Querida mamá. Epistolario inédito de Otero ... - Editorial Galaxia
Querida mamá. Epistolario inédito de Otero ... - Editorial Galaxia
Querida mamá. Epistolario inédito de Otero ... - Editorial Galaxia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Querida</strong> <strong>mamá</strong><br />
<strong>Epistolario</strong> <strong>inédito</strong> <strong>de</strong> <strong>Otero</strong> Pedrayo, 1905<br />
<strong>Otero</strong> Pedrayo coa súa nai, dona Eladia.<br />
Fotografía <strong>de</strong> Augusto Pacheco<br />
▲<br />
P ATRICIA A RIAS C HACHERO<br />
M ÓNICA P AZOS M ARTÍNEZ<br />
Aobra publicada <strong>de</strong> Ramón <strong>Otero</strong> Pedrayo asombra entre<br />
outras cousas e en primeiro lugar, polo seu inxente volume.<br />
Isto ten provocado que con frecuencia se teña cualificado ao<br />
<strong>de</strong> Trasalba como o gran polígrafo das nosas letras. Até on<strong>de</strong> nós<br />
sabemos, tal apreciación fíxose sempre sen ter presente a enorme<br />
cantida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cartas que en vida redactou.<br />
Estes documentos, parte importante dos cales está custodiada e<br />
reunida na Fundación Penzol en Vigo, obrígannos hoxe a afirmar<br />
que o autor <strong>de</strong> Arredor <strong>de</strong> si é, sen lugar a dúbidas, o artífice dun<br />
dos maiores epistolarios escritos neste país.<br />
O que agora presentamos é o inicio da comunicación escrita que<br />
durante máis <strong>de</strong> cincuenta anos o noso autor mantivo coa súa nai,<br />
unha das dúas mulleres máis importantes da súa vida.<br />
Como Bau<strong>de</strong>laire, Saint-Exupéry, Proust e tantas outras figuras<br />
senlleiras da literatura universal, o noso don Ramón escribe cartas<br />
a unha nai que seguindo o mo<strong>de</strong>lo das protagonistas femininas das<br />
súas novelas, loita e traballa na al<strong>de</strong>a para asegurar a formación e<br />
benestar do que é o seu único fillo.<br />
O epistolario<br />
D O C U M E N T O S<br />
Son un conxunto <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> mil misivas inéditas que dan mostra<br />
dunha relación maternofilial estreita e peculiar. Trátase dunha<br />
comunicación <strong>de</strong>scontinua, pois a escrita vaise ver interrompida<br />
cada vez que dona Eladia e o seu primoxénito vivan baixo o mesmo<br />
teito. Fundamentalmente nas vacacións e nos períodos que voluntaria<br />
ou involuntariamente el resi<strong>de</strong> na casa ourensá da rúa da Paz<br />
ou en Trasalba.<br />
Inícianse as separacións e consecuentemente os textos aló polo<br />
mes <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1905, cando, con 17 anos, un case adolescente<br />
Ramón <strong>Otero</strong> Pedrayo chega á cida<strong>de</strong> do Apóstolo. Vai disposto a<br />
matricularse como alumno por libre no entón chamado Curso <strong>de</strong><br />
Ampliación, preparatorio nos estudos <strong>de</strong> Dereito e equivalente a un<br />
primeiro ano <strong>de</strong> Filosofía e Letras, cuxos estudos completos <strong>de</strong>sapareceran<br />
da universida<strong>de</strong> galega por volta do ano 1867 e non volverán<br />
recuperarse até o curso 1922-23.<br />
Compostela é na altura unha pequena e escura cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> pouco<br />
máis <strong>de</strong> 24.000 habitantes on<strong>de</strong> a influencia da universida<strong>de</strong> e da<br />
catedral se <strong>de</strong>ixa sentir con forza. Pedrayo é un dos poucos alumnos<br />
dispostos a cursar estes estudos. A carreira <strong>de</strong> Letras non ofrecía<br />
gran<strong>de</strong>s expectativas, esencialmente a docencia, á que non era fácil<br />
acce<strong>de</strong>r tendo en conta que había apenas un instituto por provincia<br />
e normalmente un catedrático por materia en cada centro. Ao contrario<br />
do que anos <strong>de</strong>spois suce<strong>de</strong>rá con Adrián Silva, a vocación <strong>de</strong><br />
don Ramón semella clara e firme <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o primeiro momento.<br />
71
72<br />
Esta primeira separación non puido durar máis <strong>de</strong> 30 ou 35<br />
días. De tan reducido período <strong>de</strong> tempo conservamos porén un<br />
total <strong>de</strong> once documentos e cómpre ter presente que a serie semella<br />
incompleta. A carta seguinte ás que aquí reproducimos está datada<br />
o día 9 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1905, primeiro día da estancia universitaria<br />
do noso autor en Madrid.<br />
Ao longo <strong>de</strong>ste epistolario, que pronto será publicado, o lector<br />
terá a oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> comprobar a asiduida<strong>de</strong> e constancia coas<br />
que <strong>Otero</strong> lle escribiu á súa nai. Faina partícipe en todo momento<br />
das súas vivencias, sentimentos e activida<strong>de</strong>s. Comparte con ela un<br />
vivir cotián que co paso do tempo se ten convertido nun instrumento<br />
biográfico <strong>de</strong> indubidábel valor.<br />
Nestas cartas son moitas as referencias a unha relación íntima e<br />
familiar na que o benestar do fillo <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> directamente <strong>de</strong> que a<br />
súa nai estea ben. Todas sen excepción comezan cun saúdo apelativo<br />
do tipo: querida, queridísima, adoradísima ou mamaciña. Na<br />
<strong>de</strong>spedida sempre lle manda un bico e lémbralle o moito que a<br />
quere. Ás veces prefire <strong>de</strong>spedirse recordándolle que ela é fundamental<br />
na súa vida. Son moitas a<strong>de</strong>mais as misivas nas que lle di<br />
que se coi<strong>de</strong> porque a súa saú<strong>de</strong> é o máis importante. Nalgúns textos,<br />
en lugar <strong>de</strong> asinar co seu nome indica a condición <strong>de</strong> fillo e<br />
incluso ás veces a <strong>de</strong> fillo único.<br />
As cartas que escribiu <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Compostela en 1905 están cheas <strong>de</strong><br />
referencias familiares. Estas alusións só as po<strong>de</strong>remos enten<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> termos en conta as relacións <strong>de</strong> parentesco que existían nese<br />
momento.<br />
A familia <strong>Otero</strong> Pedrayo<br />
A nai do noso protagonista, Eladia Ramona Pedrayo Ansoar, naceu,<br />
segundo consta na súa partida <strong>de</strong> nacemento gardada no Arquivo<br />
Diocesano <strong>de</strong> Ourense, o 18 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1859. Nesta mesma<br />
cida<strong>de</strong> morrerá un 4 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1957 con case 98 anos.<br />
Eladia tiña dúas irmás. Lucila, a máis nova, naceu en 1862 e<br />
morreu o 5 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1946. Casara con Casiano Martínez<br />
Blanco e tiveran seis fillos. Ramón <strong>Otero</strong> Pedrayo tivo relación con<br />
todos os seus curmáns, sobre todo cando eran novos. Eladio, estudante<br />
<strong>de</strong> Medicina, era o maior <strong>de</strong>les, levábanse seis anos. Juan<br />
tamén compartirá vivencias co noso autor pois nacera só dous anos<br />
antes ca el. Con José María, Antonia e Teresa tiña menos contacto.<br />
Con Lucilita, que era a máis pequena, mantiña unha relación<br />
especial, xa que a nena pasaba pequenas tempadas na casa <strong>de</strong> Cima<strong>de</strong>vila,<br />
en Trasalba, para lle facer compañía á súa tía. Nalgunhas<br />
ocasións, como en 1917, tamén irá Nieves, a irmá <strong>de</strong> Eladia, vivir<br />
unha temporada en Trasalba. En 1919 Lucilita ponse enferma e, a<br />
través das cartas, Pedrayo expresa unha fonda preocupación que o<br />
levará incluso a pensar en viaxar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Madrid para visitala.<br />
A outra irmá <strong>de</strong> Eladia chamábase María <strong>de</strong> las Nieves Gabriela<br />
Vicenta. Naceu o 5 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1857 e morreu o 13 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro<br />
<strong>de</strong> 1945. Casou con Ángel Franches Pérez e non tiveron <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia.<br />
Franches será quen se encargue <strong>de</strong> todas as cuestións familiares<br />
e convértese nun referente masculino durante a primeira<br />
