Gramática popular del mixteco del municipio de ... - SIL International
Gramática popular del mixteco del municipio de ... - SIL International Gramática popular del mixteco del municipio de ... - SIL International
11. EL VERBO: ALGUNAS CLASES ESPECIALES 123 tener puesto, llevar puesto Verbos de vestir vestirse a sí mismo vestir a otra persona vestido, camisa kaniino na nakuiino ̱ na dákuiino ̱ na pantalón, falda, pantaleta, fondo zapatos kanaó ná nanámá ná nakaón ná kayii na naku̱u na ndu̱u na chii na dánámá ná, dánaó na̱ dákaón na̱ chii na ̱ sombrero kañoo na naño̱o na chinóo na (C.D. sing.) chindodó ná (C.D. pl.) rebozo, sarape kandixi na nandixi na chinóo na kandii na nandii na dándi̱xi na ropa (en kandixi na nandixi na dándi̱xi na general) kandii na nandii na dákui̱ ino na kaniino na nakuiino na pañal, lentes, kakaa̱ ña̱ (Suj. chikaa̱ na̱ (C.D. chikaa̱ na̱ (C.D. sing.) anillo, collar, sing.), sing.), taán ná (C.D. pl.) calcetín kañoo ña taán ná (C.D. (Suj. pl.) pl.) Ejemplos: ‣ Níino xi doo̱no̱ xí. tiene:puesto ella vestido:de ella Tiene puesto su vestido. ̱ ̱ ‣ Ni na̱kuiino na doo̱no̱ ná. se:puso ella vestido:de ella Se puso su vestido. ̱ ‣ Dákuiinoi xi doo̱no̱ xí. pondré-yo ella vestido:de ella Voy a ponerle su vestido a ella (niña). 11.4. Verbos de movimiento con cuatro tiempos Hay cuatro verbos básicos de movimiento. Dos de ellos encierran la idea de ir o venir a la casa o a un lugar adonde la persona normalmente regresa, o sea, su base. Son noo̱ na̱ ir (a base) y ndixi na venir (a base). Los otros dos
124 GRAMÁTICA MIXTECA verbos básicos de movimiento tienen el significado más general: koo̱n na̱ ir y kixi na venir. 1 Mientras la mayoría de los verbos en mixteco tienen tres formas (futuro, presente y pasado), los verbos de movimiento tienen cuatro formas (véase 7.6. y 8.4). Tienen los tiempos futuro, pasado, habitual y en proceso (o progresivo). El verbo de movimiento más común es koo̱n na̱ ir: ̱ Futuro koo̱n na̱ irá Habitual sáa̱n na̱ va (habitualmente) En proceso kuaa̱n na̱ está yendo (se fue y no ha regresado) Pasado ni saa̱n na̱ fue (y regresó) El verbo koo̱n na̱ tiene el significado de ir a cualquier lugar, incluso a la base del hablante (su casa o un lugar donde normalmente va), aunque normalmente no quiere decir ir (a base) porque hay otro verbo más específico para ir (a base): noo̱ na̱. La base más común es la casa de uno. ̱ Futuro noo̱ na̱ irá (a casa) Habitual nóo̱ na̱ va (habitualmente; a casa) En proceso kuaa̱n nóo̱ ná/ kua̱n nóo̱ ná está yendo (a casa) Pasado ni noo̱ na̱ fue (a casa, y regresó) Los dos verbos básicos de movimiento para venir son: Futuro kixi na/kii na vendrá Habitual kíxi na/kíi na viene (siempre) En proceso va̱xi na/ve̱i na viene en camino (pero no ha llegado) Pasado ni ̱ kixi na/ni̱ kii na vino (y ya salió) ̱ ̱ Futuro ndixi na/ndii na vendrá (a casa) Habitual ndíxi na/ndíi na viene (habitualmente; a casa) En proceso kue̱ndixi na o ko̱ndixi viene en camino (a casa) na/ko̱ndii na Pasado ni ndixi na/ni ndii na vino (a casa, y ya salió) 1 Está publicado en la revista International Journal of American Linguistics (Revista Internacional de Lingüística Americana) de 1996 un artículo acerca de los verbos de movimiento y llegada en el mixteco del municipio de Tezoatlán, escrito por John L. Williams. (Véase la bibliografía al final de este libro.)
