. Ag Kr 49. 

erakarerazi. v. erakarrarazi. 

erakargailu. "Véhicule" T-L. Elizondoko otobuzean, sahetseko berinetarik hurbil, erakargailuaren tipusaldiez 

kulunkatua, iduri zuen erdi-lo. GH 1963, 121. 

erakargaitxo. Dim. de erakargai 'reclamo'. Amuzki nere errialdeko arrantzaleak arrainak artzeko 

erakargaitxoak du izena. A Eusk 1928, 338. 

erakargarri (-kh- Arch ms. ap. DRA), erakarkarri. I (Sust.). Atracción, lo que atrae. Ez othe zinen 

gonbidatua Espiritu sainduaren erakhargarri amolsuez? SP Phil 506. Irugarrendar onaren itza ez da aidean 

dabillen abotsa bezela izango, borondate oneko zenbait animen erakarkarri baizik. EgutAr 5-12-1956 (ap. 

DRA). 

II (Adj.). 1. (-kh- Urt II 150, Arch ms. ap. DRA). Atractivo. Behar bada apez bat baino erakargarriago 

baitzaikezu haren ikustea. Mde Pr 55. Kantatzeko oitura pozgarri ta erakargarri au. Or Aitork 223. Jendien 

ikuskari erakargarri benetan futbola. Herr 17-10-1957 (ap. DRA). "Tasun" oiekin jantzitzen ditugu lur ontako 

izaki ta sorkari oro; ta kolore auei eskerrak, zaizkigu erakargarri. Vill Jaink 146. Gizon erakargarria. Erkiag 

BatB 79. Txoriai zepoko artagaraua [...] erakargarri oi yaken lez. Ib. 18. En DFrec hay 3 ejs. 

2. "Adquirible" Lar. 

3. "Erakhargarria, que l'on peut faire porter, attirer, gagner, exiger" H. "Erakhargarri, transportable (Arch 

ms.); atraíble" DRA. 

erakari. "(R-vid-uzt), portador, conductor, el que trae" A. Cf. eraugi. 

erakarkarri. v. erakargarri. 

erakarki. Atractivo, atracción. Iñara-kabion erakarki gozoak! Ldi UO 56. 

erakarkin. Receptor. Etzan izango arazo, gorabeera, albista edo jazoerarik euren erakarkiñak edo 

jasogailuak suma, oratu ta beragandu ez ebanik. Erkiag Arran 136. 

erakarkor. 1. (Adj.). Atractivo. Kortetan bere, arako usain erakarkorrak barik naskagarri ta iguiñak 

egoten diran arren. Erkiag BatB 52. Alderdi ta isurkera barri erakarkor ta zoragarriak. Ib. 129. 

2. (Sust.). Atractivo. Berez ikastetxe zarrak etzuan bada erakarkor aundirik. EgutAr 30-10-1963 (ap. DRA). 

erakarle (-kh- S; SP (sin trad.), Lar, Dv, H). 1. (El) que trae, atrae. "Enganchador, ekandaria, balakuz 

erakarlea" Lar. "Celui qui fait venir, qui amène" Dv. Hartara [kateximala] besta egünez haien [haurren] 

erakharler. Bp I 26. Arima fidelen huniala erakarlia. "Zelator animarum fidelium". Mst III 20, 3. Ikusiz bada 

zoin gutiak garen Fedearen erakharle aphezak. Prop 1896, 115s. Atzetik morroi batzuk zetozkien jabetutako eize 

piztien erakarle. Etxde AlosT 14. 

2. Causante. Barreiarzünen erakharliak apartatzen. Mst I 21, 2. Nigarren erakharlia. Mst III 55, 6 (SP 

erakhartzen, Ol sortzallea, Pi eragillea). Hanbat kalte nerorriri erakharle eta eragile izatu haizena. Dv LEd 84. 

3. (-kh- S ap. Lrq; H). "Qui fait porter" Lrq. 

erakarmen. Atractivo, atracción. v. erakarpen. Atzerritarrentzat ere badu erakarmen berezi bat. Mde Pr 

263. Jainkoak daki nolako erakarmena zuten bere begiak. Txill Let 52. En DFrec hay 3 ejs. con el significado 

"capacidad de atracción". 

erakarpen (A). 1. Atractivo, atracción. Udabarriak eskeintzen eutsazan bere erakarpen eta enkantu 

pozgarriak. Erkiag BatB 35. Bortizki sentitzen dugu beroien erakarpena. Vill Jaink 127. En DFrec hay 2 ejs. 

"Erakharpen, action d'amener" Dv. 


mende. 

959


Magnetismo. Mesmer-en Bizi-erakarpena. Mde Pr 311. Agian ez da bizi-irrada edo erakarpenik. Ib. 342. 

2. Derivación. Hitz erakarpena eta konposaketa. In MEIG VI 41. 

erakarrarazi (-kh- Urt I 75), erakarerazi (-kh- Arch VocGr). 1. Traer, hacer venir. Eta kostara arraña 

erakharra[ra]zia. EZ Eliç 27s. Jinkuaren benedikzionen gure ganat gure akzionen unsa egiteko erakaraaztia. 

CatLan 19. Erakhar araz ditzagun guretzat lehenbiziko fidelen kharraren denborak. Jaur 203. 

Atraer. Gizon guziak erakharraraziko tut ene ganat. TB Io 12, 32. 

Llevar a, conducir a. Bekhatorosen penitentziarat erakhar arazteko. MarIl 73. Fidelak erakhar arazteko 

lehia handi baten izaitera. Ib. 129. 

2. Hacer tener (respeto, admiración, etc.). Non bertze hainitz hitzkuntzari erakararaziko baitiote ohore eta 

errespetu. ES 191. 

3. Hacer dar (fruto). Graziaren urak dakharken bigarren efetua da gu abondant bilhakatzea, fruitu on suerte 

guzietarik erakhar arazten daukularik. Jaur 143. Hazi sobera erainez, lasto xehe hainitz erakharrarazten da. Dv 

Lab 55. 

4. "Erakarrarazi (Sal), hacer proferir, hacer hablar" A. 

erakarri (gral. (S -kh-) ap. A; Lar, VocBN; -kh- SP, Urt II 152, Lecl, Gèze, Dv, H), erekarri (A). I (Vb.). 1. 

Traer; atraer; hacer venir. "Appeler, faire venir" SP. "Hacerlo venir, traer" Lar s.v. reto. "Muñir, llamar" Ib. 

"Atraher", "tirar, atraher", "retraer" Ib. "Ramener, rapporter" Lecl. Tr. De uso más o menos general; se 

documenta desde Leiçarraga. En DFrec hay 28 ejs. 

Mark harturik erekharrak eurekin. Lç 2 Tim 4, 11. Erekhar zedin Paul. "Paul fut amenè". Lç Act 25, 23. 

Merkatariak erakarzen du dendara. Volt 256. Hunez [sariaz] erakharriren du hañitz bere aldera. EZ Man I 66. 

Usain onak [...] ienden enganatzeko, beregana erakartzeko. Ax 415 (V 269). Ondoan narakarzuno. O Po (ed. 

Michel), 225. Ezen hik hunat Jainko Jauna / Zerutik duk erakhartzen. Gç 201. Bereki ahalaz hontara erakhar 

ditzen bere haur mithil eta neskatoak. Bp I 22. Urrikiak [...] erakharri zure ganat. Ch III 21, 6. Eguzkia sortzen 

den aldetik erakark nai deana. Lar DT CCIV. Egin zituen hura sulezetik erakarzeko ziran arrasto ta hitzket 

zenbait. Mb IArg I 129. Azari zepora erakarteko modue (Berastegi, 1763). ETZ 130. Zohazte bidetarat, erakhar 

ezatzue bathuko ditutzuen guziak. Lg II 236. Kalte andiak darakartz beregana. CrIc 144. Erakar ezak Aigalont. 

Xarlem 679. Non laster erakarri zuen beren gañera jaunaren aserrea. AA I 573. Gauza hunen gainerat 

erakharri [...] gizonen atentzionea. MarIl IX. Non erakharri hark laguna baitzuen / Prestatzera bere etxola. Gy 

237. Erakarri egizuz zeuganuntz. Ur Bisit 61 (ap. A). Ifernuko leze beltz hunetara zerakartela nere arima. Dv 

LEd 227. Zergatik bere eskuz ni nauen onera / Erakarri aitonen euskaldun lurrera. AB AmaE 287. Ona ta pakia 

erakartzen digutenen oñak. Bv AsL 156. Erakarri daidazuz gaur goizean artu dozuzan eskutitz biak. Ag Kr 158. 

Neskato ile harrodun andana besoz beso zerakartelerik. JE Bur 25. Eztago eresija edo musikea lakorik jentia 

erakarteko. Kk Ab II 124. Zein gorago-yoranez / narakark igana? Ldi BB 16. Yendea arengana erakartzeko. Ir 

YKBiz 65. Ahorat ere erakartzen zituztela. Lf Murtuts 28. Or darakarkigute igarle antzetsua. Zait Sof 65. Zuri 

prakak erakartzen zaittutenez, narakarte ni ere gonak. Etxde AlosT 74. Kristal hautsiaren hotsak erakarririk, 

berehala etorri zen neskamea. Mde HaurB 84. Begien atsegiñak, argiak, biziro erakartzen du. Or Aitork 285. 

Eguzkiaren epeltasun gozoa gorputzera erakarri guraz. Erkiag BatB 193. Basauntz andia sare artera erakarriko 

duzu. Ibiñ Virgil 102. Minervaren lan atseginetara erakartzeko egina. MEIG V 69. 

v. tbn. SP Phil 420. Tt Onsa 15. CatLav 405 (V 194). He Mt 2, 7. Cb Eg II 195. AR 212. Ub 100. Monho 48. Mg 

PAb 163. VMg 76. Gco I 414. JJMg BasEsc 254. TB Mt 21, 2. Jaur 403. ECocin 28. Aran SIgn 42. Arr May 197. 

A Ardi 77. JBDei 1919, 307. Ox 174. Eguzk GizAuz 66. Iratz 171. EA OlBe 22. Bilbao IpuiB 209. Onaind in 

Gazt MusIx 156. NEtx LBB 270. 

(Lar). Reducir a, sujetar a; poner en. "(Poner a uno en) razón [...] eraldera ekarri, erakarri" Lar. 

Gaztigatzen dut neure gorputza, eta suiekzionetara erekharten. Lç 1 Cor 9, 27. Zure bizitze zuhurrak / Zerulurrak 

/ Derakarzke bakera. O Po 56. Alaba lotsa bagaak eureen obedienzijara erakarteko. JJMg BasEsc 7. 

Gorphutz galgarri hau [...] Jaunaren xedetara erakhartzen. Dv LEd 264. Zeñen kontra [...] sututzen dira 

ainbeste, ezpada neurrira erakarri eta Jaungoikoaren ofensak galerazi nai dituztenen kontra? 'Enfrenarlos'. 

Aran SIgn 37. Hizkuntzaren joera erregelarik eza erregelara erakartzean baitatza gehienbat. MIH 82. 

(Lar, H (-kh-)). Producir, causar, traer como consecuencia. "Acarrearse [...]. El se acarreará a sí mismo alguna 

enfermedad, bere buruari miñen bat eraioko dio, erakarriko dio", "causar" Lar. "4. amener, causer. Ardoak 

erakhartzen ohi dituen kalteak. [...] 6. faire inspirer, suggérer. [...] (EZ Man)" H. v. ekarri. Eta hitz hauk 

erakhartzen barreneko nekeak. EZ Man I 100. Nigarrak eta hatsbeherapenak erakhartzen derauzkigularik 

[beratasunak]. SP Phil 472 (He 479 isur-arazten). Haboro dolore erakharri behar beiteizie [zure bekhatiek]. Mst 

III 4, 3. Ez-antsiatasun ondikozko batek ez bezate erakhar zuen sekulako zorigaitza. Lg I 254. Beste bekatuak 

erakarri dioen argaltasunetik. Ub 214. Bekhatuaren higuntza, zeinak erakharri baitu jaunzturen beharra. Dh 49. 

Kargu onek zer lanak eta nekeak erakarriko ziozkan. Lard 476. Zure aserreak gaitzegoki izugarriren bat 

erakarri bear dizula. Arr GB 91. Zenbat kalte eta zenbat lotsari erakarri ziozkan bere denboran ardoak. Urruz 

Urz 28. Erlisione sainduari ahal bezenbat kalte erakharriz. Elsb Fram IX. Zer nahasmenduak, / kalteak, gastuak, 


mende.


/ Derakharzken hoien gobernamenduak! Zby RIEV 1909, 228. Beste kalterik ezteutsat iñori erakarri. Ag Kr 83. 

Hitzek baiterakarzate eskatimarik saminenak. JE Bur 132. Oiek erakarriko digute-ta betiko galera. ArgiDL 94. 

Gezürrak [...] erakar ditzazke ere nahigabe, destorbü eta itxuskeriak. Const 20. Lanian iñardutiak darakar gose 

ori. Otx 110. Norbere buruarentzat kaltea ta zigorra erakarriko lukeala. TAg Uzt 251. Bainan debruaren 

aipatzeak berak erakartzen omen du debrukeria zerbait. Lf Murtuts 17. Puntak, bere bidean aurkitzen dituen 

organuak oro zulatuz, herioa laister erakar lezake. Mde Pr 79. 

(A). Llevar a, empujar a (hacer algo). Debozinoak erakharri nau hemen ahalaz neure pobrezia guztia zuri 

gomendatzera. Harb 12s. Minzatzeak sobera nerakarke galtzera. O Pr 317. Hainitz arimaren mansotzeko eta 

erakhartzeko salbamenduko dotrinaren hartzera. SP Phil 145. Erakhar ditzan ber huni ahal bezañ ardüra so 

egitera. Mst IX. Beldur hark erakharri zuen hedatzerat eskua arkarat. Lg I 301. Humiltasunak erakarriko zaitu 

ez lagunarekin zure buruaren neurtzerat. Mih 33. Bere Aita Jainkoa ezagutzera ta maitatzera erakarteagatik. Ub 

80s. Zor zaion ohorea / Bihurtzerat erakartzen / Gaituen berthutea. Monho 98. Erakarriko dau ostera dongaro 

egitera. Mg CO 125. Etorkizunak erakarri bear gaitu ez ernegatzera atsakaben artean. VMg 63. Urrikitan 

sartzerat gehienik erakhar gaitzaketen arrazoinak. Dh 60. Neu zure antzera biziten erakarteko. Añ EL 3 12 (ap. 

A). Jarraikitzerat erakharri behar gaituzten motiboen gainean. MarIl 64. Bere berba onakaz erakarri eban 

konfesetara. Ur MarIl 32. Gortheko jaunak berak erakharri zituen zortzitik kofesatzerat. Laph 199. Gure büria 

erakhar dezagun debozione eta sü habororeki haien egitera. CatS 80. Jinkoaren boronthatiaren egitera 

erakharten zütian. Ip Hil 52. Bekhatu egiterat erakharriz. Prop 1911, 180 (ap. DRA). Badarakar gogoeta bakan 

horren buruan hartzera. Mde Pr 371. Ez baininduten erakarri [...] siñestera. Or Aitork 133. Nahi gaitu erakarri 

beti eta orotan uzkailtze sendagarri horren egiterat. Lf in Zait Plat XXII. Ez gaitu, ez, kritika pixka batek, edo 

puxka batek, geure burua ukatzera erakarriko. MIH 69. 

"Ramener, rappeler" H. Hunekin erakhartzen du bere gana beldurrak. EZ Man I 100 (H: 'la crainte le 

rappelle lui-même'). Bere onera erakarri naiez bere kalabazako esnetik aoan sartu zion. Arr GB 64. 

(Precedido de gogora, burura, etc.). Hacer pensar; traer a la memoria, al pensamiento. Behar ditutzu 

bertzeen gaitz handienak gogora erakharri. SP Imit III 19, 1 (Ch, Leon gogoan erabil). Izpiritura erakharri 

behar ditutzu inkietatu zaituzten pensamenduak. He Gudu 84. Gaiza gaixtuak eta theiak ezpiritiala [etsaiak] 

erakharten beiteitzü. Mst III 6, 4. Berriz gogorat erakhartzen da [...] zenbait arrazoin. Dh 102s. Ezin zu gogorat 

erakhar zitzazkete. MarIl 104. Gogorat erakhar dezagun. Jaur 338. Urrikalmenduak asko gogoratze on 

erakarten ziozkan burura. Bv AsL 26. Eta gaur ikusteak zaldun egiñik zu / Burura darakartaz milla pensamentu. 

AB AmaE 226. Nere auleriak erakarri dit burura. Ag G 212. Beste aldi batzutako jazokixunak erakarri biar 

zittubezala gomutara. Otx 45. Irudipen aiek adiskidearen gogora erakartzeko. Ldi IL 32. Bere azken ibillerak 

ezin gogora erakarririk. Etxde JJ 161. Mirenen itzulera erakarri dut burura. Txill Let 60. Gogora erakar 

dezanean ere. Zait Plat 69. 

Reducir (a uno). Afekzione eta gogoeta guziak batetara erakharri. SP Phil 419. Bat hartara oro erakharten. 

Mst I 3, 2. 

(Lar, Añ, VocCB Dv). "Adquirir" Lar. "Grangear, adquirir, (c.) irabazi, ekarri, erakarri" Añ. Orrelako 

aginteak eskatzea ta erakartea. (Interpr?). Lar Fueros 226. Artu baga borondate sendo bat ez geiago pekaturik 

egiteko, deritxagu erakarriko dogula pekatuben parkazinua? Mg CO 5 (CC 3 iritxiko). Nola egin esamina 

kontuzkoa, ta erakarri Jangoikoagandik damu egiazkoa? Mg CC 164. 

Citar. "Rapporter, citer. Zure erranak erakarri dauzkidate" Lh. Etsenplurik ikharagarrienak erakhartzen 

zituzten errankizun horren alde. Laph 207. 

Traer (un propósito). Beartsuenaen gisan ibillteko zerakarren asmo umilletik aienatzeko. Aran SIgn 78. 

Tirar de. Borontzezko endaitzak erakar ditzala gurpil biak. "Trahat". Ibiñ Virgil 97. 

Conciliar (el sueño). Ezin zuan ezertara lorik erakarri. Ag G 56. 

2. erekarri. Exigir, pedir. "Exiger, faire donner" H. "Cobrar, exigir (Lç Lc 3, 13)" A. Deus ordenatu zaizuen 

baino gehiago eztezazuela erekhar. "N'exigez pas". Lç Lc 3, 13. Nola beraz eztuk ene dirua bankean eman, eta 

nik hura lukuruarekin erekharri bainukeen? "Demandé". Ib. 19, 23 (He erretira, TB, Oteiza, Arraind (h)artu, Dv 

athera, Ker, IBk, IBe jaso). 

3. (V, G, L, S; VocBN, Gèze, H). Ref.: A; Lrq. Hacer traer. "Faire porter" VocBN, Gèze y Lrq. v. ekarrarazi. 

Tr. Además de en Etcheberri de Ziburu, sólo encontramos ejs. seguros en autores meridionales; téngase en 

cuenta, sin embargo, que en muchos de los que hemos incluido en (1) es difícil decidir si se trata de "hacer venir, 

traer" o "hacer traer". Prinzeek ohi dutela erakharri bandera. EZ Man I 78. Tinta eta papera khinuz / zituen 

erakharri. EZ Noel 165. Erakarri zien [...] Benjamin. Mb IArg I 335. Ardoa ta musika erakarri. Cb Eg II 186. 

Toki urrunekoetatik erakarri diran landareak. Izt C 161. Erakarri zuan seme au. Lard 163. Saskitxoa ikusi 

zuenean, neskameari erakarri zion. Ib. 64. Zuk txoritxoren bati kalabaz-azia onara erakarri ziñion. Arr GB 45. 

Sen Luis erregiak erakharri zütian Franziarat. Ip Hil 145. Bere gogoeta guztiak Adalbaldori Lopek [...] zerutik 

Lurrera erakarri eutsazan. Ag AL 158. Ezpanetara irri-barrea erakarriaz gizasemeai. Eguzk GizAuz 26. Itun- 

Etxolara txekorra erakarriko duzu. Ol Ex 29, 10 (Ker ekarteko aginduko, Bibl hurrantaraziko). v. tbn. Lek 

SClar 135. 

4. Hacer producir frutos. Larretan emero erorten diren uriek hei belhar eta hazi franko erakharten 


mende. 

961


derauezate. SP Phil 242 (He 244 erakhartzen). Hari erakhartzeko fruitu onak. Ch III 23, 9. Lür gañaren 

trenpatzeko eta hari frütü ezin hoberik erakharteko. Mst III 23, 5 (Ip erakhar; SP ekhar, Ol ekarri, Leon eman). 

Erakartzen ziola bere lurrari lurrak zekarkena baño agitz geiago. Mb IArg I 211. Erakharriko ditu hainaren 

baithan fruiturik nasaienak. MarIl 103. Gure lanek hainitz fruitu erakharriko dute arimetan. Jaur 390. Othoi 

gure landak benedika zaitzu eta erakhar ozute urthean bi uzta edo errekolta. Egunaria 1888, 22 (ap. DRA). 

5. eakarri (V-m). "Mover la embarcación a remos ladeando" Etxabu Ond. 

6. "(Sal), comprobar" A. 

7. Derivar, hacer derivarse (referido a formas lingüísticas). v. eratorri. Kasu horren mota guztiak génitif de 

transposition delako batetik erakarri zituena. MEIG VII 109. Nik asmatutzat neukan hitz erakarria. Ib. 62. 

II (Sust.). 1. Efecto. Aita San Inazioren ur bedeinkatua ta bere erakarri miragarriak. (Tolosa, 1903), tít. 

2. Atracción. Eziñezko amodioaren erakarria konprenitzen dut orain. Txill Let 119. 

erakartasun. Atractivo. v. erakarpen. Erakartasun auek mugi-azita, ba-zun mutillik pranko laguntzalle. 

Etxde JJ 214s. 

erakartzaile (-kh- SP (sin trad.), Urt, H). 1. "Arcessitor, [...] erakhartzáillea, erakharlária" Urt II 251. "Celui 

qui [...] amène, qui gagne" H. 

erakarzale. Causante. Nigarren erakharzalia. Ip Imit III 55, 6 (Mst erakharlia). 

2. "Erakhartzallea, celui qui fait porter" H. 

erakartze. Atracción; llamada. Nola burdina, ezin darraikidikeonean aimant-harriaren erakhartzeari, 

diamanta aitzinean edo bien artean izanez. SP Phil 420. Iainkoaren serbitzurako erakhartze hark zer egin duen 

zure baitan. Ib. 507 (He 514 bokazionearen). Dirua garbian irabazten dala-ta, erakartze geiago duala-ta... 

danak erri aundietara. EgutAr 1963, 8 (ap. DRA). 

erakasbide. v. irakasbide. 

erakasgia. v. irakasgia. 

erakatsaazi. v. irakatsarazi. 

erakatu, erhakatu. Castigar. Amak haier pharkatzen faltak bethiere / eta ni erhakatzen, pietate gabe. Etch 

174. 

erakatxi. v. eratxiki. 

erakeria. v. erokeria. 

eraketa (PMuj). 1. Formación, constitución; organización. Gizarte-eraketa orren alde dagozanak. Eguzk 

GizAuz 37. Erle erria. Lan-eraketa eta banaketa. Ibiñ Virgil 107. Morfologia [...] eta hitz eraketa. MEIG VIII 

108. Hitz berrien eraketa eta bestetandik hartuen forma. MIH 97. 

[Herreraren] eraketak sarritan lauki zuzenak, errektangularrak baitira. "Estructuras". MEIG IX 134 (en colab. 

con NEtx). 

2. (PMuj). Método, sistema. Aukeratutako eraketaren eusteari egoki zaion guzia. "Todo lo que conviene al 

apoyo del sistema excogitado". Zink Crit 29 (v. tbn. 33). Eraketa (método) baten bidez igari egiten duana. Anab 

EEs 1919, 152. 

eraki. v. eraiki; irakin. 

erakida (Lar, Añ)."Conformación", "conformidad" y "contexto" Lar. Moisesen legearen erakidaz inguruko 

epaira egiten edo zirkunzidatzen. Kortazar Serm 175. 

erakidatu (Lar). 1. "Deferir al juicio o dictamen de otro, erakidatu, besteren usteari jarrai" Lar. Bilgumako 

Aldimaitz Zuzendariak, egillearen desioai erakidaturik, erabaki du... (Don, 1883). JFlor. 

2. (Lar), erakidetu (BeraLzM). Conformar, concertar. [Danboliñaren] ots erakidatuan aboz itz neurtuak 

kantatzen zituztela dantzatu oi ziraden. Izt D 45. 

3. + erakidetu. Conformarse. Bere suertearekin erakidatzen eztanarentzat. A. Arzac EE 1884a, 134. 


mende. 

962


Bakoitza bere izatearekin erakidatu edo kontentatzea. Etxeg EE 1885b, 368. Nagusiak alako eskeintza neri egin 

arren, ni ez nintzan erakidetu. Zubill 88. 

erakidetu. v. erakidatu. 

herakierazi. v. irakinarazi. 

erakil. "Timón" Lar y Añ. 

erakile. "Eficaz" Izt VocC. v. eragile; cf. erakintza. 

erakin. (Neol. de Arana Goiri). Hacer saber. v. jakinarazi. Poz-pozik erakiten deutsegu geure irakurliei 

Bizkaitarra ixango dala emetik aurrian epekua (1894). AG 200. 

(h)erakin. v. ihakin; irakin. 

erakintza. "Eficacia" Lar. 

erakitu. v. 1 irakin. 

erakitxi. v. eratxiki. 

herakitze. v. irakite. 

erakori. v. irakori. 

erakotxi. v. irakoiztu. 

erakunde (BeraLzM). 1. Constitución, formación, organización. Izakien erakunde-erroetzaz ditugun usteak 

urri urriak eta osoez osoezak dira. "Las ideas que poseemos sobre los principios constitutivos de los seres". Zink 

Crit 33. Aintziñako bazkun kristarrak gizarte-erakundearen eredu dira. JBDei 1919, 232. Ikaslegai bilketa ta 

oien erakundea (formación). Ib. 257. Agustin doneak ere munduko erakundea soñulari garai baten kantutzat 

jotzen du. Gazt MusIx 70. 

2. Organización, institución. Gure erakunde edo organizazioaren laguntzallerik bizkorren bezela. Ldi IL 

146. Euskaldunek, administralgo eta kultur erakunde ospetsurik ez zutela. In MEIG VI 31. En DFrec hay 613 

ejs., la gran mayoría pertenecientes a la segunda acepción. 

erakusaldi. v. erakustaldi. 

erakusale. v. erakusle. 

erakusbide, erakuspide, erakutsibide. Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX; 

al Norte sólo lo emplea Lafitte. 1. Enseñanza; doctrina. v. erakusgai. Orazioaren gañeko dotriñak edo 

erakusbideak. Gco I 383. Orra gaurko hitz-gaia eta erakus bidea. Ib. 357. Bere erakusbideai jarraitzea. 'Su 

doctrina'. Aran SIgn 69. Modu berekoa orobat bere erakutsibidea izandu zan. Ib. 111. Bere erakusbidez ederki 

gerturik. Garit Usand 61. Bretoi izkuntzaren gaitasun urria, zegon eran beintzat, erakusbide izkeratzat artzeko. 

Lab Y 1933, 254. Erakuspide onaz. Inza Azalp 134s. Erlijiñoaren erakuspide bitartez onbidera etorri zedin. 

Etxde JJ 139. Haren erakusbideari esker kornubieraz normalki hitzegiten hasi zirenak. Mde Pr 260. Platonek 

dakarren Sokratek zerabilen erakusbidea. Zait Plat 91. Sorrera on pixkat ba du bere liburuak, erakusbiderik ere 

bai zerbait. Berron Kijote 83. 

Ejemplo. v. erakusburu (2). Gizarte maila goietakoek emandako erakusbideari jarraitu. Mde Pr 254. 

2. Modo, método de enseñar. Nire erakusbidea bere modukoa ta mietsa daila askok esango dabe. "Método". 

A Gram VIII. Esan degun eran erakutsiko dizut [...] kristau ikasbidea, beste erakusbiderik Erromatik ez 

datorkigun artean. Inza Azalp 22. 

Modo de hacer ver. Siñestea itxoikizunen mamia, ta ageri ez diranen erakuspidea da. Ol He 11, 1 (Ker 

erakuspidea; TB argimendu, Dv erakhuspen, IBk agerpide). 

3. irakuspide. Modo de presentarse. Ixenik eztauka [alderdi orrek]: bai-dauke bere irakuspidiak. Ara emen 


mende. 

963


nagosijak: Euskalerria [...]. Euskalzale [...]. Euskaldun Biltokia. (1897). AG 1611. 

4. Señal, indicio. Burutik [bultziari] darion kea da daramakin ibilliaren erakusbide. TAg Uzt 5. Berrogei 

ogerleko jokatu dizkit oraingoz zuen alde. Nire iritziaren erakusbide oberik nai al-dezue? Ib. 218. Afal-aurreko 

sutaldiaren erakusbide uka-eziña [kea]. Erkiag Arran 11. 

Prueba. Berarizko deia ete-eukan Goikua-gandik lekaretxian irauteko, erakuspide batzuk ipiñi eutsoezan. 

Euzk I 145 (ap. DRA). 

5. Muestra, ejemplo, ilustración. v. erakusburu. Kopla zahar [...] asko ager-arazi [...] erakusbide gisa, 

bere liburuetan ere. Lf ELit 345. Hona zenbait liburu-izen egungo joeren erakusbide. MIH 198. 

- ERAKUSBIDEZ. Por ejemplo. Eguneroko janari-neurria, erakusbidez, iru sail txikiagotan egin bear da. 

NekIr 82. 

erakusburu. 1. Muestra, ejemplo, ilustración. v. adibide (4). Eutsi erakusburutako. Or EEs 1927, 192. Zure 

zorigaiztoko eroria erakusburuz izaki, iñor eztut zorionekotzat. Zait Sof 91. Hutsegite honen erakusburutzat 

Detxepareren bi bertso hautatu dizkigu. MIH 241. 

2. Ejemplo. v. eredu. Oraiaren erakusburu ta argibide. "Ejemplo y aviso de lo presente" (Quijote IX). Or 

RIEV 1929, 8 (Anab RIEV 1928, 611 ikasbide). Lurra bezain agiriko erakusburuek aolkatzen didate ere. Amez 

Hamlet 131. Izadiaren erakusburu zorapenezkoa! Erkiag Arran 185. 

erakusde, irakusde. Doctrina. Irakasi zituan guziak zeruko irakusdean. Kortazar Serm 150. Eraiteko 

mundu onetako kanpoan bere predikazioaren irakusdearen ta ejenploaren azia. Ib. 151. 

erakusdun. v. erakustun. 

erakusgai. 1. Enseñanza, doctrina. v. erakusbide. Akino-ko Tomas santu txit-jakintsubaren erakusgai edo 

dotriñak osoro egoki adierazten zitubalako (BPrad, 1897). JFlor. Jesusen erakusgaia itzalditzera. BPrad EEs 

1913, 220. 

2. erakusgei. Ejemplo. v. erakusburu (2). Baña ausarkixena be [ipuiña], ez da erakus-gei on bat besterik 

pekatari garanon osasunerako. Etxba Ibilt 454. 

erakusgei. (Uso pred.). Haian ützi heda gorotzian aizoer arakhusgei. Egiat 200 (seguramente errata por 

erak-). 

+ erakuskai. Muestra, ejemplo, ilustración. v. erakusburu. Oek ez dira toki txiki bateko erakuskaiak 

besterik. Zenbat eta zenbat geiago Huesca ta beste probintzietan! Munita 23. Orra or erakusgai txiki bat. Ib. 

129. 

3. Señal, placa. Orren oroigarritzat plaka edo erakusgai apain bat eskeñi zioten. F. Labayen in Munita 9. 

erakusgarri. 1. Símbolo. Zerren dan erakusgarri obeto dagokana; beste guziak baño aren anz andiagoa 

duena. Lar SAgust 4. Zeren bildots hau zan haren irudi-anza eta erakusgarria. Ub 92. 

Señal, indicio; prueba. Askotan konfesetea ta lenagoko bekatu andietara biurtzea, erakusgarri da uste 

izateko uts guzurrezkoak diriala konfesiñoak. Añ LoraS 31. Ahal bezenbat buru pikatu eta gurekin ereman, gure 

garaiaren erakusgarri bezala. Prop 1896, 9. Bere amodioaren erakutsgarri edo seinale igortzen ziozkan dohain 

ttiki batzu. Prop 1903, 48. Zeure goguaren zintzotasun eta zuzentasunaren erakuskarri ixanez ganera. Otx 119. 

+ erakuskarri. Ejemplo, muestra. v. erakuskari. Orduko hizkuntzaren erakusgarri zenbait. Mde Pr 256. 

Uzta-erdiko gari eldu-txorta zeraman erakusgarri. NEtx Antz 152. Euskal lirikaren erakusgarri hau. MIH 177 

(se refiere al Biotz-begietan de Lizardi). [Liburu honetan] falta diren gauzak nabarmenegiak dira, eta ez du 

haien hutsa orbel pixka batek estaliko. Ez naiz hasiko erakusgarri bila: sexcenta proferre possim. MEIG II 69. 

"Alzado, diseño de una obra, erakusgarria" Lar. 

2. (Lar, Añ, H). (Sust. y adj.). (Lo) que se puede mostrar; digno de mostrarse. "Mostrable" Lar. "Demostrable" 

Añ. "Erakhusgarria, qui se peut montrer, digne d'être montré" H. Au bai amoriozko prueba erakusgarria! Añ 

MisE 28. Oraingo krutzearen irudipen erakusgarria zan zotz bategaz. (Interpr?). Ib. 9. Baziran batzuk 

erakusgarri jarri zitezkenak. Ayerb EEs 1915, 277 [= '(cuadros) dignos de exponerse']. Zu bezelako gizon 

jakitunentzat erakusgarritzat daukat. A Ardi 79. Urrutiko tokietan eta bazter ibilkaitzetan, erakusgarri ezin 

litezkean lekuetan egiñak bait-daude [irudiak]. JMB ELG 49. Yainko-erantzunok [...] giza-beatzez erakusgarri 

izaki. Zait Sof 81. Norberak erakusgarri berezirik baldin badau, eztau emakumeak aintzakotzat artu barik utziko. 

Erkiag Arran 42. Beretzat erropa erakusgarri ta dezenteak izateari. Erkiag BatB 79. 

3. Enseñanza; ejemplo. Bere bizitza on da garbia erakusgarri andikoa izaten zan. Ag AL 143. Azi ziran, da 

erakutsi iakoezan erakusgarri asko ta onak. Ib. 149. Elizan entzundako erakusgarri eder. Ag G 140. 

erakusgei. v. erakusgai. 


mende. 

964


erakusi. v. erakutsi. 

erakuska. Mostrando. Ea ura al zan bere burua agiriz, idaz-bidez, zintzo ta zuzentzat erakuska diarduan 

kristauaren egitekoa? Ldi IL 49. 

erakuskai. v. erakusgai. 

erakuskari (Dv, A). 1. Muestra. "(He), échantillon, indice, enseigne, marque distinctive" Dv. "Muestra, 

indicio, marca (He)" A. Lhande cita tbn. a Harriet, pero no lo encontramos en éste. v. erakusgarri. 

Perfekzione hek [...] ethorkizuneko bizitzeko doatsutasunen limar eta erakuskari batzu dira. SP Phil 186 (He 188 

mustra edo erakuskari batzu). Esan nahi nukeenaren erakuskari hitz zerrenda hau dakart hona. MEIG VII 179. 

2. (Lar, Añ, H). Profesor, enseñante. "Escriba, entre los Hebreos" Lar y Añ. 

erakuskera. 1. "Amaestramiento, enseñanza" Lar. 

Enseñanza, lección. Atera ditzagun ondoren berak aditzera ematen dizkigun erakuskerak. Etxeg RIEV 

1908, 113. 

2. Estilo (de enseñar). Nire erakuskeraa argi ta zietz aditu ta ulertu al badaue. A Gram IX. 

3. Manifestación. Ikusiko bazendukete bear bezala Jesusen Pakezko ta Maitasunezko erakuskera ta 

agergarri donea! Ag Ezale 1897, 124b. 

erakusketa (G-azp, BN-arb ap. Gte Erd). 1. Exposición, muestra. "Jantzien erakusketa izan da (G-azp), 

soinekoen erakusketa (BN-arb)" Gte Erd 222. Tr. Documentado desde comienzos del s. XX, generalmente en 

textos meridionales. En DFrec hay 107 ejs., todos ellos meridionales. Garai artan Madriden egin zan 

Erakusketara (Exposición) eraman zuan. Ayerb EEs 1915, 278. Margo-irudi erakusketa. GMant LEItz 56. 

Erakusketa nagusirako [= 'Exposición Universal'] gertakizunak. Kk Ab II 186. Gure neskatoko gaztek erakusketa 

batean ezarri dituzte beren eskuz egin lan andana bat. Herr 19-6-1958 (ap. DRA). Guztavo Maeztuk erakusketa 

bat egin eban Bilbon. Alzola Atalak 76. Zaragozako erakusketa. MEIG I 68. 

Manifestación. Indar-erakusketa horrek on egin zion gizonari. Mde HaurB 85. Mediumen indarerakusketak. 

Mde Pr 330. Zabalkundea egiteko alegiña ta erakusketea, langille makal eta bildurtiai deia, 

alkartasun osoko indarra lortu nairik. Erkiag BatB 146. 

2. Enseñanza. Erriko elizan igandetako dotriñ-erakusketa baldin badago. ArgiDL 10. Ogeita lau urtez ari 

izan zan erakusketan. Or SCruz 135. 

erakuski. "Muestra" Bera app. Euskel-Egunkariarekiko azterpen ta zabalkunde-lanak, auen artean dalarik 

Egunkari-Erakuskia ateratzea. Ldi IL 143. Zuen antzearen erakuski bat emaiguzute. Amez Hamlet 75. 

Oiñazearen era, bide ta erakuski guziekin batera. "All forms, modes, shows of grief". Ib. 25. Donostiko 

Aiuntamentuak eratuta, erakuski-azoka bat (Feria de Muestras) egin da aurten. EEs 1922, 188. 

erakuskintza. 1. Enseñanza, lección. Onetan Ama Birjiña ezkutatu zen, onen erakuskintza ederrak guziai 

utziaz. Goñi 40. 

"(Hb), condition d'enseigner, enseignement" Lh. 

2. Exposición. Urte guziez omiasaindu-loreak agertzen dituzte erakuskintza eder batean. Herr 1-10-1959, 4. 

erakuskizun (SP (-uz-)). 1. "Qui mérite d'être montré" SP. 

2. Materia de enseñanza. Kristinautzako siniskizunak, egikizunak, eskakizunak ta artukizunak dira Eleixa 

gizonen lelengo erakuskizunak, ta kristinauben ikasikizunak. fB Ic III. 

erakutsikizun. Enseñanza, doctrina. Erakutsikizun on egiazkoari. 'Doctrina'. Aran SIgn 101. 

erakuskunde (Bera app.), irakuskunde (BeraLzM). Epifanía. (Neol. de AG, creado en 1896, de irakutsi y - 

kunde). Jaunaren Irakuskundia (edo Epifanija) (1896). AG 987. 

Eusko-olerti Irakuskundea. "La epifanía de la poesía vasca". Aitzol in Laux BBa IV. 

erakuskuntza. 1. "Erakhuskuntza, leçon, l'action de la donner" H. 

"Erakhuskunza, remontrance" Lecl. 

2. Muestra, acto de mostrar. Horra zergaitik goiz oroz egiten diotegun Katixima, imajina handien 

erakuskuntzaz legundua. Prop 1912, 171 (ap. DRA). 

erakuslari. Enseñador, que enseña. Erakúslari infámeak, konsejári gaistoak [...] zuén gain dá bérzeak ikasi 


mende. 

965


duen ebástea [...] ta pikardia. LE in BOEanm 310. Beizamako erakuslariak [='el que señala al aizkolari dónde 

debe golpear, etc.'] ezpala jaso ta botatzen zuenean. Ezale 1897, 195a. 

erakusle (gral.; SP (-uz-), Lar, Añ (-ea), Dv, H (-kh-)), erakustaile (G-nav; Dv), erakusla (V), erakustale, 

erakustzale, erakuszaile. Ref.: A (erakusla); Lrq (erakuts); Ond Bac (erakustaile). (El) que muestra. 

"Mostrador, el que muestra" Lar. "Manifestante" A. v. BIDE-ERAKUSLE. Tr. Documentado desde 

Leiçarraga, es usado tanto al Norte como al Sur. En cuanto a la distribución de variantes, después de la forma 

más general erakusle --erakusla en vizcaínos anteriores al s. XX--, la más frecuente es erakustaile (erakustaille, 

erakustalle), que se encuentra en Hiribarren, Lapeyre, EusJok, Prop, Illarramendi, ArgiDL, Orixe y Alzola; 

erakustzalle en J.C. Echeverria (Dev 20), Lardizabal y D. Agirre, erakustzale en Inza y erakustale en Hiribarren 

e Izeta; hay además erakuszaille y erakuxlle en Haraneder, erakutsizalle en la ed. de Iturriaga de Urt de 

Lizarraga, erakustle en Archu, Laphitz y CatS, erakuszale y erakusale en Prop; con i- inicial sólo encontramos 

irakusle en Kortazar e irakustaile en Lapeyre. En DFrec hay 28 ejs. (2 sept.) de erakusle. 

Iainko arrotzén erakusle dela dirudi. "Annonceur". Lç Act 17, 18 (Ol aldarrikari, Ker iragarle, IBk 

berriemaile, IBe predikari). Erakuslerik eta kidaririk gabe. Ax 36 (V 23). Haren borondatearen deklaratzailleak 

eta erakusleak dira. SP Phil 348. Philotea edo debozionerako bide erakuszaillea. He Phil tít. Ama Birjiña bere 

Seme maitearekin bideerakusle izan zan. Cb Josefa 52. Khortea erakustlez da bethatzen. "Conseillers". Arch 

Fab 97. Altzatarraren erakustalle. EusJok II 60 (= 'el que señala al segador dónde debe cortar, etc.'; v. tbn. Ag G 

103, referido al ayudante del aizkolari). Bide makurretik doanak du bide xuxenaren erakusle beharrena. HU Zez 

82. Beti oida norbait gorrotoaren erakusle. Ag G 218. Sakristaua han dugu edergailuen erakusle. JE Ber 22. 

Egiaren Erakustzaletako bakarrik nai dittuzte Liburu Santuak. Inza Azalp 94. Ez bait-du gizon erakustalle 

bearrik. "Homine demonstratore". Or Aitork 404. Orma txiki ostean txotxongilo-erakusleek darabilzkitenak. Zait 

Plat 49. Goizero itxaroten eutsan bere bide-erakusleari. Erkiag BatB 49. Diru hanitz izan-zak, eta bihotz 

erakusle frango izanen duk! Larz Iru 108. Bide on erakustaille. Alzola Atalak 79. 

v. tbn. ES 185. Arr May 144. TAg Uzt 254. Olerti 1960, 11. EgutAr 5-1-1962 (ap. DRA). MIH 96. Erakustale: 

Izeta DirG 23. Biderakusle: Zink Crit 3, Or MB 381, Erkiag Arran 99, Gazt MusIx 175. 

(Lar, Añ (-ea), vEys, H (-kh-), A), erakustaile (V-gip ap. Etxba Eib), irakusle (Ae ap. A Aezk), irakustaile, 

erakustale, erakustzalle (-tsz- Urt III 103), erakutsizalle, erakuszale, erakusale. Maestro, enseñante, profesor. 

"(El) diablo predicador, beargille gaisto erakusle on" Lar. "Escriba, entre los Hebreos" Añ. "Doctor" vEys. 

"Maestro" A. Uriarte, en una carta a Bonaparte (17-8-1857, BAP 1954, 250) propone sustituir maisua de 

Lardizabal por erakuslia. v. irakasle. Bertze erakuslerik eztenean. Mat XIII. Beargille gaiztoa erakusle on. 

"Enseñador". RIs 14. Jakite hunaren erakuslia. Mst III 55, 6 (Ol y Pi erakuslea). Sulezeko gaiztoak eta orien 

eskolako erakusle galgarriak. Mb IArg I 372. Eskribak ziran Juduen Maisu erakusleak. Ub 83. Eleisiak daukaz 

Erakusle jakitunak. CrIc 157. Erakusleai dagote, ez zuri. Añ CatAN 27. Gure maisu edo Erakusle. Gco I 408. 

Gurasoak eta erakusleak. AA I 534. Teologija saagradubaren erakuslaak. fB Olg 44. Oien [doktriñen] 

erakutsizalleak otso galgarriak. LE Urt 190 (en el ms. orig. 67v erakustúnak). Jaun Erakusle On Sebastian 

Laurtangoa. 'Doctor'. Izt C 270. Beste lenagoko erakusleak oraindik Obispo etziran. Lard 500 (cf. 379 

erakustzalle). Yaun erakustailek. Hb Esk 166. Erakusle eta ikhasleak. Hb Egia 110. Erakustale gezurti. Ib. 111. 

Jaungoikoaren hitzaren lenengo erakusleak. Arr GB 137. San Iñazio ikhasle eta erakutsle. Laph 1. 

Ebanjeliuaren erakutsler. CatS IX. Katixima erakustaile bat. Prop 1876-1877, 7. Katixima erakuszale. Ib. 53. 

Erakustaile soberano eta Jainkozko. Lap 206 (V 92). Ez izanen zenbeit apez bederen gehiago, bertzei erakusle. 

HU Aurp 204. Jakitun eta erakusla batzuk. Itz Azald 107. Legeko sazerdote ta irakusle edo doktoriari. Kortazar 

Serm I 66. Zenbait dotriña erakusle. Goñi 12. Erakusle (maisu) on baten menpean. Garit Usand 11. Lagun zintzo 

ta erakustalle ona. ArgiDL 5. Jaungoiko-jakintzaren erakusle-batzordeak antolatu du. KIkG 1. Kalbinoren 

erakusle izandako Wolmarek zion. Inza Azalp 96. Dantzari txikien erakuslea. Lab EEguna 90. Igarkizun illun 

oiek [...] ikasi nitun; au baitzait nere erakusle. Zait Sof 189. Ari zitzaion Balentin Poliri erakusletzat jarrita. 

Anab Poli 99. Esan areri, argi ta garbi, bera nor dan, arako erritxuko txirrunguts-erakuslea. Erkiag BatB 139. 

Eskola handi batean erakusle. Ardoy SFran 106. 

v. tbn. Aran SIgn 14. Ag Kr 130. JanEd II 111. Barb Leg 130. Erakusla: JJMg BasEsc 41, Ur BulaAl 30. 

Erakustle: Laph 122, CatS VI. Erakustalle: Ill Pill 12. Erakustzalle: Ag Kr 15. Irakustaile: Lap 243 (V 110). 

Erakusale: Prop 1886, 133. 

+ erakuxlle. (Lo) que muestra (no referido a personas). "Dedo índice, atz erakuslea" Aq 1371. Gure hitzak 

direla gure arimako izankideen edo kalitaten erakuxlleak eta seiñaleak. He Phil 336s. Sakrifizioaren anz-iduri 

erakuslea. Ub 202. Adimenaren argi zerbait erakuslea isioturik daukat. Ag AL 9. Azkue nor izan genduen 

jakiteko, egin zituenak ditugu erakuslerik aski. MEIG VIII 93s. 

Demostrativo (en gramática). Hitz erakhutsleak. "Adjectifs démonstratifs". Arch Gram 23. Izen lekhuko 

erakhusleak. "Pronoms démonstratifs". Ib. 30. Artikulua, -a erakuslea artikulu bihurtua, ez da euskaraz 

"jatorrizko" gertaria. MEIG VII 122. 

erakusleiho. Escaparate. Idazti-salokiyetako erakus-leiuak. EEs 1916, 222. Dendetako erakus-leioak. 


mende. 

966



erakusleku. "Cáthedra" Añ. Aur onek ganbela artatik, erakus-leku batetik bezela, hitzik esan gabe erakutsi 

dizkitzun pobreza [...] eta desitsastasuna. Arr Orac 160s. 

erakusmahai, erakusmai (Bera). Mostrador (de un bar, de una tienda). Erakus-maiaren inguruan egozan 

arrantzale gazteen artera. Erkiag Arran 18. [Bentako] erakusmaia (mostrador) ezkaratzean. Etxde Itxas 120. 

erakusmen. 1. Advertencia; enseñanza, doctrina. Izango dira adbertenzi edo erakusmenak ifiñiak gure 

nekazari giari oiek. Agric 6. Euren berbakaz eta erakusmen txarrakaz. Itz Azald 100. Eurai [gurasoai] jagokela 

esonde ta erakusmen zuzenak emotea. Ag Kr 108. 

2. (A). Ejemplo, modelo. Zernaitan eginen onen erakusmen (exemplum) ager zaitez. A Itzald II 72. Itzaren 

bidez egin ditu Yainkoak gauza guziak; Itza izan da guzien eredu ta erakusmen. Ir YKBiz 49n. 

3. "(V), manifestación" A. 

- ERAKUSMENEAN. Honradamente. Arein ondasunen jaubegai egiñik, erakusmenian bixi ixango ziñatekez 

ondo ta dedugarri. 'Onoratamente'. Otx 77. 

- ERAKUSMENEKO. Ejemplar; extraordinario. "(V-ger), ejemplar, modelo. Erakusmeneko okaran eder 

ederrak omon dostez (V-ger), me han dado ciruelas muy hermosas, ejemplares" A. Orain ezin esan leike 

erakusmenekoa danik [Ecuador]. A Ezale 1897, 13a. Beretergai on degu, erakusmenekoa. A Ardi 50. Jausi zan 

goi-gottik erakusmeneko braustada bategaz. Otx 157. Erakusmeneko gizon eder-ederra. Zait Plat 14. Uri 

erakusmeneko ori ezagutzeko. Erkiag BatB 170. Beti ipini iaku beste Errien erakusmenekotzat. A Ezale 1897, 

13a. 

erakusmenkeria. Enormidad (en sentido peyorativo). Orreik ixan ete-dira, ba, zuk esan gura ixan 

eztaustazuzan erakusmenkerijak? "Gran cose". Otx 143. 

erakuspen (SP, Lar Sup, Añ, Dv, A, H (-kh-)), irakuspen. 1. Enseñanza; doctrina. "Doctrina, instrucción" Lar 

Sup. "Instrucción, doctrina", "documento" Añ. "Enseignement. Emozue erakuspena zeben exenpluaz (He), 

donnez-lui la leçon par votre exemple" Dv. "Ejemplo" A. Kontzientziaren lehenbiziko mugida, abiadura, 

erakuspena eta konseillua. Ax 420 (V 272). Gizonen erakuspenak eta ordenamenduak irakasten dituztela. He 

Mc 7, 7 (Dv irakhaspen). Osteak miretsirik zegozen haren erakhuspenaren gainean. HeH Mt 7, 28 (Lç, Echn, 

SalabBN, He, Samper y Hual do(k)trina, TB irakasde, Dv irakhasmen, Ur, Ol e IBk erakutsi, Ip y Leon 

erakaspen, Ker irakatsi, IBe irakaspen). Lerro bakhotxak badu bere erakuspena. Hb Egia 90. Brahmaren 

irakuspen bertsuak ditu. Ib. 64. Erakuspen hori daukaten liburu batzu. Prop 1876-1877, 5. Maria Sainduaren 

erakuspen horren aintzinean. Jnn SBi 40. Aphezez trufatuz edo heien erakuspenez khasu guti eginez. Elsb Fram 

IX. Erakuspen edo dotrina ona. DvHtoy Mt 23, 3n. Erakuspen auek [...] Kristau Ikasbidea-ren ariora ematen. 

Inza Azalp 125. Atxikiz bere menean / Beti erakuspenean / Zuhurtziaren gainean. Etcham 96. Beste erakuspen 

bati ere begiak zuzendu diozkagun. Ldi IL 171. [Ebanjelioaren] erakuspenari bizi gehixeago eman nahiz. Lf in 

Casve SGrazi 8. 

Explicación, exposición. Irakuspen hautarik ezagun da erreboteko jokoa plekakoaz bertzerik dela. Zby 

RIEV 1908, 88. 

(Dv, H (-kh-)), irakuspen (H (-kh-)). Muestra. "Ostensio, montre" Dv. "Action de montrer, exhibition" H. 

Ber-anaiak egin ziotzan adiskidetasunezko ta haren berthutearendako prezamenduzko erakhuspenen gainean. 

"Ce que son frère lui témoigna". Birjin 384. Fedea da igurikitzeko diren gauzen izantza, eta ageri ez direnen 

erakhuspena. "Argumentum". Dv He 11, 1 (Ol y Ker erakuspidea). Al-irakuspena egin eban bere besuaz. 

(1897). AG 1535. 

2. Modelo. Eztai-soñekotan ere, oso erakuspen ederrak ditugu. NEtx Nola 16. 

erakuspide. v. erakusbide. 

erakustaile. v. erakusle. 

erakustaldi, erakusaldi (vEys), erakutsaldi (-kh- H), erakuste aldi. Lección; sermón, enseñanza. "Leçon" 

vEys. Ikusi zenduen ezkero bada aurreko erakusaldian zer dan soberbia. Gco II 31. Azkeneko iru 

erakusaldien gaia. AA I 526. Zar madarikatuaren erakutsaldiak entzuten. AA II 144 (sólo encontramos este ej., 

frente a numerosos de erakusaldi). Historijaren jarraipen ta erakuste aldi 2. JJMg BasEsc 22. Onetarako egiten 

zizten erakutsaldi txit egokiak. Bv AsL 82. Era onetako erakusaldiakin. Bv AsL 67. Zintzoro agertzen zituan 

erakutsaldi ederrak. Ag G 59. Jesukristo gure Jaunak bere erakustaldiak ematera ateratzean. Inza Azalp 88. 


mende. 

967


(Bera). Exposición. 1900 garren urteko Erakusaldi edo Exposizinorako lenengo etxea egiten. Ezale 1897, 

7b. 

Función. Erri onetan ere erakustaldi bat egin zuten. Anab Poli 119. Erakus-aldi guztian egoten ziran 

biztuta trinbea ta argi gorria. Osk Kurl 215. 

erakustantza. Enseñanza. Zeruko erakustanz argitu ederrarekin. Mb Arg II 299. 

erakustari (Lar, H). "Mostrador" Lar. "Qui montre" H. 

erakustatz. Dedo índice. Bat adirazitzeko, erakustatza (index) luzatzen bide zuan. ZA RIEV 1928, 591. 

erakuste (A). Manifestación, muestra, exhibición. Ene minzatzea eta ene predikazionea ezta izan sapienzia 

humanoren hitz gogagarritan: baina spirituren eta berthuteren erakustetan. "En évidence". Lç 1 Cor 2, 4 (He 

erakustez; Dv erakuspenean, IBk agerpidez). Fediaren erakuste bat Espiritü Saintiaren eretzian. Bp II 81. 

Agerze ta erakuste gaistoak agerian egiten dituena. Mb IArg I 144. Aragi ikuste ta erakusteak. Añ MisE 140. 

Eleukie ainbeste urrumada ta agin-erakuste egingo. Kk Ab I 92. Eztai-dantza ta arreoaren erakustea. NEtx LBB 

19. 

(Lcc (-zt-), VocB). Enseñanza; ejemplo. "Enseñanza" Lcc y VocB. Ene erakuste hunen aküsantxa falsiak 

ükhen zitit. Mst III 18, 1 (SP, Ch do(k)trina, Leon erakaspen). Erakuste zuzen garbiarekin. Mb IArg I 361. 

Erakuste hura ezertan artu etzuenak. Ub 101. Ikusi degu igaro diran doktrina edo erakusteetan. Mg CO 241. 

Azken emotera lorasorta santu oneri erakuste labur bategaz. Añ LoraS 137. Dala erakuste ederrakin, dala 

ejenplo onakin. AA III 550. Erakuste oneko liburubetan. fB Olg 7. Urretik bere ibillera, erakuste eta egiteai 

segitzeko. 'Doctrina'. Aran SIgn 14. Zuen onerako ematen dizkitzuetan erakuste eta gaztiguak. AJauregi EE 

1885b, 214. Euk emoten egunoro erakuste barriak. Ag AL 73. Berak emango dizkitzun erakuste (konseju) onak. 

ArgiDL 39. Iges egingo diegu munduari ta bere erakuste gaistoari. Ib. 135. Lanaren ikustekoa ta erakustearen 

ederra! Zait Plat 20. En DFrec hay 2 ejs. 

Ejemplo, modelo. Orra erakuste, ta exenplo gaistoarena! Mb OtGai III 43. - ERAKUSTEZKO. Didáctico. 

Idaztankera ere erakustezkoa (didacticoa) du. Or EEs 1927, 192. 

erakuste aldi. v. erakustaldi. 

erakustegi. Escaparate. "Mostrador" Lar (sg. DRA, pero no lo encontramos). v. erakusleiho. Beza 

erakustegi edo eskaparate apain bat ere. Ldi IL 117. 

Museo; sala de exposiciones. Baionako "Musée Basque" erakustegian. Herr 19-9-1957, 3. Amerikanoek 

altxatu zuten erakustegi edo "espozizione" bat. SoEg Herr 31-8-1961, 1. Zenbait museo eta erakustegitan. MEIG 

IX 134 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 4 ejs. de erakustegi y uno, sept., de irakustegi. 

erakustetxe, erakuts-etxe. Pabellón de una exposición. Frantziak begiratuko duenaz geroz bere erakutsetxea. 

SoEg Herr 30-8-1961, 3. 

erakustoki. Museo. Iruñako erakustokian dagon burdiñorizko aizkora. JMB ELG 71. Baionako Euskal 

Erakus Tokirat jo zuen beraz. Xa Odol 88. Parisko Erti Apaingarri erakustokian. MEIG IX 143 (en colab. con 

NEtx). 

Escaparate. Dendarik onenetako erakustokietan. MEIG I 66. En DFrec hay 9 ejs., 2 de ellos 


erakustun (B, L), irakustun (Ae; Lar), erakusdun. Ref.: A (erakustun), A Aezk (irakustun); Izeta BHizt. v. 

erakusle. "Doctrinero, jakinbearraren irakustuna" Lar. "Maestro" A. Alabér daike izán danza artes ta 

habilidade, baitire ortáko ere erreglak eta erakustunak. LE Bail 221. Disputatzen dute erakusdunak edo 

doktoreak. LE Urt 403 (en el ms. 143r erakustúnek). Irakustun Juan Peralta. 'Doctor'. Izt C 270. Legearen 

erakustun lehenbizikoetarik zena. Etcheberry 173. 

Titulu berak ukan ere bitzate erakustunek. JE Bur 51. Askoren erakustuna. SMitx Aranz 143. [Gazte lilistatü 

horik] hain arrahenki adelatü dütien jandarmeriako jaun erakustünari. Herr 8-6-1961 (ap. DRA). 

Mostrador, que muestra. Ibillia zan bide-erakustun batekin. Or SCruz 47. Atzetik ez-baiña aurretik 

erakustun ioan nai du. "Ducere". Or Aitork 284 (v. tbn. Eus 233 "entrenador"). 

erakustungoa. Enseñanza, oficio de enseñar. Ez zelakoan erakustungoako eta ikhastegietan egoiteko 

egina. Prop 1901, 27. 


mende. 

968


erakustzaile. v. erakusle. 

erakutsarazi (Urt IV 392), erakutserazi. 1. Mostrar. Iauna, sentiaraz eta erakutsaraz diazadazu neure 

baithan zeure miserikordia. Harb 352. Zeren Elizak [Aparizio] hortan hirur misterio handi ohoratzen baitütü, 

zoñek Jesüsen goratarzüna erakuts erazi baitie. Bp II 24. Gantz-neurtzea. [...] urik ba duan ala ez erakutsi 

araziko duana. Oñatibia Baserria 124. 

2. Hacer enseñar. Mundu guzian Ebanjelio santua erakuts-erazteko itzez. Bv AsL 76. 

erakuts-etxe. v. erakustetxe. 

erakutsi (gral.; Volt 96, SP, Urt IV 392, Ht VocGr (-kh-), Lar, Añ, Lecl (-kh-), Gèze, Dv, H (+ -kh-)), erakusi 

(Lar, Añ, H), erakutxi, irakutsi (Ae, S; Lcc, Dv, H (-kh-)), irakutxi, idakutzi (V-gip), eratsuki (R-vid; Dv (R)), 

eretseku (R-is). Ref.: A (erakutsi, eratsuki), A Aezk (irakutsi); Bon-Ond 158; Lrq (erakuts, irakuts); Etxba Eib; 

Iz ArOñ (idakutzi), R 400; Elexp Berg. 

Tr. De erakusi, que es la forma habitual en Pouvreau, encontramos tbn. algunos ejs., en muchos casos posibles 

erratas, en Lazarraga (donde no es seguro que represente una fricativa), Isasti, Cardaberaz (Eg II 164), Mihura 

(118), Añibarro (EL 1 162), Aguirre de Asteasu (III 621), fray Bartolomé (Olg 121), Lardizabal (81), Bilintx (54), 

T. Aguirre (Uzt 271) y Munita (32). Tartas usa tanto africada como fricativa en Onsa (118, 60) y generalmente 

fricativa en Arima (18). La forma con i- inicial se documenta desde Voltoire (167); es la única que encontramos 

en Astarloa, y aparece --junto con era- (más frecuente)-- en Haraneder, Hiribarren (Egia 67), M. Elissamburu 

(Fram 159), Lapeyre, Diharasarry, Iturzaeta (Azald 120), Barbier (Leg 142), Zerbitzari (IxtS 14), Anduaga 

(AUzta 129) y Mattin (115). Duvoisin cita irakutzi, pero la fuente es Astarloa, poco seguro en las sibilantes. 

Arana Goiri (2338) propone distinguir erakusi "hacer ver" de irakutsi "mostrar". Haraneder usa habitualmente 

formas con palatal (erakhutxi Gudu 47, irakutxi ib. 44); en Chourio alternan erakutxi (III 18, 3) y erakutsi (I 19, 

7). Hallamos erakuisten en Argaignarats (DevB 26). En los textos roncaleses se documenta eratsuki. Hay además 

erekutsi en un texto de Fuenterrabía del s. XVIII. En DFrec hay 433 ejs. (56 sept.) de erakutsi y uno de irakutsi. 

Las formas sintéticas de conjugación, documentadas ya en Dechepare, Lazarraga y Oihenart, parecen 

conservarse mejor en la tradición vizcaína; así, las encontramos en Moguel, Añibarro (EL 1 101), Zavala (Fab 

RIEV 1909, 33), Uriarte (MarIl 9) e Iturzaeta (Azald 215); en el s. XX su uso aumenta y se extiende a los demás 

dialectos meridionales, encontrándose tbn. en algunos septentrionales como J. Etchepare. 

I (Vb.). 1. Mostrar; demostrar, poner en evidencia. "Montrer, faire voir" SP. "Authenticar [...] egia dala 

erakutsi" Lar y Añ. "Eretsekuzán gaizón, enseña buen ejemplo" Iz R 400. Tr. Documentado desde Dechepare, 

es de uso general en todas las épocas y dialectos. 

Neure gogoa nerakutson sekretuki han barna. E 143. Abil, eta erakuts iezok eure burua Sakrifikadoreari. Lç 

Mt 8, 4. Oi beazatu badagi bere, / ez erakusi bildurrik. Lazarraga 1182v. Krueldaderik baderakuso / beoke beti 

tristerik. Ib. 1182r. Erakutsi egiguzu gure eriotzako orduan Jesu Kristo zure fruitu bedikatua. (Areso, c. 1591). 

FLV 1991, 121. Jesus [...] erakuskuzu (Isasti, c. 1620). TAV 3.2.12. Ezin erakutsi dezakegula berze gauzetan 

garadela aien debotoak. Ber Trat 19r. Elkhargana erakusten dute aiherkundea. EZ Man I 54. Erakutsiko neusten 

gañibitia. EgiaK 87. Hala erakutsi du, erakusten du, eta erakutsiko du bere iustizia. Ax 569 (V 365). Bada dela 

hori egia / prest nun erakustera. O Po 29. Bere begitartea erakusi zioenean. SP Phil 440. Kolerari erakutsozu 

kolera. Gç 102. Olioak zer erakusten dü Konfirmazionian? Bp I 64. Nork erakutsi darok builluzgorri intzela? 

Urt Gen 3, 11. Proximoari bere presentzian erakutsi bear diogun benerazioa. OA 171. Erhiaz erakutsi gabe. ES 

196. Erakutsi dazaguzu zeure sabeleko fruitu Jesus. El 7. Auxe dok bide obia / Ene kontra baldin badatoz: 

orpoak erakustia. Acto 229. Zure hunki eginak dütüzü eta hek erakusten dizie [...] hun zirela. Mst III 22, 2. 

Nolako goarda ta patroi ongillea dan erakusten zuela. Cb Just 75. Erakuts diezadazu Samuel. Lg I 294. Bere 

semearen aurkitzeko erakutsi zuen lehia. Mih 126. Onduteko gogorik ez darakusela. Mg CO 198. Erakusten 

digun bideari jarraioaz. Gco I 463. Goiak salgai bezala erakusten dirala. AA I 442. Ezpaitu sumindurarik 

erakhusten. Dh 257. Irakusten deutsaguzala geure zaurijak. Astar II 277. Experienziak berak sobera baizen ez 

derauku hori erakhusten. Jaur 110. Erakutsi egizu zariala gure Ama. Ur MarIl 99. Munduko Erreinu guzien 

edertasuna erakutsi. Lard 373. Kolkoa zabaldu eta erakutsi zion. Arr May 58. Hobiak berak ere erakutsiko du 

Jainko dela. Jnn SBi 5. Jinkoak erakutsi zian zonbat onhetsi zian Pierre Maitiaren egitatia. Ip Hil 166. Ez badu 

irakusten nahi dela zinez Andre Dena Mariaren haur izan. Dih MarH 29 (ap. DRA). Kanpotik ezer erakutsi 

ezarren. Itz Azald 38. Erakutsi dautzut Egiaren hirugarren itxura. JE Bur 158. Erakutsi zion bere asarrea. Ag G 

98. Dirua eskatzen didatenai ortzak erakutsi. Muj PAm 38. Lurrean zerbeit erakusten ziola. Barb Leg 62. 46-47 

malla erakutsi izango ei-ebazan [termometroak]. Kk Ab II 103. Abaraskaz erleak darakusan ertigintasuna. Ldi 

IL 127. Ondo dabiltzala erakutsi. Eguzk GizAuz 136. Neguko irribarre bat zerakuskion uda-egun horretan. Mde 

HaurB 95. Eure ipurdia erakutsi. SM Zirik 46. Erhiarekin bixkotxa untzia idekirik erakusten dio. JEtchep 26. 

Zer idatzi duzu? Erakutsi! Arti Ipuin 39. Zenbat kilometro palta ziran alperkeriz erakusten zidaten arrieri 


mende. 

969


begira. Anab Aprika 81. Onek erakutsiko digu Elorrio. And AUzta 60. Benetako eskerrona erakutsi. Alzola 

Atalak 132. Erakutsi duten eskuzabaltasuna. MEIG VIII 57. 

(gral.; Lcc, Añ, H (-kh-), VocB), irakutsi (Foix ap. Lh), erakusi, erakutxi, irakusi, eratsuki (R-vid). Ref.: A 

(erakutsi, eratsuki); Bon-Ond 158; Etxba Eib; Iz Ulz; Holmer ApuntV. Enseñar. v. irakatsi. Tr. Menos usado 

en esta acepción, aunque encontramos testimonios de todas las épocas y dialectos. Eztakienari erakustea. Mat 

20. Anreoi erakusteko danzori (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Asko daki zarrak, erakusi bearrak. RIs 9. Iaun onek 

erakutsi digun orazioa. Ber Doc 135v. Aita batek bere semeari ofiziorik erakusten etzioenean. Ax 32 (V 19). 

Eraku[t]si eta predikadu ebeen Kristoen legea. Cap 149. Egiteak egiten derakuske. O Pr 498. Eskualdunei bere 

hitzkuntzaren ethorkia eta hatsapenak [...] bere hitzkuntza propialean erakustera. ES 190. Nola bizi erakustea 

gatik. Iraz 17. Zer dotrina erakutsi zue? El 22. Erakusten beiteie lürreko gaizen mesperetxatzen. "Docet". Mst III 

4, 4 (Ch erakuxten; SP irakasten). Legea ez dakitenai erakustea. Cb EBO 50. Guri geren gauzak egiten 

erakusteko. Mb IArg I 150. Predikatu eta erekutsi (Fuenterrabía, 1778). ETZ 138. Batzuek 

erakusteko, besteak ikasteko. Ub 148. Erakútsi ta manatuzígu erráteko. LE Ong 85v. Eztakie dotrina ongi, 

beintzat umeai erakusteko eran. AA II 83. Ez dabee bardin erakusten maisu guztiak. fB Ic I 12. Irakutsi 

eutsen Apostolubai zelan meza esango eben. Astar II 209. Guri bizitzen erakustea gatik. CatLuz 12. Guri 

erakhusteko Jainkoa ganat ihes egiten. Jaur 130. Mündiri erakutsi ükeiten berthüte. Etch 460. Erakutsi egidazu, 

Andria, egiten zure borondatia. Ur MarIl 90. Jesus bazebillen egunez Elizan erakusten. Lard 413. Erakusten 

digute langilleak eta kontuzkoak izaten. It Dial 27 (Ur erakusten; Dv irakhasten, Ip erakasten). Haur mulzu bati 

erakustean zeruko egiak. Hb Egia 154. Katiximaren erakustia. CatS VI. Jakintza eta oitura prestubak umeai 

erakustea. Aran SIgn 95. Irakutsi zautaten [...] gizonaren geroko zortea estimatzen. Lap 16 (V 10). Morroiai 

gauza onak erakutsi. Ag AL 69. Asi zau solfaren eratsukitan. Mdg 128 (Hual Mt 4, 23 erakustan). Erlisionearen 

erakusten ibil dadiela eskoletxeetan. JE Bur 55. Ezin du gezurrik edo kaltezkorik erakutsi. Inza Azalp 101. 

Liburuetan eta kazetetan irakurtzen erakutsi. Barb Sup 9. Latin erakutsi ziola. Or SCruz 17. Egiten erakutsi / 

Zeuskuzan biarrak. Enb 79. Maestra ederra billatu zaitut / eskola erakusteko. Tx B I 79. Zuaitza maitatzen 

erakusteko. Munita 29. Tximiñuari biarrian erakustia. SM Zirik 112. Senak erakusten dio gauza ura geiago ez 

egiten. Vill Jaink 71. Berak gogoz ikasi eta ahal bazuen besteri erakusteko. Ardoy SFran 213. Nai dukela 

irakusi uskaraz xardokitzen. ZMoso 55. Ez naiz hona etorri inori erakustera euskara maitatzen. MEIG VII 129. 

(Intrans.). Mostrarse, aparecer. Cf. supra ejs. de bere burua erakutsi. Zuek ere kanpotik gizonei erakusten 

zarete iusto. Lç Mt 23, 28. Iainkoa han erakusten balitzaiku bezala. Lç Ins D 3r. Bañan erakusten bada nihor 

kontra fermurik. EZ Man I 66. Nola zure aitzinean / Irakuts daite beldurrez? Hm 169. Ehon erakutsiko 

zaita / Anderaurenik, ez eta neskatorik / Ni nizan bezain zori gaitzetakorik? O Po 22. Iustu erakusiren zare. SP 

Phil 335. Handiek egiari trufa egitean / Erakusten direla gaxtagin bidean. Hb Esk 194. 

(Part. en función de adj.). Presumido, que gusta de exhibirse. Au dá habilidádea ikastenduténa presumitu 

txoroék, erakutsiék, danzariék. LE Matr5 295. Ze apaiñduba izan dan, ze buru erakutsija. JJMg BasEsc 160. 

Anunciar. "Gaur erakutsi dabez neska zar aren irugarren deiak [...] (V-m)" A. "Anunciar, por ejemplo las 

fiestas de la semana (V-m)" A Apend. 

2. Señalar, fijar. "Ordenuz erakutsi dio, il lui a légué par testament" Dv. "Kontratuz erakustea, reconnaître par 

contrat" Ib. "Besta erakutsia, fête reconnue" Ib. Zure Maiestateari aditzera emaiteko lekhurik oraindarano ez 

ukhanik orain erakusten baitrauku ordu haur. Lç Ins F 7r. Elizan badire hanbat besta erakhutsiak Jesusen ama 

benedikatuaren ohoretan. Dh 264. 