mocida<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>Otero</strong>, pois coa perda en 1904 do pai é o único home<br />
nunha familia <strong>de</strong> mulleres, xa que Casiano morrera en 1903 e o seu<br />
tío Ricardo está lonxe.<br />
Neste fermoso epistolario <strong>de</strong>scubrimos que en realida<strong>de</strong> Eladia,<br />
ao estar vivindo en Trasalba, a quince quilómetros da capital ourensá,<br />
non ten contacto diario coas súas irmás e familia. O seu fillo<br />
Neste fermoso epistolario<br />
<strong>de</strong>scubrimos que en<br />
realida<strong>de</strong> Eladia, ao estar<br />
vivindo en Trasalba<br />
non ten contacto diario<br />
coas súas irmás e familia.<br />
O seu fillo mándalle<br />
saúdos para Nieves<br />
e Lucila ou fai referencias<br />
aos seus curmáns sobre<br />
todo durante os anos<br />
1905 e 1906
<strong>Otero</strong> e a súa nai no pazo <strong>de</strong> Trasalba<br />
mándalle saúdos para Nieves e Lucila ou fai referencias aos seus curmáns<br />
sobre todo durante os anos 1905 e 1906. A partir <strong>de</strong>sa data<br />
temos que presupoñer que a relación foi máis ben esporádica e en<br />
datas puntuais.<br />
Pedrayo non chegou a coñecer a súa avoa materna. Chamábase<br />
Antonia Ansoar e morrera en 1864 con 38 anos, a súa filla Eladia<br />
convértese en orfa cando apenas tiña seis anos. O pai <strong>de</strong> Eladia,<br />
Ramón Pedrayo Silva, farase cargo da familia até a súa morte o 3 <strong>de</strong><br />
maio <strong>de</strong> 1899 cando contaba 77 anos. Era o padriño <strong>de</strong> bautismo<br />
<strong>de</strong> Ramón <strong>Otero</strong> Pedrayo a quen este <strong>de</strong>be o seu primeiro e máis<br />
coñecido nome.<br />
Este avó exercía como avogado no número 17 da praza Maior<br />
<strong>de</strong> Ourense. En 1844, comeza a súa <strong>de</strong>dicación á avogacía. No ano<br />
económico 1896-1897 era o <strong>de</strong>cano da Xunta <strong>de</strong> Goberno do Ilustre<br />
Colexio <strong>de</strong> Avogados <strong>de</strong> Ourense. Ricardo Julián Francisco, o<br />
seu primeiro fillo, que nace en 1856, tamén será avogado. Con 22<br />
anos ingresa no Colexio <strong>de</strong> Avogados <strong>de</strong> Ourense, on<strong>de</strong> segue figurando<br />
polo menos até 1896, a pesar <strong>de</strong> estar traballando en Madrid<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1887. Exerceu moitos anos en Sevilla, on<strong>de</strong> o visita o noso<br />
escritor durante a Feira <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1906. Morre en 1928 sen casar.<br />
<strong>Otero</strong> sente un gran cariño polo tío Ricardo. Nalgunhas das cartas<br />
que escribe á nai afirma que o tío séntese máis próximo a ela que ás<br />
súas outras irmás.<br />
A figura do avó Ramón Pedrayo inflúe <strong>de</strong>cisivamente na vida<br />
académica do noso autor. En 1905, sendo xa alumno da Faculta<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Filosofía e Letras da Universida<strong>de</strong> Central <strong>de</strong> Madrid, matricúlase<br />
en Dereito porque así llo pedira súa nai. Eladia procedía dunha<br />
familia <strong>de</strong> escribáns, notarios e avogados. Bernardo Pedrayo An<strong>de</strong>lo<br />
(1793-1874), pai <strong>de</strong> Ramón Pedrayo Silva e padriño <strong>de</strong> Eladia,<br />
era escribán. O avó <strong>de</strong> Eladia por parte da nai, <strong>de</strong> nome Antonio<br />
Ansoar, morreu en 1837 e exercía como notario; e o avó e bisavó <strong>de</strong><br />
Ramón Pedrayo Silva por parte da nai, Salvador Silva e Benito<br />
Silva, pertencían tamén á profesión. Por todo isto Eladia <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que<br />
o futuro do seu vinculeiro <strong>de</strong>bía seguir ese camiño.<br />
En xeral, don Ramón non nega nada á súa nai e por compracela<br />
licenciarase en Dereito. En 1916 un <strong>Otero</strong> que prepara sen éxito<br />
as oposicións para catedrático <strong>de</strong> instituto pensa, nun momento <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>, en seguir os consellos maternos, <strong>de</strong>ixalo todo e prepararse<br />
para notario. Tres anos <strong>de</strong>spois superou as duras probas e<br />
logrou converterse en profesor <strong>de</strong> instituto. Des<strong>de</strong> entón sempre<br />
73
74<br />
traballou en algo directamente relacionado coa carreira que escollera<br />
por inclinación propia.<br />
É preciso non esquecer a<strong>de</strong>mais que <strong>de</strong>spois da morte <strong>de</strong> Enrique<br />
<strong>Otero</strong>, a nai <strong>de</strong> <strong>Otero</strong> Pedrayo contará durante un ano e medio,<br />
xustamente até o 5 <strong>de</strong> setembro <strong>de</strong> 1906, coa axuda e compañía da<br />
súa sogra, Vicenta Sotelo Puga, madriña do escritor. Vicenta era<br />
unha muller forte e afeita á vida na al<strong>de</strong>a. Naceu en 1816 no lugar<br />
<strong>de</strong> Vilar do Monte, parroquia <strong>de</strong> Santa Baia <strong>de</strong> Aguada, no concello<br />
<strong>de</strong> Carballedo, na provincia <strong>de</strong> Lugo, e pasou case toda a vida na<br />
casa <strong>de</strong> Trasalba. As coinci<strong>de</strong>ncias biográficas fixeron que entre elas<br />
se establecese unha sólida relación. Vicenta tamén quedara viúva<br />
prematuramente cun fillo <strong>de</strong> 20 anos ao seu cargo.<br />
Tras a morte <strong>de</strong> Vicenta, Eladia instálase <strong>de</strong>finitivamente na<br />
al<strong>de</strong>a e asume o goberno da casa. Estas dúas mulleres, fundamentais<br />
na adolescencia <strong>de</strong> <strong>Otero</strong> Pedrayo, representan o traballo duro<br />
e a <strong>de</strong>cisión e son con toda segurida<strong>de</strong> o referente inmediato á hora<br />
<strong>de</strong> trazar a figura <strong>de</strong> dona Ramona, a protagonista <strong>de</strong> Os camiños da<br />
vida.<br />
A temperá viuvez da nai e o feito <strong>de</strong> ser <strong>Otero</strong> Pedrayo fillo<br />
único, semellan constituír os dous piares principais nos que se<br />
cimenta unha relación <strong>de</strong> mutua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia a todas luces complexa.<br />
Nas cartas <strong>de</strong> ambos abundan as alusións á necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
vérense e po<strong>de</strong>ren estar xuntos. A través <strong>de</strong>ste longo epistolario <strong>de</strong>scubrimos<br />
unha das facetas máis importantes na vida do noso escritor,<br />
a <strong>de</strong> ser fillo. <strong>Otero</strong> transmite continuamente a sensación <strong>de</strong><br />
que só a obriga dos estudos ou do traballo o po<strong>de</strong>n separar da súa<br />
nai. Nos anos que pasa en Madrid expresa continuamente a necesida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> vela. Constantemente pí<strong>de</strong>lle os cartos para o billete <strong>de</strong><br />
volta ou que veña a Madrid pasar unha temporada. Na época que<br />
<strong>Otero</strong> xa casado vive en Ourense e Eladia en Trasalba tamén ha <strong>de</strong><br />
contar os días para visitala. A preocupación pola súa nai aumenta a<br />
medida que ambos envellecen. Nos últimos sete anos <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />
dona Eladia <strong>Otero</strong> viaxaba case todas as fins <strong>de</strong> semana <strong>de</strong> Santiago<br />
<strong>de</strong> Compostela a Trasalba.<br />
Durante moitos anos o núcleo familiar quedará reducido á nai<br />
e ao fillo. En 1923 o binomio verase acrecentado ao casar este con<br />
María Josefa Bustamante Muñoz. A partir <strong>de</strong>sta data o triángulo<br />
péchase <strong>de</strong>finitivamente e os seus dous vértices femininos convértense<br />
en parte fundamental e eixo central na vida do noso escritor.<br />
As cartas <strong>de</strong> dona Eladia Pedrayo<br />
Noutra or<strong>de</strong> <strong>de</strong> cousas cómpre sinalar que da nai ao fillo conservamos<br />
un número sensibelmente menor <strong>de</strong> escritos, apenas 326 documentos.<br />
O primeiro <strong>de</strong>les está datado un 16 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1916,<br />
once anos <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> que o fillo iniciase a súa andaina epistolar.<br />
O contido, a cantida<strong>de</strong> e distribución cronolóxica dos textos maternos<br />
