Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega
Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega
Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
A CONSTITUCIÓN DE 1812<br />
EN LINGUA GALEGA.<br />
ESTUDOS, TEXTOS E BIBLIOGRAFÍA<br />
EDICIÓN ANIVERSARIO<br />
[1812-2012]
A CONSTITUCIÓN DE 1812<br />
EN LINGUA GALEGA.<br />
ESTUDOS, TEXTOS E BIBLIOGRAFÍA<br />
EDITORES<br />
RAMÓN MÁIZ<br />
RAMÓN VILLARES
EDITA<br />
© <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong><br />
Pazo de Raxoi, 2º an<strong>da</strong>r<br />
Praza do Obradoiro<br />
15705 Santiago de Compostela<br />
Tel. 981 95 72 02 - Fax. 981 95 72 05<br />
correo@consello<strong>da</strong>cultura.org<br />
TEXTOS<br />
Roberto L. Blanco Valdés<br />
Ramón Máiz<br />
Mª de Lourdes Pérez González<br />
TRADUCIÓN AO GALEGO<br />
Secretaría Xeral de Política Lingüística<br />
GRÁFICA<br />
Imago Mundi Deseño<br />
ISBN 978-84-92923-41-0<br />
Í N D I C E<br />
9<br />
17<br />
47<br />
77<br />
215<br />
335<br />
429<br />
507<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812, EN LINGUA GALEGA<br />
Ramón Villares<br />
ESTUDOS<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E A PRIMEIRA<br />
REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
Roberto L. Blanco Valdés<br />
SOÑO DE SOMBRA: A IDEA DA NACIÓN DE<br />
AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS E A HIDRA DO<br />
FEDERALISMO<br />
Ramón Máiz<br />
TEXTOS<br />
CONSTITUCIÓN POLÍTICA<br />
DA MONARQUÍA ESPAÑOLA. PROMULGADA<br />
EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
FACSÍMILE<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES AO<br />
PRESENTAR A COMISIÓN DE CONSTITUCIÓN<br />
O PROXECTO DELA<br />
FACSÍMILE<br />
CONSTITUCIÓN POLÍTICA<br />
DA MONARQUÍA ESPAÑOLA. PROMULGADA<br />
EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
VERSIÓN EN GALEGO<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES AO<br />
PRESENTAR A COMISIÓN DE CONSTITUCIÓN<br />
O PROXECTO DELA<br />
VERSIÓN EN GALEGO<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
A CONSTITUCIÓN GADITANA DENDE GALICIA.<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
María de Lourdes Pérez González
A CONSTITUCIÓN DE 1812, EN LINGUA GALEGA<br />
Dádelles pois bon acerto<br />
a os homes bos, que xuntou<br />
a España, para formar<br />
a sua lexislación.<br />
M. Pardo de Andrade, Os rogos d’un gallego (1812)<br />
Os ecos <strong>da</strong> lexislación produci<strong>da</strong> pola revolución liberal nas<br />
Cortes de Cádiz foron dunha fortaleza tal que non ficou ningún<br />
recuncho <strong>da</strong> monarquía hispana onde non se sentisen ou<br />
interpretasen <strong>da</strong> forma máis acaí<strong>da</strong> ás necesi<strong>da</strong>des e contextos<br />
particulares os contidos <strong>da</strong>s leis e decretos gaditanos. Aconteceu<br />
nos diferentes reinos peninsulares e, desde logo, nos territorios<br />
de Ultramar, tal vez polo escaso tacto con que os deputados<br />
peninsulares trataron a cuestión americana e as súas deman<strong>da</strong>s<br />
de autonomía política. Tamén tivo aquela lexislación, nomea<strong>da</strong>mente<br />
o texto <strong>da</strong> Constitución de 1812, unha influencia notoria<br />
en media Europa, sendo o texto constitucional portugués<br />
dos vintistas o seu fillo máis próximo. En suma, que os deputados<br />
liberais reunidos na Illa de León ou no oratorio de San<br />
Felipe Neri marcaron de forma indeleble a conciencia política<br />
<strong>da</strong> España do seu tempo e deixaron unha fon<strong>da</strong> pega<strong>da</strong> que,<br />
realmente, chega ata os nosos días.<br />
O texto máis coñecido e divulgado de to<strong>da</strong> aquela obra de<br />
construción dun novo sistema político, superador <strong>da</strong> arquitec-<br />
9
Ramón Villares<br />
tura <strong>da</strong> monarquía absoluta do Antigo Réxime foi, sen dúbi<strong>da</strong>,<br />
o <strong>da</strong> Constitución de Cádiz, promulga<strong>da</strong> non por acaso o día<br />
19 de marzo de 1812, festivi<strong>da</strong>de de San Xosé e, por tanto,<br />
orixe do nome de La Pepa con que foi coñeci<strong>da</strong> desde <strong>da</strong>quela<br />
ata hoxe. Os esforzos desenvolvidos polos liberais para converteren<br />
o texto constitucional nun instrumento de formación de<br />
identi<strong>da</strong>de nacional e mesmo de pe<strong>da</strong>goxía política dunha poboación<br />
maioritariamente iletra<strong>da</strong> foron variados e, en certo<br />
modo, de éxito. Pois a edición masiva do texto, a súa lectura<br />
pública e a súa proclamación e xura en pomposas cerimonias<br />
realiza<strong>da</strong>s en ci<strong>da</strong>des e vilas de todo o territorio <strong>da</strong> monarquía<br />
foron a expresión máis evidente de que os liberais pretendían<br />
non só persuadir racionalmente os ci<strong>da</strong>dáns coa difusión <strong>da</strong><br />
constitución, senón tamén procurar unha adhesión emocional,<br />
o que algún autor coetáneo definiu coa expresión de «hablar a<br />
la imaginación».<br />
En ci<strong>da</strong>des galegas como Santiago, Vigo ou Noia, hai constancia<br />
de que o texto constitucional foi proclamado e lido en<br />
público, acompañado de festexos e cerimonias que duraron varios<br />
días, tal e como estudou recentemente o profesor Roberto<br />
J. López («Hablar a la imaginación». Las ceremonias de proclamación<br />
y jura de la constitución de 1812 en el noroeste peninsular,<br />
2011). No caso de Noia, ficou constancia dos actos nunha Relación<br />
de las funciones que hizo el M.I.A. de la villa de Noya con<br />
motivo de la publicación de la Constitución, imprenta<strong>da</strong> na Coruña<br />
no propio ano 1812, e dos festexos de Santiago deu cumpri<strong>da</strong><br />
relación no seu día o cronista Pablo Pérez Costanti no<br />
seu texto Notas viejas galicianas (1927). Resulta instrutivo comprobar<br />
ata que punto a revolución política de Cádiz abriu as<br />
portas a unha ver<strong>da</strong>deira alegoría política, na que ideas abstractas<br />
como «patriotismo», «igual<strong>da</strong>de civil», «nación» ou «hero-<br />
10<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812, EN LINGUA GALEGA<br />
ísmo» se corporeizaban en figuras humanas monta<strong>da</strong>s en carrozas<br />
que formaban procesión polas rúas <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong>des. Razón<br />
e sentimento ían de parzaría naquelas festas políticas.<br />
A participación de Galicia en todo o proceso revolucionario<br />
aberto a partir de maio de 1808 foi moi parella ao acontecido<br />
no resto <strong>da</strong> península. A creación de xuntas locais de defensa e<br />
<strong>da</strong> propia Xunta Suprema de Galicia, en xuño de 1808, seguiu<br />
as pautas <strong>da</strong> maioría dos reinos peninsulares, que tentaron por<br />
este medio converterse nun depósito de soberanía perdi<strong>da</strong>, perante<br />
a fuxi<strong>da</strong> dos monarcas a Francia. Logo, a loita <strong>da</strong> francesa<strong>da</strong><br />
e a peculiar «unión sagra<strong>da</strong>» que fi<strong>da</strong>lgos e clérigos lograron<br />
construír coas clases populares urbanas e campesiñas converteron<br />
a loita contra a presenza <strong>da</strong>s tropas francesas en Galicia nun<br />
ver<strong>da</strong>deiro mito popular que axudou a construír unha certa<br />
identi<strong>da</strong>de galega, máis territorial que propiamente política ou<br />
ideolóxica. En todo caso, a eclosión política de 1808 tivo outras<br />
consecuencias non menores, como foi a aparición dos primeiros<br />
gromos dunha opinión pública, plasma<strong>da</strong> na edición de ata tres<br />
ducias de xornais (Diarios, Gazetas, etc.), que constitúen o primeiro<br />
piar <strong>da</strong> historia <strong>da</strong> prensa en Galicia e, desde logo, a oportuni<strong>da</strong>de<br />
para incorporar ou fundir pautas culturais de procedencia<br />
ilustra<strong>da</strong> (<strong>da</strong> que formaban parte moitos líderes políticos<br />
e sociais <strong>da</strong>quela altura) coa cultura de carácter popular expresa<strong>da</strong><br />
non só no emprego <strong>da</strong> lingua galega en parolas, rogos e tertulias,<br />
senón tamén no uso de prácticas de acción colectiva como<br />
as alarmas guerrilleiras ou os pasquíns cravados nos taboleiros<br />
de adros de igrexas ou nos rollos <strong>da</strong>s xurisdicións. Cádiz abriu a<br />
espita <strong>da</strong> mobilización social e <strong>da</strong> conciencia política tanto nos<br />
espazos urbanos como nos propiamente rurais.<br />
As Cortes reuni<strong>da</strong>s en 1810 viñeron a <strong>da</strong>rlle forma a este<br />
proceso, que é ben coñecido, de regulación legal <strong>da</strong> revolución<br />
11
Ramón Villares<br />
política desencadea<strong>da</strong> en 1808. O mérito foi dun cento de deputados<br />
que, de forma intermitente e en situación de illamento<br />
temporal do resto <strong>da</strong> península —lémbrese a observación de<br />
K. Marx: «en Cádiz, ideas sen acción; na península, acción sen<br />
ideas»—, concibiron unha ver<strong>da</strong>deira «revolución de nación»,<br />
como a definiu José María Portillo. A presenza dos deputados<br />
galegos en Cádiz foi abondosa, pois houbo estaxes nas que<br />
entre cataláns e galegos formaban unha notable minoría dos<br />
deputados presentes, como aconteceu en setembro de 1810,<br />
nos que había 22 galegos e 15 cataláns entre 72 deputados peninsulares.<br />
Os deputados elixidos no Reino de Galicia foron<br />
un total de 25, dos que a maioría eran fi<strong>da</strong>lgos ou clérigos. Con<br />
algunha excepción memorable, como a do ferrolán José Alonso<br />
y López, a súa participación non foi especialmente activa nin<br />
determinante no curso dos grandes debates (señoríos, constitución,<br />
inquisición, imprenta…). Na<strong>da</strong> comparable á influencia<br />
que tiveron deputados procedentes de Asturias, de Valencia<br />
ou Cataluña, con figuras senlleiras como Argüelles, Toreno,<br />
Capmany ou Villanueva. Pero a repercusión <strong>da</strong> obra gaditana<br />
en Galicia non se pode medir pola altura intelectual ou pola<br />
adscrición política dos seus representantes, senón pola influencia<br />
que tivo na socie<strong>da</strong>de <strong>da</strong> época.<br />
As consecuencias <strong>da</strong> revolución política de Cádiz foron explícitas<br />
no seo <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de galega, que experimentou <strong>da</strong>quela<br />
un intenso proceso de socialización política e ideolóxica. Abonde<br />
pensar nas mobilizacións de carácter antiseñorial que se rexistran<br />
en diversas comarcas <strong>da</strong> provincia de Ourense, nomea<strong>da</strong>mente<br />
en Valdeorras, onde o decreto de abolición de señoríos<br />
de agosto de 1811 foi interpretado, en discursos e pasquíns,<br />
como «un decreto general para todos los señoríos», eclesiásticos<br />
e laicos, solarengos ou xurisdicionais. Esta admiración enfática<br />
12<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812, EN LINGUA GALEGA<br />
pola obra lexisladora <strong>da</strong>s Cortes gaditanas está tamén moi presente<br />
en textos políticos aparecidos <strong>da</strong>quela en xornais e publicacións<br />
autónomas, como é o caso d’Os rogos d’un gallego, <strong>da</strong><br />
autoría de Manuel Pardo de Andrade, unha alegación demoledora<br />
contra a Inquisición e os seus ministros, alcumados de<br />
«secta do tizón» ou «demos tostadores» pola súa práctica de<br />
queimar os considerados herexes. Alén de textos emblemáticos<br />
como os de Pardo de Andrade, a revolución política gaditana<br />
alentou a aparición dunha conciencia cultural de carácter provincial,<br />
isto é, do Reino de Galicia, que supuxo o emprego moi<br />
significativo <strong>da</strong> lingua galega en canto fala popular.<br />
Non é do caso estenderme máis sobre este punto, porque os<br />
dous estudos introdutorios que preceden a edición <strong>da</strong> constitución<br />
e do discurso preliminar —debidos ás plumas de Roberto<br />
L. Blanco Valdés e de Ramón Máiz— xa contextualizan<br />
coa necesaria solvencia e autori<strong>da</strong>de o proceso político gaditano.<br />
Pero penso que cómpre engadir algunha información adicional<br />
sobre a oportuni<strong>da</strong>de de facer esta edición e sobre as orixes<br />
do proxecto que hoxe se presenta. A razón instrumental<br />
máis evidente é a constatación dunha carencia e tamén a <strong>da</strong>ta<br />
conmemorativa. Non existía ata o día de hoxe unha versión <strong>da</strong><br />
constitución gaditana en lingua galega e, tendo en conta a repercusión<br />
que este texto tivo no emprego <strong>da</strong> fala popular, parece<br />
obrigado ofertar a un lector galego actual esta versión na<br />
nosa propia lingua. Por outra ban<strong>da</strong>, a ocasión de se celebrar<br />
hogano o segundo centenario <strong>da</strong> promulgación <strong>da</strong> constitución<br />
foi un acicate para contribuír a esta conmemoración cunha<br />
achega singular, que ademais se viu arrequeci<strong>da</strong> e mellora<strong>da</strong><br />
polo traballo que Lourdes Pérez, bibliotecaria <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>de<br />
de Santiago de Compostela, elaborou sobre as fontes bibliográficas<br />
e hemerográficas existentes en Galicia —e accesíbeis<br />
13
Ramón Villares<br />
en institucións públicas— sobre este período histórico. Como<br />
ela mesma subliña na presentación do seu traballo, hai tesouros<br />
que están por descubrir e que están á espera dunha man habilidosa<br />
que os atope.<br />
Para o <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong>, esta atención ao período<br />
histórico dos primeiros tempos do liberalismo non é tarefa<br />
nova. No seo <strong>da</strong> Sección de Lingua, Literatura e Comunicación<br />
foron desenvolvidos varios traballos nesta dirección, tanto na<br />
reedición facsimilar de publicacións <strong>da</strong> época (caso de El Catón<br />
Compostelano, 2000 ou Primeiros diarios galegos, 2008), como<br />
no ambicioso proxecto de investigación que desembocou na<br />
edición de dous volumes de Papés d’emprenta condena<strong>da</strong> (2008<br />
e 2012), que constitúen un ver<strong>da</strong>deiro fito na recuperación <strong>da</strong><br />
escrita galega entre 1797 e 1846, así como no estudo dos primordios<br />
<strong>da</strong> literatura política de Galicia que tivo como lingua<br />
vehicular o galego.<br />
Alén <strong>da</strong> atención institucional, a preparación desta edición<br />
conmemorativa <strong>da</strong> constitución de Cádiz beneficiouse do<br />
apoio e do estímulo prestado por Pablo Figueroa Dorrego,<br />
como director ata hai uns meses <strong>da</strong> Escola <strong>Galega</strong> de Administración<br />
Pública (EGAP), antes de ser destinado á embaixa<strong>da</strong> española<br />
no Brasil. El deu os primeiros pasos tanto para lograr<br />
que a versión galega fose realiza<strong>da</strong> baixo o amparo <strong>da</strong> Secretaría<br />
Xeral de Política Lingüística, dirixi<strong>da</strong> por Valentín García,<br />
como para suxerir a necesi<strong>da</strong>de de que a edición conmemorativa<br />
se acompañase de estudos introdutorios, encomen<strong>da</strong>dos a<br />
autores vencellados tanto á EGAP como ao <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong><br />
<strong>Galega</strong>. Fique, pois, o recoñecemento persoal e institucional á<br />
súa iniciativa.<br />
O resultado que hoxe presentamos creo que fai xustiza ao<br />
propósito inicial de pór a disposición do público unha versión<br />
14<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812, EN LINGUA GALEGA<br />
galega <strong>da</strong> Constitución de 1812. Contribuímos, deste modo,<br />
a anoar o seu bicentenario co emprego dunha <strong>da</strong>s linguas peninsulares<br />
que, non tendo <strong>da</strong>quela o status de que hoxe goza,<br />
non tería chegado a alcanzalo de non mediar as ideas políticas<br />
que abrollaron no liberalismo español de raíz gaditana. E, finalmente,<br />
cómpre subliñar o feito de que, grazas ás achegas de<br />
Roberto L. Blanco Valdés, Ramón Máiz e Lourdes Pérez, esta<br />
edición converteuse en algo máis que un texto conmemorativo.<br />
Confiamos en que logre un posto de destaque no ancho campo<br />
<strong>da</strong> bibliografía que saíu a lume neste ano do bicentenario e<br />
axude a entender mellor o papel esencial que a revolución política<br />
inicia<strong>da</strong> «en Cáiz», como diría algún texto galego coetáneo,<br />
desempeñou tamén para a socie<strong>da</strong>de galega.<br />
Santiago de Compostela, outubro de 2012<br />
RAMÓN VILLARES<br />
Presidente do <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong><br />
15
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA<br />
REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
1. Acción sen ideas: guerra e revolución<br />
«En los primeros meses del año 1808 ocuparon España numerosas<br />
uni<strong>da</strong>des del ejército francés que, atravesando los Pirineos,<br />
se establecieron en las principales plazas de la frontera,<br />
avanzaron hacia Madrid e incluso penetraron hasta An<strong>da</strong>lucía».<br />
Así comeza o capítulo que abre as Memorias de Suchet, mariscal<br />
francés que tería un protagonismo moi sobresaínte na Guerra<br />
<strong>da</strong> Independencia posterior á invasión do noso territorio polas<br />
tropas do exército imperial. Suchet, o único alto oficial de Napoleón<br />
que permaneceu en España durante a totali<strong>da</strong>de do<br />
conflito, apunta logo como, ante a inespera<strong>da</strong> insurrección popular,<br />
o Emperador se viu obrigado a prescindir dos seus primeiros<br />
batallóns de sol<strong>da</strong>dos inexpertos («[...] jóvenes reclutas<br />
que no estaban preparados para resistir la prueba de un primer<br />
revés [...]») e a botar man do exército máis poderoso que ata<br />
entón a historia <strong>da</strong> humani<strong>da</strong>de tiña contemplado: a súa fabulosa<br />
Grande Armée 1 .<br />
Mais a insurrección antinapoleónica e a propia invasión francesa<br />
á que aquela respondeu haberían ter consecuencias de grandísimo<br />
calado non só no estrito eido do enfrontamento militar.<br />
De feito, a crise do Antigo Réxime e <strong>da</strong> monarquía absoluta dos<br />
Borbóns, que era o seu expoñente de poder fun<strong>da</strong>mental, abriuse<br />