3. (V, G, AN-5vill, B, BN, S; Añ, Dv). Ref.: A; Asp ANaf; Gte Erd 277. "(Hacer que otro) padezca, erakutsi; 

mucho nos hizo padecer, asko erakutsi euskun" Añ. "Min batek zernahi erakutsi dio urthe batez" Dv. "Hacer 

padecer" A. "Bettiri-dantza erakutsi, hacerle pasar las de Caín; tbn. senperrak erakutsi, como gorriak erakutsi" 

Asp ANaf 658. "Sekulakoak erakutsi zizkion (G-azp), senperrak erakutsi zizkion" Gte Erd 277. Lurreko 

Justizijetan eriotzaren bat egin dabenari, zer erakusten ez deutse? Mg CO 15 (tbn. CC 10). Israeltarrai ainbeste 

erakusten zieteen etsai zital eta dollorrai. Lard 136. Barkatzen zizkat arrebatzakoari (koñatari) neri erakutsi 

zizkidan latzak eta beltzak. A Ardi 20. 

4. Dar resultado (?). Faruxetan eta trefletan hainitz erakhusten du [gernu-ongarriak]. Dv Lab 167. 

5. "Edurra erakutsi (Markiña-aldean) [...] esaten da beste toki batzuetako edurra iausteagaitik" A Ezale 1897, 

167a. 

II (Sust.). 1. (V; vEys s.v. ikusi, Dv), irakutsi. Ref.: A; Etxba Eib. Ejemplo; enseñanza. "Onen erakutsira 

(Lard), à son exemple" Dv. "Erakutsi onean umeak azi (V-gip), educar a los niños con buen ejemplo" A. 

"Enseñanzas, doctrina" Etxba Eib. v. erakuspen. Tr. Documentado en textos vizcaínos desde principios del s. 

XIX, y tbn. en guipuzcoanos a partir de mediados del mismo siglo. Con i- inicial sólo lo encontramos en Uriarte 

(BulaAl). 

Azi ditubee zelo santu bategaz erakutsi onian. fB Ic III 323. Ez dozu nire erakutsijeen biarrik. JJMg BasEsc 

161. Berbeta eder erakutsi andikoa. Zav Fab RIEV 1907, 91. Neskatillatxuak artu zituzan erakutsi oneek. Ur 

MarIl 101. Ondo-esanak eta erakutsiak. Lard 207. Esan dan irakutsi, dotrina eta yaiyari. Ur BulaAl 19 (cf. ib. 

14 erakutsi; BulaG 527 erakutsi). Lenengoai ematen ziezten erakutsi onak. Arr GB 138. Erakutsi eder 

miragarriak eman zizkigun. Aran SIgn 44. Gurasoen erakutsia. Ag AL 124. Seme-alabai erakutsi onak eman. 


mende. 

970


KIkG 53. Jainkoaren erakutsia arturik. Inza Azalp 130. Jesukristoren erakutsiak zabaltzen. ArgiDL 58. Erakutsi 

ederra / Orraz emon dok. Enb 170. Erakutsiya emonaz. Kk Ab II 144. Erakutsia emanez zuten / bizkorrenen 

aitzindari. Or Eus 194. Gogoan artu erakutsi au. Munita 43. Eskatu ziekat ene erakutsi txarrei lur emateko. 

Etxde JJ 278. Gaur eguneko jauntxuentzako / zer erakutsi ederra! BEnb NereA 145. Erakutsi au bage. Zait Plat 

105. Auzoko gizonei Irugarren Ordena jartzeko erakutsiak ematera. And AUzta 73. Moralaren erakutsiak. Vill 

Jaink 82. Dotriñako erakutsiak. NEtx LBB 30. Lendabiziko erakutsia / bear zuten etxetikan. Uzt Noiz 110. 

Jendetza hura harriturik zeukan bere erakutsiekin. IBk Mt 7, 28 (Ur erakutsiaren; Lç, Echn, SalabBN, He, 

Samper, Hual do(k)trina, irakasde, HeH erakhuspen). 

Sermón, lección. v. erakustaldi. Erakutsi onetan esango deutsut. fB Ic III 349. 

(V ap. A). Muestra, manifestación. "Erakutsirik emon ez (Vc), no manifestar, no dar muestras, disimular" A. 

Umiltasun ezin geiagoko erakutsi onen ondoren. Lard 440. Bere esker-erakutsia. Ib. 139. Poz erakutsi andiak 

egiñaz. Arr GB 119. Esker-erakutsitzat. A Ardi 133. Esker-on erakutsi ederrik artutako andoaindarrak. Munita 

10. 

2. Regalo. v. ESKU-ERAKUTSI. Erakutsi eder bat bial dezaion bere laguntza-ordañetan. NEtx Antz 146. 

Ainbeste itz eta pitz, sariaren antzekoa barik, zigorraren erakutsia irabazteko! (Interpr?). Erkiag BatB 195. 

- ERAKUSTEKO. Demostrativo (en gramática). Adberbio [...] Erakustekoak, en, horra, ecce, huna, &c. ES 

369. 

- ERAKUSTERA(T) EMAN (Dv, Lh). Mostrar; dar a entender. "Faire semblant, simuler, donner à entendre" Lh. 

Tr. Documentado desde Axular, es más frecuente al Norte. Kanpoan ere giristino garela erakustera eta 

aditzera emaitera. Ax 327 (V 216). Akzione hartan erakhustera eman zian egiaz gizon zela. Tt Onsa 150s. 

Haurrak eman zuen berehala erakusterat bere alegrantzia. Lg II 101. Erakustera eman zien Jinkuak abandonatü 

ziela. CatLan 44. Alik onduen erakustera emon daukagun pozkaria. CrIc 141. Hainitz exenplu zeinek 

erakhusterat emaiten baitute. MarIl 129. Emaiten du erakhusterat bere ahaidea zerbitzatzeko duen desira. Jaur 

355. Erakusterat ere bortzaldiz ematen. Hb Esk 209. Erakustera emateko [...] ezin hel daiztekela. Dv LEd 72. 

Denborak erakustera eman zuan zein egia aundiya zan. Bv AsL 64. v. tbn. Elzb PAd 1s, Lap 318 (V 144). 

Jainkoaren alde garela erakusterat emateko. Jnn SBi 148. Hori dakote sendiarazi edo erakustera eman. Elsb 

Fram 108. Erakustera eman nolakoa den. JE Bur 33. Ihardoki behar dut, eta deusik ez irakusterat eman. Barb 

Sup 156. Etzioten deus irakusterat eman. Zerb IxtS 27. Harek ere biziki maite nuela erakusterat eman daut. 

JEtchep 109. Gauza bat nai izaten digute erakustera eman. Vill Jaink 82. Badaki Nikanor-ek ugazabanderak ez 

dakiana. Ala, beintzat, erakusten emoten ez dauana. Erkiag BatB 148. Jaun horri erakusterat eman zioiat. Larz 

Iru 42. 

- ERAKUSTE-ZALE. (El) que gusta de mostrar. Neskatilla ibilltau, buru erakuste zale ta gauza nasaijakaz 

lotsatuten ez ziranak. JJMg BasEsc 122. 

- ESKU-ERAKUTSI. v. eskuerakutsi. 

- EZIN ERAKUTSIZKO. "Qu'on ne peut montrer, faire voir" Dv. 

Etim. Causativo (inf. -ra-) de ikusi. Para una posible explicación de la africada, v. FHV 289, n. 16. 

erakutsibide. v. erakusbide. 

erakutsizalle. v. erakusle. 

erakutsle. v. erakusle. 

erakutzalle. v. eraentzaile. 

eraldakor (BeraLzM). Transformador. Aizea lurraren eraldakorrena da, batezere ondar lurretan, Sahara 

eta Gobi-ko bakartegietan aizeak 1.000 kilometroraño eramaten ditu ondar pilloak. EgutAr 20-1-1960 (ap. 

DRA). 

eraldatu (Lar), era-aldatu. Transformar. "Transmutar", "trasponer" Lar. Gure oldozmenean eraldatutako 

nabaipenak besterik ikusten ez dutenen eraketa. Zink Crit 33. ["Mendi-mendian"] eraldatu zuen bakarlari ta 

gizon ta emakumeak abestutzeko. Garit Usand 38. Suaren baitango indarrez dana eraldu ta eraldatu egiten da 

lurbiran. Zait Plat 35. Jainkoak naiko du-ta alabear au era-aldatzea. Berron Kijote 85. 

eraldatze. Transformación. Txala zure semea dala, beia berriz, zure mirabe, nik atzo ildakoa [...]. 

Eraldatze oek biak, zure emazteak egin ditu. G. Larrañaga EG 1957 (1-2), 39. En DFrec hay un ej. más; hay 

además uno de eraldakuntza. 


mende. 

971


1 eralde. "(V, msOch), comitiva" A. Egunero badatoz / jende kanpokoak / ikustera eralde (comparsa) / plaza 

berrikoak. Echag 185. 

2 eralde (BN-baig-ciz ap. A; VocBN), eralte (-iak S, Foix ap. Lh). "Farine qui reste à la fin de la mouture, après 

que les pierres en ont rendu la masse, suivant leur jeu habituel, ce qui reste est fort peu important en égard à la 

dite masse, et dont le meunier fait son profit" VocBN. "Harina que queda al fin de la molienda" A. "Farine 

arrêtée autour des meules et du réservoir" Lh. 

3 eralde (Lar). Razón. Guziz bekaizturik eta eralde edo arrazoi aundiarekin minzatuko lirake gure kontra. 

Izt D 103. 

er-alde. v. herrialde. 

1 eraldi (V-m-ple-gip ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), era-aldi (V ap. A). 1. Rato, momento; tiempo, periodo. 

"(A) ratos perdidos, eraldi utsetan" Lar y Añ (tbn. s.v. temporada). Cf. Ezale 1897, 272b: "Bost berba gitxienez 

dagozala erderazko tiempo adierazoteko, [...]. Eraaldi, adiune, astiune, [...], arte, bitarte, ereti, zori, muga, 

beta". Tr. Documentado en autores vizcaínos del s. XIX. 

--Zetako ifini zituban lau denporako barubak? --Eraldi guztiak konsagrau gengizan penitenzia ta negarrari. 

CrIc 104. Ill neindeke arako gatx-bide ta eraldi deungean. Añ EL 1 22 (EL 2 26 era aldi). Bete albait ondoen zeure 

eraldi ta estaduko ardurak. Ib. 82. Yadietsi al neikezan astiune ta era aldiak, erle egille aituaren antzera emon 

bear nituzala. Añ EL 2 5 (EL 1 3 eraldi utsak). Misiño Santuak dirauan eraldiak. Añ LoraS 5. Eraldi batean 

[lamiñak] oso ugaritu eiziran Bizkaiko Arrati aldean. Ag AL 63. Bera izaten zan, beste eraldietako esateak 

aztuta, Malentxoren goramenik atsegiñenak antolatzen zituana. Ag G 136. 

2. Estado. Beiñbere eraldi ta tentun batean ezin gelditu dan izatearen itxuran. "In eodem statu". Ag AL 101. 

3. "Accesión de calentura, eraldia (AN)" Aq 863 (no es seguro que se trate de la misma palabra). 

- ERALDI ONEAN. "(A buen) tiempo" Añ. "Eraldi onean, gaixtoan, en temps favorable, inopportun" H. 

- ERALDIZ. "Cómodamente, eraz, eraldiz, era onean" Añ. 

- ERALDIZKA (Lar, Añ, H A). "(De) rato en rato", "(viene a) temporadas" Lar y Añ. 

2 eraldi. "(L, Sal), apertura" A. 

heraldiko. Heráldico. Heraldiko hizkuntzan duzu izenburu hori. Mde Pr 56. 

eraldiro (Lar). Temporalmente. [Purgatorioan] padezitzen dute eraldiro Jangoikoa ez ikustearen pena. 

Legaz 56. 

eralditxo. (Dim. de 1 eraldi). Rato, temporadita. Lore etxolatxua / polita biziro, / naikeran egoteko / udan 

egunero / eralditxo batean / nekatu ta gero. Echag 137. Ezeben mutill zar au [...] eralditxo batean ikusi. Ag Kr 

183. 

eraldu (BeraLzM). Formar, dar forma, organizar. v. eratu. Bere lagun batzuek eralduta, [...] egin zan 

Maria-Cristina arrotztegian bazkari-jai eder bat. Garit Usand 46. Zabalaren aburua zuzena balitz, berak 

eraldutako "zaust, zausku [...]" be zuzen legokez. Eguzk LEItz 24. Bear dan bazkun ori izendatu ta eraltzeko. 

Belaus LEItz 116. [Neurtitz] euskera errikoi, mamintsuz eralduak. RIEV 1928, 654. Berialaxe eralduko geunkez 

[erespatzak eta abespatzak]. Kk Ab II 125. Irudi-eraldu ta atera nin nere egunkaria. TAg GaGo 72. Sustrai oiek, 

denak alkarturik, egin eta eraldu dute euskal-edesti guztia. JMB ELG 9. Non dago gizonaren askatasuna, geroa 

engoitik oraina aurretik eralduta badago? Mde Pr 328. Suaren baitango indarrez dana eraldu ta eraldatu egiten 

da lurbiran. Zait Plat 35. 

erale. v. edale; eraile. 

eralgiketa. v. 1 eralketa. 

eralgintza. Formación, plasmación. Ektoplasmaren eralgintza arnas egiteari, hatsegiteari datxikola. Mde 

Pr 332. Ektoplasis (ekto = at, atera; plasis = eralgintza). Ib. 335. 

eralguntza. Delegación. Donostiako Albiste ta Turismo Eralguntzak euskal-irratsaio leiaketa sortu zuen. 


mende. 

972


NEtx LBB 127 (v. tbn. ib. 77). 

eralkai. "Eralkaia, iriña eralkitzeko baiaren azpian eukitzeko egurra" J. Etxeberria EEs 1931, 38. v. eralki (II). 

2 eralketa. Formación, plasmación. Cf. eraldu. "Ektoplasma" (ekto = at, atera; plasma = eralketa) deitu 

zuen. Mde Pr 332. 

2 eralketa. 1. "Sonsaca, el acto de sonsacar, [...], eralketa" Lar. 

2. +eralgiketa. Gasto. Amar dukat ordaindu bitza Anaidiaren diru-eralketarako. Eguzk RIEV 1927, 430. 

Aurreneko eralgiketak zer ondoren lekarkeen. Alt EEs 1930, 124. En DFrec hay 12 ejs. de eralketa. 

eralki (G; Lar, Añ), eralgi (V; Añ, H), eraulki (G-goi-azp), eraulkitu (G-azp), eaulki, iralki (AN-gip-5vill, B; 

SP (sin trad.)), iraulki (AN-larr, L; Dv), iralgi (V-gip; H), ialki (y- G-nav). Ref.: A (eralgi, eralki, eraulki, iralki, 

iraulki); Etxba Eib (eralgi, iralgi); Asp Leiz2 (iraulki); Iz ArOñ (erálgi), UrrAnz (eraulkittu, iriña), Als (yalki); 

Elexp Berg (eralgi). 

Tr. Propio de la tradición meridional, se documenta en los textos desde mediados del s. XVIII. Hasta el s. XX, 

eralki es la forma empleada por los guipuzcoanos y eralgi por los vizcaínos; en los alto-navarros (Mendiburu, 

Lizarraga de Elcano y tbn. en alguna ocasión Orixe) aparece iralki. A partir de principios del s. XX, y 

especialmente en su segunda mitad, el uso de eralgi (aunque casi exclusivamente en su acepción de 'gastar', 

originalmente vizcaína) se extiende a autores guipuzcoanos e incluso a algunos septentrionales. Hay además la 

forma eaulki en T. Agirre. En DFrec hay 3 formas de eralgi y una de eralki. La forma del sust. vbal. suele ser 

eralkitze o eralgite, aunque encontramos la forma ealten en BasoM. 

I (Vb.). 1. Cerner, tamizar (sentidos prop. y fig.). "Iralgi biar izaten da galbaixan arto-uruna" Etxba Eib. 

"Erálgitteko [...] uruna erálteko" Iz ArOñ. Harriet da la forma eraialgi (que parece facticia) de la cual hace 

derivar eralgi, eralki y eragalki (?); añade además eraulki y eaulki, sin precisar en qué acepciones se dan estas 

variantes; s.v. iralgitzea cita (erróneamente) a Iturriaga, y añade la forma iralki. En LE Urt 178 se encuentra 

nork eralki oietik, recogido por Azkue; se trata sin duda de una errata por eraiki; cf. ms. 63r ea ots xaiki. v. 

bahetu. Iralkitzen da iriña. Mb OtGai III 277. Lazki, txusto ta ertxi iralkitzen da an (239). LE-Ir. Urun 

eralgitia. CrIc 63. Eralgi biar da bae zarratuban. Mg PAb 151. Eioten da, eralgi, alderatu zaia. Añ LoraS 55. 

Ogiginak uruna eralgi. Astar II 70. Azkenik eralkitzen da zurda bai batean. It Dial 118 (Ur eralgiten, Dv 

bahatzen, Ip igaraiten). Baia eralgiteko itxixu. Kk Ab II 124. Eguzkiaren sua eralgita datorkigu. Ldi IL 145. 

Auts ori, iralkiz, Jainkoak euri / berez biurtu dezake. Or Eus 263. Zapi zuri batean [gatzagia] eaulki ondoren. 

TAg Uzt 89. Oillo txuriya iriña ealten. BasoM 164. 

(Part. en función de adj.). Tamizado (sentidos prop. y fig.). Argi betez ez bada ere, bai argi eralkiz. Or QA 

116. 

Cernerse (en el aire). Zeru goian eralgiten ziran odeizko armadak. AB AmaE 364. 

2. (Lar, H). Hacer decir; sonsacar. "Sonsacar" Lar. "Tirer adroitement une chose de quelqu'un" H. v. 2 erasan. 

Eta ez dira itz ikasiak ain onak, nola Jaunaganako mugimentuak eralkitzen dituanak. AA III 328. Urak eztu 

gaitzik, / ark eztu eralkitzen / pasioko itzik. JanEd I 23. 

3. (G, AN-araq ap. A; Aq 657). Divulgar. Eralgi ta zabalduko daue itza ugari [...] baña ez dirurik. Ag Kr 

131. 

eralgi. "(V-oroz-arr-ple-ger), referir" A. Alkarri amesak esanda gero, amamari eralgi eutsezan biak 

zertzelada guztiakaz. Ezale 1899, 401. Ames gozoak aixa eralgitzen. Ag EEs 1917, 170. Gertatu yakona niri 

eralgiz. "Dándome relación". Or Tormes 95. Bere buru-biotzeko asmo ta gurariak oindio asaba zarren izkuntzan 

eralgiten dituana. A.E. Mañarikua in Akes Ipiñ 4. 

4. + eralgi (V-ple-ger-m-gip ap. A). Gastar (dinero). v. gastatu, xahutu. Dirurik ez eralgi. Ag Kr 131. 

Arrek eztu dirurik eralgiko. Ag G 121. Zeinbat diru eralki dezuten. A Ardi 2. Dirutza andija eralgi eban. Kk Ab 

I 109. Eralkitzen degun zerbait. JBDei 1919, 357. Txindi ugariak eralgita. GMant LEItz 67. Lau errial eralgi 

bearko dodaz. Or Tormes 53. Diru guztija eralgi arren. Laux BBa 78. Txanpon batzuek eralgi. Ldi IL 74. Bearbearrekoa 

baño eztau eralgi nai. Eguzk GizAuz 147. Nituan apurrak nere gustora eralgi ditut. NEtx Antz 105. 

Dirutzak jalekeri ta mozkorkeritan eralgi. Etxde AlosT 18. Ez aztu euskerea: gastau ta eralgi bardiñak dira. 

EgutAr 9-8-1956 (ap. DRA). Ontzian irabazi, legorrean eralgi. Anab Poli 47. Eralgi eban dirua. Erkiag BatB 

180. Bere etxe-ondorea eralgi zun. Ibiñ Virgil 41. 

Gastar (no referido a dinero). Bere aberastasun agor-eziña geren bidez eralki nai duala. JBDei 1919, 164. 

Lio-lanak [negu] guzia eralgiko dute. "Absorberá". Or Eus 100. [Gauza] denak eralgiten ditu [...] atezainaren 

konzientziaren erostekotz. Mde Pr 103. Ahoa betean eralgitzen baditugu goresmenak, zer geldituko zaigu egiazki 

goragarri den idazlan batezko iritzia azaldu behar dugunerako? MIH 137. 

5. "(G, msOch, Añ), capitular, dirigir rezos. Errosarioa batek eralki, besteak erantzun [...] (msLond)" A. 

6. iralgi (H). Desgranar. "Écosser; égrener. Iharra iralgitzea, écosser des haricots" H. 


mende. 

973


II (Sust.). 1. (V-gip; Añ), eralgi (Añ), aalki (V-gip). "(Palo sobre el que se) cierne, (V) urun eralgia, (G) 

iriñeralkia" Añ. "Urún-eralkixa, la madera [para cerner la harina]. Arta-aálkixa, ídem" Ib. 

2. eralgi. Gasto. Lazkak edo eralgiak berriz (gastuak) izugarriak izan bear dira. Ayerb EEs 1915, 157. 

Despendio edo eralgien ordaintzea. Lf ELit 225. Eralgieri buruz puntxatzeko. Lf in Casve SGrazi 9. 

- ERALGI-BEHAR. Gasto. Nere eralgi-bearrak ez geitzeko. Or Aitork 145. Platonek berak bakarrik 

etzitzakean eralgi-bearrok sorosi ta burutu. Zait Plat 22. Eralgi-bearrak kendu ezkero. Erkiag BatB 161. 

- ERALGI-MUTIL. Administrador del erario. Italiko eralgi-mutillaren aholkari. "Comiti largitionum". Or 

Aitork 142. 

eralkiarazi, iralkarazi (BN-ciz ap. A), iralkiarazi (AN-egüés ap. A; LE Urt voc), eaulkierazo. "Hacer decir" LE 

Urt voc. v. eralki (I, 2), jaulkiarazi. Ikusi dezagun iralkiarazte ote diogun itzen bat Enperadorearen kontra. 

LE Urt 387 (ms. 138v arrapátu itzbát). Bildurrak [gezur ura] eaulkierazo ziela. Lard 115. 

eralkile, iralkile (A). "El que cierne, p. ej. harina" A. Kendu zioten [...] soñekoa, iriñari iralkilleak bere zaia 

bezala. Mb OtGai III 277. 

eralkitza, eralgitza (V-gip). "Iriña eralgi, cerner la harina; eralgitza [sin trad.]" Iz UrrAnz. 

eralkitzaile. 1. "Qui tamise" H. 

2. "Sonsacador" Lar. "Qui soutire une chose à quelqu'un" H. 

3. eralgitzaile. Gastador, derrochador. Ardauzale dala, diru-eralgitzaile. Erkiag Arran 115. 

eralora (Lar H, Añ, VocCB Dv, A (que cita a Cb)). Primavera. "Saison des fleurs, printemps" H. Cf. 

Dv: "J. Manterola aura pris dans Larramendi ce mot qui probablement ne se dit nulle part". Uda berria edo 

eralora. Cb EBO 48. 

eralte. v. 2 eralde. 

eraltoki, iraltoki (AN-araq ap. A). "Madero que se pone bajo el cedazo al cerner harina en la artesa" A. v. tbn. 

VocNav s.v. iraltoqui. 

eraltzaile. Organizador. Euskal-egunaren eraltzalleak bai-omen dute ortan errurik. Ldi IL 56. 

eramai (V-gip, G-goi-to, AN-gip ap. A). "Chubasco, temporal de agua o nieve o granizo" A. Izugarrizko 

eramai batek jotzen atzetik. Onaind EG 1956 (5-6), 106. 

eramaile (L, BN, S; Urt I 425, Ht VocGr 406, Dv, H; -alle Lar, Añ, H), eramale (B), eremaile (Lander ap. 

DRA). Ref.: A (eramaile, eramale); Lrq /eamaile/. 

Tr. La forma más general es eramaile; se encuentra eremaile en autores septentrionales del s. XX, y hay sólo 

un ej. de eramale (en Iraizoz). En DFrec hay 3 ejs. de eramaile. v. eramantzaile, eroale. 1. Portador, (el) que 

lleva. (A menudo como segundo miembro de compuestos). "Llevador", "portador" Lar y Añ. "Berri eramailea, 

nuntius, messager" Dv. Guthun gomendiozko hunen eramailea. ES 400. Limosna-diruaren eramalle. Lard 

528. Laguntzat nituen nere altxatzaile edo eremaileak. Prop 1901, 84. Gurutze eremailea. Barb Sup 138. Berri 

heltzale badira hok [zaintxuriak], ez dira gutiago manu eremaile. JE Med 20. Ehortzikoan, eramailleek, / soillik 

dute gosaria. Or Eus 415. Ur-eramalleak. NEtx Antz 152. Eremaileak [= 'que llevaban en coche'] izaiten ziren 

batzuetan, bainan ekarzalerik bakan. Xa Odol 47. Gorputz-eramailleek. Berron Kijote 213. Agindua etorri zen 

azkenik eta eramaileak ere bai. MEIG IX 99. 

"Voleur" Lh. Pette gaixoaren eramaille ausarta. Gy 254 (se refiere al robo de un cordero). 

2. (H). (El) que soporta, sufridor. Cf. ERAMAILE TXAR. Beti zen Jesus gure urrikari, neke eramalle, ta 

Aitaren ta gure maitatzalle. Mb JBDev 42. Dabid zan Kristo nekatuaren eta nek-eramalle onaren idurintza. Ub 

42. Hamar gizon bakarrik / eramaile / berrerosle. Mde Pr 287. 

3. Encargado, que se encarga (de). Herodesen kontu-eramalle. Lard 467. Artaduna, kontu-eramalea, etxeko 

kontuak ta eramaten dituena. Ir YKBiz 303. 

- ERAMAILE TXAR. Impaciente, poco sufrido. Etxean apala zera? ala eramaille-txar, alper, txar-egille ta 

gogoak ematen dizuna egiteko setatsu? Elizondo KristPE 112 (ap. DRA). 

eramailu, eremailu. Inclinación. Nol-eremailu guziak ezpaitira bat, zuena nere-ezpezalakoa behar da izan. 

"Tous les attraits". Birjin 96. 


mende. 

974


eramaitsu, eremaitsu. Muy lluvioso. Cf. eramai. Gau illuna ta euritsua ta eremaitsua edo indriskatsua 

izanarren. A Ezale 1897, 99b. 

eramaitu (V-gip ap. Iz ArOñ; A). 1. "Tornarse el tiempo en tempestuoso (FSeg)" A. "Eurixai, edurrai 

erámaittu xao" Iz ArOñ. "Eramáiketan ekitten baxao, si prosigue lloviendo" Ib. Cf. eramai. 

2. "Erámaittu xaot, le he reñido, reprendido" Iz ArOñ. 

"Goixan zana beian erámaittu (erámaiketia) nitxaan, atacar" Iz ArOñ. 

3. (Sust.). "Erámaittu bat, una lluvia. v.gr. de días" Iz ArOñ. "Eramaittu gogorra, cuando cae mucha nieve o 

lluvia. Eramaittu txaarra, mala tempestad" Ib. 

1 eramaitza. 1. Éxtasis, transporte. Hanbatetan izan zituen ekstasak eta eramaitzak. SP Phil 379 (He 383 

bereganik-ilkhitze). Espirituko eramaitza eta goramendu. Ib. 379 (He 383 kontenplazione). 

2. (Lar H), eremaitza (Lar). "Fruto, frutos de la tierra" Lar. "Desfrutar, coger los frutos, eramaitzak bildu" 

Ib. Cf. eraman (I, 16). 

2 eramaitza. "(V, G), gran tormenta" A. Cf. eramai. 

eramaiztiez, eremaiztiez (Lar). "Infructuoso" Lar. Zergatik egin bear du ere lurra eremaiztieza? Brunet Lc 

13, 7. 

1 eramaki, eramanki, eremaki. Llevando. Ugin kizkur, argi, urdinkararen gaiñetik gure ontzixkaraño 

etorri zen murgildu bage neska gaztea, iparrak bultza eta estalkiak eramaki. Or Mi 128. Aitzin baitoa lurpekoen 

urgazle oin-xuria etxean barrena [...] aizkora odoltsu zorroztu-berria eskuetan eramanki. Zait Sof 48. 

(AN-5vill-ulz, B), eremanki (BN-baig), emaki (AN-ulz-erro), eramakio (AN-larr). Ref.: P. Iñigo / P. 

Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 281, 283, 286, 287, 288, 292. (Con valor enfático). Amodioa zoin den zoroa 

/ mundu guziak badaki. / Nik maiteño bat izaki eta / beste batek eramaki. (B). NafEKZ 100 (en la vers. citada en 

Or Eus 20 nik maite dutan maiteño hura / bertze batek eremaki). 

(Con aux.). "Eramaki dut / eramaki nuen [='llevo, llevaba']" (AN-5vill) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri 

FLV 1995, 288. Dotea daut ba, garbiki, / Debru zaharrak eremaki. Ox 133. Etxerat eremaki zuelarik bere 

eztia. "Il rapportait". Barb Leg 145. Hitz hori itsasperat dute eramaki. Iratz 62. 

(Con valor de part. pasado). Zoro-merikura nindun eramaki. "Me llevó". Or Poem 548. 

2 eramaki. (Pl.). Andas. Iritxi da azkenik Kristo Irurara eramateko eguna ta eramaki batzuen gañean 

ipiñirik lau gizonen artean daramate irudia. EgutTo 9-7-1918 (ap. DRA). 

eramakizun. v. eramankizun. 

1 eraman (G, AN, B, BN-arb, S, Sal, R; SP, Urt I 19, Ht VocGr, Mg Nom, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), ereman 

(G, AN, L, BN, Ae, Sal; Dv, H), eramo (AN-ilzarb-olza), eramen (AN-5vill), eman (G-azp-goi-bet, AN, BNmix), 

erman (Ae, Sal, R; Dv), eremen (G-nav), iaman (G-nav), ian (G-nav), man (AN-erro, Ae) . Ref.: A 

(eraman, ereman, erman); Bon-Ond 159; Lrq /eaman/; Ond Bac (yan); Iz Ulz (éman), R 296 y 306; CEEN 1969, 

79; EAEL 242; Echaide Nav 342s.; Gte Erd 95, 297. v. eroan. 

Tr. Atestiguado en textos guipuzcoanos, alto-navarros y de autores septentrionales (algo menos en los 

suletinos, entre los que eroan (eruan), única forma hasta el s. XVIII, alterna con eraman a partir de esta época; 

hay eraman en Oihenart). La forma ereman, cuyo primer testimonio corresponde a Eguiateguy (aunque parece 

no darse en los autores suletinos posteriores), va haciéndose más frecuente al Norte desde principios del s. XIX, 

aumentando notablemente su uso a finales de éste, y siendo en el s. XX prácticamente la única forma utilizada 

por los labortanos y bajo-navarros. Al Sur se encuentra en Echenique (Mt 7, 14); cf. tbn. eremen en un refrán de 

Urdiain (CEEN 1969, 79). Erremaiten (CatLan 117, frente a varios ejs. de eraman) podría tratarse de una errata. 

Eramo lo emplea Beriayn (junto con eraman), y se encuentra en algunos textos alto-navarros meridionales de los 

ss. XVIII y XIX (de Muruzábal en ETZ 72, 83, de Ororbia ib. 93, y de Ibero en FLV 1988, 147; en este último 

parece que eramate es el sust. verbal correspondiente al part. eramo, frente a eramotzen en el texto de 

Muruzábal). En una poesía premiada en Pamplona en 1609 (TAV 3.1.20, 114) aparece eramateko; en SermAN 

(5r) eramazie; Lizarraga de Elcano usa eraman y erman (cf. tbn. Ong 64v eramakodúten, e infra ermako). En 

CatAe 72 y CatSal 73 se encuentra erman; eramen aparece en una carta en dialecto alto-navarro de 1699, y en un 

texto de Lesaca de 1857 (ETZ 250). Desde finales del s. XIX se encuentra la forma eman al Sur, generalmente en 

bersolaris o textos populares. No hay ningún testimonio de la supuesta forma vizcaína eramon que da VocBN, de 


mende. 

975


donde seguramente la toma Duvoisin. En DFrec hay 515 ejs. (uno sept.) de eraman y 23, sept., de ereman. La 

forma de futuro eramaren que aparece una sola vez en Etcheberri de Ziburu (frente a numerosos ejs. de 

eramanen), aunque posible fonéticamente, podría tratarse de una errata. 

Las formas más usuales de infijo de objeto plural son al Norte -tza- y al Sur -zki-; -tzi- se emplea menos, y más 

frecuente al Sur, aunque hay ejs. septentrionales ya desde Haramburu. Daramaki, zeramakien, etc. (= darama, 

zeraman) son formas que se documentan desde mediados del s. XIX, en autores meridionales; menos frecuentes 

son las terminadas en -ka, usadas por algunos septentrionales como Duvoisin, Hiribarren y Barbier. Deram- 

aparece al Norte (ya desde Dechepare, que tbn. usa daram-), aumentando su frecuencia y desplazando 

prácticamente a daram- desde finales del s. XIX; al Sur lo emplea Orixe, aunque tbn. encontramos algunos ejs. 

en Beovide e Inza. 

I (Vb.). 1. Llevar, conducir, transportar (sentidos prop. y fig.); llevar consigo; llevar una prenda de vestir. Tr. 

De uso general en todas las épocas y dialectos. 

Nik beharren nuien gauza daramazu zurekila. E 185. Ekharten zutela laurez eramaiten zen paralitiko bat. Lç 

Mc 2, 3. Zer egin bear den leen Meza ongi enzuteko, eta zer intenzio eramo. Ber Trat 25v (128v eraman). Gose 

gaitzek edo egarrik daramana hobira. EZ Man I 15. Kontzientzia da [...] ontasunera ahal bezenbat eramaiten 

gaituen kidari bat. Ax 426 (V 276). Zergatik naramazu jendarte gaixtoetara? SP Phil 324. Goardia emozu 

[mareak] eraman etzaitzan. INav 39. Zer aire dibinok darama / Lohiolako Semea? Gç 193. [Jaungoikoak] 

beretzat eramen dezala txikidanik (1699). ConTAV 5.2.9, 139. Eraman zituzten haur hek [...] erregerengana. ES 

384. Daramatzigun ondasunak kendu. Lar SAgust 16. Zu ere lasterka Juezaren aurrera zaramazkiten. Cb Eg II 

150. Yosephek eta Mariak eraman zuten berekin Jesus. Lg II 123. Bildu ta bildu, ta bizian ez gozátu, il ta ezin 

ermán. LE Prog 110. Bekatura garamazkien tent-aldiak. Ub 162. Bakótxak ermako duéla bere kárga. LE Urt 

ms. 2v (ed. 1846, 5 eramango). Deabruak naramala, urliari ezpadiot burua ausitzen. AA II 35. Hiltzerat 

naramazuela. Dh 204. Gauza guti harrek ereman gaitzazke handiago batetara. Jaur 205. Eta daramakio / zer 

jana maiera. It Fab 237. Buruan zeraman arizko txapela luze bat. Lard 84. Goseak eraman zuen [zakhurra] 

itsas-bazterrera. Dv Dial 21 (It eraman; Ur e Ip eruan). Bi debruk suzko leze batetarat ninderamaten. Laph 217. 

Ezta behar eskia borontiala eraman. CatS 117. Bañan eztet eman nai Euskal-errira. Xe 299. Eramango ditugu 

eltzian. Sor Bar 68. Kanal bat hainbertze yenderen odola eramanen zuena ur handirat. Elsb Fram 125. Nik 

hemendik deramatzadan oroitzapenetarik hoberena. HU Aurp 70. 

(s. XX). Ezin zitekien presaren beste aldera irago, ur asko zeramalako. Goñi 32. Gizonak eriñotz usaia 

zeraman. Ag G 70. Bainan zer berotasun gozoa ez deramauku laster urdailerat. JE Ber 28. Bederatzi illabetez 

bere baittan eraman zuan Ama. Inza Azalp 57. Zangoek ereman ahala laster. Barb Sup 47. Bazkaitara norbait 

eraman nai danean. ABar Goi 41. Fruiturik ederrenak eremotzue minixtro hari. Zerb IxtS 28. Aizkora odoltsu 

zorroztu-berria eskuetan eramanki. Zait Sof 48. Besoak [...] daramaioten aurrarengana zuzentzen ditu. NEtx 

Antz 120. Iñora ez darama adimentuak, bere eziña adiraztera baizik. Txill Let 136. Egaztia mokotik zintzilik 

ematen zuan. Anab Aprika 25. Gorderik zineraman zauri bizia. Xa Odol 167. Autobusa urak eraman zuan. Uzt 

Sas 165. Geuregan daramagu heriotza. MEIG I 193. Kapak neguan eraman ohi dira. MEIG V 86. 

(Con un adj. o participio; para las posibles interpretaciones de esta construcción y, especialmente, para su 

posible equivalencia con el uso vizcaíno de eroan 'soler', v. Lafon Syst II 148ss.). Hanbat da eder eta jentil, 

harzaz erho narama. E 147. Mundu honek anhitz jende enganatu darama. Ib. 99. Guti uste duienian ehor utzi 

darama. Ib. 99. Zeren hark [...] rekrubatu baitarama bere leheneko edertasun Apostoluén denborán ohi zuena. 

Lç Dedic * 5v. Horrenbat gogor izatera / Zerk zaramatza gogatu? O Po 42s. 

Llevarse (algo), quitar; robar. "Sarpatik moltsa eraman diote" Dv. "Haizeak eman dauku, le vent nous l'a 

enlevé" Lh. Gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Ax 243 (V 163). Etsai gaixtoak [arima] daramakola. Ib. 561 

(V 359). Han zure arimori bihurzen zaika bekatuak eraman zioen bere edertasuna. Hm 202. Gure 

bihotzgaberiak, gure bizitze gaixtoak eramaiten baderaukute aiphamen ona. SP Phil 226. Parte bat gizonari 

eramaiten du. Tt Onsa 139. Niri bizia eraman nahiz dabiltzanak. Gç 54. Hazienda gazki eramanikan dadukanak. 

OA 166. Batek eraman baliz sagrarioko ostia guziak. El 75. Arrapatzen badu oriek galdu diozkan edo 

daramazkion gizona. Mb IArg I 145. Edadearen lorean zeruak eraman zigun. Cb Just 13. Nahi izan zion eraman 

bere erresuma. Lg I 311. Zure osasuna eraman darotzuten akzidentek. Mih 72. Eramaten badiozkatzu dauzkan 

diru ta beste ondasunak. VMg 27. Baldin eramaiten badiogu bere loria hunen gure buruei eratxikitzeko. Jaur 

181. Eramaiten beitzeitan ogia esküti. Etch 174. Bere umea galdu zuen; / Ihiztari batek eraman zioen. Gy 251. 

Urhandiak deramo gainari azpia. Hb Esk 105. Otso edo leoiak ardia zeramaionean. Lard 165. Basoko frutak 

biltzeak denbor asko eramaten bazioten ere. Arr GB 49. Eraman dizkigute / diranak guziyak. Ud 17. Hari bizia 

ereman. Elsb Fram 155. Bost librako lupi batek aparejua eraman ziran ezkero. Iraola 120. Jokotriaz zerameiela 

dirua sakelatik. JE Bur 193. Zuen Katzo sorginek ereman dautzuete! Barb Sup 78. Sakeletik belar-toxa ta suarriya 

eraman dizkidate. Alz Burr 22. Etxean neuzkan gazta ta lukainka danak eraman zizkidak. Lek EunD 42. 

Ohoinek ereman dituzte. Zerb Azk 21. Burni-kutxa ere idekia eta ango diru guzia eramana. Izeta DirG 29. 

Katuak talo bat eraman zidan. And AUzta 82. Ereman dauzkute bi lapin. Larz Senper 28. Moltsa erematia / ez 

zitzaion aski. Mattin 51. Hau ere aspaldi eraman zigun herioak. MIH 370. 

Llevar (preso). Eta kaptibo eramanen dirade nazione guzietara. Lç Lc 21, 24. Duk de Mercura preso 


mende. 

976


berekin eraman duela. (c. 1597). FLV 1993, 466. Eramo zutela kautibo. Ber Trat 114r. Handik preso eramana. 

He Gudu 143. Bera preso eraman zuen. Cb Just 72. v. tbn. Ub 52. Preso eraman zituanean Juduak Babiloniara. 

AA III 331. Katibu eraman zituzten. Lard 45. Preso eraman zintuztenek. Dv LEd 3. Edo hiltzen dituzte, edo 

gathibo eremaiten. Laph 60. v. tbn. Xe 354. Zeren behar zuten preso ereman. Jnn SBi 157. Loth ereman preso. 

Zerb IxtS 18. v. tbn. Arti Tobera 272. Berron Kijote 68. 

Conseguir (una victoria, un premio, etc). Tr. Propio de la tradición septentrional. Hay ejs. meridionales 

modernos. Biktoria eraman ukhan zutenak bestiaganik. Lç Apoc 15, 2. Ezen berthutetan har[k] dik / 

Eramaren florea. EZ Eliç 121. Finak darama koroa, akhabatzean kantatzen da loria. Ax 473 (V 306). Hetarik 

eramaiten den garaia. SP Phil 452. Israeleko populiak biktoria eramaiten. Tt Arima 47. Bere sehaskan dagoela / 

triunfa dik eramaten. Gç 76. Bitoria ez duzula eramanen. He Gudu 101. Bitoria nahi badüzü eraman. Mst III 19, 

4. Eramanik ere garaitiarik konpliena. Lg I 270. v. tbn. Xarlem 279. Goregi kantatzen baduk / ereman bitoria. 

Monho 44. Orai artean eraman dituen garaitien. Dh 74. v. tbn. MarIl 37. Bere etsaien gainean eramaiten duen 

garhaiziaz. Jaur 107. Eramanik biktoria. Gy 300. Erranen dugu nola gizon hain flox dena / Zezenekin dabilan, 

eramanez gaina. Hb Esk 219. Birjiñak eraman zuen triunfoa. Arr May 164. Español onek dan guzietan beti baza 

eraman du. Auspoa 129, 142 (ap. ELok 196). Ark eramanen apustu. "Ella va a ser la vencedora". Or Eus 398. 

Orduko sariketan lehen saria eraman zuten idazlanak. MEIG III 57. 

Vencer. Bototara joan ziren eta bai-ren aldekoek eraman zuten. MEIG VII 130. 

(Dv, H). Conducir (un camino, una puerta, etc.). "Norat darama bide horrek?" Dv. Ethor zitezen 

burdinazko borthara, zibitatera daramanera. "Qui mene". Lç Act 12, 10. Ara daraman bide zuzena. Mb IArg I 

241. Galileako itsasorat zaraman bidearen gainean. Lg II 82. Zerurat daraman arruta. Brtc 140. v. tbn. Dh 192. 

Athe hertsiak eta bide hertsiak eramaiten dute bizirat. TB Mt 7, 14 (tbn. eraman en las demás versiones, excepto 

en Ker (eroan)). Salbamendurat garamatzan egiazko bidea. Jaur 107. Ondamenera daraman atea. Lard 385. 

Heriotzera deraman bidea. Dv LEd 237. v. tbn. Aran SIgn 83. Kanborat deraman bide bazterreko landa batean. 

HU Zez 172. Bi elhorri xurizko hesien artean orga-bideak bazeramatza, erdi gorderik. JE Bur 34. Iñora 

eramaiten ez duen bazter bide itsua da. Mde Pr 43. Nora daramate bearrezko bide oriek? Txill Let 122. 

Nagusigora zeraman bidea. Zait Plat 54. Ezkon-gelara zeraman eskailera luzean. Mde Pr 183. Jainkoaren 

bihotzerat deraman bide nekea. Ardoy SFran 301. Zure bideak zerurat derama. Xa Odol 245. Gorderik daukan 

muin izkutura daramakeen bide bakarra. MEIG VII 97. 

(Aq, H). (Con aurrera, aitzina). Llevar adelante (un trabajo, un proyecto, etc.). "Trabajar sin desistir [...], lana 

aurrera eraman" Aq 1443. Uste bainuen aitzina neramala neure obra. ES 400. Erasoa aurrera zeraman. 

Lard 193. Liburuaren egiteko xedea aitzina eremaiteko. Zub 17. Jaia aurrera eramateko. Lab EEguna 87. Beste 

asmo askorik sortu ta aurrera eramateko. Ldi IL 146. Berak asitako lana aurrera eraman zezaten. Ir YKBiz VI. 

Gauzak lenbailen aurrera eramatea dagokizue. TAg Uzt 309. v. tbn. Etxde JJ 90. Gerlak prestatzeko edo 

aurrera eramateko. Vill Jaink 178. v. tbn. NEtx LBB 17. Aurrera eraman zuan artzaiak bere asmoa. Berron 

Kijote 222. 

Moverle a alguien (un deseo, una tendencia, un estado de ánimo, etc.). Ea tristeziak akometatzen zaituen, 

edo alegrianzak eramaiten. SP Phil 160 (He 162 eramaten). Ez zan ardo-galeak eramana. Or Aitork 127. 

"Beren errenkurak hain urrun zaramatzaten non (Lg), ils poussaient si loin ses plaintes que" Dv. "Oihua are 

gorago zaramaten" Ib. Ordu hartan, populuak oraino urrunago eraman zuen bere bozkarioa. Lg I 280. 

Llevar (un nombre). Argatik Salomon paketsuaren izena zeraman. Lard 211. Ez det beñere zure izena 

besterik eramango. Alz Ram 83. Izen ori deramana. Inza Azalp 132. Arek ere nere izena bera darama. ABar Goi 

32. v. tbn. Txill Let 81. Onen abizena eramanaz. Berron Kijote 36. Gure hizkuntzak eraman duen izenondokoa. 

MEIG IV 51. Llevar (fama). Gizon azkar, buru argi, pizkorren izena daramazu. Muj PAm 46. Adiskidekiko 

zantar-izena eramatekotan. Zait Sof 71. 

(Dv). (Ref. a una parte del cuerpo). Gora darama burua. Gy 8. Arpegia illun darama. Ag G 276. Zut 

eramango burua. Or Eus 399. Gorago daramaket nik burua. Arti Ipuin 56. Oraindik lepoa zuzen daramazu. 

NEtx LBB 60. Burua harro daramake. MEIG III 89. Ez ara begiak eraman. Mb JBDev (ap. ELok 196). 

Sagrariora fedeko begiak eramanaz. Mg CC 225. 

Llevar (una conversación, un discurso, etc.). "Ez du konbertsazioa ongi eramateko balio (AN-gip)" Gte Erd 3. 

Erromatik Espoleteko ibar bitartian beste izkuntzarik etzuten eraman, ezpada nola ongiena gordeko zuten 

erregla. Bv AsL 76. Luze daramat solasa. HU Zez 77. Ezkontzeko ipuiak daramazkitela. Ag G 239. Daraman 

kontaketa. MEIG VIII 34. Eta biek, hala Davitek nola Susanak, zeramaten kontu ona. 'Discurrían bien'. Ax 

146 (V 96). Zenbaketa zuzen eramateko. Berron Kijote 223. 

(Otros usos). "Saltzera darama bere etxea" Dv. Latin ta Griegoak [...] Lengoaje guzien artean aurreskua 

beti artu ta eraman dutela. Cb EBO 8. Komulgatuko danak eraman bear duen baraur natural edo oso osoaren 

izenez. Mg CC 228. Nolako prestaerak eraman bear dira animaren aldetik? Ib. 229. Bere yokoa ez darama 

hipokritak luzaro. Gy 115. Kantua bazeraman ozen, luze eta ikharan herrestatu gabe. JE Bur 148. Iru puntuko 

dantza tajuz daramate. Or Eus 67. 

2. (V-gip, G, AN-gip, B, L, R; Lar, Dv, H), ereman (G, AN, L, BN). Ref.: A (eraman, ereman); Gte Erd 6, 

284. Soportar, aguantar, sufrir. "Acomodarse al tiempo [...], eguraldia datorren bezala artu ta eraman" Lar. AxN 


mende. 

977


explica iasan (610) por eraman. v. jasan, pairatu. Tr. Documentado generalmente en autores meridionales; al 

Norte se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Haramburu, Duvoisin (LEd 1) e Hiribarren (Egia 7). 

Surtarik atheratzeko penak daramatzana. EZ Man II 98. Ungi egitea gatik nekeak daramatzitenak. Harb 31. 

Eramatea pazienziarekin lagunaren flakezak. El 13. Itsu gaisoak guzia zeraman mee-meki. Mb IArg II 354. 

Gloria au gozatzea gatik, zer egin edo eraman bear ezta? Cb Eg II 209. Ijitopean zeramaen morronzatik. Ub 25. 

Eramáteko goapóki datorréna. LE Ong 13v. Bide gabeak ixilik eta ongi eraman oi dituzu pakeagatik? AA I 625. 

Zer ikarak ditudan / zugatik eraman. It Fab 94. Onean ezin eraman zituzten [...] berriak. Lard 493. Beragatik 

zenbat naigabe zeraman. Arr GB 96. Zeren neronek ezin daramat nere gorputz zauriz ustelduak botatzen duan 

kiratsa. Bv AsL 101. Ezin eraman zuan Nalentxoren illuntasuna. Ag G 143. Nolako nekeak eramanik gauden. 

Ldi IL 27. Iraiñik itsusiena ixillik deramaki. Or Poem 548. v. tbn. Etxde JJ 107. Bizitza latz au eramateko / 

etzeukan nunbait indarrik. Basarri 161. Emengo bero erregarriak ondo eramaten al dituzu? Anab Aprika 66. 

Nekeak eraman baditu, uzta ugaria ere bildu du. MEIG III 98. 

Permitir. Ez dezazula eraman oek ni Jesukristori kendutzia! Bv AsL 95. 

(Con elkar). Llevarse (bien o mal). "Katuak eta zakurrak ez dute alkar ongi eramaten (AN-gip)" Gte Erd 202. 

Cf. Uzt Sas 189: Mundu onetan andriarekin / ondo daraman gizona, y Etxde JJ 104: Alkarrekin ongi eramaten. 

Elkar ondo eraman ta sufritzen badezute. Cb Eg III 379. Bizi gaitezen al degun ondoena, ta alkar eramanaz. 

ABar Goi 63. 

3. Llevar (ventaja). "Coger, tomar, llevar la delantera, aurrea artzea, eramatea" Lar. Artizarrak berzetarik 

abantaila darama. E 147. Zeren eta miseriak eraman baitliazokeo abantailla miserikordiari. Harb 371. Urreak 

bertze diru guztiei eramaiten derauen abantailla. Ax 158 (V 106). Pena hark [...] eramaiten dio aitzin aldea 

bertze penari. Ib. 158 (V 105). Guztiei abantail eramaiten deraue bere garazia eta arraitasunaz. ES 191. Ez 

dide kantatzen bentajarik eramango ez batak eta ez besteak. GavS 7. [Emastekiek] daramagútela abantálla 

gizonéi zenbáit birtuteetán. LE Prog 116. Ezta errez izaten / bentaja eramaten. EusJok 125. Aundizkiek baitdaramate 

burruka-jokoan aurrea! Berron Kijote 85. 

(G-azp, AN-gip; H). Ref.: Gketx Loiola; Gte Erd 168. (Sin objeto directo). "L'emporter sur quelqu'un, sur 

quelque chose. Txikiak andiai eramaten die, les petits l'emportent sur les grands" H. "Lapurretan ez die [...] 

iñork eramango (G-azp), iñork eramain (AN-gip)" Gte Erd 168. Tr. Documentado sólo en autores 

meridionales. Zer baldin eramaten badiot nik bi bider? VMg 92. Gauza isillak asmatzen niri eramaten 

didanik iñor ez dala. Lard 58. Itxasuan gutxik eramango nau maniobretan. Sor Gabon 54. Gutxik eramango dio 

euskaldunari jaten da edaten. Ag G 55. Gogortasunean, ez dit iñork eramango. Ill Testim 16. Kostako zaio beste 

bateri / gaur zuri eramatia. EusJok 164. Koldori ortan eman lezaiokenik ezta. NEtx Nola 26. Prantxesean orri 

eramango dionik ez omen dago eskola guztian. Gketx Loiola. 

4. (Dv, H). Pasar (la vida, un tiempo, etc.). "Alferkerian darama bere bizia" Dv. Cf. infra (13); v. eman (I, 6). 

Tr. Documentado desde Dechepare, es más frecuente al Norte. Erhogoatan badaramak eure mende guzia! 

E 97. Zeren munduan eraman duen gaizki bizia. EZ Man I 97. Zertan beraz okupatzen / daramagu denbora. Arg 

DevB 161. Esperantza handi hunetan / eramanen dut bizia. Gç 184. Gabaren gehien partea othoitzean 

zaramaten. Ch 45. Haste guzia lan-tartean ta neketan daramaten beste zenbaiti. Mb IArg I 61. v. tbn. Lg II 126. 

Denbora othoitzean eta meditazionean zaraman. Mih 13. Bizitza gaizto batean eraman baditu egun ta urte 

osoak. Mg CC 213. Bekhatutan eraman badu bere denbora. Dh 131. Zuñen fidelki zian eraman denbora. Etch 

127. Negarrez daramazkit / ordurik geienak. Bil 76. Gau guzia lo derama. Laph 165. Aste guzia daramat / 

Bihotz onez lanean. Elzb Po 211. Hiri hartan ereman behar zituen egunak. Jnn SBi 156. Urthe gehiena zeraman 

barurean. Zby RIEV 1908, 416. Alemaniako nere azken egunak han ereman nintuen. StPierre 40. v. tbn. Mok 6. 

Itxas gañian omen darama / bere munduko bizitza. Tx B II 119. Onela zeramaten gau-yarduna. Or Mi 12. Gaua 

ereman baginu Zarauzen berean. JE Ber 79. Aste ederra eraman det azkenengo au. NEtx Antz 105. Han zazpi 

urte eremanik. Zerb Azk 69. Sainduarekin orenak eta orenak eremaiten zituela. Ardoy SFran 157. Ai zer ederki 

daramakigun / Amasan gaurko eguna. Uzt Noiz 127. Gau eta egun zuri pentsatzen deramat ene bizia. Xa Odol 

114. 

5. Llevar (una vida, una conducta). Tr. Documentado desde Leiçarraga, es más frecuente al Norte. Bizitze 

bakezkoa eta emea eraman dezagunzát. Lç 1 Tim 2, 2. Bat bederak eramanen du bizitze prestua. EZ Man I 76. 

Nahi baduzu bizitze saindu bat eraman. SP Imit I 17, 1. Ganbia gaiten artean / daramagun biziaz. Arg DevB 

107. Aitzitik bizitze saindua / eramatera munduan. Gç 177. Bizitze triste eta nekhatu bat eraman duela. Lg II 

189. Lurraren gañean eraman duen konduitaz. Mih 1. Bizi berri eta seindu baten eremaiteko grazia. AR 129. 

Bizitza zuzen ta garbi bat eramateko. Mg CC 235. Batek daraman bizitzeko molderat. Dh 60. Bizi gaizki 

eramanak moldegaizten baitu. MarIl 97. Pozezko bizia / munduan daramana. It Fab 164. Eremuan zeraman 

bizitza isilla. Lard 371. Bizi bera behar zuela ereman. Laph 194. Zer biar zuen egin eta zer bizimodu eraman. Bv 

AsL 35. Erlejius saintü baten bizitzia eraman zian. Ip Hil 56. Ori bizitza daramazu, gizona. Ag G 8. Emen 

daraman bizikera. A Ardi 137. Nortsu zen, eta zertsu bizitze ereman zuen. Ox 189. Zer bizimodu zeraman 

Kolonbian. Or SCruz 16. Bizitze hitsa deramatela. Zub 49. Zer bizi-modu daramaten. Izeta DirG 36. Bizi bitxi 

harrigarri bat eremanen dute. Lf in Zait Plat XVII. Bizitza, estuegia daramagu amets egiteko. NEtx LBB 204. 

Nolabaiteko bizimodu nabarmena daramaten arlote alprojak. MEIG III 117. 


mende. 

978


v. tbn. Ch I 18, 2. JesBih 423. Gy 41. Dv LEd 162. Aran SIgn 21. Jnn SBi 120. CatJauf 58. ArgiDL 128. Etxde JJ 

273. Mde Pr 182. JEtchep 68. Ibiñ Virgil 93. 

6. (Dv, H). Llevar (un camino) (sentidos prop. y fig.). Bide makhurra daramala. Ax 46 (V 29). Daramagun 

arrutak. Arg DevB 149. Beren itxerako bidea daramaela. Mb IArg I 163. Kondenazioko bidea zeramala. Cb Eg 

II 188. Zerurako bidea daramanak. AA III 292. Jesusek zeraman bidean. Lard 429. Aizeak zeraman bidean [...] 

irakurtzen zuan urrengo egunerako giroa. Ag G 4. Eriotz aurreko gauean eraman zuen bide beraz. Inza Azalp 

77. Euskalerria ez da osotara il, baiño ba derama bide. Or SCruz 8. Hik ere bide bera deramak. Zub 41. Euskalsiñismenak 

galdu-bidea daramakiala sarritan entzun det. EgutAr 21-12-1956 (ap. DRA). Irungo bidea 

zeramaten. Anab Poli 120. Gizarteak ba-darama bere bidea. Vill Jaink 171. Daramadan ildotik itzuri. MEIG VI 

86. 

v. tbn. Brtc 144. Bv AsL 206. Lab EEguna 92. Ldi IL 169. Etxde JJ 190. Berron Kijote 45. 

7. (G-azp, AN-5vill). "Abiara ederra darama orrek (G-azp) [...], zer belozidade daraman orrek" Gte Erd 2. 

Ofizialeak abiadura handia daramala. Ax 91 (V 61). Balak daraman indarrarekin. Mb IArg I 255. 1918an 

generaman martxak iraun balu. MEIG VI 136. 

8. Ir a, disponerse a. Ikhusirik ezen urak hartzera zeramala. Ax 211 (V 142). Paga hori kentzera zeramala 

gobernamenduak. HU Zez 143. 

9. (Intrans.). Dirigirse, elevarse. Khar bizia eta zuzi irazekia bezala goiti eramaiten da. "Sursum erumpit". 

SP Imit III 5, 5 (Mst goiti dua). Iainkoa gana eramaiten gara. SP Phil 126. 

10. Cobrar. Eraman ote deban bear deban salarioa baño geiago. OA 165. Geiegi eraman dana ta kalteak 

ondu bear zaizka erosleari. AA II 168. Mila libera eremaiten badazkate. JEtchep 80. 

11. Llevarse (un disgusto, una alegría, una sorpresa, etc.). Laudorio falsoa duenak sinesten, / onelako 

enganoak ditu eramaten. It Fab 259. Etzuan orratik beste zartara bat eraman gabe Gipuzkoako lurra utzi. Ag G 

119. Ijitoaz piatzen / diraden gajuak, / eramango dituzte / petardo bapuak. Urruz Zer 127. Ez dezute onelako 

atsekaberik izan, ez dezute biozkadarik eraman. Alz Ram 127. Eztu poz makala eraman! NEtx Antz 78. Astinaldi 

ederra eraman dute batzuren batzuek. MIH 201. 

12. Llevar, encargarse (de). "Oponerse a alguna dignidad, cathedra, &c., goienderen bat eramateko jakindez 

leiatu" Lar. "Horra non jakitaterik gabe diren batzuek daramaten zerua (Jnn), [des gens] emportent" Dv. 

Apostoluak zoro eta buru erreak baziren, eta halere Eliza ungi eraman, mirakulua da. Hb Egia 147. Guzien 

biartasunai begiratzeko kontua ongi eramaten. Bv AsL 63. Langile berek lan bera deramagu. HU Aurp 158. 

Gurasoen etxea bizkor eramaten. Or Eus 146. Antonek eramango zizkien diru-kontuak. NEtx LBB 62. Hari ere 

gostatzen zaiola bere sailaren eremaitea. Xa Odol 39. 

13. Llevar (determinado tiempo). Cf. supra (4). Tr. Documentado sólo en textos meridionales, a partir de 

mediados del s. XIX. Salomonek Erregetzan zeramakien amaikagarren urtean. Lard 212. Milla zortzireunda / 

larogei ta zortzi / Eliz-Ama Santuak / aurten deramazki (AN-ulz). NafEKZ 88. Kementik irur urteren buruko zer 

izanen den ote nitaz, adin damadanareki. Mdg 121. Zenbat egun daramazkizu bederatziurrenean? Urruz Zer 36. 

v. tbn. ABar Goi 65. Illabete bi ba-zeramazkien Lasturretan. TAg Uzt 288. Onek an daramazki berrogeita 

amarren urte. Munita 132. Zenbat urte esan du daramatzela bidetan? NEtx Antz 95. Piarresek urtebete 

zeramakinean espetxean. Etxde JJ 184. Amar bat egun daramazki an gorputzak. Txill Let 145. v. tbn. Anab 

Aprika 66. Gure aitak lau bat urte oiean gaxo zeramaizkiela. Salav 16. 

14. Celebrar (una fiesta). Besta eramaiten den egunean. JesBih 473. 

15. ereman (Dv A). Superar. Horra nun, uste gabean, ene zaldia, lau hazka abiatzen zautan, sasiak 

jauzian eremanez. Prop 1880b, 183 (citado por Dv). 

16. "Criar, producir, engendrar, sortu, ekarri, eraman" Lar. "Porter des fruits" H. Lur onetan, arbolak adar 

gehiago darama idorretan baino. Dv Lab 357. Zañak oso azalean eramaten ditu. Munita 83. Adar azkarrak 

daramazkite. Ibiñ Virgil 84. 

II (Sust.). 1. (G-goi-azp, AN-gip ap. Gte Erd; Izt, A), eramen (A). Paciencia. "Sufrimiento [...]. Tener poco 

sufrimiento, eraman txi[ki]a izan" Izt 113v. "Eramana, sufrimiento" It Fab voc. ( A, que da sin embargo la 

var. eramen). "Paciencia" A (que cita a Lard). "Eraman aundiko gizona da" Gte Erd 277. Baña zuen gaisoak / 

eraman txikia, / edozein gauzak zuen / estutzen guztia. It Fab 113. Oraindañokoak bear adiña badirudite, gizon 

baten eramana gaindutzeko. Lard 256. Bere eraman andia. Arr GB 140. Modestuak eta eraman aundikuak. Bv 

AsL 67. Paula dakust eramanik gutxienekoa, oso artega. Ag G 340. v. tbn. KIkG 19. Monikak eraman aundia du 

senarrarekin. Or Aitork 228. Eraman aundiko ta garbi. Gand Elorri 30. Berak daukaten eramanakin / egoten 

naiz arrituta. Uzt Sas 233. Eramanaren podorioz eta maltzurkeria bitarteko. MEIG IX 92. 

2. "Gasto, voracidad" JMB At. 

- BERE BAITATIK ERAMAN. Embelesar, arrobar, hacer perder el sentido (fig.). Bere baitharik eramana 

bezala izateko [...] gutiziaz. "Désir de ravissements". Birjin 482. 

- ERAMAN-EKARRI (BeraLzM). a) Transporte. Saldu-erosiko gauzen eraman-ekarria merkeago izan zedin. 

Izt C 118. Zamariak dira [...] errotarako laborearen eraman ekarrirakoak. Ib. 183. 

b) "Alcahuete (AN-larr)" A Apend. 

- ERAMAN ERAGIN (Urt II 437). Hacer llevar. v. eramanarazi. Beste [ondasun] batzuek etsai batzuei 


mende. 

979


arrapatu ta eraman eragin zien. Gco I 433. 

- ERAMAN-ERRAZ. Soportable. Jesu-Kristok berak dio bere uztarria samur, biguñ edo eraman erraza dala. 

Mg CC 102. 

- ERAMAN-EZIN. a) "Insufrible" Añ. 

b) Discordia, rencilla. Odol, naigabe, [...] eraman-ezin eta birau-zale nauk. MAtx Gazt 77. 

- ERAMAN-INDAR. Fuerza de la inercia. Halabeharrari amor egiteak ematen digun eraman-indarraz. MIH 

301. 

- ERAMAN-SARI. Precio de transporte. Berak balio duten alako bi ta geiago eraman-saria pagatzen dala. 

Izt C 196. 

- ERRANIK ERAMAN. Llevar dicho, tener dicho. Erranik damadanagatik, ez daud isartan oboro. Mdg 143. 

- EZ-ERAMAN. "Ez-eramanak, desavenidos, que no se soportan. Bi sarjenta ez-eramanak zerate zuek, aizpa 

biok!" Gketx Loiola. 

- EZIN-ERAMAN. a) Imposibilidad de soportar (algo o a alguien). "1. la intolerancia. 2. la envidia" JMB At. 

Orduan suiaganako gorrotoak eta ezin eramanak Sauli gañez egin zion. Lard 167. Orrek neregana / ezin 

eramana. Imaz Auspoa 24, 129. Bestek berdindu ote gaitun bildurra, edo berdin zaigunaren eziñeramana. Or 

Aitork 67. Nere eziñ-eramanaren aserrepean erori nai ez badu. "Furiosa indignación". Berron Kijote 162. 

Lehengo eta oraingo ezin-eramanen urratsetan. MEIG V 93. 

(Con complementos referidos a eraman). Suiaren ona ezin eraman gaizto eta aren gorroto biziak artu zuen 

[Laban]. Lard 39. Profeta andi onen esanak ezin eramana biotzean laster sartu zitzaion. Ib. 378. Pernandok nere 

ona / ezin eraman txarra. Muj PAm 55. Ortik sortzen dira berezpenak ta asarreak ta elkar-ezin-eramanak. Ir 

YKBiz 286n. Horrelakoak ezin-eramana, ordea, gaurko euskaldunik gehienok badugu. MIH 273. Eziñeramana 

etorri zitzaion saiets-ezurretan erantzuna emateke. Berron Kijote 64. 

b) Insoportable. Osabaren agindubak arkituko dituzu onenian zallak dirala, astunak, ezin eramanak. Alz Txib 

101s. Ezin eramana da. Onela ezin diteke bizi. Txill Let 98. Ezin diteke zigarrorik piztu sua sortuko dan 

beldurrez. Au ezin eramana zait! Lab SuEm 165. Lan gehiegiak, mendetasun ezin-eramanak borrokara 

daramatza. MEIG I 176. 

c) Cosa imposible de soportar. Otzean eztena sistatzea erabaki zun, au izaten baitzan bere osabarentzako ezin 

eramanik aundiena. Etxde JJ 13. 

d) Imposible de llevar. Batenbatzutan igual / jarritako dana / gertatuko zitzaion [astoari] / ezin eramana. Uzt 

Sas 101. 

e) Envidioso. Dorrontsorok eta Lizarragak ere zabaldu zituten ojalatero eziñ-eraman aiek esaten zizkien 

izketa zuriak eta gezur beltzak. Or SCruz 108. Aurtxo eziñeramana. "Zelantem parvulum". Or Aitork 18. 

- EZIN ERAMANEZKO. a) "Qu'on ne peut emporter. Mandoa erori da ezin-eramanezko kargaren azpian" Dv. 

b) Insoportable. Nere onetik ateria nago! Au ezin eramanezkoa da! Lab SuEm 184. 

- GAIN-ERAMAN, GAITZ-ERAMAN. v. gain, gaitz. 

- GAIZKI ERAMAN. Llevar a mal, parecer mal (a alguien). Ejiptoko erregek gaizki eraman zuen oriek hura 

utzi ta bestetara joatea. Mb IArg I 269. Eskatzen dizugu [...] anima au [...] zure Patriarka Santuen konpañian 

sartzea gaizki eraman ez dezazula. Echve OngiB 199 (Dv traduce 'ne le maltraitez pas'). Berezitze edo aukeraantz 

au anaiak gaizki eraman zuten. Lard 48. 

- ZER-ERAMAN. Penalidad. Cf., en un grado menor de sustantivación, izain dezu, bai, zuk ere zer eraman ta 

zer ekusi! (Mb OtGai I 291). Etzuen alde onetatik zer eraman andirik izan. Lard 140. An zer eraman asko 

eukitzearren. Aran SIgn 66. 

Etim. De *eraban < *erawan < *e-ra-oa-n, causativo de joan 'ir' (< *e-oa-n). Es pues claro que tiene el mismo 

origen que eroan. 

2 eraman (V-m ap. Etxabu Ond), eramen (V-ger ap. A). "Insistencia, obstinación. (De erago + men ?)" A. 

"Eramana, jardun txarreku(a), [...] quieren decir 'hablar mucho'" Etxabu Ond 118. Emakume onen eramena 

ta ekiña! A BeinB 65. 

eramanarazi (Urt II 437, Dv), eramanerazi, eramanerazo, eramanazi, eremanarazi, ermanarazi. 1. Hacer 

llevar, hacer conducir. Eraman arazi zuen arka Obededomeen etxerat. Lg I 301. Eraman arazi zuan [Kristo] 

[...] toki batera. Ub 90. Erman-arazi gurutzea (375). LE-Ir. Santuaren burua [...] eraman erazo zuan. AA III 

507. Zerk eramanarazi ahal izan zaitu amodiozko gaindi hain espantagarrira? JesBih 440. Zoin eramanerazi 

beitzeizien Kalbarioko mendin gaiñera. UskLiB 39s. v. tbn. Izt C 155 (eraman erazo). Etxera eramanerazo zuen. 

Lard 21. Zerk eraman arazten dit eskua burura? Bil 160. Urkamendiraño bere burua kalez-kale eraman azi 

zuan. Bv AsL 109. Ereman edo ereman-arazi dituzte beren komentura gure berrehun ardiak. Elzb PAd 75. 

Behar diote berari eremanarazi bere heriotzeko tresna lazgarria. Jnn SBi 29. Eramanarazi gaituzte tenplo 

saindurat. Lap 21 (V 12). Bertzez bizkarka eremanaraziko du bere burua. Prop 1897, 161. Eramanerazi nun 

Erregearen aurrera. Or SCruz 129. Burgozerat baitezpada bere buruen eremanaraztea. JE Ber 48. v. tbn. Zait 

Sof 127 (eraman-erazi). Errira zeorrek eraman-arazi bearko nazu. NEtx Antz 144. Zapi bat eramanazten zien 


mende.


buruan. Etxde AlosT 41n. Ikastolara eramanarazten. Gazt MusIx 143. v. tbn. Salav 20 (eraman-azi). En DFrec 

hay 2 ejs. de eramanerazi. 

Hacer llevar (una vida). Eta bizi dohatsua / Munduan eraman-arazten. Monho 146. 

2. + eramarazi (A), eramanazi (B ap. A). Hacer soportar, hacer sufrir. Guri ongi naiak emen eramarazten 

diozkan gaistoen bide-gabeei [erantzun]. Mb OtGai I pról. Neke gogorrak eramanerazotzeko. Lard 170. Zenbat 

eramanerazi dizudan! Arr GB 105. 

3. Hacer conseguir (un triunfo). Bitoria eraman-araziren darotzu. He Gudu 98. Garhaizia ereman araz 

diezagun geronei ere. Jaur 165. 

4. Llevar. Maitetasuna da geroztikan / eramanazten nauana. Uzt Sas 224. 

eramandun. Paciente. v. eramankor. Biguñ, malso, lano ta eramanduna zanak. Aran SIgn 109. 

eramanera. Conducción. Jesusen Getsemanitik Jerusalenera eramanera. Lard 445. 

eramangaitz. Insoportable. Zenbat ere euskaldunago, eramangaitzago eta gogaikarriago izango zaio 

irakurtzen duena. MEIG II 69. 

eramangarri (G, AN ap. A; Lar, Añ, H), eramagarri (Lar). 1. "Soportable", "llevadero" Lar. 

Eramangarriago izan dedin zuretzat, besteen artean partiturik karga. Ur Ex 18, 22. Arintzen eta 

eramangarriago egiten. Arr May 189. Alako zalaparta eramangarri ezpaita, berriro oju-egin bear izan diot, 

ixiltzeko. Ldi IL 16. En DFrec hay 2 ejs. de eramangarri. 

2. "Ablativus, altxatzeko, eramateko [...] ona vel eramangarria" Urt I 28. "Transportable" H. 

eramanki. v. 1 eramaki. 

eramankin, eremankin. Carga, equipaje. Eremankin guziak itho zitzauzkun. Prop 1899, 188. 

eramankintza. Paciencia. Egin-al guziak egin bazituzten ere eramankintza galarazteko, etzuten beñere 

logra izan. Bv AsL 144. 

eramankizun (G ap. A; Dv), eramakizun. 1. Padecimiento, penalidad. Baña zorion onek berak 

eramankizun andiak zekarzkion. Lard 167. Eramankizun eta tormentu orietatik. Arr GB 21. Eriyotza bera baño 

ere eramankizun gogorragoa egiten zitzaion. Aran SIgn 24 (v. tbn. 26). Mundu onetako eramankizunak. Bv AsL 

116. Eramakizunetan eta bere pazientzi andian beste Job bat zirudien. Arr Bearg 423 (ap. DRA). Naigabezko 

eramankizunetan etsipena. ArgiDL 111. Otzak eta beroak eta beste eramankizunak. Inza Azalp 52. Norbaitek 

eramankizun aundiak ditunean. Or QA 101. Bere hondamendia eta etxekoen eramankizunak gogora 

zetozkionean. MEIG IX 97. 