- Page 87 and 88: 72 GRAMÁTICA MIXTECA tiempo futuro
- Page 89 and 90: 74 GRAMÁTICA MIXTECA 1. Oraciones
- Page 91 and 92: Sombreros de palma que hace la gent
- Page 93 and 94: 78 GRAMÁTICA MIXTECA ‣ Chíi na
- Page 95 and 96: 80 GRAMÁTICA MIXTECA presente. Pue
- Page 97 and 98: 82 GRAMÁTICA MIXTECA 8.3.1. Futuro
- Page 99 and 100: 84 GRAMÁTICA MIXTECA 8.4. Usos de
- Page 101 and 102: 86 GRAMÁTICA MIXTECA 8.5. Uso espe
- Page 103 and 104: 88 GRAMÁTICA MIXTECA 9.2. El durat
- Page 105 and 106: 90 GRAMÁTICA MIXTECA acostado (en
- Page 107 and 108: 92 GRAMÁTICA MIXTECA ̱ ̱ ‣ Tá
- Page 109 and 110: 94 GRAMÁTICA MIXTECA ̱ ̱ ‣ Kan
- Page 111 and 112: 96 GRAMÁTICA MIXTECA choo̱ ñá c
- Page 113 and 114: 98 GRAMÁTICA MIXTECA kasáan na co
- Page 115 and 116: 100 GRAMÁTICA MIXTECA diferencia e
- Page 117 and 118: 102 GRAMÁTICA MIXTECA daa̱ ná te
- Page 119 and 120: 104 GRAMÁTICA MIXTECA ̱ ̱ ̱ ño
- Page 121 and 122: 106 GRAMÁTICA MIXTECA Note que cua
- Page 123 and 124: 108 GRAMÁTICA MIXTECA ̱ ̱ ̱ ̱
- Page 125 and 126: 110 GRAMÁTICA MIXTECA choon (s.) t
- Page 127 and 128: 112 GRAMÁTICA MIXTECA kuido̱ ña
- Page 129 and 130: 114 GRAMÁTICA MIXTECA chindaá ná
- Page 131 and 132: 116 GRAMÁTICA MIXTECA kuiin na est
- Page 133 and 134: 118 GRAMÁTICA MIXTECA Otros pares
- Page 135 and 136: 120 GRAMÁTICA MIXTECA Verbo Suj. K
- Page 137: 122 GRAMÁTICA MIXTECA En la actual
- Page 141 and 142: 126 GRAMÁTICA MIXTECA 11.5. Verbos
- Page 143 and 144: 128 GRAMÁTICA MIXTECA ̱ Cuando al
- Page 145 and 146: 130 GRAMÁTICA MIXTECA ‣ Kini nda
- Page 147 and 148: Construyendo el sistema de drenaje
- Page 149 and 150: 134 GRAMÁTICA MIXTECA ‣ Koo̱n n
- Page 151 and 152: 136 GRAMÁTICA MIXTECA Hay muchos o
- Page 153 and 154: 138 GRAMÁTICA MIXTECA ni ni o̱ o
- Page 155 and 156: 140 GRAMÁTICA MIXTECA Pero tambié
- Page 157 and 158: 142 GRAMÁTICA MIXTECA La conjunci
- Page 159 and 160: 144 GRAMÁTICA MIXTECA 13.2.4. Las
- Page 161 and 162: 146 GRAMÁTICA MIXTECA Oración sub
- Page 163 and 164: 148 GRAMÁTICA MIXTECA Oración sub
- Page 165 and 166: 150 GRAMÁTICA MIXTECA ‣ —¿Á
- Page 168 and 169: 15. La partícula Las partículas d
- Page 170 and 171: 15. LA PARTÍCULA 155 En el siguien
- Page 172 and 173: 15. LA PARTÍCULA 157 Después de u
- Page 174 and 175: 15. LA PARTÍCULA 159 Por ejemplo,
- Page 176 and 177: 15. LA PARTÍCULA 161 Otro ejemplo
- Page 178 and 179: PARTE 3: FRASES
- Page 180 and 181: 16. La frase sustantiva Las frases
- Page 182 and 183: 16. LA FRASE SUSTANTIVA 167 vee ña
- Page 184 and 185: 16. LA FRASE SUSTANTIVA 169 directo
- Page 186 and 187: 16. LA FRASE SUSTANTIVA 171 16.2.4.
11. EL VERBO: ALGUNAS CLASES ESPECIALES 123<br />
tener puesto,<br />
llevar puesto<br />
Verbos <strong>de</strong> vestir<br />
vestirse a sí<br />
mismo<br />
vestir a otra<br />
persona<br />
vestido, camisa kaniino na nakuiino ̱ na dákuiino ̱ na<br />
pantalón, falda,<br />
pantaleta,<br />
fondo<br />
zapatos<br />
kanaó ná nanámá ná<br />
nakaón ná<br />
kayii na naku̱u na<br />
ndu̱u na<br />
chii na<br />
dánámá ná,<br />
dánaó na̱<br />
dákaón na̱<br />
chii na<br />
̱<br />
sombrero kañoo na naño̱o na chinóo na (C.D. sing.)<br />
chindodó ná (C.D. pl.)<br />
rebozo, sarape kandixi na nandixi na chinóo na<br />
kandii na nandii na dándi̱xi na<br />
ropa (en kandixi na nandixi na dándi̱xi na<br />
general) kandii na nandii na dákui̱ ino na<br />
kaniino na nakuiino na<br />
pañal, lentes, kakaa̱ ña̱ (Suj. chikaa̱ na̱ (C.D. chikaa̱ na̱ (C.D. sing.)<br />
anillo, collar, sing.), sing.),<br />
taán ná (C.D. pl.)<br />
calcetín kañoo ña taán ná (C.D.<br />
(Suj. pl.) pl.)<br />
Ejemplos:<br />
‣ Níino xi doo̱no̱ xí.<br />
tiene:puesto ella vestido:<strong>de</strong> ella<br />
Tiene puesto su vestido.<br />
̱ ̱<br />
‣ Ni na̱kuiino na doo̱no̱ ná.<br />
se:puso ella vestido:<strong>de</strong> ella<br />
Se puso su vestido.<br />
̱ ‣ Dákuiinoi xi doo̱no̱ xí.<br />
pondré-yo ella vestido:<strong>de</strong> ella<br />
Voy a ponerle su vestido a ella (niña).<br />
11.4. Verbos <strong>de</strong> movimiento con cuatro tiempos<br />
Hay cuatro verbos básicos <strong>de</strong> movimiento. Dos <strong>de</strong> ellos encierran la i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> ir o venir a la casa o a un lugar adon<strong>de</strong> la persona normalmente regresa, o<br />
sea, su base. Son noo̱ na̱ ir (a base) y ndixi na venir (a base). Los otros dos