falan dunha perda importante <strong>de</strong> documentos. Non é que ela<br />
escribise menos, é que chegaron a nós en menor cantida<strong>de</strong>. Con<br />
palabras humil<strong>de</strong>s vai relatando en frases curtas e non sempre gramaticalmente<br />
correctas, a realida<strong>de</strong> cotiá da dura vida na al<strong>de</strong>a dos<br />
Chaos <strong>de</strong> Amoeiro. Eladia pi<strong>de</strong> insistentemente consello sobre a<br />
venda <strong>de</strong> tal ou cal propieda<strong>de</strong>, fala das colleitas, do tempo, dos animais<br />
e das enfermida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> criados e veciños. Faino porque o seu<br />
“querido Ramón” insiste en estar informado <strong>de</strong> todo, gústalle coñecer<br />
que suce<strong>de</strong> na al<strong>de</strong>a e quere compartir con ela os problemas e<br />
inquietu<strong>de</strong>s do día a día. O escritor reformulará parte importante<br />
<strong>de</strong>sta información para vertela nos seus escritos.<br />
A temperá viuvez da nai<br />
e o feito <strong>de</strong> ser <strong>Otero</strong><br />
Pedrayo fillo único,<br />
semellan constituír os<br />
dous piares principais<br />
nos que se cimenta unha<br />
relación <strong>de</strong> mutua<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia a todas<br />
luces complexa.<br />
Nas cartas <strong>de</strong> ambos<br />
abundan as alusións á<br />
necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> vérense<br />
e po<strong>de</strong>ren estar xuntos
Enrique <strong>Otero</strong> Sotelo e Eladia<br />
Pedrayo Ansoar, nunha fotografía<br />
<strong>de</strong> F. Prosperi, ca. 1883<br />
Ramón <strong>Otero</strong> Pedrayo <strong>de</strong> neno<br />
Fotografía J. Gil<br />
Son cartas escritas por unha muller tenaz e resistente que pronto<br />
se nos revela como unha proxenitora empeñada en darlle estudos<br />
ao seu único fillo, aínda que para iso teña que pasar privacións.<br />
Manterá co seu traballo e perseveranza a casa e a facenda <strong>de</strong> Trasalba<br />
e até a súa morte ocuparase sen intermediarios do goberno e<br />
administración das múltiples propieda<strong>de</strong>s da familia.<br />
Refuxiada <strong>de</strong>trás da mesa do comedor, comproba como<br />
“Ramonciño” completa a súa formación con aulas <strong>de</strong> francés, <strong>de</strong><br />
alemán, <strong>de</strong> inglés e mesmo <strong>de</strong> esgrima. En 1926 sente a marcha<br />
<strong>de</strong> Trasalba do mestre Antonio Noriega Varela, con quen compartira<br />
veladas e partidas <strong>de</strong> naipes, reza en 1950 polo “pobre Daniel,<br />
el <strong>de</strong> Rianxo”, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> lembrarlle con frecuencia ao seu fillo<br />
que se necesita algún diñeiro llo pida.<br />
Nos seus últimos anos, a nonaxenaria Eladia cura as enfermida<strong>de</strong>s<br />
propias da ida<strong>de</strong> sentada ao braseiro mentres relé La Noche en<br />
busca <strong>de</strong> noticias sobre o seu primoxénito. Este é o protagonista<br />
indiscutíbel das cartas da súa nai, aínda que sempre teña nos seus<br />
comunicados un recordo para Fita. Diríxese en contadas ocasións á<br />
súa nora e cando o fai é case sempre para lle pedir que compre ou<br />
busque algo, unha lata <strong>de</strong> gas, fíos e puntillas, aceite ou sementes <strong>de</strong><br />
flores para o xardín. Ramón <strong>Otero</strong> Pedrayo nunca ocultou a admiración<br />
que sentía polo traballo da súa nai e estaba orgulloso <strong>de</strong>la,<br />
cualificándoa en moitas ocasións <strong>de</strong> gran traballadora.<br />
Tras a lectura do epistolario completo, chama a atención a<br />
memoria que o autor mostra cando nos diversos escritos <strong>de</strong> carácter<br />
autobiográfico conta algún dos episodios que outrora relatou<br />
por carta á súa nai. A intertextualida<strong>de</strong> entre estes xéneros fai que<br />
nos teñamos que cuestionar aquel tópico asumido como certo,<br />
tocante á vaguida<strong>de</strong> memorística do autor.<br />
Sirvan como mostra as múltiples coinci<strong>de</strong>ncias que existen entre<br />
“Desvelamento <strong>de</strong> Santiago”, un dos seus textos autobiográficos<br />
máis coñecidos, e estas once cartas escritas 63 anos antes. Ambos<br />
documentos compleméntanse á perfección. Non é esta a única vez<br />
que algo así suce<strong>de</strong>; por citar outro exemplo, sinalemos que as cartas<br />
escritas por <strong>Otero</strong> en 1947 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Buenos Aires semellan punto<br />
<strong>de</strong> partida para o volume Por os vieiros da sauda<strong>de</strong>.<br />
Dúas apreciacións máis antes <strong>de</strong> rematar. Nesta publicación respectouse<br />
en todo momento a ortografía e redacción do autor ao<br />
consi<strong>de</strong>rarmos que o documento <strong>de</strong>be falar por si só, sen necesida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> voces intermedias. En xeral as cartas non presentan problemas<br />
<strong>de</strong> interpretación e son pouco significativos os erros ortográficos<br />
que o mozo <strong>Otero</strong> Pedrayo comete. Con 17 anos redactaba <strong>de</strong><br />
forma clara, limpa e normalmente lexíbel. A lingua empregada na<br />
totalida<strong>de</strong> da correspon<strong>de</strong>ncia cruzada coa nai é invariabelmente o<br />
castelán. Tal e como o patriarca confesara en máis dunha ocasión,<br />
esta era a lingua da casa. Con todo, son máis que evi<strong>de</strong>ntes as interferencias<br />
dunha oralida<strong>de</strong> fondamente achegada á lingua galega.<br />
Consi<strong>de</strong>ramos oportuno sinalar así mesmo que non é esta a opción<br />
lingüística maioritaria no conxunto da súa correspon<strong>de</strong>ncia. No<br />
corpus epistolar conservado en Vigo predominan claramente os<br />
documentos redactados en lingua galega.<br />
Os textos están escritos a pluma utilizando papeis comerciais <strong>de</strong><br />
carta <strong>de</strong> tamaño folio, empregados en sentido horizontal e dobrados<br />
na súa meta<strong>de</strong>. Nestas primeiras misivas abeira o papel branco<br />
un rebor<strong>de</strong> negro como mostra do loito que o rapaz garda pola<br />
morte do pai.<br />
Pero <strong>de</strong>ixemos xa falar ao <strong>de</strong> Trasalba ■<br />
75
76<br />
<strong>Epistolario</strong><br />
Sra Doña Eladia Pedrayo<br />
Santiago, 1º <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1905 1<br />
Queridísima <strong>mamá</strong>,<br />
Hice el viaje con toda felicidad, vine muy bien y cómodo; en<br />
Redon<strong>de</strong>la adon<strong>de</strong> llegamos á las 3 y media me vi bastante apurado<br />
porque no dan mas que ocho minutos para trasbordar pero todo<br />
lo hice. En Arca<strong>de</strong>, entre Redon<strong>de</strong>la y Figuerido, tomé el pollo casi<br />
entero. Pontevedra se ve muy bien <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el tren; los alre<strong>de</strong>dores son<br />
hermosísimos pero mas me gustó Villagarcía y la incomparable ría<br />
<strong>de</strong> Arosa, y el Padrón. Llegué á Santiago con noche cerrada, en la<br />
estación 2 estaba Eladio 3; montamos en un omnibus atestado <strong>de</strong><br />
gente y <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> rodar y dar tumbos por una carretera llena<br />
<strong>de</strong> baches paramos frente al hotel “Gran Europa” 4. Allí cené en un<br />
comedor muy bien puesto cómo toda la casa, en compañía <strong>de</strong> unos<br />
señores muy graves, y <strong>de</strong>spues pasé á mi amplio cuarto con (con)<br />
tres camas, y ventanas á las carreteras <strong>de</strong> Orense y Coruña; <strong>de</strong>lante<br />
está la casa <strong>de</strong> la Inquisición 5 don<strong>de</strong> está instalada la “Tipografía<br />
Galaica”. Dormí bien, me <strong>de</strong>sperté á eso <strong>de</strong> las siete, tome café en<br />
el cuarto, y me fui por las calles, con el gabán abrochado y el cuello<br />
subido, pues el viento era helado. Me afeité en la Rua Nueva, y<br />
fui á telegrafiarte mi feliz llegada. Atravesé rapidamente la catedral,<br />
llena <strong>de</strong> gente que contemplaba una procesión formada por todo el<br />
Cabildo, varios canónigos mitrados, pincernas y monaguillos. Preguntando<br />