en España como consecuencia do colapso político <strong>da</strong>s súas<br />
principais institucións, colapso derivado do conflito militar.<br />
17
Roberto L. Blanco Valdés<br />
Como escribiu Miguel Artola hai xa case medio século, na súa<br />
clásica obra sobre as orixes <strong>da</strong> España contemporánea, «fracasaron<br />
los Reyes, abandonando innoblemente a su pueblo; la Junta<br />
de gobierno, tolerando a Murat como su presidente; las audiencias,<br />
aceptándolas, y los capitanes generales intentando mantener<br />
una legali<strong>da</strong>d periclita<strong>da</strong>» 2 . Gabriel Lovett, pola súa parte,<br />
e nun dos estudos máis exhaustivos sobre a Guerra <strong>da</strong> Independencia<br />
publicados ata agora, insistirá tamén na absoluta falta de<br />
resposta fronte a invasión <strong>da</strong>s institucións tradicionais <strong>da</strong> monarquía:<br />
«El Consejo de Castilla publicó e hizo circular por to<strong>da</strong><br />
España la noticia de la abdicación de Bayona. El Consejo de la<br />
Inquisición llegó hasta a calificar el levantamiento del 2 de<br />
mayo, en una circular de fecha 6 de mayo, de arrebato escan<strong>da</strong>loso<br />
del populacho. Entre los días 9 y 13 de mayo to<strong>da</strong>s las<br />
autori<strong>da</strong>des militares, civiles y eclesiásticas, se precipitaron a<br />
prestar acatamiento al gran Duque de Berg [...]. Como remate,<br />
el Consejo de Castilla y el Consejo de Indias, a instancias de<br />
Murat, declararon que si Carlos IV y Fernando VII habían cedido<br />
definitivamente sus derechos al trono, la persona más indica<strong>da</strong><br />
para regir los destinos de España y las Indias parecía ser José, el<br />
hermano de Napoleón» 3 . Certamente, o derrubamento de to<strong>da</strong>s<br />
as autori<strong>da</strong>des tradicionais ante a forza formi<strong>da</strong>ble desprega<strong>da</strong><br />
polo exército ocupante foi de tal magnitude que só o baleiro de<br />
poder producido polas renuncias de Carlos IV e o seu fillo permite<br />
entender que un modelo de dominación política multisecular<br />
puidese derrubarse de forma tan vertixinosa: tal era a centrali<strong>da</strong>de<br />
dos reis nas monarquías absolutas. O exército<br />
borbónico, real e estamental 4 , sufrirá tamén, indefectiblemente,<br />
as consecuencias <strong>da</strong> acefalia que provocará a ausencia do monarca:<br />
unha gran maioría do mando militar aceptará, deste<br />
xeito, o feito consumado <strong>da</strong> ocupación francesa e seguindo o<br />
18<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
principio <strong>da</strong> obediencia cega ás ordes superiores, auténtico núcleo<br />
vertebrador organizativo do seu funcionamento, tornarase<br />
incapaz de distinguir un interese nacional máis alá do suposto<br />
interese dinástico ao que viña estando subordina<strong>da</strong> to<strong>da</strong> a súa<br />
actuación militar durante séculos 5 .<br />
Haberá ser xustamente esta completa ineficacia, e mesmo<br />
clara conivencia, <strong>da</strong>s diversas autori<strong>da</strong>des, políticas e militares,<br />
coa situación de ocupación, a que rematou por trasla<strong>da</strong>r á masa<br />
xeral dunha poboación, que moi pronto comezará a sufrir nas<br />
súas persoas e moi escasos bens as terribles consecuencias <strong>da</strong><br />
represión ou do sistemático saqueo <strong>da</strong>s tropas imperiais invasoras<br />
—os goyescos desastres de la guerra—, a responsabili<strong>da</strong>de<br />
de lanzarse á rebelión e á resistencia. Para entender cabalmente<br />
esa reacción popular de natureza defensiva, deben terse en<br />
conta as consecuencias deriva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> táctica militar <strong>da</strong>s tropas<br />
napoleónicas de vivir sobre o lugar (represión, saqueo, exaccións<br />
arbitrarias de todo tipo, incautacións de víveres e animais, etc.),<br />
táctica que convertía os exércitos imperiais en moito máis lixeiros<br />
e eficientes e facilitaba a rapidez do seu avance, ao non<br />
ter que depender o cento por cento <strong>da</strong> pesa<strong>da</strong> e lenta infraestrutura<br />
de intendencia, fenómeno este que sen dúbi<strong>da</strong> foi determinante<br />
na fulgurante e xeneraliza<strong>da</strong> extensión <strong>da</strong> sublevación<br />
popular contra os franceses. Só a partir deste estalido<br />
popular, cuxo arranque cronolóxico se sinala tradicionalmente<br />
no 2 de maio de 1808 en Madrid, se exercerá unha crecente<br />
presión, ao comezo soamente popular, sobre os diversos sectores<br />
do aparello institucional <strong>da</strong> monarquía, que tiveron que<br />
tomar partido máis pronto que tarde entre ocupantes e ocupados.<br />
A constitución <strong>da</strong>s Juntas, xeneraliza<strong>da</strong> ao longo dos meses<br />
de maio e xuño de 1808, significou, neste senso, o primeiro<br />
paso decisivo do movemento que irá estendéndose tras o le-<br />
19
Roberto L. Blanco Valdés<br />
vantamento popular: un movemento dirixido a constituír unha<br />
rede de poder alternativo que puidese organizar a resistencia.<br />
Tal necesi<strong>da</strong>de de combater a dominación estranxeira, nunha<br />
situación de baleiro de poder, determinará, ao fin, to<strong>da</strong>s as actuacións<br />
<strong>da</strong>s Juntas e moi concretamente as encamiña<strong>da</strong>s,<br />
nunha dobre fronte, a levantar unha forza arma<strong>da</strong> coa que vertebrar<br />
e <strong>da</strong>r posibili<strong>da</strong>de á nacente resistencia popular: dunha<br />
ban<strong>da</strong>, os novos órganos populares presionaron o mando militar<br />
do exército borbónico nas zonas ocupa<strong>da</strong>s, onde existían<br />
continxentes de tropas regulares, presión que non tiña outro<br />
obxectivo que forzar unha decisión favorable á entón chama<strong>da</strong><br />
causa nacional; doutra ban<strong>da</strong>, as Juntas organizaron elas mesmas<br />
continxentes armados populares, tanto nas zonas onde non<br />
existían tropas regulares, como naquelas en que semellaba necesario<br />
reforzalas. Esa duplici<strong>da</strong>de de actuacións, realiza<strong>da</strong> na<br />
maior parte <strong>da</strong>s zonas de xeito paralelo, descubre algunhas <strong>da</strong>s<br />
peculiari<strong>da</strong>des esenciais <strong>da</strong> situación revolucionaria que se abre<br />
en España tras o comezo <strong>da</strong> Guerra <strong>da</strong> Independencia.<br />
E isto porque, en boa medi<strong>da</strong>, haberá ser a propia Guerra<br />
nacional contra o francés a parteira de cambios esenciais noutros<br />
eidos, que son os que, segui<strong>da</strong>mente, nos van interesar. A Revolución<br />
puxo a Francia en condicións de vantaxe militar fronte<br />
á maioría dos seus veciños europeos e esta xerou, ao tempo,<br />
unha nova dinámica nas relacións internacionais, de alianzas e<br />
tamén de conflitos e confrontacións, que remataría por ser un<br />
factor determinante na propia evolución interna <strong>da</strong>s vellas monarquías<br />
europeas. De certo, a vantaxe militar francesa non era,<br />
ao cabo, máis que a vantaxe histórica <strong>da</strong> Revolución e de to<strong>da</strong>s<br />
as potenciali<strong>da</strong>des que aquela estaba descubrindo en aberto<br />
contraste coa arcaica e esclerotiza<strong>da</strong> estrutura económica e social<br />
do Antigo Réxime. Este desfasamento histórico, de conse-<br />
20<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
cuencias políticas non sempre ben comprendi<strong>da</strong>s —indispensable,<br />
polo demais, para abor<strong>da</strong>r a conxuntura española <strong>da</strong><br />
Guerra <strong>da</strong> Independencia—, foi subliñado en to<strong>da</strong> a súa profundi<strong>da</strong>de<br />
por Gerhard Ritter, quen incide na incomprensión<br />
xeneraliza<strong>da</strong> dos gobernantes <strong>da</strong> época fronte ao novo escenario<br />
político que o cambio revolucionario francés estaba a xerar:<br />
«Debeu transcorrer un tempo incriblemente longo antes de que<br />
os gabinetes monárquicos <strong>da</strong> vella Europa caesen na conta de<br />
que estaba en curso unha dinámica completamente diferente<br />
de loita política polo poder, fronte á cal os seus tradicionais<br />
métodos políticos e militares estaban condenados a fracasar. A<br />
historia <strong>da</strong>s guerras revolucionarias e <strong>da</strong>s guerras de conquista<br />
napoleónicas amosa a quebra <strong>da</strong> súa tentativa de escapar coas<br />
escasas artes diplomáticas e medios financeiros e políticos do<br />
pasado: case que como tentar poñer diques a un xigantesco derrubamento<br />
botando man dunha fráxil barreira. Nunha tentativa<br />
tal foron atropelados un tras outro» 6 .<br />
Á Francia napoleónica non cabía, polo tanto, oporlle resitencia<br />
senón abrindo procesos de profun<strong>da</strong> renovación política interior,<br />
liberando potencias económicas constrinxi<strong>da</strong>s e substituíndo<br />
os vellos exércitos mercenarios pola nación en armas. A<br />
partir dese punto de ruptura co tradicional equilibrio de forzas<br />
que constituíra a competición bélica <strong>da</strong>s máis importantes potencias<br />
na historia <strong>da</strong> Europa moderna, na<strong>da</strong> sería xa o mesmo.<br />
De feito, a elección pasaba a considerarse para os soberanos absolutos,<br />
ou, como no caso de España, para os seus súbditos levantados<br />
en armas, entre o sometemento á política expansionista<br />
<strong>da</strong> Francia imperial ou a radical renovación interna, co grave perigo<br />
de revolución que aquela levaba consigo. Renovación do<br />
sistema militar —moi difícil sen modificar profun<strong>da</strong>mente as<br />
bases políticas do tecido institucional e social do Antigo Réxi-<br />
21
Roberto L. Blanco Valdés<br />
me—, que aparecía, en calquera caso, inelutable para non sucumbir<br />
a un novo tipo de guerra: a guerra nacional. Este carácter<br />
expansivo dos cambios na natureza <strong>da</strong> guerra e a súa influencia<br />
estrutural na xeración de modificacións non só militares senón<br />
tamén políticas na meirande parte <strong>da</strong>s potencias que mantiveron<br />
conflitos bélicos con Francia foi subliña<strong>da</strong> decotío. Michael Howard,<br />
por exemplo, insistirá, nesta liña, no feito de que as transformacións<br />
opera<strong>da</strong>s en Europa entre finais do século XVIII e comezos<br />
del XIX foron o resultado «sobre todo de veinticinco años<br />
de un estado de guerra casi ininterrumpido, de 1792 a 1815,<br />
entre la Francia revolucionaria y sus vecinos; un estado de guerra<br />
que no tenía precedentes desde las invasiones de los bárbaros.<br />
Pero esas guerras eran, por lo menos, tanto un síntoma de los<br />
cambios revolucionarios, como la causa de ellos. La naturaleza<br />
de las guerras del siglo XVIII estaba liga<strong>da</strong> tan íntimamente con<br />
la naturaleza de la socie<strong>da</strong>d que las emprendía, que una revolución<br />
en una, determinaba, forzosamente, una revolución en la<br />
otra» 7 . O decisivo feito histórico <strong>da</strong> guerra nacional resume,<br />
deste xeito, boa parte <strong>da</strong>s novi<strong>da</strong>des político-institucionais e estratéxico-militares<br />
que foron xera<strong>da</strong>s pola Revolución francesa<br />
—liberal e nacional—, novi<strong>da</strong>des que só tiveron o seu pleno<br />
desenvolvemento tras o comezo <strong>da</strong>s campañas de expansión de<br />
Bonaparte. A Guerra <strong>da</strong> Independencia, que abre e determina a<br />
crise do Antigo Réxime en España, será unha clara e contundente<br />
manifestación tanto do desfasamento histórico que xera a<br />
Revolución, como desta imposibili<strong>da</strong>de de resistir e vencer o<br />
exército revolucionario francés e a guerra nacional que aquel impulsaba<br />
nas súas diversas frontes con medios característicos<br />
dunha monarquía absoluta que foi elimina<strong>da</strong> —por máis que<br />
de xeito soamente temporal— por unha revolución inicialmente<br />
militar que remataría por ser tamén política.<br />
22<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
Catro déca<strong>da</strong>s despois dos acontecementos desenvolvidos en<br />
España entre 1808 e 1814, contrapuña Carlos Marx a reali<strong>da</strong>de<br />
dunha Guerra que tiña como obxectivos principais aqueles que<br />
se resumían no lema que moitas <strong>da</strong>s Juntas converteron en bandeira<br />
(«Rei, Patria e Relixión») 8 e a dunhas Cortes que, confina<strong>da</strong>s<br />
en Cádiz, ían perseguir desde o outono de 1810 a construción<br />
dun Estado liberal: «En la Isla de León, ideas sin<br />
acción; en el resto de España acción sin ideas» 9 , escribía Marx<br />
no New York Daily Tribune en 1854. Aín<strong>da</strong> que o contraste<br />
non é exacto —pois «no resto de España» non había tanta acción<br />
sen ideas como acción con ideas, en moitos casos contrapostas<br />
ás dos deputados gaditanos—, o certo é que as palabras<br />
do filósofo alemán subliñan con razón unha circunstancia <strong>da</strong><br />
que xa foron conscientes os seus protagonistas: que a mesma<br />
Guerra <strong>da</strong> Independencia que, como acabamos de apuntar,<br />
abriu a crise de poder que posibilitou a reunión de Cortes non<br />
se estaba librando en boa medi<strong>da</strong> polos valores que aquelas encarnaron.<br />
Tal explica que, remata<strong>da</strong> a Guerra e expulsados os<br />
franceses do territorio nacional peninsular, puidera Fernando<br />
VII declarar, como fixo no seu ominoso decreto do 4 de maio<br />
de 1814, «aquella Constitución y tales decretos, nulos y de ningún<br />
valor ni efecto, ahora ni en tiempo alguno, como si no hubiesen<br />
pasado jamás tales actos, y se quitasen de en medio del<br />
tiempo [...]» 10 . A abolición dun réxime constitucional, que apenas<br />
estivera vixente fóra <strong>da</strong>s murallas <strong>da</strong> capital an<strong>da</strong>luza, aparecía,<br />
así, a directa consecuencia do innegable feito histórico<br />
de que as Cortes que o alumearan non foran, ao cabo, máis<br />
que outra <strong>da</strong>s consecuencias dunha Revolución inseparable <strong>da</strong><br />
propia Guerra coa que aquela comezou. O deputado Caneja<br />
recoñecía esta evidencia na sesión <strong>da</strong>s Cortes do 17 de xaneiro<br />
de 1812, cando proclama ante os deputados nacionais que<br />
23
Roberto L. Blanco Valdés<br />
«nosotros mismos debemos nuestra reunión, y debemos nuestra<br />
libertad, a la infame agresión del tirano de la Europa. Sin<br />
ella es bien seguro que ni tendríamos Cortes, ni Constitución,<br />
y sin ella ya seríamos atados al carro del despotismo más o<br />
menos duro, según el carácter de los reyes que nos gobiernan,<br />
sin más regla que su voluntad» 11 .<br />
As Cortes españolas, que se abriron na gaditana Isla de León<br />
o 24 de setembro de 1810, pouco máis de dous anos despois<br />
do comezo <strong>da</strong> conten<strong>da</strong>, afirmaron con absoluta clari<strong>da</strong>de, xa<br />
no seu acto inaugural, o decreto número 1, <strong>da</strong>tado o propio<br />
día <strong>da</strong> apertura, a vontade dos deputados de constituírse en<br />
corpo representativo <strong>da</strong> nación. Un dos máis destacados <strong>da</strong><br />
asemblea gaditana, Muñoz Torrero, tomou a palabra para manifestar<br />
«cuan conveniente sería decretar que las Cortes generales<br />
y extraordinarias estaban legítimamente instala<strong>da</strong>s, que<br />
en ellas reside la soberanía; que convenía dividir los tres poderes<br />
legislativo, ejecutivo y judicial, lo que debía mirarse como base<br />
fun<strong>da</strong>mental, al paso que se renovase el reconocimiento del legítimo<br />
Rey de España, el Señor Don Fernando VII, como primer<br />
acto de la soberanía de las Cortes» 12 . Remata<strong>da</strong> a exposición<br />
do eclesiástico liberal, o deputado Luján leu unha<br />
proposta que xa traía re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> no mesmo sentido e que estaría<br />
na base no decreto que se citaba máis arriba. Nel proclamábase<br />
que «los diputados que componen este Congreso y que representan<br />
a la Nación española, se declaran legítimamente constituídos<br />
en Cortes generales y extraordinarias, y que reside en<br />
ellas la soberanía nacional», proclama á que se engadían, de inmediato,<br />
to<strong>da</strong> unha serie de principios que supuñan a directa<br />
emanación desta asunción do máximo poder político do Estado<br />
por parte do Congreso nacional: a separación de poderes<br />
(«No conviniendo queden reunidos el poder legislativo, el eje-<br />
24<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
cutivo y el judiciario, declaran las Cortes generales y extraordinarias<br />
que se reservan el ejercicio del poder legislativo en to<strong>da</strong><br />
su extensión»); a responsabili<strong>da</strong>de do poder executivo perante<br />
o lexislativo nacional («Las Cortes generales y extraordinarias<br />
declaran que las personas en quienes delegaren el poder ejecutivo,<br />
en ausencia de nuestro legítimo Rey el Señor Don Fernando<br />
VII, que<strong>da</strong>n responsables a la Nación por el tiempo de<br />
su administración, con arreglo a las leyes»); a designación parlamentaria<br />
do goberno («Las Cortes generales y extraordinarias<br />
habilitan a los individuos que componen el Consejo de Regencia,<br />
para que bajo esta misma denominacion, interinamente y<br />
hasta que las Cortes elijan el Gobierno que más convenga, ejerzan<br />
el poder ejecutivo»); e as competencias <strong>da</strong>s Cortes para o<br />
nomeamento e remoción <strong>da</strong>s autori<strong>da</strong>des de todo tipo: «Las<br />
Cortes generales y extraordinarias confirman por ahora to<strong>da</strong>s<br />
las autori<strong>da</strong>des civiles y militares de cualquier clase que sean») 13 .<br />
Como pode observarse con gran facili<strong>da</strong>de, e como, polo<br />
demais, resultaba en todo caso coherente coa necesi<strong>da</strong>de de<br />
centralizar as decisións fun<strong>da</strong>mentais do novo sistema político<br />
que emerxía na situación de terrible conflito bélico que o país<br />
atravesaba, as Cortes gaditanas, ben lonxe <strong>da</strong> afirmación do<br />