2. Paciencia. Eramankizuna aitu zitzaion, desesperatu zuan. Bv AsL 63. 

3. (H), eramakizun (Lar). "Llevadero", "soportable" Lar. Orren ordez, Sokrates, eramankizun baitira 

aurreko nekeak. Or in Zait Plat 155. 

4. "Qui est encore à [...] souffrir" H. 

5. "Qui est encore à porter" H. 

eramankor. 1. Paciente, sufrido. Onginai ta amorio egiazkoa eramankorra da, dio S. Paulok (1 Cor 13, 4). 

"Patiens". AA II 94 (IBe, IBk eramankor; Lç pazient, He, TB pairakor, Dv, Bibl jasankor, Ker eroapen 

onekoa). Eramankor, errukitsu. Or Eus 265. Harro eta apal, eramankor eta suminbera, herrikoi eta landu. MIH 

264. 

2. Llevadero, soportable. Jesus egiten zan lagun nere erbeste onetan [...], eramankorragoa izan dezadan. 

Ant JesBi 127. Nork ez du bere gogo-nekea / eramankor arkituko? Tene Muxika in Onaind MEOE 852. -- 

Joxepa: uste dezu berriztu genezakeala gure purrukatutako bizitza zoriontsua? --Eramankorragoa egin, bai 

beñepein. ABar Goi 75. 

eramantzaile (-alle Lar), eramantzale (G-bet), eramatzaile (H), emanzale (AN-ulz), ermanzale (Ae). Ref.: A 

Aezk (zale); AEF 1923, 95; Iz Ulz (emanzaliak). 1. Portador, (el) que lleva. "A los que llevan el féretro se les 

llama eramantzaliak" (G-bet) AEF 1923, 95. v. eramaile, eroale. Deabrua bere lagunzat, bere eramailletzat 

edo berze finetakotz ixendoz deitzea. Harb 168. Atáutak gorpútza, non dagon ilik arima; eramanzáleak bere 

pasióneak. LE Urt ms. 114r. Bere gurutzearen eramantzalleak. Echev Imit II 11, 1 (SP, Ch iasa(i)ten dutenak, 

Mst kharreizale). Diruaren eramantzalle. Lard 519. Erran zuen ermanzale batek. Garral EEs 1917, 88. Aspertu 


mende. 

981


ederra artzen zuten eramantzalleak. Salav 23. 

2. Encargado. Villafrancatar Jaun prestu / erri-eramanzalleak. Izt Po 136 (versión libre de "que 

gobernáis"). 

eramapen (BeraLzM), eramanpen (BeraLzM). 1. Paciencia. v. eroapen. Kristoren eramanpena, sendo 

nazazu. Aran Loyola 30 (ap. DRA). Eramanpen apurtxo batekiñ zerua-re irabazi egiten da ta... Urruz Ezale 

1898, 125a. Indazu, Jesus biotzekoa / zure eramanpen ori / jakin dezadan nola penetan / emango dedan arpegi. 

Balad 236 (Bast 17 sufrimentu). Egoarririk, eramapenik eta gibelik asko bear baita. Ldi IL 68. Eramapen 

aundiz, itzik atera gabe artu zituan min-garrok. In Loram 9. Eramanpen haundikoa da [kristaua] eta 

irakunkorra. IBk 716. 

2. "Eramanpen, action d'emporter" Dv. 

eramarazi. v. eramanarazi. 

eramate (Lar), eremate. Transporte, conducción. "Transportación" Lar. Muthiko sortu berrien Elizarat 

eremate hori. Jnn SBi 14. Dalako zorro-eramate ori ez zan oso ontzat artua izan oi. Berron Kijote 53. En DFrec 

hay 4 ejs. 

eramatzaile. v. eramantzaile. 

eramen. v. 1-2 eraman. 

eramo. v. 1 eraman. 

eramu. Recurso. Kemen irur eramu digu bizitako: kosetxa, zu)ra eta ardiak. Mdg 137. 

eran. v. edan; eroan. 

eran. v. 2 ero. 

erana. Interpr?. Ordu onean gera zatez, / donzella linda erana; / noxbait noxbait akorda zatez / zurea nola 

naxana. Lazarraga 1146r. 

eranbero. "Romero (planta) (B)" A Apend. 

erandio. "Siglo, tiempo larguísimo, erandioa, aspaldia" Lar. 

erandura. "(B), circulación (de leche)" A. v. erindura. 

eranegun, eraneun. v. herenegun. 

erango. v. edango. 

eranpe (Lar, H). "Padecimiento", "pasión", "sufrimiento" Lar. Cf. 1 eraman (I, 2). Bada orain esan leiteke 

asten dala Jesusen Eranpe andia. Ag Ezale 1897, 126a. 

eranpetu. "Padecer", "sufrir" Lar. Eztüzia nahi deusere ozartü ezetare eranpetü, berze mündü bat zuretzat 

eragizü. Egiat 239. Zeruetako erreiñoak [...] indarra eranpetzen du, vim patitur Kortazar Serm 430. Eranpetu 

hildurak ta egiñ penitentzi latzenak. Ib. 430. 

eranpezgarri (Lar), eranpesgarri. Insoportable, intolerable. Azkenekoz bizia ere zereio eranpesgarri. Egiat 

231. 

eransagar. "Membrillo (Darric)" DRA. v. irasagar. 

eransgarri, erasgarri. 1. Contagioso. v. eraskor. Eransgarriak badira gorputzeko gatxak, geiago dira 


mende. 

982


arimekoak. Añ LoraS 150. 

2. irasgarri. "(V-m), remiendo" A. v. 1 eraskin. 

3. eranskarri. Añadible. Eskuarazko Iztegi bat Euskaltzaindiak argitaratu nai luke, geien-geiengo 

gauzetarako. Lan auxe aurrera dijoa, ta beronen gaia Iztegi aundiari eranskarria izanarren bereziz 

argitaratzeko arduretan euskaltzañak dabiltz. GH 1923, 126. 

eransikor. v. eraskor. 

eranskin. v. 1 eraskin. 

eransle. v. 2 erasle. 

eranso. v. 1 eraso. 

eransube. v. herensuge. 

erantatu, erantadu (V-oroz-arr ap. A; Añ, H), erantau (V-arr ap. A; Dv). 1. "Alzar", "levantar" Añ. Begiak 

zerura yaso ta erantadu. Añ EL 2 84 (EL 1 74 jaso). 

Hacer levantarse (de la cama). "Gazteak bart zarataka ibilli dira, auzoak erantetan (V-arr)" DRA. Arren ez 

dagizuela erantau, ez iratzartu eragin bere laztana. "Ne suscitetis". CantTP (V) 2, 7 (en la versión en dialecto de 

Marquina, irakori; Ur (G) eraiki, Echn yeiki). 

2. "Levantar algún testimonio" Añ. 

erantegi. v. edantegi. 

erantsi (V-och-gip, G-azp-to-bet, AN-araq; Añ, H; -nsi V, G, AN; Lar, Aq 477, Añ, H), erantxi, erantzi (Voroz-arr-ger-gip; 

-nz- Aq 477), eratsi (B; H), eraatsi (V-och-m-gip), eraatzi, eratxi (Lar), irantzi, iratsi (V-m, 

AN-gip-5vill), iraatsi (V-m, AN-5vill; Mg Nom), iratxi. Ref.: A (eraatsi, eransi, erantsi, erantzi, eratsi, iratsi, 

iraatsi); Iz ArOñ (erántzi); Gte Erd 108, 214. 

Tr. Documentado en textos meridionales desde Lazarraga; al Norte sólo se encuentra en Laphitz (horri eratxia 

zaio anhitz arimen salbamendua (115), tal vez errata por eratxiki, que aparece ib. 50, 92 y 113). La forma más 

frecuente es erantsi, utilizada por los autores guipuzcoanos más importantes y algunos vizcaínos de principios 

del s. XIX; en el s. XX es sin duda la forma más usual, tanto en los guipuzcoanos como en los vizcaínos. 

Eran(t)zi, documentado ya en Lazarraga y Capanaga, aparece en algunos textos vizcaínos y, ya en el s. XX, tbn. 

en guipuzcoanos, alternando a menudo con erantsi en los mismos autores. Encontramos erantxi en Txirrita y 

Etxaide. Eratsi aparece en un texto de Leitza de 1626, en Iztueta, Orixe y Zaitegi, eraatsi en Moguel y J.J. 

Moguel, eratxi en Larramendi, Soroa y Otaegui, y eraatzi en el ms. de Oñate; hay además erauntsi en Orixe. En 

cuanto a las formas con i inicial, encontramos iratsi en Mendiburu, Moguel (CC), Uriarte y Erkiaga, iraatsi en 

Moguel, fray Bartolomé, J.J. Moguel y Uriarte, iratxi en un texto de 1857 de Lesaka, en D. Aguirre y Txirrita, e 

iraatzi en Uriarte; sólo hay un ej. de irantzi, en Kirikiño. Eraste, como forma de sust. vbal. de erantsi, sólo se 

documenta en textos del s. XX (p. ej., en Lizardi, Lekuona, Txillardegi y Zaitegi); en textos más antiguos la 

forma de sust. vbal. de erantsi parece ser eranste o erantsitze. En Moguel (CC 181) se encuentra además 

bekatuak bekatuari iristen, ej. recogido por Harriet; podría tratarse de una errata: cf. iratsi ib. 193 y 198. En 

DFrec hay 67 ejs. de erantsi, meridionales. Hay, además, 7 de eransten y 6 de erasten. 

1. Pegar, fijar, adherir; aplicar. "Aligar, lotu, bata besteari eransi" Lar. "Pegar un botón, &c., eransi" Ib. (tbn. 

s.v. acoplar, unir tablas con igualdad, aforrar, apodar, chapar, &c.). "Vestir o poner un reparo a otro, eranzi 

(G); es verbo distinto de eransi, cuyo significado es más amplio, porque el primero sólo se dice de los vestidos, 

herraduras, abarcas y de otros reparos y no más" Aq 477 (en la ed. de Fita aparecen transcritos erróneamente 

como erauzi y erausi; Azkue sólo da erauzi). "Iratsi amua (V-m), empatar un anzuelo, fijar el anzuelo en un 

aparejo" A. "Erántzi, erásten arrana, enganchar el cencerro" Iz ArOñ. "Mendiari lañoa erantsi dio (G-azp)" Gte 

Erd 108. "Bi berebil [...] bata besteari erantsita (G-azp) [...] iratsita (AN-5vill)" Ib. 214. "Amorria garrangari 

iratsi [...] zio (AN-gip)" Ib. 14. "Bizkarrezurra paretari irasta / iratsita (AN-gip)" Ib. 16. AxN explica iratxeki 

(73) por erantsi. Cf. tal vez Machin Eransate (1366, Arzam 214). 

Eliza onen ateari eratsidik (Leitza, 1626). ETZ 47. Superlatiboa izen bakoitzari en bere ondoren 

eransiaz egiten da. Cb EBO 34. Artu ogi kostadun bat, eransi zepoari bere eransi-toki artan (Berastegi, 1763). 

ETZ 130 (129 zepoari era[t]si[t]zekoak). Lenengo gertaketan dau burzilla, ondoren eraazten deutsa bere punta 

bietan txirrikak. msOñ 27r. Iratsi bada ta ausnartu itzatzuez itz oek. Mg CC 193 (CO 292 iraatsi egizuz 

bijotzaren erdijan; Harriet traduce erróneamente 'appliquez-vous donc (à mediter) ces paroles'). Azaltxu me azal 


mende. 

983


lodijaguari eraatsita daguana. Mg PAb 85. Begira nondik erren-egiten daben zeuroen arimeak, ta erantsi 

egiozue antxe takoi ta ardurea. Añ LoraS 139. Errotarri andi bat lepoan erantsirik. AA III 563. Onelangoak 

[berba neurtuak] izan daroe berezko gatza, gazigarria ta uia, gogoa yoteko, begizkoa egiteko ta errazago oratu 

ta erantsiteko. Zav Fab RIEV 1907, 92. Biotzaren erdi erdiko mamian ondo eratsia. Izt C 430. Bularrean 

zeraman Efod-i urrezko bi katerekin erantsita [...] baldi eder urrez josia. Lard 84. Bere biyotzian iratxiya [...] 

bere maestro dibinuaren imajiña (Lesaka, 1857). ETZ 250. Narru lodija eta gitxi iratsija. Ur Dial 92 (It itsatsi 

gabea, Dv yosia, Ip josirik). Lorra erantsi diyote / etxera eztijuan. Ud 28. Abek basuak! ondua illuna dakate... 

Kraka guztiya eratxiya! Sor AuOst 94. 

(s. XX). Atearen erdi erdian erantzita, argizarizko gurutze txiki zapal bat. Ag G 15. Tantaiari erantzita edo 

arkaitz zuloan kuskurtuta. Ib. 152. Burua gorputz-alderdi guztiakin ondo erantsirik egotea. Inza Azalp 141. Gure 

munduko pekatu danak / gorputzari iratxita. Tx B 146. Traje zarrari erantsi diye / aurten enporru berriya. Ib. 

171. Perra berriyak erantxi dizte. Tx B II 113. Pasta bat egin eban sartan baten, eta arexegaz irantzi eban arrizatiya 

bere zuluan. Kk Ab II 175. Igurtzika ari nintzaiolarik, gantz erantsiez garbitzen. Ldi IL 30. Iru 

eguzkibelar [...] ate gañean iltzez erantsiak dauzka. JMB ELG 117. Mugaireko mendiari erantsita bezela. 

Munita 103. v. tbn. Lek SClar 116. Haurraren begi nabar zoargiak harenei erantsiak gelditu zitzaizkien. Mde 

HaurB 8. Kolkoan itsasirik ta iratsirik neskatilla xaloaren irudia. Erkiag Arran 190s. Bere isatsari erantsita 

zijoan bagoi beltz batean. Ugalde Iltz 45. Ez, ni bezela, lanean ta etxeari erantsia. Ataño MLanak 23. Izenak 

artikulu erantsia badarama. MIH 103. Oihenartek bere neurtitzei iratxi zien hiztegitxoan. MEIG VII 49. 

(H; -ns- Lar, Añ, H), erantzi (G-goi ap. EI 106), eratxi, iraatzi, erauntsi. Añadir. Tr. Documentado en 

textos meridionales desde Lazarraga. Mila ta bosteun / urte alkarri eranzi, / irurogeta / lau geiago gañeti. 

Lazarraga 1202r. Bigarren partea ama elexa santeak eranzi eutsan. Cap 40. Ez lukee hau bakarrik eta zerbait 

iratsi bage esan naiko. Mb IArg I 54. Bestela zelan jakingo dau Konfesoriak zer penitenzia emon, ta zer erantsi? 

CrIc 159. Bekatua bekatuari erantsi. AA III 505. Kristiñau Doktrinia [...] gero D. Gabriel Menendez de Luarcak 

gauza asko erantzita atera ebana. CatLlo 1. Geiago erantsi bage. Izt C 499. Iraatzi egijezu pekatu arin ta 

txikijai pekatu andiren bat. Ur MarIl 94. Oneri erantziten yako pensamendu guztiz baliyo andiko bat. Ur BulaAl 

24 (BulaG 528 eratxekitzen). Zeñak eratxi dezaion dinbere berriak gure arrazari. "Añada nuevos timbres". Otag 

EE 1882c, 479. Lur geixeago erantsi. Ag G 255. Elisabetek [...] esandako itzakin eta Eleizeak geroago erantsi 

eutsazanakin egiña da. KIkV 52 (KIkG 34 erantsitako). Eta erantsi zuan: ez dizut eskatzen atera ditzazun 

mundutik. Inza Azalp 152. Irurogei ta amarreko orri gaiñean zenbat erantsi. Mok 4. Egiari zerbait erauntsi 

bazaio. Or SCruz 130. Izendiari beste izen batzuk erantsi. Ldi IL 151. Zuetako zeñek erantsi (eratxeki) dezaioke 

bere biziari kana bat. Ir YKBiz 133. Urtea Martxoz asten bait-zan [...]. Ianuarius eta Februarius geroz, aurretik 

erantsiak ditu. Or Eus 141n. Zuzenbideari lotzaiki bikaña dan maitasarrea ezarri, erantsi ta gañeratu bear yako. 

Eguzk GizAuz 190. v. tbn. EA OlBe 33, SMitx Aranz 134. Lanaren saria jabeak ordaindu bearko duala ta 

zerbait erantzita gañera. Munita 95. "Seme bat uzti dik" --erantsi du. Txill Let 83. Ari ez zaio ezer erasten ez 

kentzen. Zait Plat 155. Erlijioek geigarri bat erantsi nai diote. Vill Jaink 118. Azken-kopla erantsi besterik etzun 

egin. Gazt MusIx 161. Sahagunen Erti-Maisu mailla beretzen ere, gero titulu ori bere Ikasguari erantsiz. Ib. 58. 

v. tbn. NEtx LBB 109. Ezer kendu ta ezer erantsi gabe. Berron Kijote 111. Frase biribil honi zerbait eranstera 

ausartuko baldin banintz. MEIG VIII 30. 

(AN-gip ap. Gte Erd), iraatsi, erantzi. (En la expr. elkarri erantsi). Juntar(se). "Itzak alkarri ongi erantsita 

(AN-gip)" Gte Erd 264. Munduko su guziak alkarri eransirik. Gco II 18. Munduko altsu guztiak bat eginda, 

euren alizate osuak alkarri iraatsita. fB Ic III 293. Gizonen kabiak alkarri erantzita zeukazkitela [uriak]. Ag G 

11. Zigortxo bi elkar-erantsiak. JMB ELG 40. 

Unirse (a alguien). Angletarrak eta Saxonak, bai eta geroxeago erantsi zitzaizkien Danetarrak. Mde Pr 

249. 

"Itzak ondo erantsita hitzegiten zuen (G-azp)" Gte Erd 264 (= oso pulkroa zen hitzegiten). 

(H; -ns- Lar, Añ), erantsin (V-ple ap. A), erantxi, eratxi (H), eratsi (H), eraatsi (H), iraatsi (V ap. A), iratsi. 

Contagiar (una enfermedad, etc.; tbn. referido a palabras o costumbres extrañas); pegar algún olor. "Pegar algún 

mal" Lar. "Apestar", "inficionar" Añ. v. kutsatu. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde 

mediados del s. XVIII. Euskerari eratxi zaizka Gaztelaniatik, Latiñetik edo beste hitzkundeetatik hitz asko. 

Lar, carta a Mb 279. Bereala gaitza erantsi zitzaion. Cb Just 55. Itz libre edo izkuntza txar batzuek eransi 

zitzaiozkan. Ib. 24. Erresurrekzinua, sekulakua... Berba eraatsi ta gatx oneek [...]. Mg PAb 163. Zu bezelako 

sendagillak dira gaitza irasteko obeak. VMg 77s. Jazteko bat ifinten danean lora usain onekoen artean, eransten 

jako usain gozoa. Añ LoraS 22. Milla osasundun ibilli arren gaixo baten inguruan, erantsiko ezteutse osasunik. 

Ib. 22. Miinaren berenuak iraasten daben gatx bat. fB Ic II 205. Ez munduko usaiñik txikarreena iraasteko 

tokijak. JJMg BasEsc 223. Erderati erantsia. Añ EL 2 8. Doai gaiñ gañeko oek guztiak dituzte Gipuzkoatarrak 

beren berenkiak, eta ez beste jaiot-errikoetatik erantsiak. Izt C 212. Osorik dagoanari [gatxa] erantsi. A Txirrist 

74. Eusko-usaia erasten. Ldi IL 127. Gaitz au erasten zaio biziki insignis [...] ta itxas-piñuari. Munita 93. Esne 

ta sardiñari usai txarra erasten diela. Ib. 55. Arrotz izkuntzako izenari etxeko usai erantxi nairik. Etxde JJ 271. 

Ortik erantsi zaio liburuari bere ementasuna, edo Arantzazu-kutsu zoragarria. Vill in Gand Elorri 11. 

+ eraatsi, erantxi, iraatsi. Conferir; dotar (de). Mundu guziari eransi ziozkan Jangoikoaren amodiozko 


mende. 

984


garrak. Lar SAgust 13. Lenengo gizonari eraatsi eutsala Jaungoikuak berbeeta bat. Mg PAb 184. Erantsiko 

niola nere buruari bekaturako oitura. AA III 496. Jaungoikuak iraatsi eutseela emakumei beraarizko modestija. 

JJMg BasEsc 137 (139 eraatsi). Anima edo espiritu uts bat ezer-ezetik sorturik gorputzari erantsi zion. Lard 1s. 

Enparauai bere deboziñoe au iraasteko. Ur MarIl 70. Itz abei bear ainbateko zorroztasuna erantxiz. Etxde JJ 

150. Nahi zion egun hartako gertakizun bakoitzari solemnitate bat erantsi. Mde HaurB 53. Batek ostera, ikusten 

duen orri kanorerik erasten ez ba dio, besteak bai. Txill Let 56. Inolako indar berria erantsi zion iakintzari. Zait 

Plat 26. Aurten egizko kutsu jatorra / nai genioke erantsi. Basarri 60. Giza-bizitzari infinitu-lurruna erantsi. Vill 

Jaink 132. Emakumearenganako zaletasuna erantsi zion. MAtx Gazt 27. Luzifer-airetxo bat erantsi diote. MIH 

324. 

iraatsi (V? ap. A). (Participio en función de adj.). (Palabra) compuesta. Euskera berba iraatsi oneek 

adierazoten dabe gauzia zer ta zetarako dan. Mg PAb 202. 

+ eratsi, eraatsi. Apegarse a algo, ser (hacerse) afecto a algo o a alguien. Nola bere biotza kasi ezer ez 

danari eransitzen zaio? Cb Eg II 141. Artu egizuz ontzat neure jakiturija labur, baña borondaterik zintzo ta 

eraatsijenak eskintzen deutsuzan ikasbide labur batzuk. JJMg BasEsc III. Gaztarotik Zuri erats-eratsia zala. 

"Devotissime tibi viveret". Or Aitork 184. 

+ erantzi, erantxi. Poner, colocar, aplicar (las manos, etc.). Erantzi biar deutsa [...] bere eskubak. msOñ 

237v. Eskua eranzi edo zematuten dituezanak. CatLlo 42. Gauza gozorik senti badute / azkar erantxi eskuak. Tx 

B II 66. Eginkizun aundi ari bizkarra erasteko. Ldi IL 74. Gazta zar bati erasteko ortzak zorrotz ekarriko ditut. 

Lek EunD 22. Ollanda zuriari atzaparrak eransteko. TAg Uzt 312. Zugaitzari aizkora erastearen oso etsaiak 

dira. Munita 61. Itxasuan badira / arrai on askuak, / erantsiko giñozke / pozikan eskuak. Uzt Sas 312. 

"Eguzkiak ez dit kolorerik ematen (AN-gip), eransten (G-azp)" Gte Erd 199. Arkaitza izan zan alakoa, 

kozkor bizi zorrotzak zituana, eta bakoitzak bere ubeldua erantsi zion. Berron Kijote 174. 

2. + eratxi, iratsi, iratxi, erauntsi. Atribuir. [Jangoikoari] ez dagokan gauzaren bat iratsi. Mb IArg I 261. 

Juduzalea zala norbaitzuek eransi ziotelako. Aran SIgn 56. Orain neri iratxi nai dian kargu izugarri ori! Ag G 

22. Intxusa ori Santa Cruzi erauntsia zalako omen. Or SCruz 89. Besteren batek oker egin da / neri nai ziran 

erantsi. Tx B I 33. Txarkeririk erantsiko balio. Etxde AlosT 29. Egia izan bage erriak eraxten dizkion egiñak. 

Etxde JJ 17. Izadiko gertakari guztiak Jainkoari erantsi. Vill Jaink 31. Teresa deunari erantsi izan zaion kopla 

onek. Gazt MusIx 162. Lukrinori erantsitako ditxoak. Ibiñ Virgil 85. Aiek erantsi dizkidaten okerrak. NEtx LBB 

116. 

Adjudicar. Eransten jakuz Jesu Kristoren merezimendu neurri bageak. Añ EL 1 85. Ni beti berritsu!... Ez 

nauk lelo txarra erantsi! Loidi 65. 

(Part. en función de adj.). "(Mal) nombre, apodo [...] izen goitia o eransia" Añ. 

3. eratsi (G ap. A), eraatsi (V-m ap. A), erantzi. (Participio en función de adjetivo). "Allegado, pariente por 

afinidad [...]" A. Alan odolekua, zelan eraatsi edo koñatutasuneti jatorkona. Mg CO 169. Ez gara an arrotz ta 

erantzi izango, deunen errikide ta Jaungoikoaren etxeko baño. Ibarg Geroko 45 (ap. DRA). Senide, aide-eratsi 

(odoleko eztan aidea) ta zearraideak. Zait Plat 7. 

4. (V-och ap. A; -nsi Lar, Añ), erantzi (V-arr ap. A; H), iraatsi (AN-5vill ap. A). "Herrar las caballerías" Lar. 

"Zaldia eranztea (G)" H s.v. eraunztea. 

5. + erantxi. Dar (un golpe, etc.). Izugarrizko zartakoa erantsi diotena. TAg Uzt 289. Masalleko bat erantxi 

zion. Etxde JJ 126. Irugarren zartakoa erantsi dau. Erkiag BatB 144. Ez leike neurtu Gipuzkoari / erantsi dion 

zigorra. Basarri 103. Iñoiz matralleko on bat erantsi ziena. MAtx Gazt 76. 

6. "Txakurra eráantsi, echar el perro" Iz ArOñ. 

- ERANSTEKE. Sin añadir. Hezurrak, / arima oraindik eransteke dutenak. Azurm HitzB 64. 

- ERANTSIKO. "Erauntsiko (AN-larr), colindante" A Apend. Euntze edo barruti orrek 45 erreneurri 

(robadas) ditu, erauntsiko 9-ak barnean dirala. Or Eus 297n. 

- ERANTSI-TOKI. Sitio donde se adhiere, se aplica. Artu ogi kostadun bat, eransi zepoari bere eransi-toki 

artan (Berastegi, 1763). ETZ 130. 

erantsi. v. erantzi. 

erantsiune. "Juntura" Asp Leiz2. 

erantski. v. eraski. 

erantxa. "Landrecillas, en el cuerpo del animal, erantxak" Lar. 

erantxi. v. erantsi. 

erantz (-nz Lar). 1. Retrato. 


mende. 

985


2. Copia. Gelditzen zaiola Batzarreari beren erantz edo irudierak ateratzeko eskubidea (S. Sebastián, 

1885). JFlor. 

erantzatu (Lar (-nz-), H). Retratar. Almirante urgullutsu onek ponpareriaz eranzatu zeban metallu batean 

Jeneral Lezo belauniko beraren oñetan. Izt C 464. Eranzaturik (retratado) garbi / Ertzetako erriyak (Etxeg, 

1883). JFlor. 

erantzi (V, G, AN-gip-larr-ulz; H), erauntzi (AN-gip-5vill-ulz, B, BN-baig; SP (-ntstea), Urt II 161, Dv, H; -nz- 

Lar, VocBN), erontzi (V-oroz-arrig-arr-ple-gip), irauntzi (AN-5vill; H), irantzi, edantzi (AN-gip), jaantzi (Gnav). 

Ref.: A (erantzi, erauntzi, erontzi); Etxba Eib (eranztia); Iz ArOñ (eróntzi); Echaide Nav 303; Elexp Berg; 

Gte Erd 194. 

Tr. La forma más general en el Sur es erantzi; Aguirre de Asteasu, Arriandiaga y Aresti emplean erauntzi; en 

Lazarraga, Añibarro (que tbn. emplea erantzi) y Ezale (1897, 291a) se encuentra erontzi. En la literatura 

septentrional se documenta la forma erauntzi (salvo en Etcheberri de Ziburu, en el que encontramos el único ej. 

de irauntzi). El único testimonio de irantzi corresponde a Arana Goiri. La forma de sust. vbal. más usual es 

erazte, aunque en textos meridionales más antiguos encontramos -ite en Añibarro e -itze en Guerrico y Aguirre 

de Asteasu; emplea eraunzte Haramburu, y eranzte T. Aguirre, y Berrondo. En DFrec hay 9 ejs., meridionales, 

de erantzi. 1. Quitar(se) (ropa, calzado, etc.). "Eróntzi, e(r)ósten [...] quitar (una prenda)" Iz ArOñ. "Obeko 

dozu oiñ eranztia jai-egunetako soñekua" Etxba Eib. "Erropak erantzi (V-arr)" Gte Erd 194. Harriet dice que su 

significado primero es "faire vêtir, revêtir, faire prendre un vêtement à quelqu'un", y traduce el ej. Erauntz ezozu 

aldagarria como "revêtez-le de son habit". 

Tr. Documentado desde Leiçarraga, es más usado al Sur; al Norte su frecuencia disminuye notablemente 

desde principios del s. XVIII. Para 'descubrirse ante alguien', la persona a quien se dirige el saludo va expresada 

en dativo en Arrese Beitia y Orixe. 

Eraunz ziezoten mantoa. Lç Mt 27, 31 (HeH, Arriand erauntzi, Ol, IBk erantzi; en las demás versiones, 

kendu). Gatxori repara dezadan / yelmo ori eronzu. Lazarraga (B) 1201vb. Txapela eranzirik. Ber Trat 29r. 

Establian sarthu dire / khoroak irauntzirik. EZ Noel 67. Arropa haragiarekin lothua eraunztean. Harb 300. 

Erauntzi dut behin athorra lohia, nola bada berriz iauntziko dut? Ax 472 (V 306). Gathibutasuneko arropak 

erauntzi . SP Phil 20. Xapela erauntzi. CatLav 83 (V 49). Soñokoak eranzita. Mg PAb 197. Eranziten 

eutsuezala soñeko guztiak. Añ EL 1 201. Oñeko abarka erantzi. Lard 162. Txapela erazteko desiotan. Bil 160. 

Iñoiz ere erantzi gabe [kollarea] nere lepoan erabilli det. Arr GB 33. Kapelea nai nori eutsala erazten. AB 

AmaE 223. Erantzirik soñian zeraman jantzi berri ura. Bv AsL 31. Janzkija irantzi eutsoen (1897). AG 1474. 

Txapela erantzi barik. Ag Kr 84. Erantzi bere ganeko gonea. Echta Jos 342. Erauntzirik beren soinekoak. JE 

Bur 25. Kasaka ezin erantzirik. Iraola 27. Mutillak kapelak erantzi. Kk Ab I 19. Berak ere [kapela] erazten 

eutsula. Or Tormes 91. Bi alkandora ekarri ditut / bat eraztia aztuta. Tx B 104. Soñeko gerriko zorroak erantzi. 

FIr 146. Zeramakin jakea eranzten asi zan. TAg Uzt 228. Soinekoak erantz zitzan. Mde HaurB 36. Munduko 

gudari-iantzia erantzirik. Or Aitork 225. Erropa onak ariñak-arin erantzi. Erkiag Arran 130. Ganetik eroian 

yake zarra erantzi. Bilbao IpuiB 96. Gomazko esku-zorroak erauntzirik. Arti Ipuin 75. Zuretzat poesia ez da 

jauntz eta erauntz ditaken soineko bat. Lf Othoizlari 1963, 530. Koturnoak erantzita. Ibiñ Virgil 82. Neska 

gazteak soiñetik armak eranzten ari zitzaizkion. Berron Kijote 47. Nolanahi erantz ditzakedan jazkiak. MIH 21. 

v. tbn. CrIc 42. Urruz Urz 12. Alz STFer 125. Goñi 28. A Ardi 141. Noe 77. EusJok II 137. Otx 12. Ir YKBiz 

497. NEtx Antz 132. SM Zirik 25. BEnb NereA 150. And AUzta 106. Uzt Sas 168. 

(Fig.). Arimak ere behar du gizon zaharra erauntzi eta berria iauntzi. SP Phil 20. Billostu ta 

erontziko deutsez arimerai birtute, doe eta edergarri guztiak. Añ EL 2 37. Zer! dugula behar guk [eskuara] 

ahalgez erauntzi? Ox 156. Illea [aariari] erantzi ondoan. Or Mi 60. Erantzi-ta azkazala, ager oin zuria. Or Eus 

137. Orainarte bekokia estali dion lausoa [eguzkiak] erantzita. TAg Uzt 74. Aaronek lotsa erantzita, erria lotsa 

gabe zebillen. Ol Ex 32, 25. Burutik mundua erantzi zun. Or Aitork 196. Eztut eginen / nire arima / ezergatikan / 

erantzi. Arti MaldanB 202. Ostro igartuak erazten asi da. Gand Elorri 173. Bigarren kausen egikizun oiek 

[Jainkoari] erantzi zaizkionean. Vill Jaink 77. Oztopo zaizkion atsegin ta apeta guztiak erantzi. Onaind in Gazt 

MusIx 147. Mastiak bere osto nagiak erantzi dituneko. Ibiñ Virgil 90. Fedea erantzi dio / Lanbrok, oharkabean. 

Azurm HitzB 27. 

Betaurreko-erantziak begiak. Ldi IL 41. 

2. (V-gip, G-azp-bet; -nz- Lar y Añ; Dv, H), erauntzi, erontzi (V-gip; -nz- Lcc), eronsi (Mic 6v). Ref.: Etxba 

Eib; Iz ArOñ (eróntzi), UrrAnz 60. Desnudar(se). "Desnudar" Lcc y Mic. "Desnudez, eronzik ibiltea" Lcc. 

"Erantzi gaittian igarirako. Erantzi naiz eta amen narru gorrixan Jaunan aurrerako" Etxba Eib. v. biluzi. Tr. 

Documentado desde mediados del s. XVIII (aunque cf. ya los testimonios de Landucci y Micoleta), 

exclusivamente en la tradición meridional. En cuanto a la forma del complemento, aunque en el s. XX no se 

encuentra más que -z erantzi, en textos más antiguos parece abundar más -tik erantzi. 

Zu eranzia edo soñeko gabe. Cb Eg II 45. Jazteko, erazteko. Cb Eg III 384. Erantzi zuteenean [Santa] illa 


mende. 

986


bezala jantzitzeko. Mg CC 206. Geuria da daukan luma janzi ederra. Erantzi daigun. Mg PAb 178. Eranziten 

zareala dezenzia askogaz. Añ LoraS 132. Erauntzitzen dira guziak, ta larrugorrian jarririk ateratzen dira. AA 

III 377. Erantzirik zegoala erria. Ur Ex 32, 25 (Dv buluzia). Bere soñekoetatik erantzi zanean. Arr GB 95. Erdieranzia 

ibillirik. Aran SIgn 111. Erantzi zan bere soñeko arropaz. Bv AsL 48. Erantzi edo biloiztuta. A BGuzur 

137. Eta jantziya badago, erantzi dedilla. Iraola 41. Andrea oinak erantziten. JanEd II 48. Lotsarik gabe jantzi 

edo erantzi zera? ArgiDL 28. Plazan erantzi ta ikusitzian / asko gustatuko zaizu. Tx B I 231. Jantzik bañan 

geiago erantzik. JAIraz Bizia 70. Erdi erantzia ta oerako bata luzea gaiñetik jantzia. NEtx LBB 108. 

(Fig.). Gure biotzak munduaren amoriotik apartatzea, askatzea edo eranzitzea. Gco II 2. Erantzi gaitezen 

munduko ondasunen [...] afizioetatik. Echve OngiB 112. Ikus orbelez dan erantzia. Ldi BB 112. Iainkoa ain 

Berez erantzi bada. "Si Dios se ha despojado de sí mismo". Or BM 34. Goiz artan izanen da [garia] erdoiz 

erantzia. Or Eus 274. Zure maastia erantzitakoan, zirdillen billa ez itzuli. Ol Deut 24, 21 (Dv bildu, Ker batu). 

Parmenideren ol erantzian (tabula rasa). Zait Plat 48. Ideal-kutsu ortaz erantzi ezkero. Vill Jaink 128. Ostoz 

erazten adar-buruak. Gazt MusIx 113. Adar erantziak elur maluta zuriz jazten zirala. NEtx LBB 95. Harrotasunbide 

zituen lau gauzatxoez erantzia. MEIG I 183. 

(Part. en función de sust.). "Desnudo [...]. Artian aritzen diranendako, erantzixak ez dau pekaturik" Etxba Eib. 

3. erantsi. "(B), desgranar golpeando" A. 

- ERANTZI ERAGIN. Hacer quitarse (una prenda). Erantzi eragin neskameari ganeko gonea. Echta Jos 342. 

erantzi. v. erantsi. 

erantzu. Respuesta. Sólo se encuentra en la expresión Galdeak eta eranzuak, usada por Ubillos (7, 10, 15 et 

passim). v. erantzun (II, 2). 

erantzuera (H; -nz- Lar, Añ y Dv). Respuesta. v. erantzun (II, 2). Tr. Documentado en autores 

meridionales desde mediados del s. XVIII; su uso parece disminuir en la segunda mitad del XX. Para 'dar una 

respuesta' es utilizado generalmente el verbo eman, aunque tbn. hay testimonios de empleo de egin en Iturriaga y 

D. Aguirre (Kr 137). 

Itande ta eranzuerakaz. Cb CatV 2. Eranzuera. GavS 23. Eranzuera gogorrakaz. Mg CO 251 (v. tbn. CC 

171). Zer atxakia ta eranzuera emonei orduan? Añ EL 1 44. Ematera noakizuen eranzuera. Gco I 389. Onelako 

eranzuerak alabaña itzaltzen du aserrea. AA I 574. Ara zer erantzuera / Sultanek zion egin. It Fab 255. Izan 

biar dogu erantzuera ta esker onekuak Jaungoikuaganako. Ur MarIl 50. Ematen ziezten erantzuerakin guziak 

arritzen zituela. Lard 370. Erantzuerarik onen da nobleena izandu nuben Madrill-dik erregalo oparo eder ura 

[...] neronenganatzea. Aran EE 1880a, 167. Bidali deitala Jaungoikuaren erantzuera. Bv AsL 99. Baña, arek 

estimau egin bearrean, / erantzuera artu neban bizkarrean. AB AmaE 255. Batxik ezeutsan ez aurrerazpiderik 

ezta erantzuerarik bere emoten lagunaren esate geienari. A BGuzur 153. Manuelek zekarkion erantzuera. Ag G 

344. Lau itz laburregaz amaitzen eban bere erantzuberea. Kk Ab I 51. Eman dute erantzuera. Or Eus 336. 

Erantzuera baikorra-edo artu ustez. Erkiag Arran 93. 

v. tbn. Izt Po 145. CatBus 1. Arr GB 6. Itz Azald 85. Muj PAm 26. 

- ELKAR-ERANTZUERA. v. elkar. 

- ERANTZUERAN. En respuesta. Etorri oi zan eskutitz bat edo beste, etxekoak egindakoenaren erantzueran. 

Ag G 120. 

erantzugile. (El) que responde. Galde ta erantzugille orieri ixilik erantzuten. Or Aitork 164. 

erantzuka. Respondiendo, a respuestas. Cf. GALDE-ERANTZUKA. Elkarri erantzuka. Ibiñ Virgil 51. En 

DFrec hay 2 ejs. de erantzunka. 

erantzuketa. Respuesta. Cf. GALDE-ERANTZUKETA. v. erantzun (II, 2). Galdeketa edo pregunta 

aiek, zeñen eranzuketak bear dituzten ikasi. Lariz pról. 

- ERANTZUKETAN. Respondiendo. v. erantzuka. Kontu kontari ari denak [...] esku zabala du 

(erantzuketan ari denak baino zabalagoa, nolanahi ere) hitzak gogo duen segidan bata besteari erasteko. MEIG 

IV 104. 

erantzuki (SP (-nz-), Dv, H). 1. Reproche. v. erantzute, erantzun (II); cf. infra ERANTZUKI EGIN. 

Haserreduratik heldu den erantzukia. SP Phil 231. Bethi sentitzen baititut haren erantzukiak. Gç 46. Zerbitzari 

hark entzun zuen erantzukia. ES 152. Gizon jakintsuen iritzian gutxitan omen dira bekatu larriak oen arteko 

eranzukiak gorrotorik ezpada. AA II 215. Zuk diozu nere debotoak beintzat ez dutela merezi onelako erantzuki 

edo kejarik. EE 1885b, 547. Norbaitek, Gavel harturik lagun, erantzuki hau egin dio Euskaltzaindiari: espainol 

gisa jokatu duela. MEIG VII 167. 


mende.


2. (-nz- Lar, Añ, Dv). Respuesta. Erantzun zion Santuak: [...] Ontzat artu zuan erantzuki au Obispu Jaunak. 

Bv AsL 64. Eta ain erakide / izanik aindoz, gero ba dakar / erantzuki ideko. "Consonante respuesta". Gazt MusIx 

85. 

Mala respuesta, desplante. Bere Jauna bezala serbitzen zuen, eta ori eranzuki ta kontraesaterik gabe. Cb 

Eg III 373. 

"Despique" Lar. "Reconvención, redargución" Ib. 

3. (-nz- Lar). Apología, defensa. Gizon anaiak eta aitak, aditzazue ene eranzukia. TB Act 22, 1 (Lç defensa, 

Dv aria). Euskeraren eranzukia (apología) bezela (Ag, 1890). JFlor. 

4. "Responsabilidad (AN-gip)" A Apend. v. erantzukizun. Egia da anima badegula; ez genduke, bestela 

[...] ez aukerapen eta ez erantzukirik izango. KIkG 14. Bañan geroko erantzukirik / ez lukela nai argatik. 

Auspoa 128, 106. 

- ERANTZUKI EGIN (Dv, H, A). Reprochar. Iaunak erantzuki egin / guztien aitziñean. EZ Noel 108. Bere 

eskas eta inperfekzioneez irau eta erantzuki egin diot. EZ Eliç 149. Arrozoinekin ene hertarrek erantzuki egin 

lezakedate. ES 155. Deusez ere baldin egin ahal badakie erantzukirik, da gauza hunetaz. Ib. 399. Hauk umer 

behar zeraien / Bedere egiñ erantzuki. Gy 40. 

erantzukida (-nz- Lar). 1. "Correspondencia" Lar. En un texto de Goñi del s. XVIII (FLV 1992, 313) hay 

erranzukida [sic] edo korrespondenzia, habiendo sido posteriormente tachadas las dos primeras palabras. Euki 

zuan eskutitzen eranzukida (correspondencia) andia leku askotako jakintsuakin (Ag, 1890). JFlor. 

2. eranzunkida. Apología. v. erantzuki (3). Zeña dan eranzunkida eder bat Erlijio Santuaren alde. Izt C 

498. 

erantzukidatu (-nz- Lar). 1. "Corresponder", "corresponderse [...] sea por cartas o de otra manera" Lar. 

2. eranzunkidatu. Corresponder, tocar. Eranzunkidatzen zaiozkaten lekuetan zuzenkiro sartu. Izt D 130. 

erantzukide (-nz- Lar), erantzukida. "Correspondiente" Lar. Zan Españiko jakintsuen bilgumako eranzukida, 

baita batzarre askoren dianagusia (Zumárraga, 1899). JFlor. 

erantzukika. Reprochando. Abiatu zitzaioten erantzukika, etzirelakoz urrikitan sarthu. Dv Mt 11, 20 (Lç 

reprotxatzen, He erantzuten). 

erantzukin. "Matière à réponse" H. 

erantzukintza. Conjunto de los favores, forma(s) de responder (a una demanda) (?). Deun-Andoniren 

erantzukintzea (1899). AG 2407. 

erantzukitu (-nz- Lar, Añ). 1. "Reconvenir", "redargüir" y "despicarse" Lar. 

2. "Apologizar" Lar. 

erantzukizun, erantzunkizun. 1. Responsabilidad. v. erantzunbehar, erantzuki (4), erantzupen (4). Tr. 

Documentado en autores de la segunda mitad del s. XX. En DFrec hay 32 ejs. de erantzukizun y 23 de 

erantzunkizun. Norberak erantzukizuna leporatzen dunean. Etxde Itxas 205. Etzukean inoren erantzukizunik 

bere gain eta bere lepora bearrik. Zait Plat 102. Langintza osoaren azken itza ta erantzukizuna bere gain artzen 

du. Vill Jaink 78. Ezkongaidenboran jolasean ibilli dira, eztituzte ikasi bizibide berriak eskatzen diskien 

erantzukizunak. EgutAr 13-1-1962 (ap. DRA). Zer erantzukizun Jaunaren aurrean! MAtx Gazt 58. Zeñen 

erantzunkizun aundia. Ib. 43. Hutsegite haren errua ta erantzukizuna oso-osorik neure gain eta neure gain 

bakarrik hartuz. Azurm ZArg 4-8-1974, 5. Batuarekin hasita, noraino izan zen zure erantzukizuna, edo noraino 

izan zinen batuaren aitajauna? In MEIG IX 76. 

2. erantzukixun. Adivinanza. Erantzukixuna igarri dagidan eta neure battukarija jaso al ixan. Otx 152. 

erantzulari (H; -nz- Lar, Añ). "Respondiente" Lar y Añ. 

erantzule (Dv). 1. "Censeur; crieur public" Dv. Ofizio hura egin behar da eztiki eta gozoki, ez eranzule 

gisa. SP Phil 336 (He 338 erauntsios baten gisa). Izanen zaitzue erantzulerik asko Moises bera. HeH Io 5, 45 

(Leon jaukitzale, Ker salatzaille). 

2. (H; -nz- Lar, Añ). "Respondiente" Lar y Añ. Izango dirade Dierriaren eranzunle. EConst 60. Nere 

erantzule yaioari begiak lausotu zaizka zertxobait. Ldi IL 90. Erantzulea bortxatu gabe bai ala ez esatera. MEIG 

VI 163. 


mende. 

988


Delpisko arkaitz goi-erantzuleak dionez. Zait Sof 70. 

3. (S ap. Lrq; Dv). "Prédicateur" Dv. "Qui a fait entendre" Lrq. Cf. erantzun (I, 2). Jainko berri erantzule 

bat iduri du. Dv Act 17, 18 (Lç erakusle). "Qui répond une chose pour en faire comprendre une autre" Lrq. En 

DFrec hay 11 ejs., meridionales; hay, además, uno de erantzunle. 

erantzumen. Respuesta. v. erantzupen. Biraldu neutsun kutunaren [...] eranzumenik artuteko izan eztot 

zoririk. (Gandara, carta a Larramendi, 1764). BAP 1966, 161. 206 garren esaldian dauke erantzumena. A Gram 

80 (tbn. en Ezale 1899, 11a). Eztet izan erantzumenik. A Ardi 1. 

erantzun (V, G, AN-5vill; Gèze, Dv, H; -nz- Lcc, Lar, Añ), erantzu. Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ. I (Vb.). 1. 

Responder. AxN explica ihardesten (51) por erantzuten. En . v. ihardetsi. 

Tr. Documentado desde Lazarraga, es de uso general en autores vizcaínos y guipuzcoanos; parece faltar en los 

textos alto-navarros, por lo menos en los anteriores al s. XX (hay sin embargo erantzun en las versiones de 

Arbizu, Betelu, Auza, Saldias, Erasun y Legasa del tercer capítulo de Orreaga). Al Norte sólo lo encontramos en 

unas cartas labortanas del s. XVI, en Etcheberri de Sara y en J. Etchepare. En DFrec hay 693 ejs. (2 sept.) de 

erantzun (vb. o sust.). A partir de principios del s. XX, algunos autores --como Kirikiño, Enbeita, Eguzkitza, T. 

Agirre, Orixe, Zaitegi, etc.-- utilizan tbn. formas sintéticas de conjugación. 

En cuanto a su comportamiento sintáctico, encontramos algún ej. aislado del tipo galdera erantzun (así, p.ej., 

galde ori erantzuten badidazue en Ir YKBiz 383, o galdera hau erantzuteko en MEIG I 205; cf. tbn. kartak [...] 

eranzuten en una carta labortana del s. XVI o eranzuten [...] zorrak en CrIc 39), pero la forma habitual es 

galderari erantzun. Hay un ej. de erantzu (rimando con indartsu) en Enb 39. Arana Goiri (v. NeolAG) propone 

irantzun "contestar", distinto de erantzun "hacer oir", pero no lo emplea en sus escritos. 

Zeñak eranzun eusten manera onetan. Lazarraga 1147r. Jauna: zure señoriak barka biezat zeren ezpaitut zure 

señoriaren kartak merexi duen bezala eranzuten. (c. 1597). FLV 1993, 459. Zure karta rezibidu zebala; ez 

nabrabendasunik izateagatik eztebala eranzun (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Bear da jakin eranzuten 

iteundu dakionean. VJ 4. Asko dan adina erantzun dezu, kristauba. OA 70. Berealaxen eranzun zion. LasBer 

576. Eranzungo dabe. Urqz 80. Eranzuten badiotet badirauela oraindikan. Lar SAgust 11. Eranzun diezazun 

Jesusek bertan Santa oni eranzuna. Mb IArg I 314. Zer erantzungo diot nik zure amoriozko deiari? Cb Eg III 

291. Itaune oni eranzutia. Mg CO 132. Brindiska asitzen bazatzaizka erantzun naiko dizula basoa jasotzeko 

kemena duan artean. AA III 368. Egija erantzuten ebeen. fB Ic II 180. Argudio mueta au ifinten dabeenai 

erantzuten zaiote. Izt C 185. Orra nun erantzuten daben tximiñuak dala demonioa. Ur MarIl 14. Etzion itzik 

erantzun. Lard 432. "Bai, jauna, bai" erantzun ziran. Sor Bar 52. Erantzun eustanagaz bildurturik nago. AB 

AmaE 274. Ezetz erantzungo ete eutsan. Echta Jos 210. Oar onari gaizki erantzun. Ag G 165. Ori dok, 

darantzutso lagunak. Kk Ab I 93. Gogor erantzun zion. Inza Azalp 128. Axurien marrakari marraka luzez 

erantzuki. Or Mi 42. Eskuaraz zaundan erantzun. JE Ber 57. Iruzur bateri darantzuion beste ziria. Zait Sof 112. 

Egiten zizkioten galderei ez zien deus erantzun nahi. Mde HaurB 104. Ia ezetzik erantzuten deutsuen. Bilbao 

IpuiB 159. Bai zuri ere --erantzun zion. Izeta DirG 116. Iru-lau neurtitzez labur eta zailu elkarri erantzuten. Ibiñ 

Virgil 45. Nik esaten dedanari Amen erantzutea besterik eztezu egin bear. NEtx LBB 173. Desafioari 

erantzutera. MEIG V 103. Pozarren ibilten ekien olatuen dantzai gora-beeraketaz erantzunaz. Erkiag Arran 

78. 

Corresponder (a un favor, etc.). "Corresponder" Añ. Oiek, bai, dakitela seme-alaba leial piñak bezela zure 

argiai eranzuten! Lar SAgust 16. Txarkeriei txarkeriz eranzun. Mb IArg I 108. Ainbeste benefizio espiritual [...] 

nola pagatu dituzun, ta nola erantzun didazun. Cb Eg II 108. Nik bere eranzungo ezpaneutsa zure egitada 

prestubari. Mg PAb 112. Ezin eranzun leioe mesede andi oneei. Añ LoraS 3. Jaungoikoaren ontasunari eranzun 

eta korresponditu zion. Gco I 471. Bere ongilleari esker onakin bederik erantzutera. AA I 466. Gizonaren neke 

izerdizkoari ondo erantzuten dakien lur leial maitagarria. Izt C 180. Erantzun esker txarragaz bere mesediai. Ur 

MarIl 26. Ontarte aiñ berezi ta andiai ez eranzun izanak. Aran SIgn 87. Zenbat aldiz Jaungoikuaren graziari 

erantzuten diogu gaizki? Bv AsL 196. On eta mesedeai esker beltz itsusiaz eranzutea. Arr May 35. Esker 

gaiztoagaz erantzun deutsue. Ag AL 107. Nola erantzun bear diogun maitasun orreri. ArgiDL 132. Maitaliari 

maitasunagaz / erantzun yakon unian. Enb 149. Zuk egin dauskuzun onegin gustijai oztaz erantzuteko. Otx 132. 

Erabateko maitasunari erantzuten dion onginai orrek. Zait Sof 16. Gizonak, berriz, ba-du joera bere amodioaz 

erantzuten dionari laguntzeko. Vill Jaink 165. 

(Añ (-nz-), A). Responder (a un deber, a una deuda, etc.). "Corresponder [...] a las deudas, zorrai eranzun" Añ. 

"Egikizunari erantzun, cumplir (responder a) los deberes" A. "Zorrei erantzun (V)" A EY III 320. Eztela gai 

bere eginbideari erantzuteko eta ihardesteko. ES 106. Obligazio au ondo ezagutu, ta orri ondo eranzun nai 

badiozu. Cb EBO 29. Eranzuten edo pagetan [...] euren pekatuben zorrak. CrIc 39. Bere obligazioari eranzun. 

Mg CC 190. Nik eta mundu guztiak zor deutsugun guztiari eranzuteko. Añ EL 


mende. 

1 103. Nola Jaungoikoa amatzeko 

Aginte andi oni erantzungo diozu. AA III 450. Zorrai ez erantzutetik. AA II 166. Sazerdotetziari ondo erantzuten 

badeutsee. fB Ic III 303. Erantzun obligazinoiei. JJMg BasEsc 199. Izadian eztagoela ezertxo ere nai orri 

erantzuteko? Vill Jaink 114. Behar edo premiaren bati erantzuteko. MEIG IV 65.


Corresponder, ajustarse a. Zerenetariak ezin ediren baitzetzaketen berbo pasiboari justuki erantzun 

zezokion sinifikantzarik. ES 96. Ediren arren [...] berboak izenetarik atheraiak eta moladatuak, hala nola [...] 

gezurtatzea, urreztatzea, guztiarekin ere eztirela edireten hei erantzun behar lioketenak, eta manera berekoak, 

hala nola egiztatzea, handiztatzea. Ib. 101. 

Responder (por). Jangoikuari pekatubagaz egin eutsan injurija gaitik erantzuteko. JJMg BasEsc 34. Nere 

biziak arenagatik erantzungo du. Lard 56. Gizon guztiongatik Aittari erantzuteko gizon egin zalako. Inza Azalp 

63. Egindakuari gero erantzuteko baldintzapian [...] libre itxi eban. Kk Ab II 63. 

"Reconvenir [demandar el demandado a su vez al demandante, al responderle]" Añ. Cf. erantzukitu (1). 

2. (S; SP, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq. Proclamar, dar a conocer, hacer oir. "Eranzun diazadazu bakezko hitza" 

SP. "Faire entendre; publier (O, BN-ad)" Dv. "(S), aclarar. Jakileak erantzun behar dizie, egia denez iakiteko" A 

(parece significar 'declarar'). v. entzunarazi. Tr. Documentado en textos septentrionales (especialmente 

suletinos) desde comienzos del s. XVII; no hemos encontrado ningún testimonio del s. XX. 

Eranzun diezadazu / Othoi bakezko hitza. EZ Eliç 330. Adimenduz, eranzun / Nik ezin bezalako. O Po 34. 

Berria herri orori, / Berri hon hori, / Dinat goraki eranzunen. Ib. 26. Eranzun bere baia naturala, edo irriz 

iokatu. Hm 195. Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek. Bp I 145. Zure laidoriua largoki erantzün dezadan 

zure khorte saintian. Mst III 23, 4 (Ip erantzün ditian; SP adi dadin). Erantzun bedi munduan / Ene bozkarioa. 

Monho 150. Ethorri zen Judeako mortuan erantzunez eta erranez: Egizkitzue urrikizko eginkariak. Dv Mt 3, 1s 

(Lç, He, TB, Ur, Ip, Leon p(he)redikatu, Ol aldarrika esanaz, IBk, IBe hotseginez). Botz bat erantzün zen zelütik. 

Ip Mt 3, 17 (sg. Azkue "oir", pero la traducción más probable sería 'se hizo oir'). Ebanjeliua erantzünik izan den 

mementotik. CatS V. Eliza katholikoak Mariari alde orotarik erantzünen deitzon khantü eta othoitzer. Ip Hil 3. 

Gure othoitzak erantzun dietzatzugun. Arb Igand 205. 

Hacer oir, obligar a oir. "Hacer oir (msLond). Goizean goizean mezea erantzuten deutset" A (que tbn. cita a 

Añibarro, aunque no encontramos este significado en su dicc. ni en sus obras). Meza osoki enzüten eztianak 

[...] bere haur eta zerbütxarier ahalaz eranzüten eztienek. Bp I 107. 

"Répondre une chose pour en faire comprendre une autre" Lrq. 

3. (R-vid ap. A; SP, Dv, H). Reprochar. "Eranzun diot" SP. "Amak erantzuten du gaizki bizi den semea (Rvid)" 

A. v. ERANTZUKI EGIN, ERANTZUTE EGIN. Eniozokeo neure bihotzari eranzun hitz hautaz. SP 

Phil 239 (He 241 erreportxu egiñ). Orduan hasi zitzaien erantzuten hiriei [...] zeren ez zuten egiten penitenzia. 

He Mt 11, 20 (Dv erantzukika). Ez uste izan nik erantzunen darotzuetala ene Aitaren aitzinean. HeH Io 5, 45 

(He akusatuko). Izurridunak ez du maite erantzuten dioena. Dv Prov 15, 12. Gü ehiñera ekharirik ginatekian 

erraldi hoietarik erantzütera. Ip Hil 126. 

II (Sust.). 1. (SP (-nz-), Dv, H). Reproche. v. erantzuki. Zenbatetan eranzunak egin diotza zure bihotzari 

zure oneratzeko? SP Phil 41. Hura berehala igorten du ihesi bere eranzunez. Ib. 313. Komentüko mehatxiak eta 

erantzünak. Ip Hil 114. 

2. (V-gip, G-azp, AN-gip; -nz- Lar, Aq 1411, H). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 44s. Respuesta. "Demandas y 

respuestas, galde eranzunak" Lar. "Malas respuestas, eranzun gaistoak" Aq 1411. v. ihardespen, erantzuera, 

erantzuketa, erantzuki (2), erantzute (2), erantzupen. Tr. Propio de la tradición meridional, el primer 

testimonio es de mediados del s. XVIII; en el s. XX su uso aumenta, encontrándose tbn. en algunos autores 

septentrionales como Lafitte. Egondu baziran ere aren eranzunen begira, etzioten hitzik aditu. Mb IArg I 223. 

Ederki galdetzen didazu; ona eranzuna. Mg CC 235. Agure santuaren eranzuna. Añ LoraS 29. Dantzeen 

paboreko errazoiak ta erantzunak. fB Olg 133. Erantzuna emon eban / dameak orduan. Azc PB 156. Erantzun 

orrek dakar minduben zoruna. Laux BBa 18. Nik emen darabildan sermoe ta misiñuek eztauke erantzunik. Kk 

Ab II 55. Erantzunik ez. Aitzol in Ldi UO 6. Bidali gaituztenei erantzuna eraman bear diegu. Ir YKBiz 51. Par 

murritza du erantzun-orde. Or Eus 82. Algarazko eztanda bat izan zan Txirritari Teatro guztiak eman zion 

erantzuna. Lek SClar 142. Erantzun garratza. Etxde JJ 101. Gai diot erantzun gordin bat egin. Mde Pr 60. 

Galdera honi ematen zaion erantzuna. Arti Tobera 265. Mainkerraren erantzuna. Izeta DirG 23. Zutik gelditzen 

da beti eta erantzun-eske galdera zorrotz au. Vill Jaink 32. Aren erantzun mingotsarentzako osterakorik ez dau. 

Erkiag BatB 132. Erantzun azkarra da nik eskatzen dizudana. NEtx LBB 112. Erantzunak itzez-itz eta berak 

darabiltzan moduan artu deutsaguz. Alzola Atalak 119. Botazioan erantzun ori / entzun det arpegi alaiz. Basarri 

in Mattin 22. Erantzuna hauxe izan da. Lf in Casve SGrazi 17. Erantzunik gabe utziko dut galdera. MIH 215. 

v. tbn. CatBus 8. KIkV 5. KIkG 3. Inza Azalp 59. Enb 145. Otx 51. TAg Uzt 62. EA OlBe 61. SMitx Aranz 243. 

Munita 131. Txill Let 53. SM Zirik 59. Bilbao IpuiB 218. Akes Ipiñ 35. BEnb NereA 175. Ugalde Iltz 18. Zait 

Plat 126. Gand Elorri 80. Anab Aprika 90. MAtx Gazt 69. Etxba Ibilt 459. Uzt Sas 50. Berron Kijote 209. 

Respuesta (a un estímulo). Edozer pozaldik edo samiñaldik arrigarrizko erantzuna du zure biotz-muñean. 

MAtx Gazt 30. 

"Eco, resonancia, zumbido, ruido que impide una audición radiofónica. Gaur etzegok Loiolatik ezer jakiterik, 

erantzuna zeukak radioak-eta" Gketx Loiola. Kartzelako ormak dardaraz eman ditek erantzuna. NEtx LBB 

85. 

Lai zanari goi-erantzun [= 'oráculo'] bat eldu zitzaion. Zait Sof 77. 

3. Responsabilidad. v. erantzukizun. Gaur zure buru-gain emango zutela, omen-zioten, orduko eriotzen 


mende. 

990


erantzuna. NEtx Antz 22. 

- ERANTZUTEKE. Sin responder. Txintik ere erantzuke igorriaz. Zait Sof 142. Agur egin zion Mateori onek 

erantzuteke. NEtx Antz 147. Itzik erantzuteke. Berron Kijote 126. 

- EZ-ERANTZUN EGIN. No responder, dejar sin respuesta. Ez gero, gizonak, gure dei oni ez erantzun egin. 

A Ardi 134. Baño Santa Cruzek ez erantzun egin du ofizioari. Or SCruz 111. 

- ZER-ERANTZUN. (Sólo incluimos los ejs. claramente nominalizados). a) Respuesta. Ainbeste iraiñ, eraso 

ta destaiñak zer erantzun andiak dakarkuz aora. Ag AL 160. 

b) Responsabilidad. Zer-erantzun andia daukela euren semealabatxuai [...] bateo baga ilten itxiten deutsen 

gurazoak. Itz Azald 130. 

erantzunarazi, erantzunerazi. Hacer ser oído. Hallamos erantzuneraz en Mde Pr 142 (sin duda errata; en el 

orig. entzuneraz). Jesüs Kristi hersatzen gira, eranzün erazi behar gütianari bezala. Bp II 62. 

erantzunbehar. Responsabilidad. v. erantzukizun. Majistraduen eta Juezen ezitxekitasuna ogundatzeko 

edo komundatzeko beren eranzun bearrarekin. EConst 75. Santa Cruzek eztu bear bada Jainkoaren aurrean 

ainbesterañoko erantzun-bearrik. Or SCruz 9. Lotsari ta erantzunbear larria ere, ordea, eginbearrari gibelematen 

ba-diozute. Ldi IL 141. Zer-ikusia ta erantzun-bearra daukazu. Munita 26. Buruzagi ertetzeak bai-baitu 

alakoxeko erantzunbearra jendearen aintzinean. Etxde JJ 205. Eztadukala horregatik persona bakar batek 

bidegabe haretako erantzun beharra. Arti Tobera 264. Ez zuala erantzun-bearrik izango, naiz-ta danak iltzen 

bazituan ere. Berron Kijote 54. Eginbidea eta erantzunbeharra gure-gurea izanik. MEIG VIII 114. 

erantzunbide. v. erantzupide. 

erantzune. Respuesta. v. erantzun (II, 2). Erantzune batzuk. A Ezale 1898, 18a. Erantzunea oraintxe 

azalduko dogu. Ib. 18a. 

erantzunen. (Equivalente de erantzun, part. y sust.). Zai dago, Sokratek erantzunenaren ari-mototsik 

ematen ote dion. Zait Plat 62. Belarriak apal-apal eginda gelditzen ziran entzuleak oro, zer erantzunenik 

iakiteke. Ib. 90. 

erantzuneztatu (Dv (que cita a He)), erantzunestatu. Reprochar. v. erantzun (I, 3). Mesprezatua, 

arbuiatua, eranzu[n]estatua eta abandonatua den pobrezia. "Reprochée". He Phil 281 (SP 280 eskarniatua). 

erantzungarri (-nz- Lar, Añ). 1. "Responsable, obligado a responder, eranzungarria" Lar. Baldin 

Erregeren Persona eranzungarria baliz moduren batez. EConst 53. 

2. (Dv A, H). "Répréhensible" Dv. 

3. Responsabilidad. v. erantzukizun. Datorrela nigan eranzun garri guzia. Ill Testim 24. 

4. "Chose qui se peut reprocher" H. 

5. "Chose à laquelle on peut répondre, ou chose qui se peut répondre" H. 

6. erantzugarri. Respuesta, pago. Zintzotasun ain aundiren erantzugarrirako, goiberatze ta bidegabe 

besterik artzen ez du. Elizondo KristPE 174 (ap. DRA). 

erantzunka. v. erantzuka. 

erantzunkor. "Respondón [...]. Artu dogun morroia, biargiña baña erantzunkorra" Etxba Eib. 

erantzuntzaile, erantzuntzale. Responsable. Guzion erantzuntzale edo kittotzale egin zan ezkero. Inza 

Azalp 65. 

erantzunzale. "Respondón [...]. Einda dago erantzunzale txakur bat" Etxba Eib. 

erantzupen, erantzunpen. 1. Respuesta. v. erantzumen, erantzun (II, 2). Entzule gustijak geltzen ziran 

bere erantzupen eta adimenagattik (1897). AG 1418. Txomiñek erantzupen au entzun ebanean. Echta Jos 342. 

Joseren maitasunarentzat etzeukan erantzupenik. Ag G 161. Bertatik artzen dittudan galde-erantzunpenak. Inza 

Azalp 125. Ta ona Pernandoren erantzupena. Muj PAm 62. Bermeoko "Kresala"-ri erantzupena. Enb 199. Ia 

erantzupenek argitzen gaituen geiago. FIr 189. Gure erantzupena ezezkoa balitza. Ldi IL 156. Erantzupenan zai 

dagonarentzat. JAIraz Bizia 100. Erantzupen bakarrarekin eman zien bear zuten argitasuna. Or QA 122. 

Lotsaren aztarrenik gabeko erantzupen au. Etxde JJ 126. 1549-garreneko jazarleen erantzupenetik ageri 


mende.


zaigunez. Mde Pr 255. Gizonen ta emakumeen alkar-bearreko erantzupen estua. Erkiag Arran 94. Uztapidek 

danentzat dauka / zentzudun erantzupena. BEnb NereA 153. An dagokenaz osoko erantzupen bat ematera 

ausartu gabe. Vill Jaink 100. En DFrec hay 2 ejs. de erantzupen; hay además uno de erantzupendun. 

2. "Predicatio, prédication" Dv. Cf. erantzun (I, 2). Erantzun darotzuegu Jainkoaren Ebanjelioa. Ezen gure 

erantzupena ez da, ez makhurretikakoa, ez lohikeriazkoa, ez zimarkhutusa izatu. Dv 1 Thess 2, 2-3. 

3. Garantía. v. bahi. Dirutza ain andiyari erantzupen edo garantiya ipiñi biar yakola ta eskatu eutsoen 

Peruri. Kk Ab II 76. 

4. Responsabilidad. v. erantzukizun. Izugarrizko erantzupena Theresaren aldera! Ba zekien haurra 

edonora jarraikiko zitzaiola, eta lotsa zen hala ere holako eskaera bat hari egiteko. Mde HaurB 86. 

erantzupide, erantzunbide. 1. Forma de corresponder, correspondencia (a un favor, etc.). Librutxo etan 

arkitzen diran gauza guziak dira [...] bere amore-nekeak gatik Jesusi zor diogunari erantzun-bideak. Mb OtGai 

I 6. Guziz esker-gabea eta dollorra izan bear du, alako erantzupidea ain Ongille oparoarekin gordetzeko. Lard 

III. Jainkoak zer mesedeak egin ziezten, eta Jainkoarekin zer erantzupide izan zuten. Ib. 489. Eranzunbide 

leialean euki ta gorde izandu zuben berari egindako edozeiñ mesede. 'Correspondencia'. Aran SIgn 109. 

erantzubide (Lh). Respuesta. v. erantzun (II, 2). Emango dedan erantzun-bidez / etzaitezela arritu. Lasarte 

in Uzt Noiz 115. 

2. Motivo de reproche. "No quisiera que me dieran en cara, ez nuke erantzupiderik izan nai (G)" Bon (Azkue, 

que cita el msLond, traduce "motivo de queja"). 

3. Derecho a responder. Naiz ta zerau errege izan, erantzunbidean, beintzat, berdintsu gera. Zait Sof 68. 

4. Responsabilidad. v. erantzukizun. Berebiziko ederrean galduta, erantzupiderik bage bizi ziran 

Atenaitarrak, edonora ioteko beti gertu. Zait Plat 123. 

5. "Erantzubidea, sujet de bavardages, de médisance. Alako erantzupidea gordezazu, [...] cachez un tel sujet de 

faire parler le monde" H (se parece al ej. de Lardizabal citado supra, por lo que podría deberse a una mala 

interpretación de éste por parte de Harriet). 

erantzupidetu, eranzunpidetu. Corresponder. Zein gaizki erantzupidetu dioran nik zure amodiozko 

naitasun bukaera bagekoari. Jauregui 242. Aren amodiozko naitasunari eranzunpidetzen. Ib. 241. 

erantzute (SP, VocBN (-nz-), Dv, H, A). 1. Reproche. "Erantzute ttipiena egiten bazaio, berehala muskertzen 

da" H s.v. muskertzea. v. erantzuki. Horlako eranzutez utzi nazazu. E 203. Konzientziaren eranzutea eta 

mehatxua. "Increpatio". Ax 424 (V 274). Bihotza ezin uki dakidikeola aski eranzute eme hortaz. SP Phil 240. Ez 

daukat beraz holako erantzute edo erreportxurik merezi dudala. Gy X. 

2. (-nz- Añ). Respuesta. v. erantzun (II, 2). Galdeaz ta eranzuteaz. CatBurg 1. Legeko gauzak galderanzutez 

ederki klaratzen. Mb IArg I 170. Itaunez ta erantzutez. Cb CatV 13. v. tbn. Mg CO 1. Geure eranzute 

onegaz arpegian emongo deusku Jangoikoak. Añ LoraS 104. Jesu-Kristoren lege Santa galde ta erantzute 

laburretara biurtua. AA III 400. v. tbn. CatBus 8. 

Pago, satisfacción. Emoten deutsudaz esker andiak zure eskubetatik artu ditudan meseden ordez edo 

eranzuterako. CrIc 142. Lurreko guztien pekatuben eranzute edo safisfazinoerako. Ib. 149. 

3. "Sujet de discours" Lh. 

- ERANTZUTE EGIN. Reprochar. "Dar en la cara, erantzute egin (G)" Bon. Eztiagizuten eranzute, edo erran 

eztiazazuten hiltzerakoan emaiten duzuna bortxaz emaiten duzula. Ax 160 (V 239). Haren emazteak eranzute 

egin zionean hortaz. SP Phil 212. 

eranzale. v. edanzale. 

eranzte. v. 2 erazte. 

eranzunkida. v. erantzukida. 

erañ. v. eragin. 

eraonle. v. eronle. 

eraoska. v. eragozka. 

erape. "Pupilaje" Lar y Añ. 


mende. 

992


erapeko. "Pupilo" Lar. Ostalariya eta erapekoa (Iraola, 1886). JFlor. 

eraratu (V, G ap. A; Lar, Añ). Corresponder. "Amoldar" Lar. "Acomodar" Lar y Añ. Alor guztiak dauzka 

arreta andiarekin egoki ta zearo esituak, dala esolaz, arantzaz, arriz [...], tokiari nolako gaiak eraratzen 

zaiozkan alanberean. Izt C 26. 

Facilitar, proporcionar. Jaungoikoak zuri deitzeko eraratu zizkitzun, sermoi hura, ejerzizio aiek, liburu on 

hura. Arr May 50. Zer arpegirekin agertuko naiz jauregian, esku añ andiko adiskide bat eraratu ziranari bizia 

kenduta? Arr Bearg 431 (ap. DRA). 

erare. v. edade. 

erari. v. edari. 

erario. Erario. Eman izan ziozkan Erregeren erarioari irureun milla dukat. Izt C 482. 

eraritu. Adecuarse. v. eraratu. Irakasi zituan guziak [...] modu aiñ miragarri, egoki ta erarituaz. Kortazar 

Serm 150. 

erarri. v. irarri. 

erarte (Lar, Añ, H). "Espacio de tiempo", "intervalo", "interregno", &c. Lar. 

erharzun. v. eritasun. 

erasagar. v. irasagar. 

erasai. Motivo. Promesa egiteko euki zenduan motibua edo erasaia. Añ MisE 233. 

erasaldi. Frase, expresión. Adimenak bere almen eta jakite guziaz asma leizken erasaldi aundi ta ugariak, 

otzak eta gatz gabeak izan oi dira, biotzak ikuitzen ez dituanian. Ayerb EEs 1915, 3. 

erasaldi. v. erasoaldi. 

erasale (Lar, Añ). "Missario, el que ayuda a Misa, Meza laguntzallea, erasalea" Lar. Cf. 2 erasan (2). 