á los transeúntes, me fui por enrevesadas calles á la Universidad<br />
y en el Pórtico hallé á Eladio que me buscaba. Juntos vinimos<br />
á la casa don<strong>de</strong> paró y murió el pobre tío Casiano 6, y quedé<br />
ajustado por cuatro pts. Tengo un cuarto que aunque pequeño es<br />
completamente in<strong>de</strong>pendiente, con balcón á la Rúa Nueva 7, si<br />
quieres enterarte <strong>de</strong> sus condiciones preguntale á Franchez 8 que<br />
durmió en él. Vivo por lo tanto, en la Rúa Nueva, 33, en un caserón<br />
antiguo en cuyo primer piso está instalado el Colegio <strong>de</strong> S. Luis<br />
Gonzaga 9. He oído muy buenas referencias <strong>de</strong> la casa y <strong>de</strong> la patrona<br />
Doña Concha, señora muy obesa y amable. Despues visité con<br />
Eladio casi todo el pueblo <strong>de</strong>(l) que te daré <strong>de</strong>talles en otra carta.<br />
Estuve dos veces en la Catedral, vi S. Martín Pinario, S. Payo y otra<br />
infinidad <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s edificios. No escribo mas porque voy a salir<br />
con Eladio á echar éstas líneas.<br />
Despues <strong>de</strong> comer en Europa y pagar 7 pesetas, me trajeron aquí<br />
el baúl, y estoy <strong>de</strong>finitivamente instalado.<br />
Adiós querida <strong>mamá</strong>, está tranquila, yo me acuerdo mucho <strong>de</strong><br />
ti. Mándale mil besos á <strong>mamá</strong> Vicenta 10 y con recuerdos a Lucila,<br />
Nieves y familia 11, recibe el corazón <strong>de</strong> tu hijito.<br />
Ramón<br />
1 En “Desvelamento <strong>de</strong> Santiago”, Grial 19,<br />
1968, p. 77, afirma que saíu para Santiago o<br />
domingo 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905. Esta é polo<br />
tanto, a súa primeira carta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Compostela.<br />
Como el mesmo conta en “Mis maestros universitarios”,<br />
p. 5, separata <strong>de</strong> Homenaje a don<br />
Ramón Caran<strong>de</strong>, Sociedad <strong>de</strong> Estudios y Publicaciones,<br />
1963: “De mi entrañable Universidad<br />
<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela sólo fui alumno<br />
oyente un mes, finales <strong>de</strong> curso, en el primer<br />
año <strong>de</strong> Filosofía y Letras y ‘Preparatorio’ como<br />
se <strong>de</strong>cía antes, por entonces <strong>de</strong> Derecho”.<br />
2 Trátase da estación <strong>de</strong> Cornes situada na época<br />
a escasos quilómetros <strong>de</strong> Compostela. A actual<br />
estación <strong>de</strong> ferrocarril da cida<strong>de</strong> non comezou a<br />
funcionar até o ano 1943. O tramo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> O Carballiño<br />
a Santiago, base da actual liña férrea<br />
con Ourense non se inaugura até 1958. Nótese<br />
como nesta época a viaxe en tren entre Ourense<br />
e Santiago supuña un auténtico periplo.<br />
3 Refírese ao seu curmán Eladio Martínez Pedrayo<br />
(1882-1967). En 1905 cursa en Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela o último ano <strong>de</strong> Medicina.<br />
4 Con sorpren<strong>de</strong>nte precisión volve lembrar<br />
esta escena cando, en “Desvelamento <strong>de</strong> Santiago”,<br />
relata que: “Dúas figuras mozas,<br />
esquías, <strong>de</strong> estudantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>iro ano <strong>de</strong><br />
Meiciña —meu curmán Eladio Martínez Pedrayo<br />
e máis o curmán seu [...]. Leváronme no<br />
ómnibus ao Hotel Europa”.<br />
5 O antigo solar da Casa da Inquisición, na<br />
esquina da actual praza <strong>de</strong> Galicia, está ocupado<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1927 polo hotel Compostela.<br />
6 Casiano Martínez Blanco, pai <strong>de</strong> Eladio. Falecera<br />
o 31 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1903.<br />
7 Agarimosamente recordará sempre o noso<br />
autor esta primeira pousada en Santiago,<br />
“Tiña o meu coarto un balcón <strong>de</strong> ferro ben<br />
feitiño, á Rúa Nova. Moitas veces lle adico un<br />
sorrir”. Op. cit., p. 79.<br />
8 Ángel Fránches Pérez, estaba casado con M.ª<br />
<strong>de</strong> las Nieves Pedrayo Ansoar, a outra irmá <strong>de</strong><br />
dona Eladia Pedrayo.<br />
9 Na altura o colexio San Luis <strong>de</strong> Gonzaga estaba<br />
efectivamente situado na rúa do Vilar. No<br />
ano 1905 presidía a institución o señor Fon<strong>de</strong>vila,<br />
exercendo como mestre o señor Pueyo.<br />
10 Vicenta Sotelo Puga (1816-1906). En “Lembranzas<br />
do meu vivir”, Grial 52, p. 199, ao
Estudantes <strong>de</strong> Teoría da Literatura e das Artes da Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Letras <strong>de</strong> Madrid, curso 1905-1906, acompañados polo profesor Andrés Ovejero<br />
(fila superior con barba) nunha visita a El Escorial en 1906. <strong>Otero</strong> Pedrayo é o segundo pola esquerda na fila superior<br />
falar da súa avoa paterna di: “Eu chamáballe<br />
‘<strong>mamá</strong> Vicenta’ e ‘<strong>mamá</strong> Tenta’.<br />
11 Refírese aos seus curmáns: José María,<br />
Juan, Antonia, Teresa e Lucila Martínez Pedrayo,<br />
irmáns <strong>de</strong> Eladio.<br />
12 De novo en “Desvelamento <strong>de</strong> Santiago”, p.<br />
78, atopamos un personaxe que sen dúbida se<br />
correspon<strong>de</strong> con este don Ángel: “Presidia a<br />
mesa, moi inzada <strong>de</strong> boas mantenzas, un crego<br />
vello, fino, branco, o Sr. Pato, beneficiado da<br />
catedral, capellán das monxas <strong>de</strong> Santa Clara,<br />
señor dado, doutor ou licenciado pola Universida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Salamanca. Tiña un aire inocente contando<br />
contos, e non disimulaba o seu gusto<br />
polo viño doce que gardaba en xeitoso pipotiño<br />
no seu coarto e polas confituras donadas polas<br />
Clarisas. Tampouco calaba as súas xenreiras <strong>de</strong><br />
Coro. Alporizábase ó soio nome dun cónego seu<br />
nemigo, febleza que os estudantes aproveitaban<br />
pra facerlle romper en amarguradas queixas”.<br />
13 Destes seus compañeiros <strong>de</strong> hospedaxe no<br />
mesmo artigo dirá que: “Estaban o her<strong>de</strong>iro da<br />
Casa <strong>de</strong> Valladares, Pérez <strong>de</strong> Castro, dino, calado,<br />
“gomoso”, e o aberto i estoupante <strong>de</strong> comentares<br />
e risada o fillo <strong>de</strong> Don Eladio <strong>de</strong> Lema”, p. 78.<br />
14 <strong>Otero</strong> Pedrayo recoñece nun estudante dos<br />
últimos cursos <strong>de</strong> Dereito, chamado “Mariño,<br />
<strong>de</strong> Corcubión”, ao seu guía na <strong>de</strong>scuberta primeira<br />
da cida<strong>de</strong>, cóntanos que “non volvin<br />
sabere cousa dil. Levoume nos primeiros días<br />
hastra San Lázaro, e polas congostras e probes<br />
rueiras <strong>de</strong> Belbís”, Op. cit, p. 78.<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo Ansoar<br />
Orense<br />
Queridísima <strong>mamá</strong>,<br />
Estoy satisfecho <strong>de</strong> mi alojamiento, ponen bien <strong>de</strong> comer y tengo<br />
los siguientes compañeros: un cura muy simpático llamado D.<br />
Angel 12, que asisitió á tío Casiano en sus últimos momentos, una<br />
señora viúda jamona y gruesa y tres estudiantes <strong>de</strong> Derecho, dos <strong>de</strong><br />
Vigo, uno <strong>de</strong> ellos hijo <strong>de</strong> Lema 13 y otro <strong>de</strong> Corcubión 14. Mañana<br />
asistiré por vez primera á las cátedras <strong>de</strong> la Universidad.<br />
Ya conozco bastante á Santiago para no extraviarme en las calles<br />
principales. La Rúa <strong>de</strong>l Villar y la Rúa Nueva son calles largas pero<br />
bastante estrechas, con largos soportales muy concurridos al caer la<br />
tar<strong>de</strong>. Las calles son en general tortuosas y estrechas, pero ánimadas<br />
y llenas <strong>de</strong> caserones blasonados, con rejas y labores en las pare<strong>de</strong>s,<br />
como esta en que paro que tiene escalera hermosa y creo pertenece<br />
al con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ramiranes. La plaza <strong>de</strong> Alfonso XII es verda<strong>de</strong>ramente<br />
grandiosa: <strong>de</strong> un lado la fachada principal <strong>de</strong> la Catedral, <strong>de</strong> otro la<br />
preciosa fachada <strong>de</strong>l Hospital Real con la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> piedra que<br />