principio de separación de poderes contido no decreto en que<br />
elas mesmas o proclaman formalmente, vanse configurar en<br />
reali<strong>da</strong>de como o centro dun sistema de goberno moi semellante<br />
ao de asemblea, na que esta situarase como o auténtico<br />
punto neurálxico <strong>da</strong> acción do novo Estado. Deste xeito pode<br />
comprobarse en todo o relativo ao que foi, naquela especial<br />
conxuntura histórica, o eido político máis fun<strong>da</strong>mental —o<br />
<strong>da</strong> dirección <strong>da</strong> política militar e <strong>da</strong> guerra contra os franceses<br />
14 —, pero tamén en moitos outros campos <strong>da</strong> política económica<br />
e social 15 e, por suposto, no labor ao que as Cortes xe-<br />
25
Roberto L. Blanco Valdés<br />
rais e extraordinarias dedicaron a maior parte do seu esforzo e<br />
do seu tempo: a re<strong>da</strong>cción <strong>da</strong> primeira Constitución <strong>da</strong> nosa<br />
historia 16 .<br />
2. Ideas sen acción: revolución e Constitución<br />
A Constitución revolucionaria de 1812 resultou ser, antes que<br />
na<strong>da</strong>, e quizais, vista en perspectiva, por riba de todo, a parteira<br />
<strong>da</strong> nación española, que naceu con ela, de dereito, como gran<br />
creación xurídico-política dunhas Cortes que recollían deste<br />
xeito unha reali<strong>da</strong>de apareci<strong>da</strong>, de feito, nas tráxicas circunstancias<br />
<strong>da</strong> guerra nacional contra os franceses. España, é dicir,<br />
a monarquía española (ou hispánica, mellor) non naceu, desde<br />
logo, coa Constitución de Cádiz, pois, como é sabido, e de xeito<br />
contrario ao que acontecerá noutras experiencias constitucionais<br />
que alumearon a uni<strong>da</strong>de política dun territorio previamente<br />
atomizado en soberanías diferentes ou, o que é o mesmo,<br />
que alumearon un Estado nacional (a norteamericana de 1787<br />
ou a xermana de 1871, por exemplo, orixe dos Estados Unidos<br />
de América e <strong>da</strong> Alemaña moderna 17 ), o territorio español peninsular<br />
viñera experimentando un proceso progresivo, aín<strong>da</strong><br />
quebrado en ocasións, de unificación política e social desde que,<br />
en 1469, casaron Isabel de Castela e Fernando de Aragón. Por<br />
iso, cando os deputados españois se reúnen por primeira vez en<br />
setembro de 1812, España existía xa desde había varios séculos<br />
como uni<strong>da</strong>de territorial, como reino, aín<strong>da</strong> que non como nación.<br />
A construción histórica desta última conceptuación, con<br />
todo o que ela vai significar cara ao futuro, débese ao texto gaditano,<br />
no frontispicio do cal aparecen catro artigos agrupados,<br />
non casualmente, baixo unrótulo común: «Da Nación españo-<br />
26<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
la». Neles afírmase que aquela é a reunión de todos os españois<br />
de ambos os dous hemisferios (art. 1º); declárase que a Nación<br />
é libre e independente, e que non é nin pode ser patrimonio<br />
de ningunha familia nin persoa (art. 2º); proclámase que a<br />
soberanía reside esencialmente na Nación e que, por iso<br />
mesmo, perténcelle a aquela exclusivamente o dereito de establecer<br />
as súas leis fun<strong>da</strong>mentais (art. 3º); e, para finalizar,<br />
disponse que a Nación está obriga<strong>da</strong> a conservar e protexer<br />
con leis sabias e xustas a liber<strong>da</strong>de civil, a propie<strong>da</strong>de e os demais<br />
dereitos lexítimos de todos os individuos que a compoñen<br />
(art. 4º). Como é sinxelo de observar, a idea de nación<br />
aparece, desde o momento mesmo do seu nacemento histórico,<br />
vincula<strong>da</strong> aos valores esenciais que achegará o liberalismo:<br />
a un territorio libre e independente tanto do dominio exterior<br />
como de suxeicións interiores, o que transformará ao Rei de<br />
dono do país nun simple órgano do Estado nacional; á soberanía<br />
<strong>da</strong> comuni<strong>da</strong>de, principio nerval que haberá servir de<br />
base á construción histórica do Estado representativo, primeiro,<br />
e, <strong>da</strong> democracia política, con posteriori<strong>da</strong>de; e, finalmente,<br />
aín<strong>da</strong> que non en derradeiro lugar, aos dereitos e liber<strong>da</strong>des<br />
dos individuos que conforman a nación, individuos que con<br />
ela elevaranse <strong>da</strong> previa situación de súbditos á nova condición<br />
de ci<strong>da</strong>dáns. A nación é, pois, a independencia, a soberanía e<br />
os dereitos.<br />
Agora ben, non vai ser soamente na conversión dos súbditos<br />
do Rei en ci<strong>da</strong>dáns formalmente iguais <strong>da</strong> nación e na configuración<br />
<strong>da</strong>quela como unha enti<strong>da</strong>de libre naci<strong>da</strong> <strong>da</strong> reunión<br />
de homes tamén libres onde terminará por expresarse o carácter<br />
eminentemente nacional dun texto constitucional que alumea<br />
unha novi<strong>da</strong>de política autenticamente revolucionaria: os termos<br />
«nación», «nacional» (ou o seu plural, «nacionais») apare-<br />
27
Roberto L. Blanco Valdés<br />
cen espallados por todo o texto <strong>da</strong> Constitución de 1812 (ata<br />
en 37 ocasións) en relación con diferentes declaracións básicas<br />
<strong>da</strong> norma constitucional. Aín<strong>da</strong> sen ser exhaustivos, e como<br />
simple mostra, poderían servir de exemplo as seguintes mencións,<br />
to<strong>da</strong>s elas expresivas, de que a nación (española) pasaba<br />
a conformarse como a base esencial, no só territorial, senón<br />
tamén política, do novo Estado que nacía co texto gaditano:<br />
as Cortes constituíntes terían como obxecto «promover a gloria,<br />
a prosperi<strong>da</strong>de e o ben de to<strong>da</strong> a Nación» (preámbulo);<br />
«a relixión <strong>da</strong> Nación española é e será perpetuamente a católica,<br />
apostólica e romana, única ver<strong>da</strong>deira. A nación protexeráa<br />
por leis sabias e xustas [...]» (art. 12); «o obxecto do<br />
Goberno é a felici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> Nación» (art. 13); «o Goberno <strong>da</strong><br />
Nación española é unha monarquía modera<strong>da</strong> hereditaria»<br />
(art. 14); «as Cortes son a reunión de todos os deputados que<br />
representan á Nación» (art. 27); «a base para a representación<br />
nacional é a mesma en ambos os dous hemisferios» (art. 28);<br />
«non pode o Rei ceder nin allear os bens nacionais sen consentimento<br />
<strong>da</strong>s Cortes» (art. 172-7ª); «se chegaren a extinguirse<br />
to<strong>da</strong>s as liñas [sucesorias] que <strong>aquí</strong> se sinalan, as Cortes<br />
farán novos chamamentos, como vexan que máis importa á<br />
Nación» (art. 182); «haberá unha Tesouraría xeral para<br />
to<strong>da</strong> a Nación» (art. 345); «haberá unha forza militar nacional<br />
permanente, de terra e de mar, para a defensa exterior do Estado<br />
e a conservación <strong>da</strong> orde interior» (art. 356), ou, finalmente,<br />
«haberá en ca<strong>da</strong> provincia corpos de milicias nacionais,<br />
compostos de habitantes de ca<strong>da</strong> unha delas, con<br />
proporción á súa poboación e circunstancias» (art. 362).<br />
En todo caso, esta revolucionaria afirmación de España<br />
como nación pola Constitución naci<strong>da</strong> no Congreso gaditano<br />
debe situarse nun contexto ben preciso: o que vén determinado<br />
28<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
polo feito de que o texto de 1812 non senta soamente as bases<br />
dun Estado nacional senón tamén, e respondendo sen dúbi<strong>da</strong><br />
ás necesi<strong>da</strong>des perentorias do seu tempo, as dun Estado centralizado<br />
capaz de rematar coa trama de poderes privados intermedios<br />
do Antigo Réxime, poderes característicos <strong>da</strong> orde<br />
feudo-estamental: velaí as medi<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s Cortes gaditanas decretando<br />
a supresión dos señoríos ou a abolición dos gremios, establecendo<br />
a liber<strong>da</strong>de de traballo ou abrindo camiño ás primeiras<br />
tentativas de reforma agraria e desamortización. É esta<br />
unha cuestión que cómpre subliñar. E éo porque o Estado nacional<br />
que naceu en 1812 aspirará a culminar aquel proceso de<br />
monopolización de recursos de todo tipo (burocráticos, fiscais,<br />
militares e xurisdicionais) aos que máis tarde, e con pretensións<br />
de describir un proceso xeral característico <strong>da</strong>s revolucións liberais,<br />
haberá referirse Alexis de Tocqueville cando destaca que<br />
con elas «todos los poderes parecen acudir por sí solos hacia el<br />
centro, se acumulan en él con una rapidez sorprendente y el<br />
estado alcanza de golpe los límites extremos de su fuerza, mientras<br />
que los particulares se dejan caer en un instante hasta el<br />
último grado de su debili<strong>da</strong>d» 18 . A Constitución de Cádiz incorpora<br />
tamén ese obxectivo, mais a capaci<strong>da</strong>de de dominio<br />
político e social do Estado centralizado que nela se prefigura<br />
vai estar corrixi<strong>da</strong> e controla<strong>da</strong> por to<strong>da</strong> unha caste de elementos<br />
internos de equilibrio de poderes que haberán marcar diferenzas<br />
substanciais entre o modelo do liberalismo revolucionario<br />
español e os que despois o subseguiron: primeiro, o<br />
proxecto dos moderados e, máis tarde, e culminándoo, o do<br />
réxime político <strong>da</strong> Restauración.<br />
Certamente, a Constitución revolucionaria de 1812, substancialmente<br />
diferente de todos os textos monárquicos re<strong>da</strong>ctados<br />
en España ao longo do século XIX (o Estatuto Real de<br />
29
Roberto L. Blanco Valdés<br />
1834 e as Constitucións de 1837, 1845, 1856 —non promulga<strong>da</strong>—,<br />
1869 e 1876) 19 establecía un complexo sistema de balanza<br />
de poderes consistente na existencia de institucións sociais<br />
e órganos estatais que limitaban unha vontade centralizadora<br />
que, sen dúbi<strong>da</strong>, resultaba naquel momento ineludible, na medi<strong>da</strong><br />
en que tal vontade supuña un factor fun<strong>da</strong>mental para a<br />
construción, na Europa do Antigo Réxime, dos novos Estados<br />
liberais: o contraste coa experiencia <strong>da</strong> recentemente naci<strong>da</strong><br />
Unión Federal Americana aparecía, pois, neste eido concreto,<br />
aín<strong>da</strong> que non só nel, cunha rotun<strong>da</strong> clari<strong>da</strong>de 20 . O primeiro<br />
dos elementos definidores do sistema de contrapesos concibido<br />
polos constituíntes gaditanos concretábase no equilibrio interorgánico<br />
entre unhas Cortes unicamerais elixi<strong>da</strong>s por sufraxio<br />
universal masculino en varios graos (onde o poder do Congreso<br />
non estaría, polo tanto, limitado por unha cámara alta de natureza<br />
aristocrática ou oligárquica) e o monarca, unhas e outro<br />
respectivamente titulares do poder lexislativo e do poder executivo:<br />
como a continuación se vai analizar, tal sistema de balanza<br />
de poderes resultaba tan favorable para o órgano parlamentario<br />
como desfavorable para o Rei. Un elemento adicional<br />
de equilibrio interinstitucional derivábase no primeiro texto<br />
constitucional <strong>da</strong> nosa historia <strong>da</strong>s previsións sobre a forma de<br />
gobernación <strong>da</strong>s provincias e dos pobos (municipios) que nel<br />
se contiña como outra destaca<strong>da</strong> novi<strong>da</strong>de. Deste xeito, mentres<br />
o goberno <strong>da</strong>s provincias que<strong>da</strong>ría nas mans dun Xefe Político<br />
que, a imitación dos Prefectos franceses, sería nomeado<br />
polo poder executivo co obxectivo de facer efectiva a súa política<br />
nos territorios provinciais (art. 324), o goberno local confiábase<br />
aos concellos elixidos por sufraxio universal masculino<br />
indirecto (arts. 313-314). O freo institucional á tendencia centralizadora<br />
que supuña con to<strong>da</strong> clari<strong>da</strong>de a existencia dos<br />
30<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
Xefes Políticos (antecedente dos futuros Gobernadores Civís<br />
<strong>da</strong>s provincias españolas), non se derivaba exclusivamente, polo<br />
demais, <strong>da</strong> existencia de concellos populares, senón tamén do<br />
feito de que os delegados gobernativos nas provincias estarían<br />
controlados en ca<strong>da</strong> unha delas por Deputacións Provinciais<br />
de natureza popular, na medi<strong>da</strong> en que aquelas haberían ser<br />
elixi<strong>da</strong>s polos mesmos electores provinciais que designarían aos<br />
deputados nas Cortes nacionais (art. 328). A autonomía local<br />
e o control político dos axentes políticos do Rei en ca<strong>da</strong> unha<br />
<strong>da</strong>s provincias <strong>da</strong> monarquía configurábanse, en suma, como<br />
un efectivo medio de equilibrio interno de poderes e, en consecuencia,<br />
como un potente elemento que viña a corrixir e limitar<br />
o deseño centralizador previsto pola Constitución.<br />
Mais a constituínte gaditana non foi soamente a parteira <strong>da</strong><br />
nación española e <strong>da</strong> estrutura centraliza<strong>da</strong>, por máis que someti<strong>da</strong><br />
a contrapesos e equilibrios, do seu Estado fun<strong>da</strong>dor,<br />
senón tamén de xeito moi destacado do feito que convertería<br />
a experiencia do período que transcorre entre 1808 e 1814 nun<br />
dos decisivos episodios nacionais <strong>da</strong> nosa historia colectiva:<br />
Cádiz foi o berce do noso constitucionalismo. O texto de 1812,<br />
que cumpriu o 19 marzo de 2012 o seu segundo centenario,<br />
inaugurou no país unha longa e tráxica historia de dous séculos<br />
marca<strong>da</strong>, segundo o expresaría o escritor Juan Valera no seu<br />
día, por un «continuo tejer y destejer», por «pronunciamientos<br />
y contrapronunciamientos, constituciones que nacen y mueren<br />
[y] leyes orgánicas que se mu<strong>da</strong>n apenas ensaya<strong>da</strong>s». De feito,<br />
a Constitución de 1812 abrirá, na fin de contas, unha páxina<br />
fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> historia política española ademais de por ser a<br />
primeira <strong>da</strong> longa lista de cartas supremas que estiveron vixentes<br />
entre 1812 e 1978 (1834, 1837, 1845, 1869 en 1931), porque<br />
nela se anticiparon os principios que terminarán por defi-<br />
31
Roberto L. Blanco Valdés<br />
nir —tanto en España como no resto do continente europeo—<br />
as dúas dialécticas políticas fun<strong>da</strong>mentais que marcaron a historia<br />
do século XIX: a que afectou á regulación <strong>da</strong> balanza de<br />
poderes entre o Parlamento e o Goberno e a que se referiu á<br />
extensión e garantía <strong>da</strong>s liber<strong>da</strong>des e dereitos.<br />
Polo que se refire á primeira <strong>da</strong>s dúas cuestións fun<strong>da</strong>mentais<br />
que acaban de apuntarse, a Constitución de Cádiz, como outras<br />
europeas do ciclo revolucionario liberal (de xeito destacado, a<br />
francesa de 1791 e a portuguesa de 1822) estableceu un sistema<br />
de equilibrio interorgánico entre as Cortes e o monarca que resultará<br />
literalmente excepcional durante to<strong>da</strong> a experiencia monárquica<br />
española. E iso por unha razón fun<strong>da</strong>mental, que cómpre<br />
destacar: porque o Rei, aín<strong>da</strong> que titular segundo a<br />
Constitución do poder executivo, carecerá <strong>da</strong>s facultades necesarias<br />
para converterse no que rematará por ser con posteriori<strong>da</strong>de,<br />
nos textos constitucionais españois do moderantismo<br />
(1845) e do conservadorismo (1876): o eixo básico sobre o que<br />
xirará o funcionamento do noso réxime político. O Rei que<br />
configura o texto gaditano carece, en primeiro lugar, de veto<br />
absoluto e ten asignado, no seu sitio, un veto meramente suspensivo,<br />
por medio do cal pode o monarca atrasar, chegado o<br />
caso, pero nunca frear, o exercicio <strong>da</strong> potestade lexislativa que<br />
as Cortes teñen atribuí<strong>da</strong> pola Constitución. A central cuestión<br />
do veto regulouse nos artigos 15 e 142-152 <strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental<br />
que, seguindo neste eido, como en tantos outros, a Constitución<br />
francesa de 1791, viña a negar a sanción propiamente dita e a<br />
instituír un veto suspensivo, de xeito que, se as Cortes aprobaban<br />
por terceira vez —é dicir, ao terceiro ano— o mesmo proxecto<br />
de lei, a sanción real debía outorgarse de xeito obrigatorio.<br />
O debate parlamentario producido nas Cortes respecto do<br />
veto do monarca alumea tanto a xa aludi<strong>da</strong> vontade política de<br />
32<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
reducir ao máximo todo o que non fosen competencias estritamente<br />
executivas no conxunto <strong>da</strong>s que lle corresponderían<br />
ao Rei, como igualmente as razóns, tamén estritamente políticas,<br />
que haberían xustificala e explicala. De certo, será nesta<br />
discusión posiblemente onde con máis clari<strong>da</strong>de se porá de relevo<br />
o esquema político do que partían os constituíntes gaditanos,<br />
ou, polo menos, a maioría liberal ideoloxicamente hexemónica<br />
no Congreso. Tal esquema reducíase, á fin e ao cabo,<br />
a soster a necesi<strong>da</strong>de de atopar un equilibrio entre o Rei e as<br />
Cortes que non puxese en perigo a continui<strong>da</strong>de histórica do<br />
réxime constitucional: ao monarca corresponderíalle, deste<br />
xeito, o poder executivo en to<strong>da</strong> a súa extensión, aín<strong>da</strong> que coa<br />
importante limitación <strong>da</strong> responsabili<strong>da</strong>de ministerial que consagraba<br />
o texto constitucional nos seus artigos 226, 228 e<br />
229 21 ; ás Cortes atribuíaselles, pola súa parte, o poder de representar<br />
a vontade <strong>da</strong> nación. Mais ese equilibrio romperíase<br />
de inmediato de concedérselle ao monarca a facultade, en sentido<br />
estrito, <strong>da</strong> sanción, é dicir, a potestade de intervir de forma<br />
substantiva, e non meramente accidental, fronte e contra a vontade<br />
expresa e reitera<strong>da</strong> do poder lexislativo. O deputado Castelló<br />