1 erasan (V-gip, G; Aq 1020), easan (G; H s.v. iasaitea). Ref.: A (erasan, easan); A Apend; Gketx Loiola; Iz 

ArOñ; Gte Erd 27. I (Vb.). 1. Afectar, hacer efecto (alguna vez 'atacar'). "Bere bizian eraman zituen neke 

andiak easanik [...] (Lard)" H (que lo interpreta erróneamente como var. de iasan). "4.º causar impresión. Ikara 

andi batek asko erasan zidan neri (Gc), un gran susto me impresionó mucho. [...] 6.º derrengar. Zamak erasan 

dio (G-to)" A. "Zestuko udek beelaxe erasaten dit neri. Eguzkiak erasanda dago" Gketx Loiola. "Asko erasan 

xao orri, la enfermedad le ha hecho mucho efecto" Iz ArOñ. "Gaurko beroak ziero erasanda nao (G-azp), 

gaurko beroak erabat erasan dit (G-azp) [...] atzoko janariak erasanda nago (G-azp)" Gte Erd 27. Beroak 

easan. Lard 23. Bere bizian eraman zituen neke andiak easanik, urteak baño lenago zartu zan. Ib. 154. Baña 

atzenean Dalilaren leia gogaikagarriak easan, eta biotza txit illundu zitzaion. Ib. 145. Hitzketa luzeak 

Jenobebari alain easan zioten. Arr GB 123. Nekeak easan. Arr May 127. Aldapako nekeak erasanda, arnasa 

estutzen asia zuan. Mok 13. Aizeak barka duana, / izotzak duke erasana (erasoa). Or Eus 279. Aizealdiak sekula 

erasan ez dion pagoburua bezela. TAg Uzt 266. Nornairen biotzondoari erasateko laingoa ba-zan ikusgai uaxe! 

Ib. 228 (v. tbn. 33). Eizeen arontz-onontzak eta sugeen xixtuak erasanik, ikaraz iltzen ziran. Or QA 58. Gure 

berriek biziro erasan zioten. Vill Jaink 19. Biotzeko naigabeak gorputzari asko erasan oi diote. NEtx LBB 64. 

Gose-erasana guzia. "Transido como está de hambre". Or Eus 192. 

"Erasan xao ointxe, aizkoria eo eteten asitta badao" Iz ArOñ. "Dislocar (?)" Ib. 

"Erasan, sobrepasar, sacarle de sus casillas, 'me ha podido'" SMuj. 

2. (AN-5vill, B, BN), erasen (AN-5vill). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 111. Empezar a llover, a nevar. (Con 

aux. trans. bipersonal o tripersonal, con euria o elurra expresado en ocasiones como objeto). "Erasan du, ha 

principiado a llover" A. "Goibel dago, erasan behar du" Izeta BHizt. "Erasanen du (B), gaur tenorez erasanen 

dio (AN-5vill), erasen behar dio (AN-5vill), uria erasen dio (AN-5vill), erasan behar dio (AN-5vill), gogorki 

erasan du uria, elurra (B)" Gte Erd 111. --Goibel dago. Iduri du erasan bear duela... --Bai, bañan erasaten 


mende. 

993


badu elurre eginen du segurik. Izeta DirG 65. 

3. Derrotar. "Idi-dema egunetan illuntzean erri-ondoko bide ziorretara dijoanak, ikusiko ditu [...] erasanarazleak 

arro, erasanak belarri-makur itzultzen dirala (G-to)" A. 

4. Padecer. Aldakuntza aunitz egiñez naiz erasanez. "Faciant aut patiantur". Or Aitork 371. 

5. Penetrar. Kristoren argiak barrenez barren erasaten gaitu. Or QA 178. Zeru ta aize ta itsaso ez ezen 

lurra ere, bere mukulu aundi ta tipi erasaten zenula. "Putabam [...] penetrabile". Or Aitork 154s. 

6. Rendirse (a). Artzekodunak erasan dio zordunaren ateraldiari, ta zordunaren xuribidea ontzat artzen du. 

Zait Plat 17. 

II (Sust.). 1. "(V-gip, Gc), derrengadura" A. "Erásan bat indot, me he derrengado con el esfuerzo" Iz ArOñ. 

"Erásan bat eiñ, al hacer un esfuerzo, hacer una avería, daño" Ib. "Erasana egin dau (= rotura de ligamentos) 

(V-gip)" Gte Erd 96. v. erasandu. 

2. "Efecto. Gran efecto, erasan andia" A DBols. 

2 erasan (V-gip ap. A; H). 1. Hacer decir. "(msOch), sonsacar" A. v. esanarazi. Eliza Ama Santuak aurretik 

erasaten digu Maria, norekin hitz egiten degun gogoratzeko. Gco I 459. Edanak eragiten ditu alabaña, ta 

erasaten gauza lotsagarriak. AA III 376. Esauk bere aoari anaiaren kontra espa andiak erasan ziozkan. Lard 

33. Esan oiek artzen ziozkaten bere itsumenak eta eresiak erasandakotzat. Ib. 469. Baietza erasan. A Ardi 77. 

2. (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, A Apend). Ayudar a misa. "Oficiar, ayudar a cantar la Misa, erasan, erakantatu" 

Lar. Meza erasaten daguanak. msOñ 191v. 

3. (BN-baig ap. A). Anunciar, publicar, proclamar. Alki Sainduak egin du zortzi martir aita Dominikanoen 

saindutzat ezagutzea eta erasatea. Prop 1906, 196. Ez da guri tokatzen horrelako laudorioen hemen erasatea. Ib. 

63. Erdaraz erasan behartzen direnak. Lander RIEV 1908, 621. Jaun lehenak erasaten du, bilzar-lana hasterat 

dohala. Id. ib. 1914, 154. 

Decir, contar (?). Su-ondoan agureak erasan oi dituzten "atsotitz" zarrak. Lh Itzald II 118. 

4. "Hablar" A Apend. v. 1 erasi. 

- ERASAN ERAGIN. "Erasan eragin deutsat (V-gip), le he hecho decir" A. 

erasanarazle (G-to ap. A). Vencedor. "Idi-dema egunetan illuntzean erri-ondoko bide ziorretara dijoanak, 

ikusiko ditu [...] erasan-arazleak arro, erasanak belarri-makur itzultzen dirala (G-to)" A s.v. erasan. 

erasandu (V-gip). (Part. en función de sust.). "Erasandu, una distensión, dislocamiento" Iz ArOñ. v. 1 erasan 

(II). 

erasangarri. Impresionante. Cf. 1 erasan. Oi itaunaren larria! / Atzipe erasangarria! / Ezin besarka, 

luzetsitako / seme urrutia. SMitx Arraun 159. 

erasantza. Proclamación. Cf. 2 erasan (3). Gero aphezek [...] eta jendekietako zaharrenek [...] egin 

zituzten Jaun Aphezpikuaren eskurat bere azpikotasunaren erasantzak. Prop 1899, 212. 

erasari (Lar, H). Agresor. 

erasarki. "Erasarkia, anerdiko, imi ta lakariak neurritik gañera daukatena kentzeko egur biribil bat" EEs 1931, 

38. 

erasarki. v. erazarki. 

erasartu. "Introducir" Bera. Troar-ek itxumustuan erasartu zuten zaldia. In MEIG II 69. 

1 erasate. "(B), lluvia" A. Cf. 1 erasan (I, 2). 

2 erasate. 1. "(BN-baig-mix), publicaciones, anuncios" A. Cf. 2 erasan (3). 

2. Proverbio, máxima. Erasate edo esakuntze ori, orduan egia zana orain gezurra dala adierazi naiaz. 

Ayerb EEs 1916, 143. 

erasegi. Colgar. v. eseki. Orobat erabagi zan Euskaltzaindegian, Bonaparte, Arana-Goiri ta Astarloaren 

izantz edo antzezkiak erasegitea. EEs 1920, 12. 


mende. 

994


erasegi. v. 1 irazeki. 

erasen. v. 1 erasan. 

1 erasi (AN, L, B, BN, Ae, S; SP, Urt II 68, Lar, VocBN, Dv, H), edasi (SP, Lar, Dv, H, A), eratxi (G), edatsi (V 

arc, S), eratsi (L). Ref.: A (erasi, eratsi, edatsi); A Aezk 291; Satr VocP; Gte Erd 96. Hablar (usado 

generalmente en sentido peyorativo o despectivo); murmurar. "Erastea ou edastea (S), discourir, faire quelque 

récit ou narration" O VocPo. "Bavarder" VocBN. "Cuchichear" A. "Zer darasa orrek? ¿Qué habla ése?" A 

Apend. "Revolver cuentos, chismorrear; decir tonterías" Satr VocP. "Zer derasa? (BN-arb)" Gte Erd 96. v. 1 

erausi. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga, al Sur se encuentra en una poesía 

vizcaína del s. XVII, en Larramendi, Lardizabal y en algunos autores del s. XX. La forma edasi la emplean 

Leiçarraga, Oihenart y, más modernamente y alternando con erasi, Orixe e Ibiñagabeitia. En DFrec hay 9 ejs. (5 

sept.) de erasi. Las formas edatsi y eratsi que recoge Azkue parecen deberse, a la vista de los ejs. que cita 

(edasteak de Oihenart y erasteko de Axular), a deducciones erróneas. 

Bada othoitz egiten duzuenean, eztezazuela anhitz edas Paganoék bezala. "N'usez de vaines redites". Lç Mt 6, 

7 (He, Dv eras). Behar eztiraden gauzéz dadasatelarik. "En babillant". Lç 1 Tim 5, 13. Iuramenturik sobera 

derasatenei bezala ustekabetan itzurzen bazaie. Harb 435. Sabel bethea, ianhariz eta edariz gaiñez egina, ezta 

deusetako ere on, iokatzeko, minzatzeko, erasteko eta erhokeria egiteko baizen. Ax 408 (V 266). Nizaz eras 

daizu gura dozuna. (Poesía vizcaína). ConTAV 5.1.4. Zer ere zugati, nigati / Bailedask' izterbegiak. O Po 43. 

Guti iakin eta anhitz edasteak. O Pr 241. Erasi anhitz solas bano. Hm 197. Haragiak erasiko du, baina 

bridatuko espirituaren berotasunaz. "Remurmurabitur". SP Imit III 12, 5 (Mst murmuzeiatüren, Leon 

erranguraturen). Zarasan bere baithan. Arg DevB 24. Zeri darasat hunenbertze? / Denbora dut ixiltzeko. Gç 

183. Iduritzen zait hainak dabiltzala xoilki zerbaiten erasteko parada bilha. ES 196. Gizonen gaixtakeriak asma 

ahal detzakeen guziak zure kontra erasten balire ere. Ch III 46, 2. Bethi erasi nahi izatea. He Phil 367. 

Badarasate pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera, beiñ Erdera. Lar, carta a Mb 279. Etziren baratzen bere 

artean erastetik. Lg II 196. Baderasa Elizan / Zinaren fagore. Monho 28. Debozioneaz gaizki erasteko bide 

ematen baitiote. Dh 71. Yendek erasiko dute zutaz bethi. Gy 202. Edozein gauza zuen kontra darasatenean. Lard 

379. Zer dohako ala erran dezaten: Ongi dena da; ala eras dezaten: Gaizki-dena da? Dv LEd 154. Asko elhe 

lizun bazerasaten untzi hartan. Laph 60. Nitaz bazerasala / zer-nahi elhe gaitz. Zby RIEV 1908, 759. Darasala 

frantses ala gaskoin. Arb Igand 22. Ahoa betez bazerasazuten. HU Zez 110. Aitzina bazerasan. JE Bur 93. 

Apoharmatuk erasi. Ox 87. Zer derasazu, jaun erretora? Barb Sup 7. Bakotxak bazerasan nahi zuen hitza. 

Etcham 62. Orrela elkarrekin erasi ta yardukitzen zuten bitartean. Ir YKBiz 526. Jakesek ulertzenago zuen aldi 

hontan zer zerasan azti zaharrak. Mde Pr 144. Hauiek bazerasaten mundua ez dela itxura iheskor baizik. Lf in 

Zait Plat XX. Etzatzula areago erasi, aurra; egin bearra oraintxe bete dezagun. Ibiñ Virgil 61 (101 edasi). Ez 

dakite zer derasaten. Ardoy SFran 284. Lagunak zer derasan entzuten. Xa Odol 63. v. tbn. Hb Egia 125. Iratz 

194. Larz Senper 128. 

(Ht VocGr 369, H). "Gronder, faire des remontrances, reprocher. Ez naiz ioanen; bertzela amak erasiko daut" 

H. "(Il) gronde, badarasa" Ht VocGr 369. v. erasiatu. Bekhatua egin baiño lehen, egitean, eta eginez gero 

ere, [konzientziak] erasten du, abisatzen du, akhusatzen du. Ax 426 (V 276). 

Hacer ruido (el carro). Gurdi kargatuak badarasa, badirudi bere karga handia ezin iasanez arrenkuratzen 

dela. Ax 430 (V 278; citado por Azkue, que traduce 'el carro cargado habla'). Idiak erasi beharrean, gurdiak. 

"Ce serait au bœuf de se plaindre, [mais] c'est la charette qui fait du bruit". O Pr 273 (cf. RIs 49 s.v. 1 erausi). 

(O VocPo), edasi (O VocPo), edatsi. Contar, referir. "Erastea, ou edastea, (S), discourir, faire quelque récit ou 

narration" O VocPo. v. edestu. Haurrak athean duena erasi, sukaldean zuen ikasi. "Ce que l'enfant a raconté 

hors la porte". O Pr 620. Badakit Garibaik zer duen erasi. Hb Esk 95. Gertakari hau bera erasirik gaude 

Eskualdunean. JE Bur 64. Ea, lagun zar; edatsi ipuin ori. A Ardi 129. Gertaritxo bat edatsiko det. A Itzald II 72. 

Noiz, ordea, ni gai Zure aholku, izualdi, pozaldi ta zuzenbide guziak lumaren mihiz edasteko? "Enuntiare". Or 

Aitork 304. Egia alegi bezala erasi nulako. Ib. 130. Edasten die [...] nola nautek oiu egiten zuten. Ibiñ Virgil 49. 

2 erasi. (Neol.). Creado por Arana Goiri hacia 1896 (AG 2339). Hacer empezar. Cf. irasi. 

erasia (L-ain, Ae; Dv, H), erasi (VocBN), edasia (H). Ref.: A; A Aezk 291. Charla, conversación, discurso 

(usado generalmente en sentido peyorativo); murmuración, chisme. "Murmure, parole qu'une personne prononce 

pour manifester sa mauvaise humeur, sans s'adresser néanmoins à quiconque" VocBN. "Behinere ez du erasiarik 

gabe eginen manatu lana" Dv. "Zer erasiak deiltzazie, qué conversaciones traéis" A Aezk 291. v. 1 erausi II. 

Tr. Documentado desde Haramburu en autores septentrionales y, ya en el s. XX, tbn. en algunos meridionales 

como Ayerbe, Lauaxeta, Villasante e Ibiñagabeitia. La forma erasi sólo se encuentra en Oxobi y Arradoy (SFran 

199). 

Ezen Iaunak enzun du ene nigarren erasia. "Vocem fletus mei" (Psal 6, 9). Harb 321 (Dv nigar-marraska, Ol, 


mende. 

995


Ker negar-ots). Iendeen erasia gaixtoen kontra. Ch III 36, 3. Eta erasia handi bat zen populuaren artean hartaz. 

He Io 7, 12 (Dv erasia; Lç murmurazione, LE marmár, TB elhatze). Ez kasurik egin hekien erasia guziez. Brtc 

174. Eta zer dira bada horiek guziak? --galdatu zuten betan Birjiniak et-Errosaliak, Clodinaren erasiez geroago 

gehiago harritzen zirenek. "Les discours". Birjin 97. Lekhu batean aitzen nuen lagunaz gaizki mintzatzen, bertze 

batean giten zituzten musika erasia gaxtoak bezain saminak. "Médisances". Ib. 438. Lagunen aldetik 

bekhaizgoak eta erasia gaxtoak. Dh 180. Herbiak dio; eta kontra nik nerraken guzia / Laiteke Zaragozako 

zoroen erasia. Gy 68 (Azkue traduce "sentencia"). Uste dute erasia luzearen bidez direla entzuten. Dv Mt 6, 7. 

Bainan on da jakin dezan ez dugula gauaz haren erasiaren beharrik. Laph 125. Horrela bazen hainitz erasia 

jenden artean, Jenebiebaz goiti beheiti. Jnn SBi 72. Nehork ezin ixilarazizko kalakari batzuen erasiak. HU Aurp 

202. v. tbn. Prop 1897, 152. [Xoriek] dauzkagute beharriak / Beren erasi xoragarriez goiz arrats iratzarriak. Ox 

71. Bere erasia luzeak akiturik. JE Ber 72. Olerki utsal, itzul-inguru eta atergabeko erasiekin. Ibiñ Virgil 83. 

Haren piko eta erasiak onesten edo gaitzesten zituzten. Lf ELit 48. 

"(BNc), rumor de murmullo" A. 

(BN-baig ap. A; Dv). "Reproche [...]. Ahal bezain ongi eginik ere lana, erasiak eginen darozkit ene 

etxekandreak" Dv. "Reconvención. Erasiak egin dazko, le ha reñido" A. Ezpadut orai merezi erasia hauen 

aditzea, zenbat aldiz eztut merezitu iragan denboran? "Qu'elle me gronde". Birjin 129. Erasia saminak. Dh 69. 

Ganixen erasia gorriak burutik beheiti hartu. Barb Sup 92. Brigadieraren erasiak gaizki hartu Oxaldek. Ox 198. 

Aita xaharrak bultaka derabiltzan erasiak. Lf Murtuts 53. Erasiak egin ziozkaten dohakabeari. Zerb IxtS 32. 

Erasiak biharko uzten baditu. Mde HaurB 44. Jan-Battitek erasiak ukan ditu, sagar ferdeak janik. Egunaria 9-6- 

1958 (ap. DRA). Zonbait erasia emanik ere beren alabari. JEtchep 31. Horgo jaunttoer erasia bat onaren 

adiarazteko doia. Ardoy SFran 226. Lagundu gabe hantxet uzten nau / erasia dariola. Mattin 104. 

(A), erasa (-as V-ger ap. A). "Antxiñako erasak, las máximas antiguas" A. Munduko maximez eta erasiez 

konturik batere idukitzen eztuzula. Dh 117. Erasa-esakunak zillegi dira ba guziak: eta egiak diranez, erridiak 

(naciones) erasa berdintsuak asmatu dituzte. Ayerb EEs 1916, 143. Egia dela arako erasia ura: "Omne vivum ex 

ovo". Vill Jaink 62. 

(Fig.). Rumor, murmullo. Landetan gaindi dabilalarik haizearen hasperena, / Ogi buruek diote baltsan 

erasirik gozoena. Ox 69. Ur eskutatuben otoi-erasija. "Oración murmuradora". Laux BBa 90. Etzen oraino 

ixildua odol bortitz horren erasia. Ardoy SFran 291. 

Habla. [Otoitzak] amen amek erakutsi erasia goxoan. "Dans le doux parler". Ardoy SFran 265. 

- ERASIA-EGILE. "Qui a l'habitude de gronder, de grogner" Dv. 

- ERASIAN (-en B ap. Izeta BHizt; Dv, H). Hablando, charlando; murmurando. "Biak erasian egon dire egun 

guzia" Dv A. "Erasian joan da, ha ido murmurando" A. "Hor beti erasien" Izeta BHizt. v. erasiaka. Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde finales del s. XVIII; tbn. se encuentra en algunos meridionales en 

el s. XX. 

Farisauak erasian zauden bere artean. Lg II 182. Ez da bere buruarekin erasiyan egoten manatu dioenaren 

kontra. Mih 74. Erasian haritu zen eremuan Moisen eta Aaronen kontra. Dv Ex 16, 2 (Urt murmuratu zen, Ol 

erasika, Bibl marmaran). Mihiak erasian, beharriak zelatan. Hb Egia 12. Holaxet erasian joan ziren etxerat. 

HU Zez 59. Mezuka elgarri, zimikoka, irriz, erasian. JE Bur 79. Erasiin aritzeko ere egokii da gure izkuntza. Or 

LEItz 40. Bere buruarekin erasian. Barb Sup 97. Loritoak berak euskeraz jarduten ziran erasian. Mok 7. Ihizi 

guti dela beti erasian, beti erasian, / gezur zonbait kondatuz egi eskasian. Xa Odol 256. 

Reprochando, en tono reprobatorio. Zendako aiher ginitzoke, erasian diogularik ez dela jarraiki mendeari. 

JE Bur 175. Erdi arrallerian, erdi erasian. "Grondant". Ardoy SFran 186. 

Holako erasian artzea. "Réprimander ainsi". Ardoy SFran 226. 

(Fig.). Murmurando, con un murmullo, rumor. Ur xirripa bat [...] mendixka baten azpitik sortzen dena 

erasian. JE Bur 34. Errobia erasian doa Kanboko erreketan gaindi. Zerb Azk 48. 

Erasia gogorrean [beribilak] lotu zaizkigu, behinik behin, bideari. JE Ber 7. 

- ERASIAZ. Reprendiendo. Ber-ama mengoarik gabe erasiaz abiatzen zitzaioenean. Birjin 129. 

Murmurando. Zeren zinkhurdiaka edo erasiaz zagozin Moisentzat. Jnn SBi 8. 

- ERASIETAN. Hablando. Gaitzeko erasietan ari ziren, zoin gehiagoka [...]. Ez nakien oraino halakoa zutela 

beren artean mintzatzeko ara. StPierre 13. 

erasiaka (B ap. Izeta BHizt), erasika. Hablando; murmurando. "Hor beti erasien, erasiaka" Izeta BHizt. v. 

ERASIAN. Erasiaka zauden bada Juduak haren kontra. Dv Io 6, 41 (Lç, LE murmuratzen, Leon murmurika). 

Bere buruari erasiaka. Barb Sup 100. Gogoa hasten zait erasiaka, hunelaxe. JE Ber 64. Ixrael erri osoa Aaron 

eta Moxeren aurka erasika ari zan. Ol Ex 16, 2. Ziotsan bihotzak erasiaka. Mde HaurB 30. Xori pareak ikusten 

ziren bel'izpi bana mokoan, / erasiaka han zabiltzala, sar ateraka, sasuan. Xa Odol 197. 

(Fig.). Murmurando. Erasiaka dohan xirripan ur garbia edateko. Dib in Onaind MEOE 522. 

Riñendo, reprochando. Errege erasiaka hastearekin. "Gronder". Barb Leg 133. Ene barna erasiaka asi 

baitzitzaidan. "Increparet". Or Aitork 198. 


mende. 

996


erasiaño. Dim. de erasia. Hiruzpalau ukomilo ttipik atabalatzen baitiote bizkar zabala, erasiaño hunekin: - 

-Zu!... Zu!... Zu! JE Ber 103. 

erasiatsu (BN ap. A; Dv). "Celui qui fait de fréquents reproches" Dv. "Gruñón, el que está regañando 

siempre" A. 

(H), edasiatsu (H). "Loquace, bavard, babillard" H. 

erasiatu (BN; Lh). Ref.: Satr VocP; Gte Erd 96. Reñir, reprender; criticar. "Amak haurra erasiatu du (BNciz-arb)" 

Gte Erd 96. v. 1 erasi. Israelitak bilarazi zituen, erasiatu desleial izan zirelakotz. Zerb IxtS 51. 

Erasiatu zituen, phizturik ikusia zutenak etzituztelakotz bihotz-gogorrez sinetsi. Leon Mc 16, 14 (Lç reprotxa, He 

erreportxu egin). Neure belaxkakeria erasiatzen nuan. "Increpabam". Or Aitork 236. Heidegger-ek Platon 

erasiatzen du. Lf in Zait Plat XX. Aita Sainduak [...] letra batean erasiatu zuen [apezpikua]. Lf ELit 227. 

erasiatzaile, erasiatzale. Crítico. Jaun minixtroak ihardetsi diote erasiatzale batzueri Suez-eko auziaren 

jujatzeko orduak ez zuela oraino jo. Herr 18-10-1956, 1. Ez dakit zertako oldartu zaizkon berrikitan erasiatzale 

batzu, baizik eta ez dituela aldi guziez olde edo arrimu berean josten. Lf ELit 118. 

erasidade. Destreza. Nik erasidade geiau dauket azkoriaz koraniaz baiño. (Aramayona). Estíbaliz nov. 

1967, 309 (ap. DRA). 

eraskai. Aglutinante. Ez batzuetan ezta izaten eraskaia (erderaz aglutinante), edo etxako aditzari eraatsi 

edo inkaten. A Ezale 1898, 18b. 

eraskail. Manía, tema. Erro guziak ez eraskailekin. "Tous les fous ne portent pas la marotte". Hb GH 1929, 

82 (cf. fr. 'chaque fou a sa marotte'). 

eraskeria. "Affaniae, [...] hitzuntzikériak, eraskériak, ergelkériak" Urt I 375. 

1 erasketa, irasketa. Añadidura, acto de añadir. Cf. erantsi. Ez lukee hau bakarrik eta zerbait iratsi bage 

esan naiko [...], ta lenik ikasten ezpadute irasket orrek eskatzen duen dendaltza ta sermoi egitea. Mb IArg I 54. 

2 erasketa. Elocuencia. Cf. 1 erasi. "Eloquentia" zeritzotena, guk erasketa genesakena. Gure Axular 

zarrak erasle esan zuun oratoren ordez eta erasi "eloqui" bezala da. Or LEItz 40. 

eraski (BeraLzM). 1. Accidente, cualidad. Ogi ta ardo usaia, gozoa ta gañerako eraskiak baizik. KIkG 70 

(KIkV 90 eraskiak). Begiragarri oro, nortu ta eraski olertsuez mamitu zitzaizkidan. Ldi IL 29. Gure aldaretan 

ogi ta ardoaren eraskipean kurutzeko opariaren gomutaz egiten dan Jesukristoren Gorputz eta odol oparia da 

Meza Santua. EgutAr 3-4-1959 (ap. DRA). 

Tbn. se encuentra con el significado de 'accidente, percance': Esandako eraskia edo erorketa (Zubill 90), 

producto sin duda de una mala interpretación de "accidente" en BeraLzM. 

2. erantski. Suplemento, apéndice. v. 1 eraskin. "Egia Sorta", "Zabalkundea"-ren euskal-erantskia. In JMB 

ELG 1. En DFrec hay 2 ejs. de eranski. 

3 eraskin. "Ahorro, lo que se ahorra. Eraskin-kutxa, caja de ahorros" Bera EEs 1914, 263. Cf. erastu. 1. 

Añadidura; accesorio; suplemento, apéndice. "Añadidura" Lar. "Boneta de la vela mayor, voz náutica, bela 

nagusiaren eraskiña" Ib. "Qui tient au principal, accessoire" H. "Cuchillos en la ropa y vestido" Ib. "Añadidura, 

apéndice", "remiendo" A. 

Tr. Documentado desde comienzos del s. XIX en textos meridionales, sobre todo guipuzcoanos. La forma casi 

exclusiva en la tradición literaria es eraskin. En DFrec hay 18 ejs. de eraskin y 5 de eranskin, todos ellos 

meridionales. 

Zeren aitatzen danean Olioa beste eraskin gabe, olibena bakarrik aditzen dan. AA I 536. Aita Asteteren 

jakinbideari egin zaion eraiskiña. Legaz II. Jaunaren erreinua eta bere zuzentasuna aurrena billa zazute, eta 

gañerako guztia eraskintzat emango zazute (Mt 6, 33). Arr Bearg 85 (ap. DRA; Ol, IBk, IBe ge(h)igarri). 

Norbaitzuen irudimen beroak gudaketa onetzaz asmatu dituzten eranskiñak. EEs 1928, 76. Breiz Atao 

asterokoaren eraskin bezela. Lab Y 1933, 253. Bederatzi "Gloria" aingeru-taldêkin; / "Nor Jainkoa bezala?" 

ondotik eraskin. "Como apéndice". Or Eus 248. Eranskiñak. "Anexos". EAEg 1936, 94. Erropa-maia kuperrezko 

matxardarekin, eta aren aga eraskin guziekin. Ol Ex 35, 16 (Bibl tresna). Aurreko kantari eraskin bat dezu 

onako "erromantzea". SMitx Aranz 163. Erro aundiai amar milla gauza txikiago datxizkie. Ura erortzen danean 


mende. 

997


eraskin koxkor guzi oriek [...] daramatzi berekin. Amez Hamlet 108s. Badakit gure izkera oni batek baiño 

geiago ezarri lezaioken eraskiña. Vill Jaink 181. Teresa deunaren "nigan bizi ezik bizi naiz" gaiari eraskiñak 

(glosak). Gazt MusIx 163. Liburu-bukaeran azalpen-eraskiñik gabe. Berron Kijote 18. Arakistainek 

Larramendiri bidali zizkion eraskinetan. MEIG III 65. Nafarroaren sorkari eta eraskin baizik ez zen gainerako 

Euskal herriari. MEIG VI 76. 

2. (Gc ap. A; Lar). "Adherentes" Lar. "Consorte que viene a casa de sus padres políticos. Nor izango da 

eraskin? Senarra ala emaztea?" A. Eraskin ta lan-saripekoak ez bezate Paskatik yan. Ol Ex 12, 45 (Urt, Dv, 

Ur, Ker arrotzak, Bibl egoiliarrak). Erromatar arrotz, judu ta eraskin. "Proselyti" (Act 2, 11). Or MB 480. 

3. Adjetivo. Euskerazko izen eta eraskin guztien azken-izkia. Eguzk RIEV 1929, 468 (traduciendo a 

Micoleta (2r)). 

3 eraskin. "Ahorro, lo que se ahorra. Eraskin-kutxa, caja de ahorros" Bera EEs 1914, 263. Cf. erastu. 

"Comentario" A. Batzarre artan erabili genituen eraskinak. A Ardi 15. 

3 eraskin. "Ahorro, lo que se ahorra. Eraskin-kutxa, caja de ahorros" Bera EEs 1914, 263. Cf. erastu. 

eraskindu. Comentar. Cf. 2 eraskin. Beste zortzi bideztiak jai ederra eraskintzen ari ziran-artean. A Ardi 

73. 

eraskitz. "Verbo, en la Gramática" Lar. Berbo edo Eraskitza. Cb EBO 31. 

eraskor (H), eraaskor (V-m-gip ap. A), eransikor (Añ), iraskor (H), iraaskor (V-m ap. A). "Pegadizo" Añ. 

"Qui s'attache, se colle, est visqueux [...] Pikea bezala iraskorra" H. "Apegadizo" A. Zenbat eragozpen 

izango ez ditu gizonak kendutzeko aragiaren bizio eraskor ta naturaleza gaiztotik datorrena. Mg CC 78. 

(Lo) que se une, que se adhiere. Izkai edo silaba aldagarri onek guztiak dira eraaskorrak, inkakorrak edo 

iñoren lepotik bizi izatekoak. A Ezale 1898, 18a. 

+ erantsikor, iraskor (V ap. A), iraaskor (V-m ap. A), iratskor, irazkor. Contagioso. Zabalduten dabee 

eureen arimeetako gatx iratskorra. fB Ic I 143. Geisotasun eraskorrakaz edo kolereagaz dagozanai. Itz Azald 

100. Eritasun erantsikorrak bezelakoa da naitasuna. EEs 1911, 114. Poz irazkorra zan euren poza, ingurukoak 

eztitan jarten dituana. Erkiag Arran 30. 

Cariñoso. Begiraune eraskor ta kariñozkoak. Mg CC 52. Neskatx ederra ezik, goxo ta langille ona ere bai. 

Benetan alai ta eraxkorra. Ataño MLanak 35. Lagun bezela, oso maitagarria ta eraxkorra. Ib. 87 (cf. 43 

eraxpen 'devoción'). 

eraskunde. Habladuría. Cf. 1 erasi. Nola gure fededunek eta misionestek onhets ere detzaketen holako 

eraskundeak. Prop 1908, 17. 

eraskune, eraiskun (Lar, H), eransikuna (V, G, AN sg. A; Añ). 1. Añadidura; apéndice, suplemento. 

"Adición", "añadidura" Lar. En VocCB (s.v. osagarri), de donde lo toma Duvoisin, aparece erraiskun, sin duda 

error por era-. v. 1 eraskin. Ala deitzen diogu berboari dairraikan eraiskun bati. Lar s.v. adverbio. Bula 

Santuaren gañeko eraiskuna. Itz Azald 117. 

2. Unión, aglutinación. Ez aditzari eraatsi bear izaten iakanean, lautariko eraskuneak eukiten dauz. A Ezale 

1898, 18a. 

3. (V-och ap. A), erazkune (V-och ap. A), "Adhesión, apegamiento" A (tal vez quiera decir "unión"). 

eraskuntza. Discurso. Cf. 1 erasi. Aita Chabot, bere eraskuntza eder eta sarkhorra eginik, jarri zen. Prop 

1907, 92. 

Comunicación. Bilkhurari irakurtzen zaioen eraskuntza molde hoberenetako bat. Lander RIEV 1909, 653. 

eraskutxa. "Caja de ahorros" Bera EEs 1914, 263. Cf. erastu. 

eraslari. "Agyrta, hitzúntzia, eraslária, txarlatána" Urt I 465. 

1 erasle (L, BN, S ap. A; SP, Dv, H), edasle (V arc, S ap. A; SP, Lar, Hb ap. Lh, H). (El) que habla, hablador, 

charlatán; orador. Eztituk solament alfer egoile, baina edasle ere, [...], behar eztiraden gauzéz dadasatelarik. 

Lç Tim 5, 13. Zer erran nahi du edasle hunek? Lç Act 17, 18 (He erasle; TB hitzuntzi, Dv elhuntzi). Presuna bat 

dela erasle handi, minzatzaille, aha-zabal, hitz mitzti, elha berriti eta salhati. Ax 538 (V 346). Edasle handia 

ezta bethi minzo egia. O Pr 570. Erasle eta kritikari, baita hanbat nausitxo, / Egintza ororen gaiñean dutenak 


mende. 

998


errateko. "Babillard". Gy 85. Erasle lañoegi. "Parleur". Ib. 177. Aditzale guziak, itxuraz bederen, erasle izurritsu 

hekien alde agertuko dire. Arb Erlis 245. 

- ERASLE-EDER. Orador. Demostenez, erasle-eder eta philosopho handi hura. Ax (ed. 1864), 201. 

2 erasle, eransle (Lar). 1. (El) que coloca, adhiere. "Aferrador [...] burnien eranslea" Lar (cf. infra (2)). 

Letra-eraslearen utsegiñak. Mg CC 65. 

2. erazle (AN ap. A; Lar, Aq, Añ, H), eranzle (H). "Herrador" Lar y Añ. "Vestir o poner algún reparo a otro, 

eranzi (G) [...]. De aquí sale erazlea, herrador" Aq 477. "Maréchal-ferrant" H s.v. eraunztea. Abandoko erazle 

(perrari) ta euskaltzale sutsuak. Eguzk LEItz 17. 

erasla (V-gip ap. Iz ArOñ), erazle (Lar, Añ). "Albéitar, comúnmente lo es el herrador, y por eso el Bascuence 

le da el mismo nombre" Lar. "Erásla bat, un veterinario" Iz ArOñ. 

erasmen. Anuncio, proclama. Cf. 1 erasi. Enperadorearen erasmen bat Probintzia guzian hedatua izanen 

zen, giristinoek ez zioketela paganoeri deus emaitzarik egiteko. Prop 1911, 252 (ap. DRA). 

1 eraso (V-gip, G-goi-azp-bet; Lar, Añ, Dv, H), eratso (H). Ref.: A; Gte Erd 96, 125, 128, 181. 

Tr. Empleado, como verbo o como sustantivo, por autores meridionales (en mayor medida por los 

guipuzcoanos) desde mediados del s. XVIII; en el s. XX se encuentra tbn. en Xalbador. Aparte de eraso, sólo 

encontramos erason en Añibarro y Mirande, erauso en Ubillos, eratso en fray Bartolomé y Berrondo (Kijote 

187) y erazo en Arriandiaga (Mt 14, 24). En DFrec hay 43 ejs. de eraso (vb.) y 49 de eraso (sust.). 

I (Vb.). 1. Atacar, acometer. (Con aux. trans. tripersonal; además de en las ocasiones en que no se especifica el 

objeto --p.ej. Filistintarrak lenbizian eraso zuten (Lard 182)--, hay aux. trans. bipersonal en algunos autores del 

s. XX). "Arremeter", "acometer", &c. Lar. "Insultar, acometer" Añ. v. 1 erasan, oldartu. 

Gure etsaiak bidera irten eta erasoko digute. Lar SAgust 16. Beren atzaparrakin niri eraso. Cb Eg II 93. 

Eraso zien Greziatarrai. Ub 72. Eraso gogor berari. Añ EL 1 73. Asaldatuko da aizea, eta erasoko die bekatariai. 

AA III 477. Iya ganean eukan pasiñoaren garrastasun ta gogortasunak erasota. Añ EL 2 216. Edanak eratsotia 

edo orditutia. fB (ap. H). Daude nork nori erasoko. It Fab 261. Erasotzen diote berriro illetik tiraka. Jauregui 

236. Eritasun batek eraso. Izt C 226. Euskara zintzo gaitz bageari erasotzen. Ib. 9. Biak prestatu ziran elkarri 

erasotzeko. Lard 165. Etsai-ustekoen kontra zerbait egiteko gogoak erasotzen digunean. Ib. 459. Eraso zien gure 

gudariak prantzesai. Zab Gabon 95. Tablerora iyo ta / eraso alkarri [bertsolariak]. Ud 74. Lotsak berriro eraso. 

Arr May 70. Erasoko dio, ba, erriak erridiari. Inza Azalp 82. Oñatin indartu zan eta Lizarragari adierazi zion 

Tolosari erasotzeko. Or SCruz 120. Txinurri gorriak eraso kabiari ta kabikoeri. Or Mi 112. Josu eraso dabe 

bultzaka. Enb 101. Bertoldari erasoteko. Otx 34. Aizeak erauntsi ta etxe arri eraso zioten. Ir YKBiz 141. 

Yakinlarri orretxek eraso gaitu. Ldi IL 80. Iru gizonek eraso bear al diozue mutil oni? TAg Uzt 47. Etsai 

aundiagorik ez danean, txikiei eraso bear. NEtx Antz 26. Itxas-aldetik askoz gutxiago erasotzen dio [gaitzak 

piñuari]. Munita 93. Ezin barkatuzko irakiñak ez ote naun erasoko. Etxde JJ 277 (cf. 14 illobari erasotzeko). 

Alako batean eztulak eraso deutsa. Erkiag BatB 175. Suak erasoten dio subillari. Or in Gazt MusIx 40 (cf. 40 

subil osoa erasoten dula). Errexago eraso dezaiozun. Ibiñ Virgil 115. Berorrek eraso nai zituan aiek. Berron 

Kijote 201 (cf. 164 eraso zioten). Oteizak oldar bizian eraso dien etsaien artean. MEIG III 118. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 530. Bv AsL 215. Xe 356. JanEd I 76. Otag EE 1881b, 112. EEs 1913, 208. Zink 

Crit 53. Zait Sof 66. SMitx Aranz 107. And AUzta 121. Gand Elorri 98. Salav 99. 

(Part. en función de adj.). Atacado, perseguido. Erasoen igesleku ziur. Elizondo KristPE 250 (ap. DRA). 

(Lar, Dv). Emprender, ponerse a, darle a; atacar (una comida, etc.). "Dale que le das [...] eraso ta eraso" Lar. 

v. ekin. Goizero bear diyo / eraso lanari. Bil 41. Eraso zion bere burua ukatzeari. Aran SIgn 22. Nork bere 

arraunari / aguro eraso. Arrantz 101. Eraso zion Mañuk baserriz baserri axari-eskean. Aizkol 46. Oparo nai, 

edozeri eldu, gogotik eraso. Ag G 256. Lanari biar eraso. EusJok 31. Oso gogor eraso / genduben lanian. JanEd 

II 131. Beren auziari eraso zioten. Muj PAm 34. Jel aldez ekin-eraso. Enb 123. Nexkak parrari eraso zion. Or 

Mi 22. Baña... Lasatu nadin / orain, "aita-gure"-ka / eraso baño lên. "Antes que la emprenda". Ldi BB 4. 

Okotzai eragin ta pitxarrai eraso. Or Eus 284. Maldarrari eraso zioten berriro. TAg Uzt 83. Gogor erasoten dio 

ipui itsusiz itz ederrak ikasteari. Or Aitork 29. Eraso zion berriz negarrari. Anab Poli 115. Lanari eraso. Basarri 

79. Basarritarrak ere zai zeuden / erasotzeko lanian. Uzt Sas 79. Aurrekoei eraso behar diegu, haien lanak 

aztertu behar ditugu. MEIG VIII 93. 

Dirigirse a (con el sentido de 'acometer verbalmente', 'replicar'...). "Eráso nitxaan, erasóketia, replicar" Iz 

ArOñ. Emen berriro zabaldurikan / Arrosazko espaiñ gorriyak / Eraso zidan esan oiekin / Zoraturikan 

mendiyak. Aran SIgn 213. Bikarioak berriz eraso bazion ere. Ib. 60. Ez --erlijiosoak ostera eraso zion--: zere 

eskuaz ofrendatu bear diozu. Arr May 75. Non erasotzen dion morrosko belzkote batek aotik sudurrera maixeoz. 

Mok 17. Luzaro bage berriz eraso zien gazteai. Or Mi 79. Eta, berriro sartu zanian, ojuka eraso zuen: "Aquí 

ésa, aquí ésa". Alz Burr 34. Hegiaphaliakuak itz laburrez eraso zion Etxahuniako Mayiri. Etxde JJ 104. San 

Pedrori eraso / dio bertsoetan. NEtx LBB 375. 


mende. 

999


2. (G-goi-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd; Lar, Añ, H), erauso (G? ap. A). Llover, nevar, granizar; ponerse a 

llover, etc. "Dar en llover, nevar, &c., euriari [...] eraso dio" Lar. "Eraso dio euriari, trumoiari, txingorrari (Gazp)" 

Gte Erd 111. "Gaur zunpernaka eraso dio (AN-5vill) [...] erasoko dio (AN-gip)" Ib. 111. "Eraso dio (= 

euria hasi da) (G-goi)" Ib. 181. Erauso zion euriari. Ub 13. Eraso zion alako euri-jasari. Zab Gabon 101. 

Gaur erasoko, biar lêrtuko. "Va a llover". Or Eus 170. Euriari sendo erasota. Anab Poli 33. 

(Con el fenómeno meteorológico expresado en caso ergativo). Euri-jasa izugarri batek eraso zion. Lard 9. 

Elur ugaritsu batek eraso zion. Arr GB 42. 

(En otros tipos de construcción). "Euria eraso, llover. Elurra eraso, nevar" Asp Leiz2. "Egualdi au erasotzera 

dioa (AN-gip) [...], euria eraso du (AN-gip)" Gte Erd 111. "Eguldi onek eraso egingo du (AN-gip) [...], egualdi 

onek eraso egingo dio (G-azp)" Ib. 

3. (V ap. A), erason (V-arr ap. A). Causar impresión. Tristan eta Isolda bi maitaleen kondaira ospetsua, 

Europatar gizalandu guztien sentimenari hainbat erason behar ziona. Mde Pr 251. 

4. "(V-m), dislocarse un hueso" A. "Erason (V-ple), derrengar" A. 

II (Sust.). 1. (G ap. A; Lar, Añ, Dv, H). Ataque, agresión. "Asalto", "ataque, embestida", &c. Lar. "Insulto (= 

'ataque')" Lar y Añ. Etsai guziak emango dizuten eraso ta deskarga etsia. Cb Eg I 146. Itxaso onen jasa 

desegin, ta eraso andi onetan nora biurtuko naiz. Cb Eg II 38. Gure griña gaiztoaren erasoari atzera esan 

ordean. Gco II 5. Amontarrai erasoak eman. Lard 135. Piztia gaiztoen erasoetatik. Arr GB 87. Debruaren eraso 

gogorretik. Aran SIgn 25. Dorrea erasoz artu izanik. "Por asalto". Otag EE 1881b, 90. Eurakgandik artu ditugun 

ainbeste iraiñ, eraso ta destaiñak. Ag AL 160. Tximistaren antzeko erasoz jotzen dute alkar erruki gabe. Ag EEs 

1917, 214. Au da Kaiserek lendabiziko / eman zuan erasua. Tx B III 19. Bere etsaiengandik eraso ta jasa 

ikaragarriak izan ditzake. KIkG 25. Aiako atake edo eraso ontan. Or SCruz 61. Ba yuako ganera yauskadaeraso 

baten. Otx 171. Erasorako ta burrukarako. Ldi Y 1933, 86. Gaizkiñen eta gaitzen erasoetatik babestu. 

JMB ELG 87. Ugiñen erasoak laztuak [arkaitzak]. TAg Uzt 10. Aize-eraso gogoangarriak. Munita 65. Etzuten 

ganboarren erasorik izango. NEtx Antz 27. Frantziarren lehenengo erasoekin, emeki emeki atzera egin du 

Breizerak. Mde Pr 282. Oldozkun auen atergabeko erasoak. Etxde JJ 243. Etsaien erasoei arpegi emateko. Zait 

Plat 101. Eztul erasoak. Erkiag BatB 196. Etsaien eraso guztiek. Vill Jaink 90. Goizean asi eta egun guztian 

iraun zuan erasoak. Salav 81. Ezigabeko Iberoen gibel-erasoen [beldur]. Ibiñ Virgil 102. Egun areitan eraso 

aundia sortu zan Jerusalengo Elizearen aurka. Ker Act 8, 1 (IBk eraso; Lç y He persekuzione, Ol yazarri, IBe 

erasoaldi). Zaldunketa-liburuen aurkako eraso utsa. Berron Kijote 21. Oihenarteren erasoen kontra defenditzen 

du. MEIG IV 117. 

"(G), batalla [...] (Lard)" A. Cf. infra ERASO-LEKU. Erasoa asi zanean. Lard 76. Eraso edo batalla baten 

erdian. Arr GB 13. Bere gonbate ta erasoak etsaiarekin. Aran SIgn 22. 

2. (V-gip, G, AN-gip-5vill; Lar), erason (G-to), eranso (V-gip), easo (G-to). Ref.: A (easo, eraso, erason); Iz 

ArOñ (eráso, eransua); Gte Erd 96, 111. "Borrasca" Lar. "Erasoa" Izt C 235 (en una lista de fenómenos 

meteorológicos). "Tempestad de lluvias o nieves o granizo" A. "Eraso purrustada horrek ez du balio (AN-gip) 

[...] eraso ederra bota du (AN-gip)" Gte Erd 111. Elur-eraso aren erdian. Arr GB 42. Erasoaren arpegi 

zematzallea. Ag G 152. Eraso beltzen orroa. Loram 63. Ekaitz erasoak legorretik itxasora eramango ditu lur 

oiek. Munita 146. Aterkiz yasango det euri-erasoa. NEtx LBB 281. Ortz-adar ori agertzen zaiku / bi erasoren 

tarteko. Xa EzinB 76. Burrundara bizian etorri da erasoa. MIH 202. Orruka batu ziran asarre ugiñak, / Uren 

eraso (corriente) beltzak adiskide egiñak. Loram 142. 

3. erason (V-arr ap. A; H). "Impresión" A. Gogarte oneetarik batek edo batek zeure biotzean erason 

andiagoa egiten badeutsu. Añ EL 2 21 (EL 1 17 indar). 

4. Empeño, trabajo. Ikasikizun onik bage eraso zalla dala hura. 'Empresa'. Aran SIgn 49. Bultzada, eragina, 

erasoa behetik etorri da. MEIG IX 33. 

5. Efecto. Dexente xamar edaten badu / bilduko du erasua. Auspoa 127, 18. 

6. (V-ple), derrengadura" A. 

- ERASOAN. a) Al ataque, atacando. v. erasoka. Erasoan datorren etsaiari. Etxde JJ 210. Gorrotoak 

erasoan datozkigunean. Ib. 279. 

b) Al momento, rápidamente. Aingeru bat atera da erasoan ate batetik. Etxde JJ 19n. 

- ERASO-GABEKO. "Erasobako, intacto (V-ger)" A Apend. 

- ERASO-LEKU (Dv). Campo de batalla. Cf. supra (II, 1). Ogei milla eraso-lekuan. Lard 200. 

2 eraso (V, G ap. A; H), erason (H), eratso. Tr. Documentado (en la expresión eraso eragin) ya desde la 

primera mitad del s. XVII, aparece en autores vizcaínos (tbn. en textos guipuzcoanos de Moguel y Vicenta 

Moguel). Además de eraso, encontramos algún ej. de eratso en fray Bartolomé, de erason en Zaitegi y de erazo 

en Bilbao. 

1. Hacer decir. v. 2 erasan, esanarazi. Zuri erasotzeko bekaturik itsusienak. Mg CC 135. Eraso egijozuz 

orain orazino ta Kredo bestiak esan ditubanak. Mg PAb 159. Nork sinistu ire itz labañ ta berriketai? Estuak 

erasoten dizkik. VMg 38. Bestiai zer eragin deutseen, zer eratso deutseen. fB Olg 184. Juramentubaren beian 

erasoteko bere agindupekuai sail atan dakijeena. fB Ic I 123. Amodijo argalak ondo pensau baga [ezkontzako 


mende. 

1000


berbia] erasua dala. JJMg BasEsc 249. Berba barre-eraginkarri nasairik esan edo besteai eraso. Añ EL 2 146. 

Berau bakarrik izan zan asko Salomoneri erasoteko mundu onetan egoan guztia axe puska bat [...] baño etzala. 

Zav Serm I 220. Goiz guztian ortxe euki augu, tautik ez murtik ez deusik eraso eziñik. A BeinB 40. Ezeutsan 

erasoten / gaitxak berba txarrik. Azc PB 280. Artu eban bakarrian Prakerre, ta eraso eutsan gusti-gustija. Kk 

Ab I 48. Onek tamalez eraso eustan: / "Au ezta lengo Durango!". Enb 144. Oi dan lako abarrotsa atera biarrian, 

oiu au erasoten ei eutsen orrijai. Otx 121n. Eleizaren aurka diñozan guzurrak, beste zerbaitek eraso dautsaz. 

Eguzk GizAuz 81. Atso bateri leiora urten eragin eutsen eta itzaldi pipertsu au eraso. Erkiag Arran 49. Soloni 

auxe dio, Platonek erasonda (esan eragin). Zait Plat 13. 

2. (Vc ap. A), erazo. "Ayudar (a misa). No se dice hablando de otra clase de ayudas. Amaika meza eraso 

deutsadaz abade zartxu orri!" A. Meza erasotea. Cb CatV 112. Sazerdotiari mezia erasoteko. fB Ic 286. Meza 

erasoteko modua. CatLlo 100 (CatBus 65 erasoteko). Mezaerasoten da elizkizunetan politto kantaten. Echta Jos 

57. Kristo zeruan dago / Mezea esaten, / Aingeru San Gabriel / Mezea erasoten (V-m). A CPV 1059. Meza 

erasoteko erea. KIkV 116. Meza erasoten ete nekian. Or Tormes 37. Don Martiñeri mezea erazo. Bilbao IpuiB 

142. 

3. "(V-ger), hacer constar en un documento. Gero buruko miñik izan eztaigun oba da ontxe, egiunea 

egitorduan, gauzak zelan direan erasotea" A. 

- ERASO ERAGIN (A, que cita a fB). Hacer decir. Deragiegun artean txil eraso, / armaen indarragaz 

Kristiau oso. EgiaK 87. Beste izen ezainagorik preminiak eraso eragiten ez dabenian. fB Ic II 14. Ori ez dau 

beintzat kontauko Nikanor-ek, iñok zirikatu ta eraso eragiten ezpalegio. Erkiag BatB 195. 

3 eraso (V ap. A; Añ). "Pegar una cosa con otra" Añ. "(V; msOch), remendar, apegar una cosa a otra" A. v. 

erantsi. 

erasoaldi (V-gip, G-azp-bet ap. A), erasaldi. 1. Ataque. "Acometida" A. v. 1 eraso (II). Tr. Documentado 

en textos meridionales desde fines del s. XVIII. En DFrec hay 14 ejs. de erasoaldi, meridionales. Demoniaren 

eraso-aldietatik. Ub 162. Etsaiak emandako eraso-aldi batean. Lard 191. Bere asmo biurria betetzeko eman zion 

eraso-aldia portitza izan zan. Arr May 37. Izurdien erasoaldiakaz izututen danean [arraña]. Ag Kr 37. 

Ekaitzaren eras-aldi danak. Arruti in Onaind MEOE 825. Etsaiaren erasoaldiren bat datorkigunean. Inza Azalp 

124. Erasoaldi odoltsu aietan. EEs 1928, 21. Eraso-aldi irrime bategaz [...] txabolea artu. Otx 60. Aurreko 

eraso-aldi batean. SMitx Aranz 212. Eraso-aldia, albotik, saietsetik egitea erabagi eban. Erkiag BatB 95. 

Ekanduz ekandu onartu oi danaren aurkako erasoaldi guziei. Zait Plat 33. Etsaien erasoaldiak. LMuj Olerti 

1960, 29. Betiko erasoaldi mingarrien menpean zegoen baten aiurria. Gazt MusIx 59. v. tbn. Berron Kijote 166. 

Erasoaldi latza sortu zen Jerusalengo eliz elkartearen aurka. IBe Act 8, 1 (Ker, IBk eraso). 

Batalla. "Gizonaren bizitza, eraso-aldi utsa, la vida del hombre es una continua batalla" Bera. Guda edo 

erasaldi onetan (BPrad, 1903). JFlor. Abarzuzako erasoaldiaren berri. Or SCruz 97. 

2. Chubasco (de lluvia, nieve, etc.). Goibeletik trumoira, euritik erasoaldira. Ag G 292. Ura zan algara 

ekaitza! Ura irrintzi, garraxi ta jeupaden erasoaldia! Ib. 302. Euri-eraso-aldietan. Munita 104. Zenbait erasoaldi 

gogorretan. Ib. 72. 

erasogarri. (Lo) que estimula, excita. Gizasemeen irrits eta griñen erasogarri ta piztutzailletzat atondu oi 

ditue andrazkoak, beti bai beti, euren jantziak. Erkiag Arran 42. 

erasogile. v. erazogile. 

erasoka. Atacando, al ataque. v. ERASOAN s.v. 1 eraso. Iskilluak artu ta alkarreri erasoka eragoioen. 

Otx 58. Erasoka asten zaio: "Potea ba duk ik". Or Eus 48. Egoaize zakarra erasoka ari da. Etxde AlosT 40. 

Ingurutik erasoka ari zaizkion griña ustelak. Etxde JJ 210. Jarrai maite erasoka / itxaso. Egieder Usk 83 (ap. 

DRA). Aren ondoren erasoka ibiltzea. Berron Kijote 162. 

Kanpoan euria erasoka. Mde Pr 167. 

erasoketa. Combate. Ta an asi zuten erasoketa. SMitx Unam 30. 

erasolari. Guerrero, agresivo. Begiak erasolari eta egille bategan Juezetako ipiñi bear zituzten; baña autu 

zuten Heli gizon ona eta zuzena, bai, baña biotz illekoa. Lard 147. 

erasole. "Acólito [...] meza erasolea, erasotzallea" Añ. 

erason. v. 1-2 eraso. 


mende. 

1001


erasontzi (AN). "Hablador, charlatán (AN-burg)" Inza RIEV 1928, 152. "Curioso (de noticias) (AN-burg)" A EY 

III 372. Cf. 1 erasi. 

erasotxo. Dim. de eraso 'trabajo, empresa'. Geron erasotxoari buru eman ere diogu. Aran SIgn I. 

1 erasotzaile (Lar, H). "Agresor", "asaltador", &c. Lar. 

2 erasotzaile (Añ). "Acólito [...] meza erasolea, erasotzallea" Añ. 

3 erasotzaile. Esker bage ezin utzi daiteke / sukaldean gatz-emaille; / baiñan nik itz bi esan nai tizut, / 

mâiaren erasotzaille. "Que has servido la mesa". Or Eus 36. 

eraspe. "Sorpresa" Lar. Erri guziak zernai eraspe eta ustekabeko erasotarako gaztelu gogorrez jantziak 

daude. Arr EE 1885b, 471. 

eraspen (V, G ap. A; H), eraaspen (V-m-gip ap. A; H), eraxpen. 1. Inclinación, apego, devoción; devoción 

religiosa. v. atxikimendu, zaletasun; debozio. Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. 

XIX, en el XX su uso se extiende a los guipuzcoanos. En DFrec hay 7 ejs. Suele llevar complementos en caso 

dativo o, en menor medida, alativo (-ra, -gana o -rako, -ganako); tbn. encontramos algunos ejs. con genitivo (en 

J.J. Moguel) o sociativo (en Eguzkitza). Ez iduki amorio edo eraspenik bekatu benialak diraden gauzai. Mg 

CC 233. Euskeeriaren zaletasun ta eraaspen puska bat daukeenak. JJMg BasEsc VI. Ez munduko gauzetara 

eraspen larregirik [...]. Ur MarIl 103. Eskribiu zituzan gauzai eutsen eraaspen andijegijagaitik. Ib. 93. Jesusen 

Biyotzaganako eraspen bikaña. JBDei 1919, 280. v. tbn. Zink Crit 44. Ama bigun, amultsu, gozo ta samur 

onegazko eraspen eta maitasuna. Eguzk LEItz 122. Andra Mariari eraspen andia izan. KIkV 69. Nere eraspen 

orreri burua uzten niola. "Natural inclinación" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 208 (Or ib. 7 leiari, AIr RIEV 

1928, 601 gutiziari, Anab ib. 609 zalekeri). Yakintsu ei diotedan eraspena. Ldi IL 59. Naparren eraspena ori zan 

lênago. "La devoción". Or Eus 250. v. tbn. Zait Sof 18. Xirdoganako izaniko jita, joera edo eraspena. Erkiag 

Arran 157. Soil-soillik eraspenerako asmo bakarrak daragio. Gazt MusIx 164. Ez dago len bezelako sinismenik, 

eta Amarenganako eraxpen ori oztua. Ataño MLanak 43. Práctica de devoción. Zeruko Amaganako 

eraspenik onenetako bat au da. ArgiDL 107. 

2. eraaspen (H). Unión. Alkartasun, eraaspen edo unio onen bidez. Mg CC 217 (Harriet copia erróneamente 

eraazpen). 

eraspide (G-azp ap. Gte Erd). Alcance. "Katuaren eraspidean ez utzi (G-azp), [...] ez utzi katuaren bidean 

(B)" Gte Erd 124. v. irispide. 

erastaldi. "Leña, hierba, helecho que sobre unas ramas se trae arrastrando" Asp Leiz. 

eraste (L ap. A). 1. Habladurías, murmuración. "Conversación" A (que tbn. da "discurso, narración", citando a 

O VocPo, pero lo que en éste aparece es erastea como verbo). Cf. 1 erasi. Hark barren hartan dioenaz egin 

kontu, eta ez iendearen erasteaz. Ax 444 (V 290). Jainkotiar onak ez du edozein erasteri nola-nahika ematen 

sinheste. Dv Imit I 4, 1. 

Discurso. Guk, Uropano jakintsun garelakoek, ezin berdintzen ginduke haren eraste ederra. Prop 1900, 

160. 

2. Sonido de un carro. [Gurdi kargatuak] bere soiñuaz, habarrotsaz eta erasteaz tristetzen eta penatzen du. 

Ax 430 (V 278). 

erasti (Lar, Añ A, H). "Rato de tiempo" Lar y Añ. Harriet, aunque cita a Larramendi como fuente, copia 

erróneamente erazti. Pozturik ebillen Martin erasti (época) atan. Echta Jos 113. Erasti luze baten ibilli zan 

ondo samar. Ib. 325. Galarrenak eratuten zirean erastia zan legez. Ib. 251. 

- ERASTI EZKERO. "Rato ha, ya ha rato, aresti ezkero, erasti ezkero" Lar. 

erasti. v. errasti. 

erastu. "(G-nav), ahorrar dinero" A. 


mende. 

1002


erastun. v. eraztun. 

erastura, eraxtura (Lar Sup , H), iraxtura (-is- Lar Sup y H). Añadidura. 

erasun. v. erotasun. 

erhasun. v. eritasun. 

erata. Anverso. v. era (7). Olako zoruentzat eztago ez eratarik ez iruntzietarik. Otx 159. 

eratasun (BeraLzM). 1. Modestia; delicadeza. Eratasunak, gure gorputzaren igikun guztiak, [...] arautu eta 

zuzentzen ditu. Eguzk LorIl 166 (ap. DRA). [Espiritu Santuaren arnariak]. Amaikagarrena, eratasuna. KIkV 35 

(KIkG 23 xotiltasuna). Begira Horn gizagaxoa, [...], erromazale otxan bati dagokion eratasunez. Ldi IL 23. 

Eratasunez (delicadeza) doai urriko gizona zenez. Etxde Itxas 79. [Idaztietan] alako barne-eztitasuna, arte ona 

ta eratasuna nabari da. Gazt MusIx 59. Animak, musikaren bidez, bere jatorrizko eratasun eta ezaguerara egiten 

du. Ib. 70. Zuen eratasuna gizon guztiak ezagutu dagiela. Ker Phil 4, 5 (Ol erabide, Dv modestia). 

2. Comodidad. v. erosotasun. Euren semealabaak euki dagiezan mundu onetan, al diran egokitasun, 

aberastasun eta eratasun guztiaak. Itz Berb I 171. 

3. Formalidad, formalismo. Agirian idazten danean eratasun batzuk bete, eta gizakera asko izan bearra beti 

da. "Formalidades que cumplir". Zink Crit 59. 

eratasun. v. erotasun. 

erate. "(V-gip), entradilla" A. 

eratorbide. Derivación. Edozein erakar- edo eratorbidean darabilgun atzizki baino usuago ageri dira. 

MEIG VI 173. 

eratorle. Derivador, derivativo. Irazgai eratorleak ezarten iakezanean. "Aglutinantes derivadores". A 

Gram 52. 

eratormen. v. eratorpen. 

eratorpen, eratormen (BeraLzM, T-L (-th-)). "Dérivation [...] (grammaire)" T-L. Honelatsu azalduko 

nuke otserri, zedarri, eta mugarri-ren eratorpena. MEIG VII 177. 

eratorri (Bera, T-L (-th-)). 1. Derivar. (Neol. de Azkue). "Dériver [...] (grammaire)" T-L. Aditz tolestuak 

beste aditz batetik eratorriak daiz. A Gram 154. Izen eratorriak. Ib. 54. Beste itz eratorriak (derivados). A Eusk 

1919-1920 (II), 11. Itz sustrai ta eratorriak. PMuj Y 1934, 166. Oñarri ori guzurra da-ta, Marxek ortik eratorri 

ebazan ondorenak be guzurrak izan bear. Eguzk GizAuz 59. Hitz eratorrietan. MEIG VI 174. Erazlea omen da 

aditza, joan-etik eratorria. Ib. 189. En DFrec hay 2 ejs. 

2. (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 (AG 2338). Hacer venir; traer. Neuk [artxua] eratorriko dautzut 

(1896). NeolAG. Erruki ixan zaikioe batzubari ta bestiei, Josu zamurra, ta Zeure Bijotz Deunerantz eratorri 

danak. Ib. Diru asko umiak / Ba-deusk eratortzen (1906). AG 2414. Entzulen gogo-biotzak izkera [...] nañora 

eratorri, ekarri ta atsegin eztitan euki daroez. Eguzk LEItz 14. Nik lurgañera ugoldea eratorriko dut. Ol Gen 6, 

17 (Urt, Dv y Bibl erak(h)arriko, Ur ekarriko). Nire seme-alabarik maiteenak ez al dituzu eratorri? Zait Sof 98. 

Behin ausartu zen neskatilla bere etxera eratortzera. Mde Pr 146. Artez edo moldez mediumtasuna eratortzeko. 

Ib. 342. Munduko egiatasunak [...] barriren barri munduko bizi nastaura eratorri zituan. Erkiag BatB 55. 

3. Engendrar, crear. Bizi guzian galtzen ez dan aztura eratortzen duan egintzen berriztutzeak. Zink Crit 9. 

- ERATOR-ATZIZKI. Sufijo de derivación. Bai -ren eta bai -ko erator-atzizkiak dira areago deklinabidekoak 

baino. MEIG VI 173. 

eratortze (BeraLzM, T-L (-th-)). Derivación. En DFrec hay un ej. 

eratsa. v. eratz. 

? heratsa. 'Arenilla' Deen I 138. 


mende. 

1003


eratsi. v. eraitsi; erantsi; 1 erasi; eratzi; idatzi; iritsi. 

eratsiazo. v. eraitsarazi. 

eratso. v. 1-2 eraso. 

1 eratsu (BeraLzM). 1. (Adj.). Modesto, decoroso; correcto. "Modesto, pudoroso, comedido, decoroso, 

honesto" BeraLzM. Bakotxak, bere ogibide ta bizibideari ondo ezdagokion gauzarik, iñoz esan eta egingo 

ezpa-leu, guztiok eratsuak izango giñake. Eguzk LorIl 166 (ap. DRA). Eratsu dator... geldi-geldiro / illargi bete 

zoragarriya. EA Txindor 87. Gizonen asmakizun egoki, eratsu ta ongilleak. Erkiag Arran 79. Aizta biok eratsu, 

jaseko ta berebizikoak ziran. Ib. 16. Barka gintzakezu zurekin oso eratsuak ez izatea. Anab Aprika 70. 

Correcto, bastante bueno. Itsas-untziak atuneta eratsua erabillen. Erkiag Arran 113. Lurraldeok toki 

eratsuan, [...] baldin ba dagoz. Erkiag BatB 137. 

Etorri gozo-mearen / doñu eratsu onen entzunkoi. "Al son dulce, acordado". Gazt MusIx 81. 

2. (Adv.). Bellamente. Artille oriz eratsu josia edo ari orlegiz oso poliki antolatua [hablando de 

estandartes]. Ag EEs 1917, 213. 

Correctamente. Lapurretan ganoraz egiteko zerzelada ta azbegiak eratsu ta aurretiaz jakiteko alegiñak 

egitea. Erkiag BatB 46. 

2 eratsu. Aprox. de era (1). Munduan ta eremuan izandu da nere bizitza eratsu batekoa. [...] Munduko 

eratsu berean bizitu naz emen ni. Mb IArg I 280. Eratsu onetan adirazi zuen Isaiasek gaur guk Ebanjelio 

santuan ekusten duguna. Ib. 158. 

eratsuagoki. Más cómodamente, con más facilidades. Gu izan gaitunan baiño eratsuagoki bizi izan 

aitenala nai gaienduken. Erkiag Arran 106. 

eratsuki. v. erakutsi. 

eratu (Añ). Tr. Documentado (salvo un ej. de Larramendi) a partir de mediados del s. XIX, sólo en autores 

meridionales. En DFrec hay 314 ejs., todos ellos meridionales. 1. Amoldar(se), acomodar(se). "Acomodar" 

Añ. Aren argien eginkizunera eratu zan, ez geiago. Lar SAgust 15. Etxetik irten ahala eta beste beharretara 

eratzen ginenean, hasten ginen berehala beste hizkuntzaren bat erabiltzen. MEIG IV 55. 

eraatu (V-gip, G-goi). Arreglárselas (para). "Eráatu, eráaketan, conseguir. Eráaketan banaiz, si me acomodo, 

si llego a hacerlo" Iz ArOñ. "Eraatu (G-goi), lograr" JMB At. Ez naiz eratu egun oietan izketatzeko moduan. 

Ill Testim 14. Artutako asmoak betetzeko nola eratuko zeran. ArgiDL 41. 

2. (Ht VocGr, Dv). Formar, constituir; preparar, organizar; proporcionar, proveer. "Tracer" Ht VocGr. Ene 

seme, bear dana Jainkoak eratuko du. Lard 25 (cf. Dv: "Dieu arrangera"). Bere ama egiazkoa iñudetzat Mariak 

eratu zion. Ib. 97. Jaungoikoak eratuko du beretzat eskeñi gaia. Ur Gen 22, 8 (Ol inguratuko, Ker orniduko). 

Bizilekua eratu diguzu, gure janariaren kontua ere idukiko dezu. Arr GB 43. Bildu ta eratu zioten diru apur bat. 

'Le proporcionaron algún metálico'. Aran SIgn 34. Kune-z eraturiko iru izen dazautaz. "Formados de kune". A 

Gram 62. Olatuak eratuten (formar) ebezala gangar zuri ikaragarrizkoak. Echta Jos 90. Eratu eikezuez esapide 

luze, ebakaitz[ak]. Ag EEs 1916, 110. Itzaldi auek zertako eratu zituan. EEs 1918, 83. Peña ta Goñi-tar Xabier 

jaunak gogaldu ta eraturik egin zan [...] Oroigallua. Garit Usand 58. Ateraldiak beste batek idatzi ta eratuak 

dirala. Muj PAm 12. Auzi laburra ta gerra-batzarrea eratuko zituala. Or SCruz 61. Jaiak eratzen. Lab EEguna 

87. Eratu zioat zepoa. Emen eroriko duk. Lek EunD 46. Ez gaude bear bezela eratuta, organizatuta. Ldi IL 143. 

Kistar langille batzak eratu. Eguzk GizAuz 156. Txukundu ta apaindu zituan xokogune guztiak; baita [...] 

garbiketa-tresnatxoak eratu ere. TAg Uzt 55. Zazpi aiztagari saillez eratutako gudari-oztea. Zait Sof 143. Zur 

utsez lenik eratutako / ermitatxoaren urren. SMitx Aranz 87. Bazkaldarrentzat maia eratu omen zuten. Munita 

50. Lehen saileko hizkuntzek [...] "Goidelera" eratzen dute. Mde Pr 215. Lagunarteko bazkari-apariak eratu oi 

zituztenean. Etxde JJ 270. "Zortziko" bat eratu du Caballero jaunaren omenez. Basarri 41. Ol legorrez eraturiko 

mai antzekoan. Erkiag BatB 122. [Diruak] gizonagan eratzen dauan naikeria ta arrokeria. Ib. 138. Lau liburuok, 

oso ederki eratu ta taiuturik utzi zizkigun. Onaind in Gazt MusIx 146. Biltoki batzuek antolatzen, neska-mutillen 

billera onak eratzen. MAtx Gazt 76. Ortzira goratu omen zan, an Neskatx deritzan izar-moltzoa eraturik. Ibiñ 

Virgil 44. Gizonari kendu eutsan zatiaz emakume bat eratu [...] eban. Ker Gen 2, 22 (Ol egin). Mendelbrot-ek 

termodinamikaren arabera eratu nahi lukeen makrolinguistika. MIH 193. Aldapeko sagarrarenarenarenean ongi 

"eratua" dago. MEIG VI 176. Euskaltzaindiak eratutako sariketa. MEIG II 48. Biok batera, delako bloke trinko 

hori eratzen dute. MEIG VI 165. 


mende. 

1004


Ordenar, poner en orden. Begiak yasorik ikusi zun Ixrael, leñuka eratuta. Ol Num 24, 2 (Ker eratuta; Dv 

jarria). 

(Part. en función de adj.). Naikeriak mota ta malla askotan banatuak daudela; etengabeak eta aldizkakoak, 

aldartetsuak eta eratuak. "Extravagantes y arregladas". Zink Crit 31. 

3. Presentarse, aparecer. Onetarako bidea zorigaitzean laster eratu zitzaien. Lard 144. Laguntzeko eratu 

zitzaion deretxarekin guziz alaitua geratu zan. Arr GB 128. Arraia eratzen zitzaien tokira irixten ziranean. 

Elizdo EEs 1925, 247. 

"Tener ocasión, oportunidad. Mendira yoatea etzait eratu" Asp Leiz. 

eratu. v. erotu. 

eratu. "Arar [...] eratu" Añ. Errata por exatu (forma que aparece tbn. s.v. arado). 

eratxi. v. eraitsi; erantsi; 1 erasi. 

eratxikarazi, iratxakarazi (H). 1. "Faire allumer, faire prendre le feu" H. Berekin ekharri zuten su ezin 

iraungia, / zeruaren kontrakotik iratxakarazia. EZ Man I 92. 

2. iratxakiarazi (Urt V 454), iratxakarazi (Urt V 149). "Inter se omnes comittere, beharritarik [...] guziak [...] 

iratxakarazitzea, iratxakiarazitzea" Urt V 453s. "Circumvincire, inguru inguru [...] iratxakaraztea" Ib. 149. 

3. eratxekazi. Causar (daño). v. eratxiki (4). Aski izan ere damü handi baten bürüzagisari eratxekazteko. 

GH 1930, 421. 

eratxiki (AN, L, BN; Lar, VocBN, Dv), eratxeki (S; SP, Lar, Añ, H), eratseki (A, que cita a LE), eratxaki (Urt I 

132, Añ A (que copia -ts-)), eretxeki (Gèze, A), erretxeki, eretsiki (S), erakitxi (Aq 540 y 971 (AN) A), 

erakatxi, aratxeki, araxeki (Arch ap. DRA), iratxaki (Urt I 132, Añ, H), iratxeki (G, AN, L-ain; SP), iratxiki (L; 

Lar Sup, Dv), iretxeki (H), iritxiki (H), iratseki. Ref.: A (eratxiki, eretsiki, iratxeki, iratxiki); Lrq (eratxek). 

Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga; al Sur --además de en Lizarraga de Elcano y en 

textos guipuzcoanos de Uriarte-- se encuentra en algunos autores del s. XX. En cuanto a la distribución de 

variantes, eratxeki es usada por Leiçarraga, Pouvreau, Gasteluçar y Etcheberri de Sara, y por los meridionales 

Uriarte (BulaG 528), Iraizoz, F. y A. Irigaray y Erkiaga; eratxiki, documentado ya en CatLan, es desde esa época 

la forma más frecuente; iratxaki aparece en Etcheberri de Ziburu, Argaignarats, Urte (Ex 7, 23), Mihura, 

Baratciart y Monho; iratxeki en Axular, Pouvreau, Etcheberri de Sara (que tbn. usa en una ocasión --pág. 95-- 

iratseki), Chourio, Larreguy, Uriarte (Lev 22, 14) e Iraizoz; iratxiki en Monho, Duhalde, Goyhetche, Duvoisin, 

Hiribarren, Joannateguy y Arbelbide. Los suletinos (ya desde Oihenart) usan eretxeki (hay ejs. de erretxeki al 

menos en UskLiB y CatS); hemos encontrado además iretxeki en Haraneder e iritxiki (un sólo ej.) en Duvoisin. 

En Lizarraga de Elcano aparecen eratseki (Urt ap. A) y erakitxi; hay erakatxi en HerVal y en Xalbador. Iratxagi 

(Mih 2, frente a numerosos ejs. (29, etc.) de iratxaki) se trata sin duda de una errata. En DFrec hay un ej. (sept.) 

de eratxiki y uno (mer.) de eratxeki. Hemos encontrado formas sintéticas en Hiriart-Urruty y Orixe. 

1. Unir(se), pegar(se), adherir(se); añadir(se); ligarse a. "Arraxaque [...] a vasconico aratxeki, id est quod 

retinet firmiter" O Not 47. "Pegar una cosa con otra", "añadir" Lar. "Attacher un corps à un autre, une parole à 

une autre parole" VocBN. "Araxeki, junto [...]. Araxekitu, juntar (Arch ms.)" DRA (tal vez la segunda forma sea 

una deducción errónea a partir de un sust. vbal. araxekitze-). v. lotu, erantsi, 1 atxiki. 

Haren hitzari deus edeki eztakion ez eratxeki. Lç Dedic * 7r. Nehork eztrauka eratxekiten abillamendu berri 

baten pedazua abillamendu zar bati. Lç Lc 5, 36. Nobizioa edo berriki konpainia bati eratxekia. Lç Decl a) 5v. 

Gurdiari iratxaki firrilla [...] biribilla. EZ Man I 87. Pena guztiak elkharri iratxekirik. Ax 157 (V 105). Gogorra 

gogorarreki nekez dait' eretxeki. O Pr 198. Ene desir guzia eratxeki diezezu zeruko gauzei. SP Imit III 23, 5. 

Estainu edo berun iratxekiten ezpalitzaio gibeletik [berinari]. SP Phil 91 (He 93 lothua). Eskuarak ondotik 

eratxekitzen dio [izenari emendaillua]. ES 89. Zure bihotza [...] ikhusten ez diren ontasunei iratxekitzen. Ch I 1, 

5. Edergaillu handi bat iretxekiko dio bere alharguntzari. He Phil 417. Eztezagün thonarik eretxeki gure 

gloriari. Mst III 56, 6. Katiña bat dela Zelian eratxikia eta lurrerano xilintxaka daguena. AR 99. Zenbat 

arraitasun, / Maitagarritasun / Diotzan iratxiki / Inozentziari / Omore onak. Monho 84. Gure buruzagi 

adoragarriari bere lorian iratxikiak izateko. Dh 257. Enphatxatzen diela ihur, komünione hon bati erretxekirik 

diren früitien erratiratzetik. UskLib 95. Eratxik ditzazke bertze othoitz hauk. JesBih 433. Eratxikiz egun guziez 

zenbeit lore izpiritual. MarIl 24. Eratxik ditzagun gure lanak eta ahalak gure othoitzei. Jaur 185. Aziñda frikunak 

kordel buztan bati / Oiñ bat zion iratxiki. Gy 248. Zein da [...] bere irazkiari beso bat iratxik diozokeenik? Dv 

Mt 6, 27 (Lç eratxeki, He handi, TB, Ip, Echn gora, Ur, Leon, Ker, IBk, IBe luza(tu), Hual, Samper añadi). Izate 

deus gehiago ezin iratxik zaiokena. Hb Egia VI. Sekulako desohorea eratxikia zaio gaztigu horri. Laph 113. 

Gogoeta egoteari iratxikiak diren graziez baliatzeko. Jnn SBi 82. Bigarren biltzarre huni eratxikitzen dire, oroz 

gainetik, hirur orhoitzapen. Elsb Fram 97. Zure zerbütziari eta amorioari fidelki eretxekirik egon ondoan. Ip Hil 

267. Igandeko ohore nausiak [...] elizako ofizioeri eratxikiak zaizkote. Zby RIEV 1908, 83. Nork uste duzu 


mende. 

1005


elkharri iratxiki dituela bi gauza horiek. Arb Igand 149. Oranjako Bikariataren batasunerat Bekuanalango 

eremuak eratxikitzearekin. Prop 1896, 133. 

(s. XX). Elizak ondotik eratxiki daizkonak [hitzak]. CatJauf 102. Üskara büztanak lati hitz horier norbaitek 

eretxeki dütiala. Const 16. Arrosario baten pikorrak bezala, elkarri eratxekiak. FIr 135. Gu Espainiari eratxikiak 

edo lotuak izanikan ere. Zub 57. Basakaetan eratxikitzen diren erlekumeak. Or Mi 5. Ipurdi-sahets bati badiote 

eratxikia, trebes, zati berri bat. JE Ber 37. Zeñek eratxeki (erantsi) dezaioke bere biziari kana baten luzea. Ir 

YKBiz 281 (241 iratxeki). Gaitz zarrei gaitz berriok eratxiki. Zait Sof 74. Elizari eratxikia, edo elizatik hurbil, 

kapillauek bazuten bere egoitza. Zerb Azk 44. Eratxiki zitzaigun Adeodat aurra ere. Or Aitork 222. "Zintzo 

izenean" daratxika. "Addidit". Ib. 413. Senhar zenari eratxikiak ziren gauza guziak. JEtchep 60. Hitz ezezagunen 

argitzeko eratxeki dion iztegiñoa. AIr in Izeta DirG 10. Bere egitekoari azken zerzelada ta zeetasunak 

eratxekitzen ziarduan. Erkiag BatB 90. Erakatxi nahi tut nik puskak elgarri. Xa Odol 180. Jar-leku andana bat 

eratxikiz aditzaleentzat. Lf in Casve SGrazi 11. 

v. tbn. Eretxeki: Bp I 65. CatS 68. Erretxeki: CatS 70. 

Poner (la vista, el pensamiento, etc.) en. (Con dativo). "Jendarmer begia eratxeki (S)" Gte Erd 203. Hari 

begi eratxekirik erran zezan: Haur ere harekin zen. Lç Lc 22, 56. Bere gogo zaila, egun eta gau, mundu katoliko 

guziaren goiti-beheitiei zeratxizkotela. HU Aurp 134. Biharkoari ez badut ene gogoa eratxikitzen. JEtchep 71. 

iratxaki (H). Poner (las manos, etc.); dar (un mordisco). Iratxakitzean orek lephotik asikia. EZ Man I 74. 

Iratxakitzen diotza atzapar zorroztuak. Ib. 94. Ohoiñari [...] eskuak iratxeki badiatzote. Ax 72s (V 48). 

2. (Sal ap. A; Ht VocGr, Lecl), eratxeki (L ap. A), iratxeki (H), iratxaki (H), erakitxi (AN ap. A Aq 1183), 

eratzeki (Sal ap. A). Prender (el fuego), encender (usado con aux. trans. bipersonal o tripersonal; tbn. con aux. 

intrans., con el significado de 'encenderse'). "Argi iratxakia [...] (Arg)" H. v. izeki, irazeki. Tr. Documentado 

en autores septentrionales de los ss. XVI y XVII, y en algún texto suletino posterior. Suiak bano gaizkiago 

erra diro [amoriak] gizona; / itxasoak ez iraungi eratxeki dadina. 'Qui s'inflamme ainsi'. E 141. Hekien 

señale dire erran leze mendiak / Munduaren komarketan suaz iratxakiak. EZ Man I 92. Gizonari ere dio 

agerturen indarra / Eta on eta gaixtoei iratxakiren kharra. Ib. 80. Bikhe iratxaki. Ib. 103. Argia iratxekirik, 

iraultzen baitu etxe guztia. Ax 549 (V 352). Zeuen ongiegiak [...] iratxekitzen deratzue. 'Os da fuego'. Ib. 26s (V 

15). Badukegu zerutikan / Arimako argia, / Bere sekulakotikan / Iaunak iratxakia. Arg DevB 32. Zeiñek eratxeki 

baitu / Beregatik iguzkia. Gç 145. Julienen etxiari zian / su uken eretxeki / eta barnen ziradianak / oro errerazi. 

StJul 9 (ap. DRA). 

3. (Dv), iratxaki (Lecl, H), iratxiki (Dv, A), iratxeki, erakitxi. Atribuir, imputar, tener (por). "Ez dut uste 

nihork baduen eratxikitzekorik ene kontra, je ne pense pas que personne ait rien à m'imputer" Dv. Tr. 

Documentado en autores septentrionales y en Lizarraga de Elcano. Escasean los ejs. del s. XX. Oihenartok 

Eskuarari iratxekitzen diotzan aitzinamenduak. ES 166. Eztüzü behar arren deüsere huntarzünetik zihauri 

eretxeki. "Adscribere". Mst III 9, 2. Errege bati baino ohore gehiago Daviti iratxekitze hura gaitzitu zitzaion 

Saul supherrari. Lg I 281. Gaixki bat iratxekitzea bi presuna saindu hei. Lg II 123s. Ene fetxotasunari 

iratxakitzen diot zure lagunza xoillaren efetua dena. Mih 60. Eztien estakürü bat lagünari eratxikiz. CatLan 97. 

Sobera dakiela [...] Diote iratxaki. Monho 52. Niori testimonio falsurik erakitxi etzagula (214). LE-Ir. Gurutzeko 

sakrifizio odolezkoaren merezimenduak iratxikitzen eta baliatzen zaiku. Dh 226. Khanbiamendu hoin 

espantagarria Birjina Sainduaren arartekotasunari izan zen eratxikia. MarIl 90. Bere loria hunen gure buruei 

eratxikitzeko. Jaur 181. Nork ere [...] gauza guztiak hari [Jainkoari] bakharrik iratxikitzen baitiotza. Dv Imit 7 

(ap. A). Hanko mereximentien guri eretxekitzeko. CatS 74. v. tbn. Ip Hil 235 (eretxeki). Guzien artean osoki 

jakintsunak, eta guziez hala iratxekiak. Lap 27s (V 16). Jainkoaren meneko [...] bati eratxikitzen ziozkanetz 

[ideia hoik]. Lf in Zait Plat XXI. 

Encargar, destinar, encomendar. Eretxeki ditzakogün [mezak] oro bere bekatien satisfakzionetan. FPrS 30. 

Iratxakitzen darotzun eginbidearen hedadura guzia. Mih 5. Kondizione bakhotxari iratxaki diotza trabailu 

berezi batzuek. Brtc 189. Gogoeta bakotxari bere lekua eratxikitzen dako. JE Bur 159. 

Dar (crédito). Ez nuke nahi nihork eratxik dezoten Elizak onesten duen baino sineste gehiago. Jnn SBi VI. 

4. Infligir. Eskümükiak zer gaitz eretxekiten derio Kristiari? Bp I 115. Bere büriari haboro damü eziez zuri 

eretxekiten dizü. Mst III 36, 3. Gure lekhiari estekatürik diren züzener ogenik eretxekitia. Mercy 17. Piarresen 

ahuntza hartzen balinbadu, edo Paulori gezur bat erraten badio, kalte bat eratxikitzen diotela Piarresi eta 

Paulori, ez ordean den gutienik ere Jainkoari. Prop 1911, 166 (ap. DRA). 

5. "(R-vid), golpear [...]. Eratxiki dazak ik ere kari" A. Norbaitek eratxikitan badaizu esko)ineko maxelan. 

Hual Mt 5, 39. 

6. (H), erakatxi. "Rallonger à la forge un instrument usé. Aizkora, haintzurra, bihortzekoa eratxikitzea, 

remettre en état, à neuf [...]" H. Aizkora bat erakatxi. HerVal 135 (cf. ib. 135 erracachi). 

7. "Eratxeki, en vouloir à quelqu'un (en tenir contre lui). Eratxekitzen daut, il m'en veut" H. 

8. "Tener (S). Eretxek ezak, tenlo (Archu)" DRA. 

9. (Uso sust.). Aumento, incremento. Baitira gauzen ezagukizun ziurrak eta bukatuak gizaldien eratxikia 

gabe. "Sine incrementis generationum". Or Aitork 400. 

- EZIN ERATXIKIZKO. "Qu'on ne peut lier, souder à un autre objet" Dv. 


mende. 

1006


eratxikidura, iratxetura, iratxekidura (SP, sin trad.), iratxekitura (SP, sin trad.). 1. Añadidura. Benturaz 

hura Ebak berak berretu eta iratxeki zeraukan, eta berretura eta iratxetura hartzaz bere burua eta guztiok ere 

galdu ginituen. Ax 72 (V 48). 

2. (Dv A), iratxikidura (Dv), eratxekidura (H), iratxakidura (Urt V 446). Juntura. "Soudure, suture" Dv. 

"Comissura" Urt V 446. Kola fina bada, hekin iratxekidura hain bortitz izanen da non zathiak lehen arrailla 

bailitezke bertze lekuetan ezen ez bere iratxekiduraren lekuan. SP Phil 393s. 

eratxikigarri (Dv), eretxekigarri, iratxagarri (Urt). "Addendus [...] iratxagarria, iratxaki beharra" Urt I 137. 

"Qui peut être relié à une autre chose, soudé, bon à aciérer" Dv. Zuhatz motaz hob' ezina, / Et' ongi hauta 

zedina / Honein saindu lohadarri / Lot et' eretxeki-garri. 'Digne d'être lié et attaché a des membres si sacrés'. O 

Po 65s. 

eratxikigune, iratxikigune (Dv), iratxikune (A, que cita el ej. de Dv). "Point de jointure, de soudure; suture" 

Dv. v. eratxikidura. Oinetako lana bera leguna zen, eta lanketadurak baziren iratxikiguneetan. Dv 3 Reg 7, 

28. 

eratxikika, iratxikika. Acusando. Zeren iraizia izan baita gure anaien iratxikitzailea eta gau eta egun 

hekientzat Jainkoaren aitzinean iratxikika hari zena. Dv Apoc 12, 10 (Lç akusatzen baitzituen). 

eratxikiki, iratxakiki (Urt II 183). "Appendix" Urt II 183. 

eratxikimendu, iratxikimendu. 1. Apego, afición, inclinación. Bainan nola berex iratxikimendu bat den 

adiskidetasun hau, kristabaraukoa denetik? "Attache". Birjin 85. Iratxikimendu sentsukarazko batetarik 

dathorren adiskidetasunak. Ib. 85. Bere-bere nahiarentzat ukhan zuen iratxikimenduaz. Ib. 128. Arimako 

gauzentzat zuen iratxikimenduaz. "Amour". Ib. 479. 

2. (Dv), iratxikimendu (Lander ap. DRA). "Imputation, accusation" Dv. Gezurrezko iratxikimenduz, 

heriotzera kondenarazi nahi zaituzte. Dv LEd 6. Eta bertze zenbat eratxikimendu ez zohazkon hanitz aldetarik? 

Prop 1906, 53, 56. 

eratxikipen, iratxikipen (Dv). "Action de souder, de relier deux objets" Dv. 

iratxikimen. "Imputation" Dv. 

eratxikitzaile, iratxikitzaile (Dv), iratxakitzaile (Urt I 183), iratxikile (Dv). 1. "Adjunctor" Urt I 183. "Celui 

qui soude, qui relie ensemble deux objets ou parties d'objets" Dv. 

2. (Dv), iratxikitzaile (Dv), iratxikile (Dv). "(Au fig.), celui qui accuse, qui impute des torts" Dv. Zeren 

iraizia izan baita gure anaien iratxikitzailea eta gau eta egun hekientzat Jainkoaren aitzinean iratxikika hari 

zena. Dv Apoc 12, 10 (Lç akusazale). 

eratxo. Dim. de era (6), 'tiempo, rato'. Alperrik onek eratxo baten iraun ixillik, / Begoan legez otzandu eta 

umill umillik. AB AmaE 446. 

- ERATXOAN. (Tras frase relativa). De manera que. Belarrijok burutik askorik urten eztagidezan eratxuban 

ebagi ta laburtubaz, zaldija bera baño zaldijago ixango nintzateke. Otx 121. 

eratxte. v. eraiste. 

eratz (-rh- A), eratsa (BN ap. Lh). "(Git.), pato" A. "(BN, boh[émien]), canard" Lh. 

erhatz. v. erratz. 

eratzaile (BeraLzM), eratzale. Organizador; autor, hacedor. Eratzailean asmoa. "El proyecto del autor". A 

Gram VII. Bera baita goi-eskar guziyen edazle, ongi guziyen eratzalle. J.M. Tolosa EEs 1913, 115. Jai-eratzalle 

oriek bada, bigar omen datozkigu. Lab EEguna 65. Kirikiño-sarirako Batzorde Eratzalleak. Ldi IL 97. Paris-eko 

jai ederra bertako Eskual-etxean egin zan. [...] Zorionak eratzaleai. Herr 29-5-1958, 2. Jainkoa da ereslari 

goren, munduko eratzalle bikain ori. Gazt MusIx 70. Ona emen mendien eratzaillea, aizearen egillea. Ker Amos 

4, 13. Nor jar dezakegun eratzaillen buru, Tovar-ek umezurtz utzi duen lekuan. MEIG VIII 86. En DFrec hay 17 

ejs. de ratzail(l)e. 


mende. 

1007


eratzale (S ap. A; Dv), eratzaile (H). "(SP, S), celui qui fait coucher" Dv (pero no lo encontramos en SP; 

puede deberse a una mala lectura de eratzatea). Cf. eratzan. Haurren urthia beno lehen bereki eratzaliak. 

FPrS 26. 

eratzan (V, AN ap. A; SP ( Dv), Lar, Aq 878, Añ (V), H), eratzin (AN ap. A; Lar, H), eratzon (AN ap. A; H), 

eratzo (V-ger-m ap. A; Lar, Añ, H), eratzotu (Lar, H). 1. Acostar, hacer acostarse. "Acostar, hacerlo acostar" 

Lar. Berzek besoan daratza. E 135. Zu nigaz konfesadu, ni zuregaz, / alkar daratzagula besoetan. 

Lazarraga 1186v. Aldi bat zeure besoan naratzazu . Ib. 1186r. A daratzanean bere senarrak / bere 

beso laztanaz estaldurik. Ib. (B) 1181vb. Zerk aratza lo? Ax 70 (V 46). Zerk aratza hor, alfer-nagia? Ib. 34 (V 

21). Haurra ohean eratzan urthea gabe. Harb (ed. 1690) ap. H. Atsegin galgarri zikiñaren besoetan eratzon nai 

lukeen bere pasioneak. Mb OtGai III 225. Abereen estrabia edo pesebre batean eratzo zenduanean. Cb OC II 

58. Abereen estrabian eratzin zenduenean. Cb JMJ 144 (Harriet atribuye un ej. casi idéntico a Mendiburu, peo 

en éste sólo hallamos eratzon). Euren oian eratzuaz. CrIc 67. Ez dau non eratzo burua. Añ NekeA 233. 

Oraindaño nerekin eratzo ditut aurrak. AA II 81. Umiak eurekin oian eratzotia. fB Ic I 191. Eurakaz leleengotik 

oian eratzotiaz. JJMg BasEsc 26. Ez eikezubez eratzo oe baten zeuben semiak alabakaz. Astar II 95. Seme 

alabaak oean alkarregaz badaratzazuz. Añ EL 2 141. Leizearen zoko batean eratzan [aurra]. Arr GB 44. Semia 

eratzoriko gelan. Otx 163. Ate-ondoan ni eratzanda. Zait Sof 117. Han luze luzean eratzan baitzuen. Mde HaurB 

55. 

"Reclinar" Lar. Arek eratzan zuen berriz bere burua Yesusen bular gañean. Ir YKBiz 443. 

eratzin (Lar, Dv (AN-mer)), eratzo (Añ), eratzatu. Acostarse. "Reclinarse" Lar y Añ. "Coucher" Dv (que s.v. 

eratzan traduce "faire coucher"). v. etzan. Kumearen ordez daratza pesebrean. Acto 367. Zego bada eratziník 

Jesusen áltzoan bere diszipuloetáik bat. LE Io 13, 23 (He, Dv etzana). Alderik onenera eratzatu zaite. 

"Acuéstate". Laux BBa 130. 

2. Bajar. Bere begiak / eratzala negarretan, / gizon onau baegoan / zer leikean pensaetan. Lazarraga 1197v. 

eratzanarazi, eratzanazi (Aq 878 A). "Acostar, hacerlo acostar (AN)" Aq 887. 

eratzarri. v. iratzarri. 

eratzatu. v. eratzan. 

eratzeki. v. eratxiki. 

eratzi (Vc ap. A; Añ, H), eratsi (Añ), erazi (Añ), eraztu (V-arr ap. A). 1. Desgarrar(se) la piel; despellejar(se). 

"Eratzi. Eratziko aut. Te abriré en canal" Mg PAbVoc (no parece una traducción literal). "Despellejar", 

"desollar" Añ. "Arañar, (V) atzamarka eratsi" Ib. Beintzat oneek ezteutsube eratziko aragirik. Mg PAb 118. 

Oiñazpijak eratziko jataz. Ib. 118. Eratzia San Bartolome legez. Añ NekeA 227. Azotez eratzita. fB Olg 4. Ta 

bein eskatu / yakanari / euk, txar, urratu / ta eratzi. Zav Fab RIEV 1907, 96. Aragi eratziai oratu-ta zeunkazan 

soñekoak. Añ EL 2 204. Atrapetan dau azerija [katamotzak] / Itxiten dau guztija eratsija. Ur CancB III 100 

(Duvoisin lo cita s.v. eraso y eraits). Berak eratziko leuzkizu laster arpegiori. Echta Jos 183. Larru-eratsia, 

larrutua zetzan gizon ori. A Ardi 131. Bere [zugatzaren] azal zarra eratzi ta kendu ezketiño. Otx 118. 

2. (V-arr-ple-och ap. A), eraztu (V-arr ap. A). "Binar", "labrar las tierras a poco de segar el trigo" A. "Erazten 

(V-ple), binando la tierra" Ib. 

3. (Sust.). "(V), rasguño en la piel" A. Zauriz, eratziz eta ebagiz odolduak. AB AmaE 452. 

eratzi. v. eraitsi. 

eratzin. v. eratzan. 

eratzio. v. ereizio. 

eratzo. v. eratzan. 

eratzun. v. iratzun. 

herau. Tú mismo. v. herori. Erau bildur aizela garbi diok orai. Or Eus 147. 


mende. 

1008


eraugi (Sal, R), eragi (R), eragu (R). Ref.: Bon; A (eraugi, eragi eragu); Iz R 288. Traer. "Aiarrek eramanen 

yei, ezbadun eragitan kori (R)" A s.v. aihar. "Aurra, eraguzak bi marabedisen kara-kona (R-uzt)" Ib s.v. karakona. 

"Euria eragutan du, trae la lluvia" Ib. s.v. dundu. "Nik eragitan diar, yo lo traigo; eragu zazéi karrete 

béltxa" Iz R 288. Estado kontra eraugitzen dizu arima pobreak bekatu egiteko kostunbre 

maradikatuak (Sal, 1780). ETZ 165. Eragutan zion Juanek bestido bat kamellozko biloz. Hual Mt 3, 4 (Samper 

eraugitzen). Alkate xauna: arrepatu dugu sator andi bat, eta xuregana eraugitzen dugu. Garral EEs 1917, 88. 

- ERAUGIZ ERAUGIZ. "Eraguz-eraguz (R), a fuerza de traer" A. 

erauki (SP Dv, H). 1. Conceder. "Concéder, accorder. Erauki diozozun osasun, accordez-lui santé" Dv. 

"Faire tenir, faire avoir" H. Azkue da "(SP), encender", sin duda una mala lectura de "Eraukitzea, concedo" que 

aparece en áquel. Milla esker ditutzula Iainko dohaingillea, / Zeren erauki diozun osasuna doblea. EZ Man II 

101. Esker bada eta ezagutza duzula ontasunaz / Kortesia handirekin erauki diozunaz. Ib. 119. 

2. Conceder, reconocer razón a otro. "Céder, s'avouer vaincu, inférieur; avouer son tort [...] (EZ Eliç)" H. 

Nihori alde egin eta deus erauki nahi izatu eztiot bañan azkhena geldi zekidan nahi izatu dut. EZ Eliç 159. 

(O-SPAd 883 SP, Lar Sup, Dv, H, A). "C'est quand on dit, je me rends, je vous cède [...] Erauki erranik 

(Ax)" SP. "Vencido, eraukia" Lar Sup. "Erauki! (Ax), je me rends, je cède" Dv. Harriet lo da como var. de 

eraiki, y traduce "relevez-moi". Geureaz denaz bezan batean, errendatuak iarririk, garaitia emanik, erauki 

erranik, eztugula indarrik asko ezaguturik. Ax 365 (V 241). 

eraulki. v. eralki. 

eraun. 1. Injertar (castaños). "Erderazko injertar euskeraz [...] eraun (Oñatin, gaztaiñen estikereagaitik)" A 

Ezale 1897, 340n. v. edadon. 

2. "(V-gip), brote, retoño de árboles de uno o dos años" A. "Retoños de donde se sacan flejes" Iz ArOñ. 

3. "(V-gip) [...] Parte cortada y despejada de un jaro" A. "Terreno donde hay retoños de castaño" Iz ArOñ. 

eraunsle. 1. "Asaltador" Lar. 

2. (Añ (V), Dv, H). "Parlador" Añ. "Murmurateur" Dv. 

3. "Celui qui travaille à faire quelque chose (BN, S)" Dv. 

eraunste. Parloteo. "Erauntste handia du, il a grand caquet" SP. 

erauntsarazi. "Pulsa campanam, ezkillari errepikaraz, erauntsaraz diozozu" Urt IV 112. 

erauntsi (Lar (-ns-), H, A), erauntzi (BN-baig ap. A), erautsi, irautsi, irauntsi, irauntzi. 

Tr. Los escritores septentrionales usan generalmente erauntsi, que tbn. se encuentra en los autores 

meridionales modernos (excepto para el significado "decir"); hay formas de conjugación en -ron- en Gasteluçar, 

Etcheberri de Sara, Larreguy, Duhalde, Goyhetche y Arbelbide, en algunos de éstos alternando con -raun-. En 

Dechepare aparece diraustazu, que podría corresponder al participio erautsi (sg. Lfn Syst 277, a erausi), como 

tbn. darautsatenak de Etcheberri de Sara (363), si no se trata de una errata; en Arbelbide encontramos 

darontzala. Los vizcaínos usan generalmente formas en -irau(t)s-, correspondientes al participio irautsi; irauntsi 

(cf. infra usado como sust. por Moguel) lo encontramos en la forma zirauntsan que aparece en J.J. Moguel (cf. 

irauntse en un texto suletino moderno); erautsi se encuentra en el ms. de Oñate y en Arrese Beitia; darauntso de 

Zavala parece ser el único ej. vizcaíno de erauntsi. En GavS aparece darauntza (ej. no seguro, por la habitual 

confusión de sibilantes en esta obra); Uriarte usa zirauntzan. En DFrec hay 2 ejs. de erauntsi, meridionales. 

I (Vb.). 1. (Aux. trans. tripersonal). Golpear; atacar, acometer. "Arremeter", "asaltar", "atacar al enemigo", 

"acometer", &c. Lar. v. jo, 1 eraso. Tr. Documentado en textos de autores septentrionales de los ss. XVI- 

XVII, vizcaínos del XIX y en algún autor meridional moderno. 

Biotzian diraustazu ['(el dolor) me golpea', forma alocutiva] gertuz, ama eztia, / zure orduko doloriak eta 

bihotz zauriak. E 31. Eta bazeraunsaten haren buruari kanabera batez. Lç Mc 15, 19. Hala bataillatzen naiz, ez 

aireari baneraunsa bezala. Lç 1 Cor 9, 26. Burreu kruelek erauntsi / bazioten indarrez. EZ Noel 96. Harri bati, 

edo sentimendurik eztuen bertze gauza bati kolpeka darauntsanak. Ax 297 (V 198). Baina iarriko da belhauniko 

bere bulharrari erauntsteko. SP Imit III 50, 2 (Ch io, Mst zaflatu, Leon jo). Tris traska [linuari] dirautsagu / 

Erruki bagarik, / Isten ez deutsagula / Guk azur osorik. Mg PAb 145. Beti zirauntsan Sokratesi asmau alako 

esakunerik deungeenakaz. JJMg BasEsc 185. Gizon bat plazien erdijan gustijak arrika dirautsela. Astar II 192. 

Ontzitxoari berriz itsasoaren erdian bazirauntzen bagak. Ur Mt 14, 24 (He y Dv zehatua, SalabBN yoiten). 

Alako etxea ibaiak oldarrez erauntsiarren. Ol Lc 6, 48. Aize-osiñ beltz batek / erauntsiz. "Acometido". Gazt 


mende. 

1009


MusIx 115. 

Soplar (el viento). Azkue, a partir de la forma alocutiva (haizeak) diraunsak (Lç Io 3, 8) deduce erróneamente 

el participio irauntsi. Eraunsi ukhan dute haizek, eta io ukhan dute etxearen kontra. Lç Mt 7, 25 (Ol erauntsi; 

He altxatu, TB, Ip buhatu, Dv jauzi). Hegoak draunsanean. Lç Lc 12, 55. Aizeak erauntsi ta etxe arri eraso 

zioten. Ir YKBiz 141. Aize-bolada berberak oraindiño darauntsa. Zait Sof 187. 

"Perpaus hari erauntsi diot, j'ai rebatu ce propos" SP. 

"Erauntzi (BN-baig), insolentarse. Anitz erauntzi dako, se le ha insolentado mucho" A. 

2. (BN ap. A; SP, Urt, H), erautsi (H), erauntzi. Sonar. "Tronpetak erauntsiren du" SP. "Orenak 

baziarauntsan" Urt Gram 475 (ap. A). "Gudurako alarmak eraunstea" Urt III 287. Azkue tbn. incluye aquí 

atheak atheari darauntsanean ('golpea', Ax 46 (V 29)), traduciendo "hace resonar". Trunpetak erauntsiren du 

izigarri kantuan. EZ Man I 81. Orenak deraunsanean. Harb 23. Zeinuak deraunsano. O Pr 433. Zure 

juieamenduek ihurziriak bezala darauntsate ene gainean. "Intonas". SP Imit III 14, 1. Ihortziriaz darontsala / 

Jainkoak ene gaiñean. Gç 161. Kanpaeak badarauntza ia, gabon egiteko, gure deiez. GavS 8. Begiraturik ete 

derautsan edo ez koniurorako kanpaiak. msOñ 98v. Berauntsa ater gabe, / Salinas, doñu orretxek neregan. Gazt 

MusIx 85. 

Oi, bepetan lehoinak erauntsi orroa! Ox 130. 

3. Tender a, dirigirse a. Haren gana darauntsagu nola uhiñak kostara. EZ Man I 44. Erresumek 

darauntsaten gida gaitzan fiñera. EZ Man II 105. Ene desira darautsan gidazazu fiñera. Ib. 131. Gure nekeek 

diote oren huni erauntsi. (Interpr?). EZ Man II 139. Zertarat darontsate gure gogoeta, hurrats eta nahi guziek? 

Atseginetarat. Lg I 326. Hortarat darontsate haren bihotzeko nahiek. Dh 275. 

4. (L, BN, S; Ht VocGr, VocBN, Dv, H), erautsi (V-och-gip, BN-mix), irautsi (V-m), eauntsi (BN-mix, S), 

irauntse. Ref.: A (eauntsi, erauntsi, erautsi, irautsi); Lh; Lrq (eauntsi, erauntsi). Ocuparse de, dedicarse a; jugar 

a. "Traiter, eraunstea. On traite l'accomodement, ongiaz eraunsten dute" Ht VocGr 433. "Agir, travailler" 

VocBN. "Erauntsi dizut pilotan (BN-mix), he jugado a la pelota. Erauntsi dizit lanean, he trabajado" A. 

"Erauntsi dizie eijerki, ils ont joué joliment" Lh. "Ce verbe n'a pas d'infinitif futur ni de subst. verbal, ni, par 

suite, les temps formés de ces derniers" Lrq. 

Herioaladrano ofizio hortan erauntsi direnetarik. Egiat 190. Gaua oro harekin borroka eraauntsi onduan. 

AR 211. Mortal ala benial diren pizatzen erauntsi gabe. Ib. 438. Izpirituen harrotzera eta bihotzen asaldatzera 

darontsaketenak. Gy X. Erretxiñolak pozik / Kantetan erautsan. AB AmaE 339. Zortzi egun onetan / gure andrak 

derautse, Monona, / koipeak urketan. Noe 82. Dántzan éauntsi ziénetáik. Lrq Larraja RIEV 1931, 237. 

Mezperetarik landa, Lerdou-Bédécarrax-ek, blekan, irauntse die Biscay-Espel-en kuntre. Herr 28-8-1958, 3. 

Referirse a; relacionarse con. Bi izen sustantibo gauza diferentetara daronsatenak. ES 372. Guztiak dira 

azkuntza eta usantza onetara darontsatenak [gauzak]. Ib. 147. Salbamenduari daronsaten grazia preziatuez. Lg 

II 295. Jainkoari darontsoten gauzen aldean. Dh 276. Eta berexte horri darontzala, Kalbarioko orhoitzapena 

gure aldaretako sakrifizioari datxeiko. Arb Igand 99. 

5. (S; SP, VocBN, H, -ns- Lar y Añ), erautsi (V-gip, B). Ref.: A (erautsi); Lh; Gte Erd 111. Llover (nevar, 

etc.). (Usado sin expresar el fenómeno o expresando éste por un complemento en caso dativo). "Uriari 

darauntsa" SP. "Dar en llover, nevar, &c., euriari, elurrari [...] eraunsi dio" Lar. "Nevar" Añ. "Ce mot est aussi 

le participe passé du verbe ari, qui signifie être en action. Euria ari dea? pleut-il? Ez orai, bena erauntsi du 

oraxtean, non actuellement, mais il a plu tantôt" VocBN. "Erauntsi dizü zinez" Lh. "Eurixei derautso (V-gip), 

eurixei erautsen (V-gip)" Gte Erd 111. Othoi sainduari, deraunsano ekaitzari. O Pr 662. Ala nola elur-lumak 

erortzen baitire anitz drauntsalaik (343). LE-Ir s.v. elur. 

(Con aux. intrans.). Düründa ta ekaitzak haiñ harrigarri erauntsi ziradian. Egiat 157. Neri buruz gaitz 

ekaitzak erauntsi ziran. Zait Sof 122. 

Hacer caer (lluvia, nieve; pero tbn. maná, etc.). Israeldarrak mantenitu zitue bidean janari erauntsitzen 

zioten bateki zerutik goizoro. LE-Fag. Jangoikoak etziote eraunsten jaiean mana gura (74). LE-Ir. Alegratzen da 

erauns dezan uria ta elurra arren gañean (361). Ib. s.v. ortzi. Uste dut zeru zuzenak, / Ikhusirik gure obenak, / 

Zigorrada hau duela / Erauntsi gure gaiñera. Gy 158. Yainkoak zerutik sua erauntsi ta kixkali zituen. Ir YKBiz 

196. Yainkoek orrelako ekaitza erauntsi oi dutenean. Zait Sof 148. 

6. (V ap. A; Añ (V), Dv, H), irauntsi (V-ger ap. A; Añ (V)). "Parlar", "hablar mucho" Añ. "Parler, bavarder, 

murmurer" Dv. v. 1 erasi, 1 erausi. Yakiterat egiak othe ziren bada Salomonez zarauntsaten guziak. Lg I 334. 

Bazarontsan bere buruarekin. Ib. 234. 

(Con complemento en dativo). Sakramentuben gañian erautsi deutsadanian esanik itzi dodan legez. msOñ 

229v. Ikazkiñak [...] erausten deuste gure Fede Santuko misterio andi eta ezkutau onei. Ib. 35v. 

+ irauntsi (V-ger ap. A), irautsi. "Irauntsi, asestar de palabra. Dirauntsat, asesto de ..." Mg PAb 38. 

"Dirauntsat, se lo digo (PAb 38). Eztiraust besterik, no me dice otra cosa (Añ EL 61). Dirautsuet (V, Ur Apoc 2, 

26)" A. Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX, tbn. encontramos algún ej. en 

Arrue y Orixe. Aparte de darauntso de Zavala sólo hallamos formas en -irau(t)s-. 

Jesu Kristok fariseo dongai zirautsena. Mg CO 63. San Pablok badirausku. Añ LoraS 136. Zirautsala: itxi 

egijozu bakian. JJMg BasEsc 181. Badirautsube. Astar II 4. Dirautsa gaistoz makalari. Zav Fab RIEV 1907, 95. 


mende. 

1010


Ai ze polita!, darauntso amari / neskatxi orrek urturik. Ib. 94. Dirautsu samurtasunik andijenagaz. Ur MarIl 

115. Hitz gozo eta amorezko batekin zirautseen. Arr GB 135. Peru tristeak dirautso. AB AmaE 201. Jakitunak 

dirauskuenez. Itz Azald 162. Bazirautsan bere artean. Ag Kr 137. Diraustazun guztia. Echta Jos 41. Nere 

buruari nirautsan. A Ardi 49. Mutillak dirautso. Kk Ab I 88. Agur dirautzut barriro. Altuna 81. Jaunak 

zirautsan Sabini. Enb 34. Artez ziraustan. Otx 28. Biotzak diraust bein ere ez dala / Erri maite au galduko. Or 

Eus 257. v. tbn. Laux AB 88. Ziñez dirautzuket. Zait Sof 64. Gizona!, zirautsan agireka sutsuan. Bilbao IpuiB 

212. Maitasunaren azkena zer dan / azalduteko dirauste. BEnb NereA 121. Dirautsiela. Akes Ipiñ 22. Urliak 

auxe ziraustan. Zait Plat 1. Batak besteari badirautsa. Erkiag BatB 123. Onek Proteuri galdetzeko dirautso. Ibiñ 

Virgil 107. 

7. Fluir, manar. Cf. Lar s.v. lluvia nota: "Los verbos eraunsi, iñotsi significan primitivamente estar manando, y 

derramando algún líquido [...] v.g. hitzontziari txorakeria daraunsa, al hablador le manan boberías". Cf. 

erauskunde. Debozioneko balsamu gozoa eraunsten da batzuen bihotzetarik bertzen bihotzetarat. He Phil 

295 (SP 294 iarieten). 

II (Sust.). Tr. Además de erauntsi, la forma más general, hay ejs. seguros de erauntsia, con -a constitutiva, en 

Pouvreau y MarIl, de irauntsi en Moguel, de erauntzi en Arriandiaga (Mt 7, 25) y Erkiaga y de erautsi en 

Azkue. 

1. (G-azp-nav, AN, L, Ae, S, Sal, R, -ns- B; Ht VocGr 393 (-ns-), Lar (+ -ns-), VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. 

Lh, VocB (-ns-)), erauntsia, erauntzi (G, AN-egüés, B; -nz- Aq, Lecl, Izt C 235), erautsi (Dv), eauntsi (S). Ref.: 

A (eraunsi, erauntsi, erauntzi); A Apend; VocPir 72; Bon-Ond 137; Lrq (eauntsi, erauntsi); Iz To (erauntzi), 

Ulz; Izeta BHizt; Gte Erd 87, 96, 111. Tormenta, tempestad (de viento, lluvia, nieve, etc.); chaparrón. 

"Aguacero", "borrasca" Lar. "Batida de agua, zaparrada, txaparrada (G), er]r[aunzia (AN)" Aq 346. "Erauntzi 

bat, erauntsi bat, un golpe de lluvia, nieve, etc." Iz To. v. 1 eraso (II, 2). 

Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVII; al Sur, antes del s. XX, en que su 

uso aumenta considerablemente, sólo lo encontramos en Mendiburu, Lizarraga de Elcano y Mendigacha. 

Erauntsia izigarrizko haren erdian. SP Phil 438. Emazü zure mania aizer eta erauntsier. Mst III 23, 4. Aize ta 

eraunsi gaiztoetatik gordetzeko. Mb IArg I 310. Tenpestaren erauntsietara. Egiat 237. Zerúko giltza, soltátzeko 

erauntsiak. LE Matr2 87. Erauntsiko errekak ethorri dire. TB Mt 7, 25. Erauntsia eta zori gaitz publikoetan. 

MarIl 89. Euri erauntsiak. Ip Mt 7, 25. Uri er]r[auntsi bat. Prop 1884, 140. Erauntsiaren beldurrez. HU Zez 94. 

Kabalen üzürritien eta erauntsi gaixtoen artetik. ArmUs 1896, 121 (ap. DRA). Erori zitzaikugun arri 

erauntsi andi bat. Mdg 142. Bahazuzaren erauntsi idorra. JE Bur 76. Zer erauntsia, Xoane! Barb Sup 98. Bidia 

elur erauntsi baten ondoa iduri. Zub 75. Uri-erauntsi izigarriak. Etcham 122. Erauntsiak eraso-ta. Ldi UO 15. 

Su ta sufre-erauntsia erori zan zerutik. Ir YKBiz 339. Arri-erauntsiaren bildur zanean. JMB ELG 85. Bi tximist 

oiek ekarko dute erauntsi amorratua. Or Eus 182. Billatzen zuen aterpea ustegabeko erauntsi-garaian. TAg Uzt 

153. Ipar naiz ego, aize-erauntsiak / nai zutenean etorri. SMitx Aranz 93. Erauntsi gogorrai indarra kendu. 

Munita 141. Aurreneko erauntsiak jo orduko. Etxde JJ 162. Harri-erauntsietan. Mde Pr 337. Motzegi izan zait 

erauntsia. Txill Let 50. Izotz, euri ta erauntsi. Erkiag Arran 78 (169 erauntzi). Ikaragarriko erauntsiak hasten 

omen ditun. JEtchep 44. Euri eta kazkarabar erauntsiekin. Izeta DirG 103. Karakoilak euri erauntsi baten 

ondotik bezala. Ardoy SFran 198. Izan eguzki xuria ala elur erauntsia. Xa Odol 97. Erauntsia ari dik. BasoM 

98. Haize-erauntsia. MEIG I 145. 

v. tbn. Jnn SBi 177. Zait Plat 41. Ibiñ Virgil 88. 

(Fig.). Meza sanduaren ondasunen erauntsia (78). LE-Ir. Etsai beltzak saietsean zartako-erauntsi aundiz 

erantzuten die. 'Orage de coups'. Or Mi 79. Txanpaz jo ta jo apar-erauntsi / arraunkada bakoitzean. JMB ELG 

76. Beste norbaitzuk lur erauntsiak / bere azpian artuak. Basarri 106. Azken aldiko erauntsiak urratuxe ditu 

dagoeneko tradizioaren bitartez jaso genituen egiturak. MEIG VIII 118. 

2. erauntsia (Dv A, H), erauntzi (L ap. A), irauntsi (V ap. A Apend). Habladuría, murmuración. 

"Bavardage, murmure [...]. Erauntsia gaixtoak ez dire sinhesteko, il ne faut pas croire les méchants propos [...]. 

Erauntsiari eman zitzaizkon (Lg), ils s'abandonnèrent aux murmures" Dv. "Irauntsia, locuacidad, habladuría (V, 

msOch)" A Apend. v. erasia. 

Erauntsien ixil-araztea. Lg I 204. Utzten ditugu gure buruak eraunsietarat, aserradurarat eta mendekurat 

iduritzen zaikunean ez garela aski ohoratuak. Lg II 260. Mundukuen irauntsi ta iraun emote guztijak gaiti. Mg 

CO 288 (CC 191 erausi ta berriketak). 

irauntsi (V ap. A), erautsi. Discurso; conversación. Gizon nasai mundubaren bandari edo defensoriak 

milla irauntsi ta siñugaz ikaratu gura gaitubenak. CrIc 133. Erdaldunak gaztelarren artian irauntsi luziak biar 

ditube berba joko oneetan daguana esateko. Mg PAb 200. Irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, 

ta igituko ez da ezertara. Ib. 203s (VersBasc 8 erausi). Ona nik entzuniko erautsia edo autua. A Txirrist 67. 

Emakume aien erautsiyan belarriyak tente-tente. Inzag RIEV 1923, 503. Erderaz dakarren erautsia irakurtzen. 

Id. ib. 1933, 412. 

3. (-ns- Lar). "Arremetida", "asalto", "ataque, embestida" Lar. Berrizale geralako gizagaxook makina bat 

erauntsi artu diagu. Ldi IL 108. Beldurgarriak izaten ziran / "Keixetaren" erauntsiak. Basarri 76. 

Invasión. Erauntsi aiek indoeuropatarrenak ziran. JMB ELG 75. 


mende. 

1011


- ERAUNTSI-ADAR. "Erauntsi-adar (Sal), tromba de una borrasca" A. 

- ERAUNTSIAN (Dv). Hablando; murmurando. "Asko erauntsian egoten dire (Mih), plusieurs conversent" Dv. 

v. erauntsiaka. Bertze hamar apostoluek gaitzetsi zuten bere bi lagunen galdea: abiatu ere ziren erauntsian. 

Lg II 213. Asko beldurrik gabe eta maizegi erauntsian egoten dire Aingeruak ez diren presunekin. Mih 25. 

erauntsi. v. eraitsi; erantsi. 

erauntsiaka (A). 1. Murmurando. v. ERAUNTSIAN. Israelgo semeen oste guzia erauntsiaka haritu zen 

Moisen eta Aaronen kontra. Dv Num 16, 41 (Ol marmar). 

2. + erautsiaka (Dv). "Erautsiaka ari da uria, la pluie tombe par torrents" Dv. Eskarnio eta irainak 

erauntsiaka jausten dira gure gainera. Dv LEd 7. Ezen izanen da uria erauntsiaka eta igorriren ditut harri 

gaitzak. Dv Ez 13, 11. 

erauntsialdi. "Eraunsialdi (BN), castigo" A. 

erauntsiketa. "(AN), tempestad" A Morf 155. 

erauntsiki (SP). Tormenta. 

erauntsios. Reprochador, reprensivo. Aiñgeruzko ofizio hori egiñ behar da eztiki eta gozoki; ez erauntsios 

baten gisa, bainan sarkogunez bezala. "Non point par manière de correction". He Phil 338 (SP 336 erantzule). 

erauntzi. v. eraitsi; erantzi; erauntsi. 

herausdura. "Entorse, foulure" H. Cf. herausi. 

1 erausi (G, B ap. A; Lar, Añ (G, AN), H s.v. eraunstea). I (Vb.). 1. Hablar (en sentido a menudo peyorativo). 

"Charlar", "hablar mucho", "parlar" &c. Lar. v. 1 erasi. Tr. Documentado en textos de autores guipuzcoanos 

desde el s. XVIII, su uso disminuye notablemente a partir de mediados del XIX, desde finales del cual tbn. lo 

emplean algunos vizcaínos. 

Zer darauskioten ere eztakitenak. Lar Cor 300. Monica ixillik arria bezala ta erausi gabe beti egoten zan. Cb 

Eg III 373. Euskeraz darauskizunean, euskerazko hitzak ez badarabiltzatzu. Ub 3. Euskera ondo al zuenez ikasi, 

ta beragan goitiki erausi ondoren. Aran SIgn 209. Euskaldunak euskaldunagaz iardu ta erausteko. A BeinB 43. 

Arazo zorigogorreko onegaz luzaro ta garratz erausi ostian. "Discorso". Otx 24. 

Contar, referir. Badarauskio bada, gure sandiari, ezen eguzkiaren jaiet-aldean diraden hizkerak dakitzan 

batek erraz adituko duela Euskeraz. Lar DT CCXIV. Erausia gatik zerbait guk orduan, etzuen niork aditzen guk 

geniona edo gerausana. Mb OtGai I 17. Auxen bai dala egiaz / denbora urrezkoa, / ta ez len Koplari zarrak / 

erausitakoa. GavS 35. Besteren bati adituta edo erak asmatu gabe erausten baditue. Gco I 433. Egin dituen 

mesedeak edo mesedeen iduripenak leku guztian erausitzen dituenak. AA III 345. Badarauste edozein zorakeria. 

Ib. 298. Badarauskite bada kanpotar guztiak, ezen, ez dala batutzen Probinzia onetako lurretan bertarako bear 

dan laborearen erdia ere. Izt C 31. S. Agustiñen doanditza [...] Manuel Larramendik erausiya. Aran (?) in Lar 

SAgust 1. Darausakana ulertzen ote duk? Zait Sof 172. 

2. (G, BN ap. A (+ he-); -rh- Lecl, Dv). (Vb.). "Aboyer" Lecl y Dv. "Mugir, ladrar" A. Idiak erausi 

bearrean, gurdiak ino. "Mugir". RIs 49 (cf. O Pr 273 s.v. 1 erasi). 

3. Hacer sonar. Iñusturiak burrunba erausitzen du. Zait Sof 146. 

II (Sust.). 1. (G, AN-5vill; Lar, H s.v. erasia). Ref.: A; Gte Erd 135. "Habladuría", "loquacidad", "parla" &c. 

Lar. "Charlatanería, murmuración" A. "Beingun gelditu da solastez; orren erausia (AN-5vill)" Gte Erd 135. v. 

erasia. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos desde el s. XVIII, en el XX tbn. lo encontramos en algún 

vizcaíno; su uso disminuye claramente desde mediados del s. XIX. 

Berriketak, txirakeriak eta erausi alperrak. Lar SAgust 13. Ordea zer da ansi, enzunle geienak erausi hura 

aditzen ezpadute? Lar, carta a Mb 278. Beren bidebageko erausi arroz ta funsik eztuten berriket luzez. Mb IArg I 

195. Zure erausia hitzunea edo barbarismoa dala esango dizue. Ub 3. Erausi, jardun eta ekin guziekin. Mg 

VersBasc 8 (PAb 204 irauntsi). Mundukoen erausi ta berriketak gatik. Mg CC 191. Aren erausi labañekin. VMg 

16. Munduko erausiak largatuaz. Gco I 422. Lagunen erausi ta isekak aditzen. AA III 538. Aren faltak agertzeko 

eta edozeñ erausi egiteko. Ib. 295. Aditurika oien / jardun-erausiak, / egingo dituzute / askotan irriak. It Fab 17. 

Len-lengo erausi eta gaizki-esateak berriztu zituzten. Lard 97. Neskamearen erausiari jaramonik egin barik. Lab 

EEguna 69. Zuriñek jaramonik gitxi egiten eutsan aren erausiari. Erkiag Arran 171. Bear ez bezalako itzik eta 

erausi alperrik eztu esaten. Zait Plat 103. 


mende. 

1012


(En sentido no peyorativo). Galaikiro eta erausi atsegintsuan diarduela badirudi. Aran SIgn II. Ilunnabarrean 

izan nuen erausia (izketa). A Ardi 31. Erausi ta iruzkin askoren ostian. "Parlamenti". Otx 50. Kainek 

bere anai Abelekin erausi bat izan zun. Ol Gen 4, 8. 

2. (BN, S; VocBN, Dv, H; -rh- Lecl, Dv, Hb ap. Lh), eausi (BN-baig), ehausi (S), ehusi (ehü- BN-bard; ehü- 

Dv (BN-bard)), eusi (V arc.; H, s.v. adausia). Ref.: A (erausi, eausi, ehusi, eusi); Lrq /e)ha)u)s!i/; Satr VocP. 

Ladrido. "Acometida de perro" Satr VocP. v. adausi, 2 ihausi. Txakur andiak eusi andia. "El gran perro gran 

ladrido". RS 397. Zakur erausi frango. Barb Sup 173. Loriatua erausi goxoz hari zitzaion xakurra. Ox 21. Erausi 

guti, bainan ausikia prest. Zub 26. Xakur erausi zonbait ere bai. Barb Sup 51. 

3. Tempestad, tormenta. v. 1 eraso (II, 2), erauntsi (II, 1). Betor aizea, betor erausia, betoz olatuak. Ag Kr 

210. Erausiak ebaki ditu / maldako belar ta oteak. NEtx LBB 250. 

- ERAUSIAN (-en B ap. Izeta; A). Charlando; murmurando. "Zer ai zate hor beti erausien" Izeta BHizt. v. 

erausika. Asi zan erausian. AA II 178. Ez maisian egoteko, ta erausian. AA III 602. Uda igaro dezu / 

erausian, kantan. It Fab 56. Beti gaizki-esaka erausian ziarduten. Lard 488. 

- ERAUSI EGIN (eusi H, s.v. adausia). a) Ladrar. Ezin eusi daian orak inziria. "El perro que no puede 

ladrar". RS 380. 

b) Tronar. Beste iñusturi batek erausi dagi. Zait Sof 147. 

- ERAUSI ETA ERAUSI. Ladrando continuamente. Artzanorrek gibelerat egin zuten, erausi eta erausi. Barb 

Leg 124. 

- ERAUSIZ. Ladrando. "Otsoa hurubiz, zakhurra eusiz" Lander (ap. DRA). "Ehausiz-ari, aboyer" Lrq. Inguru 

hetako xakur guziak erausiz hasarazi zituztenak. Ardoy SFran 63. 

2 erausi. (Neol.). Creado por AG hacia 1896, a partir de ausi (AG 2339). Hacer romper. 

erausi. v. erantsi. 

herausi (H), herusi (H). "Heraustea (zain-), heraus, herausi [...] (S), se donner une entorse" H. 

herausi. v. 1 irausi. 

erausialdi. (En la expr. neurrizko erausialdiak 'versos'). San Inazioren bizitza neurrizko erausialdietan. 

Aran SIgn II. 

erausika. 1. Contando, refiriendo. Etxeratu zaneko asi zan Maleni erausika: --Bazenki zer igaro zaitan! 

Moxolo Potolok erten dit bidera, eskean. Ag G 267. 

2. ehausika, ehausiaka. Ladrando. v. ausika. Xakurrak gau guzia ehausiaka etxearen barnetik. Eskual 18- 

9-1908 (ap. DRA). Artzin-or zakurra sahetsetik erausika. Barb Sup 93. Bospasei zakur erausika bazoazin haren 

ondotik. Zub 64. Oiharzunari ehausika zakurra zaio ari. Iratz 58. Bere zakurra ehausika aditu zuen. Othoizlari 

1960 (n.º 24), 303. 

Heien zakur artzanorrek gibelerat egin zuten, erausi eta erausika. Barb GH 1921, 345. 

erauski. v. eradoski. 

erauskidatu. "Contar, referir" Lar. Helas [...], etzinerautazun oraino hori erauskidatu! Birjin 117. 

erauskide, erauskida. Narración. Cf. erauskidatu. Hemen aphur bat ebakitzen dugu gur-erauskidea. 

"Narration". Birjin 139. Uste zinuen hain ongi finkatua zinela jainkotiargoan, non munduko hantustekerien 

erauskidak ezpaitzautzun bihotza batere hunkituko? "Le recit". Ib. 304. 

er(h)auskin. v. erauzkin; errauskin. 

erauskunde (Dv A). 1. Flujo, circulación. "(He), infusion. Sentimenduen erauskunde batez, par une 

infusion de sentiments" Dv. "Descente" H (que cita el ej. de He, aunque sustituyendo erautskunde por erauspen). 

Cf. erauntsi (I, 7). Adiskidetasuneko erkidetasunarekin batean hanitz bertze erkidetasun eta parzunezko lerra 

daitezen uste gabean, bihotzetik bihotzera ordainezo afekzionen, inklinazionen eta sentimenduen jaidura eta 

erautskunde batez. "Mutuelle infusion et reciproque écoulement". He Phil 311. 

2. Infusión (cf. supra la trad. que da Dv). Txikikuslez landare erauskunde ta bestelako lobelak arakatzen 

zituen. Bähr EEs 1922, 110. 


mende. 

1013


erausle (Lar, Añ, Hb ap. Lh). Charlatán; maledicente. "Hablador", "loquaz", "parlador", "replicón" Lar. 

Iñarrusi bear genduke guziok hizjario erausle motel au. Lar DT CCXIV. Mututurik utzi zituen relijioso egin zen 

mutill ondasundun batek galdegin erausle zenbait. Mb IArg I 286. Erausle oek eman aldegikidaten atsekabe 

apurra. Izt C 239. Txanton, barritsu ta erausle utsa. A BeinB 43. Geren arteko erausle ta maxiatzalliak. J.B. 

Larreta EEs 1915, 196. 

erausle. v. eraisle. 

er(h)ausle. v. eraisle; errausle. 

erauso. v. 1 eraso. 

erauspen. v. eraispen. 

erauste. Réplica. Zelako atxakijak billatuten ez dira ez artuteko? Ze erauste edo erreplikak? Astar I 201. 

eraustu. v. egurastu; eragotzi. 

eraustualdi. v. eraitsaldi. 

erhauts. v. errauts. 

herauts (SP, Dv, H), herautx (BN ap. A; VocBN, Dv, H), herautz (BN-ciz-arb ap. Gte Erd). "Verrat, cochon 

mâle destiné à la saillie" VocBN. "Herautzak ahardia estalarazi du (BN-ciz-arb)" Gte Erd 16. Harriet añade las 

formas heraux, heraus y herusi, que parecen corresponder más bien a irausi, herausi, 'en celo'. Cf., para una 

posible comparación, Heravscorritsehe en una inscripción aquitana de Tardets (CIL 409). 

er(h)autsarazi. v. eraitsarazi; errautsarazi. 

erautsi. v. eragotzi; eraitsi; erauntsi. 

erhautsu. v. errautsu. 

herautz. v. herauts. 

erautzi. v. eragotzi; erauzi. 

erautzi. Aparece en Harriet y Azkue citando naturalezak berak hala erautzirik (Ax 181),pero es erakutsi lo 

que aparece en la 1. a ed. (181, V 122). 

erauzarazi. Hacer levantar (testimonio). Erauzarazi zeraukan falso testimonio gaixto bat. Ax 378 (V 249). 

erauzgarri (SP). (Lo) que aparta, desvía. Imajinatu duten guzia eztela [...] othoitz egiteko egiazko formatik 

nehoren erauz eta aldaragarri baizen. Lç Ins G 5r. 

erauzi (AN ap. A; Lar Sup, H), irauzi (SP, Lar, Añ), irauzitu. v. irazi. 

Tr. Los autores septentrionales usan generalmente erauzi (con erautze como sust. vbal. en Leiçarraga); 

Etcheberri de Ziburu emplea irauzi, irautzi y erautzi (un sólo ej., en Eliç 43); encontramos además erautzi en 

J.B. Etcheberry. Al Sur, además de la forma irauzi que aparece ya en Mendiburu, hallamos tbn. erauzi en textos 

del s. XX (generalmente posteriores a 1930); erautzi es usado por F. Irigaray y Erkiaga, irautzi por Zaitegi e 

irauzitu por J.J. Kortazar. En DFrec hay 13 ejs. de erauzi, meridionales. 1. Arrancar, quitar; separar de. 

"Iraustea. Atheak irausi zituen (EZ) [sic, por irauzi]" SP. "Desmontar la artillería, sutunpak irauzi" Lar. 

"Arrancar, desquiciar" Lar Sup. "Desquiciar" Lar y Añ. Tr. Documentado desde Leiçarraga, se encuentra tbn. 

en Etcheberri de Ziburu, Haramburu, Axular y Etcheberri de Sara; no hay ejs. posteriores a éste hasta el s. XX, 

generalmente al Sur. 

Prokonsula fedetik erauzi nahiz. Lç Act 13, 8 (He gibelatu, TB itzurarazi, Dv gibelarazi). Eta kobrezko 


mende. 

1014


atheak / gondetarik irauzi. EZ Noel 98. Zure miserikordiaren esperanzatik erauzi nahi nindukete. Harb 255. 

Amodio desordenatuak [...] amorio natural haur [...] batzuetan erroetarik erauzten eta atheratzen baitu. Ax 354 

(V 234). Ustez iñork etzuela irauziko mundu guztiak zekarren beren uztarri gogorra. Lh EEs 1915, 234. 

Jainkoak guregana etortzeko asmoa erauzi dezaion. A Ardi 28. Beien errapetik zekorrak erauzi zitun. Or Mi 47. 

Edozein landare errotik erauziko da. Ir YKBiz 226. Ea, erauz-azu paltoa lehenik. Lf Murtuts 39 (v. erantzi). Bere 

atzaparrez bere begi biak erauzita. Zait Sof 162. Eta beste jendeek harengandik erauziko balute? Mde HaurB 

103. Gau artan erauziko (arrancar) ziola bizia. Etxde JJ 152. Erauzi zidaten saietsetik nere oe-laguna. Or Aitork 

150. Gabontzaren txeke-txortatik erauzirik, txeke berdeska bat bete dau. Erkiag BatB 162. Zenbait eskena bizien 

artetik bizibizirik erauziak diruditenak. Ibiñ Virgil 51. Santsonek irauzitako eliza-aundiaren ate aietako bat. 

Berron Kijote 196. Denbora iheskorrak erauzi du gure artetik [Orixe]. MIH 259. 

Sara [...] bi aldiz izan baitzen erauzia [= 'arrancada de su marido'?], batean Ejiptoko Errege Pharaonez. ES 

155. 

Borondatiaren kontra kendu edo irauzitu ziotelako Juduak Jesusen eriotzako sentenzia. Kortazar Serm 242. 

(Dv, A). (Intrans.). Apartarse. Egiazko bidetik aldaratzen eta erautzen baikara. Lç Ins A 3v. 

Apostolutasuneko porzionea, zeinetarik erauzi izan baita Iudas. "Détourné". Lç Act 1, 25 (Dv traduce "rejeté" y 

A "prevaricado"). 

2. (SP, Gèze, Dv, H), irauzi (G, AN ap. A; SP, Dv, H). Sacar de sus casillas, alterar; (precedido a menudo de 

adimendutik, -duz, burutik, etc.) enloquecer. "Adimendutik erauztea" SP. "Adimendutik kanpora irauziak" Ib. 

"Kolerak erauzirik dago, forcené de colère" Ib. "Buru erauzia, tête détraquéé" Dv. "Troubler" Gèze. 

"Desquiciar" A. 

Adimenduz erautzen bagara. Lç 2 Cor 5, 13 (Bibl zoro izan). Denbora luzez enkantamenduz adimendutarik 

erauzi baitzituen. Lç Act 8, 11 (TB itsutu, IBk zoratuta). Bere ganik irautzten du miñ-bera doloreak. EZ Man I 

100. O guztiz adimendutik kanpora irauziak! Ib. 114. [Kolerak] nehor itsutzen, zoratzen, liluratzen eta 

adimendutik erauzten badu. Ax 285 (V 190). Kolerak erauzirik dagoen hark bere buruari egiten derautzan 

kaltez. Ib. 309s (V 206). Emazte ezkondua eztu deusek ere hala giharran ukitzen, krozkan erauzten eta ez bere 

tentutik eta pazientziatik atheratzen. Ib. 358 (V 237). Burutik irauzia zaude. Mb OtGai I 115. Burutik irauzia 

zebillelako goganber-sospetxan. Mb IArg II 271. Horrek Birjinia ederreskhundez bere baitharik erauzi bezala 

zuen. "Ravit". Birjin 427. Bere urratsetik nola nai aldatzen ez delakotz da eta ez nolanai kroskan erauzten ere. 

FIr 142 (cf. 153: "kroskan erauzten, saliendo de sus casillas"). Hainbertzetaraino baitzagon loriatua, gogozerautzia, 

Andre Dena Mariaren aitzinean. Etcheb Zeruari 17 (ap. DRA). 

3. (Gèze, A). Trastocar. "Renverser" Gèze. Nahi dute erauzi Kristen Ebanjelioa. "Renverser". Lç Gal 1, 7 

(He, Ol, IBk e IBe irauli, Bibl uzkali). Iustiziaren polizia eta ordenanza guzia erauzirik. Lç Ins G 8r. 

(SP, Lar, H). Revolucionar, hacer rebelarse. "Zuen arimak erauziz (Act 11, 24)" SP. "Conturbar [...] erauzi" 

Lar. "Soulever, entraîner à une revolte" H. Altxa zedin [...] eta erauz zezan populu handi bere ondoan. Lç Act 

5, 37. Zenbeit proposez trublatu ukhan zaituztela, zuen arimak erauziz. Ib. 15, 24. 

4. (O-SP 227, SP, Lar, H, A), irauzi. Levantar (testimonio). "Falseria norbaiti erautstea [sic, por erauzt-]" SP. 

"Testimonio falsu erauztea, porter faux témoignage" O-SP 227 (en Azkue s.v. eraustu). "Levantar algún 

testimonio" Lar. Nehori falseriarik erauz eztiazogula. Mat 8. Eta aizen falseria irauztera beldurti. EZ Man I 

12 (Ub 171 irauztera). Nihori baiak eta iuiamendu arinak erauztea. Harb 160. Falso testimoniorik ez erauztea. 

Ax 516 (V 332). Erauzten zaikun falseriaren mesprezatzea. SP Phil 223. 

5. (L, S ap. A; Gèze), irauzi, erautzi. Deshacer, destruir. "Arruinar" A. Hiriak erauzi eta 

hondatzerainokoak. "Ruiner". Dv Dial 121 (Ip eraüzi; It lurreratu, Ur triskau). Bere haizkorarekin hil hotza 

erauzten. Hb Esk 37. Santa Helenak eraiki Eliza erauzirik izan zen. Ip Hil 136s. Odol-kate aik, aingerutxoa, / 

Denak irauzi bitarte. M. A. Iñarra Ezale 1898, 201a. Lurjabeen sistema guduketa politikoaren bidez erauztekotz. 

Mde Pr 241. Irudia [...] erautzi, urratu ta ezabatu egin eban. Erkiag Arran 178. Ikustaldi beldurgarri onek 

erabat irauzi zuan Santxo Panzaren kemena. "Remató". Berron Kijote 209. 

6. irauzi (G-to ap. A), irautzi. Derribar. Uzkail traba guziak; poxeluak lurrerat erauz. Dv LEd 213. Erauzi 

da nire bizitzaren zugatza. Or Mi 149. Burnizko atea orpoetatik okertu, irautzi ta barnera egin zun. Zait Sof 93. 

Ekin zioten Santxori eta erauzi zuten lurrera. Berron Kijote 102. An irauzten ditu ankaz gora. Ib. 125. 

7. (B, S), irauzi (G-to). Ref.: A (erauzi, irauzi); Lrq (erauz). Hacer saltar. Diano bihotzak bere indar güziaz 

odola igaranerazi nahiz, da erauzten. (Interpr?). Egiat 249. Buru kasko ezurraren erdirat juan zen eta muñak 

alde guzietara erautzi. FIr 141. Itxaso Gorriaren ura aien gañera erauzirik. Ol Deut 11, 4 (Ker jaurti). 

Disparar, lanzar, arrojar. Cf. A: "Irauzi [...] (G-to), disparar cepos, trampas, y por extensión pudiera decirse 

hablando de tiros". Ukaldi erdiragarri bana elkarri irauzteko einean. Or RIEV 1929, 6. Eskuiko begiak 

gaitzeratzen bazaitu, atera ta zuregandik erauzazu. 'Proiice'. Ol Mt 5, 29 (Lç iraitzak, He y Dv arthik-). Ogimami 

bildu bat kazkora irauzi nai litxiokek. Ldi IL 17. Ukaldi ori, berriz, nire buruaren aurka iñork ez zidan 

bere kabuz irautzi, neronek neronez baño. Zait Sof 94s. Eskopetak bezela zai zeuden ogei ao batera irauzi ziran. 

Ugalde Iltz 34. Zure eskuak [...] ebaki ta zuregandik erauzi. MAtx Gazt 48. 

8. (L; VocBN, Dv, H), erautzi (G-to, AN-gip, BN-baig), irauzi (AN-larr), eautzi (BN-baig). Ref.: A (erauzi, 

erautzi); Asp Leiz (irauzi); Satr VocP (eautzi). "Abattre des fruits du haut d'un arbre" VocBN. "Zoazte gaztainen 


mende. 

1015


erauztera" Dv. "Varear árboles", "despojar de frutos un árbol" A. Erauzten ditio igaliak oro. Or Mi 3. 

(B), erautzi (G, B, BN), irautzi (AN-5vill). Ref.: A (erautzi); Gte Erd 96. Desgranar (alubias, maíz, etc.). 

"Artoa irauzten ari da (AN-5vill)" Gte Erd 96. 

9. Expulsar. Txerren erauzteko. A Ardi 117. Satanek nola erauzi dezake Satan? Ir YKBiz 161. 

Ez dut nere baitarik nik Arbona utzi: / Donibane huntarat aitak nau erautzi. Canc. pop. in Lf ELit 79. 

10. irauzi (G-to ap. A; Lar), irauztu (Lar). "Reventar la postema" Lar. "Sajar úlceras" A. 

11. "Apalancar [...] balenkaz [...] irauzi" Lar. "Irauzi (G-to), levantar tierra con layas" A. 

12. (Lar), erauzitu (Lar). (Participio en función de adj.). "Tonto", "insensato" Lar. Cf. supra (2). 

erauzi. v. erantsi. 

erauzimendu (SP, Lar, H, A). Furor. "Insipientia, forcené" SP. "Ignorancia", "insensatez, necedad", "necedad, 

ignorancia", "necedad, dicho fatuo", "tontería" Lar. "Folie, fureur, défaut de sens, sottise" H. Pouvreau, Harriet y 

Azkue citan a Leiçarraga, que probablemente es tbn. la fuente de Larramendi; la diferencia de significados puede 

deberse a insipientia que figura en la Vulgata. Cf. erauzi (2). Eta bethe zitezen erauzimenduz, eta elkharrekin 

minzo ziraden, zer leidioten Iesusi. "Forcenerie". Lç Lc 6, 11 (TB sumindu, Leon erhotu). 

erauzitu. v. erauzi. 

erauzketa. 1. Atribución, acusación. Cf. erauzi (4). Nihori baiak eta iuiamendu arinak erauztea da 

bekhatu; mortal gauza baliosaren gainean baldin bada hunelako erauzketa. Harb 160. 

2. Saqueo. Itxalapurreta, erauzketa (saqueo), ebasketa. Etxde Itxas 228. 

erauzki. v. eradoski. 

erauzkin, erauskin (V-gip). "Erauskiña, el (cordero) abandonado de su madre" Iz UrrAnz. 

erauzle. 1. "Testimoñero [...] falso testimonioen erauzlea" Lar. 

2. "Celui qui abat" Dv. 

3. (S ap. Lrq). (El) que arranca. 

4. (S ap. Lrq). (El) que hace saltar. 

erauzpen. "Action d'abattre" Dv. 

eraxaite. v. eraxotze. 

eraxegi. v. irazeki. 

eraxeki. v. irazeki. 

eraxete. v. irazekitze. 

eraxo. "Aventar el trigo, garia eraxo" Lcc. v. iraxi. Cf. eraio. 

eraxotze, eraxaite. "Aventamiento, eraxaite" Lcc. 

eraxpen. v. eraspen. 

eraxtura. v. erastura. 

erazabatu. Hacer desaparecer. Harginbeltzguaren lana dela Errelijioneko sinheste guzien erazabatzea eta 

ohiltzia. ArmUs 1892, 138 (ap. DRA). 

erazagugarri, irazagugarri. Característico. Burdiñ egite onetarik bereistu ziran beste duikinde batzuk: 

euroren artean izan zan irazagugarria eta zabaldu zan lelengo Beljikan eta gero Asturiasen suarma egintza. R. 

Murga EE 1895b, 492. 


mende. 

1016


erazagupen. Revelación. v. erazagutze. Judarrak gorrotoz ezkutatu zuten gurutz deuna berak arkitu zuan 

zeruko erazagupenez (revelación). J.M. Tolosa EEs 1913, 207. 

erazagutu (V, S ap. A; Dv, H), irazagutu (Lar, H, A (que cita a HeH)), erazautu. Hacer conocer, hacer saber, 

revelar; señalar. "Notar, advertir, observar", "notar, señalar, marcar", "señalar, mostrando, y dando a conocer 

algo" Lar. Tr. Documentado en textos septentrionales desde finales del s. XVII hasta finales del XIX. Todos 

los testimonios del s. XX son meridionales y de la forma erazagutu. 