corre alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> la cornisa, acabando <strong>de</strong> cerrarla, el Ayuntamiento<br />
y otro edificio gran<strong>de</strong>. He visitado varias veces la Catedral y ya<br />
(la) conozco bastante bien sus oscuras naves y grandiosas bóvedas,<br />
el pórtico <strong>de</strong> la Gloria, el hermoso claustro <strong>de</strong> la Corticela ect. De<br />
fachadas la que mas me gusta es la <strong>de</strong> las Platerías.<br />
Es enorme el número <strong>de</strong> iglesias y edificios religiosos que hay en<br />
Santiago. Los conventos <strong>de</strong> S. Martín Pinario (seminario) y S. Payo<br />
<strong>de</strong> monjas, son enormes edificios casi tan gran<strong>de</strong>s cada uno como<br />
la catedral. Hay muchísimas iglesias y conventos que aun no conozco;<br />
cerca <strong>de</strong> mi posada está Sta María Salomé, La Alameda y la<br />
Herradura, son muy buenos jardines y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ellos se ve casi toda la<br />
ciudad, es una perspectiva hermosísima.<br />
77
78<br />
2 <strong>de</strong> Mayo<br />
Queridísima <strong>mamá</strong>,<br />
Acabo <strong>de</strong> regresar <strong>de</strong> la Universidad, don<strong>de</strong> asistí á clases por vez<br />
primera 15. Hablé con todos los profesores que me pusieron en lista<br />
y por consiguiente me preguntarán en estos días. El <strong>de</strong> Historia Fernán<strong>de</strong>z<br />
Salgado 16 me preguntó si era pariente <strong>de</strong> D. Manuel Pedrayo,<br />
muerto en Conjo. Todos los alumnos á quien preguntaron contestaron<br />
bastante mal. Tengo la primera clase <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> España<br />
á las 8 1/2 la lección á las 10 <strong>de</strong> Lógica y la última á las doce <strong>de</strong><br />
Literatura, las ponen respectivamente Fernán<strong>de</strong>z Salgado, viejo <strong>de</strong><br />
toga y voz muy débil, la segunda otro viejete muy feo, Fernán<strong>de</strong>z<br />
Pereiro 17 y la ultima Cotarelo y Valledor 18, joven que habla muy<br />
bien. La Universidad es un buen edificio con clases cómodas y buen<br />
claustro, pero está en una plazuela muy estrecha, y el piso superior<br />
que recientemente 19 le añadieron, es feo.<br />
Esta mañana oí misa en la catedral <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pórtico <strong>de</strong> la gloria<br />
junto al santo <strong>de</strong> los croques. Uno <strong>de</strong> estos días haré la matrícula.<br />
Me extraña mucho que me digas que á las seis <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>l día<br />
1º, no hubieras recibido el telegrama que puse el mismo día á eso <strong>de</strong><br />
las diez. La noche en que llegué no lo pu<strong>de</strong> hacer por ser limitada la<br />
estación telegráfica. Tengo mucho que hacer, y copiar apuntes. Dale<br />
mil abrazos a Mamá Vicenta, estate tranquila por mi, no te aflijas y<br />
cuídate. Recibe el corazón <strong>de</strong> tu hijito que se acuerda mucho <strong>de</strong> ti.<br />
Ramón<br />
Santiago 3-Mayo<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo Ansoar<br />
Queridísima mamacita,<br />
Me causó mucha alegría tu carta, me acuerdo mucho <strong>de</strong> ti que has<br />
<strong>de</strong> pasar días tristes0 no lo estés. Des<strong>de</strong> el otro día que te escribí<br />
apenas salí á ver nada; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las 8 1/2 á la 1 tengo clases, y al anochecer<br />
salgo á pasear por los soportales <strong>de</strong> la Rúa <strong>de</strong> Villar. El tiempo<br />
está seco, pero frío así es que yo no apeo el gabán <strong>de</strong> encima.<br />
No estés intranquila que me encuentro bien, pero tengo mucho<br />
que trabajar sobre todo en clase <strong>de</strong> Literatura don<strong>de</strong> el profesor va<br />
estar feroz con nosotros los libres.<br />
Dime lo que sepas <strong>de</strong> <strong>mamá</strong> Vicenta, si está buena. Me parece<br />
que no ha <strong>de</strong> hacerlo mal el nuevo encargado.<br />
Uno <strong>de</strong> éstos días voy hacer la matrícula. Hoy le escribo á Vicente,<br />
que vaya á la Secretaría <strong>de</strong>l Instituto á sacarme una certificación<br />
que me tienes que mandar.<br />
Como éste tiempo está así, no hago gabán <strong>de</strong> verano que resulta<br />
completamente inutil.<br />
Acaba <strong>de</strong> marchar Eladio, que vino á verme <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> comer.<br />
El domingo, lunes y martes 20 no habrá clases con motivo <strong>de</strong>l centenario<br />
<strong>de</strong>l “Quijote,, Creo que el Claustro <strong>de</strong> la Universidad celebra<br />
un acto acá<strong>de</strong>mico hablando varios profesores. De suerte que<br />
no me quedan mas que algunos días <strong>de</strong> clases.<br />
Mis compañeros <strong>de</strong> oficial, están en un estado <strong>de</strong>plorable pero<br />
todos aprobarán probablemente. Hay varios <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong><br />
Orense, entre ellos un primo <strong>de</strong> Benito Ulloa.<br />
15 Son varias as ocasións nas que o <strong>de</strong> Trasalba<br />
relatou a súa primeira experiencia nas<br />
aulas da universida<strong>de</strong> compostelá: “Entrei<br />
polo craustro facéndome o indiferente. Estaban<br />
na clase <strong>de</strong> Lóxica. Seguindo o costume<br />
do Instituto, abrindo a porta dixen: “¿Se<br />
pue<strong>de</strong> pasar?” Unha risa xeneral acolleume.<br />
Había dúas fiadas <strong>de</strong> postos ocupados. Senteime<br />
atrás diles”. Op. cit., p. 78.<br />
16 Aínda que aquí o cita como Fernán<strong>de</strong>z, o<br />
verda<strong>de</strong>iro apelido do profesor era González<br />
tal e como se recolle en Grial 19, p. 80, cando<br />
<strong>de</strong>l nos conta que era “Un señor fino, gris, din<br />
que bó abogado, home <strong>de</strong> pequenos contentares,<br />
González Salgado —auxiliar, <strong>de</strong>spóixa,<br />
e penso que non por moito tempo, catedrático—<br />
daba o curso, cincento <strong>de</strong> tópicos, da<br />
Historia <strong>de</strong> España”.<br />
17 Mo<strong>de</strong>sto Fernán<strong>de</strong>z Pereiro era en 1905<br />
Decano <strong>de</strong> Filosofía e Letras na Universida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. Cóntanos don<br />
Ramón que o profesor era: “un vello enrugado,<br />
miudo, tipo ourizo, cara antiga <strong>de</strong> retrato<br />
<strong>de</strong> ‘mo<strong>de</strong>rado’, falaba dun xeito canso, durmiñón,<br />
sobre as figuras do siloxísmo e ninguén<br />
lle daba créto” dúas páxinas máis adiante di<br />
que “Decorreron como contas siloxísticas, co<br />
lápis <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>iro no papel <strong>de</strong> estraza da lóxica<br />
escolástica rebaixada a arte menor do<br />
senso común, unhas leiciós <strong>de</strong> Fernando<br />
Pereiro”. Op. cit., p. 78.<br />
18 Armando Cotarelo Valledor (1879-1950).<br />
Son moitas as ocasións nas que o patriarca<br />
escribe sobre o que sen dúbida foi un dos<br />
seus profesores favoritos. En “Mis maestros<br />
universitarios”, separata <strong>de</strong> Homenaje a don<br />
Ramón Caran<strong>de</strong>, Sociedad <strong>de</strong> Estudios y<br />
Publicaciones, 1963, p. 5, fai unha ampla<br />
semblanza <strong>de</strong> Armando Cotarelo Valledor e di:<br />
“Recuerdo con emoción, las lecciones, bien<br />
pocas, muy doctas y ricas en citas, paralelismo<br />
y contactos <strong>de</strong> don Armando Cotarelo<br />
Valledor, con el tiempo mi gran<strong>de</strong> y respetado<br />
amigo. Era su primer curso <strong>de</strong> profesorado.<br />
Recomendaba el Manual <strong>de</strong> Gramática<br />
Histórica <strong>de</strong> don Ramón Menén<strong>de</strong>z Pidal,<br />
entonces <strong>de</strong>lgado libro […] Cotarelo trataba<br />
con sumo regalo a doña Carolina Michäelis,<br />
daba largos paseos en bicicleta, llegando<br />
hasta Pontevedra, vestía con cierta elegancia,<br />
era el catedrático esperanza […]. Su predilección<br />
por las letras gallegas se manifestaba<br />
en los terminos y preguntas <strong>de</strong> un<br />
curioso y certero programa que conservo”.<br />
19 As reformas emprendidas por unha iniciativa<br />
<strong>de</strong> Eugenio Montero Ríos leváronse a cabo<br />
entre 1894 e 1904.