chegou a pedir, por esta razón, que, ao debaterse o artigo<br />
15 do texto constitucional, se suprimise o seu derradeiro inciso<br />
—«co Rei»— para que o poder lexislativo puidese ser exercido<br />
en exclusiva polas Cortes, argumentando que ao Rei debía atribuírselle<br />
soamente o poder executivo: «En buena hora que las<br />
leyes se promulguen a nombre del Rey, pero precisamente las<br />
que las Cortes solas acuerden y juzguen convenientes a la nación.<br />
Resi<strong>da</strong>n separados los poderes de esta forma: el legislativo<br />
en las Cortes; en el Rey el ejecutivo, y en los Tribunales de justicia<br />
el judicial» 22 . A mesma idea, que situaba o monarca á cabeza<br />
do poder executivo e na<strong>da</strong> máis, será tamén expresa<strong>da</strong><br />
33
Roberto L. Blanco Valdés<br />
polo Conde de Toreno e por Gurídi y Alcocer 23 e xustificarase<br />
por parte dos dous deputados liberais coa argumentación central<br />
apunta<strong>da</strong> previamente: só reducindo o Rei á esfera <strong>da</strong> función<br />
executiva podíase manter un equilibrio político entre<br />
aquel e as Cortes, equilibrio que, segundo a historia demostraba,<br />
fora roto frecuentemente polo monarca no seu favor e comenencia.<br />
A translación dunha problemática tipicamente constitucional<br />
á situación precedente <strong>da</strong> monarquía absoluta, a<br />
pesar de supoñer unha indubi<strong>da</strong>ble mistificación, servía a un<br />
fin non por iso menos manifesto: evitar que o Rei puidese acabar<br />
coas Cortes e, en consecuencia, co propio Estado liberal.<br />
Non obstante, aín<strong>da</strong> resultando importante, non será a limitación<br />
relativa ao veto a principal <strong>da</strong>s que van afectar no<br />
texto gaditano aos poderes do monarca. Lonxe disto, o feito<br />
esencial residirá en que aquel non disporá <strong>da</strong> facultade para<br />
impedir ou, de calquera xeito, perturbar a reunión <strong>da</strong>s Cortes,<br />
que, segundo as previsións do texto de 1812 se xuntarían todos<br />
os anos, nun período prefixado pola Constitución, sen que o<br />
titular do poder executivo puidese suspendelas ou disolvelas,<br />
nin impedir baixo pretexto ningún a súa celebración nas épocas<br />
e nos casos sinalados pola Constitución. Tal prohibición, de<br />
consecuencias políticas esenciais desde o punto de vista do funcionamento<br />
do réxime político, inverte por completo o sistema<br />
de balanza de poderes que, despois <strong>da</strong> chega<strong>da</strong> dos moderados<br />
ao poder, estará vixente en España durante todo o período de<br />
dominio <strong>da</strong> monarquía constitucional. Certamente, e tal e<br />
como viría a demostrar a breve pero moi rica experiencia histórica<br />
do Trienio Liberal (1820-1823), no sistema de goberno<br />
gaditano os eventuais conflitos entre o Rei e o Parlamento non<br />
poderían resolverse en favor do primeiro deses órganos mediante<br />
a suspensión ou a disolución do segundo —as Cortes nacio-<br />
34<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
nais—, situación que será, de feito, a que vai producirse en España<br />
durante os dous derradeiros terzos do século XIX e o primeiro<br />
do século XX. A Constitución de 1812 prevé, polo contrario,<br />
un sistema de equilibrio de poderes tendencialmente<br />
parlamentarizador, por efecto do cal será o Rei o que terá que<br />
ceder diante <strong>da</strong>s pretensións <strong>da</strong>s Cortes e non estas as que deberán<br />
dobregarse diante <strong>da</strong>s do Rei ou dos seus ministros. Por<br />
iso, de gozar <strong>da</strong> oportuni<strong>da</strong>de histórica que a reacción absolutista<br />
de 1814, primeiro, e a de 1823, con posteriori<strong>da</strong>de, lle<br />
negaron —a de consoli<strong>da</strong>rse—, a Constitución de 1812 tería<br />
conducido, antes ou despois, ao establecemento dun sistema<br />
parlamentario, cousa que non aconteceu en España e que estivo,<br />
ao cabo, na orixe <strong>da</strong>s dúas Repúblicas que con desigual,<br />
aín<strong>da</strong> que ben pouca fortuna, tentaron superar as limitacións<br />
dun réxime político controlado por un órgano que nin era elixido<br />
por ninguén nin diante de ninguén era responsable.<br />
En reali<strong>da</strong>de, a relación do monarca coas Cortes prefigura<strong>da</strong><br />
na Constitución de 1812 aparecía como unha manifestación<br />
máis <strong>da</strong> rixidez do principio de separación de poderes que permeaba,<br />
aín<strong>da</strong> que de xeito desigual, o texto gaditano. De feito,<br />
os constituíntes defendían aquela rixidez como unha neta garantía<br />
<strong>da</strong> integri<strong>da</strong>de, política e xurídica, dun lexislativo que<br />
non debía verse entorpecido polo Rei no seu funcionamento,<br />
Rei que era considerado, con moi boas razóns, o defensor duns<br />
valores políticos difíciles de conciliar cos que impulsaba o Congreso<br />
Nacional. Deste xeito, haberá ser de novo un esquema<br />
constitucional que estaba destinado a manter o equilibrio entre<br />
dous órganos chamados historicamente ao enfrontamento e á<br />
tensión entre eles o que explicará a nula intervención do Rei<br />
en todo o relativo á existencia material do Parlamento. O artigo<br />
104 en combinación co 106 prevían un mecanismo automáti-<br />
35
Roberto L. Blanco Valdés<br />
co para a reunión <strong>da</strong>s Cortes, que debían necesariamente xuntarse<br />
todos os anos, por un período de tres meses consecutivos,<br />
que comezaría o día primeiro do respectivo mes de marzo, o<br />
que se traducía en que para na<strong>da</strong> tiñan que depender o Congreso,<br />
nun eido tan esencial como o <strong>da</strong> súa propia existencia,<br />
<strong>da</strong> vontade real. Da importancia atribuí<strong>da</strong> a esta disposición<br />
pode <strong>da</strong>r idea cabal o debate que esta suscitou, debate en que<br />
ningún dos deputados impugnou o principio fun<strong>da</strong>mental do<br />
automatismo establecido nos termos que acaban de ser examinados:<br />
en reali<strong>da</strong>de, as diverxencias no seo <strong>da</strong> Cámara limitáronse<br />
soamente á cuestión <strong>da</strong> periodici<strong>da</strong>de —anual, bianual<br />
ou trianual— con que as Cortes debían xuntarse. Argüelles,<br />
quen protagonizou a defensa do texto <strong>da</strong> comisión —finalmente<br />
aprobado—, demostrou, coas súas palabras, ata que punto<br />
era fun<strong>da</strong>mental o asunto que estaba a debaterse: «Señores<br />
—dixo, dirixíndose aos seus compañeiros de deputación—, tal<br />
vez este artículo es la clave de todo el edificio constitucional» 24 .<br />
E o certo é que en tan rotun<strong>da</strong> afirmación non había esaxeración<br />
de ningunha clase. En reali<strong>da</strong>de, para comprender a que<br />
podería parecer, en principio, unha declaración excesiva, debe<br />
terse en conta que para os nosos liberais a existencia material<br />
—física— <strong>da</strong>s Cortes supuña a única garantía efectiva de continui<strong>da</strong>de<br />
dun Estado constitucional que se estaba construíndo<br />
contra o Rei e a vella socie<strong>da</strong>de estamental <strong>da</strong> que el mesmo<br />
era o máximo expoñente. Argüelles expresábao cunha clari<strong>da</strong>de<br />
que se aveciñaba moito de novo a un antimonarquismo, non<br />
por encuberto menos destacable: «[La comisión] ha querido<br />
<strong>da</strong>r en su proyecto al Gobierno de la Nación el carácter de una<br />
Monarquía modera<strong>da</strong>, esto es, en la que el Rey tenga la potestad<br />
necesaria para hacerse respetar fuera y obedecer dentro, y<br />
ser al mismo tiempo el padre de sus pueblos. Para esto la Na-<br />
36<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
ción es preciso que esté, por decirlo así, viva en la persona de<br />
sus representantes. Ellos solos son los que han de defender la Constitución,<br />
asegurando su observancia, y contrarrestar a los ministros<br />
o a los poderes que intenten invadirla» 25 .<br />
Só a partir desta estratexia liberal, que respondía, sen dúbi<strong>da</strong>,<br />
á crúa reali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> conxuntura revolucionaria gaditana, semella<br />
posible interpretar to<strong>da</strong> a regulación constitucional do status<br />
xurídico do Rei e as previsións sobre a correlativa posición institucional<br />
e política <strong>da</strong>s Cortes. E isto porque a aludi<strong>da</strong> estratexia<br />
traduciríase de xeito permanente nunha vontade de constitucionalizar,<br />
a través de mecanismos xurídicos precisos e<br />
detallados no supremo texto legal, a que se adiviñaba como futura<br />
batalla política e institucional entre o monarca e o poder<br />
de representación <strong>da</strong> nación. Mais, visto o feito de que a Constitución<br />
non sería, ao cabo, outra cousa que o que quixeran,<br />
conxunta ou confronta<strong>da</strong>mente, aqueles dous polos de poder,<br />
agora constituídos en órganos do Estado por efecto <strong>da</strong>s previsións<br />
<strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental, resultaba necesario —aín<strong>da</strong> máis, era<br />
vital— garantir a permanencia <strong>da</strong>s Cortes, a súa existencia efectiva<br />
material e non meramente ideal-legal. Disto deixou o Divino<br />
Argüelles constancia de que, a forza de valente, era por<br />
ela mesma transparente: «Examínense las facultades de las Cortes<br />
y las señala<strong>da</strong>s al poder del Rey, y se verá que aquellas exigen<br />
el constante ejercicio y vigilancia de la representación nacional;<br />
éstas el incesante desvelo de un gobierno que debe ocuparse<br />
con preferencia en objetos de reconoci<strong>da</strong> urgencia y naturaleza<br />
muy diferente. Las leyes, Señor, aunque estén dicta<strong>da</strong>s por la<br />
misma sabiduría, no hacen más que la mitad de la obra. Su observancia<br />
es el fun<strong>da</strong>mento de la prosperi<strong>da</strong>d pública, y sólo<br />
puede asegurarse por medio de un cuerpo permanente que<br />
tenga a su cui<strong>da</strong>do el reclamarla. Tal es la reunión anual de las<br />
37
Roberto L. Blanco Valdés<br />
Cortes. Todo lo demás es inútil, es ineficaz, engañarse la Nación<br />
y prepararse a sí misma la ruina de la ley fun<strong>da</strong>mental, único baluarte<br />
en que libra su independencia y libertad» 26 .<br />
Aceptado o automatismo na reunión do Parlamento, resultaba<br />
necesario, ademais, asegurarse de que o órgano de representación<br />
nacional non puidese ser intervido, unha vez xunto,<br />
pola vontade do monarca, o que baleiraría de contido, converténdoas<br />
en inútiles, as previsións constitucionais sobre a convocatoria<br />
legal que consagraban os preceptos citados previamente.<br />
Deste xeito, recolleuse no artigo 172-1.° do texto<br />
supremo que, despois de insistir en que o monarca non podía<br />
impedir baixo pretexto ningún a celebración <strong>da</strong>s Cortes nas<br />
épocas e casos sinalados pola Constitución, establecía como<br />
unha <strong>da</strong>s restricións taxativas á autori<strong>da</strong>de do Rei que aquel<br />
suspendese ou disolvese ou <strong>da</strong>lgún xeito embarazase as sesións<br />
e deliberacións <strong>da</strong>s Cortes. O artigo foi aprobado sen discusión,<br />
o que, certamente, constituía a mellor proba <strong>da</strong> conciencia xeneraliza<strong>da</strong><br />
sobre o carácter decisivo <strong>da</strong> cuestión 27 . Decisivo por<br />
canto a ríxi<strong>da</strong> concreción do principio <strong>da</strong> separación/equilibrio<br />
de poderes estábase producindo en clara vantaxe do lexislativo<br />
e en <strong>da</strong>no, como a outra cara <strong>da</strong> moe<strong>da</strong>, dun monarca ao que<br />
quería reducirse a mero titular <strong>da</strong> potestade executiva. Certamente,<br />
o fun<strong>da</strong>mental respecto dese postulado ilustrado, e logo<br />
liberal, é determinar en beneficio de quen se concreta a separación<br />
de poderes, máis alá <strong>da</strong> constatación <strong>da</strong> súa proclamación.<br />
E, no caso gaditano, o principio xogaba claramente en<br />
contra do Rei: de producírense, como era de esperar, conflitos<br />
políticos entre aquel e as Cortes, o monarca carecería <strong>da</strong> posibili<strong>da</strong>de<br />
constitucional de resolvelos no seu proveito político,<br />
procedendo á suspensión ou á disolución ou, se é o caso, á non<br />
convocatoria <strong>da</strong>quelas. Obviamente, a outra alternativa, a di-<br />
38<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
misión dos ministros diante dunha cámara contraria —alternativa<br />
pola que apostaban os constituíntes gaditanos—, abría<br />
unha vía de progresiva parlamentarización, como a experiencia<br />
inglesa desde había xa tempo estaba demostrando. En todo<br />
caso e li<strong>da</strong>s to<strong>da</strong>s as previsións constitucionais expostas ata o<br />
de agora desde a experiencia posterior do liberalismo español<br />
—no que as facultades de convocatoria, suspensión e disolución<br />
ían pertencer sempre ao monarca—, que<strong>da</strong>ba claro que<br />
aquelas facultades, xunto coa potestade real de nomear e separar<br />
libremente os ministros, supuñan, ou mellor, podíanse traducir<br />
nunha auténtica inversión dos mecanismos representativos<br />
e parlamentarios, que facían do Rei o elemento crucial de<br />
referencia do sistema: un xenuíno, efectivo e eficiente poder<br />
do Estado, dotado de potestades que lle permitían imprimir<br />
unha dirección propia á política nacional. É dicir, xusto o contrario<br />
do proxecto gaditano.<br />
Dar conta dos elementos definidores fun<strong>da</strong>mentais dese proxecto<br />
esixe, xa para finalizar, facer referencia á regulación constitucional<br />
dos dereitos e liber<strong>da</strong>des no texto <strong>da</strong> Constitución.<br />
Ao contrario do previsto nos outros dous grandes documentos<br />
revolucionarios europeos <strong>da</strong> época —o francés de 1791 e o portugués<br />
de 1822—, o de Cádiz non contiña nesa materia unha<br />
declaración ordena<strong>da</strong> e sistemática, por máis que ao longo do<br />
seu extenso articulado figurasen moitos dereitos e de importancia<br />
moi notable. Concibidos pola Constitución de 1812<br />
como espazos de autonomía dos particulares fronte aos poderes<br />
públicos, o que puña de relevo a súa potenciali<strong>da</strong>de como instrumentos<br />
de limitación <strong>da</strong>s potestades estatais, a lei fun<strong>da</strong>mental<br />
incluía numerosos dereitos como a liber<strong>da</strong>de civil e a<br />
propie<strong>da</strong>de (art. 4º), o dereito de sufraxio activo (universal<br />
39
Roberto L. Blanco Valdés<br />
aín<strong>da</strong> que indirecto) e pasivo (censitario) (art. 92), a legali<strong>da</strong>de<br />
penal e o habeas corpus (art. 172.11ª), a igual<strong>da</strong>de diante <strong>da</strong> lei<br />
(arts. 248 e 258), o dereito á tutela xudicial efectiva (art. 280),<br />
a liber<strong>da</strong>de persoal (art. 287), o dereito a non declarar contra<br />
un mesmo (art. 291), a prohibición <strong>da</strong> confiscación de bens<br />
(art. 294), a liber<strong>da</strong>de de imprenta (art. 3719) ou o dereito a<br />
ser informado <strong>da</strong> acusación formula<strong>da</strong> contra as persoas deti<strong>da</strong>s<br />
(arts. 300-301). A excepción, moi significativa por outra<br />
ban<strong>da</strong>, veu marca<strong>da</strong> en Cádiz pola radicali<strong>da</strong>de confesional con<br />
que a Constitución declaraba á católica como a relixión oficial<br />
do Estado. O seu artigo 12, ademais de dispoñer, como xa tivemos<br />
ocasión de ver, que «a relixión <strong>da</strong> Nación española é e<br />
será perpetuamente a católica», cualificábaa, nunha declaración<br />
teolóxica impropia dun texto constitucional, como a «única ver<strong>da</strong>deira»,<br />
para engadir, acto seguido: «A Nación protéxea por<br />
leis sabias e xustas, e prohibe o exercicio de calquera outra».<br />
Aín<strong>da</strong> que tal precepto aparecía, obviamente, como a expresión<br />
dunha necesi<strong>da</strong>de que resultaba explicable no contexto gaditano<br />
—marcado por unha Guerra <strong>da</strong> Independencia na que a<br />
Igrexa católica estaba a desempeñar un papel fun<strong>da</strong>mental<br />
como institución de mobilización contra o exército invasor—,<br />
a concepción ideolóxica que lle <strong>da</strong>ba sentido acabará, co transcorrer<br />
do tempo, por constituírse como un dos máis graves<br />
conflitos —o relixioso— <strong>da</strong> historia política española. Non<br />
prevía, non obstante, a Constitución de Cádiz, como non o<br />
fixo ningunha <strong>da</strong>s europeas ata o período de entreguerras 28 ,<br />
mecanismos ou sistemas de control para facer efectivo o respecto<br />
dos dereitos que ela mesma proclamaba. A ausencia de<br />
control de constitucionali<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s leis, que conformará unha<br />
<strong>da</strong>s diferenzas máis fun<strong>da</strong>mentais entre o constitucionalismo<br />
europeo decimonónico e o norteamericano 29 , só se superará<br />
40<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
coa introdución dos tribunais constitucionais previstos nalgunhas<br />
Constitucións entre a Gran Guerra e a Segun<strong>da</strong> Guerra<br />
Mundial (a checoslovaca de 1920, a austríaca do mesmo ano<br />
ou a española de 1931) e, sobre todo, coa xeneralización <strong>da</strong><br />
xustiza constitucional despois <strong>da</strong> derrota dos fascismos. Neste<br />
eido, do mesmo xeito que noutros moitos, a Constitución española<br />
de 1978 recollerá o testemuño, non neste caso <strong>da</strong> gaditana,<br />
senón <strong>da</strong> aproba<strong>da</strong> na II República.<br />
A Constitución de 1812, coas súas extraordinarias novi<strong>da</strong>des<br />
e as lóxicas limitacións naci<strong>da</strong>s do seu tempo e <strong>da</strong> súa concreta<br />
circunstancia, supuxo, en suma, un punto de inflexión fun<strong>da</strong>mental<br />
na nosa historia, na que moitos tratarían de recuperar<br />
despois, ao longo de case que dous séculos, bastantes dos avances<br />
dun texto esencial para entender a evolución constitucional<br />