Zoñek Jesüs-Kristen manüz eta indarraz erazagützen eta emaiten baiterikü grazia ageri eztena. Bp I 59. 

Eskritüra saintiak erazagüt litzen. Bp II 76. Iainkoak zigiluaz irazagutu duena. HeH Io 6, 27 (He seiñalatu; Dv, 

Leon berezi). Erazagütü dian bezala bere zerbütxari profetez. Ip Apoc 10, 7 (Lç, He deklaratu, TB anontzatu, 

Dv erantzun, Ur (G) ezagutuerazo, Ur (V), Echn, Ol adierazi y var., Ker, IBe iragarri, IBk adierazi). Eta beti 

eta leku guztietan irazagutuko dezutela gizon au. Atheka 184. Danak erazagutzen (revelar) eben euren errukia. 

Echta Jos 294s. Esker eztitsuak erazagututen. Ib. 328. Erazagutu eutsazan gertaera guztiak. Ib. 301. Ikurren 

batzuk [...] erromar txadona izan zala erazagutzen diate. "Me hacen conocer". Zink Crit 25. Ziur da uañoek 

aurrerakoan ere izadiko ezkutapen asko erazautzekoak dizkigutela. Bähr EEs 1922, 112 (cf. 113: "erazagun, 

revelar (V arc)"). Yesusek berriz zorrozki debekatzen zien bera erazagutzea (nor zan esatea). Ir YKBiz 115. 

Agintza ori erazagutu edo jakiñazo bear dautse. Eguzk GizAuz 99. Arren, ene Iainko, nerau erazagu nazazu. 

"Me ipsum mihi indica". Or Aitork 294. Eten bage ari zan Onbera ezagutu ta erazagutu nairik. Zait Plat 99. 

erazagutze. Revelación. v. erazagupen. Zelütiko erazagütziak. Ip Hil 98. 

erazaki. v. 1 irazeki. 

erazaldu (Lar ( H), Añ, A (que cita a It)). "Raer" Lar y Añ. "Raspar" A. Mamia bear da txuritu, erazaldu 

eta ur beroan iduki ogei eta lau orduan. It Dial 107 (Ur arraskau, Dv harraspatu, Ip arraspatü). 

erazale. Aficionado a las comodidades. Ezta gorputzaren erak nai izatea bekatu andia, era oek Jaunaren 

legearen kontra ezpadira gauza larrian; baña baldiñ biotza itsasten bazaio oen gurari, txit erraz jarriko da 

erazalea bekatu larrietan erorteko perill andian. AA III 605. 

erazarki. 1. "Cubrir (el suelo). Elurrez erazarkirik, cubierto de nieve" A Aezk 291. 

2. erasarki. "(Ae), tender en el suelo" A. 

1 erazarri, erezarri (SP, Dv, H, A). 1. Atacar. "Heurter, donner contre" SP Dv. v. erauntsi, 1 eraso. 

Flubioak erezarri ukhan drauka etxe hari, eta ezin higitu du: ezen arroka gainean fundatua zen. Lç Lc 6, 48 (He 

jazarri, Dv, Arriand, Ker, IBe jo, Leon zafratu, IBk eraso). 

2. Incitar. Eta guardia eman dezagun batak berzeari, elgar erazar dezaguntzat karitatera, eta obra onetara. 

TB He 10, 24 (Lç inzitatu, He zagitatu, Dv, IBk berotu, IBe gogoberotu). 

3. (BN ap. A; VocBN Dv, H), irazartu (VocS). "Gronder" VocS. "Adresser des reproches vifs" VocBN. 

"Gogorki erazarri diot" H. 

4. "Pleuvoir, neiger abondamment, à verse" H. 

5. (BN-baig-ciz; VocBN, Dv, H), eazarri (BN-baig), irazarri (S; Gèze, Dv, H). Ref.: A (erazarri, eazarri, 

irazarri); Lh (irazarri); Lrq /iasaRi/. (Sust.). "Ondée, pluie abondante" VocBN. "Borrasca", "tempestad" A. v. 

erauntsi (II). Irazarri haur igaren eta thenpora hobe bat jin artio. Mst III 29, 2 (SP ekhaitza eta tenpesta, Ol 

ekaitza). Hanbatenaz azkarrago zirate irazarri hoien artian ebilteko. Ip Imit III 33, 2. Erazarri bat dorphea 

erortzera zoan. Prop 1881, 209. 

2 erazarri. Traer. v. ekarri, erakarri. Erazar ezak bertan / Hire bürüzagia. Normandie 53 (ap. DRA). 

Erazar itzazie / Koki hurak ene aitziniala. StJul 166. Erazarzie presuntegiti / Zazpi soldado kiristiak. Ib. 202. 

erazautu. v. erazagutu. 

erazi. v. 1 arazi. 

erazi. v. eratzi. 


mende. 

1017


eraziki. v. 1 irazeki. 

erazio. "Fervor, bero andia, erazioa" Lar. Cf. irazeki. 

erazkai. "Herradura" Lar y Añ. 

erazki. Apropiadamente, acertadamente. Ez al zerate oartu zein erazki erri txikietan bersoka ari oi diren 

gizonak eta emakumeak ere? ADonostia Itzald II 10. 

erazki. v. hegazki. 

erazkin. Despojo. Erazkiñetan ikusi ditut Senaarko longain on-on bat, berreun sikel zilar, ta [...]. Ol Ios 7, 

21 (Dv buluzkinen artean, Ker arrapakiñetan). 

erazkune. v. eraskune. 

erazle. v. arazle; 2 erasle. 

erazletasun. Causalidad. Erazletasunik ez du adirazten. Zink Crit 36. 

erazo. v. 1 arazi; 2 eraso. 

erazogile. 1. "Coactivo" Lar. 

2. (Añ), erasogile. Actual, eficaz. "Eficaz" Añ. "Gracia eficaz, grazia [...] erazogillea" Ib. Zeini deitzon 

erasogille edo aktuala. Astar I 123. Izan biar da gogarte edo proposituba erasogilia, au da, artu eraso biar dituz 

pekatuban barriro ez jausteko al deitezan modu gustijak. Ib. 198. 

erazogintza, erasogintza. Exhortación. Erasogintza edo Exortazinoia. Astar I 9. 

eraztasun. Formalidad, seriedad. Orregaitik bada senar ta emaztearen aukera egin bear da kontu ta 

eraztasun aundiaz. Kortazar Serm 83. 

erhaztatu. v. erraztatu. 

1 erazte, eraztze (Lar). Formación. "Formación, eraztzea, moldatzea" Lar. Aparece sg. JFlor en R. Murga 

(1894), en un concurso de neologismos. 

2 erazte, eranzte (Lar). Acto de desnudar. "Desnudez" Lar. Bilotxik uzten du de Sicak gure Lollo [...]. 

Erazte hori gezurrezkoa edo [...] sinbolikoa dela esan beharrik ba al dago? MEIG I 159. 

3 erazte. "Oportunidad, ocasión para hacer algo" A. 

erazti. v. erasti. 

1 eraztu (Lar, Añ). 1. Formar, concebir. v. eratu. Zertako eraztu duzu zure bihotzean holako xede bat? TB 

Act 5, 4. [Izen] zeintzubekin eraztu ta egiñak arkitu izan zituzten lendabiziko kondairatzalleak Lurbira zabal eta 

Uri gogoangarri asko. Izt C 22. Birjina Mariaren erraietan formatu edo eraztu zuen [...] Andre onen odol guziz 

garbiaz gorputz bat. Legaz 15. Erri onek Oriokin batera eraztu (formar) zuan dieronde edo errepublika bat (I. 

Belaustegui, 1900). JFlor. Erriyak berriro eragin eta eraztu (formatu) zituztenean. BPrad EEs 1913, 213. 

2. "(V, G), arreglar" A. 

2 eraztu. "(R), impresionarse. Otso baten ekusteari eraztu naz, me he impresionado al ver un lobo" A. 

eraztu. v. eratzi. 

eraztun (V-ger-m-gip, G, AN, B, L, BN-baig, Ae, Sal, R-uzt; Aq 969, VocB), erhaztun (BN, S; Arch VocGr, 


mende. 

1018


Gèze, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), erastun (V-gip; Volt 48), erhastun (SP, H), eaztun (AN-larr-araq-ulz, R, h- 

BN baig), ehaztun (BN-baig, S), edaztun (G-nav, AN-ulz, L-sar), egaztun (B; VocB), ereztun (V-ger-m-gip, R; 

Lcc, H), erheztun (H), erestun (Bera), erhestun (H), erostun, eroztun (V-m), elaztun (V-oroz-arr, G-goi), 

eleztun (V-arr-och; Añ (V)), elestun (Mic 5v), erraztun (G-to-bet; Lar, Añ, H), erreztun (G-to; Ht VocGr 328, 

Lecl, Dv, H, A), enaztun (AN-5vill), iaztun (G-nav), idaztun (AN-5vill). Ref.: A (eraztun, ehaztun, egaztun, 

ereztun, eleztun, eroztun); Lrq (ehaztun); Echaide Nav 199; Etxba Eib (erastuna); Iz ArOñ (ereztun), To 

(erreztuna), UrrAnz (érastuna), Als (yaztun), Ulz (edaztúne), R 289 y 306; Izeta BHizt; Elexp Berg. En Deen 

aparecen restuna (I 145) y reestona (I 445). 

Anillo, sortija. v. estun. Tr. Documentado ya en una carta de fray Juan de Zumárraga, es de uso más o 

menos general, en sus distintas variantes. En DFrec hay 6 ejs. de eraztun. 

Urra katea eta lau erestun. fJZ 98. Emozue erhaztun bat bere eskura. Lç Lc 15, 22 (He errestun, TB 

erhauztun [sic], Oteiza, Ol, Or, Ker, IBk, IBe eraztun, Dv erreztun, Leon erhaztun, Arriand erestun). Dienean 

ereztuna ifini txirkandea. RS 192. Azarkatzen duenari emateko saria / Edo erhastuna bera edo xarpa horia. EZ 

Man I 132. Bihurtzen deraut Karitatearen erraztuna. Harb 200. Diru bat edo erhaztun bat galtzen duzunean. Ax 

78 (V 52). Elestun au da Xaunena. Mic 2r. Erhietako erhastunetan. SP Phil 394 (He 398 errestunetan). Roman 

Andere Dona-Maria Handian emana arrainzaliaren erhaztünaren pian. Mercy 9. Anderiak eman zereioan 

erhaztüna. Egiat 173. Eman zio erastun erikoa (130). LE-Ir. Ezar ezozü erhastüna. Xarlem 208. Ereztun balioso 

bat. Mg CO 17. Eraztunarekin ipintzen zitzaten marka. AA I 569. Ebilla, ereztun eta arrakada diamantezkuak. 

Astar II 135. Urrezko erraztunak. Lard 81. Amodioaren señaletzat arturiko elestuna. Itz Berb I 206. Zuk 

emandako erraztuna. Arr GB 104. Erraztuna eskuko beatz batian. Urruz Urz 32. Emozue erreztuna errian. Lap 

225 (V 101). Ta bere garria / ereztun batek artuko leuke. Azc PB 121. Ezkontzan egiten dan elestunen 

bendezinoak. Itz Azald 175. Ezta makala erastuna! Ag Kr 166. Erraztun, usai, auts eta seda bearrik ez duela. 

Goñi 28. Eriak eraztunez betiak. Zub 65. Zillarrezko elastuna. Laux BBa 80. Ereztun eder au. Otx 126. 

Erastunez yosia. Ldi IL 81. Yarri erraztun bat aren eskuan. Ir YKBiz 301. Jantziko dite eraztuna. Or Eus 237. 

Bere erhitik erraztuna khendurik. Zerb IxtS 27. Nik ekarriko dizut eraztuna. NEtx Antz 19. Urrezko eraztun bat. 

Mde Pr 175. Ereztun distirantenak eskuan. Zerb Azk 108. Asko gustatu bide zaio eraztuna. Txill Let 61. Berak 

landutako ereztunak beatzetan. Zait Plat 118. Dena muntra, dena erraztun. JEtchep 29. Ezkon-eleztunarekin. 

Arti Ipuin 23. Urrezko erastuna jarri bere atzamar makalean. Erkiag BatB 171. Bere emaztian elastuna. Etxba 

Ibilt 456. Eraztuna beatzari bezela letorkikena. Berron Kijote 118. 

v. tbn. Urruz Zer 126. JMB ELG 74. Munita 127. Gand Elorri 194. Lab SuEm 204. Erhaztun: Barb Sup 63. 

Erastun: Etxba Ibilt 460. Erreztun: In Onaind MEOE 89. Ereztun: fB Ic I 70. Erestun: Bilbao IpuiB 176. 

Erraztun: Iraola 24. Munita 14. Erostun: Ezale 1897, 207a. 

(G, AN, BN-baig, Sal, R ap. A; Aq 1287), erhastun (SP), ereztun (V-gip ap. Iz ArOñ; -rh- H), erhestun (H), 

erraztun (L-ain ap. A), erreztun (Dv), extun (Sal ap. A). Anilla, arandela, aro, argolla; eslabón. "Boucle de fer" 

SP. "Gathearen erhastuna, boucle de chaîne" Ib. "Herrón, rodaja" Aq 1287. "Virole" Dv. "Erhestuna signifie 

encore en général un anneau quelconque" H. "Erraztun (L-ain), anilla grande de hierro [...]. Sostenes de madera 

que en cada extremo tiene la cincha" A. "Extun [...], eslabones de la cadena" Ib. "Segien ereztuna, el anillo para 

sujetar la hoja al mango de la guadaña" Iz ArOñ (v. tbn. EEs 1930, 45). 

Ta sandutasúna / biótzen delarík / grillo ta erastúna. LE Kop 59. Katea bateko gartza edo elestunak. Añ 

LoraS 119. Aldareak eta maiak alboetan urrezko erraztun bina zituzten. Lard 83. Hark daki zenbat erreztun 

dituen gatheak. Hb Egia 43. Bi tailu eraztun. HerVal 148. Liña gatina eraztun bat. Ib. 181. Euskal-txistu boilder 

edo erraztun zillarrezkodun bat (S. Sebastián, 1882). JFlor s.v. boilder. Erreztun guziek batzuek bertzeri 

atxikitzen diote. Lap 73 (V 37). [Beharri] bat bere petenta erraztunarekin. Zub 25. Sudurrek eraztunez idiastoari 

bezala zulatu bear. Or Mi 93. Burdinazko bi erhaztun gotor kokatzen baitzitzaizkioketen han, altxagidertzat. 

JE Ber 23. Ire besoetako eraztunak. Sabiag Y 1934, 21. Kurrinka legorra zegien arraunak ere 

espartzuzko eraztunaren igortzian. TAg Uzt 230. Kutxa harek bazituen buruetan erraztun urhezkoak. Zerb IxtS 

40. Jendarma batek atera zitun eskumutur-erraztunak. Etxde JJ 191. Kurtere au bei-larruz egindako erreztun 

bikoitz bat da. Garm EskL I 124. 

"(R), asa de cesto" A. 

(Fig.). Aberearen adarri [¿por adarrari?] egiten zaio ondoan, erreztuna bezala, zamar bat. Dv Lab 239. 

Inguratuko du [sugeak] bere gorphutz luzeaz egiten dituen erhaztun ikharagarriez. Elsb Fram 178. Begietan -naiz 

itxita-- / eraztun ori-gorria dir dir. Or Eus 399. Izadi osoa suzko erestun batek inguratzen omen du. Zait 

Plat 58. 

"Erhaztunak joan ta erhiak gelditu (BN-mix) [...] perder los anillos y quedarse con los dedos; es decir, perder 

las fuerzas, pero no las malas pasiones" A. 

"Ez jako galduko erastuna, se dice cuando alguien menosprecia algo queriendo significar que le degradaría" 

Etxba Eib. 

- ERAZTUN-ARRAIN (erastun a- V-m ap. Zubk Ond 236). Anillo (pez). 

- ERAZTUN-HATZ (Aq A). "Dedo anular" Aq 1372. Cf. Lar: "Dedo anular, atz erraztunekoa". 

- ERAZTUN-BEGI (erreztun-b. Dv A). "Chaton de bague" Dv. Cf. SP: "Erhastunaren begia, le chaton d'un 


mende. 

1019


anneau". 

- ERAZTUN-ERI. "Erhaztun-erhi (S), dedo anular" A. 

Etim. Relacionado seguramente con eri 'dedo'. 

eraztundu. Unir con un anillo. Agur, Adimen, senide zintzo; / eztai dut andre onekin. / Esku ok elkar 

eraztunduaz / ongi goaz elkarrekin. Or BM 62. 

eraztundun, erraztundun, erheztundun. Anillado, que tiene anillo o anilla. Semeak "puro" erraztundun 

bat ezpainen artean. Leon GAlm 1951, 14 (ap. DRA; cf. Barb Sup 63: zigarro erhaztunarekilako bat). Aurthen 

othoizten ditugu bereziki ihiztariak jakin-araz dezaten noiz nun atxeman dituzten xori erheztundunak. Herr 8-9- 

1960, 4. 

eraztuneztatu, erhestuneztatu. Anillar. Abere horiek nola laketzen duten eta nola ihardokitzen jakiteko, 

gehienak erhestuneztatuak dira. Herr 8-9-1960, 4. 

eraztunkaratu, errestunkaratu. Rizar, ensortijar. Ez detzatela erabill buruko illeak hanbat ixurtuak, 

frisatuak, bilhukatuak eta errestunkaratuak. He Phil 335 (SP 333 suge gisa korapillaturik). 

erhazun. v. eritasun. 

erbai. "(V-ger), carga de pescado" A. Agaietatik trabes zintzilik / baburrun erbai igarrak, / lasto tartian 

kontuz oritzen / udare eta sagarrak. 'Carga'. J. Ganboa in Onaind MEOE 399. 

erbaiero (V-ger ap. A), erbaixero. "Carretero que conducía una carga de pescado" A. Erbaixeruak or 

goian dagoz / arraiña iminten narretan. Azc PB 65. 

herbail. v. herbal. 

herbal (V, G, B, BN, S ap. A; SP (erbal), Lar, Ht VocGr, Añ, Dv), herbail (er- L sg. A; T-L), herbel (AN-egüés 

ap. A), erbali (B ap. A). 

Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional (hay ejs. suletinos de Inchauspe y Eguiateguy). Se 

encuentra en unos pocos ejs. meridionales ya desde Lizarraga y Añibarro. (H)erbal es la única forma atestiguada 

hasta el siglo XIX; al Sur se documenta erbal en todas las épocas. Los ejs. de herbail aparecen a partir del s. XIX 

y es, desde entonces, la forma más frecuente en la tradición septentrional. Hay herbel en Hiribarren --emplea tbn. 

herbal-- y en la edición de 1846 de Urteco de Lizarraga (en el ms. original erbal). La forma sin aspiración la 

emplean Axular, Pouvreau y Etcheberri de Ziburu (hay herbal sólo en Noel 30). Axular emplea herbal (una vez) 

con el significado de 'inválido' y erbal (tres veces) significando 'débil'. En Lapeyre encontramos erbail (422 (V 

192)) y herbal (32 (V 18)). En DFrec hay un ej., meridional, de herbal. 1. Débil, infirme. [Etsaiak] nondik 

erbalena naizen iadanik du ikhasi. EZ Man I 60. Hekin indar erbala. EZ Eliç 242. [Bekhatu gehigo duena 

ifernuko] suari ihardesteko, eriago, flakoago eta erbalago baita. Ax 582 (V 374). Karitate aphurra eta 

debozione erbala. SP Imit IV 10, 5. Ala nola soinbúru ta indár onékoak pizu bera daráma aiságo ezi erbalák. LE 

Urt ms. 5v (ed. 1846, 13 erbelak). Egongo ziñateke eskegirik torre altu baterik firu-albiñu mee erbal batetik? Añ 

LoraS 117. Bekhatoros herbail baten xerkha. Jaur 172. Donzella erbala bezela basartean negar egitera 

etortzeko? Arr EE 1882c, 550. Yasanen ditugu behin buru herbelen makhurrak. Hb Egia 126. Osasunez beti 

herbail. HU Zez 134. [Xertoko] mikrobio herbaila dagoia beti berdin herbail jendearen gorputzean? JE Med 

113. Nik diot hau erran gogo / ainbeste gizon herbaili. Xa EzinB 82. 

v. tbn. Harb 190. Arg DevB 68. ES 13. Ch III 40, 4. He Gudu 42. Lg I 263. Mih 103. Egiat 271. Gy 252. Dv Lab 

290. Otag EE 1882c, 449. AB AmaE 108. Erkiag BatB 132. Herbail: MarIl 126. Ox 103. Etcham 203. Barb Leg 

131. Lf Murtuts 1. Ibiñ Virgil 32. 

Mediocre, malo, flojo. Hasi zen ipuin herbail eta deithoragarri gatzotz baten kondatzen. Mde Pr 85. 

To horra nun heldu diren bertze bi herbail... Larz Iru 64 (Lek arlote). 

2. (B ap. Izeta BHizt), herbail (B ap. A), erbali (VocB). Paralítico, inválido, lisiado. v. elbar. [Probearen] 

bere buruaren hebain, maingu, herbal eta eri egiteak, gure bihotzaren gogortasuna eta hotztasuna akusatzen 

dute. Ax 228 (V 152). Sortzez herbel edo eri ziren haurrak arthikitzen ziren lezetarat. Hb Egia 70. Mainkhiak 

eta herbalak ebil erazten zütian eta hilak phitzerazten. Ip Hil 154. Mutil koxkor herbail bat: dohakabeak ez 

dauka ez ankarik ez besorik. Mde Pr 73. v. tbn. Izeta DirG 22. 

herbalarazi. "Rendre faible, débile" Dv. 


mende. 

1020


herbaldu (AN, B, L, BN, S; SP (erb- sin trad.), Ht VocGr, Lar, Añ, H, Dv), herbaildu (L), herbeldu. Ref.: A 

(herbaildu, erbaldu); Izeta BHizt. 1. Debilitar(se). Bethiereko marraskek eta inzirinek herbaldu naute. Harb 

339. Jende gazteak sobera barurtuz erbalduak errazki bihurtzen dira gauza gozoetara. SP Phil 317. 

Eriotasunarekin flakatzen eta herbaltzen da. ES 105. v. tbn. LE Urt ms. 118r y Dh 57. Gorputzez erbaildu ta / 

kunkurturik bizkarra. Bordel 101. Urthek zutenean tristea herbaldu. Gy 260. Yuduek herbeltzen dute gizona; 

bainan hor dire sakramenduak, haren laguntzeko eta hazkartzeko. Hb Egia 102. Har-arazi zeien edariño bat, 

erran ditugun mikrobio erbailduak zauzkana. JE Med 112. 

Emazte bat, hamabi urthe hartan odol-ixurtze batek herbaldua zedukana. "Patiebatur". HeH Mt 9, 20 (He 

penatua). 

2. (Aq 586 (AN), VocB, A). "Paralizar, baldarse" A (s.v. herbaildu y erbaldu). 

herbaldura (SP (erb- sin trad.), Dv, H, A). Flaqueza. v. herbaltasun. Nekhatuko dira haurrak eta 

akhituko, eta gazteak herbalduretan eroriko dira. "In infirmitate cadent". Dv Is 40, 30. 

herbalgarri. "Débilitant" Dv. 

(Uso sust.). Bere senharrari gozorik ematen ez dioen emaztea da haren eskuen herbalgarri eta belhaunen 

hebaingarri. Dv Eccli 25, 32. 

erbali. v. herbal. 

herbalkeria (Dv, A), herbailkeria. Debilidad. "Acte de faiblesse" Dv. Beraz garbitasunak altxatzen gaitu 

mundu huntako herbailkeriez gorago. Etcheb Zeruari 77 (ap. DRA). Baina gizagajoa oso makal dago, 

herbalkeriak joa. Arti MaldanB 213. 

herbalki (SP (erb- sin trad.), Ht VocGr, Dv, H, A). "Débilmente" A. 

herbalkiro. "Débilmente, erbalkiro" Lar. 

herbaltasun (B ap. A; SP (erb- sin trad.), Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H), herbailtasun, herbaltarzun. Debilidad, 

flaqueza. Eta faltak egin baitu bere erbaltasunaz. EZ Man II 96. Jaiñkoaren bothere guzizkoa konsideratu 

baiño lehen, konsidera dezagun gure herbaltasuna. He Gudu 48s. Ezkare hortaz batere ez espantitu, ez khexatu 

behar; gizonaren herbaltasuna da hori lurraren gainean. Dh 98. Ez bere adinaren herbailtasunak, ez [...], 

deusek ez dute lotsatzen ez gibelatzen. MarIl 109. Eman zaroen eskua, [...] herbaltasun eta erhasun guzien 

sendatzeko. "Languorem". HeH Mt 10, 1 (He langidura). Nere herbaltasun hunen da handia. Dv LEd 239. 

Erortz ori bakarrik itxeki biar zaio zure zaldiyaren erbaltasunari. Bil 162. Seme berthütedüna aita 

pikarraiarentako bela bat beita, amaren herbaltarzüna gordatzen düen estalgi bat. Arch Gram 59. Artu lezateke 

aitzakitzat emakumearen erbaltasuna dedala edo bildurti naizela. Otag EE 1882c, 479. Breizeraren oraingo 

herbaltasuna nondik datorren. Mde Pr 263. v. tbn. SP Imit III 35, 2. Lg I 215. Mih 71. Brtc 222. Herbailtasun: 

Jaur 107. 

herbarne. Poblado. Ez da gelditzen herbarnetan buru dardaratzaile, gokots bizardun, bere jendekiaren 

ondotik ezin herrestatzen diren atxo gaixo bakhar batzuetarik baizik. Prop 1896, 108. 

erbarruti. v. herri. 

erbasanta (V-gip; eroa- Lcc), erbasenta (V-gip). Ref.: A Apend; Iz ArOñ (erbasantaak, erbasentie). "Hinojo, 

yerba" Lcc. "Tiene flor muy ancha y redonda; se bendice en San Juan" Iz ArOñ. 

erbatz (Vc, G ap. A; Lar, Lar Sup, Aq 819, Añ, H). 1. Estopa (del lino, etc.). "Tasco" Lar Sup. "Broza de lo 

cardado" Aq. "Larrapusta, erbatza, lino de ínfima clase" Mg PAbVoc. v. alezta. Kukusturik dagozan lino 

gijaubak, daruez barriro txarrantxara, ta an erbatzak juakoz. Mg PAb 139. Ariñ aringa apaiñduriko liñuak bere 

ez dabee erbatz faltarik izango. JJMg BasEsc 114. 

"Erbatzez egiña dirudi, erbatza lakua da, ta abar entzun oi-ixan dodaz adierazoteko gauza lakarra edo latza 

dala. Liñuaren ezpatapeko zamarra dan lez erbatz ori gauza latza da-ta, ortik etorriko da esakun au" Euzk I 24 

(ap. DRA). 

2. (En la expresión erbatzik (ere) ez, 'ni rastro', 'ni pizca de'). "Erbatzik bez, este modismo que he oído 

frecuentemente en tierra de Txorierri, es equivalente al castellano 'ni una jota', 'usted no sabe ni una palabra de 


mende.


eso'" Euzk 1929, 16 (ap. DRA). Zoritxarrik asko ikusi eban izkera zarra eta zorijonaren erbatzik lortu ez eban 

ele gaztia zala iñuan Sainte-Beuve idazlari argijak, Probentzako izkuntza txukun orretzaz. Laux Euzk 1930, 363. 

Bizimodu noraezeko orren zaletasun erbatzik bere, ez izan, ba, aren osaba zuurrak! Erkiag BatB 26. 

3. "(V-ple-ger), brizna de leña" A. 

4. "(V-gip), plumilla, pluma pequeña de aves" A. 

5. Hoja. Jakintu erbatzetan, aintziñakoak, gerkar izki A eta I irakur uste zuten. Ibiñ Virgil 41 (se refiere a 

las hojas del Jacinto). 

erbaztxo. "Esquinado, arisco, difícil. Gizon ori erbaztxoa da (V-arr)" DRA. 

herbel. v. herbal. 

1 erbera (Vc ap. A), erbere (B ap. A). "Ribera, tierra baja" A. Ezone de Erbera (1002). Arzam 215. 

[Birjinen hortuba] ez da kale aldetan, erreka aldetan edo erbereetan iminija. fB Ic II 85. Erbera ta sakonetako 

zugatzak. Munita 16. 

Etim. Podría tratarse de un compuesto vasco de (h)erri y be(he)ra, be(e)ra 'bajo', o un continuador de 

erribera, de rom. ribera. 

2 erbera (Lar, H). "Tragadero, tragadera, erbera, gubioa. Lat. gula" Lar. "Tragadero, erbera, eztarria" Ib. 

erberar. "Erberarrak (V), ribereños" A. 

erbere. v. erbera. 

erberritu. v. erreberritu. 

erbestaldi. Destierro. Azkenik, erbestaldi luze baten ondoren, sorlekuak bere magalpe gozoan atotsi zitun 

bi-biak. Etxde 16 Seme 75. En DFrec hay otro ej.; hay además un ej. de erbestealdi. 

erbestantza. Destierro. Geroztik nere erbestantzan ta an Errom-alde artan eragin zidana ekusi ta ikasi 

nuen [se refiere al destierro de los jesuitas]. Mb IArg I 53. 

erbestatu. v. erbestetu. 

erbeste (V-gip ap. Iz ArOñ; G-azp; Aq 1388, H, A), erribeste. Tr. Documentado sólo en la tradición 

meridional. Hallamos erribeste en Cardaberaz y Bilintx. En DFrec hay 43 ejs. de erbeste, uno de ellos 

septentrional. 1. (En casos locales de declinación sing.). En (de..., etc.) el extranjero, otro pueblo, otra región. 

"Está fuera o en otro lugar, erbestean da" Aq 1388. Oar zaitezte, etxean, Giputzuan [sic] dezutela, iñora juan 

bage, erbestean arkituko ezdezuten garbitasuna. Lar Cor 153. Destierro au noiz akabatuko da? Erribestean 

kanta alegererik ezin kantatuko det. Cb Eg III 310. Santubaren edo santiaren atxekijagaz erbestera juanda, 

erriko ta erbesteko gizon, emakuma naaste bidian, ta erromedijako lekuban egiten dabeen piestia ta dantzia. fB 

Olg 106. Bere lurrean eta aitagiarrabaren aldetik etzuena, erbestean eman nai izan zion. Lard 171. Ta erostera / 

erri bestera / egingo degu, bai, jira. Bil 87. Santiago Galitziakora erbestetik erromeri santuan etortzen ziranen 

bidia. Bv AsL 120. Doiala erbestera bearraren billa. AB AmaE 415. Auzoan inoiz artuten badau / edo erbestean 

otsorik, / andia bada, esaten dabe: / urlia doa gaisorik. Azc PB 78. Ikusteban Mañasi lango emakumerik 

ezegoala ez errian da ez erbestean. Ag Kr 152. Zergatik, erbestera yo-ezkero, beren sinismena galtzen ain 

errezak? Ldi IL 53. Beste bi miliunek ere herbesterako bidea hartu zuen. Mde Pr 237. Gizoste aldakorrak, 

asper-asper eginda, erbestera iaurti zezakean [errege]. Zait Plat 76. Erbestean egoan aspaldion aren nebea. 

Erkiag Arran 143. Erbestean Euskalerri-miñez bizi diran euskaldun guziei. NEtx LBB 6. [Esaera zaharrak] 

gehienbat erbestetik mailebatuak ditugula uste zuen hark [Urkixok]. MEIG IV 94. 

v. tbn. Itz Azald 33. A BeinB 63. Echta Jos 208. EusJok 27. Or SCruz 95. Enb 42. Kk Ab II 124. JMB ELG 63. 

TAg Uzt 172. EA OlBe 86. 

2. (V, G; H). Ref.: A; Etxba Eib. (Como sust. pleno). (País) extranjero. "Erbestia, alperrik ederra, beti 

erbestia" Etxba Eib. v. atzerri. Tribu edo familiak sakabanatu ziran erbesteetan. Ub 50. Etxia bera adiskide 

bagarik, erbestia dala. fB Ic II 209. Gizpuzkoatik ezkur anitz eraman oi zutela erbeste urrunekoetara. Izt C 153. 

Ez det esaten nik, ez eta esan nai ere, Erbesteetako zenbait gauzaren barri jakitea ez dala on. Ib. 39. Yakin-gai 

sakonetan, erbeste-arteko saldu-erosketa ta abarretarako bestea. Ldi IL 138. Utzi dezaiegun euskaldunok 

euskaldun izateari, urtu gaitean eta naasi inguruko erbesteekin. Ib. 136. Etxetik alde, erbesteak barna igesi. Zait 


mende. 

1022


Sof 41. Erbeste illun onetan. Or Poem 554. Etxeak eta sukalde goxoak erbesteagatik aldatzen ditutenak. Ibiñ 

Virgil 92. 

(Como primer miembro de compuestos). Imini ditut erbeste berba batzuk ikasikizuneetan. fB Ic I IX. Igaro 

ez leien doña Pepitak / erbeste-errian lotsarik. Azc PB 169. Iñigo Velez Gebarakoa, / erbeste-otso maltzurra. 


3. (Lar, Añ, H). Destierro. v. atzerrialdi. Negarrezko erbeste onetako nekeak. Añ EL 1 104. Nola desterro 

edo erbeste onetako naigabeak gozatuko lirakean. Mg CC 204. Urten eben oneek Ejitoko erbestetik. Añ LoraS 5. 

Erbeste onen ondoren, erakutsi egiguzu Jesus. Ur MarIl 96. Lurra gizonentzat erbestea dan legez, erbestea zan 

Riktrudisentzat prankotarren erria. Ag AL 142. Nire eriotza edo nire erbestea eskatzen duzu. Zait Sof 74. Otoitz 

oberik ez dut asmatzen / erbeste illun onetan. "Oscuro destierro". Or Poem 554. Itzulpenok erbeste gorrian 

egiñak izan dira. Ibiñ Virgil 23. Ba nago betirako erbeste utsera kondenatako ote ditudan. "Destierro perpetuo". 

Berron Kijote 79. v. tbn. AA I 621. Legaz 6. 

(Sin sufijos locales, empleado con sentido de locativo). Anima, zer zorigabez / illunbe ontan dago erbeste. 


- ERBESTEKO (V-gip; Lar, Aq 1391, Añ; erribesteko Añ (V)). Foráneo, forastero; extranjero. "Extranjero, 

erbestekoa" Lar, Añ. "Foráneo, forastero [...], (c.) erbestekoa; (V) [...] erri-bestekoa" Añ. "Foráneo, extranjero" 

Etxba Eib. "Erbestekua zalako ez eben ondo artzen" Ib. 

Urrengoan jakin ezazu nere euskera ta nere erara hitzegin bear didazula, eta ez nik zuri erdera erbesteko, 

arrotz ori. Lar DT XLIX. Gipuztarra dezute tratalaria, ez erbestekoa. Lar Cor 152. Erbesteko emakume arroz 

galduak [Salomon] zoratu, ta sartu zan begi bietaraño Idolatrian. Ub 43. Zetarako esan barberuba, labañia, ta 

onelango izen arrotz, zantar, ta erbestekuai artubak. Mg PAb 47. Euskeeria berez aiñ aberatsa ez dabela biar 

erbesteko berbeeta ezañaguen jantzirik. JJMg BasEsc VI. Euskal-erriko guztiak eta / millaka erbestekoak. Echag 

216. Lore ta berar erbesteko oek, beren jaioterriko izenakin deitzen dituzte Oñatian, euskarazkorik oraindik ez 

dutelako. Izt C 160. Ara bada nere ustean arkiturik Guadalupe itz erbesteko onen aztarrena. Zab Gabon 92. Erri 

au laster jausiko dala / Erbestekoen azpian. AB AmaE 69. Erbesteko aiz emen ta erbesteko izango aiz edozein 

tokitan; arrotz izango aiz edonun, arrotz iguingarri. Ag G 328. Beti alkarregaz ibilli oi ziran erriko ta erbesteko 

mutillak, oneek erri atan egon ziran aldi guztiyan. Kk Ab II 179. Maiz agertzen dira erbesteko euskel-yakintsuen 

izenak, bein Alemanitik urrean Errusitik, Txekoslobakiatik, nondik-nai. Ldi IL 70. Anderetxo bi agiri dira gaur 

ezkerraldean, ez udalditar, ez erbesteko; Zarautzko laba yori biak. TAg Uzt 26. Beste batzuk erbesteko 

emakumeen sareetan galdu. Erkiag Arran 110.Erbesteko doiñua. NEtx LBB 344. Sail hau, berez, 

merkataritzaren antzekoa da, "Import-export" gisakoa, etxekoek eta erbestekoek elkarrekiko har-emanetan 

aitzinatu behar duguna. MEIG VIII 99. 

v. tbn. fB Olg 106. Astar II 74. Azc PB 154. A BeinB 63. Itz Azald 196. Echta Jos 329. Zait Sof 28. SM Zirik 20. 

Gand Elorri 162. Etxba Ibilt 467. Azurm HitzB 27. 

- HERRI ETA ERBESTE. En el pueblo (comarca, país, etc.) y fuera de él. Erri ta erbeste / Batxigandik 

dauken lez / ainbat idazte. Enb 193. Erri ta erbeste / euskaldun jokatu. BEnb NereA 70. 

erbestear. v. erbestetar. 

erbesterarazi. Hacer desterrar. Gudu lazgarri baten ondoren, Trasidai erbestera-arazi zuen. Zait Plat 76. 

erbesteratu (V-gip ap. Etxba Eib). Ir fuera del país (del pueblo, de la comarca). "Gerria galtzerakuan, milloi 

erdin gañetik, erbesteratu giñanok" Etxba Eib. Baserriko igesleku hortara erbesteratzera ziolarik. Mde Pr 95. 

Kanpora doa, barriro ere, Kerman, eta erbesteratzean, nork daki? Erkiag BatB 91. En DFrec hay 32 ejs., todos 

meridionales; hay además uno de erbesteraketa. 

Llevar fuera del pueblo (del país, etc.); desterrar. "Ango indartsua, danan jabe zidurixana erbesteratu dabe" 

Etxba Eib. v. erbestetu. Bere eginkizunak erbesteratzen zuten asko aldiz. Bv AsL 25. Andikien buru zalarik, 

Tesalira erbesteratu zutenean. Zait Plat 9. 

(Part. en función de adj. o sust.). "Exiliado. Erbesteratuak noiz itxuliko ete dira?" Etxba Eib. Alkibiada 

erbesteratuaren erriratze ospatsua ikusi zuen Platonek. Zait Plat 8. 

Frantziako elizgizon erbesteratuen bitartez. MEIG II 71. 

erbesteratze. Expatriación, emigración. Las Urdesetako jendeen erbesteratzea baso-larrutzeak ekarri 

zuan. Munita 138. Zapalketaren denboran baino ingleste sakonago, ekonomiaren gelditze, erbesteratze, herria 

jendez hustutze, etabar. Mde Pr 44. Miliunka hiltze eta herbesteratze horien ondotik, beldurgarriki ttipitu zen 

beraz irlandesen kopurua. Ib. 237. En DFrec hay 4 ejs. de erbesteratze y uno de erbesteratute. 

erbestetar, erbestear. Forastero; extranjero. v. atzerritar. Karta sorterrikoa logratzen duten erbestetarrak. 

EConst 25. Erbestetar guztiak / urrun uxaturik / itxi eban erria / burua yasorik. Zav Fab RIEV 1908, 93. 


mende. 

1023


Erbestetar oek [Bizkaitar, Arabatar, Erriojartarrak] oituraz dakite, bada, ondo, Probinzia onetako mendi-zerriak 

obeak dirala. Izt C 186s. Eme aserretua baiño aserreago iarten da erbestetar gudaria ikustean. Ag AL 16. 

Jenial kondea izan zan emen erbestetarrak ipiñiriko agintaria. Ib. 14. Bekokia ere gorritzen zaigu, ontaz 

erbestetarrak zer esango luketen gogoeta egiñik. Ldi IL 106. Jendalde aundia bialdu zuen Azpeitik, Azkoitik eta 

inguruetako erriak; [...], Zarautzera erbestearrak sartu-ala, oiuka ta zantzoka zebiltzan danak. TAg Uzt 226. 

Prantzes erbestear / trintxeretan zear. SMitx Aranz 213. 

erbestetasun (V ap. A). 1. Destierro. Igaro zenduben, gogaitkarrizkua zan erbestetasun, igaroten ain gatxa 

bijotz kikildubentzat. Mg PAb 206. Zenbatek ikusi eztabe euren burua presondegian edo erbestetasunean? Añ 

MisE 119. 

2. Cosa extranjera, foránea. Euskaldunak: alkartu gaitezen danak erbestetasun ori indar gabe uzteko. 

Bestela galduak gera. [Se refiere al socialismo]. Urreta EEs 1918, 158. 

erbestetu (V ap. A; Lar, Aq 1375, Añ, Dv, H), erbestatu. Desterrar(se). "Desterrar", "extrañar" Lar. 

"Desavecindarse" Aq. Beren bazterretatik ere aien-erbestatuak [=aienatu eta erbestetuak] izanen dira. Mb 

IArg I 345. Erbestetua nago lurrean, zerurako egiña nazala! Cb Eg III 310. Geratuko dira gaixoak betiko 

erbestetuak zerutik. AA III 539. Galeetara erbestetu dabeela. fB Ic I 327. Leon Franziakora erbestetu zuen. 

Lard 399. Karlos irugarrenak erresumatik erbestetu zituen. Aran SIgn 82. v. tbn. Legaz 6. Beragaz batuten 

zirean erbestetar edo erbesteturiko batzuei. Ag Kr 94. Bertakoak erbestetzen, aien aberaskiai atzaparra gañean 

yartzen. Ldi IL 163. Españati mairuak erbestetuteko gixon-bille ebizen. Akes Ipiñ 11. En DFrec hay 5 ejs. de 

erbestetu. 

(Fig.). Jesusen laguntzatik erbesteturik egotea. Añ LoraS 116. Arin erbestetuko litzaatekez geure euskeera 

maitia ta aberatsa ezaindu ta lotsatuten dabeen urrin errijetako berba banakaak. fB Ic I IX. Erbestetu zedin 

pekatuba mundutik. JJMg BasEsc 4. Erbestetu edo desterradu egijan pekatuba. Astar II 208. Zelan kendu eta 

erbestetuten dira munduko gaiztakeriak? Itz Azald 214. 

(Lar, Aq 77 y 1375). (Part. en función de adj. o sust.). Desterrado. Zuri gagozkitzu Ebaren hume 

erbestetuak. CatBurg 6. Ejipto berean erbestatu bat bezala zenbait urtez bizitzea. Mb IArg I 108. Seme 

erbestetuok. Ur MarIl 125. Erbesteko arerio ta erritar erbestetuai. Ag Kr 8. Melibeu erbestetuaren zori-aldea 

erakusten digu. Ibiñ Virgil 31. 

erbestetze. "Extrañamiento, erbestetzea" Lar. 

erbestezale. Extranjerizante, amigo de lo extranjero. Cf. erri besteren-zaleak en Ldi IL 165. Gorri, baltz ta 

erbestezaleak agintari daukezanak, eruakandik zer itxaron? Belaus LEItz 115. 

erbestu. Destierro. v. erbeste (3). Zenzarazten du Jangoikoak alkate jaunen, erriko kargudunen edo justizi 

andien zeanzez, kastiguz, erbestuz, presondegiz, katez edo beste bideren batez. Mb IArg I 119. Bere lan hau oni 

eragozteko etziran aski izandu Erromako tormentu ta erbestu ta desterru guziak ere. Ib. 134. 

erbezgorra (det.; Lar, Lcq 132), erbesgorra (det.). "Ethiópide, yerba, erbezgorra. Lat. Aethiopis" Lar. 

Erbesgorra esaten dioten belarraren ura eraten dutenai iruritzen zaie begiratzen duten leku guzietan sugastarra 

ta beste gauza izugarriak ikusten dituztela. Echve Dev 391. v. tbn. Izt C 43 (en una lista de plantas). 

erbi (gral.; Mic 7v, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, VocCB, Gèze, Dv, H; h- Volt, SP, H). Ref.: VocPir 395; 

Bon-Ond 143; A; Iz ArOñ, Als, Ulz, IzG; Etxba Eib; EAEL 89; Holmer ApuntV; Elexp Berg. 

Tr. General en todas las épocas y dialectos. Al Norte emplean la forma con aspiración inicial Pouvreau, 

Goyhetche y J.B. Elissamburu. Oxobi alterna formas con y sin aspiración, con predominio de estas últimas. En 

DFrec hay 9 ejs. 1. Liebre. "Erbie baño soliaua, más ágil que la liebre (V-ple)" AEF 1921, 60. Tr. 

Documenatdo desde Axular, es de uso gral. En erbisoroeta (1283, Irach 178). Arzam 215. Una villa ena 

montayna, nomnadament erviti (1260). Ib. 215. Peita de Herviti (1280). Ib. 215. Eta [txakurra] ihizian usatua, 

abiatu zen berehala erbiaren ondotik. Ax 87 (V 59). Kastaz du erbiak lotsor izana. O Pr 108. Baso artan zeuden 

erbi eta kuiak irten zuten sasipetatik. VMg 74. Erbi bien jarraian doianari, batak, eta besteak iges egiten 

deutsen legez. Añ LoraS 122. Begira [...] saltzen dezula gauza bat bestearen lekuan, katua erbitzat esan oi dan 

eran. AA II 183. Hanitz zen erbi debeiatzen, / triste beitzen, lotsak eiharturik. Arch Fab 109. Apoarmatuak 

behiñ / herbi zangokariari / zoiñek lasterrago kurri. Gy 57. Tiro ots utsaz ziran bildurrez menditi / Bilinbolan 

beeraño milla erbi jatsi. AB AmaE 208. [Xakhurrak] behar zuten ibili, egun guzia zalhuki, erbi loak hartuen 

iratzartzen. Elsb Fram 142. Erbiaren heineko ihiziño bat duzu peludoa. JE Bur 12. Errekan arrain / Larretan 

herbi. Ox 119. Gutien uste dugun lekuan erbia lo. FIr 161. Sekulako erbi mordoa, edota eper-sailla etxeratzen 

ebana. Erkiag BatB 79. Erbi ondoren luzatu zait arratsaldea ta oraintxe ninjoan etxeruntza. NEtx LBB 23. 

Gutxien usten deni(a)n azaltzen da erbie (AN-larr). Inza NaEsZarr 430 (v. tbn. 2020). 


mende. 

1024


(Uso fig.). Inquieto. Etzun etsitzen, eta igesegin ote zezaken, eta nola, ari zan bere buruarekin. Zer erbia! 

Or SCruz 46. 

2. "Viga" Camp EE 1890b, 424. 

- ERBIA ALTXARAZI. "Erbia altxaraz, découvrir un secret" Hb GH 1929, 92. 

- ERBIA HARROTU. "Erbie arrotu, levantar la liebre (B)" Iz IzG. v. ERBIA ERAIKI. 

- ERBIA ATERA. Levantar la liebre. Goizian, artian illun zeguala, txakurrak atara zuan erbia. And AUzta 

93. 

Descubrir un secreto, un misterio. Ta aor ba: lengo baten atara neban erbia! Txanton Piperrek berak esan 

eustan guztia. Bilbao IpuiB 250. 

- ERBIA ERAIKI. Levantar la liebre (sdos. prop. y fig.). v. ERBIA ATERA, ERBIA HARROTU. Eta 

tentatzaillea ere eztatza behin ere lo: hark eraikitzen du erbia, pitzten du sua. Ax 403 (V 263). 

- ERBI-AFARI. Cena a base de liebre. --Ezin auat, Patxo, gaubeon erbi-aparitara deitu. --Erbirik ez 

daukalako ez da izango beintzat, Jauna! Bilbao IpuiB 134. 

- ERBI-HANKA. a) "Pata de liebre usada por los limadores para barrer las limaduras de metal. Esaixozu Izu-ri, 

urrengo erbi-ankak gorde deirazela neri" Etxba Eib. 

b) "Trifolium arvense [...] erbianka, erbi-oña" Lcq 70. 

- ERBI-JAKI (Lar H). "Lebrada, cierto guisado, erbijakia" Lar. 

- ERBIKO ZAKUR, E. XAKUR. "Erbiko xakhurra, chien chassant le lièvre" Dv. "Erbiko, axeriko, lumako... 

zakurra (BN-arb)" Gte Erd 268. v. ERBI-ZAKUR. Herbiko-zakur bat yinik / [orkatza] yauz arazten du 

laurenka. Gy 63. 

- ERBI-LEKU. "Terreno de liebres. Oiz eta Gollibar aldiak, antxiñako itzarixen erbi-lekuak" Etxba Eib. 

- ERBI-LO (V-gip, BN, Sal; SP (h-)). Ref.: A; Lh; Iz ArOñ. "Sueño ligero, sueño de liebre" A. "Erbi lo bat 

eginik (BN)" A EY III 339. "Erbi-lua, el sueño muy ligero" Iz ArOñ. "(BN), sommeil de lièvre (léger)" Lh. 

- ERBI-MUTUR. Nombre de una clase de manzana. Izanagatik irintsu, erbimuthurrak badu ere bere ona, 

ekartzen baitu urtekal azkarki. Gatxitegi Laborantza 117 (ap. DRA). 

- ERBI-OHE. Madriguera. Sasi mardularen ertzeko erbi-oi zapala. Ag G 2. 

- ERBI-OILAR (L ap. Lh; -ill- A, herbi-oillar SP (sin trad.), O-SP 225). Abubilla. v. ARGI-OILAR. Bizkaitar 

batzuk... erbi-ollarra eristen dautsoe txori polit bati [...]. Erdeldunak abubilla ixena ezarri dautsoe. Altuna Euzk 

1930, 470. 

- ERBI-OIN (AN ap. A; e.-oñ Lar, Izt C 43, Lcq, H). a) "Pie de liebre, planta, erbioña" Lar. "Plantago lagopus 

[...] erbi-oña" Lcq 136. "Trifolium arvense" Ib. 70. "Pie de liebre, trébol de sembrados" A. v. ERBI-HANKA. 

b) "(L), empreinte du lièvre" Lh. 

- ERBI-SAGAR. "Variación de manzana" Garbiz Lezo 300. 

- ERBI-SALTSA. "Civet de lièvre (L)" H. 

- ERBI-TANTO. "Rastros de la liebre. [...] erbi-tantuak ikusi dittuala bedar solo baten". Etxba Eib. 

- ERBITAN (V, G ap. A). Cazando liebres, a cazar liebres. Ez nok erbitan etorri. Bilbao IpuiB 134. Erbitan 

ibilliarren, bere erbi-txakur ta guzti be, [...]. SM Zirik 117. Iñoiz erbitan joan oi zan Gabontza. Erkiag BatB 142. 

- ERBITARA (V, G ap. A). "A cazar liebres" A. "Irse o salir a por liebres. Egunsentixa baño len urten dabe 

erbittara" Etxba Eib. Irurak erbitara / irten omen ziran, / ugari billatzeko / pozkida bizian. Izt Po 61. 

(Con -ko, adnom.). Erbi zakurrak berez dakar erbitarako griña. AA I 400. Beste zakur batzuek / ere 

tajuzkuak / ikusi izan ditut / erbitarakuak. Uzt Sas 114. 

- ERBI-TRANPA. "Trampa para cazar liebres" Elexp Berg. 

- ERBI-ZAKUR. E.-TXAKUR (V, G; Lar, Añ), E.-XAKUR (-kh- H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. 

"Sabueso" Lar. "Lebrel" Añ. "Chien qui chasse le lièvre" H. "Perro lebrel" A. "Erbi txakur orrek, beriala artzen 

dau rastrua" Etxba Eib. "Aterako, erbi-txakurra baiño arratoi txakurra hobe" Elexp Berg. Eizari batek 

zeukan erbi-txakur, gaztea izan zan artean lagundu ziona. VMg 28. --Txanton, erbi-txakurra izan baintz, ik euki 

izango euazan surrak!! A BeinB 41. Egia zan txakur gaztea eukana, erbi-txakurra bera. Erkiag BatB 47. 

Interpol osoa ondoren dabilkit erbi-txakurrak bai lira, usaika. NEtx LBB 116. v. tbn. AA I 400. It Fab 154. Ibiñ 

Virgil 102. SM Zirik 117. 

Mantxa aldeko erri koxkor batean, [...] bizi zan [...] etxeko seme bat: lantza altxa-tokian, adarga zaar, zaldi 

igar ta erbi-zakurdun oietakoa. Berron Kijote 31. 

Etim. Podría compararse con el irl. ant. heirp, de *erbhi-. 

erbi. v. arbi. 

erbiada. "Acedera (Sal)" A Apend. 

erbika. Cazando liebres. Ihiztari ernea zen, ala urtzoka, ala erbika, ala berdin basurden ondotik. Lf ELit 


mende. 

1025


257. 

erbikari (BN ap. A; Dv). "Précédé de xakhur, chien courant" Dv. "Lebrel" A. 

erbiki (c. ap. A; Dv). Carne de liebre. "Morceau, chair de lièvre" Dv. Otsoak eizan zebillela, bete zuen bere 

lur uspe edo leizea arikiz, erbikiz ta aunzkiz. VMg 51. Lehengo kozinerek erbikiz lebrada, / Gathua ere on da 

bertzerik ez bada / Gomitatu ninduten afari hartara. Khantu Berriak 1906 (ap. DRA). Beti zuren talenduz / 

ditzazula egin: [saltsak] / [...] Egungo erbikia / egur ekar-sari / Aise atxeman daite / segur egurkari. Etcham 

157. 

erbiko. "Erbikume (V)" A Apend. 

erbikume (c. sg. A; Añ, Lar, Dv, H). "Lebratillo" Lar. "Gazapo" Añ. "Levraut" Dv. "Erbikumea (erbi-ume, - 

hume, -kume), levrau. Syn. erbindola, lebrosta" H. Cf. Bon-Ond 143: "Erdikume [sic] (AN-olza)". v. erbiño, 

erbitto, erbiko. Erbikumian okelia zala onenetarikoa. SM Zirik 33. 

erbikunde. Liebre (especie). Hamar bat urthetarik ezen erbikundeak eritasun bat izaiten du, ezeztatzen 

hurbil duena. Prop 1898, 183 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

erbil (AN-larr), arbil (AN-5vill). Ref.: A; Asp Leiz; Caro CEEN 1969, 220. 1. "Mazo para pulverizar terrones 

en los campos" A. "Los hoyos se tapan con un apero llamado arbil o arbilyokia (AN-5vill)" Caro CEEN 1969, 

220. Cf. 2 erpil. 

2. (AN ap. A; Aq). "Erbilla, formón" Aq 831. "Formón, instrumento de carpintería" A. 

- ERBIL-ALPER. Instrumento de labranza, rodillo para aplanar la tierra. v. alper. Maisu Anbrusi ta semea, 

erbil-alper baten gañean eserita. 'Rouleau'. Or Mi 6. 

- ERBIL-JOKI. "Los hoyos se tapan con un apero llamado arbil o arbilyokia (AN-5vill)" Caro CEEN 1969, 220. 

erbildu. "Pulverizar con el mazo de madera llamado erbil los terrones del campo" Asp Leiz. Cf. 2 erpildu. 

erbindola (H (det.)), erbindolia (det.). "Erbindola (L), syn. erbikumea" H. En el ej. que citamos parece designar 

el 'armiño', o más exactamente su piel. Hürra hun da jateko, / Erbindolia hütxako. / Etxe huntako Etxeko 

Jauna / Zaldiz elizalako. 'L'hermine'. Igela 160. 

erbinude (-iñ- V-oroz, G, AN-gip; -iñ- Lar, Añ y Dv; H (+ -iñ-)), erbiunide (B), erbiñure (G-to; -ra G-azp), 

erbiñui (G-to), ermiunide (AN-5vill), erbindura (G-azp (+ -e)), ergaiñude (G; Añ), ergiñudi (AN-egüés-ilzarbolza), 

erginurde (G-nav), ergonide (AN-gip; -gu- AN-egüés-ilzarb-olza), ergoneri (AN-larr; -ei G-to-nav), 

ergunedia (det. Lcc), ergunere (AN-ulz; -era, -eri G-nav; -iri AN-araq). Ref.: Bon-Ond 143; A (erbi-unide, 

erbiñude, ergonei, erguniri, ergaiñude); A DBols (ergonide); Izeta BHizt 572; Iz To (erbiñuiya), Als (erguneri, 

ergunera), IzG 203; Ond Bac (erginurde); SHLV II 530. Comadreja. "Erbiunidiak atsiki egin zion" Izeta 

BHizt. "Bei batek in digu txekorra, eta karreteran kusi giñuen ergunere bat; nik biño gerriek biguiñago zituen" 

(AN-ulz). Cf. VocNav s.v. erbiunia. v. andereder, mustela, satandera, armindderi, ergusari. Tr. 

Documentado en textos meridionales (no vizcaínos), sobre todo en la forma erbiñude. Sansa erdinuriz (1200). 

Arzam 215. Eta lurrean mugitzen diradenetatik oiek ere loitzat edukiko dirade: erbiñudea eta sagua. Ur Lev 

11, 29 (Ol erbiñude; Dv anjerejer, Ker ogigaztae, Bibl sator). Abere basati edo lar-abreak dira Katamotza, [...] 

Erbiñurea [...]. Izt C 191. Irten zait neskame zipotz eta prestu-ez ura, bere erbi-iñudearen lepo luze arrekin. Zab 

Gabon 69. --Aizak, ara, or ziatorrek erbi bat, erbiñudea. --Zeiñ. --Zabaletako andre zarra. A G 262. Ergoneriak 

alkarrekin burrukan garrasika badabiltza, bolada luzean legorra edo gainerakoan ekaitz aundia izango da (ANlarr). 

A EY IV 213. Esaiok, ez didala axolik arengatik eta aren erbiñude-ezpainengatik, ezta ire aragia estaltzen 

dun zatar zarrarengatik. Or Mi 56. Ollo gazteari ollanda ta Zuberoan erbiñudeari urdanda ta Naparroako 

Donibane-Garazi ingurutan emagal... Etxde AlosT 45. 

Etim. De *erdi-unide, con disimilación, litm. 'nodriza de parto', es decir, 'comadre, partera' (cf. cast. 

comadreja). 

erbiño, erbino (h- SP, Dv (S)). Dim. de erbi. "Erbikume, herbino, levraut" Dv. 

erbiota. "(V-m), árgoma, ajonc" A. 

erbiratu. Salir a cazar liebres. Zu nahiz batu / eta minzatu, / hora nol' erbiratzean, / bazterrez bazter, / 


mende.


bethiere laster / ari naiz zure hatzean. O Po 13. 

erbitalari (V-gip). "Cazador de liebres. Baziran erbittalarixak, zidarrezko perdigoiakin illdako erbixak, arro 

asko ekartzen zittuenak" Etxba Eib. "Erbitxalarixak batzen diran lekura" Ib. s.v. erbi-tanto. "Aintxiñan eibartar 

erbittalarixak ibiltzen zien hemendik zihar" Elexp Berg. 

erbitto. Dim. de erbi. v. erbitxo. Erbitto bat: beharri xut, buztan labur, / ausik, itzul beha, jauzi... bethi 

beldur. Ox 87. 

erbitxo. Dim. de erbi. v. erbitto. Orain zertan ago or, / erbitxoa, geldi, / orren mutill ariña / aizen ezkeroz 

i. It Fab 88. 

erbora. "Lebrel (R), [...] (de erbi-ora)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. 

erbukezta. "Embrión", "engendro" Lar. "Embrión [de la semilla]" Lcq 31. 

herburu. v. herriburu. 

erburuko. v. erpuruko. 

erdai. v. 1 ardai. 

erdail. "(V-ger), fisura o hueco profundo entre montes y peñascos" A. "Quebrada (V-ger)" A Apend. 

erdain. v. erdein. 

erdainatu (O-SP 228, SP, Dv, H, A). "Erdaiñatzea, rogner ou accourcir un bois" O-SP. "Recortar, cercenar 

(O ms)" A. Cf. erdaindu. Enuen bada sinetsi nai ixtori eder ura erdaiñatua ta andeatua zitakenik (Quijote 

IX). "Manca y estropeada". Or RIEV 1929, 6. 

erdainatu. v. erdeinatu. 

erdaindu. Circuncidar. (Probablemente relacionado con el erdainatu 'recortar, cercenar' que Azkue cita de 

Oihenart). "Erdaindu, euskera zarrez, muturra moxtu" Or MB 99. Berak erdainduen artean ta gu atzerrietan. 

Ol Gal 2, 9 (Lç zirkonzisionekoetarat). Itunari buruz yagon bear duzutena: zutetako arrak oro erdaintzea. Ol 

Gen 17, 10 (Dv ingurebaki, Bibl ebakitu). Erdaindu etzazu ausarkeri ta gezur guzitik nere azal eta barrenak, 

nere ezpaiñak. "Circumcide". Or Aitork 304. Zortzigarren egunean, umea erdaintzera joan ziran. Ker Lc 1, 59 

(IBk, IBe erdaintzera; Lç zirkonziditzera). 

erdaingabe. Incircunciso. Erdaingabea, berriz, buztan-mokoa ebakia ez zaion arra. Ol Gen 17, 14. 

erdainketa. Circuncisión. v. erdainkuntza. Bertzalde egun dugu Jesus sortu berriaren erdainketa eguna. 

Egunaria 1-1-1958 (ap. DRA). 

erdainkuntza. Circuncisión. v. erdainketa. Israel aur guzieri erdainkuntza ori egitea agindu zun Mois-ek. 

Or BM 99. Iriko atean biltzen ziran ar guziek erdainkuntza yasan zuten. Ol Gen 34, 24. Ondoren erdainkuntzaz 

zigilaturiko elkargoa egin zuen harekin. IBk Act 7, 8 (Lç, TB, He zirkonzisione, Dv ingurephaitza). 

erdaitz. v. endaitz. 

erdal (c. sg. A), erdel. 

Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en textos meridionales. Erdal es con mucho la var. más 

extendida; hallamos erdel en Arrese Beitia (alternando con erdal), Orixe (Tormes 121), Kirikiño, Enbeita, 

Lizardi, Oskillaso (Kurl 116) e Ibiñagabeitia (Virgil 22). En DFrec hay 61 ejs. de erdal y 2 de erdel, todos ellos 

meridionales. 1. (F. pref. de erdara). Cf. euskal. Beste erdal berba asko. JJMg BasEsc VI. Amai edaten gero 

ikustea / Umeak erdal titia. AB AmaE 424. Semearen erdal soñekoak begiratu. Ag G 116. Aren aurrian ezeben 


mende. 

1027


bein be erdel-antzeko itzik esaten. Kk Ab II 171. Euskel ala erdel-egunkari. Ldi IL 97. Erdel-izena. Enb 200. 

Anasagasti, erdal idazle. Gand Elorri 18. Olantxe diño erdal esaera batek. Erkiag BatB 138. Erdal dantza au 

sartzen ari zaigula. MAtx Gazt 64. Erdel giroan itota azi ta ezi. Ibiñ Virgil 22. Premiazkoa dugu erdal-euskal 

hiztegi bat. MEIG I 96. Ezin atera bere gaiak gaurkoek bezain huts, garbi eta aratz, batere, ustez behintzat, 

erdal kutsurik eta gandurik ere gabe. MIH 251. 

(Precediendo a un verbo). Naiko lan bait-zizun gizagaixo erdal-kutsatuak euskera aaztu maite-berriaren 

biurri ezigaitzak menderatu eziñez. Ldi IL 10. 

(Desde el punto de vista de otra lengua diferente del vasco). BBC-n eginahalak egiten dituzte honelako 

erdal hitzak baztertzeko. MIH 188 (se refiere a anglicismos en galés). 

2. (Sust.). "Erdela, habla extraña al país. Sinónimo de erderia. Euskala, erdela beste da ederra" Etxba Eib. 

"Erdala, var. de erdela" Ib. 

- ERDAL HERRI (-lerri c. ap. A; H), ERDARERRI (R-uzt ap. A). País (pueblo, tierra) no vasco (no vascohablante). 

Beren estudi guziak erdal-errien batean egin ezkero. Mb IArg I 53. Giputzkoa ta Bizkai guztiko 

bazter guztietan ibilli nekatuten buruba, erdal-errijetan baño geijago. Mg CO 293. Erdel erritik sartu jakin bai, 

/ Suge bat zorigaiztuan. AB AmaE 32. Baiña ioan zan erdal-errira, erdal-errikoa zan da, ta geiago aren barririk 

euskaldunen artean etzan iakiñ. Ag AL 110. Euskalerrian ori gertatzen bazaik, erdalerrietan zer izango da izaz? 

Ag G 328. Erdalerrian erderaz, euskalerrian euskeraz. A Ardi 81. Erdel-erriko santuak martirtiak izan dirala 

geienak. Kk Ab II 181. Naparroako erdal-errian. Or Eus 184n. Ez zigun besterik erakutsi Arestik bere erdal 

herritik, Euskal herriaren eremuetan aurkitzen den Erdal herri horretarik. MEIG V 135. 

- ERDAL-GAITZ, ERDAL-GAIZTO. "Erdalgaitz, jerigonza de otras lenguas" A DBols. "Erdélgaisto eiñ, hablar 

mal castellano" Iz ArOñ. Ez dut ikusten zergatik hartu behar duen euskarak erdal gaiztoaren kutsurik. MIH 

378. Mondragoeko Juantxo delako batek erdal gaiztoz egin edo kantatu zituen bertsoak aurkitu ditugu. MEIG I 

223. 

erdalari, erdelari (V-ger ap. A Apend). Que no habla vasco. v. erdaldun. 

erdalde. Tierra no vasca (no vasco-hablante). v. ERDAL-HERRI. Zertako polkak / menditar gaztien 

artian? / Erdaldetik datoz / oitura garbien kaltian. MAtx Gazt 64. 

erdaldun (gral.; SP (sin trad.), Lar, Añ, Dv, H), erdeldun (V-gip; Añ), erde(r)aldun (V-gip), elderdun (A Morf 

31d). Ref.: A; Bon-Ond 155; Iz Ulz, ArOñ, Als (erdealdun); Etxba Eib (erdaldun, erdeldun); Elexp Berg. Que 

no habla vasco. v. erdaradun, erdaratar; cf. euskaldun. Tr. Documentado en textos meridionales y 

septentrionales no suletinos. La forma erdeldun se encuentra por primera vez en Arrese Beitia (que emplea tbn. 

erdaldun) y la emplean algunos autores meridionales del siglo XX. En DFrec hay 36 ejs., uno de ellos sept., de 

erdaldun y 4 de erdeldun. 

Garcia Ezdalduna [sic] (1276). Arzam 215. Garcia Erdalduna (1300). Ib. 215. Geiago entzunen tu 

diferente mihiak / bere eta erdaldunen zenbat diren guztiak. EZ Man I 135. Baderitzat gezurtatzen dituzula 

erdaldunen ta euskaldunen usteketa txarrak. Lar, carta a Mb 277. Jakin daijen gaztelau ta erdaldun guztiak, 

zelangua dan gure euskeria. Mg PAb 182. Erdaldun jakitunak. VMg IX. Erdaldun mingain latz arroak. Izt C 8. 

Itxi daiguzan erdaldunentzat, erdaldun diran kontuak. AB AmaE 16. Lauburu dogu euskeldun utsa / Erdeldun 

dira bestiak. Ib. 38. Huna non agertzen den erdaldun yendea / Ibaika yausten. Laph 201. Nonbaitik ethorriak, 

osoki erdaldunak. Arb Igand 24. Beruna. Erdaldunen plomo. Ag Kr 103n. Ona da erdera jakittea erdaldunakaz 

berba egitteko. Echta Jos 347. Burgosko erdaldun naiz. A Ardi 81. Maisu erdaldun ugerrok. Enb 63. Batzarkide 

erdeldunek ziotenez. Ldi IL 94. Fraile erdeldunekin. Osk Kurl 123. Ni bakarrik nintzan euskalduna: naparerdeldunak, 

kazereñoak, gallegoak eta orrelakoak nituan. Salav 67. Gaur ere nahiago dut, erdaldun jakintsun 

bat baino, euskaldun ezjakin bat naizen. Xa Odol 27. Ez ote duzue zeurok ere horrelako inoiz euskaldun 

izanikako erdaldun hutsik topatu? MIH 400. Elizgizon erdaldun edo erdalzaleak. MEIG VI 54. 

v. tbn. Hb Esk 152. JE Bur 91. Erdeldun: Kk Ab I 98. Enb 45. NEtx Nola 8. 

(Desde el punto de vista de otra lengua diferente del vasco). [Irlandan], emen bezela, gertatu izan da, 

baserritarrak len-bait-len ingelestu nai-izatea. Ta zenbat eta ingelesago (zenbat eta erdaldunago) ordun ta 

likitsago. Ldi IL 69. Baiña, berbak adierazoten dabena ni ezagutu ez dagit, berba egiten daustanarentzat 

erdaldun izango naz, eta berba egiten daustana niretzat erdaldun izango da. "Barbarus". Ker 1 Cor 14, 11 (Ol 

erdaldun; Dv arrotz). Erdaldunak ere galesezko elizara joaten baitira. MIH 196. 

erdaldundu, erdeldundu. Convertir(se) en erdaldun. Euren sermoe ta berbakuntzeetan erakusten ditubee 

esakune erdaldundubak. JJMg BasEsc VII. Gaztelarrak ez dagiguen erdaldundu. AB AmaE 469. [Euzkiak] 

euzko-semiak / Erdeldundurik aman igesi / Zekusanian. Enb 46. Guk eztiogu utziko [egunkariari] zearo 

erdelduntzen. Ldi IL 31. Baldin ez bazerauku erdalduntzen plaza, / salbaturen garela badut esperantza. Xa Odol 

284. Bilbo erdaldunduan. MEIG V 135. En DFrec hay 3 ejs. de erdaldun. 


mende. 

1028


(Desde el punto de vista de otras lenguas diferentes del vasco). Glamorganshire-ko herri larriak, aitzitik, ia 

zeharo erdaldunduak daude. MIH 184. 

erdaldunperatu. Caer bajo el dominio de los no vascos. Hemen ere, gure eskuara ari du frantsesak 

ithotzen eta gure gida guzia ari da erdaldunperatzen. Herr 2-2-1961, 1. 

erdalduntze. Acción, hecho de hacerse erdaldun. Lizarra aldean, esaterako, orduan burutzen da segur 

aski lehendik zetorren erdalduntzea. In MEIG VI 35. Ez zela atertu hain oinarrizko dugun Bilboren erdalduntzea 

aldi horretan barrena. MEIG VI 54. 

erdalera. Barbarismo, extranjerismo (desde el punto de vista del vasco). Aldi untako euskel idazle geienen 

gaitz makurrena erdalera dugu. FIr 155. 

erdaliri, erdeliri. "Colonia, población, erdaliria, erdaruria" Lar. Eta handik Filipeserat, zein baita 

Mazedoniako aldiri huntako lehen hiria, erdaliri romanoa. TB Act 16, 12 (Ol erdeliri; Lç, He, Dv, IBk, IBe 

kolonia). Sakramentu-ko erdaliriaren ertsitze eta errendatzean. Izt C 490. 

erdalkeria, erdelkeria. Barbarismo, extranjerismo (desde el punto de vista del vasco). Orregatik entzuten 

dira, apaizen aotik, egundaño entzun bear ezlitzezkean naste, mordollo ta erdalkeri negargarriak. RIEV 1907, 

436. Erdera asi da "gitarra"... joten, / Erdalkeria dantza nastuan. Enb 46 (57 erdelkeria). Emakumiak / 

arrokerizko / erdalkeriaz / loitu daun Euzkal-Erria / Euzkereagaz / garbitu eta / zoriontzeko / biar da 

emakumia! Ib. 142. Bidasoz bestetik ontzat jotzen duten erdelkeria. Etxde JJ 272 (nota a zeren tüdan en 

Etxahun). Erdalkeriaz yako / kutsutu erraia. Atutxa Mugarra 66. Erdalkeriaren ihesi ote genbiltzan ala 

erdalkeriaren bila? MIH 84. Uste du Umandik erdalkeriak bera gutxiago kutsatu duela Axular [...] baino. Ib. 

85. En DFrec hay un ej., septentrional, de erdarakeri. 

erdalots. 1. "(Corruption de erlarotsa (erle-aro-otsa)). Bruit, bourdonnement intense que font les abeilles dans 

le temps qu'elles essaiment" H. 

2. "Erdalots, harrabots gaitza" Alth in Lander RIEV 1911. 

erdaltsu. Que habla (mucho) en lengua diferente de la vasca. v. erdaltzale. [Tolosa], egungo uri ketsu, 

erdaltsu, dirutsu ori. A Ardi VI. 

erdaltzain, erdeltzain. (Empleado con el significado de 'académico de la Real Academia Española'). 