<strong>Otero</strong> nunha fotografía <strong>de</strong> Samaniego<br />
20 Refírese aos días 7, 8 e 9. Segundo El Eco<br />
<strong>de</strong> Santiago os actos <strong>de</strong> celebración do terceiro<br />
centenario da publicación do Quixote<br />
remataron a noite do mércores 10 <strong>de</strong> maio. El<br />
Eco <strong>de</strong> Santiago, 10-V-1905.<br />
21 “Un catedrático do Instituto, Ruano, que<br />
disfroitóu <strong>de</strong> algunha sona, díu a nota patriotica<br />
berrando <strong>de</strong>scontra Napoleón, non séi<br />
ben por qué”. “Desvelamento <strong>de</strong> Santiago”, p.<br />
80.<br />
22 Juan Barcía Caballero (1852-1926). Coñecido<br />
psiquiatra e escritor, entrou a traballar no<br />
manicomio <strong>de</strong> Conxo pouco <strong>de</strong>spois da súa<br />
inauguración. Establecemento que chegou a<br />
dirixir. Des<strong>de</strong> 1895 era catedrático <strong>de</strong> Anatomía.<br />
Autor <strong>de</strong> numerosas obras entre as que<br />
<strong>de</strong>staca De re phrenopática (1915). Como<br />
curiosida<strong>de</strong> sinalar que foi un dos introdutores<br />
en España da obra <strong>de</strong> Fernando Pessoa.<br />
23 Cleto Troncoso y Pequeño, en 1905 vicerrector<br />
da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago. Presidiu<br />
o acto académico que segundo El Eco <strong>de</strong> Santiago,<br />
se celebrou no claustro da Universida<strong>de</strong><br />
o día 7 <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1905, ás 12 da mañá,<br />
<strong>de</strong>ntro dos actos conmemorativos do terceiro<br />
centenario da publicación do Quixote.<br />
24 Fernán<strong>de</strong>z Vahamon<strong>de</strong> era “un profesor <strong>de</strong> alemán<br />
europeizante e humorista, inxerto <strong>de</strong> Manuel<br />
<strong>de</strong>l Palacio, inxenieiro e xiróvago estudiante<br />
do Mittel Europa, abríu na calcada<br />
máquina <strong>de</strong> vapor a espita e chifro do humorismo,<br />
facendo rir co Sancho Paza político do<br />
momento”. Op. cit., p. 80.<br />
25 Este Ignacio é seguramente Ignacio Hermilla,<br />
o criado <strong>de</strong> confianza da casa familiar <strong>de</strong><br />
Trasalba ao que Pedrayo fai protagonista dun<br />
No te escribo mas, que tengo que copiar apuntes. Cuídate<br />
mucho, cóme bien y no estés triste, que yo me acuerdo mucho <strong>de</strong><br />
ti y ésta ausencia es corta. Muchos recuerdos <strong>de</strong> Eladio. Dáselos<br />
míos a la tía Lucila y familia. Un millón <strong>de</strong> besos á <strong>mamá</strong> Vicenta,<br />
y tu recibe el corazón <strong>de</strong> tu hijo que te quiere mucho.<br />
Ramón<br />
Santiago, 5-V-1905<br />
Sr. D. Eladia Pedrayo y Dña Vicenta Sotelo<br />
Queridísimas <strong>mamá</strong>s,<br />
Estoy bien y sigo estudiando mucho, ayer fui á tomar medida <strong>de</strong> las<br />
botas a casa <strong>de</strong> Carreira. Hoy á las 12 hubo con motivo <strong>de</strong>l Centenario<br />
gran solemnidad literaria en el patio <strong>de</strong> la Universidad, asistiendo<br />
todo el claustro <strong>de</strong> toga y muceta, leyendo discursos Cotarelo,<br />
un profesor <strong>de</strong>l Instituto, muy buen orador, Ruano 21, Barcia<br />
Caballero 22 y Troncoso 23, y leyendo una intencionada y graciosa<br />
poesía el profesor <strong>de</strong> alemán 24.<br />
Ya conozco bastante bien los principales edificios <strong>de</strong> Santiago.<br />
Hoy al salir <strong>de</strong> misa <strong>de</strong> la basílica visité el Hospital Real que es <strong>de</strong><br />
los edificios <strong>de</strong> mas mérito. Vi tambien el claustro <strong>de</strong> Fonseca y<br />
muchos <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> la Catedral en que no me había fijado antes.<br />
Anteayer encontré en la calle <strong>de</strong> Gelmirez á Cima<strong>de</strong>vila, que<br />
tiene un buen comercio en la Azabachería, ó mejor dicho en la<br />
plaza <strong>de</strong> la Inmaculada. Me dio muchos recuerdos.<br />
Cuidarse mucho y no estar tristes, darle muchos recuerdos á Ignacio<br />
25 y al Sr. Abad 26 y reciban el corazón <strong>de</strong> su hijo que las quiere.<br />
Santiago, 7-V-1905<br />
Ramón<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo y Dña Vicenta Sotelo<br />
Queridísimas <strong>mamá</strong>s,<br />
No estén intranquilas por mí que estoy contento <strong>de</strong> haber venido.<br />
Hoy hubo gran procesión cívica 27 en honor <strong>de</strong> Cervantes compuesta<br />
<strong>de</strong> todas las faculta<strong>de</strong>s con estandartes y coronas, escuelas<br />
ect. Salió <strong>de</strong> la Universidad y <strong>de</strong>sfiló ante un busto <strong>de</strong> Cervantes<br />
levantado en la plaza <strong>de</strong>l Hospital que presentaba un golpe <strong>de</strong> vista<br />
hermoso. Yo estuve con Eladio en un balcon <strong>de</strong>l Ayuntamiento<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual vimos todo muy bien. Luego hubo (hoy) un rosal y<br />
bálsamo.<br />
Adios queridísimas, recuerdos á todos, beso los pies á esas traviesas<br />
señoritas y reciban el corazon <strong>de</strong> su hijo que tanto las quiere.<br />
Ramón<br />
Santiago, 9-V-1905<br />
P. D. A <strong>mamá</strong> Vicenta, que Casimiro 28 me preguntó por ella con<br />
gran interés.<br />
Decirme si preguntan por el vino, me parece que pasa muy tar<strong>de</strong><br />
y que tal está todo.<br />
79
80<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo Ansoar<br />
Queridísima <strong>mamá</strong>,<br />
Ayer domingo recibí tu carta que como siempre me causó gran placer.<br />
Fui á misa á la Catedral y <strong>de</strong>spues a probar las botas que hoy me<br />
mandarán. Anteayer se pegó un tiro un comandante <strong>de</strong> infantería<br />
frente al hospital Real 29. Des<strong>de</strong> que vine van dos muertos.<br />
Hace viento éstos días. Ayer no se podía andar materialmente<br />
por las calles; mi sombrero corrió mas <strong>de</strong> ocho metros por la calle<br />
<strong>de</strong> Gelmirez abajo á impulsos <strong>de</strong>l vendabal. Por lo tanto he vuelto<br />
á sacar el gabán. Hoy está mejor día.<br />
Nada tengo que contaros. Conozco bien el pueblo pero no<br />
tengo tiempo para visitar con <strong>de</strong>tenimiento el interior <strong>de</strong> conventos<br />
é iglesias como fuera mi <strong>de</strong>seo.<br />
Tengo mucho que estudiar pero si me comparo con la mayoría<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong> oficial, estoy cien mil veces mejor que ellos. Pero hay la<br />
diferencia que lo que a los oficiales les basta para nota, á los libres<br />
nos ha <strong>de</strong> hacer buena falta para aprobar. Enfin yo voy haciendo lo<br />
que puedo y creo que no saldré mal <strong>de</strong> la aventura.<br />
Una <strong>de</strong> las escenas mas animadas <strong>de</strong> éste pueblo tan silencioso,<br />
es el mercado que está <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la Universidad: así es que voy á<br />
pasear por allí entre clases. Se ven<strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> comestibles telas y<br />
otras muchas cosas, y se arman con frecuencia las gran<strong>de</strong>s peloteras.<br />
Aquí los paisanos andan <strong>de</strong> calzón y pantorrilla al aire y las<br />
mujeres <strong>de</strong> saya corta y <strong>de</strong>ngue muchas. Un paisano <strong>de</strong> Trasalba<br />
parece un señorito, comparado con éstos.<br />
Cuidarse mucho, me acuerdo mucho <strong>de</strong> vosotros. Mil abrazos á<br />
<strong>mamá</strong> Vicenta, recuerdos á Ignacio, y al Cura, sin olvidar á esas<br />