dun país marcado a ferro e lume por unha infernal dialéctica<br />
de avances e retrocesos que soamente o gran consenso de 1978<br />
foi capaz de superar.<br />
Roberto L. Blanco Valdés<br />
Catedrático de Dereito Constitucional<br />
Universi<strong>da</strong>de de Santiago de Compostela<br />
41
Roberto L. Blanco Valdés<br />
NOTAS<br />
1 Pedro Rújula (ed.), Memorias del Mariscal Suchet sobre sus campañas<br />
en España. 1808-1814, Zaragoza, Institución Fernando el Católico<br />
(CSIC) e Deputación de Zaragoza, 2012, p. 51, de onde proceden<br />
to<strong>da</strong>s as citas do texto.<br />
2 Miguel Artola, Los orígenes de la España contemporánea, tomo I, Madrid,<br />
Instituto de Estudios Políticos, 1959, p. 103.<br />
3 Gabriel Lovett, La Guerra de la Independencia y el nacimiento de la<br />
España contemporánea, tomo I, Barcelona, Península, 1975, p. 117.<br />
4 Téñome referido devagar a esta cuestión no meu libro Rey, Cortes y<br />
fuerza arma<strong>da</strong> en los orígenes de la España liberal. 1808-1823, Madrid,<br />
Siglo XXI, 1988, pp. 31-45.<br />
5 Christiansen subliña como «los capitanes generales y los Gobernadores<br />
militares, en su mayoría nombrados por Godoy (y, por tanto impopulares)<br />
sucumbieron a una especie de parálisis moral ante los tumultos<br />
de las provincias. Hicieron un llamamiento para que hubiera<br />
tranquili<strong>da</strong>d y no se les hizo caso, pero ninguno quiso o pudo utilizar<br />
el ejército contra las turbas, ni tampoco ninguno se declaró abiertamente<br />
en pro de Fernando hasta que se le obligó a ello», Eric Christiansen,<br />
Los orígenes del poder militar en España. 1808-1854, Madrid,<br />
Aguilar, 1974, p. 14. Lovett, pola súa parte, destaca que «ni las audiencias<br />
provinciales ni los capitanes generales dieron un paso adelante<br />
para dirigir la resistencia arma<strong>da</strong> contra los agresores», cfr. La<br />
Guerra de la Independencia y el nacimiento de la España contemporánea,<br />
tomo I, cit., p. 143.<br />
6 Gerhard Ritter, I militari e la política nella Germania moderna, tomo<br />
V (Da Federico el Grande a la Prima guerra mondiale), Turín, Einaudi<br />
Editori, 1967, p. 63.<br />
7 Michael Howard, La guerra en la historia europea, México, FCE, 1983,<br />
pp. 138-139.<br />
8 Sirva por to<strong>da</strong>s o comezo <strong>da</strong> circular <strong>da</strong> Junta Suprema de Sevilla, do<br />
3 de agosto de 1808, que fala <strong>da</strong> «defensa de la Patria y del Rey, la de<br />
las leyes, la de la Religión, la de todos los derechos del hombre, atropellados<br />
de una manera que no tiene ejemplo por el Emperador de<br />
42<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
los franceses Napoleón y por sus tropas en España», recolli<strong>da</strong> en Antonio<br />
Elorza (ed.), Luz de tinieblas. Nación, independencia y libertad<br />
en 1808, Madrid, Centro de Estudios Políticos y Constitucionales,<br />
2011, p. 163; véxase, ademais, o seu excelente estudo preliminar en<br />
pp. 3-125. Unha extensa antoloxía dos documentos <strong>da</strong>s Juntas pode<br />
consultarse en Sabino Delgado (ed.), Guerra de la Independencia. Proclamas,<br />
bandos y combatientes, Madrid, Editora Nacional, 1979.<br />
9 Karl Marx e Friedrich Engels, Revolución en España, Barcelona, Ariel,<br />
1973, p. 96.<br />
10 Manifesto do Rei do 4 de maio de 1814, en Decretos del Rey don Fernando<br />
VII, Imprenta Real, 1816, tomo I, pp. 7-8.<br />
11 Diarios de las Sesiones de las Cortes generales y extraordinarias (en diante<br />
DSC), tomo IV, Imprenta J. A. García, 1870, p. 2646.<br />
12<br />
DSC, tomo I, p. 3.<br />
13 Colección de decreto y órdenes de las Cortes, tomo I, pp. 1-3, de onde<br />
proceden to<strong>da</strong>s as citas.<br />
14 Cfr., ao respecto, o meu libro Rey, Cortes y fuerza arma<strong>da</strong> en los orígenes<br />
de la España liberal. 1808-1823, cit., agora, en especial, pp. 240 e ss.<br />
15 Véxase Pilar García Trobat e Remedios Sánchez Ferriz (eds.), El legado<br />
de las Cortes de Cádiz, Valencia, Tirant Lo Blanch, 2011; e Pedro<br />
Rújula e Jordi Canals (eds.), Guerra de ideas. Política y cultura en la<br />
España de la Guerra de la Independencia, Madrid, Marcial Pons, 2011.<br />
16 Cfr., por todos, Miguel Artola y Rafael Flaquer Montequi, La Constitución<br />
de 1812, Madrid, Iustel, 2008; Jo<strong>aquí</strong>n Varela Suances Carpegna,<br />
La teoría del Estado en las Cortes de Cádiz, Madrid, Centro de<br />
Estudios Políticos y Constitucionales, 2ª edición, 2011 e Ignacio Fernández<br />
Sarasola, La Constitución de Cádiz. Origen, contenido y proyección<br />
internacional, Madrid, Centro de Estudios Políticos y Constitucionales,<br />
2011. Ten tamén grande interese o número monográfico<br />
en dous volumes dedicados á Constitución de 1812 pola Revista de<br />
Derecho Político, núm. 83 (xaneiro-abril de 1812). Polo demais, a bibliografía<br />
sobre o período gaditano, as Cortes e a súa Constitución<br />
é xa moi ampla. O profesor Fernando Reviriego Picón elaborou unha<br />
exhaustiva relación, na que se inclúen libros, artigos, folletos, etc.,<br />
bibliografía que pode consultarse na páxina web <strong>da</strong> Biblioteca Virtual<br />
43
Roberto L. Blanco Valdés<br />
Miguel de Cervantes [http://bib.cervantesvirtual.com/portal/1812/<br />
bibliografia_8.shtml].<br />
17 Téñome referido a esa reali<strong>da</strong>de no meu libro La construcción de la<br />
libertad. Apuntes para una historia del constitucionalismo europeo, Madrid,<br />
Alianza Editorial, 2010, pp. 220 e ss.<br />
18 Alexis de Tocqueville, La democracia en América, tomo II, Madrid,<br />
Aguilar, 1989, p. 346.<br />
19 Cfr., por todos, Jo<strong>aquí</strong>n Varela Suances-Carpegna, Política y Constitución<br />
en España (1808-1978), Madrid, Centro de Estudios Políticos<br />
y Constitucionales, 2007.<br />
20 Cfr. as páxinas que dedico á cuestión no meu libro La construcción<br />
de la libertad. Apuntes para una historia del constitucionalismo europeo,<br />
cit., pp. 62-64.<br />
21 Segundo o artigo 226 <strong>da</strong> Constitución, os secretarios de despacho<br />
serían «responsables ante as Cortes <strong>da</strong>s ordes que autoricen contra a<br />
Constitución ou as leis sen que lles sirva de escusa telo man<strong>da</strong>do o<br />
Rei». De todos os xeitos, debe terse en conta que esa responsabili<strong>da</strong>de<br />
criminal supuña unha forma de someter os secretarios ao criterio político<br />
<strong>da</strong>s Cortes, idea que aparecerá xa no Discurso Preliminar <strong>da</strong><br />
Constitución: «Como el órgano inmediato del Rei le forman los Secretarios<br />
de Despacho, <strong>aquí</strong> es en donde es necesario hacer efectiva<br />
la responsabili<strong>da</strong>d del Gobierno para asegurar el buen desempeño de<br />
la inmensa autori<strong>da</strong>d deposita<strong>da</strong> en la sagra<strong>da</strong> persona del Rey, pues<br />
que en el hecho existe to<strong>da</strong> en las manos de los ministros [...]. De<br />
este modo las Cortes tendrán en cualquier caso un testimonio auténtico<br />
para pedir cuenta a los ministros de la administración respectiva<br />
de sus ramos». En Agustín de Argüelles, Discurso preliminar a la<br />
Constitución de 1812, edición de Luis Sánchez Agesta, Madrid, Centro<br />
de Estudios Constitucionales, 1981, p. 93.<br />
22 DSC, sesión do 3 de setembro de 1811, tomo III, p. 1749.<br />
23 Toreno identifica e reduce a monarquía representativa ao e co só feito<br />
de que o rei fose titular do executivo. «¿En qué consiste la diferencia<br />
entre una democracia y una monarquía representativa? En que en la<br />
primera se ejerce por muchos la potestad ejecutiva, a la que pueden<br />
aspirar todos los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos; y en la segun<strong>da</strong> por uno sólo, con ex-<br />
44<br />
A CONSTITUCIÓN DE 1812 E APRIMEIRA REVOLUCIÓN LIBERAL ESPAÑOLA<br />
clusión de todos los demás», en DSC, sesión do 3 de setembro de<br />
1811, p. 1751. Pola súa parte, Guridi y Alcocer amósase contrario<br />
ao veto real, con ocasión do debate do artigo 148, por entender que<br />
unha facultade tan relevante non podía outorgarse ao poder executivo:<br />
«[...] digo que la facultad del poder ejecutivo para denegar por<br />
segun<strong>da</strong> vez la sanción a una ley decreta<strong>da</strong> por las Cortes, es ruinosa<br />
y carece de apoyo», en DSC, sesión do 6 de outubro de 1811, p. 2002.<br />
24 A discusión dos artigos 104 a 106 en DSC, sesión do 29 de setembro<br />
de 1811, pp. 1950-1955. A intervención de Argüelles en p. 1950<br />
(cursivas nosas).<br />
25 DSC, ibídem, p. 1951 (cursivas nosas).<br />
26 DSC, p. 1951 (cursivas nosas). Da importancia que os deputados concedían<br />
a este tema, que<strong>da</strong>ron tamén mostras abondosas na discusión<br />
do artigo 375, en virtude do cal se prohibía a reforma constitucional<br />
por un certo período de tempo. Varias <strong>da</strong>s intervencións produci<strong>da</strong>s<br />
ao longo do debate que o artigo suscitou insistiron en exemplificar os<br />
riscos dunha modificación constitucional con referencia ao mecanismo<br />
de convocatoria automática. Por exemplo, Argüelles, quen, na sesión<br />
do 20 de xaneiro, afirmou coa súa habitual clari<strong>da</strong>de: «Si las Cortes<br />
inmediatas vinieren con la libertad de reformar esta parte tan principal<br />
de aquella [la Constitución] expondríamos a la Nación a que tal vez<br />
se introdujere con maña alguna alteración que proporcionase al gobierno<br />
el medio, o de convocar las Cortes a su antojo o de disolverlas,<br />
o suspenderlas como más le conviniese [...]. En una palabra, la incalculable<br />
ventaja de haber hecho la elección de diputados del todo independiente<br />
de la voluntad del Rey, bien pronto desaparecería» (DSC,<br />
tomo IV, p. 2669). No mesmo sentido manifestouse o deputado Aner<br />
na sesión do 28 de xaneiro (Cfr. DSC, tomo IV, p. 2652).<br />
27 Cfr. DSC, sesión do 15 de outubro de 1811, p. 2086.<br />
28 Cfr. Roberto L. Blanco Valdés, La construcción de la libertad. Apuntes<br />
para una historia del constitucionalismo europeo, cit., pp. 255-262.<br />
29 Estudei a cuestión moi de vagar na miña obra El valor de la Constitución.<br />
Separación de poderes, supremacía de la ley y control de constitucionali<strong>da</strong>d<br />
en los orígenes del Estado liberal, Madrid, Alianza Editorial, 3ª<br />
edición, 2006.<br />
45
SOÑO DE SOMBRA: A IDEA DA NACIÓN DE<br />
AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO<br />
FEDERALISMO<br />
«No nome de Deus todopoderoso, Pai, Fillo e Espírito Santo,<br />
autor e supremo lexislador <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de. As Cortes xerais e extraordinarias<br />
<strong>da</strong> Nación española, ben convenci<strong>da</strong>s, despois do<br />
máis detido exame e madura deliberación, de que as antigas leis<br />
fun<strong>da</strong>mentais desta Monarquía, acompaña<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s oportunas<br />
providencias e precaucións, que aseguren dun modo estable e<br />
permanente o seu enteiro cumprimento, poderán encher debi<strong>da</strong>mente<br />
o grande obxecto de promover a gloria, a prosperi<strong>da</strong>de<br />
e o ben de to<strong>da</strong> a Nación»<br />
Discurso Preliminar, Constitución de 1812.<br />
«Podemos ver na Constitución de 1812 síntomas inconfundibles<br />
dun compromiso establecido entre as ideas liberais do século<br />
XVIII e as escuras tradicións <strong>da</strong> teocracia»<br />
Karl Marx, New York Daily Tribune, 24 de novembro de 1854.<br />
A Constitución de Cádiz non soamente foi unha <strong>da</strong>s primeiras<br />
constitucións en sentido estrito <strong>da</strong> historia, senón que revestiu,<br />
ademais, proporcións de ver<strong>da</strong>deira excepcionali<strong>da</strong>de, cando<br />
menos por dous motivos. En primeiro lugar, desde o punto de<br />
vista comparado, porque nunca con anteriori<strong>da</strong>de «un corpo<br />
lexislativo reunira os seus membros procedendo de tan diversos<br />
lugares do globo ou pretendera gobernar territorios tan inmensos<br />
en Europa, América e Asia, tal diversi<strong>da</strong>de de razas e tal<br />
complexi<strong>da</strong>de de intereses» (Marx 1854, 1998: 131). En segundo<br />
lugar, desde o punto de vista <strong>da</strong>s Españas, porque, ao<br />
enxergar un auténtico poder constituínte nun contexto de gue-<br />
47
Ramón Máiz<br />
rra e crise de lexitimi<strong>da</strong>de, introduciu cambios de amplo alento<br />
revolucionario no sistema político <strong>da</strong> monarquía, certamente<br />
insólitos no panorama <strong>da</strong>s posteriores constitucións monárquicas<br />
do século XIX. Nomea<strong>da</strong>mente, postulando unha inédita<br />
centrali<strong>da</strong>de do Parlamento, tal que os poderes do monarca se<br />
viron radicalmente minguados (veto suspensivo e non absoluto,<br />
falta de todo control —nin suspensión, nin disolución—<br />
sobre a reunión anual <strong>da</strong>s Cortes, etc.) (Fernández Sarasola<br />
2011); e, ademais, extremo este sobranceiro, propiciando no<br />
ámbito militar tanto a institucionalización dunhas forzas arma<strong>da</strong>s<br />
nacionais, non Reais, como a creación dunha Milicia<br />
Nacional (Blanco 1988).<br />
A derrota militar en 1809 desencadeou unha conxuntura crítica<br />
na transición desde un universo caracterizado inicialmente<br />
pola continui<strong>da</strong>de esencial co Antigo Réxime a través <strong>da</strong>s Xuntas<br />
—que actuaron en todo momento, en expresión <strong>da</strong> do<br />
Reino de Galicia, «representando la soberanía de su Rey el Sr.<br />
D. Fernando 7º por su ausencia y detención en Francia» (Artaza<br />
2009: 212)— a outro ben diferente caracterizado pola apertura<br />
dun inesperado e incerto proceso «revolucionario» de ruptura<br />
constituínte. Agora ben, esta revolución debe ser precisa<strong>da</strong> nas<br />
súas efectivas dimensións, pois amosou moi estreitos límites no<br />
cumprimento último <strong>da</strong>s pretensións de constitucionali<strong>da</strong>de do<br />
sector liberal que a lideraba, así como respecto do epocal horizonte<br />
de expectativas aberto polas dúas revolucións maiores que<br />
a precederon, a Norteamericana (1776) e a Francesa (1789). En<br />
efecto, a Constitución de Cádiz non foi nin o resultado dun<br />
proceso de independencia de colonias e o tránsito desde unha<br />
confederación cara a unha «compund republic», nin o produto<br />
dunha revolución social e política do Terceiro Estado (autointerpretado<br />
como «une nation complète») que alumeou unha<br />
48<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
«République une et indivisible». Lonxe de ambas as dúas, Cádiz<br />
contemplou unha crise dinástica que abriu pola súa vez unha<br />
crise constitucional <strong>da</strong> vella monarquía católica.<br />
Como a moi solvente historiografía máis recente puxo de relevo,<br />
o experimento gaditano procedeu á constitucionalización,<br />
conxuntamente con novi<strong>da</strong>des innegables, de elementos varios<br />
<strong>da</strong> cultura e institucións <strong>da</strong> Monarquía, <strong>da</strong> Relixión e <strong>da</strong> Nación<br />
corporativa históricas, refundíndoos nunha nova concepción<br />
política, pero permanecendo activos así e todo en moitos aspectos<br />
baixo os novos vocabularios e institucións. Tales refugos non<br />
constituíron meros «royal remains», residuos menores do Antigo<br />
Réxime —que podemos atopar mesmo no devalar <strong>da</strong> Revolución<br />
francesa— senón que revestiron tal calado e substantivi<strong>da</strong>de<br />
que non permiten acreditar por enteiro na narrativa positivista<br />
e liberal revolucionaria na que veñen interpretados polos<br />
seus protagonistas sobranceiros. As investigacións de Bartolomé<br />
Clavero, Antonio Annino, F. X. Guerra, Marta Lorente, José<br />
María Portillo, Carlos Garriga e outros amosaron como, por<br />
exemplo, por baixo <strong>da</strong> radical novi<strong>da</strong>de representativa e soberana,<br />
non acaba de callar nin a idea de lei parlamentaria como<br />
fonte única do dereito, nin o poder constituínte como torrente<br />
revolucionario legibus solutus, agromando sen límites <strong>da</strong> nación<br />
en representación, nin, por cabo, a nación mesma como agregado<br />
de ci<strong>da</strong>dáns autónomos. Soamente desde unha perspectiva<br />
atenta simultaneamente ás descontinui<strong>da</strong>des e ás continui<strong>da</strong>des,<br />
á vontade constituínte e aos herdos preconstituídos, á revolución<br />
nacional e á nación ancora<strong>da</strong> na monarquía, nas corporacións<br />
e na relixión católica, podemos <strong>da</strong>r cumpri<strong>da</strong> conta <strong>da</strong> reali<strong>da</strong>de<br />
histórica e dos seus débitos dependentes de sen<strong>da</strong> do<br />
momento gaditano, sen retroproxectar categorías do pensamento<br />
político liberal máis requintado (como a de Estado nacional),<br />
49
Ramón Máiz<br />
ou ficar engaiolados pola afervoa<strong>da</strong> retórica e pola estratexia discursiva<br />
dos seus líderes.<br />
Nestas páxinas tentaremos <strong>da</strong>r conta, con forzosa brevi<strong>da</strong>de,<br />
dunha lóxica empírico-teórica, subxacente no proceso constituínte<br />
gaditano, que consideramos indispensable para a súa<br />
cabal comprensión. A saber: 1) como unha idea de nación debedora<br />
de moi outras leal<strong>da</strong>des corporativas e orgánicas que o<br />
concepto abstracto e ideal, pretendi<strong>da</strong>mente importado de<br />
Francia, serviu de alicerce ideolóxico e material ao 2) desigual<br />
proceso (finalmente fracasado naquela conxuntura: 1810-<br />
-1814) de construción dun Estado constitucional, articulado<br />
sobre a base de elementos moi heteroxéneos, que deveceron as<br />
iniciais pretensións de constitucionali<strong>da</strong>de; todo o cal, por último,<br />
3) incentivou a desconsideración do federalismo como<br />
eventual modo alternativo de «reconstruír un imperio» (Pocock<br />
1996), de articular constitucionalmente a plurali<strong>da</strong>de corporativa<br />
de pobos e provincias en ambos os dous hemisferios. Vexámolo<br />
de modo sucesivo.<br />
Resulta <strong>da</strong>bondo coñecido e estu<strong>da</strong>do (Varela Suanzes-Carpegna<br />
1983, 2011) que no debate constituínte houbo en principio<br />
tres discursos alternativos sobre a idea de nación: 1) o dos<br />
