Gramática popular del mixteco del municipio de ... - SIL International

Gramática popular del mixteco del municipio de ... - SIL International Gramática popular del mixteco del municipio de ... - SIL International

20.06.2013 Views

11. EL VERBO: ALGUNAS CLASES ESPECIALES 123 tener puesto, llevar puesto Verbos de vestir vestirse a sí mismo vestir a otra persona vestido, camisa kaniino na nakuiino ̱ na dákuiino ̱ na pantalón, falda, pantaleta, fondo zapatos kanaó ná nanámá ná nakaón ná kayii na naku̱u na ndu̱u na chii na dánámá ná, dánaó na̱ dákaón na̱ chii na ̱ sombrero kañoo na naño̱o na chinóo na (C.D. sing.) chindodó ná (C.D. pl.) rebozo, sarape kandixi na nandixi na chinóo na kandii na nandii na dándi̱xi na ropa (en kandixi na nandixi na dándi̱xi na general) kandii na nandii na dákui̱ ino na kaniino na nakuiino na pañal, lentes, kakaa̱ ña̱ (Suj. chikaa̱ na̱ (C.D. chikaa̱ na̱ (C.D. sing.) anillo, collar, sing.), sing.), taán ná (C.D. pl.) calcetín kañoo ña taán ná (C.D. (Suj. pl.) pl.) Ejemplos: ‣ Níino xi doo̱no̱ xí. tiene:puesto ella vestido:de ella Tiene puesto su vestido. ̱ ̱ ‣ Ni na̱kuiino na doo̱no̱ ná. se:puso ella vestido:de ella Se puso su vestido. ̱ ‣ Dákuiinoi xi doo̱no̱ xí. pondré-yo ella vestido:de ella Voy a ponerle su vestido a ella (niña). 11.4. Verbos de movimiento con cuatro tiempos Hay cuatro verbos básicos de movimiento. Dos de ellos encierran la idea de ir o venir a la casa o a un lugar adonde la persona normalmente regresa, o sea, su base. Son noo̱ na̱ ir (a base) y ndixi na venir (a base). Los otros dos

124 GRAMÁTICA MIXTECA verbos básicos de movimiento tienen el significado más general: koo̱n na̱ ir y kixi na venir. 1 Mientras la mayoría de los verbos en mixteco tienen tres formas (futuro, presente y pasado), los verbos de movimiento tienen cuatro formas (véase 7.6. y 8.4). Tienen los tiempos futuro, pasado, habitual y en proceso (o progresivo). El verbo de movimiento más común es koo̱n na̱ ir: ̱ Futuro koo̱n na̱ irá Habitual sáa̱n na̱ va (habitualmente) En proceso kuaa̱n na̱ está yendo (se fue y no ha regresado) Pasado ni saa̱n na̱ fue (y regresó) El verbo koo̱n na̱ tiene el significado de ir a cualquier lugar, incluso a la base del hablante (su casa o un lugar donde normalmente va), aunque normalmente no quiere decir ir (a base) porque hay otro verbo más específico para ir (a base): noo̱ na̱. La base más común es la casa de uno. ̱ Futuro noo̱ na̱ irá (a casa) Habitual nóo̱ na̱ va (habitualmente; a casa) En proceso kuaa̱n nóo̱ ná/ kua̱n nóo̱ ná está yendo (a casa) Pasado ni noo̱ na̱ fue (a casa, y regresó) Los dos verbos básicos de movimiento para venir son: Futuro kixi na/kii na vendrá Habitual kíxi na/kíi na viene (siempre) En proceso va̱xi na/ve̱i na viene en camino (pero no ha llegado) Pasado ni ̱ kixi na/ni̱ kii na vino (y ya salió) ̱ ̱ Futuro ndixi na/ndii na vendrá (a casa) Habitual ndíxi na/ndíi na viene (habitualmente; a casa) En proceso kue̱ndixi na o ko̱ndixi viene en camino (a casa) na/ko̱ndii na Pasado ni ndixi na/ni ndii na vino (a casa, y ya salió) 1 Está publicado en la revista International Journal of American Linguistics (Revista Internacional de Lingüística Americana) de 1996 un artículo acerca de los verbos de movimiento y llegada en el mixteco del municipio de Tezoatlán, escrito por John L. Williams. (Véase la bibliografía al final de este libro.)

11. EL VERBO: ALGUNAS CLASES ESPECIALES 123<br />

tener puesto,<br />

llevar puesto<br />

Verbos <strong>de</strong> vestir<br />

vestirse a sí<br />

mismo<br />

vestir a otra<br />

persona<br />

vestido, camisa kaniino na nakuiino ̱ na dákuiino ̱ na<br />

pantalón, falda,<br />

pantaleta,<br />

fondo<br />

zapatos<br />

kanaó ná nanámá ná<br />

nakaón ná<br />

kayii na naku̱u na<br />

ndu̱u na<br />

chii na<br />

dánámá ná,<br />

dánaó na̱<br />

dákaón na̱<br />

chii na<br />

̱<br />

sombrero kañoo na naño̱o na chinóo na (C.D. sing.)<br />

chindodó ná (C.D. pl.)<br />

rebozo, sarape kandixi na nandixi na chinóo na<br />

kandii na nandii na dándi̱xi na<br />

ropa (en kandixi na nandixi na dándi̱xi na<br />

general) kandii na nandii na dákui̱ ino na<br />

kaniino na nakuiino na<br />

pañal, lentes, kakaa̱ ña̱ (Suj. chikaa̱ na̱ (C.D. chikaa̱ na̱ (C.D. sing.)<br />

anillo, collar, sing.), sing.),<br />

taán ná (C.D. pl.)<br />

calcetín kañoo ña taán ná (C.D.<br />

(Suj. pl.) pl.)<br />

Ejemplos:<br />

‣ Níino xi doo̱no̱ xí.<br />

tiene:puesto ella vestido:<strong>de</strong> ella<br />

Tiene puesto su vestido.<br />

̱ ̱<br />

‣ Ni na̱kuiino na doo̱no̱ ná.<br />

se:puso ella vestido:<strong>de</strong> ella<br />

Se puso su vestido.<br />

̱ ‣ Dákuiinoi xi doo̱no̱ xí.<br />

pondré-yo ella vestido:<strong>de</strong> ella<br />

Voy a ponerle su vestido a ella (niña).<br />

11.4. Verbos <strong>de</strong> movimiento con cuatro tiempos<br />

Hay cuatro verbos básicos <strong>de</strong> movimiento. Dos <strong>de</strong> ellos encierran la i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> ir o venir a la casa o a un lugar adon<strong>de</strong> la persona normalmente regresa, o<br />

sea, su base. Son noo̱ na̱ ir (a base) y ndixi na venir (a base). Los otros dos

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!