pollas, y recibe queridísima <strong>mamá</strong> el corazón <strong>de</strong> tu hijo que te<br />
adora.<br />
Ramón<br />
Santiago, 15 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1905<br />
P. D. ¿Iré visitar á la Sra <strong>de</strong> Amor, que veo á Miguel mucho?<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo<br />
Trasalva<br />
Queridísima <strong>mamá</strong>,<br />
Acabo <strong>de</strong> leer tu carta <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong>l corriente y me alegraré que le haya<br />
gustado el pipirete al Illmo Sr. Pastor <strong>de</strong> Orense cuya pastoral amatista<br />
beso respetuosamente 30. Dime cuanto tiempo pasó y si estuvo<br />
en casa. El arzobispo <strong>de</strong> aquí tambien anda <strong>de</strong> visita y no le he<br />
visto 31.<br />
Hoy no tuvimos clase por ser cumpleaños <strong>de</strong>l Rey 32; ayer me<br />
preguntó el profesor <strong>de</strong> Historia, le contesté bien y creo que esto me<br />
será util para los exámenes.<br />
Por aquí el tiempo está hermoso y empieza á notarse algo <strong>de</strong><br />
calor, hoy estreno y pagué las botas, veinte pesetas. La corbata una<br />
y los pañuelos <strong>de</strong>l bolsillo seis, media docena.<br />
Hoy recibí una copia <strong>de</strong>l acta <strong>de</strong> nacimiento que mandé sacar á<br />
Juan. Por lo tanto, cuando vaya propio á Orense mándale pregun-<br />
dos capítulos do Libro dos amigos e dun artigo<br />
titulado “O señor Tinancio”, publicado en<br />
Mundo Gallego. Buenos Aires, ano I, núm. 1,<br />
outubro <strong>de</strong> 1951. A<strong>de</strong>mais o señor Tinancio<br />
converterase con frecuencia nun personaxe<br />
literario na obra do escritor ourensán.<br />
26 Na altura era párroco <strong>de</strong> Trasalba Severino<br />
Bermello Novoa, foino entre 1902 e 1944, ano<br />
no que faleceu aos 86 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>. En 1905<br />
ten, polo tanto, 47 anos. Del dirá <strong>Otero</strong><br />
Pedrayo que lle chamaban “o vello carlista <strong>de</strong><br />
Trasalba” e que era <strong>de</strong> “xenio pronto, fe relixiosa<br />
<strong>de</strong> neno, ou <strong>de</strong> avó, espírito <strong>de</strong> cada un<br />
o seu, dos mellores no canto da Igrexa […]<br />
tivo o seu pasamento <strong>de</strong>spoixa <strong>de</strong> moito<br />
sufrir”. Libro dos amigos.<br />
27 O alcal<strong>de</strong> da cida<strong>de</strong>, Lino Torre y Somoza,<br />
convoca nun bando municipal, datado o día<br />
anterior, unha procesión cívica <strong>de</strong>ntro dos<br />
actos da homenaxe a Cervantes. A longa<br />
comitiva partiu da Universida<strong>de</strong> ás nove da<br />
mañá do día 9, percorrendo entre balcóns<br />
engalanados e numeroso público as rúas da<br />
Cal<strong>de</strong>reiría, Preguntoiro, Conga, rúa Nova,<br />
Toural e rúa do Vilar, para rematar o seu percorrido<br />
na daquelas Praza <strong>de</strong> Afonso XII. Despois<br />
houbo unha misa na igrexa <strong>de</strong> San Martiño<br />
oficiada polo catedrático <strong>de</strong> Teoloxía,<br />
Valentín Villanueva Ribas. Presidían o acto,<br />
a<strong>de</strong>mais do alcal<strong>de</strong>, o comandante militar,<br />
señor Elola, o tenente alcal<strong>de</strong>, señor Pereiro,<br />
o reitor da Universida<strong>de</strong>, señor Gil, e o xuíz <strong>de</strong><br />
Primeira Instancia, señor Carmena. El Eco <strong>de</strong><br />
Santiago, 10-V-1905.<br />
28 Casimiro Martínez, curmán <strong>de</strong> Eladio.<br />
Segundo nos conta Antón Fraguas en “Don<br />
Ramón nas rúas composteláns”, artigo recollido<br />
no libro Nuestro amigo <strong>Otero</strong> Pedrayo,
Vigo, Zero-ZYX, 1979: “Chegou a ser catedrático<br />
<strong>de</strong> Patoloxía, poucos anos porque a morte<br />
veu cedo a buscalo”, p. 116.<br />
29 Recolle a noticia El Eco <strong>de</strong> Santiago do 13<br />
<strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1905. O suicida chámabase Rosendo<br />
Álvarez, disparouse na sen <strong>de</strong>reita no<br />
espolón do Hospital, faleceu aos poucos instantes.<br />
O xornal atribúe o sucedido a unha<br />
enfermida<strong>de</strong> crónica que facía que o <strong>de</strong>funto<br />
experimentase fortes dores.<br />
30 Na altura era bispo <strong>de</strong> Ourense Eustaquio<br />
Ilundain y Esteban. Foino entre 1904 e 1921.<br />
31 José Martín <strong>de</strong> Herrera y <strong>de</strong> la Iglesia, arcebispo<br />
<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela entre 1889<br />
e 1921.<br />
32 Afonso XIII cumpre 19 anos.<br />
33 Enrique <strong>Otero</strong> Sotelo, pai <strong>de</strong> Ramón <strong>Otero</strong><br />
Pedrayo, morreu o 28 <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1904 na súa<br />
casa <strong>de</strong> rúa da Paz, ás 19 horas, <strong>de</strong> insuficiencia<br />
hepática. Tiña 55 anos.<br />
34 Parece pouco probábel que se trate <strong>de</strong> Arturo<br />
Noguerol Buján, cofundador da revista La<br />
Centuria e compañeiro <strong>de</strong> Pedrayo en Nós,<br />
este Noguerol ten en 1905 apenas 13 anos.<br />
35 Os exames <strong>de</strong> ensino libre nos centros oficiais<br />
comezaron o 2 <strong>de</strong> xuño. O día 19 <strong>de</strong><br />
xuño saen en El Eco <strong>de</strong> Santiago os premios<br />
das distintas faculta<strong>de</strong>s da Universida<strong>de</strong> compostelá.<br />
Aínda que non sabemos exactamente<br />
que día marchou <strong>Otero</strong> <strong>de</strong> Santiago, tal e<br />
como el relata nesta carta, parece moi pouco<br />
probábel que o fixese antes do luns, 6 <strong>de</strong><br />
xuño.<br />
tar qué le costó y abonáselo. Acuerdate <strong>de</strong> pagarle lo que costó á<br />
Vicente la certificación <strong>de</strong>l Instituto; si no lo has hecho.<br />
Yo estoy bien y no tengas pena por mi, como y duermo bien y<br />
me acuerdo mucho <strong>de</strong> ti y <strong>de</strong> <strong>mamá</strong> Vicenta. Parece imposible que<br />
luego haga un año que nos faltó el pobriño papa 33.<br />
Cuidarse mucho y no estar tristes. Le escribí á Noguerol 34 hace<br />
unos días y supongo que habrá hecho lo que le encargaba.<br />
Conozco perfectamente á Santiago, que en muchas cosas parece<br />
una ciudad <strong>de</strong> la Edad Media. Estas noches <strong>de</strong> luna no encien<strong>de</strong> el<br />
Ayuntamiento los faroles <strong>de</strong> las calles por economía. Así es que<br />
cuando me asomo <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> cenar, el pueblo presenta un romántico<br />
aspecto.<br />
Hay hermosas tiendas especialmente joyerías muy lujosas,<br />
don<strong>de</strong> exhiben trabajos <strong>de</strong> plata labrada. A las ocho <strong>de</strong> la mañana<br />
apenas se halla gente por las calles. Hay un número extraordinario<br />
<strong>de</strong> novios, <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> casa, parten los corazones la hija <strong>de</strong> un<br />
comandante cuya mujer creo que es cuñada <strong>de</strong> Casimiro Martínez,<br />
y uno que creo que es estudiante <strong>de</strong> Medicina.<br />
Se ven muchos orensanos, se marchó <strong>de</strong> ésta casa la Sra <strong>de</strong> Tuy<br />
que estuvo hasta aquí y han venido dos <strong>de</strong> Vigo muy recortadas.<br />
Muchos recuerdos al Cura, Ignacio y niñas, mil abrazos a <strong>mamá</strong><br />
Vicenta que se cui<strong>de</strong> mucho, y recibe queridísima <strong>mamá</strong> el corazón<br />
<strong>de</strong> tu hijo que tanto te quiere.<br />
Ramón<br />
Santiago, 17-Mayo-1905<br />
P. D. Me parece que nos vamos á quedar con el vino en la bo<strong>de</strong>ga.<br />