deputados realistas: a nación como axuntamento indisoluble<br />
do monarca e o seu pobo, ademais de como agregado organicista<br />
de familias, estamentos e territorios; 2) o dos deputados<br />
liberais metropolitanos: a nación como suxeito ideal e unitario<br />
integrado por individuos iguais; e 3) o dos deputados americanos,<br />
que articulaba a idea de nación como conxunto de individuos<br />
soberanos coa agregación autónoma de provincias e<br />
pobos. Agora ben, para aprehender de modo máis preciso a<br />
complexa e esquiva idea de nación realmente operativa no proceso<br />
constituínte de 1812, e non soamente a nación soña<strong>da</strong><br />
50<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
por algúns líderes liberais, cómpre, por unha parte, abandonar<br />
o prexuízo francés, a lectura de Cádiz desde París; e, por outra,<br />
relativizar o punto de vista do diario de sesións e o propio texto<br />
constitucional, que debe ser contextualizado e corrixido con<br />
outra documentación histórica, de arquivo e biblioteca, reveladora<br />
do heteroxéneo tecido institucional así como do moi<br />
plural pensamento político <strong>da</strong> época.<br />
Desde logo, as pretensións de constitucionalización en Cádiz<br />
son incontestables: desde esta perspectiva, a «nación» como categoría<br />
constitucional créana as Cortes Generales y Extraordinarias,<br />
e agroma así ex novo a nación española constitucional. Pero<br />
non pode pasar desapercibido o feito de que, contra a tese <strong>da</strong><br />
invisibili<strong>da</strong>de ou a índole puramente «ideal» <strong>da</strong> nación constitucional<br />
(Varela Suanzes-Carpegna 2011: 193), obra o feito<br />
notorio de que a nación española empírica e actuante precede<br />
de xeito patente á propia Constitución de 1812, en canto debedora<br />
ela mesma <strong>da</strong> peculiar representación previa de orde<br />
constituínte. É aquela, por así dicilo, unha nación semiótica,<br />
isto é, o resultado dunha singular sinécdoque político-representativa:<br />
a substitución do todo (a enteira nación «<strong>da</strong>s Españas»)<br />
pola parte (as Cortes). E se a nación eran as propias Cortes,<br />
en definitiva, o resultado do dispositivo <strong>da</strong> representación,<br />
a súa natureza (ou sexa, a índole <strong>da</strong> devandita nación) aseméllase,<br />
máis do comunmente admitido pola lectura desde o prexuízo<br />
francés, á <strong>da</strong> representación orgánica e dos territorios varios<br />
e mesmo ás xurisdicións que están na súa xénese. Pero,<br />
deste xeito, a nación española, a contramán dun suposto ente<br />
ideal integrado exclusivamente por individuos iguais, amósase,<br />
en canto anterior e previa, e non resultado <strong>da</strong> «xuntanza de<br />
todos os españois de ambos os hemisferios», como unha nación<br />
corporativa, católica e monárquica.<br />
51
Ramón Máiz<br />
Ante todo, un feito achega certa luz ao respecto: a organización<br />
do sufraxio indirecto e en graos dá conta <strong>da</strong> teimosa reali<strong>da</strong>de<br />
corporativa <strong>da</strong> nación subxacente. Unha nación de ningún<br />
modo concibi<strong>da</strong> como «ente de razón», integra<strong>da</strong> por<br />
individuos singulares con dereito a voto e creadora dunha vontade<br />
xeral universal que se autonomiza respecto á vontade empírica<br />
plural dos representados. Velaí, pola contra, a irrupción<br />
fronte á universali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía do protagonismo dos vínculos<br />
comunitarios, isto é, <strong>da</strong> particular situación de veciñanza<br />
nunha comuni<strong>da</strong>de concreta: «parroquia, partido ou provincia»,<br />
como se dirá no artigo 34 <strong>da</strong> constitución. Xa que logo,<br />
o pretendido «significado coñecido, preciso, exacto» de ci<strong>da</strong>dán<br />
que postulaba Argüelles, a saber, aquel que «non se pode confundir<br />
coa condición de veciño» (Diario de Sesiones de las Cortes<br />
[DSC] 4 setembro 1811), non aparecerá para estes efectos<br />
por ningures. Certamente, a constitución crea o suxeito (activo<br />
e pasivo) electoral pero, se atendemos ao sentido moderno e liberal<br />
do concepto, centrado na autonomía persoal e no desprendemento<br />
de todo territorio xurisdicional ou leal<strong>da</strong>de comunitaria:<br />
U-lo individuo? U-la nación como «assemblage des<br />
individus»? (Máiz 2012: 132).<br />
A reali<strong>da</strong>de resultou ser outra moi diferente. Por unha parte,<br />
to<strong>da</strong> a arquitectura constitucional se deseñaba sobre o fun<strong>da</strong>mento<br />
e preeminencia dun suxeito nacional, non individual.<br />
En rigor, «en Cádiz, os ci<strong>da</strong>dáns non constitúen a Nación pois<br />
é a Nación, e ademais con Relixión, a que constitúe aos individuos»<br />
(Clavero 2006: 465). Non é casual nesta orde de cousas<br />
a soa<strong>da</strong> ausencia dunha substantiva e autónoma declaración de<br />
dereitos do ci<strong>da</strong>dán como parte dogmática <strong>da</strong> constitución: o<br />
tránsito do súbdito ao ci<strong>da</strong>dán faise sobre bases moi precariamente<br />
individualistas e con subordinación constitutiva a unha<br />
52<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
nación en moitos sentidos preconstituí<strong>da</strong>. Por outra parte,<br />
cómpre subliñarmos un aspecto decisivo: «as Cortes non foron<br />
concibi<strong>da</strong>s como a representación dos ci<strong>da</strong>dáns tomados un<br />
por un, senón como resultado dun complicado xogo de planos<br />
institucionais» (Lorente 2010: 34). Velaí, por certo, as razóns<br />
últimas dun extremo que adoita ser obviado pola lectura desde<br />
o prexuízo francés: a lei non é as máis <strong>da</strong>s veces a expresión <strong>da</strong><br />
vontade xeral, resultado de agregación de preferencias mediante<br />
a produción político institucional —as regras de decisión— de<br />
maiorías parlamentarias, senón resposta puntual e logo eventualmente<br />
xeneralizable ás peticións, súplicas e memoriais particulares<br />
que se lle dirixen desde as corporacións, pobos e<br />
privilexios varios para se acomo<strong>da</strong>r á nova orde xurídico-constitucional<br />
emerxente. O ci<strong>da</strong>dán, como elector, e os deputados,<br />
como lexisladores, semellan <strong>da</strong>quela ben dependentes <strong>da</strong> súa<br />
inserción orgánica no seo <strong>da</strong> ur<strong>da</strong> corporativa que constitúe o<br />
corpo real, empírico, non ideal <strong>da</strong> Nación histórica (Lemperière<br />
2004: 135).<br />
Por outra parte, o famoso artigo 12 non pode despacharse<br />
como mera asunción constitucional <strong>da</strong>s crenzas católicas,<br />
senón como un dos principios fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> enteira constitución<br />
que, ao postular un Estado confesional, se constrúe de<br />
arriba a abaixo como «un edificio efectivamente constitucional<br />
dentro dun espazo literalmente relixioso» (Clavero 2006: 469).<br />
Cómpre prestarmos debi<strong>da</strong> atención a este fun<strong>da</strong>mental aspecto.<br />
A Igrexa católica configúrase en Cádiz como institución nacional<br />
católica; isto é, non só: a) institucionalmente coincidente<br />
co espazo que ocupa a nación mesma; senón, e por cabo, b)<br />
por riba <strong>da</strong>s dependencias exteriores <strong>da</strong> corte vaticana, como<br />
tecido e ligamento de leal<strong>da</strong>des <strong>da</strong> ur<strong>da</strong> corporativa mesma en<br />
que a nación consiste. «Nación católica», «Monarquía católica»:<br />
53
Ramón Máiz<br />
hai nestas expresións algo máis que cuestión de Fe —malia<br />
devir esta asunción en innegable fen<strong>da</strong> para a liber<strong>da</strong>de de conciencia<br />
cívica— pois a relixión, para estes efectos, pode considerarse<br />
ademais como o sobranceiro vínculo comunitario <strong>da</strong><br />
plural e heteroxénea nación corporativa en ambos os dous hemisferios.<br />
Quizais na<strong>da</strong> exemplifique mellor que os xuramentos<br />
constitucionais (Lorente 1995, 2007) esta peculiar condición<br />
orgánico-representativa dunha nación que, de costas á ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía<br />
que pula por emerxer, se amosa en boa medi<strong>da</strong> como unha<br />
nación de veciños e de fregueses, unha nación católica e corporativa,<br />
parcialmente deturpadora <strong>da</strong>s pretensións máis liberais de<br />
constitucionali<strong>da</strong>de.<br />
Nesta orde de cousas, que lonxe ficaba París: «sería ridículo<br />
supoñer a nación vincula<strong>da</strong> ela mesma por formali<strong>da</strong>de algunha<br />
ou pola constitución […] se lle fose precisa unha forma<br />
positiva para ser unha nación, nunca chegaría a selo» (Sieyès<br />
1788, 2007: 143). En efecto, a Constitución, a contrafío do<br />
suposto «torrente revolucionario» do poder constituínte, por<br />
definición libre de to<strong>da</strong> atadura, foi xura<strong>da</strong> non só polos deputados,<br />
senón por un abano heteroxéneo de autori<strong>da</strong>des civís<br />
e eclesiásticas, por corporacións universitarias e polos pobos.<br />
Cómpre reparar, así e todo, no que tales xuramentos implican<br />
conceptualmente en interese do argumento que <strong>aquí</strong> nos<br />
ocupa. A nación semiótica —a nación en representación constituínte,<br />
as Cortes— reenvía para a lexitimación do seu texto<br />
positivo:<br />
1) Ante todo, a fórmula do xuramento que agacha can<strong>da</strong> si<br />
un dobre significado: a) a presenza subxacente dunha nación<br />
católica en termos de fe; a saber, Deus como transcendental<br />
testemuña constituínte. De aí, como recollerá o ar-<br />
54<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
tigo 12: a nación «perpetuamente católica», <strong>da</strong> man <strong>da</strong> relixión<br />
«única e ver<strong>da</strong>deira» até o extremo de «prohibir o<br />
exercicio de ningunha outra». De certo, o efecto devastador<br />
que para as liber<strong>da</strong>des modernas de ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía ten esta<br />
negación <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de de conciencia non pode pasar desapercibido<br />
á hora de avaliar o precario estatuto dos dereitos<br />
e <strong>da</strong>s liber<strong>da</strong>des no texto gaditano; b) pero, ademais,<br />
e isto devén decisivo, unha nación católica en termos de institución<br />
política e social, como ver<strong>da</strong>deira cerna orgánica e<br />
material <strong>da</strong> nación: cómpre subliñar aquel feito elocuente<br />
de os pobos xuraren a constitución gaditana en cerimonias<br />
relixiosas nas igrexas e baixo o control do clero.<br />
2) En segundo lugar, esta institucionalización eclesiástica devólvenos<br />
unha vez máis á trama histórica nacional do corporativismo:<br />
pois, no xuramento latexa, subrepticia, a nación<br />
como corporación super omnia, como corporación<br />
de corporacións, desvelando, de feito, a tutela xerárquica<br />
que sobre <strong>da</strong> mesma exerce a corporación de máis relevo<br />
social e político, a Igrexa católica (Garriga e Lorente 2007:<br />
73).<br />
É importante decatármonos de que, <strong>da</strong> man desta nación<br />
católica e corporativa, que desafía por baixo unha e outra vez<br />
as innegables pretensións de constitucionali<strong>da</strong>de, o que está en<br />
xogo non é soamente o concepto dunha nación ideal composta<br />
de individuos singulares. Tamén se amosa improbable, senón<br />
imposible, a pretendi<strong>da</strong> nación puramente cívica <strong>da</strong> man dun<br />
patriotismo que hoxe diriamos constitucional, isto é, enteiramente<br />
contractual, voluntarista e positivista no seu contido,<br />
aquel que pouco ou na<strong>da</strong> tería que ver co nacionalismo organicista.<br />
En efecto, como xa temos argumentado polo miúdo<br />
55
Ramón Máiz<br />
noutro lugar (Máiz 2007, 2012: 88), na configuración <strong>da</strong> idea<br />
de nación o código binario relixión vs. secularización sitúase<br />
na mesma cadea de significación que a de natureza vs. artificio<br />
e contrato, raza vs. política, historia vs. vontade, autentici<strong>da</strong>de<br />
vs. autonomía persoal, comuni<strong>da</strong>de vs. individuo, costume vs.<br />
lei, fideli<strong>da</strong>de vs. liber<strong>da</strong>de, reacción vs. revolución, tradición<br />
vs. Moderni<strong>da</strong>de, etc. A quimera dunha nación puramente cívica<br />
só resultaría, se acaso, posible mediante a ablación completa<br />
<strong>da</strong> historia, ademais <strong>da</strong> relixión e, desde logo, <strong>da</strong> raza do<br />
seu núcleo duro constitutivo.<br />
Xa falamos <strong>da</strong> católica relixión nacional, cómpre salientar<br />
de pasa<strong>da</strong> a presenza inequívoca doutro elemento nacional<br />
constitutivo: a raza. O capítulo IV, <strong>da</strong> man do criterio <strong>da</strong> veciñanza,<br />
rexistra unha <strong>da</strong>s grandes contribucións do constitucionalismo<br />
gaditano: a concesión <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía española aos indíxenas<br />
de América, por máis que a falta doutros cambios na súa<br />
condición sociopolítica os pechase no ámbito local dos pobos<br />
de indios, as comuni<strong>da</strong>des, mesmo as «nacións de indios», reservando<br />
a representación política ás elites crioulas <strong>da</strong>s provincias.<br />
Pola contra, a inclusión cívica dos indíxenas abáixase coa<br />
exclusión racista dos pretos, dos «habidos e reputados como<br />
orixinarios de África» (art. 22), deixando, iso si, aberta a moi<br />
infranqueable «porta <strong>da</strong> virtude e o merecemento».<br />
Volvamos agora á historia —isto é, á historia vs. contrato—<br />
como factor atributivo do carisma nacionalitario e teñamos en<br />
mente, por exemplo, a Billaud Varenne: «l’histoire ce n’est pas<br />
notre code». Pois ben, en Cádiz, o historicismo non foi unha<br />
mera estratexia liberal para facer pasar conceptos novos baixo<br />
termos vellos (Constitución/leis fun<strong>da</strong>mentais; Parlamento/Cortes,<br />
representación/man<strong>da</strong>to imperativo, pacto dualista/contrato<br />
social, etc.), senón o ver<strong>da</strong>deiro fun<strong>da</strong>mento e lí-<br />
56<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
mite do labor constituínte, a súa diferenza específica. O historicismo<br />
de fasquía liberal, desde Martínez Marina até o Discurso<br />
Preliminar <strong>da</strong> Constitución, representa un dos eixes básicos<br />
dun proxecto de recuperación/revolución dos momentos constitucionais<br />
<strong>da</strong> historia <strong>da</strong> monarquía católica. Procedemento<br />
que fornece o fun<strong>da</strong>mento para as xa albisca<strong>da</strong>s dimensións relixiosa<br />
e orgánico-corporativa <strong>da</strong> nación española e cataliza o<br />
tránsito á súa representación nas «Cortes Generales y Extraordinarias».<br />
Repárese, por exemplo, nesa peculiar dicotomía gaditana<br />
<strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de como orixinaria e o despotismo como<br />
sobrevido, sobre a que se edifica de xeito paradoxal a descontinui<strong>da</strong>de<br />
histórica contra o continuísmo que os moderados<br />
predican. A saber: o mito <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de explica<strong>da</strong> por Martínez<br />
Marina como herdo <strong>da</strong> inicial tradición municipalista, cívica e<br />
representativa, en rigor, nacional; e o despotismo como herdo<br />
feu<strong>da</strong>l estamental debedor do austracismo, fragmentador e<br />
opresivo <strong>da</strong> nación.<br />
Isto reclama a nosa atención sobre a capital contribución e,<br />
ao propio tempo, considerable distancia de Martínez Marina<br />
para cos diferentes bandos constituíntes. Paga a pena, en apoio<br />
do noso argumento, recuperar algúns postulados sobre os que<br />
se elabora aquela sorprendente continui<strong>da</strong>de co remoto pactismo,<br />
que implica, pola súa vez, unha evidente ruptura co máis<br />
próximo pasado do feu<strong>da</strong>lismo serodio. En concreto: 1) A diferenza<br />
de Jovellanos, o pacto que Marina descubre no século<br />
XII, aquela «nueva y ver<strong>da</strong>dera representación nacional» <strong>da</strong> que<br />
fala na súa Teoría de las Cortes (Martínez Marina 1813: I, 114),<br />
logo perverti<strong>da</strong> polo estamentalismo feu<strong>da</strong>l e despótico, era un<br />
pacto non entre as Cortes e o Rei, senón entre os Pobos (os comúns)<br />
e o Rei: «revolución política pola que o pobo foi chamado<br />
ao goberno e a ter a súa parte na representación nacional<br />
57
Ramón Máiz<br />
[...] así o clero e a nobreza perderon as facultades que se arrogaban<br />
de turbar o Estado e a súa afouteza topaba contra o valado<br />
<strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de municipal» (Martínez Marina 1813: I, 124);<br />
2). A diferenza dos liberais como Argüelles —aquela posición<br />
mesma que defendía Pardo de Andrade desde o Semanario Político<br />
<strong>da</strong> Coruña: «As Cortes que no tempo actual quere a nación<br />
han representar o dereito de ca<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dán e non soster<br />
privilexios» (Saurín de la Iglesia 1991)—, Marina conceptúa a<br />
nación non soamente como conxunto de ci<strong>da</strong>dáns iguais,<br />
senón como unha heteroxénea estofa comunitaria ateiga<strong>da</strong> de<br />
individuos, pobos e provincias varias, que comparten soberanía<br />
co monarca. Para o asturiano, as liber<strong>da</strong>des individuais non resultan<br />
contraditorias coas liber<strong>da</strong>des dos pobos: «ca<strong>da</strong> individuo,<br />
ca<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dán, e moito máis ca<strong>da</strong> provincia son partes integrantes<br />
do corpo político, teñen acción ao exercicio <strong>da</strong><br />
soberanía e dereito a intervir no establecemento <strong>da</strong>s leis» (Martínez<br />
Marina 1813: II, 189); 3). En fin, a diferenza dos moderados<br />
e os «servís», o principio <strong>da</strong> soberanía nacional non se<br />
estimaba, desde o peculiar cristianismo cívico (Fernández Albaladejo<br />
2007: 342) do «ci<strong>da</strong>dán» Martínez Marina —como se<br />