[Euskera] euskotarrak VII-gr. mendean sortutako izkera nabarmena dala, nola esan zezakean Traggia-k. Ori 

erdeltzain batek esatea ere.... PMuj Y 1934, 164. 

erdaltzaindi, erdeltzaindi. Academia de una lengua diferente del vasco. Cf. euskaltzaindi. Diccionario de 

la Lengua Española. Erdeltzaindiak 1925-ean argitaratu zun iztegia. PMuj Y 1934, 163. Erdal normak ez ditu 

Euskaltzaindiak ematen Erdaltzaindi batek edo bestek baizik. MIH 114. 

erdaltzale, erdeltzale (AG 975). Aficionado al erdara o a los 'erderismos'. v. erdarazale. Bizkattarr ona 

bazara, ta ez erdeltzalia, bai euzkeltzalia, abegi zabala emongo dautsozu ingurti oneri. AG 1019. Gauza guzien 

tegia, edo gaurko eguneko erdalzaleak esango luketen bezela, zentralizazioa. Urruz Ezale 1899, 12b. Euzkeraz 

ari dan erdalzaleak, bear dituan euzkerazko itzak billatzen nekea eta eragozpena izaten dulako, errezenera 

jotzen du. Ayerb EEs 1914, 230. Andra erdeltzalen bat / Badaukazu, gixona, / Ta nai botso umiai / Jarri erdelixena. 

Enb 200. Baña biotzez euskera itxita / erdera maitatzen gabiz, / olango euskaldun erdelzalia / obe zan jaio 

ez balitz. BEnb NereA 87. Euskaldun erdalzale, / nun dek ik biotza, / orrela baztartzeko / amaren izkuntza? NEtx 

LBB 322. Har dezagun, adibidez, Leizarraga erdaltzale amorratua. MEIG VI 180. 

erdaltzalekeria. Afición al erdara. v. erdaltzaletasun. Erdalzalekeriak bultzaka bultzaka atzeratu du 

beraz gure euzkera gajoa. Ayerb EEs 1914, 230. 

erdaltzaletasun, erdeltzaletasun. Afición al erdara. Erdeltzaletasuna / Jaurti bein ta betiko, / Ta asmo 

sendo bat artu / Euzkeraz eiteko. Enb 200. Milla akiakula sumatzen ditugu egitezko erdeltzaletasun ori 

bidezkotzeko. Ldi IL 62. Erdel zaletasunak artu du indarra. Basarri 178. 


mende. 

1029


erdaltzaletu. Convertir(se) en erdaltzale. Baidakit emen argittaratuten diran ixen euskeraztubok euskeldun 

gitxiren artian aurkittuko dabela arrera ona, erdeltzaletuta dagozalako geienak. AG 983s. Erdalzaletua dago 

aberastu zan ezkerokoan. Urruz Zer 100. Diruaren urrengo euskaldunak erdalzaletuteko indarrik geien odolak 

euki daroa. A Ezale 1897, 353a. v. tbn. Ezale 1899, 250a. Zezenketak, gizonak zezendu ta euskaldunak 

erdalzaletuten dabezan ikuskizun lotsagarri au [...]. A Txirrist 118. Orain gere erria alde guzietatik erdel-zaletu 

dalako. EEs 1917, 85. 

erdamu. "(V-oroz), mal gusto del tocino rancio" A. 

1 erdara (G, AN, L, BN, R, S; Lcc, SP, Lar, Añ, Dv, H), erdera (V, G, AN, L, BN; Lar, Añ, Dv, H), erdeera. 

Ref.: A (erdara, erdera); Bon-Ond 155; ContR 505; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 73. 

Tr. Excepto en suletino, se documenta en todas las épocas y dialectos. Erdara se encuentra en los dialectos 

orientales y en varios autores guipuzcoanos hasta el siglo XX (más adelante sólo la hallamos en Txirrita). La 

forma erdera es general en vizcaíno de todas las épocas y en guipuzcoano desde mediados del s. XIX. Hay 

erdeera en Lazarraga, fray Bartolomé (Ic I IX) y J.J. Mogel (BasEsc VII). En DFrec hay 213 ejs. de erdara y 85 

de erdera. 

1. Lengua distinta de la vasca. A menudo se refiere al castellano (al Sur) y al francés (al Norte). Señalan 

Duvoisin y Azkue que también al Norte se emplea en particular para el castellano: "Y así se encuentra al menos 

en Etcheberri de Sara". "Romance" Lcc. Cf. euskara. Miguel Erdara (1300). Arzam 215 (cf. Ech 58r.: "Para 

que se guardasen dél, lo llamé herdeera, que quiere decir 'extranjero' como verdaderamente lo era entonces para 

mí"). 

Iongoikoak nahi luen, Iaun Prelata, eskara / Ziñakien, nola hebreu, greka, latin, erdara. EZ Man I 6. Baldin 

egin baliz euskaraz hanbat liburu, nola egin baita latinez, franzeses [sic] edo bertze erdaraz eta hitzkuntzaz. Ax 

19 (V 10). Lauda zaitzatela kantoin, komarka, jende, hitzkuntza eta erdara guziek. SP Imit IV 17, 5. Zeren 

erdarak edo gaztelaniak, mintzaira molde hau hartu baitu Arabiatik. ES 134s. Erdara dakienen batek zer dion 

esain dizu. Mb JBDev 7. Erdararekin euskera ez aide ta ez bernaje da. Cb EBO 33. Trebeago zela hebreuko 

erdaran. Lg II 85. Eskaldunek hemen ikhusiren dituzte bere erdararen garbitasun guzian. In Lg I III. Baserritar 

ta beste nekezale erdera bagakuetatik euskeria ondo baño obeto ikasteko. Mg PAb 187. Lau izen bakar oetatik 

dakite Euskaldunak, ardia, beia, beorra, edo zerria dan ume eske dagoena, erdarak bezala esan bagetanik. Izt C 

168. Prantzes erdera. Urruz Urz 47 (33 erdara). Ergelkeriari datxeko thema, eta ihesi joan behar orde, listorburrunba 

horiek darraizku bethi, erdara dariotela. Arb Igand 21. Irakurgaitxu oneitan aurkituko dozuzan 

erderatiko itz ugarijak. Kk Ab I 4. Erdera ikasi dutelako. Ldi IL 53. Beste erdera batean, esaterako inglesean. 

Mde Pr 197. Bearnesa ere erdera baita eta euskararen mugaidea. MIH 346. 

v. tbn. (para textos anteriores a 1900) Ch pról. Brtc 7. VMg 89. AA II 119. Legaz III. Hb Esk 112. AB AmaE 

287. Tx B II 53. Erdera: Lar, carta a Mb 279. Ub 3. VMg 89. fB Olg 174. Añ EL 


mende. 

2 8. Zav Fab RIEV 1907, 92. 

Echag 135. Aran SIgn 203. AB AmaE 424. Bv AsL 25. 

Lengua extraña. Zu infernukoetarik zara [...] eta maradizionetan ezagun zara. Zeren hori da ifernuko 

erdara, lengoaia eta hitzkuntza. Ax 260 (V 173). 

(En sent. fig.). Atseginek badute beren erdara. Dv. Mitil zarrak erkin ztei karrikara / eta ikasen tzei gore 

makillen erdara. A Ronc 332. 

2. En lengua distinta a la vasca. v. ERDARAZ. Ez dakit nik euskeraz Aita gurerik, ta eranzungo dot erdera. 

Mg PAb 57. Jangoikuak nai ba, eskribidu ta erdera biurtuta iminiko ditut zuben esplikazinuak. Ib. 174. Zer 

gauza txar dakar-ba, erdera berba egitteak adituten daben tokian? Echta Jos 346. Zelan erdera gogoz berbetan 

etorten direan, geuk legez euskera dakienak. Ib. 347. 

3. erdera (V-ger-m, G-to-bet ap. A). "Según moda extranjera, a la manera de los extraños. Se usa entre 

personas mayores hablando de pañuelos y mantones de mujer y de pantalones de hombres. [...]. Zapiak erdera 

ipiñi (V), poner mantones a la charpa, conforme a la extraña moda. [...]. De esta acepción, que es la obvia y 

natural, ha venido a significar por extensión 'lengua extranjera'" A. Cf. ERDARAZKO (b). 

- AHUNTZ-ERDARA. "(Vc), lenguaje ridículo que consiste en repetir la sílaba cambiando su consonante en p o 

intercalando esta consonante si la sílaba no consta más que de vocal o vocales, p. ej.: lepen-guapa-jepe ripi-dipicupu-lopo 

por "lenguaje ridículo". También en francés existe este modo de hablar, sólo que se usa v en vez de p" 

A. v. ZAPO-ERDARA. Sorgin-solasa du izena olako izketak: [...] Bizkaian auntz-erdera. Arronan sapoerdera. 

A EY I 387. Berak otoitz ortan ikusten bezala zun ezkero, bitxi iduri zaio ikuste ori itzaltzea, askotan 

beintzat: "auntz-erdera dirudi" esaten du. Or QA 170. Hamalauko hau lehenbiziko aldiz ikusi nuenean, miraz 

gelditu nintzen, [...] ahuntz-erdara harrigarriren batean ote zegoelako beldurrez. MIH 255. 

- ERDARA-MORDOILO. Lengua distinta de la vasca (incorrectamente usada, o con mezcla). "Erderamordoillo 

(Vc), jerigonza" A. Ez debe beste erdera mordollozko [kanta] abek ainbat merezi? GavS 6. Ezda 

zure erdera mordolluan bere [ez eban berba egin]. Mg PAb 57. Ekin nitzaion nere erdara mordolloan al-nuben 

modurik oberenean. Izt C 231. Erdara-mordolloen kutsurik txikarrena ere bage. Ib. 220. Erdera mordolloan itz 

egiñaz. Ataño TxanKan 18.


- ERDARAZ (AN-5vill, BN-arb; Lcc; erderaz V-gip, G-azp; erdeaz G-nav). Ref.: Iz ArOñ, Als (erdeaz); Gte 

Erd 73. "Romancear, erdaraz esan" Lcc. "Erdéras samúrrago da eúskeraz báiño" Iz ArOñ. "Kiskun kaskun ari 

da erdaraz (BN-arb), [...] erderaz barballaka ari da (G-azp)" Gte Erd 73. Tr. Documentado desde principios 

del s. XVII, es de uso gral. (excepto en suletino). Erdaras erraten dugunean dio: "líbranos de mal". Ber Doc 

84v. Burlatzen naiz Garibaiez / bai halaber Etxabez, / zeñak mintzatu baitire / erdaraz eskaldunez. I. Claveria in 

EZ Eliç XVIII. Euskaldun guziek ez dakigu erdaraz. Monho 587. [Euskara] atsotu dek (eztek hitz au erderaz 

esango). Lar DT CCIV. Erdaraz ikasten dute. Cb EBO 18. Orain niri jagot imintia erderaz zuben irakatsija. Mg 

PAb 181. Laugarren fruktua da erdaraz benignidadea deritzana. AA I 614. Argatik deituten deutse erderaz 

txarritxua. "Le llaman en castellano cochinilla". Ur Dial 19 (It erderaz; Dv espainolez, Ip españulez). Geroztik 

arren ez othe gare bakhan beizik erdaraz mintzatu behar? Arb Igand 20. Erdalerrian erderaz, euskalerrian 

euskeraz. A Ardi 81. Oixe daukozue ba, erderaz ipiñi dautzezuez ingitxuak eskakixunaz, eta Erregiek aintzat artu 

bez. Kk Ab II 36. Gaitza gaitz da euskaraz erdaraz bezala. Etcham 104. Aitatu zun norbaitek erderaz ta 

euskaldunen itsusiz ta kaltez idazten duan, eusko gazte bat. Ldi IL 49. Ez ekian euskeraz, Naparruan euskera 

galduta dagoan erri bateko semea zalako; erderaz idatzi ebazan bere liburuak. Alzola Atalak 106. Eskuaraz eta 

erdaraz idazle et mintzatzale xoragarria zelarik. Ardoy SFran 21.Guraso euskaldun asko ikusten / ditut erderaz 

etxian. Uzt Sas 291. 

v. tbn. (para textos anteriores a 1900) ES 90. CatB 5. CatLuz 1. Izt C 475. Gy 212. Hb Esk 166. ChantP 92. 

Legaz III. Urruz Urz 32. Erderaz: Mb IArg I 54. Añ CatAN 1. Gamiz 203. Izt C 196. CatLlo 1. CatBus 31. Aran 

SIgn 201. AB AmaE 5. Sor AuOst 76. Urruz Urz 50. Ag AL 141. Itz Azald 209. 

(Desde el punto de vista de una lengua diferente del vasco). [Leibniz-ek] ia idatzi zuen guztia "erdaraz" 

idatzi zuen: aspaldidanik zetorren latinaz. MEIG VI 57. 

- ERDARAZKO (Dv). (Adnom. de erdaraz). a) "Erderazko (AN-egüés-olza), erdarazko (AN-ilzarb), espagnol 

(chose)" Bon-Ond 155. Erdeeraazko ipui batek. Lazarraga (B) 1151rb. Erdarazko ta euskarazko naspilla 

moldakaitz eta nazkagarri bat. Cb EBO 18. Erdarásko errefrának ere dió [...]. LE Urt ms. 64v (ed. 1846, 182 

erderazko). Euskaraz garbiro esan ditezkean gauzak erdarazko itzakin esatetik. AA I 539. Izen oetan badira 

zenbait, erdarazkoak diralako ustean dabiltzanak. Izt C 40. Eta bertzalde, erran dugun bezala, gure Eskuararen 

galtzeko liretezke erdarazko solas soberanioak. Arb Igand 21. Osagille jauna, eztot uste izan erderazkoa 

ziñeanik, izatez Mundakarra izan ezkero. Echta Jos 346. "Bestia" deitzen badiozu, eta berak erderazkotzat artzen 

badizu.... Urruz Urz 100. Bere etxekoetarik dauzkan elheen izkiriatzeko tirria jin lakioke, eman lezokete behar 

orduan; ikusiz, gogoan har bailezake zer begitarte duten erdarazkoek. JE Bur 179. Erderazko itzulpenean. Ldi 

IL 56. Izan leike iñoiz edo bein bi testuak, euskerazkoa ta erderazkoa, bat ez etortzea. Vill in Gand Elorri 18. 

Erderazko joskera ikusten da lenagoko idazlien artean. Ker in Alzola Atalak 128. 

v. tbn. (para textos anteriores a 1900) Hb Esk 166. Legaz III. Erderazko: AB AmaE 31. A In Azc PB 17. 

b) De estilo foráneo. "Erderazko kaltzak (V-m, G-to-bet), pantalones a la moderna, de botonadura vertical. 

Euskerazko prakak, pantalones de botonadora horizontal" A. Erantzita erderazko / Usaindun jantzia, / Salbau 

daigun euskaldun / Legien ontzia. AB AmaE 179. Erlojua kate andiarekiñ, gerriko sedazkua, [...], erdarazko 

galtzak. Urruz Urz 32. 

- ZAPO-ERDARA (G-azp; zapa-e. V-gip). "Sapo-erdera, jerigonza. Julio Caro en Los Vascos 499 y 450" Garate 

7. a Cont BAP 1957, 52. "Zapa-erderia, el castellano especial que no se entendía" Iz UrrAnz. "Zapo erdera egiten 

du (G-azp), [...], neketan ari da erdaraz (AN-5vill)" Gte Erd 73. 

Etim. Formado con el suf. adverbial -(k)ara: sería, pues, al igual que euskara, originariamente un adverbio, 

como latine, romanice o vasconice. Probablemente tenga razón Tovar (BAP 1954, 141ss.) al considerarlo como 

un derivado de erdi, algo así como '(hablar) a medias'. 

2 erdara. "Position de quelqu'un qui est étendu de tout son long sur le dos. Erdara lo egitea, dormir étendu sur 

le dos" H. v. errara. 

erdaradun. (El) que habla o emplea una lengua distinta de la vasca. v. erdaldun. Erdaradun eremuetan 

lehenago bazeramaten holako ikusgarrietarik. GH 1922, 365. Erdaradun egunkari batek ziona. Ib. 365. 

erdarakada, erderakada (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Barbarismo (empleado al hablar o escribir en 

vasco). Berak erakutsiriko erderakada bat edo beste euskerazkotuta agertutea ona izango da. A in Azc PB 

17. Erderakada zakar au ["auskalo"] gure basetxetaraño sartuta dago. Ag G 247n. Euskera ilten daben 

erderakadak erraz aldenduko dabez. LEItz 118. Ostantzean or dituzu [ipuin auek] erderakada ta guzti. SM Zirik 

8. Aisa jartzen gara horratik horrelako erdarakadetara. MIH 254. Gauza jakina da beste erdara batetikako 

erdarakadek ez gaituztela asko mintzen. MEIG II 128. En DFrec hay 2 ejs. de erdarakada. 

erdaralpen, erderalpen. Traducción (del vasco) a otra lengua. Izerdi politak boteaz, alegia, egin nun nere 

erderalpen ori. Ldi IL 32. Ta olerkiok enituke emango euskera utsez, alboan zeñek-bere erderalpena luteke. Ib. 


mende. 

1031


33. 

erdarantzdun. "Barbarismo. Euskeraz esan laikezen gauzetan itz erderantzdunak sartzia, ez da ondo" Etxba 

Eib. 

erdaratar. Que no habla vasco. v. erdaldun. Erdaratar horiek gure bilhura guzietan dathozi, erdi frantses 

eta erdi gaskoin. Arb Igand 21. 

erdaratu, erderatu (Añ), erderaldu. Traducir (del vasco) a otra lengua. Orra emen eskribidu ta erderatuta, 

zubek irakatsi deustazuzan berba edo izenen azterren edo esplikazinuak. Mg PAb 182. v. tbn. VMg 13 

(erderatu). Schmitt aba beneditarraren idaztia erderalduta. GMant LEItz 59. Arabi-izkuntza itzetik ortzera 

erderatzen zuela (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7. Orain, azal eder honekin eta hain apainkiro erdaraturik, zabal 

genezake erdaldunen artean euskal lirikaren erakusgarri hau. MIH 177. En DFrec hay 2 ejs. de erdaratu y 2 de 

erderatu. 

erdaratzaile. Traductor (del vasco) a otra lengua. Komeni litzaiekela, [...], euskaraz zerbait jakitea edo, 

gutxieneko kontuan, euskarazkoen erdaratzaileak aldamenean edukitzea. MEIG VI 74. 

erdarazale, erderazale. Aficionado al erdara. v. erdaltzale. Jakingo dabez euskeriagaz / Genduzan 

eskubidiak / Erderazale giñalako egin / Galdu zirala guztiak (1879). JFlor. Izkuntza zer dela iduri ote zaio 

erderazale gizagaxo orri? Or LEItz 32. Ea neskatxa erderazaleak zirikatzen dituzun. Gogor gero! Lab EEguna 

97. 

erdarerri. v. ERDAL-HERRI. 

erdareztatu. Llenar de barbarismos (el vascuence). Beharbada nor edo nor ariko da seme-alaberi hoin 

eder daukan eskuara erdareztatu hura buruan sartu beharrez. Lf GH 1923, 186. 

erdasomorra (det.). "Capigorrista, capigorrón" Lar. 

herde (G-nav, AN-sept-egüés-olza, B, L-sar-ain, BN-baig, Ae, Sal; Lar, H (+ erde)). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 

230; A; Echaide Nav 170; Iz Ulz. Baba. v. elder, lerde. Osaba, emazu kontu! Herdea darizu kokotsa 

behera! Elzb PAd 54. 

erdei. v. 1 erdi (2). 

erdein, erdain. Desprecio. v. erdeinu. Galdetu zion Seberiñori erdain eta desprezio askorekin. Osk Kurl 

214. 

- ERDEIN IZAN. Ser desagradable. Egonarriz piska baten adittu bazieist, erdein ixango elitxakixun zerbait 

entzungo zenduke. "Cosa che non ti spiacerà". Otx 57. 

erdeinabera. "Délicat, facile à se dégoûter. Syn. nardabera" H. 

erdeinagarri (Dv, H, A (-iñ-)). Despreciable, repugnante. "Erdeinagarritzat eman zuten, on le livra en 

dérision, ou comme objet de mépris" Dv. "1.º enojoso (O ms.). 2.º despreciable (Dv)" A. Sokarraria, xotila 

bada, da gozogarri, toldea bada, erdeinagarri. "Dégoûtant". O Pr 408. Lurreko atsegin labur eta erdeinagarrien 

orde, zeruko gozo betheen erdian. Dv LEd 259. 

erdeinari (Dv, A (-iñ-)). "Celui qui a l'habitude de mépriser" Dv. "Despreciador, denigrante, el que tiene el 

hábito de despreciar" A. Ergelkeria bat dena --esan zion Gastonek erdeiñari-- horlako ipuin batean sinestea 

da. Mde Pr 178. 

erdeinatu (SP, H, A (-iñ-)), erdainatu. Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII; hay algunos 

ejs. meridionales recientes. La forma más usada, incluso en el s. XX, es erdeinatu; erdainatu en SP (Imit III 12), 

probablemente sea errata del editor. 1. (Intrans. con complemento vbal. en caso instrumental). Asquearse. 

"Abhorrer, higointzea, fastidire" SP. "Se dégoûter" H. "Disgustar, enojar (O ms.)" A. Cf. O-SP 228: 

"Erdeiñatzea, fastidier [sic]". Non ezin bere plazerez ezin goza baititezke kiratsturaz erdainatu gabe. SP Imit 


mende. 

1032


III 12, 3. Nardatzen gara eta erdeinatzen hari ukitzen zaizkon eta haren diren guziez. SP Phil 30 (He 29 

erdeñatzen ditugu). 

2. (Dv, H, A (-iñ-)). (Trans.). Despreciar; aborrecer. "Guziez erdenatuak [sic] dire (He), ils sont méprisés de 

tous; fâcher (Bardos)" Dv. Desgustatzen gaituzte eta erdeñatzen ditugu hari datzeizkon gauza guziak. He Phil 

29. Nork bere buruaren ongi ezagutzea eta erdeinatzea, hori da jakitate guzietarik handiena. Dv Imit III (ap. 

DRA). Munduko ezdeuskeria guziak erdeina. Leon Imit I 1, tít. Eta orai auzo xahar horiek erdeinatuz, ihes doa 

yendea auzo berri edo Ensanche hortarat. Zub 89. [Etxeparek] ez du den gutienik emaztea erdainatzen. Lf ELit 

104. Erdainatzen ditu orain aztertzen ohi zituen asmalari sakonen lanegin eta iritzi ezberdin guziak. Mde Pr 

372. Oraindik agrada zitzaion orduan emakumearen gorputza, ez zituen haren gogoa eta bihotza baizik 

erdeinatzen. Mde HaurB 34. Euskaldun karlisten istori guzia iraindu, erdeiñatu eta ostikopetu egiten dezute. Alt 

LB 70. Munduko ondasunak erdeiñaturik. Or Aitork 233. Hilek utzi ontasuna, ez beza nehork erdaina. GAlm 

1961, 8 (ap. DRA). Mutil gazteak aurtzaroko gauzak erdeiñatzen dituan bezala. Vill Jaink 26. Txaloak gutxietsiz 

eta erdeinatuz. Zait Plat 109. 

Bainan gaur, Jainkoaren erdeinatu, / aberriaren infernu, / ta neure etsai / Bapo nago. Azurm HitzB 50. 

- EZIN ERDEINATUZKO. "Qu'on ne peut mépriser" Dv. 

erdeinatzaile. "Celui qui méprise" Dv. v. erdeinari. 

erdeinu (Dv, H, A (-iñ-)). Desprecio. "Erdeinutan zaduzkan gauzarik sainduenak" Dv. "1.º disgusto (O ms.). 

2.º desprecio (Dv)" A. Pairatuko dut gibelondo, erdeinu eta mesprezioak. He Phil (ap. H). [Eskale bat] nik 

lehenago nardatuki eta erdeinurekin bazterrera utzi izan dudana. Dv LEd 268. Arpegiz arpegi erdeñu, irain eta 

lotsagabekeri asko esanaz. Eguzk RIEV 1927, 425. [Diru paperak] emaztearen eskuetan ezarririk, erraiten dako 

erdeinuz: "No, altxazkin". Zub 43. Zer huen hik ere nahi / xede gaixto beretan / Apez koroa aipatu / erdainu 

karkailetan? Etcham 53. Erdeinu apur bat doi-doi erakutsiz. Mde HaurB 8. Erdeñu txarra egin eta 

ukalondoarekin bultzatzen zion mutillak. Anab Poli 77. Atsoari sorbalda-gaiñetik erdeiñu ta destaiñazko 

begirakunea egiñaz. Erkiag BatB 141. Beha nola zerabilan edozoin ekai, kartsuki, goraki eta goratik, halako 

erdainu ezazol batekin. Lf in Zait Plat XIII. v. tbn. Ibiñ Virgil 112 (erdeñu). Errukiz eta erdeinuz egoten 

zitzaizkidan begira. MIH 185. 

- ERDEINU EGIN (A). Despreciar. Munduari erdeiñu eginez zerurat lehiatzea. Dv Imit II 26 (ap. DRA). 

Etzion iñoiz ere zaputzik edo erdeñurik egin. Etxde JJ 201. 

- ERDEINU IZAN. (Trans.). "Erdeinu zuen bertzeen errana, il avait en mépris la parole d'autrui" Dv. 

Etim. Préstamo románico; v. FHV 294 y Etim en destaina. 

erdeinuka. "Ez daki mintzatzen erdeinuka baizen, il ne sait parler qu'en termes méprisants" Dv. 

erdeinulari. Despectivo. Osaba ez zen bakarrik espantulari bere alde, bainan erdeinulari bertzeen kontra. 

Larz GH 1959, 85. 

erdel. v. erdal; herdoil. 

erdeldun. v. erdaldun. 

erden. v. 2 eden; ediren. 

erdera. v. 1 erdara. 

erderaldu. v. erdaratu. 

erdesle. v. erdiesle. 

herdetsu (G-nav), herdezu (AN-ulz, B). Ref.: A; Iz Ulz, Als. "Baboso" A. Cf. herde. 

erdetxi. v. erdietsi. 

1 erdi (gral.; Lcc, Volt 71, Deen II 176, Mic 7v, SP, Lar, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). 

Ref.: A; Bon-Ond 152 (sin trad.); Lrq; Holmer ApuntV 20; Iz Ulz 446, ArOñ, LinOñ 177; Etxba Eib; EAEL 187. 

1. (La) mitad, medio. Muchas de las traducciones de los lexicógrafos resultan ambiguas en cuanto a su 


mende. 

1033


correspondencia con nuestras acepciones; de modo convencional consideramos traducciones como (fr.) "demi", 

o (cast.) "mitad, medio", cuando su uso no viene suficientemente aclarado, como correspondientes a esta primera 

acepción. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Con sust. contables, erdi aparece en plural en 

construcciones como (gizonen) erdiak (v. infra ejs. de Leiçarraga, Axular, Hiribarren, Azkue, M. Atxaga...); 

apenas hallamos ejs. en sing. (ume orien erdia en AA II 192, gure asmo ta bulkoen erdia en Zait Plat 72; cf. tbn. 

un ambiguo ondasunen erdia en Lard 420). 

Huna, neure onen erdiak, Iauna. Lç Lc 19, 8. Non hatzen baita denbora batetakotz eta denborétakotz eta 

denboraren erditakotz. "Moitié de temps". Lç Apoc 12, 14. Usteak, alde erdia ustel. RG A 24 (expresión de uso 

frecuente: Usteak, ordea, erdia ustel? MEIG I 242). Armadaren erdia juan dela Indietako flotaren bidera. (c. 

1597). FLV 1993, 453. Illhargiak zuenean / egin bide erdia. EZ Noel 51. Hartzen dugun trabailluaren erdiaz, 

erdiets genezakeiela parabisua. Ax 516 (V 332). Erromako andre prestuen erdiak desohoratuz gero. Ib. 349 

(232). Ori da bihotz osoa, ez biotz puxka, ez biotz erdia. Lar SAgust 13. Ta estiót zaustéla kuartobátes, esta 

kuarto erdibates ere, esta erdiain erdian ére, baizik sar-atrabát. LE Prog 98. Gure armadaren erdia / 

dejaradanik galdürik dügü. Xarlem 645. Begira iñoiz enzun ote dezun meza bataren erdia, eta bestearena beste 

erdia, zeregan esaten dezula bi erdirekin molda diteke osoa. AA II 59. Erdietan zer zerasan berak ere etzakien. 

Dh 142. Legua erdiko bidastian ez da arretzen. Izt C 107. Beldurrak hil zituen erdiak. Hb Egia 74. Ipiñi zituen 

erdi biak bata bestearen aurrean. Ur Gen 15, 10. Engañatuta erabilli nau / urte bat eta erdiyan. Xe 189. "Aldi 

paten zigaluak eldiyak abanillo loiyak, beste eldiyak mixtuak". Alz STFer 129 (lenguaje infantil vel simile). Esan 

didakan erdia eztiat ulertu. A Ardi 18. Giza erdiya ote zeran da / ortaño arrotu al zera? Tx B I 221. Ordu 

erdirik ordu-erdira beste kollarakada bat. Kk Ab II 51. XVIII-garren mendearen lehen erdian. Mde Pr 236. 

Emakumeak, edan ondoren erortzen dira erdiak. MAtx Gazt 79. 

Erregiak eta battekoak, erdiak eta dobliak badabiltza han oiuka. Zub 22 (se refiere a las 'medias' en el juego 

de mus). 

(Precediendo a un sust. plural). Cf. ERDI-PREZIOAN, ERDI-PARTE. "Erdi gauzetarik ezta zale, il n'aime 

pas la moitié des choses. Erdi gauzetan enau aditzen, il ne m'entend pas en la moitié" SP. [Midikuak] 

debekatzen derautza erdi gauzak, apetitu guti utzten dio konplitzera. Ax 306 (V 204). Erdi-etxetan gutienetik, 

dela hirian, dela bazterretan, [...] aurkhitzen da Andre dena Mariaren imajina. Prop 1906, 128. 

(Al decir la hora; precedido de eta (ta, t')). (Y) media. El uso más frecuente es con erdi en plural en caso 

absoluto (t'erdiak); con casos locales se emplea el plural más a menudo al Sur (t'erdietan), pero tbn. en Barbier 

(Sup 45), y el indeterminado al Norte (t'erditan), pero tbn. en EusJok 109 y JAIraz Bizia 92. J. Etchepare emplea 

erdi en singular. El numeral que precede a erdi va normalmente en plural al Norte (zortziak t'erdiak), pero tbn. 

en Ugalde (Iltz 19) y Alzola (Atalak 141), y no determinado al Sur (zortzi t'erdiak), pero tbn. en Lafitte (Murtuts 

47). Zazpiak eta erdiak ondoxean jo du komisarioak etxean. HU Zez 170. Zortzi ta erdiak-aldean. A Ardi 58. 

Jadanik hamekak eta erdiak hurbiltzen ari! Barb Sup 39. Goizeko zortzi t'erdietan. Or Mi 98. Hamekak eta erdia 

baita. JE Ber 102. Hamaika t'erditan. JAIraz Bizia 92. Biak eta erditan jarri ziren mahainean. Herr 26-12-1957, 

2. Bihar zortziak eta erdi artino. JEtchep 96. 

(En textos vizcaínos se encuentra en ocasiones precedido de un sintagma nominal en caso partitivo). Laster 

nastau zan / erririk erdia. Azc PB 258. Atera edo zituen gure adiskideak itzik erdiak. A Ardi 83. Zeugaz 

daruastazu / Biotzik erdia. Enb 205. Mundurik erdiaren jabe. Eguzk GizAuz 25. Eta egunik erdia apaintzeko 

gutxiegi duten señorita fililitai begira. And AUzta 65. 

(En expresiones del tipo lapurrari lapur eta erdi 'al ladrón, ladrón y medio'). Zuhurrari... zuhur eta erdi, 

erraiten ohi den bezala. Barb Sup 156. Zirikalariari, zirikalari t'erdi. SM Zirik 91. Lapurrari, lapur ta erdi. 


(Otras expresiones con eta erdi). Azkenean ezagutua ezin hobeki alfer eta erdi zela urratsik ere egitea. Prop 

1894, 259. Debru bat eta erdi! Ixtil xikinak ez nahi joan! Barb Sup 46. Zer diozue gero Zubietako aztiaz? Egiten 

duten bezenbat zuhur eta erdi othe da? Ib. 82. 

(En el saludo agur t'erdi). Agur, yaunak! / Yaunak, agur; / agur t'erdi. NafEKZ 2. Goraintzi etxenkoei -agian 

osasun hobean daude engoitik? Agur eta erdi. [Utilizado como despedida en una carta]. Mde Pr 62. 

2. (gral.; Mic, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Holmer ApuntV 20. (Con casos locales de 

declinación). En (de, etc.) el medio, la mitad. Tr. De uso gral. Egunaren erdian, o Rege, bidean ikhus 

niezan zerutiko argi bat. Lç Act 26, 13. Aditu eben etozela jente asko deadarrez, zeinzuen erditan etozen Sirena 

ta Silvia. Lazarraga 1153v (v. tbn. -en erditan ib. (B) 1199rb). Jarririk zagoan jakinsien erdian. Bp II 34. Iru 

arrebetatik erdikoa. Cb Eg II 180. Eta sar bertan / iferniaren erdiala. Xarlem 216. Kurutze eregian, lapur biren 

erdian. Añ EL 2 221. Ontasunen herdian / naiz behin bethiko. Balad 232. Irail erdirik eta maiatzera artean. Azc 

PB 73. Ixter erditarainoko tunika bat aski zuketela. JE Ber 73. Mahi luze eder bat erdian. Osk Kurl 126. 

Basoaren erdi ingurura eldu ziranean. Alzola Atalak 38. Gu aiñakorik bada, betor bide-erdira. NEtx LBB 166. 

Horrenbeste arriskuren erdian. MIH 323. 

(En caso absoluto con valor temporal). Cf. ARRATSALDE-ERDI, GOIZ-ERDI, gauerdi, eguerdi. 

Ptolomeoren araura, neguaren erdia hemen. Lç Cal a 3r (se refiere al 15 de Enero). Etorritzen danian / gabaren 

erdiya. Arrantz 100. 


mende. 

1034


(SP). (En caso absoluto con valor local). Centro. Eguiateguy emplea la variante erdei con este significado. 

"Lurraren erdia, le milieu, centre de la terre" SP. "Lurraren erdia gu khausitzen giren tokian da" VocBN. Cf. 

Lar: "Centro, erdiyoa". Delarik Jinkoa batarzünaren erdeia. Egiat 224. Baña jaristen noz ondo daben / Itxaso 

erdi erdia, / Ur biak trilla eginda deutse / Illgo amorru guztia. AB AmaE 62. [Arantzazu] lau probintzien erdi ta 

Aizkorriren altzo. SMitx Aranz 35. Iduritzen zaut / ororen erdi nizala. "El centro de todo". Or Poem 514. Uriko 

tokirik biziena ta ibilpidetsuena, erdi-erdia edo biotza bailitzan. Erkiag Arran 28. Aiek uste zuten Lurra zela 

mundu osoaren erdi ta zilbor. Vill Jaink 125. [...] soluetako / erdi ta bazterrak. And AUzta 125. 

(Alativo con función de participio). Itsasoaren erdira zenian. Tt Onsa 32. Itsasoaren erdira ziranean, 

urratu zuen Jangoikoak milagrozko bidea. Mb IArg I 270. Othuruntzaren erditarat zirenean. Lg II 252. Lebitak 

tabernakuloarekin ibai erdira ziranean. Lard 109. 

(Como primer término de compuestos nominales). "Erdi-sukalde (G-to), cocinas cuyo fogón está en el medio, 

no en un rincón" A. Cf. erdi-kale en G por lo menos, equivalente de erdiko kale, etc. Ezizanak, pobrezak eta 

erdimallak gizonari bere anditasunera [...] iristea galeraztetik urruti. Arr Bearg 21 (ap. DRA). Zuri atsegin 

zaizun erdi-mallako elertia. Ldi IL 109. Bi obo biribil, bat beltza, bat urdin. Ni naiz erdileku. "Yo soy el centro". 

Or Poem 526. Emen Erdi-Amerika ontan igaliak eta eztia aski ditut. Or QA 122. Bi maitale ospetsuen ipuina 

kondatzen digu erdi-mendeetako olerkarien gisara egindako neurtitzetan. Mde Pr 257. Erdi mendeotan 

Kornubiera aski bizi bazen ere. Ib. 252. Beraren gizarte aburuen ta asmakizunen ardatz ta erdi-toki gertatu zan. 

Zait Plat 13 (v. tbn. erditoki Or QA 60; v. erdoki). Zaldun nai erdi-egoerako gizonik asko nare ta bare bizi oi 

ziran. Erkiag BatB 81. 

3. (gral.; SP, Urt I 52, Lar, Aq 1105, Añ, H). Ref.: A (erdilo, etc.); Lrq; Iz Ulz 425, ArOñ (aukera). 

(Precediendo a verbos, adjetivos, sustantivos y adverbios). Medio, semi. "Semiplena, erdibetea" Lar. "Entreabrir, 

erdidiki" Ib. "Cegajoso, lausoa, erditsua" Aq 1105. "Erdigor (Vc), sordera ligera" A. "Erdilo, el semidespierto" 

Ib. "Erdibésta, la media fiesta" Iz Ulz. "Erdíaukera, es cuando escogen dos por turno" Iz ArOñ. Tr. De uso 

general en todas las épocas y dialectos. Erdi hilik utzirik. Lç Lc 10, 30. Lo datzanak, erdi iratzartzen denean, 

egiten du zenbait mugida. Ax 47 (V 30). Erdi gizon eta eta erdi emakume balite bezala. SP Phil 333. Erdi-kristio 

diren batzuk, dudankara daudela (309). LE-Ir (s.v. dudankara). Jaiki-erori eta erdi-arrastan nenbillela. Mb 

IArg I 152. Andra zar erdi itxu bat. Mg PAb 191. Erdi ilunbetako ixiltasun eztia dut laket. JE Bur 74. Danon 

zoriyona erdibardiña bada. EEs 1914, 88. Erdi euzkeraz erdi erderaz esaten dabez. Kk Ab I 60. Erdi hasarre, 

erdi hirriz. Barb Sup 97. Erdi-etxekoa eta erdi-kanpokoa. Lek EunD 39. Sasi jakintsu erdi ikasia. MIH 168. 

4. (Uso adv.). A medias. Ebak sinhesten ditu, erdi bederen, sugearen hitz eder eta gezurrezkoak. Lap 127 

(V 59). 

5. "Erdia, interjección de extrañeza (V-m)" A Apend. 

6. "Erdi baratu naz (R), erditik eginik baratu nixu (Sal), he quedado asombrado" A. 

7. "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...]] f) Saldoki (V-m), sagaltoki (Vm), 

erdi (G-bet), erdiko (V-ger)" A s.v. tosta. 

- ANAIA-ERDI, ARREBA-ERDI, BIDE-ERDI. v. anaia, arreba, bide. 

- ERDI ARO. Edad Media. Erdi-aroko edo Edad Media deritzaion aldiko yauntxokeri pixka bat. Ldi IL 165. 

Erdi Aro bete-beteko oitura zan. Lek SClar 114. Erdiaro bukaeran. Ib. 139. Jende asko hil bide zuten Erdi- 

Aroan, sorginak zirelakoan. Mde Pr 320. Erdi-Aroko mendeetan. Vill Jaink 162. Erdi-Aroko kantore eta 

nobeletarik. Lf in Casve SGrazi 15. Erdi Aroan ere euskararik egiten ez zen lurraldean. MIH 345. 

- ERDI-AROTAR. Medieval. Santa Klararen kanta ederra, egiazki Erdiarotarra dala, zalantza gabe 

Erdiarotarra: XIV, XV gizaldian sortua. Lek SClar 119. 

- ERDI-AROTASUN. Medievalidad. Erdiarotasunaren gai onixe beronixe jarraituaz, azkeneko koplari buruz 

ere zerbait esan-bearrik badegu. Lek SClar 118. 

- ERDI BANA (Lar, Añ; erdibena AN-araq ap. Satr VocP; Asp Gehi). (Expr. adv.). A medias, la mitad cada uno. 

Cf. erdibanatu. v. ERDIRA, ERDIRANTZ. Cf. Lg I 327: Bakhotxak izan beza erdi bana. Erdibana irozo 

genduan kaltea. AA II 191. Partituko al degu / biyok erdibana? AzpPr 55. Elikaturak erdibana ordaindukoguz. 

Echta Jos 352. Alkar ilten ibilli barik, baratoa erdi-bana artzia obeto ez ete deritxon. Kk Ab I 95. Emon gero 

zatijok erdi bana andra bakotxari. Otx 19. Nik zartaria, / zuk burruntzalia: / sutegiko lana / biôk erdi bana. Or 

Eus 93. Egizute erdibana, --ekin zun Mayik. Etxde JJ 29. Zeuena zeuntzako ta bestiena erdibana. SM Zirik 9. 

Atera nituan bi arraultza egosiak eta ogi puska bat, eta erdi bana asi giñan jaten. Anab Aprika 59. 

"Erdibanan, a medias" Etxba Eib. Ordu erdi banan emeretziña / jasota berdin geratu. EusJok 46. Urteanurtean 

ilten ei-dabe erdibanan txarria gurasoen etxean alabearengana kontrabanduan eruateko. Alzola Atalak 

56. 

"Erdibanaku, lo que se tiene a mitades" Iz Als. Arrazoia daukate, baina erdi-banako arrazoia. MEIG V 

135. 

- ERDI BANA EGIN (V-gip ap. Elexp Berg). Repartir a medias. Bakixu, gordallubagaz erdi-bana egingo 

gendubala esan gebala. Altuna 92. 

- ERDI BI. (Empleado a modo de expresión adverbial: 'destrozado, dividido en dos partes'). Cf. infra ERDI BI 

EGIN. Biotza erdibi utzi dit andra orren bizitzak. NEtx Antz 92. Agertokia atzetik aurrera erdibi zatitua 


mende. 

1035


azalduko da. Ib. 73. Biotza erdi bi, jaso zuan semea lurretik. NEtx LBB 98. 

- ERDI-BIDE. v. erdibide. 

- ERDI BI EGIN (Lar, Añ, H), BI ERDI EGIN (H). a) Dividir en dos partes, partir en dos. "Demediar" Lar. 

"Partir" Añ. v. erdibitu. Tr. El uso de erdi bi egin es, además de en vizcaíno, frecuente en guipuzcoano. Bi 

erdi egin se encuentra en autores labortanos y en los guipuzcoanos Iturriaga y Zabala. 

Dimidiant dies suos, bere egunak erdizkatzeintuzte, bi erdi egiteintuzte. Zeren erdi bat, gaztetasuna, gaizki 

enplegatu bazuten ere, [...]. Ax 165 (V 111). Egin zen erdi bi itsaso gorria. Mb IArg I 194. O damuz ta zure 

amorez nere biotza bertan puskatzen ta erdi bi egiten baliz! Cb Eg III 291. Ezkonduak, erdi bi egiñak bezala 

daude Jainkoaren eta munduaren bitartean. Ub 222. Samsonek egin zituen soka hek bi erdi, sare batzuk izan 

balire bezain errexki. Lg I 228. Orra zein errazki / bakoitzak egin duen / makilla bi erdi. It Fab 106. Bere jendea 

eta gauza guziak erdi bi egin zituen, esanaz, batzuek galtzen baziran, besteak, beintzat, gordeko zituela. Lard 41. 

Tenploko bela bi erdi egin zen gainetik beheraino. Dv Mc 15, 38 (He, TB bi zati, IBk erdibi). Burua arri ertzak 

erdi bi egiñik. AB AmaE 341 (54 erdibi). Buruba erdibi egingo dauat nik, gero! Otx 146. Goian aitagaz 

aingerutxo bi, / beian amagaz beste bi, / pozez bizi zan seikote ori / betiko egin da bi erdi. BEnb NereA 256. 

v. tbn. Bi erdi egin: Brtc 96. Zab Gabon 39. Erdi bi egin.: Urqz 28. fB Ic I 307. Ur MarIl 63. Tx B II 121. Erkiag 

Arran 151. Ibiñ Virgil 74. NEtx LBB 33. 

b) (BN-ciz ap. A). Dar a luz, parir. Cf. 2 erdi. Amandria neria nizaz / bi erdi egin zanian / milla ollo ill eta / 

ezkaratzian / zazpi zezen korritu ere. Balad 47. 

- ERDI-DIRU. (La) mitad del dinero. Erdi-dirua bi alakotan / biur duk uste bagerik. Or Eus 391. 

- ERDI-ERDI (H). (Con casos locales). En (de, etc.) el mismo centro, medio, en pleno centro. Negu erdierdian 

zen bat ta bestea. Mb IArg I 151. Iferniaren erdi erdian / nahi ait plazatü. Xarlem 554. Zauriaren erdi 

erdian ukuitzen ditue asko bekatari. AA III 598. Erdi-erdian, har-lauzen gainean etzana ezartzen naute. Dv LEd 

185. Erdi-erditik ebaki det. Sor Bar 43. Kopeta erdi-erdian jo zioten. FIr 141. Herri erdi erdiko enparantzan. 

Osk Kurl 160. 

- ERDI-GAITZ. "Erdi-gaitz izango zan (Echve OngiB 121), il n'y aurait en que demi-mal" Dv. v. GAITZ-ERDI. 

- ERDI-IPURDI. v. erdipurdi. 

- ERDIKO (c. ap. A). Cf. supra (2) ejs. de erdiko 'del medio'. a) Mediano. v. ERDITAKO. Errege bezti bedi 

oihalik hoberenaz; aitonen semea erdikoaz eta nekhazalea, arronteraz. Ax 417 (V 270). Luze, labur, erdiko, 

andi eta txikin, / Jaunak guztiak ondo ebazala egin. AB AmaE 300. Sendi ertaña edo erdikoa artu bear dogu 

eredutzat. Eguzk GizAuz 175. 

b) "(Sal), dedo mayor" A. Cf. Lar y Añ: "Dedo de en medio, atz erdikoa". 

c) "Erdíkua, el troncho (del pescado)" Iz Ulz. 

d) "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...]] f) Saldoki (V-m), sagaltoki (Vm), 

erdi (G-bet), erdiko (V-ger)" A s.v. tosta. 

- ERDIKO KABILA. "Erdiko kabila (G), erdiko-ziri (V-gip), palito que se atraviesa en la lanza del carro para 

impedir que los bueyes se echen uno al otro la carga" A. 

- ERDIKOZ BAZTERRERA. "Con lo del medio al rincón" A EY III 332. 

- ERDIKO ZIRI. v. ERDIKO KABILA. 

- ERDI-PARTE. Media parte, (la) mitad. Erdi partia etxetxu orrek / nola daukan eroriya. Uzt Noiz 85. Gure 

lanaren erdi partia / askotan batek jaten du. Uzt Sas 244. 

- ERDI-PREZIOAN (V-arr-gip, G, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 263; erdi-preziotan BN-arb, S ap. Gte Erd 263). A 

mitad de precio. Erdi preziyuan edo kasik debalde. Bil 151. 

- ERDIRA. A medias. v. ERDI BANA. Begira, erdira esaten dan moduan ipiñi ote dituzun beiak? AA II 191 

(en las líneas siguientes se explica en qué consiste esta modalidad). Sagastiak eta gaztañadiak beaute egon 

erdira, zergatik urte askotan batere ez dute ematen. It Dial 65 (Ur erdira; Ip y Dv erdizka). 

(Con -ko, adnom.). Baña batzuek zuzenago egiten due erdirako igoal au, erdiratzen dituela irabaziak eta 

kalteak. AA II 191. Ume orien erdia ez da zurea, eta beragatik ondu, edo pagatu bear diozu beiak dauzkanari, 

bestela ez dira izango erdirako beiak, eta irabazien laurdena baizik eziñ artuko dezu. Ib. 192. 

- ERDIRA EGIN. a) "Reventar" Lcc. v. 1 erdiratu. 

b) "Érdira égin (R-uzt), hacerlo a mitades" Iz R 394. 

- ERDIRA JO. a) Promediar. Euskal-Erriko beiak, esnedun dauden bitartean, ez dute, erdira jota, eguneko 

amabi-amalau litroz goitik emango. Oñatibia Baserria 52. 

b) 'Ni para tí ni para mí' (G-azp). 

- ERDIRAKO. a) Desafío. Jo zioten erdirako edo desapioa, eta an ziran lanak. Urruz EEs 1920, 208. 

b) "(V-ple-m, Gc), aparcería. Erdirakoan, en aparcería" A. 

- ERDIRANTZ, ERDIRANTZA. A medias. v. ERDI BANA, erdiratzan. Artaldia ugazabak eta berak 

erdirantza edo erdibana eukela. Kk Ab I 62. 

- ERDIRAZ. "Bíltu diégun érdiraz (R-is), lo hemos recogido una mitad uno, otra mitad otro" Iz R 400. 

- ERDITAKO. "Mediano" Lcc. v. ERDIKO. 

- ERDITIK BI EGIN. "Partirse por la mitad, romperse en dos trozos. Florerua lurrera jausi eta erdittik bi egin 


mende. 

1036


zan. Zubixa erdittik bi einda dago" Elexp Berg. 

- ERDITIK EGIN (L, Sal, R ap. A; SP, Dv, H). Partir por la mitad. "Egizu erditik, coupez par la moitié" SP. "1.º 

conmover. Biotzak erditik egin zion, se le conmovió el corazón. 2º (c), partir" A. Tr. Documentado en textos 

septentrionales. Recogemos ejs. de todos los autores que lo emplean. Hartu zituen bada gauza horiok guziak 

eta erditik egin zituen, eta eman zuen erdi bakotxa [...]. Urt Gen 15, 10 (Dv egin zituen erdiz-erdi). Lehertu 

zituzten israeldarren haurrak, eta sabelak erditik egin emazte izorra guziei. Lg II 6. Lurra ikaratzen da [...], 

harriak erditik egiten dira, hobiak zabaltzen. AR 162. Ez artilleria phezatik ilkhitzen den balak eztitu aireak hain 

laster, hain biziki erditik egiten, nola [...]. Dh 158. [Eskaldunak] mendiez bi aldetan erditik eginak. Hb Esk 24. 

Azkenean erditik egiten du [ophila], eta puska bat eskainiz Piarreñori [...]. Ox 50. Ezpatakaldi batez erditik 

egitea eta bakhotxari erdi baten ematea! Zerb IxtS 57. Zer nahi dupa lurrean, batzu lehertuak, bertzeak erditik 

eginak. Lf Murtuts 17. Orduan tenploko beloa erditik egin zen gainetik behereraino. Leon Mc 15, 38 (Dv bi 

erdi). 

- ERDIZ (B ap. A). A medias; en parte. "Maiatza, erdiz otzak illa, ta erdiz beroak errea" A EY III 160. Begi 

zabaletan zerk edatzen dizu / gandu delako ori, erdiz nigar ta izu? Ldi UO 20. Esperantza bat bihotz-ondoan / 

athea joka zait ari, / erdiz jostakan, benetan erdiz / bainan eztiki kantari! Mde Po 81. 

- ERDIZANA. "A medias (V-ger-m)" A Apend. 

- ERDIZ ERDI (G-goi, AN-larr, S; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lrq; A Apend; Asp Leiz2. a) Completamente, de 

lleno, por la mitad, en pleno centro. "Mitad por mitad. Lat. Dimidia parte" Lar. "De part en part" Lrq. "Por medio 

medio. Por todo el centro. Obeitaameinkan keñue erdiz-erdi ikusi dizut. Automobillen perrillek erdiz-erdi 

arrapatu du" Asp Leiz2. Zeruko ateak Zuretzat erdiz erdi gaur idikitzen dira. Cb Eg III 241. Maisu Juan, 

badakit erdiz erdi artuten zaitubala ipuin onen esanguriak. Mg PAb 103. Piestara duazanak, piestia erdiz erdi 

daneko, trago bat edanda dagoz. fB Olg 48. Nola erdiz erdi atzemanak izan diren ohoinak. HU Aurp 63. 

Behatuko zion bi begietara erdiz-erdi. Ib. 90. Erlisionea pratikatzen, ba; elizan ibiltzen ba; eta ez nola nahi, ez 

iheska. Erdiz erdi, agerian. HU Zez 198. Erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia. JE Bur 10. Izigarrizko kaska batez 

jotzen du Mantxotak buru kaskoan erdiz-erdi Oxalde. Ox 202. Dana erdiz-erdi asmatu dizut, ez al da ala? MAtx 

Gazt 93. Erdibiturik geldituko ziran, sagarra erdiz-erdi oi dan bezelaxe. Berron Kijote 107. Erdiz erdi huts 

egitea. MIH 317. 

(Precedido de sintagma nominal con gen.). Aditzalle guziak ukitu zituan biotzaren erdiz-erdiko zañian. Bv 

AsL 152. Goitik bera bekokiaren erdiz-erdi gurutzearen makil luzeena egiñaz. Inza Azalp 17. Athe hetarik bat 

etxearen erdiz-erdi, nasaia. JE Ber 54. Prantzia ta Españiaren erdiz erdi. SMitx Aranz 211. 

Baña janaren erdiz-erdian ardoa aitu. Arr Orac 228 (ap. DRA). 

"Erdiz erdi egitea, couper, partager par le milieu. [...] Erdiz erdi zilhatzea, percer par le milieu" Dv. 

Abramek harturik hekiek guziak, egin zituen erdiz-erdi eta bi zathiak bi aldetara parrean-par ezarri. Dv Gen 15, 

10 (Ur erdiratu, Bibl erdizkatu). 

b) A medias. "Erdiz erdi baño esan gura ez dabenak zuzen jakina (fB), celui qui ne veut dire que juste la moitié 

de ce qu'il sait complètement" H. Euren asmuak, lenengotan beintzat, erdiz-erdi baño eztabez agertzen. 

Eguzk GizAuz 125. 

c) Mitad y mitad. "Jarri zazu erdiz erdi: erdia ura eta erdia ardoa" (G-azp). 

d) Regularmente, medianamente. "Zer moduz zaude? Ba, erdiz erdi" (G-azp). 

- ERDIZ ERDIZ. Mitad y mitad. --Zelan dakixuz orrenbeste malmuzkeri, sorgiña dirudixun orrek; ala igarlia 

zara? [...] --Erdiz-erdiz. Otx 33. 

- ERDIZ-ERDIZEAN. a) En el mismo medio. Asi ziran mezatan betiko antzean, / Baña eskapau eutsan 

[sakristauak] erdiz-erdizean; / Pelotaka ebillen bere eleizpean, / Abadeari gogait-eragin artean. Enb 163. 

b) "Erdiz-erdizean, dejar a medias" A Apend. "Erdiz erdizen itxi, dejar en banda (V-m)" A EY III 251. "Erdiz 

erdizean norbait itxi, dejar a uno empantanado (V-ple-m)" Ib. 282. 

- ERDIZ ERDIZKO. (Adnominal). A medias. Geijen bere eztabe erdiz erdizko berbaren bat baño esaten. 

Berba onekaz galdu erazo beutsen alabetan egozanai bestiagaitik euken uste ona. Astar II 188. Ez baditut esaten 

arako berba erdiz erdizko zikiñak, jakiturija gitxikotzat eukiko nabee. Ur MarIl 57. Ez dabe ezer balio erdizerdizko 

biurrerak. Itz Berb I 225. 

- ERDIZ ETA ERDI. Mitad y mitad. Bi txanda azi ttugu, beño mixtos: ollanda ta ollasko. --Ta ollaskuak 

aunditz atra zaizkizu? --Erdiz t'erdi edo akaso guttixago ere bai. Iz Ulz 418. 

- ERDIZ GORA. "(R). v. erdi-zulora" A. 

- ERDIZKO. Mediano. Hauts zazu kuadro luzian eta errearaz erdizko labe batian. ECocin 41. Eta gizabiotzak 

billatzen duen on osoko ori eta beste on erdizko oiek ba ote dute zer-ikusirik elkarrekin? Vill Jaink 127. 

- ERDI-ZULORA. "(V-m), cierta manera de podar, formando una V en medio de la rama" A. 

- GAITZ-ERDI, HITZ-ERDI, NEKE-ERDI. v. gaitz, hitz, neke. 

Etim. Para la relación entre 1 erdi y 2 erdi, cf., como ya señaló Tovar, lat. pars y parere (arc. parire). 

2 erdi (gral. (no V); Lcc, Volt 44, SP, Lar, Ht VocGr, Añ, VocBN, Dv, H), erditu (V-gip, G, L; Urt I 36, Ht 

VocGr, Añ, Gèze). Ref.: A (erdi, erditu); Lrq; Etxba Eib; EAEL 51. Dar a luz, parir. "Auer gana de parir, erdi 


mende. 

1037


gura nax" Lcc. "Erdi-berrian dago (G-to, AN-gip), está recién desembarazada" A. "Accoucher parlant d'une 

femme" y "mettre bas en parlant des quadrupèdes" VocBN. "Mettre bas (ne se dit que des bêtes)" Lrq. "En Eibar, 

'parir' comúnmente es librau" Etxba Eib. Cf. ERDI BI EGIN (b) (s.v. 1 erdi). Cf. tbn. 2 erkide, erkale. v. 2 

erdiratu. 

Tr. De uso general en los textos septentrionales y navarros, aunque parece que escasean los ejs. del s. XX. Al 

Sur lo hallamos ya en Lazarraga; en los ss. XVIII y XIX aparece en CatBurg, Mendiburu, Cardaberaz, Aguirre 

de Asteasu, Iturriaga y Uriarte, y su uso crece en el XX. Es casi general el uso del auxiliar intransitivo y 

complemento en caso instrumental. En Cardaberaz, Uriarte y algún ejemplo occidental reciente se encuentra el 

uso transitivo. La forma de participio empleada por la tradición literaria es erdi; sin embargo se encuentra el 

participio erditu en Eguiateguy, en Uriarte y en algunos autores meridionales del s. XX. La forma de sust. vbal. 

es generalmente erditze; Leiçarraga emplea ertze, y Belapeyre (II 102, 103) erdze. 

Emazteak, ertzen denean, dolore du. Lç Io 16, 21 (TB erditzen denean, LE erditzerákoan, Dv erditzean; Leon 

sorminekin den, IBk haur egitekoan). Eta izorra izanez heiagoraz zegoen erdi beharrezko minez. Lç Apoc 12, 2 

(Echn erditzeko minekin; Ip haurminetan). Seme batez erdi ninzan. Lazarraga 1197r. Jaundoni Jauni semeaz / 

erdi zedin artean. EZ Eliç 45. Sagarroia, bere egitez ere nekez erditzen da. Ax 78 (V 53). Erdi baita zutaz 

gelditurik birjina. Arg DevB 223. Jesüsez erdi beno lehen. Bp I 33. Berretuko diñat hire izorra nekea: nekerekiñ 

erdiko aiz haurrez. Urt Gen 3, 16. Zalarik birjina erdi baño len, erditzean ta erdi ezkero. CatBurg 8 (v. ejs. 

similares en Mat 57, Ber Doc 106r, Harb 58, Hm 92, El 11, Añ CatAN 9, CatLuz 7, CatAe 10, CatSal 11, CatR 

11, Legaz 4). Agituko zaitzue semez erditzen den andreari gertatzen zaiona. Mb IArg I 315. Madarikatua ni 

sortu ninduen aita, ta erdi ninduen ama. Cb Eg II 106. Bere emaztia Felipe Augustez erditü zen gaian. Egiat 

272. Ekingo dizue erditzeko miñak. AA III 471 (cf. erdimin). Baña ezin erdi zan. Ib. 531. Auntz erdi berriak. It 

Fab 183. Lurrak erdi beharko zuen asko haurrez. Hb Egia 12. Erdituko du semea. Ur Mt 1, 22. Erditzeko 

mugan, ahardiari ongi begiratzeko da. Dv Lab 283. Adanek ezagutu zuen Eba [...] zeina izorra gertatu baitzen 

eta erdi Kainez. Dv Gen 4, 1 (Urt erdi baitzen Kaiñez, Bibl Kain sortu zuen). Zortzi garren seme batez erdi zela 

ikhustearekin. Laph 1. Erdi ezin ziran andreentzat. Or Tormes 15. Sein miñak artu eban eta an erditu nindun. Ib. 

7. Erdi ziñunaren ardura izatea. Zait Sof 21. Berak erdi bainindun aragiz mundu ontara. Or Aitork 225s. Apol 

eta Diane erdi zituen. Ibiñ Virgil 106. 

Arroltz eder batez oraintxe naiz erdi. Gy 148. 

(Lcc, SP, Lar, Lecl, H, A). (Participio en función de adj.). "Parida mujer, andra erdia" Lcc. Zer ete da 

andra erdiaen zauria? (Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Ema erdi oro, zoro. Saug 37 (O Pr 138 emerdi). Hileko 

erdia, hileko eria. "L'accouchée". O Pr 237. 

(Fig.). --Beharri xilora erranen dautzut. Ixil-ixila, egon gero eni, haurkeriarik gabe! --Ba, gizona, ba; 

bainan erdi zaite hortik; xigortua nago hemen zer ote dukezun. HU Zez 56. 

Dar a luz, crear. Erdi-bearra..., erditu-bearra... Orra zein izurrik yo gaituan. Ldi IL 28. Ola ziagon biziera 

berri bat erdi-zorian. "Parturitione novae vitae". Or Aitork 196. Oñaze berberak erditurik altzo batean bildutako 

malkoak. Etxde JJ 243. 

"Pousser un rejeton. Adarrak ebakirik ere, erdiko da hondotik" H. 

- ERDI EGIN. Dar a luz, parir. Erdi egin zunakin ezkondu. Zait Sof 98. Emaztekia seme-alaba batez erdi 

egiten dan bezala, erditze bat omen da-ta ezagutzea, gogoazko arazoetan emagin omen zan, egiaz erdi-egiten 

lagun egiten baitzion entzuleari. Zait Sof 91. 

- ERDI-EGITE. Alumbramiento. Alaz guztiz, erdigite au / baliteke luzatua. Or Eus 224. 

- ERDI-MUGA. "(S; Foix), terme de parturation" Lh. 

- ERDI-OINAZE. Dolor de parto. v. erdimin. Zer erdi-oiñaze nere biotzean! zer intziri, ene Iainko! 

"Tormenta parturientis". Or Aitork 164. 

Etim. v. 1 erdi. 

herdi (VocBN Dv, H). "Incomplet. Cet adjectif s'emploie pour affirmer le vide que présente un corps 

contenant du liquide, après avoir été rempli en partie" VocBN. Cf. herditu. 

erdialde. Parte del centro, del medio. Aboztuko illaren erdi alderontz bost edo sei zerri-ama beren umeakin 

erosi. Izt C 154. Arzuloetan beintzat, atarbearen erdialdean arkitu oi dira sutokiak. JMB ELG 70. Maiatzaren 

erdialdea zen. Etxde JJ 28. Buenos Aires-en erdi-aldean bizi bagiña. NEtx LBB 69. Gehiegizko eta guttiegizkoen 

erdi alderanzko joera. MEIG VI 134. 

erdialdi (B, L-ain, R ap. A; Lar, Aq 1078, Lh), erditaldi, ertaldi. Parto. "Lechigada" Lar. "Camada" Aq. 

Aurdun ta erdimiñez garraxika ertaldi gaitzarren. Ol Apoc 12, 2. Ertaldian bertan bizkietako batek eskua atera 

zun. Ol Gen 38, 28 (Ker seingintzan bertan). Sortu zunean, neronek erditaldian bezelako miñik izan ez baitzun. 

Zait Sof 25. Orduantxe lurrak, ertaldi nazkagarri batean Keu eta Iapetu argitara zituen. Ibiñ Virgil 75. 


mende. 

1038


erdiaratu. v. 1 erdiratu. 

erdiarazi (Urt, Dv), erdirazi, erditu-azi. 1. Hacer parir, hacer dar a luz (sentidos prop. y fig.). "Abortum facere 

act, mugagabe erdiaraztea" Urt I 37. Ezin erdiz dagoena erdiaraztea. Harb 84. Bortitz nazazu fedeaz, 

esperanzaz eta karitateaz, ni ere gero [...] bethute saindu hauken obrez erdiaraztea gatik. Ib. 281. 

(Fig.). [Oñazeak] erditu-azi zizkion noski baiño noskiago bere kantarik ederrenak. Etxde JJ 248. 

2. Parir, dar a luz. Erdirazi zuan ama bezin oxo (Quijote IX). "La madre que la había parido". Ldi RIEV 

1929, 208. 

Erdi Aro. v. ERDI ARO. 

erdibanatu. Dividir por la mitad. "Erdibenatu, repartirse una cosa a medias". Erdibanatu ezazu sagar ori 

zure arrebatxuaz kristau onak egiten duten bezela. EEs 1912, 44. Esaiozu nere anaiari, ondarea nerekin erdibanatzeko. 

Ir YKBiz 279. Mendiolakoaren hitzak erdibanatzen baldin badira. MEIG VI 162. 

erdibanatzaile. Repartidor. Nok jarri nau ni zuen arteko ebazle edo erdi-banatzaille? 'Divisorem'. Ker Lc 

12, 14 (IBk, IBe erdibanatzaile; Lç partitzale, He, Oteiza, Brunet partitza(i)lle, Dv zuzen berezle, Ol, Or 

banatza(i)lle, Leon erdizkatzale, Arriand erdibitxalle). 

erdibanatze. Reparto, partición. Horren ondotik nabarmendu zen gure arteko irakaskuntzaren erdibitzea, 

[...]. Erdibanatze horrek bazuen, bistan da, klase erroa. MEIG IX 27. 

erdibe. Minoría. Azkenerako, erdibez (neol. = minoriz) bear bada, baña erdibe azkar ekikor baten kemenez 

[...] lengo etxea ustutzea erabakitzen da. Ldi Y 1933, 86. 

erdibide. 1. Punto intermedio, punto a medio camino. "Solución intermedia. Bixak nai dabe beriakin urten, 

baiña erdibide batera aillegau biako dabe derrior" Elexp Berg. Hor ere erdibidetik, "zubigintzan", ingelesen 

compromise-ean, ibili zen Moret, euskararen eta erdararen artean. MEIG VII 119. Ez noa geure burua "butzu 

ondargabe" horretan murgiltzera, gorputz-zale nahiz soin-zale nahiz erdibideko agertuaz. Ib. 87. Diddote 'diote' 

dela eta idatzi ohi den diote-k baduela, bi bokalen artean, erdibideko hots bat. MEIG VI 127. 

2. La mitad del camino. Azaroak erdibidea egin dizu. Etxde JJ 26. 

erdibikatu. Partir, destrozar. Lotsaren lotsaz biotza erdibikatzeko laingo iraña zan. TAg GaGo 19. Goldeortzak 

lurra ezker-eskuitara erdibikatzen zuen bitartean. TAg Uzt 265. 

erdibitarteko. "Intermediario" Asp ANaf. 

erdibitu (V-ger-gip, G-bet, AN-gip; Añ, Dv, H). Ref.: A; Garbiz Lezo 301; Iz ArOñ; Etxba Eib. 1. Partir(se) 

por la mitad, dividir(se). v. ERDI BI EGIN, 1 erdiratu. Tr. Documentado desde principios del s. XIX en 

textos occidentales. De uso general en vizcaíno y algo menos frecuente en guipuzcoano. En DFrec hay 13 ejs. 

Hostia erdibitzen naiz zatitzen danean, ez dala zatitzen, ez erdibitzen Kristoren korputza. Mg CC 199. Zati bitan 

erdibitutea komuniño baterik bestera dagoan bitartea. Añ LoraS 80. Erdibituko ez bajakon biotza damubaren 

damuz. JJMg BasEsc 166. Abijetan dira euren burubai birao urtika: [...] Enenduke arrijo batek ementxe 

erdibituko! Astar II 118. Aur ori artu eta erdibitu ezazute. Lard 210. Onen kondairatxoa bi denboralditan 

erdibitzen da. Aran Loyola 7 (ap. DRA). Frantzia dago ezdabaidakaz erdibiturik. AB AmaE 463. Alde bitara 

erdibiturik / Lañoen illuntasuna. Enb 48. Enparetan dana erdibitu bedi, domu garazkien eta lanaren artean 

ainbanatuaz. Eguzk GizAuz 153. Oñazeak erdibituta eta etsipenak jota. Etxde JJ 153. Lelengo iruron artean 

auxe pago au erdibitu daigun. Akes Ipiñ 31. Gogo-erdibiturik bizi beharko du horrelako ezbeharra soinean 

daramanak. MIH 262. v. tbn. CatLlo 73. CatBus 46. Bv AsL 38. Arr May 75. Muj RIEV 1907, 545. ArgiDL 31. 

Inza Azalp 38. Ir YKBiz 506. Mde HaurB 43. Txill Let 38. Basarri 80. NEtx LBB 372. Berron Kijote 117. 

Hamar mila zatitan erdibitu zaiku. Lasa Poem 108. 

2. "(G), parir" A. v. 2 erdi. 

erdibitzaile, erdibitxalle. Repartidor. Nok egin bai-naiok, ba, ni zuben arteko ebazle ala erdibitxalle? 

Arriand Lc 12, 14 (Lç partitzale, He, Oteiza y Brunet partitza(i)lle, Dv zuzen berezle, Ol, Or banatza(i)lle, Leon 

erdizkatzale, Ker, IBk, IBe erdibanatzail(l)e). 


mende. 

1039


erdibitze. Acción de partir. Oraindik-oraingoa da etxe-erdibitze au, bi anai ezkonduei bakoitzari bizitza 

bana ematearren egiña. Sorarrain Lili 16. Ene! gure biotzon erdibitzea! Ldi BB 110. En DFrec hay 2 ejs. 

erdiesdura, ardiesdura (H). "Atteinte de quelque mal" H. 

erdiesgarri, ardiesgarri (S ap. Lh; -ets- Urt). "Acquirendus" Urt I 109. "Aise à obtenir" Lh. 

erdieskun (Lar, H), ardieskun (Lar, H, Darric ap. DRA). "Consecución" Lar. "Obtention" H. 

erdieskuntza, ardieskuntza (Ht VocGr, Dv A). Obtención. v. erdiespen. 

erdiesle (Lar, Dv), ardiesle (Lar, Dv A), erdesle (Lar), ardesle (Lar). (El) que consigue. "Alcanzador" Lar. 

v. erdiestaile. 

erdiespen, ardiespen (Dv). Logro, obtención. Ertilariaren alegiña ta erdiespena nabari da. Gazt MusIx 

165. Ikas eta irakaspideak jende saiatuaren eskuetan behar dutela egon [...]a. Han-hemengo saio eta 

erdiespenen berri dakienaren eskuetan. MEIG VIII 85. En DFrec hay 3 ejs. de erdiespen. 

erdiestaile, ardiestaile (Dv A), ardietsaile, erdiestale. (El) que consigue. v. erdiesle. Grazien 

ardietsailleak. EZ Man II 191. Bekatu larrian eginikako egintza onak ez baitire onkaitariak, ez ere askiemalleak, 

baizik erdiestaleak bakarrik, oken bidez [...] onegin batzuk erdietsi daizkelakotz. Legaz 35. Zeruko grazien 

ardiestailea. Zby RIEV 1908, 286. 

erdieste, ardieste (H ap. Lh), erdeste (Lar), ardeste (Lar). "Consecución" Lar. 

erdietsarazi, ardietsarazi. Hacer conseguir. Hark bakarrik ardiets-araz diezakegu bitoria. He Gudu 44. 

Darozkigu beti / Fagore bezeriak / Ardiets-arazi. Monho 90. 

erdietsi (AN, B, L; Lar, Aq 694, Añ, Dv, H), ardietsi (AN, L, BN, S; SP, Lar, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H), ardiatsi (Dv, H), ardetsi (Lar, Añ), artetsi (Lar, Añ ( A), Hb ap. Lh), erditsi (Lar, A), 

erditxi (AN-gip-5vill-araq), erdetxi (AN-ulz-egüés-olza), ardiretsi, erdetsi (Añ, H), erdeitxi, ierditsi, ierditxi 

(yer- B), irditxi. Ref.: A (ardietsi, erdetxi, erdietsi, erditsi, yerditxi); Bon-Ond 158; Izeta BHizt. 1. Conseguir, 

lograr; alcanzar. AxN explica erdietz (518) por erditsi. v. jardietsi, jadetsi, lortu, iritsi. Tr. La forma ardietsi 

es de uso general en la tradición septentrional de todas las épocas. En suletino lo encontramos en Belapeyre e 

Inchauspe (cf. jardi(r)etsi). Erdietsi se documenta en Axular, en GavonS, en algunos textos navarros y en 

Mirande (Pr 99). Hay además ardiatsi en Etcheberri de Ziburu, Gasteluçar y Harizmendi. En DFrec hay 38 ejs. 

(uno sept.) de erdietsi y 21 (15 sept.) de ardietsi. 

Ebil zaitezte argia duzueno, ilhunbeak ardiets etzaitzatenzát. "Les tenebres ne vous surprennent [pas]". Lç Io 

12, 35. Zure garazia sainduaren ardiesteko. Mat 232. [Edozein ondasun] bere aita ganik erdietsiko duela. Ber 

Trat 91r (junto a docenas de ejs. de erdetsi). Portua ezin ardiats dezake untzi xoillak. EZ Man II 150. Aberats 

izatea, errenta handien erdiestea. Ax 447 (V 292). Luzatzez geroti gerora egitekoak, ardiesten du nehor herioak. 