Dime qué tal lo hace Casimiro.<br />
Recuerdos <strong>de</strong> Eladio.<br />
Comitiva fúnebre <strong>de</strong> Eladia Pelayo o día 5 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1947<br />
81
82<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo Ansoar<br />
Trasalba<br />
Queridísima mamaciña,<br />
Me examinaré los días 2, 5 y 6 <strong>de</strong> Junio 35, el primero <strong>de</strong> todos los<br />
<strong>de</strong> libre por tener el premio <strong>de</strong>l grado y las matrículas gratis 36. No<br />
estoy abatido como me dices y me acuerdo mucho <strong>de</strong> ti. Estáte<br />
tranquila por mí, que esto luego pasa; me faltan solo 18 días que<br />
son un momento. Me cuidan bien tenemos fresas en vino alguna<br />
vez y dulce siempre. Por eso no hay cuidado.<br />
Estos días poco he salido porque ando muy ocupado y <strong>de</strong> aquí<br />
á los exámenes estaré mas aun. Ayer le escribí á Juán pidíendole una<br />
certificación <strong>de</strong> bautismo que ha <strong>de</strong> sacar en el Juzgado municipal.<br />
Compré los pañuelos y corbata y ahora voy á clase. Adiós que es<br />
tar<strong>de</strong>. Muchos abrazos á <strong>mamá</strong> Vicenta, recuerdos á todos y recibe<br />
el corazón <strong>de</strong> tu hijito que te quiere muchísimo.<br />
Ramón<br />
Santiago, 19-V-1905<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo Ansoar<br />
Santiago, 19 Mayo <strong>de</strong> 1905<br />
Queridísima <strong>mamá</strong>,<br />
Vengo <strong>de</strong> clase <strong>de</strong> Literatura Española, Cotarelo preguntó hoy ultimo<br />
día <strong>de</strong> clase á los libres, yo le contesté muy bien. Con ésto ya<br />
me lo han preguntado en todas las clases.<br />
No estés intranquila por mi indumentaria, no hago el gabán<br />
por que no hace falta para nada y sería gastar inútilmente el dinero.<br />
El tiempo está hermoso, hasta caliente. No te inquietes tampoco<br />
por si enfermo <strong>de</strong> estudiar, como bien y duermo tranquilamente<br />
como siempre. Ya iré uno <strong>de</strong> éstos días a visitar esas<br />
señoras.<br />
Tu si que llevas mucho trabajo, no te incomo<strong>de</strong>s y cuidate como<br />
tambien <strong>de</strong> mama Vicenta. Dime como está el asunto <strong>de</strong>l criado, si<br />
sabes <strong>de</strong> alguno.<br />
No me agrada que traigan el dinero, no sé don<strong>de</strong> lo vamos meter<br />
<strong>de</strong> manera que produzca.<br />
No tengo nada interesante que contarte. Ayer vi á Eladio que<br />
tambien anda muy apurado. Aquí se habla mucho <strong>de</strong> un duelo<br />
que se hubo <strong>de</strong> verificar entre el director <strong>de</strong> la “Gaceta <strong>de</strong> Galicia”<br />
y un auxiliar <strong>de</strong> Derecho, pero el juez antes que se batieran les echó<br />
el guante y los metió en la cárcel 37.<br />
Mañana empiezan los exámenes <strong>de</strong> los alumnos oficiales, que<br />
serán muy benignos probablemente.<br />
Fui varios <strong>de</strong> estos días á misa á la Catedral, á las siete. Anteayer<br />
fui <strong>de</strong> paseo á ver el país por la carretera <strong>de</strong> Coruña, no se ven mas<br />
que carrascales, monte bajo y algun pinar. El país aquí es serio y<br />
adusto, pero los valles <strong>de</strong> los ríos son bonitos y pintorescos.<br />
Están llamando á comer, continuaré <strong>de</strong>spues la carta.<br />
Vengo <strong>de</strong> comer; acuerdate <strong>de</strong> pagar eso a Juan y Vicente si no<br />
lo has hecho.<br />
Me preguntas si engordé, yo no soy muy inteligente en ésta clase<br />
<strong>de</strong> apreciaciones pero creo hallarme bien.<br />
36 Polo boletín <strong>de</strong> cualificacións <strong>de</strong> <strong>Otero</strong><br />
Pedrayo do ano 1904, gardado no arquivo do<br />
actual IES <strong>Otero</strong> Pedrayo da cida<strong>de</strong> das Burgas,<br />
sabemos que o 30 <strong>de</strong> setembro <strong>de</strong>se ano<br />
obtivo o premio extraordinario do grao <strong>de</strong><br />
bacharel na sección <strong>de</strong> letras.<br />
37 A noticia recóllea El Eco <strong>de</strong> Santiago do día<br />
16 <strong>de</strong> maio. A versión <strong>de</strong>ste xornal difire lixeiramente<br />
da <strong>de</strong> Pedrayo, fala <strong>de</strong> catro mozos,<br />
membros do Casino, que entraron na redacción<br />
da Gaceta e comezaron a discutir co<br />
director, Fernán<strong>de</strong>z Tafall,e a andar a labazadas,<br />
armando gran liorta.
Dona Eladia na solaina do pazo <strong>de</strong> Trasalba<br />
<strong>Otero</strong> Pedrayo nunha fotografía<br />
<strong>de</strong> José Pacheco<br />
38 Esta carta é a única <strong>de</strong>sta serie que non ten<br />
data. Polo contido <strong>de</strong>dúcese que é posterior<br />
ao 21 <strong>de</strong> maio.<br />
39 Como el mesmo nos conta en “Desvelamento<br />
<strong>de</strong> Santiago”, p. 82: “Eu fun dos ben pouquiños<br />
aprobados, sin califiaciós <strong>de</strong> brilo.<br />
Sabía ben a Historia <strong>de</strong> España, co pular e o<br />
razoar dos historiadores liberás, e priguiceiramente<br />
a Lóxica; choutando, como paxaro<br />
namorado do azul outos ramos, á Literatura,<br />
con esquecimento <strong>de</strong> beiras e emparreados<br />
coida<strong>de</strong>iños no <strong>de</strong>correr das augas craras”.<br />
Dale muchos recuerdos al Sr. Abad, á Ignacio y criados á esas<br />
cuñaditas si les gustan las fresas y recibe con <strong>mamá</strong> Vicenta el corazon<br />
<strong>de</strong> tu hijiño que te quiere mucho, mucho, mucho.<br />
Ramón<br />
Sra Dña Eladia Pedrayo Ansoar<br />
Santiago 21 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1905<br />
Queridísima <strong>mamá</strong> <strong>de</strong> mi alma,<br />
Ayer sábado comenzaron los exámenes <strong>de</strong> enseñanza oficial; hubo<br />
en la Facultad <strong>de</strong> Derecho un número enorme <strong>de</strong> sobresalientes y<br />
notables, y ningún suspenso. Dicen que éste año están los catedráticos<br />
muy benignos, pero seguramente ésta benevolencia será solo<br />
para los oficiales. Me volvió á preguntar González Salgado y creo<br />
que éstas conferencias me servirán para exámenes. Por eso me alegro<br />
<strong>de</strong> haber venido.<br />
No tengo nada notable que contarles. Los orensanos estudiantes<br />
<strong>de</strong> Ciencias se han portado brillantemente en los exámenes y han<br />
llevado las mejores notas.<br />
El tiempo está hermoso.<br />
<strong>Querida</strong>s <strong>mamá</strong>s 38,<br />
Antes <strong>de</strong> llevar al correo la carta le añado ésta hoja mas. En Lógica<br />
é Historia tengo casi la seguridad <strong>de</strong> aprobar. En Lengua y Literatura<br />
tengo mas miedo, por algunas lecciones que son <strong>de</strong> apuntes<br />
pero haré lo posible 39. Fué muy bien que hubiera venido, conozco<br />
ahora los profesores y voy a examinarme sin turbación. Mis compañeros<br />
<strong>de</strong> oficial no saben nada bien. En las asignaturas equivalentes<br />
<strong>de</strong>l Instituto los peores sabían mas que éstos: es que en el preparatorio<br />
como acaban todos <strong>de</strong> salir <strong>de</strong>l Instituto se creen gran<strong>de</strong>s<br />
cosas y no estudian letra.<br />
Santiago es vida doblemente pueblo triste, y sin el elemento<br />
estudiantil lo sería doble, pero yo no lo encuentro tan malo cómo<br />
dicen.<br />
Adios; recuerdos a todos, cuidaros y reciban el corazón <strong>de</strong> su<br />
hijo que las quiere mucho, mucho, mucho,<br />
Ramón<br />
PD La primavera aquí la encuentro muy atrasada, sigue el tiempo<br />
algo frío pero seco.<br />
83