facía denominar na autoría <strong>da</strong> súa Teoría de las Cortes— como<br />
contraditorio coa monarquía católica constitucionaliza<strong>da</strong>,<br />
tendo en conta que, se ben os principios transcendentes <strong>da</strong> política<br />
e a moral posuían orixe divina, a orde inmanente <strong>da</strong>s institucións<br />
era produto e continxencia <strong>da</strong> acción humana, polo<br />
que a soberanía (e a representación) nacional constituía remedio<br />
máis acaído contra o despotismo que a soberanía monárquica.<br />
Por cabo, a razón de ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía podía cohonestarse coa<br />
aqueloutra razón de relixión, pois «os principios do cristianismo<br />
resultan máis eficaces para o mantemento <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de civil<br />
que o falso honor <strong>da</strong>s monarquías, que as virtudes humanas<br />
58<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
<strong>da</strong>s repúblicas, e xa que logo que o temor servil dos estados<br />
despóticos» (Martínez Marina 1813: I, 26).<br />
Nación soberana e Estado constitucional vs. Nación corporativa<br />
e Monarquía católica: hai unha permanente tensión institucional,<br />
territorial e político-conceptual entre continui<strong>da</strong>de<br />
e ruptura que preme de arriba a abaixo o labor <strong>da</strong> constituínte<br />
e o texto de Cádiz, e devén clave de bóve<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa cabal intelixibili<strong>da</strong>de.<br />
Dunha ban<strong>da</strong>, o monarca vese irremisiblemente<br />
constitucionalizado e o seu poder minorado (e mesmo desequilibrado<br />
fronte ao Parlamento) en aspectos fun<strong>da</strong>mentais —na<br />
interpretación de El Deseado: «mero delegado executivo que<br />
non rei»—; doutra, prodúcese o mantemento reformulado de<br />
moitos dos conceptos e, sobre todo, de mecanismos institucionais<br />
e corporativos, alleos a todo individualismo, <strong>da</strong> previa monarquía<br />
católica. Por un lado, recoñécese a plurali<strong>da</strong>de e heteroxenei<strong>da</strong>de<br />
do territorio <strong>da</strong>s Españas (no art. 10), mentres por<br />
outro se establece unha representación nacional allea tanto a<br />
condicionamentos históricos ou culturais, como a modernas<br />
deman<strong>da</strong>s de autonomía emerxentes no seo <strong>da</strong> nova monarquía<br />
hispánica. Tan pronto se postulaban (no título VI) concellos e<br />
deputacións populares e representativas, como deseguido se lle<br />
superpuñan «Xefes Políticos», considerados delegados executivos<br />
do monarca. Quer agromaba un prometedor novo mundo<br />
do dereito positivo —positum—, produto <strong>da</strong> libre decisión e<br />
<strong>da</strong> vontade <strong>da</strong>s maiorías parlamentarias, quer se mantiñan parcialmente<br />
privilexios varios por mor <strong>da</strong> na<strong>da</strong> funcional presenza<br />
de particularistas mecanismos derrogatorios, desmentindo o<br />
proclamado imperio <strong>da</strong> lei no deseño constitucional gaditano.<br />
Ora se postulaba a superiori<strong>da</strong>de xurídico formal <strong>da</strong> constitución<br />
como norma normarum, ora esta eficacia derrogatoria <strong>da</strong><br />
vella orde xurídico-institucional se facía depender do atrabilia-<br />
59
Ramón Máiz<br />
rio e heteroxéneo aparato institucional her<strong>da</strong>do <strong>da</strong> monarquía,<br />
<strong>da</strong> colaboración desafecta e díscola de novos e vellos corpos e<br />
autori<strong>da</strong>des. Mesmo se remitía, ademais, o control <strong>da</strong> constitucionali<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong>s leis ao vello dispositivo <strong>da</strong> responsabili<strong>da</strong>de<br />
(persoal e patrimonial) dos empregados públicos, o que fragmenta<br />
ás autori<strong>da</strong>des en conflito a partir <strong>da</strong> responsabilización<br />
polos actos propios, remanecendo no vello mundo veteroescolástico<br />
<strong>da</strong> Iurisdictio vs. Gubernaculum (Martínez 1999; Garriga<br />
y Lorente 2006: 33; Lorente 2010). Así as cousas: U-lo monopolio<br />
do poder político que cualifica o concepto de Estado?<br />
U-lo control xudicial <strong>da</strong> constitucionali<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s leis que define<br />
o Estado constitucional?<br />
Por iso non é irrelevante o propio título Constitución política<br />
<strong>da</strong> Monarquía Española, pois tal resulta en efecto o terceiro<br />
compoñente <strong>da</strong> nación: corporación, relixión, monarquía. De<br />
feito, a monarquía e a súa correspondente nación —«A nación<br />
española mediante identificación coa Monarquía» (Clavero<br />
2011)— tamén está, malia to<strong>da</strong>s as protestas de constitucionali<strong>da</strong>de,<br />
en certa medi<strong>da</strong> preconstituí<strong>da</strong> ao poder constituínte.<br />
Cómpre recor<strong>da</strong>r que nos albores do que só anos máis tarde<br />
(1821) se chamaría xa de xeito máis xeneralizado Guerra <strong>da</strong> Independencia<br />
(Álvarez Junco 2001: 127; pero Elorza 2011: 43),<br />
as Xuntas, se ben actuaron exercendo os atributos <strong>da</strong> soberanía,<br />
fixérono en precario, non mediante a asunción formal desta<br />
nin a modo de inverti<strong>da</strong> translatio imperii, senón como titoras<br />
tradicionais do depósito <strong>da</strong> soberanía (Portillo 2000, 2006; Artaza<br />
1998, 2009). Soberanía que, de momento, seguía a pertencer<br />
por enteiro ao monarca. O feito de en ningún momento<br />
a monarquía católica se <strong>da</strong>r por disolvi<strong>da</strong>, a súa permanencia<br />
—certo que agora inesencial, en canto mero poder constituído—<br />
non permitía que a crise de lexitimi<strong>da</strong>de puidese ser su-<br />
60<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
pera<strong>da</strong> pola formación de corpos políticos territoriais —as provincias—<br />
nin que posteriormente pactasen un goberno compartido<br />
de ámbito nacional. De aí o estreito abano <strong>da</strong>s dúas<br />
opcións sucesivas, contempla<strong>da</strong>s para a saí<strong>da</strong> <strong>da</strong> crise dinástica:<br />
1) quer unha rexencia como único titor <strong>da</strong> soberanía a prol do<br />
mantemento <strong>da</strong> monarquía tradicional con algún adobío de<br />
ocasión; 2) quer, perdi<strong>da</strong> esta posición na conxuntura gaditana,<br />
unhas Cortes nacionais representativas que, <strong>da</strong> man <strong>da</strong> constitución,<br />
establecesen unha soberanía nacional única, indivisible<br />
e centraliza<strong>da</strong>.<br />
Para estes efectos, a estratexia retórica constituínte e centralista<br />
do sector liberal, en defensa <strong>da</strong> monarquía constitucional<br />
e a soberanía nacional, vai estruturarse de dúas maneiras ben<br />
diferencia<strong>da</strong>s. Nun primeiro momento, mediante a denuncia<br />
do «provincialismo», etiqueta que incorpora de xeito enganoso<br />
dúas reclamacións en extremo dispares: o moderno autonomismo<br />
de influencia liberal federalista dos deputados americanos,<br />
dunha ban<strong>da</strong>; e o foralismo historicista <strong>da</strong>lgúns deputados cataláns<br />
e valencianos, por outra (Aner, Creus, Borrull) (Chust<br />
1999: 149). Nun segundo momento, a partir de xaneiro de<br />
1812, a xenreira radical ao «federalismo», que xa agromara noutros<br />
momentos previos nos discursos de Argüelles —recórdese<br />
aquela frase lapi<strong>da</strong>ria: «non aspiraría a ser tomado por liberal<br />
se non quixera acabar para sempre co federalismo» (DSC 9 xaneiro<br />
1811, p. 329)—, pasa a constituír a cerna <strong>da</strong> argumentación<br />
fronte ás aspiracións autonomistas dos deputados americanos.<br />
Así, un ano máis tarde, escoitarase confesar xa sen<br />
disimulo ao Divino: «Procurarei esforzar o argumento <strong>da</strong> federación<br />
[…] Benvido sexa que non teñamos que temer entre<br />
nós unha federación como a anglo-americana» (DSC 12 xaneiro<br />
1812, p. 2610).<br />
61
Ramón Máiz<br />
«Esforzar o argumento <strong>da</strong> federación»: velaí unha estratexia<br />
maior dos liberais gaditanos debedora do seu posicionamento<br />
político-constitucional de fondo. Porque non foron de xeito<br />
exclusivo, nin sequera principal, razóns de tipo estratéxico e<br />
militar as que naquela conxuntura bélica reclamaban un goberno<br />
central e forte, os sobranceiros motivos de os liberais desbotaren,<br />
para efectos constituíntes, unha vía representativa<br />
—autonomista ou federativa no sentido amplo <strong>da</strong> época— de<br />
territorios e provincias. Foron razóns estruturais e conceptuais<br />
de principio as que interpretaban a soberanía nacional e a súa<br />
representación <strong>da</strong> man dunha concepción centralista e antifederalista<br />
<strong>da</strong> monarquía. Cómpre chamar a atención sobre o peculiar<br />
dualismo de Rei e Reino que <strong>aquí</strong> se establece: a opción<br />
monárquica dos liberais instrumentaba —baixo as incontestables<br />
e capitalísimas reformas dos poderes lexislativo, executivo,<br />
xudicial e militar de El-Rei— a (re)interpretación do Reino<br />
baixo o principio <strong>da</strong> soberanía nacional e a representación unitarista<br />
e centralizadora, oposta a calquera autonomía (administrativa<br />
e lexislativa) provincial. A permanente ameaza aludi<strong>da</strong><br />
de os poderes locais «propenderen á federación» (Toreno), albíscase<br />
en primeiro lugar na formación <strong>da</strong>s Xuntas. Por exemplo,<br />
cando a Xunta do Reino de Galicia alenta o proxecto de<br />
unión coa Xunta de Castela e León. Ou cando se rexistran resistencias<br />
<strong>da</strong>s Xuntas locais de Santiago, Lugo ou Betanzos a<br />
perder o seu poder de base municipal ante o exceso de centralización<br />
<strong>da</strong> Xunta do Reino de Galicia. En ambos os dous casos<br />
saliéntase o perigo inminente de aparición de «corpos constitucionais»,<br />
de «gobernos separados», mesmo de «repúblicas<br />
municipais independentes».<br />
Pero, en segundo lugar, e de xeito substantivo, o «argumento<br />
do federalismo» estalou nos debates <strong>da</strong> constituínte de xaneiro<br />
62<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
de 1812 sobre «O Goberno interior <strong>da</strong>s Provincias e dos<br />
Pobos». Se nun primeiro momento o risco <strong>da</strong> autonomía e o<br />
federalismo nacía <strong>da</strong>s Xuntas, este risco predicarase agora dos<br />
concellos e, sobre todo, <strong>da</strong>s deputacións. E, se certamente baixo<br />
a éxi<strong>da</strong> de Cádiz tomaron corpo máis sólido do previsto deputacións<br />
como a de Cataluña (Sarrión 1991), non foron os comportamentos<br />
destas os que alentaron o debate na constituínte.<br />
Pola contra, ficou patente o feito notorio de que foi a reformulación<br />
<strong>da</strong> monarquía desde a soberanía e representación nacionais<br />
a que impediu calquera forma de descentralización política,<br />
o «provincialismo» con certeza e non digamos o federalismo.<br />
As palabras de Arguëlles —vinculando Monarquía, Nación,<br />
Representación e Centralización— falan por si mesmas e escusan<br />
ulterior comentario: «Só baixo este aspecto (como<br />
meros “axentes do goberno”, Ramón Máiz) se poderá conciliar<br />
coa natureza dunha monarquía a organización do goberno<br />
municipal subdivido en Concellos e Deputacións. E aín<strong>da</strong><br />
para a tranquili<strong>da</strong>de e boa orde <strong>da</strong> nación, é necesario fixar<br />
ben a natureza de ambas as dúas corporacións, disipando o<br />
menor vestixio <strong>da</strong> equivoca<strong>da</strong> idea que considera as Deputacións<br />
como corpos representativos» (DSC 12 xaneiro 1812, p.<br />
2610).<br />
Tales foron as razóns últimas do centralismo gaditano: á<br />
ameazadora independencia <strong>da</strong>s colonias americanas viña engadirse<br />
unha eventual retrocesión do pacto entre os pobos e o<br />
monarca e a alternativa reconstitución do reino a partir dunha<br />
soberanía fragmenta<strong>da</strong> en corpos territoriais. É, no fondo, un<br />
desan<strong>da</strong>r o camiño <strong>da</strong> monarquía territorial centraliza<strong>da</strong>, <strong>da</strong><br />
man quer <strong>da</strong> recuperación <strong>da</strong> memoria <strong>da</strong> identi<strong>da</strong>de e <strong>da</strong>s liber<strong>da</strong>des<br />
perdi<strong>da</strong>s nos antigos reinos e provincias, quer de autogoberno<br />
desde os novos intereses económicos <strong>da</strong>s burguesías<br />
63
Ramón Máiz<br />
hispanoamericanas (non esquezamos a índole de Patrimonio<br />
Real, que non nacional —«a título de Conquista e non de nación»,<br />
como se recordou nos debates— <strong>da</strong>s colonias americanas).<br />
A vía de arranxos de tipo federativo que podería ter aberto<br />
a idea de nación como corporación de corporacións na, quizais<br />
naquela altura xa quimérica, reconstrución dun imperio veríase<br />
pecha<strong>da</strong> pola concepción centralista <strong>da</strong> monarquía tributaria<br />
do propio antídoto liberal-constitucional: a representación nacional<br />
unitaria.<br />
Inaugúrase deste xeito a debelación sistemática á «Hidra do<br />
federalismo», en termos célebres <strong>da</strong> Xunta central, que se espalla<br />
desde Cádiz: aquela aversión xurdi<strong>da</strong> do temor a que <strong>da</strong>s<br />
Xuntas nacese perigosamente «unha especie de constitución federal»,<br />
como expresara Jovellanos (Jovellanos I 1811, 1992:<br />
66); que se abriran as portas a «un goberno federativo, mortal<br />
en tempos tranquilos para España, como nación contigua por<br />
mar e terra a estados poderosos», como escribirá o conde de<br />
Toreno anos máis tarde (Queipo de Llano I 1823, 2008: 290).<br />
Muñoz Torrero, na súa quen<strong>da</strong>, tamén alertaría <strong>da</strong>s funestas<br />
consecuencias do federalismo para a representación e a soberanía<br />
nacionais: «estamos falando como se a nación española non<br />
fose unha, senón que tivese reinos e estados diferentes. É mester<br />
que enten<strong>da</strong>mos que to<strong>da</strong>s esas divisións de provincias deben<br />
desaparecer e que na constitución actual deben refundirse to<strong>da</strong>s<br />
as demais leis fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong>s provincias <strong>da</strong> monarquía […].<br />
Quero que recordemos que formamos unha soa nación, e non<br />
un agregado de varias nacións» (DSC 2 setembro 1811, p.<br />
1745). Pero sería, sen dúbi<strong>da</strong>, na intervención do conde de Toreno<br />
do 10 de xaneiro de 1812, remacha<strong>da</strong> polas xa precita<strong>da</strong>s<br />
palabras de Argüelles, onde o argumento antifederalista se formulou<br />
en to<strong>da</strong> a súa plenitude lóxica e semántico-conceptual:<br />
64<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
Monarquía – Constitución – Soberanía nacional – Representación.<br />
En efecto, «Na Nación non hai máis representación que<br />
a do Congreso nacional. Doutro xeito teriamos que os concellos,<br />
sendo unha representación, e existindo como corpos separados,<br />
formarían unha nación federa<strong>da</strong>, en vez de constituíren<br />
una soa e indivisible nación. Os concellos non son máis<br />
que uns axentes do Poder executivo para o goberno económico<br />
dos pobos [...]. A comparación que se quere facer <strong>da</strong>s Cortes<br />
cos concellos e do Xefe político co Poder executivo e El-Rei<br />
non é exacta. As Cortes e El-Rei son poderes supremos <strong>da</strong> nación<br />
e os concellos son esencialmente subalternos do Poder executivo:<br />
de maneira que só son un instrumento deste, elixidos<br />
dun modo particular [...] pero ao mesmo tempo, para evitar<br />
que se despracen e propen<strong>da</strong>n insensiblemente ao federalismo,<br />
como é a súa natural tendencia, faise necesario poñerlles o freo<br />
do xefe político, que, nomeado inmediatamente por El-Rei, os<br />
teña a raia e conserve a uni<strong>da</strong>de de acción nas medi<strong>da</strong>s do Goberno.<br />
Este é o remedio que a Constitución, penso, intenta establecer<br />
para apartar o federalismo, pois temos tratado de formar<br />
una soa e única Nación» (DSC 12 xaneiro 1812). Na<br />
concepción finalmente triunfante no texto gaditano, os concellos<br />
e deputacións concibíanse, deste xeito, como instancias<br />
«representativas» só para efectos locais de «fomento» e progreso<br />
económico, e nunca de representación propiamente política,<br />
que só ás Cortes <strong>da</strong> Nación correspondía.<br />
A interpretación nacional (nalgúns casos mesmo nacionalista)<br />
e unitarista dominante do texto gaditano tende a escurecer,<br />
mesmo a ignorar, que a posibili<strong>da</strong>de dunha saí<strong>da</strong> federativa ao<br />
proceso constituínte non foi un impensable na época, senón<br />
que alentou unha alternativa substantiva, se ben minoritaria,<br />
argumenta<strong>da</strong> desde posicións varias no debate. Tamén <strong>aquí</strong><br />
65
Ramón Máiz<br />
temos que tomar en serio a índole de conxuntura crítica que<br />
Cádiz supuña e, en consecuencia, que non se asistía só ao agromar<br />
dunha nova traxectoria constitucional en ruptura/continui<strong>da</strong>de<br />
coa vella path dependency <strong>da</strong> monarquía católica, senón<br />
que cómpre atender, ademais, a apertura na ocasión dun abano<br />
de opcións diferentes como alternativas de futuro. O hexemónico<br />
enfrontamento liberais/servís non pode escurecer o feito<br />
de que as posicións federais estiveron presentes quer de xeito<br />
directo, quer de xeito indirecto, en Cádiz.<br />
En primeiro lugar, porque a Constitución de Cádiz, en canto<br />
constitución dun Imperio <strong>da</strong>s Españas, dunha monarquía para<br />
ambos os dous hemisferios, foi precedi<strong>da</strong> en América, non soamente<br />
pola Constitución federal dos Estados Unidos de Norteamérica,<br />
de enorme impacto cultural e político na época (Os<br />
Federalist Papers apareceran como libro en 1788), senón tamén,<br />
e sobre todo, de procesos constituíntes na América española, de<br />
índole explícita e claramente federal. A interpretación <strong>da</strong> Constitución<br />