O Pr 527. Bere perfekzionia ardietsi baitu. SP Phil 229. [Biperak] sortzen direla ordu gabe eta sortzian bere 

ama hiltzen, hantik ardiatsi du suge hark bere izena. Tt Onsa 138. Othoitzten zaitugu, ardiatsteaz Eliza 

sainduari [...] bakea. Gç 148. Hogei eta bat urthe ardietsiz geroz, Gorozüma oro igantiak salbü [...]. Bp I 110. 

Gizonak ardiets detzakela Adamek izan zituen zienzia guztiak. ES 101. Erdits-arte guzian, erdits-uste osarekin 

[...] eskatzea. Mb IArg II 355s. Zuri otoitztzeaz zure Seme Jauna gandik erdietsi dezazula aientzat guzientzat 

osasuna. GavS 4. Hil-arazten zituen ardiets ahal zetzakeien Jaunaren profeta guziak. Lg I 351. Zeren oiek 

erdietsiko duten miserikordia. Añ CatAN 65 (CatB 82 ierditsi , CatEliz ardietsi, CatAe 68 y CatSal 69 

erdietsi; CatR 69 alkanzaten). Aphur bat penatzea ta gudukan haritzea, eternitate guzikotzat zu [zeru ederra] 

ardiestea gatik. Dh 200. Mirakuluak ardiesten dituen fede bizi batez sustatuak. MarIl 90. Behar du batek 

konfesatu barkazioa erdihesteko [sic]. Legaz 43 (35 erdhietsi y erdietsi). O Maria, ardiets izagüzü heben harat 

hobeki balia gitian Jinkoak bere miserikordian emanen deizkegün graziez. Ip Hil 35. Etsaiak ardiesten 

balinbazuen barnian sartzea. Zub 83. Erdaraz ari nintzaion eta argitasunik ez nuen erdiesten ahal. FIr 190. 

Barkatu nere ausarkeria; bañan nondik erdietsi dituzu iru erloju ok? Izeta DirG 91. Askatasuna erdietsi nahi du. 

MEIG VIII 60. 

v. tbn. Ardiretsi: O Po 4. Artetsi: Izt D 41. Erdetxi: El 16. SermAN 6v. ETZ 59 (Larrasoaña, s. XVIII). ETZ 125 

(AN-larr, 1762). LE Prog 106. ETZ 265 (AN-erro, s. XIX). Erdetsi: Ber Trat 91r. Añ MisE 155. Erditsi: Or Eus 


mende.


412. Erditxi: Inza Azalp 113. Erdeitxi: FLV 1988, 152 (AN-olza, s. XIX). Irditxi: FLV 1989, 117 (AN-olza, s. 

XVIII). Irditsi: FLV 1989, 103 (AN-olza, s. XVIII). 

"Etzait heltzen, ez dut aditzera ardiesten" HeH voc s.v. heltzea. Eta etzuten ardiesten aditzera zer zioen. 

HeH Lc 18, 34. 

Entender, comprender. Eztute guziek ardiesten hitz haur. Lç Mt 19, 11. Bertzela ere gaitz da aditzen eta 

erdiesten, nola ahal dirateien elkharrekin [...] hotza eta beroa. Ax 584 (V 375). Nola aingiruak bere 

adimenduaz erdiets ahal zezan guztia, ez guk bezala aphur bana eta pensatuz, baiña kolpe batez eta osoki 

erdietsi baitzuen. Ib. 98 (V 67). Egia haur erdietsi zuen ongi Antistenes filosofoak. Ib. 446 (291). Zergatik 

eztuzue nere izkuntza erdesten (aditzen)? Ir YKBiz 325 (362 erdetxi). 

2. ardiatsi. (Intrans.). Llegar. v. iritsi. Orain bada zaizkitzue ardiatsiren penak, / Zeñak merezi baititu zuen 

handi hobenak. EZ Man I 86. Gaitz guztiak ardiatsten zaizko. Ib. 97. 

3. "Gizon ardietsia, homme âgé" SP. 

4. "Gizon ardietsia, homme malade, atteint de quelque mal. Zango ardietsia, pied foulé" H. 

- EZIN ERDIETSIZKO (ezin ardietsizko Dv). "Qu'on ne peut obtenir; au fig. incompréhensible; imperceptible; 

inaccessible" Dv. 

Etim. De erdi + etsi. Ya Tovar señaló el paralelismo de vasc. erdi 'medio, mitad' y erdi izan 'parir' con lat. pars 

y parere (arc. parire), pero hay que extenderlo además a erdietsi: cf. lat. bona bene parta, obsequium amicos 

veritas odium parit, etc. (DELL, s.v. pario). 

erdietsimendu, erdetximentu. Logro, consecución. Guziendako, gaitz guzien erremedio ta on guzien 

erdetximentu. LE-Fag. 

erdieztu. Repartir. Erdieztu egizu sagar ori zure arrebatxuez. EgutTo 10-9-1921 (ap. DRA). 

erdigarri. Desgarrador. v. erdiragarri. Oiu egiñaz, ele erdigarriak esan zitun: "Ene zorigaiztodun au, [...]". 

Zait Sof 195. 

(Como segundo miembro de compuestos). "Bihotz erdigarria, crève-cœur" SP. 

erdigite. v. ERDI-EGITE s.v. 2 erdi. 

erdi ipurdi. v. erdipurdi. 

erdika (B, R ap. A). 1. A medias. v. erdizka. Iru dizposizio gisa dira ala nola iru gende mota: batzuek 

gaiztoak, bertze batzuek onak, bertze batzuek medianoak erdika. LE Urt 421 (ms. 149r berzebátzuk mediánoak 

erdikál). Artarako egokitasunak, aiñbesterañokoan osotua izateko ark zeuzkanak, erdika balituzkete ere. 'En 

grado siquiera mediano'. Aran SIgn 113. Leiotik, ogei baserri, / mendiaren apaingarri; / zenbait zabal ditun 

ageri; / zenbait, erdika nabari. Ldi UO 17. 

2. (En composición, tras tema nominal nudo). Cf. HITZ-ERDIKA. Ordu-erdika, / yoaleak, laburki, / 

Yaunaren opa aldarrika. Ldi UO 37. Nor bere alkietan saiets-antza jarri, / [...] / gorputz-erdika dute dantza 

jatorra ari. "A medio cuerpo". Or Eus 115. Erri xeakin baso-erdika, / baiña beretzat upela. BEnb NereA 262. 

3. (Sust.). Mitad. Leio erdika bat goitik bera egan. Ag Kr 13. Gaztai erdika ori gogorra. Ag G 324. 

Kaltzerdi, jipoi ta gorontz erdikak. Ib. 54. Itz lotsati erdikaren batzuk esan zizkion mutillak neskatxari. Ib. 41. 

Erdika bakoitzak, bi errape-sagar edo glandula esne-emaile dauzka. Oñatibia Baserria 99. Ezker-aldeko 

agertoki-erdika orain arte utsik egon da. NEtx LBB 73. Erdika ontan, ezker-aldetik kanporako atea bedi. Ib. 73. 

- ERDIKAKO. (Adnominal). Medio, de a medias. Egia da, baña erdikako egia. Ldi IL 62. 

erdikal. A mitades; a medias. "El que sostiene una postura media, el que está a dos aguas. Erdikal edo aldiska 

dabiltzanak (V, 5)" LE Bail1. Cf. erdikala, erdiskal. Nola ilargia, franko dabiltza aldaketan; erdikal 

zerbitzatzen diote ia Jangoikoai, ia deabruai (351). LE-Ir. Gogoa barinbada erikara ta erdikal jokatuko zaio 

[deabrua]. LE-Fag. Irur génde móta: batzuk gaixtoak, berzebátzuk ónak, berzebátzuk mediánoak erdikál. LE Urt 

ms. 149r (ed. 1846, 421 erdika). 

erdikala (BN-lab-arb-ciz; Ht VocGr, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 96. "Demi-plein" Ht VocGr. "Próximamente la 

mitad. Var. de erdikara [que no figura en su dicc.]. Basoa bethezazu erdikala, llene V. el vaso hasta la mitad" A. 

Cf. erdikal, erdiskal. Berinazko untzi bat eskuan, odolez erdikala. JEtchep 101. 

- ERDIKALARA. (Con sufijo de alativo). A la mitad. [Egiteak] ez baitire, hurbiltzeko ere, gogoan lituzken 

tzarkerien erdikalara heltzen. HU Zez 179. 

- ERDIKALAXE. Aprox. de erdikala. Ezari zian ohe pian botilla erdikalaxe beterik. Const 21. 


mende. 

1041


erdikalatu (BN-arb-ciz ap. Gte Erd 96; Dv, H). Llenar hasta la mitad. "Ura erdikalatu da (BN-arb-ciz), 

ontzia erditaraino betea da" Gte Erd 96. v. erdizkalatu. Ezpaitzuten ekharri lehen aldian erdikalatzekoa 

baino gehiago, erran zioten bere jendei, zohazila berriz ere bilha, nahi ginituela igorri zakua bethea. Prop 1892, 

126s. 

(Dv, H, A). Reducir a la mitad. Eltzea uzkailirik behin hustu dea edo erdinkalatu [sic], edo estalgia bera 

makurtu? Eskual 4-9-1908 (ap. DRA). 

Bat-batean mariñelgoa galdua zuten, eta arraintza bera erdikalatua. Lf Murtuts 2. Hamabortz urte hoik behin 

erdikalatuko diozkate ondoko egunetan, eta geroxago berriz ere ttipituko. Herr 8-6-1961 (ap. DRA). 

erdikara. "Hacia la mitad (L, BN, S)" Lander Cor (ap. DRA). 

erdikari. Medio, método. Ez zan ezer, adin aretan, dirua ta askatasuna baiño maitagarriagorik. Ez 

gordeta eukiteko ain zuzen; esku-aldatuz ainbat eta ainbat gauzaz jabetuteko erdikaririk egokiena ta errezena 

zalako izan. Erkiag BatB 19. 

erdikatu. "1.º (L, Sal, R, S), reducir casi a la mitad. 2.º (L-ain), alimentarse ligeramente. 3.º (B), partir por 

medio" A. 

erdiketa. Acción de partir(se). Biotz erdiketa. NEtx LBB 260. 

? erdiketasun. Se documenta en el siguiente ej. de Haraneder: Berze amodio guziak izan ahal baititezke 

berzerekiko erdiketasunik edo komunikazionerik gabekoak, baiñan nola adiskidetasuna bere izantzaz zimendatua 

baita eta permatua erkidetasun horren gañean, ez da kasik posible [...]. He Phil 283 (tbn. en la ed. 1853: 

erdiketasun... erkidetasun). Harriet recoge esta voz en su diccionario, tomándola del ej. citado: "Erdiketasuna 

(de erdi-erdika et terminat. -tasuna), participation à mi-part". Además en DRA: "Erdiketasun, participación a 

medias (Arch)". No parece, sin embargo, nada aventurada la corrección del extraño erdiketasun por erkidetasun, 

de uso frecuente en Haraneder; cf. He Phil 311: Erkidetasun edo komunikazione. 

erdiki (V-gip ap. Iz ArOñ; A Apend). 1. "Mitad de una cosa (según Altube)" A Apend (s.v. erdia). "Erdiki bat, 

una mitad" Iz ArOñ. 

2. "Mediano, medianamente" A. 

herdiki (Ht VocGr, Dv). "(He, Abb), sobrement" Dv. 

erdikide. Partícipe, que comparte, participante. Cf. 1 erkide. Guziok erdikide egiñik, Jesukristo gure Jauna 

gugatik saldu izana ospatzen baitugu. Or MB 359. Baiñan agerira ere nolabait atera nai du, gure gorputza 

barrengo poz orren erdikide dedin. Or QA 175. Ez bainekin, egiaren erdikide izateko anima beste argiz argitu 

bearra zala. "Particeps". Or Aitork 95. Aiekin erdikide ukan zun eriotza. "Habere communem". Ib. 300. Adin 

artaraiño iainkoaizunen iauresle izan zan eta madarikazio guzien erdikide. "Particeps". Ib. 186. Eta bataiatu 

geranok Jainko biziaren erdikide gera. EgutAr 7-5-1960 (ap. DRA). 

erdikidetu. Compartir. Ongi egin dezute alare, nere latzaldia erdikidetuz. "Communicantes". Or Aitork 

412. 

erdikin. 1. (Adj.). Demediado. Kapela igartu ta erdikin bat buruban, zapi kedartu bat bekoki erdiraño. Mg 

PAb 124. Zein dan osoa edo osokia ta zein erdikina edo zatitua. Ezale 1897, 17b. Ekandu onduna dala diote, 

bainan elizaz erdikina da, akatzak ditu, ezta osoa. A Ardi 102. 

2. (Sust.). "Casi la mitad" A DBols. "Dim. de erdixa. Opil erdikiña laga zesten, me dejaron una mitad escasa 

de la torta" Etxba Eib. "Cosa, objeto que le falta un trozo, defectuoso. Ogi danak saldu die gaur. Erdikin bat 

gelditzen da bakarrik zesto ondarrian" Elexp Berg. 

erdikindu. "(Vc), reducir una cosa casi a la mitad" A. 

erdikitasun. Mediocridad. Buruko muiñak baidira, euren ustez, gixon baten aunditasun edo erdikitasun 

agerpide. EgutAr 18-12-1956 (ap. DRA). 


mende. 

1042


erdikoitasun. Centralismo. Ipar Eskual-Herriak aski pairatzen zuen jadanik Pariseko erdikoitasunaren 

ondorioz. Orai hunen lauzkazale, Europaren erdikoitasuna edo zentralisma. J.L. Davant Herr 11-7-1968, 5. En 

DFrec hay un ej. de erdikoi y uno de erdikoitu. 

erdikoka. "(B), dentro a medias" A. 

erdikume. v. erbikume. 

erdikusi (Sc ap. A). "Divisar" A. Yainko onaren aingeruak erdikusten ditiat. 'J'entrevois'. Or Mi 146. 

erdilari. Medio, que baila (juega, etc.) en medio. Cf. EE 1914, 132: "Términos de foot-ball. [...]. ¿Estaría bien 

dicho erdilariak por 'medios' y aurrelariak por 'delanteros'?". Ostikopelotan dakitzuz España gustiko 

ostikolari-aldraen atezain, atzelari, erdilari ta aurrelari gustiyen izenak. Kk Ab II 154. Berriro Zortziko ta 

berriro Inguru, / aurre-atzelariek alda dute leku. / Erdilariek ere, nai balute eskatu, / danboliñak gogara joko 

dite soiñu. "Los mozos de en medio". Or Eus 22. 

erdi-merdi. Mediano. Noiz dan ordikeria osoa, noiz bitartekoa edo erdimerdi esaten zaiona ez da beti 

erraz ezagutzen. AA III 371. 

- ERDI-MERDIKO. Erdi-merdiko zaldunak bere, artu gura naue. "Caballeros de media talla". Or Tormes 93. 

- ERDI-MERDI-ZALE. Partidario de una posición intermedia. Nik uste, mordollozaleak, erdi-merdizaleak eta 

aurrera-zaleak, guziok bizi gaitezkela pakean. Ldi IL 108. 

erdimin (L, Sal, R ap. A; Dv). Dolor de parto (sentidos prop. y fig.). "Erdiminak, mal d'enfant" Dv. v. ERDI- 

OINAZE, HAUR-MIN. Gainera ethorriren zaie ustegaberiko destrukzionea, izorra denari erdi mina bezala. 

Lç 1 Thess 5, 3. Badakigu kreatura guziak orai arteo auhen eta erdiminetan direla. Dv Rom 8, 22 (Bibl erdiminetan; 

He erditzeko minetan). Aurdun ta erdimiñez garraxika. Ol Apoc 12, 2 (IBe erdiminez). Emakumeak 

aur-erdimiñez ezer ez dute ekartzen. Zait Sof 62. Emazteen erdi-miñak asirik. Or Aitork 162. Oiñaze gogorrez 

eta erdi-miñez billatzen du Augustiñek gaitza nondik datorren. Ib. 164. Zugaitzak oro erdi-miñez daude, oianak 

ostotzen ari dira. Ibiñ Virgil 38. "Bestek sor dezala", sortuko bada premiazko diren erdiminen orde gutxi 

kostako zaigun mailebu-lana nahiago. MEIG VII 28. Ansia de dar a luz. Badu ederrak alako erdi-bear bat, 

[...]. Ortaz, Maitasuna eder-mina baño ere erdi-miña da edertasunean. Zait Plat 154. 

erdina. (En la expresión bata eta erdina 'uno y medio cada uno'). Guri bana eta berak / jan digute biña, / 

zergatikan ez partitu / bata ta erdiña. Tx B 72. 

erdiño. Dim. de 1 erdi. Izketan ere eiztari den ark / itz erdiño bat du aski. Or Eus 81. Oren erdiño bat 

badugu, ene axuranta. Zerb Azk 85. 

erdio. v. erdiro. 

erdiondo (B, L, Sal, R, S ap. A; H), erditondo (G, AN ap. A; Lar, Añ). "Sobreparto" Lar, Añ, A. Erdiondo 

minhargarriak, odol galtze eta holako ez ongiak [sendatzen]. EskualOn 27-4-1906, 3. 

erdipoerdi. v. erdipurdi. 

erdipurdi, erdipoerdi, erdipuerdi, erdi ipurdi. 

Tr. Documentado en textos meridionales desde finales del s. XIX. En DFrec hay 7 ejs., meridionales; hay 

además uno de erdipurdikeria. 1. (Adv.). A medias, medianamente. Nai-ala ardo edaten dutenak dira gure 

anai osoak; erdipoerdi edaten dutenak, anai-erdiyak. Urruz Urz 55. --Zer modu dago alaba, señorita Garatzi? -- 

Ura ondo, eskarrikasko; ni erdipurdi. Lab EEguna 66. Orain erdipurdi joatea baño, ez al zan obe gero aberats 

agertzea? JAIraz Joañixio 132. Gorriak pasako ditut nere barnea astintzen duena erdipurdi beiñipein azaltzeko. 

Txill Let 79. Erdipuerdi zuen argintzan ikasi. Auspoa 135, 96. Beste gauza da batzuei ongi edo gaizki, edo 

erdipurdi iruditu zaien. MEIG IX 67. 

2. (Uso adj.). Mediano, mediocre. Motillak! ez izan erdipoerdia euskotarrontzat: ez izaki gu gazigeza. 

SMitx Unam 81. 

3. (Sust.). "(G-bet-to), informalidad" A. Cf. ERDIPURDIKO (b). 

- ERDIPURDIKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) Mediano, mediocre. "De poca calidad" Elexp Berg. Zuek 

darabilzuten euskera ori erdi-puerdikoa da..., garbitu, garbitu... Muj EEs 1916, 329. Au erdipurdiko igarilariak 


mende.


egiztatu lezaken gauza da. Anab EEs 1919, 187. Euskaldunak egiten duten erdi-purdiko erdera orretan. IArt 

Itzald II 56. Aberats antzekoa bada arpegi guzia irri parrez josirik, [...]. Erdipuerdikoa bada, arpegi otza. Muj 

PAm 36. Ikasteleku edo beintzat, jakite-lekuak bai, naizta jakintza ori erdipurdikoa izan. Erkiag Arran 133. 

Amaika ola erdi ipurdiko / ikusi degu munduan. In Uzt LEG II 75. Eta zer esan erdipurdikoen mailara ere 

heltzen ez denean? MIH 139. 

b) Ligereza, informalidad. Cf. supra (2). Geroxeago [agertu zan] emakume prantses gazte bat, begi orlegi, 

liraña, [...]. Uriaurrek erdipurdikon bat esan zun ura ikusitakoan eta denak algarari eman zioten. JAIraz Bizia 

26. 

- ERDIPURDITIK BEHERAKO. Menos que mediano. Jolaserako emakume ederra. Emazte ta ama on 

izateko berriz, erdi-ipurditik beherakoa. Etxde JJ 88. 

- ERDIPURDIZKO. Mediocre. Lagun onak badauzkagu, erdipuerdizkoak ere bai. EEs 1917, 241. Beste aldi 

batzutan, seme nagosia, erdizpordizko langille edo berez kaskallu samarra dalako, landarako izatea gertatzen 

da. Elizdo EEs 1929, 48. 

- ERDIZPURDIKO (V-gip ap. Elexp Berg). Mediocre. "Bittarteko lurrian, erdizpuerdiko lurrian" Iz LinOñ 175. 

- ERDIZPURDIZKO. "De poca calidad" Elexp Berg. 

Etim. De erdi por erdi. 

erdipurdika (G-nav ap. Ond Bac). A medias. "A medio hacer, llenar, etc." Ond Bac. Euskal letren 

kondaira erdipurdika baizik ezagutzen ez dugunoi. MEIG II 125. 

erdiragarri (BN-ciz, Sal, R ap. A; Dv, H). Desgarrador. Tr. Documentado en autores septentrionales, en el 

s. XX se extiende a algunos meridionales. Erranen diote gaixtaginei boza min eta erdiragarri batekin: [...]. 

Lg II 249. Oi, zer estatu leher eta erdiragarri dohakabe haren estatua! Dh 158. Zuri jarraikitzeko zure seme 

Jaunaren pasione erdiragarriko bidean. Dv LEd 280. Atsegin horri, Jauna, adiorik erdiragarriena larraikioke. 

Laph 197. Haren nigarrak eta auhenak erdiragarriak ziren. Jnn SBi 23. Zonbat ere erdiragarri izan beitzen Ama 

eta Seme haien batzia Kalbarioko mendian. Ip Hil 179. Besoak zerura zabalduki oiu erdiragarriz esan zuen. Or 

SCruz 76. Ikuskizun erdiragarri arrek Beltrani biotza ler jarri zion. Etxde AlosT 53. [Banandu bearreko unea] 

erdiragarrizko une. Erkiag Arran 168. Errenteriar baten amesa ere gogoratzen zait, ameskaitz erdiragarria 

bera. MIH 25. v. tbn. TAg Uzt 160. Zait Sof 94. SMitx Aranz 102. Txill Let 39. 

(En la expr. bihotz-erdiragarri). Zer dolore! Zer orhoitzapen bihotz erdiragarri! Dh 119. Lur Sainduaren 

ikhustea bihotz erdiragarri zela; paganoak zirela Lur Sainduaren jab. Laph 138. Biotz erdiragarri zen oiu ura. 

Or Mi 67. Biotz-erdiragarri! Amaika zantarkeri berriz ni astintzen! Franz gizajoaren doinu hits, bihotzerdiragarriak. 

Mde HaurB 27. Ez dakigu zer zimikoa egin zion gertakari bihotz-erdiragarri horrek. Ardoy 

SFran 107. v. tbn. Dh 118. Prop 1876-1877, 8. HU Zez 16. JE Ber 72. TAg Uzt 95. Zait Sof 121. Xa EzinB 68. 

(Uso sust.). Zeren zer ahal dateke pena penagarriagorik, eta bihotz erdiragarri erdiragarriagorik? Ax 595 

(V 383). 

Emazue horien ororen gainera harrien erdiragarriko hotz bat. Prop 1886, 65. 

Erdiragarrizko une, benetan ere, oso dan zerbait edo oso antzeko, erdibi egiten baita. Erkiag Arran 168. 

erdiragarriki. "D'une manière navrante" Dv. 

erdiragile (Lar, H). "Fendiente, cuchillada que hiende" Lar. "Qui fend, met en deux, qui afflige profondément" 

H. 

erdiraizkatu. "(S), reducir a la mitad" A. Erran itzazü arren xahü zure bekhatiak oro, zihaurtan ezagützen 

tüzün bezala, eta erdiraizkatü gabe. Myst 16. 

erdirapen (Dv, A). "Déchirement" Dv. "Aflicción, dolor" A. 

erdirarazi. Hacer partirse, desgarrar. Haren anaia eman zen bihotza erdirarazten zuten heiagora eta nigarmarrasketan. 

Elsb Fram 109. 

1 erdiratu (V, G-to-nav, AN-gip, L, BN, Sal, R, S; Volt 81, SP, Mic 7, Urt I 156, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H), erdiaratu, erdiatu (S). Ref.: A (erdiatu, erdiratu); Lrq /erdiace/; Etxba Eib. 1. Partir(se) 

por la mitad, desgarrar(se). (Con aux. trans. e intrans.). "1.º henderse, agrietarse. [...]. 3.º partirse de dolor" A. 

"Desgarrar. Raro en esta acepción" Etxba Eib. v. ERDIRA EGIN, erdibitu, erditu. Tr. Documentado en todas 

las épocas y dialectos, excepto en vizcaíno (sí aparece en el alavés Lazarraga). La mayor parte de los ejs. son de 

bihotza erdiratu 'partir el corazón'. En Eguiateguy se encuentra la forma erdiara(tu), no documentada en ningún 


mende. 

1044


otro autor suletino. 

Hitz horrezaz erdiratu deraudazu bihotza. E 219. Sakrifikadore subiranoak bere arropak erdiraturik erran 

zezan: [...]. "[Il] déchira ses vêtements". Lç Mc 14, 63 (TB, Dv, Or, IBk urratu). Tenpleko bela erdira zedin bi 

zathitara garaitik behererano. Ib. 15, 38 (Dv bi erdi egin, IBk erdibi egin). Ene biotza, / erdira zatez dolorez. 

Lazarraga 1203v. Fletxeaz iregi / aen biotz utra gogorrak, / bularrak erdiraturik. Ib. 1159v. Saihetsa soldadu 

batek dardo puntaz erdiratu zeraukanean. Mat 191. Ene bekhatuek iragan eta erdiratu dute ene burua. Ax 499 

(V 322). Arrokak erdiratü eta hilen hobiak ideki ziren. Bp II 49. Arkitzen zen Jesus otzez erdi-erdiratua. Mb 

IArg I 151. Aren itzak ezpata zorrotz alde guzietara erdiratzen dutenak dirudite. Cb Eg II 115. Lotsaz erdiara 

ladin ontzia beraren joitiaz. Egiat 157. Onek sortu zuan zisma edo erdiratu zuan Jainkoaren Eleiza. Ub 70. 

Aurraren erdiratzea nai etzuenari eman zekiola. Lard 210. Eta horrenbat ikusteaz, erdiratzen etzare, maithatzen 

ez nauzu. Dv LEd 95. Arturik gauza guzti oiek erdiratu zituen, eta ipiñi zituen erdi biak [...]. Ur Gen 15, 10. 

Gauza bat anhitz gehiago bihotza erdiratu dautana. Prop 1876-77, 47. Amaren biotza / erdiratzeko zala / ezpata 

zorrotza. Xe 157. Amaren bihotz erdiratzea. JE Bur 137. Lür saintia, erdir'adi / ni barnen sar ahal nadin. Balad 

95. Anima erdiraturik, odoldurik. "Concisam et cruentam animam". Or Aitork 84. 

2. (H). Dividir; separar. Halaber duk lehenbizi liburua bietan / Nola baituk ikhusiren, erdiratzen partetan. 

EZ Man I 5. Presenzian dena igarenaren eta jitekoaren artian pundu eta momento bakoiz bat, bata bertziaganik 

erdiratzeko eta berhetzeko pundu eta momento bakoitz hura, hanbat da labur [...]. Tt Onsa 99. Kristau doktriñ 

berri-ekarlea [...]. Bi parte edo zatitan berezia ta erdiratua. Ub 1. 

(Intrans.). Gero Batzarreko jaunak erdiratu ziran, batzuek San Pabloren alde eta besteak kontra. Lard 524. 

Repartir. Baña batzuek zuzenago egiten due erdirako igoal au, erdiratzen dituela irabaziak eta kalteak. AA 

II 191. Josueri erakutsiaz geroz irabazten zituztenak nola erdiratu bear zituen. Lard 106. 

3. (gral.; HeH Voc, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "Colocar en medio" A. "Mover una cosa al medio. 

Erdiratizu pitxar ori, jausteko arriskuan dago ta" Etxba Eib. "Iturrixa erdiratutzia plazan, obeto izan zen" Ib. 

4. Llegar a la mitad. Otordua erdiratu zanean, artzaiak galdegin zien mendizaleai: [...]. TAg Uzt 96. Goiza 

erdiratu zan garaian, zalpurdi arin bat irten zen. Ib. 148. 

5. (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib. "Reducir una cosa a la mitad. Erdiratixozu pentsua, ia orretara liraintzen 

dan" Etxba Eib. "Biarrik ezak, jornalak erdiratutzia ekarri eban" Ib. 

2 erdiratu. Dar a luz, parir. v. 2 erdi. Asi zitzaizkan erdiratzeko miñak, baña ezin erdi zan. AA III 531. 

erdiratzaile. 1. (El) que parte, destroza. Zure biotza arkitzen da / lantzaz erdiratua; / nere kulpen burdiña 

da / lantz erdiratzallea. Mb JBDev (ed. 1751), 367. Neke nere bihotz minbere onen erdiratzallea. Mb OtGai III 

84. 

2. "Mediador, amigable, componedor. Juez erdiratzalle bardiñak izan genduzen luzero, eta ixa ez zan auzirik 

gure artian" Etxba Eib. 

erdiratzan (H). A medias. Ganadua erdiratzan, bear dan garbitasunean ezpadaukazu. Añ EL 2 151. 

erdiro (Lecl), erdio (Foix ap. Lh), erdiru (Dv; erdiu Foix (ap. Lh)). 1. Grieta. "Fente" Lecl. "1.º rainure. 2.º 

crevasse" Lh. "Erdiu (Foix), gerçures" Ib. Xilo edo erdiro ttipi ageri ezten batetarik. AR 129. Mürria gaxki 

egin eta erdiruak lohiz thapa! / Etxia lürtatü denian, harien gaxtuak falta. 'Crevasses'. Etch 304. 

2. erdio. "(Eskual 8-8-24), durillon" Lh. 

erdisari. "Desperdicio (V-m)" A Apend. 

- ERDISARI EGIN. "Desperdiciar (V-m). Alako madari ederra ta orain pikua erdisari eginda bota ditu [sic]" A 

Apend. 

erdiskail. v. erdiskal. 

erdiskal, erdiskail. Mediano, regular. "Erdiskaill (S), erdiskal (R, S), cosecha regular" A. Cf. erdikala, 

erdikal. Fan naz plaztara iror gisatako sagar saltra, on, erdiskal eta gaxto. Mdg 153. 

erditaratu. Reducir a la mitad. Duela hamabortz bat egun, ttipitu zaukuk irabazpidea, erditaratu kasik. JE 

Bur 116. Ez dira holakoak plaza gizonak eta ukhanik ere pilotan joko ederra erditaratzen da jenden estimua. 

Herr 9-6-1960, 2. 

erditerdi. El mismo centro. Talka aren bukatzerik ez agertzen iñun / biek, lerroa zuzen, erdizterdian, pun! 

"En el punto medio". Or Eus 30. 


mende. 

1045


erditsu (G-to, B, L, BN, R, S ap. A; Dv, H). 1. (Con casos locales de decl., y valor aproximativo). En (de...) el 

centro, el medio. "Españaren erditsuan da Madrille" VocBN 199. Gauaren erditsuan. Lç Act 27, 27. 

Astearen erditsuan kofesa diteke. Dh 64. Aldaparen erditsuan arkitzen da. Izt C 73. Zubi erditsura heldu 

direnean. Gy 184. Sartu ginen maiatzaren erditsutan. StPierre 25. Iragan mendearen erditsuan, mila zortzi ehun 

eta berrogoi'ta zortziko Erreboluzione-egunetan. Barb Sup 146. Agorril errearen erditsuraino. Lf GH 1924, 392. 

Burdin-bideak erditsutarik urratu balin bazuen ere. JE Ber 9. Haritz-oihan pollit bat, bere itzala erregebidearen 

erditsuraino hedatzen duena. Ib. 25. Bi behiak lapharra bezala lotu ziren patarrari gora [...]. Bainan erditsutan 

gelditu ziren. Larz GH 1959, 89. Leku zabal baten erditsuan. Anab Aprika 90. Hirunazka hedatürik / lürrian 

mihise xuriak / Eta erditsütan phiztürik / sü khe lodi ñabarraillak. Casve SGrazi 130. Hego aldearen erditsuan. 

MIH 392. 

(Tras tema nominal nudo). Cf. gauerditsu. Lartzabalen, bide erditsutan, harri-meta baten gainean, 

ahamen bat jan zuela. Barb Sup 173. 

(Alativo en función de participio). Zubian aitzina dohazi. Erditsutara direneko, horra non ur olde 

borthitzak errotik eramaiten duen zubia. Arb Igand 102. 

2. (SP, Dv). Más o menos la mitad. "Bildotsaren erditsua hemen da, environ la moitié des agneaux" Dv. 

Oren erditsu bat. Lç Apoc 8, 1. Hala ere aineza oren erditsu hura bedere behar bezala iragan! SP Imit IV 1, 4. 

Oren erditsu bat bidetan. HU Aurp 181. Erditsu batez euntzeak orma / beste erditsu batez esi. Or Eus 306. 

Horietarik erditsuek herriko hizkuntza bazekiten. Mde Pr 236. Urtebete ta erditsu egin zuen Heliopolin. Zait 

Plat 14. 

- ERDITSUKO (Ht VocGr, Lar Sup, H). "Mediano, mediocre" Lar Sup. 

erditsukara. "À peu près, environ la moitié" H s.v. kara. Ideki behar da [ahua] erditsükara, erran nahi da, ez 

sobera, ez gutiegi. CatLan 139. 

erditu. 1. Partir(se). Zelan erdituten ez jat biotza, ikusirik Amarik onena bere Seme maitea baga? Añ EL 1 

205. Neskatillak gogaiturik / orren gox yagi bearrez / diñoe erdi asarrez: / Zer, ta loa erditurik / ta bein ez bein 

osoturik / beti geuk yagi bearko? Zav Fab RIEV 1907, 96. Erditu bedi [aurra], besteak zion, eta ez bedi zurea eta 

ez nerea izan. Lard 210. Erdituta arkitu neban ogiari, len esana egin neutson. "Partido". Or Tormes 51. En 


Repartir. Begiak erne, nekatu ziran, / ez zuten zillegi ixtea; / aurrerakoan, belarriekin / erditzen dute nekea. 

"Reparten a medias". Or Eus 397. 

2. (Uso sust.). "(S), hendidura" A. 

erditu. v. 2 erdi. 

herditu (VocBN Dv; H). "Herditu, par syncope hertu. Diminuer le volume d'un corps, notamment d'un corps 

de liquide" VocBN. "Désenfler" H. v. hertu; cf. herdi. 

erditxi. v. erdietsi. 

erditxo, erditxu. Dim. de 1 erdi. Ordu erditxo bat orazioan igarotzeko. Mg CC 190 (CO 286 erditxu). v. 

tbn. Ldi IL 15. 

- HITZ-ERDITXO. v. hitz. 

erditza (Lar, Añ, H). Parto. v. erditze. Zelebratzendú elizak Ama Birjinaren Expektázioa, edo bere erditza 

garbiaren etxidétea. LE JMSB 557. 

erditzaile (Dv A), erditzale. 1. Tocólogo. "Accoucheur" Dv. Strasbourg hiriko erditzale miriku handi 

batek. GAlm 1937, 104 (ap. DRA). 

2. + erdizale. (La) que pare. Ardi ernari handiak lehenik, gero horiek hobexena jan onduan, beant 

erdizaliak eta bildotsak. D. Béhéty GH 1931, 451. 

erditzapen (Ht VocGr 324, Dv, H, A), erdiztapen (Lar Sup). "Accouchement, erditzapena" Ht VocGr. "Parto, 

erdiztapena" Lar Sup. Azkue cita a Haraneder (Har), pero cabe la posibilidad de una confusión en la abreviatura 

con Martin Harriet (Harr). v. erditze. Haurra erditzapeneko ordura ethorri, eta minetan denak erditzeko 

indarrik ez! Dv 4 Reg 19, 3. 


mende.


erditze (G, AN ap. A; Lar, Dv, Etxba Eib). Parto. "Alumbramiento, parto feliz, erditze doatsua" Lar. 

"Libratzia en el léxico común de Eibar" Etxba Eib. v. erditza. Obra onen egitea erditze bat bezala baita. Ax 

79 (V 53). Aratzen baliz, illen lizake erditze gaiztoz. Mb IArg I 333. Añ aunatua utzi lezakeela emakumea 

erditzeko miñak, non eman legikeon oleazioa, ez erditze utsagatik, baizik [...]. AA I 538. Donzella izan zen 

bezela Semearen sortzean, erditzean edo jaiotzean ere izango zala. Arr Orac 148 (ap. DRA). Emazteak ahokorik 

gabe, aztal beharri hantu batzuekin, erditzeek pitrailduak. JE Bur 164. Erditze baten aztarnak dira: / Bizi-erditze 

zoragarri! "El parto magnífico de la Vida". Ldi BB 114. Zakurren erditzea ere arreta guziz aztertzen baitzun. Or 

Aitork 162. Erditze bat omen da-ta ezagutzea. Zait Plat 91. Izadiaren eder-erditze zirudian. Erkiag Arran 185. 


- ERDITZE-MIN (B ap. A). Dolor de parto. v. erdimin. Ba al du eskubide ama oni erditze-miñak bialtzeko. 

Vill Jaink 183. Mendia erditze-miñetan, eta azkenik zer eta xagu kaxkar bat erditu. Ib. 134. 

erditzetegi. Casa de maternidad. Pariseko erditzetegi batean. GAlm 1937, 104 (ap. DRA). 

erdiune (V ap. A Apend). Centro, parte central. Adar eta beso sendoak inguruetara [matsondoak] edatzen 

dituen bitartean, erdiuneak (enborrak, alegia) itzal aundiari eusten dio. "Huc illuc media ipsa". Ibiñ Virgil 88. 

Erdiunean Orpheu ezarri zun. "In medio". Ib. 38. 

erdizka (V, G, B, L ap. A; SP, sin trad.). En Harriet 'par moitié' y en Larrasquet 'à moitié' podrían corresponder a 

cualquiera de las dos acepciones. En DFrec hay 8 ejs., meridionales. 1. A medias, incompletamente. "Erdizka 

ta mordizka (V-ple-m, G-azp-to), decir las cosas a medias" A. Tr. Documentado desde la segunda mitad del s. 

XVIII en textos de todos los dialectos, excepto en suletino. 

Bere Salbatzaillea erdizka baizik maite ez dutenekin. Lg II 197. Bizitza barri bat artutea, ez erdizka, ezpada 

osoro. Añ LoraS 49. Ezta birjiña, erdizka baizik [...] pensamentuz edo deseoz biotza edo anima loitu edo zikindu 

duena. Gco II 44. Pekatuak aitortzen badira, aitortuko dira erdizka. AA III 631. Bere gaitzak eta nahigabeak ez 

dituzte erdizka ere sentitzen. Dh 194. Ez baita ingurutan prezatzen erdizka. Hb Esk 128. Gauzak axaletik baizen 

ez ditugu ikhusten, erdizka eta lanbroan. Arb Igand 93. Nik ezin neikez emen ipiñi, erdizka baizen, arein esakera 

zantarrak. Ag Kr 174. Erdizka bada ere, 5garren orrialdeko edergarriak darakus arroztegi onen izantza. A Ardi 

114n. Grekera ere erdizka besterik ez zekiten gizon aiek. Inza Azalp 90. Nik ez ditut erdizka egiten gauzak. NEtx 

Antz 15. Ori ezin diteke erdizka utzi. NEtx LBB 134. Oraiñ artian oso alperra / beiñere ez naiz izana, / erdizka 

zertan ibilliko naiz? Uzt Noiz 94. Ez dira egiak erdizka baizik esaten. MEIG VII 164. 

v. tbn. Mih 90. JesBih 425. Izt C 125. Sor Bar 46. Jnn SBi 168. Or SCruz 116. Zub 18. Lek SClar 119. Etxde JJ 

170. Txill Let 52. Gazt MusIx 149. MAtx Gazt 53. Alzola Atalak 90. 

2. (Lar, Añ, Dv). La mitad cada uno, a medias. "(A) medias, erdibana, erdizka. Lat. ex aequo" Lar. "Erdizka 

gare egiteko hortan" Dv (s.v. erdi). Sagardiak eta gaztandiek egon behar dute erdizka, zeren asko urthez ez 

baitute den gutiena ematen. Dv Dial 65 (Ip erdizka; It y Ur erdira). Bi etxekojaunek elkar hartzen dute. Egiten 

dute gisua erdizka, lana ere bai. Dv Lab 187. Gobernamenduak nun behar ditu hautatu bere mutilak? Berak 

bere eskoletan artatu eta altxatu haurretan, ala Elizarekin egon direnak heiekin lerroan ezarririk, erdizka? JE 

Bur 51. Nausi batek nekez uzten ditu bere giderrak, nahi den bezenbat heien erdizka emaitea zuzenago izana 

gatik. Ib. 44. Bereak bere eta inorenak erdizka. Zait Plat 5. Arengandik datorkit alako zerbait, erdizka poz eta 

min, bizigarri ta bizi-ezin bat. NEtx Antz 35. 

- ERDIZKAKO (Dv). (Adnom.). A medias, incompleto. Berriz ta berriz konfesatu ta ere, erdizkako beren 

konfesioko naspillen ondoan onzen ez diranak ere. Mb IArg I 95. Boz iraungi batek diozkan erdizkako hitz batzu. 

JesBih 211. Galaiaren othuruntzak / Eztire ez erdizkakoak. Gy 224. v. tbn. Ag AL 79. Aren erdizkako esan eta 

itz illunekin, ez dek errez jakiten. NEtx LBB 113. Ez dugu behar erdizkako gauzarik, zatirik edo apurrik; zeharo 

eta erabat behar ditugu egin gure egitekoak. MIH 234n. 

- ERDIZKAN. A medias, a partes iguales. Berze jakilegoarik behar düzia, arren, etxen ohoiñ bat düzüla 

sinhesteko edo ohoinkerian hareki zireia erdizkan? Egiat 200. 

- ERDIZKARA. A medias, incompletamente. "(EgunO 28), à demi" Lh. [Seme prodigoaren] aitak izatu zuen 

bozkarioak erdizkara bezala ezagut-arazten daroku, Aita Zerukoak gu humiliatuak bere aitzinean ikhusteaz duen 

plazera. Brtc 246. Erdizkara baizen ez duzue egun hura santifikatzen. Arb Igand 182. 

- ERDIZKAXE. (Aprox. de erdizka). Ez badezakek esplika / Zenbat duan sofritzen / Sentitzen duan bezala / 

Erdizkatxe bederen. Monho 122. Larrua erdiskaxe dutela estaltzen. Hb Esk 187. Ikhusten ditut laborari batzu 

lan hainitz hartzen jorrateko, sarhatzeko edo galtzaratzeko. Bertze batzuek berriz erdizkaxe egiten dituzte edo 

bertzela baterez. Dv Lab 71. 

- HITZ-ERDIZKA. v. hitz. 

erdizkalatu. Reducir a la mitad. v. erdikalatu. Gure muttikoa hasten da beraz erhia (xokolet) untzian sar, 


mende. 

1047


ahorat ekhar [...] halako moldez non xokoleta azkenean erdizkalatu baitzuen. Lf GH 1929, 518. 

erdizkamuan. "(V-arr-oroz-ple), en relación ligera de amistad. Erdizkamuan dagoz, están en relaciones 

indiferentes" A. 

erdizkatu (AN, L, BN, S; SP, Lecl, Dv, H). Ref.: A; Lrq. 1. Dividir. "Erdizka zazue sagar hori" Dv. v. 

erdiratu. Halakoek, dimidiant dies suos, erdizkatzeintuzte bere egunak, bi erdi egiteintuzte, zeren zahartzean 

gaixto badira ere, gaztean on izan baitziren. Ax 165 (V 111). Biotza erdizkatu didazu (124). LE-Ir. Ostia 

autsirik ere, / [...] // Ez da deusa erdizkatzen, / Seinale xoila da hausten. Monho 138. Horiek oro hartu zituen, 

erdizkatu, eta erdi bakotxa bestearen parean ezarri. Bibl Gen 15, 10. 

2. Llegar a la mitad de. Enganatiek eztituzte bere egunak erdizkatuko, eztira halakoak bertzela biziko 

zirenaren erdia biziko. 'No llegarán a la mitad de sus días'. Ax 164 (V 110). 

3. (VocS, Dv). Compartir. "Partager, erdiskatu" VocS. "Guzien artean erdizkatu dute onthasun hori, ils ont 

partagé [...]" Dv. Harekin batean [ohore] hura erdizkatu nahi ezdutenei. Mih 31. Badakit Jesus ene maiteak 

eztuela bihotz erdizkatu bat nahi. ExIzp (ap. Dv). 

4. Hacer a medias. "Gizon horrek ez du behin ere lana ongi akhabatzen, erdizkatu eta uzten du, il le laisse à 

moitié fait" Dv. 

5. (Lar, Añ). Promediar, hacer término medio. Erdizkatuta, Gipuzkoan izaten dan beroa 15garren mallako 

beroan jarri lezaguke. EEs 1915, 14. 

erdizkatzaile, erdizkazale (S ap. Lrq), erdizkatzale. "Qui partage en deux moitiés" Lrq. Nork egin egin nu 

zuen juje edo zuen arteko ontasunen erdizkatzale? Leon Lc 12, 14 (Lç partitzale, He, Oteiza, Brunet 

partitza(i)lle, Dv zuzen berezle, Ol, Or banatza(i)lle, Arriand erdibitxalle, Ker, IBk, IBe erdibanatzail(l)e). 

erdizola. "Demi-semelles de soulier" Lh. 

erdizolatu. "(R), echar medias suelas" A. 

erdizoztu (Aq 1252, A) erdi izoztu (AN sg. A, que cita a Aq). "Garapiñar" Aq. 

erdizpesta. "(R, S), medias suelas" A. 

erdizpestatu. "(R, S), echar medias suelas" A. 

erdiztapen. v. erditzapen. 

erdo. "En broma (V-m)" A Apend. "Durangon 'de broma, par plaisanterie'" EI 171. 

herdo. v. herdoil. 

herdoil (B, L, BN, S; -ill- SP, Lar (erdoilla), Gèze (erdolla), Dv, H), erdoi (V-gip, G-to, AN, L, BN, R, S; Lar, 

Añ; Dv y H (+ h-)), ordoi (G-goi-bet; Lar, H) ordei (V-gip, AN-araq; Lcc), ordai (V-gip), hordoil (SP), ardoil 

(L; Hb ap. Lh), herlo (H (BN)). Ref.: A (erdoil, erdoi, ordei); Lrq /erdol'a/; Lh (ardoil); Izeta BHizt (erdoil); Iz 

To (erdoiya), UrrAnz (erdoi), ArOñ (ordai, ordei); Satr VocP (erdoil, ordei); VocZeg 288 (ordoye); Elexp Berg 

(erdoi, ordei, ordai). Cf. Deen I 506: "Herdoilla, ad faegia ['zu putzen, limpiar']", donde falta sin duda un verbo 

como kendu para que tenga sentido. 

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos salvo en vizcaíno, donde únicamente se encuentran algunos 

ejs. del s. XX. (H)erdoil es la forma propia de la tradición septentrional y alto-navarra y erdoi la predominante 

en guipuzcoano. Con respecto a la aspiración, la h- inicial es gral. entre los autores septentrionales, a excepción 

de J. Etchepare, J.B. Etchepare y los escritores suletinos. Barbier alterna formas con y sin h-. Aparecen algunos 

ejs. con a constitutiva en Leiçarraga, Archu y Gachitegui. Eguiateguy emplea ardoil (231). En DFrec hay 2 ejs. 

de herdoil y uno de erdoi. 

I (Sust.). 1. (Sentidos prop. y fig.). Oxido de los metales; herrumbre; roña; capa de suciedad. "Burdinari 

hordoilla, gaixtoari enbidia" SP (si bien Pouvreau da cuenta únicamente de la forma herdoil, en el ej. escrito al 

margen parece leerse hordoil). "Hortzetako herdoila, malpropreté des dents, et aussi carie. Syn. lizuna [...] 

ugerra" H. v. uger. 

Eztitzazuela egin zuen thesaurak lurrean, non zerrenak eta herdoillák goastatzen baititu. Lç Mt 6, 19 (He 

herdoillak, TB, Dv, Leon herdoila(k), Echn, Samper, Ip erdollak, SalabBN erdoilak, Ur erdoiak). Burdinak, 


mende.


suan emanik, galtzen baitu herdoilla. SP Imit II 4, 2 (Echve ordoi, Mst, Ip erdolla, Ol erdoi, Leon herdoil; Ch 

herdoilldura). Alferkeriaren herdoilletik begiratzen baitzuten bere burua. ES 186. Biziuen erdollaren garbitzeko. 

Mst III 50, 6. Zeren suak jaten diozkan [burniari] erdoiak. AA I 384. Urre, zillar ta beste edozein menasta, [...] 

erdoi tartetik [berezi]. Izt C 7. Zikhinkeria erdolla bat da higa dioena gure khorpitzak. Arch Gram 34s. 

Gorputzarentzat apainduriya / animak dauka erdoia. Xe 315. Liburu zahar herdoil eta errauts dariotenetan. HU 

Aurp 219. Jaunartu aurretik pekatu txikien erdoia kentzea. ArgiDL 43. Gauza guzien iresle ta ondazale den 

astia edo denboraren erdoila. "La malignidad del tiempo". AIr RIEV 1928, 599. [Morroiak] mutilzartuta egiña 

dauka / anka-zañetan erdoia. Tx B II 190. Edarikoiek naiz sendo iduri, erdolla barnetik dute. FIr 175. Diruaren 

erdoi zikin baiña kutsu pozgarriaren bitartez. Erkiag BatB 68. [Ostoak] urre koloretan erdoil batzuek itsustuak. 

JEtchep 23. Udazkenak bere erdoia zabaldua zuan zelai ta ostroetan. NEtx LBB 59. Erdoirik gabe mingaiña. 

Auspoa 111, 151. Mingañean eztu erdoyik (AN-larr). Inza Eusk 1972, 94. Egunoroko hizkeraren herdoi-mantxak 

hizkera idatzian isurtzen bazaizkigu. MEIG VI 163. 

Óxido (en los compuestos químicos). Ordeigaia metalakaz alkartuta sortzen dan gorputzari ordeia deritxo. 

Esate baterako: Ordeigaia burdiñeagaz alkartu ezkero OFe burdin-ordeia sortzen da. GJaur Kimia 52. Kareordeia 

kare bizia da. Kare-ikatzatoa edo kare-arria erreta yaristen da kare-ordeia. Ib. 156. 

2. (B, L, BN, S; H), erdoi (AN-5vill, G; Lar, Añ, Lcq 183), herdo (L, BN, S; Dv), ordoi. Ref.: A (erdoi, 

herdo); Iz To (erdoiya). Añublo, roña (enfermedad de las plantas). "Herdoilak ogiak ian ditu. [...] Syn. suherreta 

[...], gorriña, gorria, [...] añoa, [...] ludoia, [...] ikhatza..." H. "La roña (del trigo)" Iz To. Zer dan arrazoia / 

gariak izateko / onen maiz ordoia. It Dial (ed. Auspoa, 1963), 123. Nola herdoari eman zituen hekien fruituak. 

Dv Ps 77, 46. [Gariak] izaten du burniyari ateratzen zaion gisan, ordoi bat ostuan Uzta-Aboztutan. Sor Bar 100. 

Erdoyek janik daude gure babak (AN-larr). Inza Eusk 1926, 16. Izpi-muturra gorri dadukan garia / goiz artan 

[San Juan goiza] izanen da erdoiz erantzia. Or Eus 274. Aritzari datozkion altsuma berriai gaitz orrek erasten 

dien erdoia ezin garbiturik, oso nolabait ibiltzen dira. Munita 39. Bada herdoila horia eta herdoila beltza. 

Gatxitegi Laborantza 71. 

3. (H), erdoi (H (+ h-)), ordoi (H). Sarna, tiña. "Par ext. rogne, gale invétérée des animaux. Syn. ezkabia [...], 

atz-ordoia, (G) [...] zaragarra" H. Cf. HATZ-HERDOILDU (s.v. herdoildu). [Ezkabi lizunez beteak 

datozenak] iturri oetako urak artzen dauden egun banaketan, erdoi ta tortika likits nazkagarri guztiak arras 

botarik, [...] leun ta garbi jarten dirala. Izt C 77. 

4. "Bave. Herdoila darion haurra, enfant à qui coule de la bave. Id. erdea, elderra, lerdea, eldorra, girlia (G), 

adurra (V), [...] kaburina (L) [...] id. haburina..." H. 

5. Color rojizo, mancha de color rojizo. "Tache de rousseur" Gèze. Cf. A EY I 346. v. eldorroi. 

II (Adj.). 1. Roñoso, oxidado. Hezur larri, burdin herdoil, eltze zahar. Hb Egia 139s. Kutxa zaharrean / 

gilltza herdoillaren pean. Gy 81. Buru apal, kokat herdoil, zango mehar. HU Aurp 130 (Interpr?). 

Oxidado, deteriorado por falta de práctica (?). Konsidera bezate munduko giristino herdoil batzuek, ordena 

hunez gaizki erraitea dela elizako sainduak gaitz erraitea. Harb 419. 

2. (AN-erro), erdel (AN-erro). Tacaño, mezquino, roñoso. "Erdoil, roñoso. (AN-erro)" Inza EsZarr 176. 

Gizon erdoill ori ezpanu ikusi! (AN-erro). "¡Ojalá no hubiera visto a ese hombre roñoso". Inza Eusk 1927, 144. 

Gizon erdel (zikoitz) ori ez banu ikusi! (AN-erro). "Zikoizkerien bat egin dionaz". Inza NaEsZarr 2227. 

3. Ronco. Boz herdoil eta erlats bat, saingaz bezala mintzo dena. Elzb PAd 39. 

- HERDOILA KENDU. "Dérouiller, herdoilla genzea" Volt 72. 

- HERDOILAK JAN (B ap. Izeta BHizt; erdoiak jan V-gip ap. Elexp Berg). a) Oxidar(se), roñar(se). 

"Burdinezko katea erdollak yana" Izeta BHizt. "Pintau ezian, erdoixak jaten dau autua" Elexp Berg. v. 

HERDOILAK JO, herdoildu, ugertu. [Lurrean thresorak] herdoillak eta harrek jaten baidituzte. "Ubi aerugo 

et tinea demolitur". He Mt 6, 19 (HeH, Dv, SalaBN, Ip, Samper, Or, IBk, IBe herdoilak jan). [Ezpata] antzatu 

faltaz herdoilak jana. ES 102. Behozute ene gakoeri... Gorri gorriak erdoilak janak! Barb Sup 15. Erdoi-legenak 

jandako azkonak. Ibiñ Virgil 79. Sitsak jo eta herdoiak jaten ez dituen aberastasunak. MEIG VIII 92. Erdoilak 

jaten ari ditu hitzak, papera bera andeatzen hasia da. JE Ber 65. 

v. tbn. Egiat 231. Arch Gram 34. Lard 383. A EEs 1916 305. Ox 177. Etxde AlosT 53. 

b) Roñar(se) las plantas. Ez zan gari aundirik bildu larraiñean, / erdoiak jan baitzitun denak alorrean. Or Eus 

354. 

- HERDOILAK JO. Oxidarse, cubrirse de roña. v. HERDOILAK JAN, herdoildu, ugertu. Etzukean [...] 

pipiak edo erdoiak itxazbazterrean joko. TAg Uzt 214. Arkaitzak gorri / agiri dituk, izurri / erdoiak jota 

zaiñetan. NEtx LBB 265. Dudaren herdoiak jo gaituelako edo. MIH 265. 

- HERDOIL-EZIN. Inoxidable; (lo) que no se puede ensuciar, manchar. Euskera [...] izkuntza bereiz bat dala 

uste izaten degu: beti-garbi bat, erdoi-ezin bat. Ldi IL 51. 

- HERDOIL-GARRATZ. Oxácido. Ordeigaia, Urgaia ta metalantzekoren bat daroazan garratza Ordeigarratza 

yatzu. GJaur Kimia 53. 

- HERDOIL GORRI. a) Óxido de hierro. [Eusko-aurignac-tarrak] erdoigorrizko margo-gaiak [zituzten]. JMB 

ELG 30. 

b) (Fig.). Arrebol. Argi hasteko herdoi gorriak bezein arrai ta kartsuak. Iratz 176. 


mende. 

1049


- HERDOIL-TXINBO. "Erdoi txinbo, curruca rabilarga (Sylvia undata)" MItziar Txoriak 100. 

- HERDOIL-UR. Agua oxigenada. Ordei-ura (ordeigaidun ura). Uraren elea H 2O yatzu; ordei-urarena 

H 2O 2. GJaur Kimia 94. 

herdoilarazi. "Faire rouiller" Dv. 

herdoildu (L (+ e-), B, BN; SP, Lar, Dv, H), erdoitu (V-gip; Lar, Añ, (+ h-) H), erdoilatu (S), ardoilatu, herlotu 

(H (BN)), ordoitu (G-bet; Lar, H), ordaitu (V-gip), ordeitu (V-gip), ordoildu (Lar DVC 275). Ref.: A (erdoildu, 

erdoitu); Lh (erdoildu, erdoilatu); Lrq (erdoilatu); Jaur Kim 68; Izeta BHizt (erdoildu); Elexp Berg (erdoitu, 

ordaitu). 1. Oxidar(se) los metales, aherrumbrar(se); ensuciar(se). "Ordaittutako iltzia sartu jako orpotik" 

Elexp Berg. v. HERDOILAK JAN, HERDOILAK JO, ugertu. Zuen urrhea eta zuen zilharra herdoildu da. 

Lç Iac 5, 3 (He, Dv herdoildu, TB erdoildu, Ol erdoitu; IBe, IBk herdoilak jo, Ker ugertu). Alfer eta geldi 

egoiteaz ere, galtzen, desegiten eta herdoiltzen [da burdina]. Ax 38 (V 23). Burnia, erdoitua egon arren. AA I 

384. Herriko praubik gosez eta haien ürhik erdollatzen. Etch 306 (en la vers. de ChantP 184 ürhik ardollatzen). 

Eia ardoillatzen ari direnez [berrogei-ta-bost liberak]. Eskual 21-3-1913 (ap. DRA). Lurraren azala erdoitua da / 

ala dut odola begietara? Ldi BB 128. Arma batzuk garbitu; lizunduak eta erdoituak bait-zeuden. Berron Kijote 

35. En DFrec hay 2 ejs. de herdoildu y uno de erdoitu. Odola batzen da ertera gabe bertan [gibelean], 

erdoitzen da (barkatu itza), erdoitasun au gibelen gaitza, eziñ egiña besterik ezta. IArt Itzald II 50. (Participio 

en función de adj.). Aingura herdoilduak urre ganbiatu. Hb Esk 15. Ez zuten harmatzat [...] gerren edo lantza 

herdoildurik baizik. Elsb Fram 118. Kate zar ta aingura ordoituak. Ag G 215. Sabre herdoildu zahar batzuekin. 

Ox 59. Aspaldiko gorrotua iltze erdoitua dirudi, ezin atera. EgutAr 28-3-1956 (ap. DRA). 

v. tbn. Iratz 88. Erdoitu: Inza in Jaukol Biozk XV. Ibiñ Virgil 88. Erdoilatu: Prop 1905, 36. Ordoitu: Sor AuOst 

94s. Lab SuEm 174. 

(Uso figurado). Gaztek han bere indarra eta antzea frogatzen, zorrotzten eta herdoiltzetik begiratzen 

baitzuten. Ax 29 (V 17; v. tbn. 540 (V 347)). Alperreri ta nagitasunak ordoitu zituan lanerako. Ag G 62. Ene 

luma ez bazait erdoilatzen, bertze pidaiaño bat ere eginen dugu mendiz gaindi. Zub 119. Baitzekin Beltranen 

besoa gudaldirik gogorrenak zauliturik eta trebeturik zutela, berea [...] erdoiturik zeukan bitartean. Etxde AlosT 

102. Zuhinduak, herdoilduak eta harddotuak diren alderdi xaharrak desegin behar direla ez da dudarik. Herr 

23-12-1965, 2. Hor egoteak [etxe zokoan] lizundu eta herdoitu egingo bailuke [euskara]. MEIG I 79. [Jesusen 

bizitzaren gertaerak] zabarkeriak herdoiturik eta lausoturik bezala badauka. MEIG II 59. 

2. erdoitu (Lar, Aq 966, H, A). Anieblar(se) las plantas. 

- HATZ-HERDOILDU. Contraer la sarna. Cf. hatz (3). Atz-ordoitutako ardiagandik bezela beragandik 

igesegiteko. Arr Bearg 395. 

herdoildun, erdoidun (Lar). "Oriniento" Lar. 

herdoildura (B ap. A; SP, Lar, Dv, H), erdoidura (H (AN; + h- BN)), ordoidura (H (V, G)). 1. Oxido de los 

metales, herrumbre (sentidos prop. y fig.). "Rouillure" Dv. "Orín, moho" A. Zilharra herdoildu da, eta haién 

herdoildurák testifikaturen du zuen kontra. Lç Iac 5, 3 (He herdoildura, TB erdoildura; Dv, IBk, IBe herdoil, 

Ker ugerrak). Zenbat balio duen tribulazioneak bizioen herdoilduraren garbitzeko. SP Imit III 50, 6 (Ch 

herdoilldura). Burdiña herdoilldura guziak utzirik goritzen baita suban. Ch II 4, 2 (SP, Leon herdoil, Echve 

ordoi, Mst, Ip erdolla, Ol erdoi). Bere erdoilduraz garbiturik eta urinduak, xixpak aize hegoaren beha dira. Zub 

101. 

2. "État galeux des animaux" H. 

3. "Rouillure des plantes" H. 

herdoilehi, erdolla-ehi. Propenso a oxidarse. Erdolla-ehi da hatxeidia bera. Eskual 6-11-1908 (ap. DRA 

s.v. hatxeidu). 

herdoilgai, ordeigai. Oxígeno. Arnasarako be ordeigaia bear-bearrekoa da. GJaur Kimia 85. Ordeigairik 

ez dagoan lekuan sua itxungi edo itzali egiten da. Ib. 84. 

- HERDOILGAIDUN UR. Agua oxigenada. Ordei-ura (ordeigaidun ura). Uraren elea H 2O yatzu; ordeiurarena 

H 2O 2. GJaur Kimia 94. 

herdoilkara. "Herdoilkara ou herdoilkarako, qui a la couleur, l'apparence de la rouille" Dv. "Herrumbroso" A. 

herdoilkeria. Herrumbre, roña. Gizonentzat alferkeria, nola burdinentzat herdoilkeria. Hb GH 1928, 397. 


mende. 

1050


herdoilkor (H (L)), erdoikor (H (AN; + h- BN)), ordaikor (V-gip ap. Iz ArOñ), ordoikor (H (V, G)). "Sujet à se 

rouiller en parlant des métaux" H. "Que cría roña" Iz ArOñ. 

herdoiltasun (SP), erdoitasun. "Enrouillure" SP. Odola batzen da ertera gabe bertan [gibelean], erdoitzen 

da (barkatu itza), erdoitasun au gibelen gaitza, eziñ egiña besterik ezta. IArt Itzald II 50. 

herdoilti, erdoiti (Lar), ordoiti (Lar). "Herrumbroso" Lar. v. herdoiltsu. 

herdoiltsu (L, BN, S ap. Lh; Dv, H, A), erdoitsu (Lar, Añ), ordoitsu (Lar). 1. Herrumbroso, roñoso, sucio. v. 

herdoilti. 

2. "Galeux, rogneux, en parlant des animaux" H. 

3. "Baveux, qui bave abondamment" H. 

herdoilztatu (erdoi(l)ztatu BN ap. Lh; SP (-iltzt-, sin trad.), H), erdoiztatu (H (AN; + h- BN)), ordoiztatu (H (V, 

G)). 1. Oxidar(se), roñar(se). 

2. "Couvrir, salir de bave" H. 

1 erdoka (G ap. A; Aq 822). 1. "Cieno" Aq 822. 

2. "(V, G), mancha de sudor en la piel, costra de la cara, platos, etc." A. Otu iatan [...] barruko gatxak 

azalera atara ta gorputzeko loi, erdoka ta apakiñak bota ta garbituteko. Ezale 1898, 315s. 

2 erdoka (V, G ap. A). "Lanza de la rastra, de la narria, del arado" A. Cf. ardako. v. lardaka. 

erdokadi. "Cenagal, erdokadia (G)" Aq 822. 

erdoki (Bera). 1. "(Erdi-oki, lugar), centro. Erdokiyan jarri zuten Josu, colocaron a Jesús en medio" Bera. v. 

ejs. de erdi-toki s.v. 1 erdi (2). Ur-zurrunbilloa erdoki baten inguruan etengabeko jira biran dabillen antzo. 

Etxde JJ 209. 

2. Centro, sede. Amsterdanen daukoz bere erdoki ta egoitza. Eguzk GizAuz 70. 

erdoski. "(S), aseadamente, con esmero" A. Cf. erdots. 

erdoste (Lar) erdi oste (H). "Purgaciones en la parida" Lar. "Arrière-faire (chez la femme)" H. 

erdots (S ap. A), erdotz (S-saug ap. Lh). 1. "Aseado" A. "Personne ordonnée, propre et vigilante" Lh. 

2. "Laborioso" A. 

1 erdu (Vc ap. A; Añ, Dv, H). (Forma de imperativo). Ven, venid. "Erdu ona, ven acá", "anda acá" Añ. 

"Viens!" Dv. "Erdu, ertze (V), suivant Mant (VocCB), venir, parvenir" Ib. "Ven, venid" A. Cf. erdutu. 

Tr. Propio de la tradición vizcaína, aparece documentado desde el s. XVIII. Lo emplean también Gaztelu y 

Aresti. En la mayoría de los ejs. atestiguados la forma erdu hace referencia a la segunda pers. del singular. 

Emplean erdu tanto para el sing. como para el pl. J.J. Moguel, Añibarro, Astarloa, J.A. Moguel y E.M. Azkue. 

Sin embargo Astarloa, J.A. Moguel y Añibarro alternan para el pl. erdu y erdu(b)e. Siguen el sistema erdu 

(sing.)/erdue (pl.) Arrese Beitia, Iturzaeta, K. Enbeita y E. Bustinza. La forma erduze para el plural, la 

encontramos en F. Bilbao y en una canción popular. 

Erdu neure Aitaen bedeñkatuok. Oe 68. Erdu bijok ara. Ona emen euntegijak. Mg PAb 140. Erdu erdu gizon 

guztijok, / andi, eta txiki, zar. Añ EL 1 176 (Añ EL 2 185 erdue). Erdu, Jauna. Añ LoraS 131. Kristinau zaar ta 

egiazkuak [...] biztu zaite arren ta erdu neugaz negar egitera. JJMg BasEsc 129. Erdu, erdu gizon guztijok. 

Astar II 280. Zulango gizonakaz adiskide izan nai dot: erdu ona. Ag AL 50. Erdu goazan guztiok / lorakaz aldra 

baten. Azc PB 37. Josetxok esaten ebazan berba bakarrak, zirean bai, ez, eznea, ogia, erdu ta Josetxo. Echta Jos 

18. Elizara-bidean "erdu pekataria" oiukatzen ginjoazenetan [...]. A Ardi 123. Erdu, zeugaz puskaten egon nai 

dot-eta. Enb 34. Enekin erdu, errautsak laga. Lurpean gera etzaitez. Arti MaldanB 215. Komentura bazatoz, 

erdu lore-lore. Gand Elorri 83. 

v. tbn. Erdu (sing.): CrIc 140. Mg PAb 153. JJMg BasEsc 130. Astar II 233. Ur MarIl 97. AB AmaE 3. A BeinB 

42. Azc PB 192. Echta Jos 179. Altuna 84. Enb 34. Kk Ab II 60. Otx 80. Bilbao IpuiB 240. Osk Kurl 47. 

erdue (A), erdube (Dv), erduze. (Pl). "Se dice también por falsa analogía erdue" A. Angeru Santuak, erdue 

Zuek bere garbietan ostatu ezain au. Añ EL 1 161. "Erdube, erdube" diadar egiten deutsube mezan. Astar II 215. 


mende. 

1051


Erdue neugaz, Sabin, Mikel ta Iñaki. Enb 52. Ia, Aingeruak, erduze ona, artu eizue eskurik [Birjiña]. Canc. pop. 

in SMitx Aranz 73. 

v. tbn. Erdue: AB AmaE 34. Itz Azald 202. Kk Ab II 94. Erdube: Mg PAb 19. Erduze: Bilbao IpuiB 94. 

erduke. (Forma de futuro). "Erduke, véngase luego (msOch)" A Apend. 

"Ez erdu ta ez merdu (V, msOch), ni fú ni fa" A. Cf. sin embargo A EY III 336: "Silencioso: ez erdu ta ez 

merdu (V, msOch)", y 197: "Ez erdu ta ez merdu", inútil. Litm. Ni ven ni men; es decir, ni fú ni fa (V-ger, 

msOch 83)". 

- ERDU HONA. (Introduciendo una pregunta con el significado de 'a ver', 'veamos', etc.). "Jauna ez neban 

gura. Esan deustez mutillak berba zantarrak [...]". Dakuskun. Erdu ona, zelango bidez edo okasinoez jazo jatzuz 

gauza orreek? Mg CO 155. "Gauza gogorra --dinozu--, beti burruka legez ibilli biarra arimako arerijuagaz". 

Erdu ona. Zelango atsakabiak ez daruez lurreko Soldadubak gerrako denporetan?. Ib. 283 (v. tbn. 137, 178, 

104, 209). 

2 erdu (Bera, BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1892 de eri 'presencia' y -du (AG 95). Acudir, venir; 

llegar. Cf. 1 erdu; v. erdutu (2), heldu. Dettu aut eta ezaz ertzen? --dirautzu Aberrijak. AG 910. Billatuten 

eben Josuren kaltez egi bako ziñalbenen bat, bera iltzen emoteko; eta ezeutsoen idoro, egi bako ziñaldari asko 

erdu ziranarren. Guenian, egi bako ziñaldari bi eldu ziran (Mt 26, 59). Ib. 1471 (Ol aurkeztu, Arriand agertu). 

Sariketa onetara erdu datekez idazle euzkotar guztijak. EEs 1911, 115. Zapi zakarrez ate aurrera / Erdu da 

txirotasuna. Laux BBa 80. Onelan erdu giñan oñez Lourdesera. Enb 32. Erdu zan etxera ba tenplau, tanplau, 

gertu. Kk Ab II 10. Kezkarik sortzen bazaie / Ega bizkor ariñean / mugonez erdu natzaie. EA OlBe 36 (v. tbn. 9, 

26, 17). 

3 erdu. "(V), reconcentrarse" A. Cf. erdutu. 

erdube. v. 1 erdu. 

erdue. v. 1 erdu. 

erduke. v. 1 erdu. 

erdutu (SP Dv, H). Tr. Documentado en autores labortanos del s. XVII y en Oihenart. En el s. XX, lo 

emplea Zinkunegi. 1. Partir, dirigirse a. "Erdutzea, partir, s'acheminer, abiatzea" SP. Azkue da para este verbo 

la acepción de "reconcentrarse" basándose en los ejs. de Axular (cf. 3 erdu). Mundu batetik bertzera, o erdutu 

beharra! / Egia duk, bekhatuez iustu dela nigarra. EZ Man I 52. [Iaun puxanta] errezibi zazu ungi spiritua / 

gorputz erbalaren ganik doidoia erdutua. EZ Man II 95. Gure eginbidearen egitera eta trabaillatzera, ernatuko 

eta erdutuko garela. Ax 35 (V 21). Bekhatu gehiago egitera abiatzen eta erdutzen direla. Ib. 114 (V 76). Eta 

baietz hitz-emanik / hek, harganik / bertan despeditzeko, / erdu ziten Betlemera, / izar bera iarririk aitzineko. O 

Po 62. Goazen errepausu infinitu hartara, erdu gaitezin prometatu zaikun lur benedikatu hartara. "Cheminons". 

SP Phil 61 (He 63 hots emagun). Prometa diezezu erdutuko zarela hekin gana. Emozu zure Angeru begiraleari 

eskua gida zaitzan gatik. "Vous vous acheminerez". Ib. 65. Urtaroa aurrera dijua, oraindik beste goituriak 

ikertzea, ureztaketara erdutzea, [...] bearrezkoa da. Zink Crit 62. 

2. Llegar; venir. "Venir, arriver" H. "Erdu [...] Syn. ethortzea, [?] heltzea" Ib. v. 2 erdu. Aingeruak 

hegaldaka gero dire erdutzen / Eta hillaren urkoak dituzte inspiratzen. EZ Man I 124. 

3. "Implorer, prier (de venir au secours)" H. Erdutzen zaitut arren urrikal nakizun. Harb (e. 1690) ap. H. 

erduze. v. 1 erdu. 


mende. 

1052

Daga-Erduze - Euskaltzaindia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?