de Cádiz en clave nacional española, de «historia<br />
constitucional de España», e non de Nación <strong>da</strong>s Españas, ten<br />
elidido o clamoroso feito de que o texto gaditano «veu a sumarse<br />
non só a proxectos constitucionais, senón tamén, por algúns<br />
territorios de Su<strong>da</strong>mérica setentrional, a Constitucións<br />
en sentido estrito [...] no que hoxe é Colombia e Venezuela e<br />
entón o Vicerreinado de Nueva Grana<strong>da</strong> ou a Capitanía Xeneral<br />
de Venezuela» (Clavero 2011). En efecto, na Constitución<br />
ou Acta de federación de las Provincias Uni<strong>da</strong>s de Nueva Grana<strong>da</strong><br />
e na Constitución federal de las provincias o Estados de Venezuela<br />
(1811-1812) (Clavero 2011b; Annino e Ternavasio 2012) articúlase<br />
expresamente unha federación multinivel: os pobos fedéranse<br />
en provincias, as provincias nos reinos e estes na monarquía<br />
hispánica. Deste xeito, cómpre <strong>da</strong>r todo o seu relevo<br />
66<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
—sen por iso substituírmos o prexuízo francés polo prexuízo<br />
norteamericano, París por Filadelfia— ao feito de que, desde<br />
América, se ensaiaba unha vía de reconstitución federativa <strong>da</strong><br />
monarquía española —recórdese La Federación del Continente<br />
Meridional— sobre a base de materias primas reconstituí<strong>da</strong>s<br />
similares ás de Cádiz: Nación corporativa, Relixión católica e<br />
Monarquía. De certo, <strong>aquí</strong> eran as provincias as que configuraban<br />
constitucionalmente a nación, e non como en Cádiz,<br />
onde era a nación a que apoderaba para os únicos efectos de<br />
«fomento» económico e non representación política ás provincias<br />
(Dèmelas e Guerra 2008; Annino e Ternavasio 2012; Guerra<br />
2008; Gutiérrez 2010).<br />
En segundo lugar, este previo contexto histórico, político e<br />
constitucional devén clave para <strong>da</strong>r to<strong>da</strong> a súa dimensión ás<br />
achegas dos deputados americanos na Constituínte gaditana<br />
(Varela Suanzes-Carpegna 1983, 2011; Chust 1999). En efecto,<br />
desde os supostos <strong>da</strong> Constitución norteamericana e <strong>da</strong>s<br />
constitucións de Colombia e Venezuela, non se percibía por<br />
ningures, por parte dos deputados americanos, a radical incompatibili<strong>da</strong>de<br />
entre a nación española, a representación nacional<br />
desta, e a concepción plural <strong>da</strong> monarquía hispana de<br />
ambos os dous hemisferios sobre a base de pobos e provincias.<br />
Nación e autonomía territorial soamente deviñan incompatibles<br />
desde os supostos teóricos centralistas de «une nation une»<br />
e unha «république une et indivisible» parcialmente importa<strong>da</strong>s<br />
<strong>da</strong> Francia revolucionaria (Máiz 2007). Para os deputados americanos<br />
—e desde outra perspectiva historicista tamén para<br />
Martínez Marina (Varela Suanzes-Carpegna 2007: 225)—, a<br />
nación como agregado de provincias non era un obstáculo para<br />
a súa consideración paralela como conxunto de individuos dotados<br />
de dereitos, de tal xeito que a representación nacional<br />
67
Ramón Máiz<br />
non tiña por que excluír necesariamente a representación provincial.<br />
Como alegaría con énfase o chileno Leiva, «O feito de<br />
que a congregación dos deputados dos pobos que forman unha<br />
soa nación representen a soberanía nacional non destrúe o carácter<br />
de representación particular <strong>da</strong> súa respectiva provincia»<br />
(Chust 1999: 231).<br />
A partir destas asuncións subxacentes federativas articulábase<br />
un discurso político constitucional alternativo que deconstruía<br />
por enteiro a hexemónica versión liberal: nin os xefes políticos<br />
como delegados executivos do Rei tiñan sentido fronte á representación<br />
<strong>da</strong>s provincias; nin debía obviarse que a constitución<br />
fora ratifica<strong>da</strong> polos representantes <strong>da</strong>s provincias; nin se reclamaba<br />
privilexio nin foralismo provincialista ningún, senón<br />
unha interpretación <strong>da</strong> soberanía nacional que se decantaba<br />
cara á soberanía popular; nin se admitía o racismo fronte aos<br />
africanos, nun concepto de ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía inclusivo no que, fronte<br />
o art. 29 <strong>da</strong> Constitución, se defendía que as castas «son españolas,<br />
pois naceron e viven en solo español e teñen dereito a<br />
representación en Cortes», etc.<br />
En terceiro lugar, a interpretación nacional <strong>da</strong> Constitución<br />
de Cádiz ten silenciado a existencia dun requintado proxecto<br />
federal alternativo, elaborado polo intelectual quizais máis profundo<br />
(que non brillante na súa oratoria) <strong>da</strong>queles tempos: Álvaro<br />
Flórez Estra<strong>da</strong> (Flórez Estra<strong>da</strong> 1810, 2010). Coñecido polo<br />
seu opúsculo sobre La Cuestión social e, sobre todo, polo seu<br />
Curso de economía política, que tería varias edicións e sería o máis<br />
influente até o de Colmeiro, xa ben avanzado o século, adoita<br />
repararse pouco no seu Proxecto de 1811, e aín<strong>da</strong> en menor<br />
medi<strong>da</strong> na súa natureza federal (Varela Suanzes-Carpegna<br />
2009). Este proxecto de «Constitución para la nación española»,<br />
rematado a finais de 1809, posúe así e todo un extraordi-<br />
68<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
nario interese pola síntese federativa que propón, sobre a base<br />
dos mesmos eixes, se ben fon<strong>da</strong>mente reformulados, como<br />
imos ver decontado, do texto gaditano: nación, monarquía e<br />
relixión.<br />
Así, no que atinxe á nación, Flórez Estra<strong>da</strong> propón un concepto<br />
contractualista desta considera<strong>da</strong> como totali<strong>da</strong>de dos<br />
ci<strong>da</strong>dáns libres e iguais. Isto tradúcese en tres capitais consecuencias:<br />
1) a ruptura total co dereito histórico e a postulación<br />
dun poder constituínte libre de ataduras historicistas, así como<br />
a recuperación do valor político <strong>da</strong> proscrita Revolución francesa<br />
malia o seu «dérrapage» xacobino posterior; 2) a equiparación<br />
<strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de coa constitución, concibi<strong>da</strong> como o seu<br />
fun<strong>da</strong>mento necesario: «Sen constitución non hai liber<strong>da</strong>de<br />
[...]. Sen liber<strong>da</strong>de non hai patria [...] os españois atópanse sen<br />
constitución e por conseguinte sen liber<strong>da</strong>de e sen patria»(Flórez<br />
Estra<strong>da</strong> 1811: 9); e 3) a igual<strong>da</strong>de entendi<strong>da</strong> tanto no ámbito<br />
xurídico-formal (igual<strong>da</strong>de perante a lei) mediante a abolición<br />
dos privilexios e morgados —«insensatos e góticos»—,<br />
como no económico e material: «estou convencido de que<br />
todos os males <strong>da</strong>s socie<strong>da</strong>des non teñen, nin poden ter outra<br />
orixe que a desigual<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s fortunas e as condicións» (Flórez<br />
2010: 23).<br />
No que se refire á relixión, o proxecto de Flórez Estra<strong>da</strong> incorpóraa,<br />
de xeito radicalmente diferente a Cádiz, como un dereito<br />
de ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía. Isto implica consecuencias de moi vasto alcance<br />
constituínte: 1) A súa inserción nunha listaxe sistemática<br />
de dereitos iusrracionalista e positivista —«dos que a Constitución<br />
declara pertencer a todo ci<strong>da</strong>dán e dos que ela lles concede»—<br />
que se incorpora como parte dogmática (ausente na<br />
Constitución de 1812). En ningún caso se considera a relixión<br />
como principio fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> constitución (art. 12 Cádiz),<br />
69
Ramón Máiz<br />
senón un dereito máis no elenco do civismo. Ademais, 2) o<br />
peso <strong>da</strong> relixión católica, se ben se postula como única de uso<br />
público, pondérase coa liber<strong>da</strong>de de opinión e a liber<strong>da</strong>de priva<strong>da</strong><br />
de culto: «Ningún ci<strong>da</strong>dán será incomo<strong>da</strong>do na súa relixión<br />
sexa a que sexa, pero será castigado como perturbador do<br />
público sosego quen incomode aos seus conci<strong>da</strong>dáns no exercicio<br />
<strong>da</strong> súa relixión, ou as súas opinións relixiosas, ou quen en<br />
público dea culto a outra relixión que a católica» (art. CIII).<br />
No referente á monarquía, o horizonte <strong>da</strong> Constitución de<br />
Cádiz vese tamén amplamente rebor<strong>da</strong>do neste proxecto no<br />
que atinxe á limitación e reequilibrio dos poderes do monarca<br />
fronte ao Parlamento. O artigo IV establece que non haberá<br />
máis soberano que o «Congreso Soberano <strong>da</strong> nación», e mesmo<br />
será «crime de Estado chamar a El-Rei soberano». O monarca<br />
non soamente se configura como poder constituído, senón enteiramente<br />
sometido ao Congreso: non pode aprobar, sancionar<br />
nin vetar (nin sequera de xeito suspensivo) as leis; poderá ser<br />
deposto por votación de 2/3 do Congreso Soberano; e o seu<br />
poder militar vese limitado cuantitativamente (un exército de<br />
só 1500 homes) e cualitativamente (non pode nomear aos oficiais,<br />
senón tan só propoñelos ao Congreso).<br />
Finalmente, esta reconstrución democrática dos tres elementos<br />
fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> versión dominante liberal —Nación, Relixión<br />
e Monarca— habilita unha proposta federal <strong>da</strong> representación<br />
<strong>da</strong> man <strong>da</strong>s provincias. Así, o Congreso Soberano <strong>da</strong><br />
nación está «composto por apoderados de to<strong>da</strong>s as súas provincias»<br />
(art. II). Ademais, deséñase un sistema bicameral en<br />
que os congresistas resultan elixidos polos congresos provinciais<br />
e non polos ci<strong>da</strong>dáns, e a segun<strong>da</strong> cámara —«dos respectables»—<br />
ou senado tería unha representación provincial e estaría<br />
presidi<strong>da</strong>, por quen<strong>da</strong>s sucesivas, polas propias provincias.<br />
70<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
Aín<strong>da</strong> máis, non só os deputados están elixidos polas provincias,<br />
senón que no labor lexislativo, na reforma constitucional<br />
e mesmo no exército as provincias teñen unha grande autonomía<br />
política e colectivamente posúen a última palabra. Así, por<br />
exemplo, os procuradores conxuntamente cos congresos provinciais<br />
poden deter iniciativas lexislativas do Congreso e participan<br />
activamente na reforma constitucional («se conveñen<br />
nisto o maior número dos congresos provinciais»). A propia<br />
denominación de procuradores subliña o carácter representativo<br />
dos intereses provinciais a través dos seus congresos respectivos.<br />
Finalmente, un punto decisivo do proxecto de Flórez Estra<strong>da</strong>:<br />
todo o sistema se reforza coa presenza dun exército federal, no<br />
que os corpos armados provinciais superan en número o do<br />
poder executivo central (100 000 homes), e resultan polo tanto<br />
considerados, no seu conxunto, como «Exército constitucional<br />
ou destinado a defender a Constitución» (XCII).<br />
Como pode verse, sen idealizarmos en demasía o alcance político<br />
<strong>da</strong> proposta e o seu rigor técnico, no esquecido proxecto<br />
de Flórez Estra<strong>da</strong> —onde resoa tamén a experiencia «provincial»<br />
asturiana do autor— unha interpretación constitucional<br />
federal para a monarquía española a partir <strong>da</strong>s provincias e os<br />
pobos postúlase como sóli<strong>da</strong> alternativa á lectura centralista gaditana.<br />
Ao propio tempo, a distancia radical de calquera foralismo<br />
ou defensa de tradicións e privilexios dos antigos reinos,<br />
o proxecto desbota os equívocos do «provincialismo», certo que<br />
sen reclamar explicitamente o ideario federal, que lle afeara así<br />
e todo ao entrevelo entre liñas, desde Londres, Blanco White<br />
(Flórez Estra<strong>da</strong> 1810, 2010: 73). Lectura alternativa que ben<br />
puidera servir para conectar (ademais de, parcialmente, cos argumentos<br />
de Martínez Marina) coas pretensións dos emerxentes<br />
federalismos e autonomismos americanos, tal e como o pro-<br />
71
Ramón Máiz<br />
pio autor desenvolve, se ben para efectos máis económicos que<br />
representativos, escorando a súa análise cara ás activi<strong>da</strong>des comerciais<br />
de Hispanoamérica, no seu Examen Imparcial de las<br />
disensiones de la América con España (Flórez Estra<strong>da</strong> 1812).<br />
En conclusión de todo o devandito, como tentamos amosar<br />
nestas páxinas, foron as tensións empírico-conceptuais internas<br />
á singular loita entre continui<strong>da</strong>des e descontinui<strong>da</strong>des <strong>da</strong> cerna<br />
triangular —Nación, Relixión, Monarquía— <strong>da</strong> man <strong>da</strong> fractura<br />
enxerga<strong>da</strong> pola revolución e a Constitución, politicamente hexemónica<br />
naquela conxuntura crítica e que vertebrou o enteiro<br />
labor constituínte, as que explican a marxinación <strong>da</strong> opción federalista<br />
en Cádiz. En primeiro lugar, a nación, concibi<strong>da</strong> como<br />
agregado de individuos no que reside a soberanía, viuse deturpa<strong>da</strong><br />
pola súa non aboli<strong>da</strong> natureza organicista en canto corporación<br />
de corporacións. En segundo lugar, a relixión católica<br />
mantíñase no só como fun<strong>da</strong>mento dun Estado confesional, vulnerando<br />
a máis elemental liber<strong>da</strong>de de conciencia, áncora <strong>da</strong><br />
moderna ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nía, senón como todopoderosa institución política<br />
e social, centralizadora xerárquica de leal<strong>da</strong>des na ur<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
nación corporativa. En fin, o monarca deviña en poder constituído,<br />
inscrito nun equilibrio inestable de poderes, pero ao<br />
mesmo tempo o atrabiliario aparello institucional <strong>da</strong> monarquía<br />
tradicional mantíñase como instrumento necesario e tan desafecto<br />
como o propio monarca para o proceso de constitucionalización,<br />
mesmo mediante o proceso <strong>da</strong> moi parcial derrogación<br />
<strong>da</strong> vella orde xurídica. Nesta lóxica irresoluta, na cal a vella orde<br />
non acababa de morrer e o novo aín<strong>da</strong> non <strong>da</strong>ba nacido, a aposta<br />
federal ficaba a contramán dos actores maiores en conflito e os<br />
seus respectivos supostos institucionais e ideolóxicos.<br />
De xeito non pouco significativo, ironías <strong>da</strong> historia, esta<br />
perspectiva autonomista e federalista, desbota<strong>da</strong> pola Consti-<br />
72<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
tuínte gaditana, reaparecería anos máis tarde <strong>da</strong> man dunha<br />
reinterpretación <strong>da</strong>s deputacións provinciais e os concellos en<br />
clave de autonomía política. En América, como está agora a<br />
poñerse de relevo co estudo e publicación <strong>da</strong>s actas <strong>da</strong>s deputacións<br />
e outras achegas con traballo polo miúdo en arquivos,<br />
serviron unhas e outros de alicerce institucional para unha independencia<br />
que foi antes municipal que nacional. É o caso de<br />
Perú, por exemplo, onde entre 1820 e 1824 se aplicou a Constitución<br />
de 1812 e se elixiron e funcionaron institucións rexionais<br />
e locais representativas con cotas de autonomía e autogoberno<br />
moi significativas que forneceron de base estrutural e de<br />
elites políticas á posterior república (Chiaramonti 2005; Sala<br />
2011). Pero tamén deron pé para o desenvolvemento do federalismo<br />
en Arxentina e quizais, sobre todo, en México (Chiaramonte<br />
1997; Portillo 2010; Annino & Ternavasio 2012). No<br />
Reino de Cosmonia, pola contra, habería que agar<strong>da</strong>r aín<strong>da</strong><br />
moitos anos e sempre en precario, pois tanto a minoritaria alternativa<br />
federal como a liberal nacional hexemónica serían finalmente<br />
liqui<strong>da</strong><strong>da</strong>s polo moderantismo a partir de 1814; devirían<br />
por cabo igualmente, unha e outra, en fuxidío «sueño<br />
de sombra», como Karl Marx recollería, en castelán no orixinal,<br />
nos seus artigos do New York Daily Tribune de 1854 (Marx<br />
1998: 131).<br />
Ramón Máiz<br />
Catedrático de Ciencia Política e <strong>da</strong> Administración<br />
Universi<strong>da</strong>de de Santiago de Compostela<br />
Coordinador <strong>da</strong> Sección de Pensamento e Socie<strong>da</strong>de<br />
<strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong><br />
73
Ramón Máiz<br />
REFERENCIAS<br />
ÁLVAREZ JUNCO, J. (2001): Mater dolorosa. La idea de España en el siglo<br />
XIX, Madrid: Taurus.<br />
— e J. MORENO LUZÓN (2006): La Constitución de Cádiz: historiografía<br />
y conmemoración, Madrid: CEPC.<br />
ANNINO, A.; L. CASTRO e F. X. GUERRA (dirs.) (1994): De los Imperios<br />
a las Naciones: Iberoamérica, Zaragoza, IberCaja.<br />
— e F. X. GUERRA (2003): Inventando la nación. Iberoamérica siglo XIX,<br />
México: FCE.<br />
— e M. TERNAVASSIO (2012): El laboratorio constitucional iberoamericano<br />
1807/1808-1830, Madrid: Iberoamericana.<br />
ARTAZA, M. (1998): Rey, reino y representación. La Junta del Reino de<br />
Galicia, Madrid: CSIC.<br />
— (2009): «Galicia y la crisis del Antiguo Régimen: levantamiento,<br />
guerra y soberanía», en J. M.ª PORTILLO, X. R. VEIGA e M.ª X. BAZ<br />
(eds.): A Guerra <strong>da</strong> Independencia e o primeiro liberalismo en Galicia,<br />
Santiago de Compostela: USC.<br />
BLANCO, R. (1988): Rey, Cortes y fuerza arma<strong>da</strong> en los orígenes de la España<br />
liberal. 1808-1823, Madrid: Siglo XXI.<br />
CHIARAMONTE, J. C. (1997): Ciu<strong>da</strong>des, Provincias, Estados: orígenes de<br />
la Nación Argentina (1800-1846), Buenos Aires: Ariel.<br />
CHIARAMONTI, G. (2005): Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y Representación en el Perú<br />
(1808-1860). Los itinerarios de la soberanía, Lima: ONPE-SEPS.<br />
CHUST, M. (1999): La cuestión nacional americana en las Cortes de<br />
Cádiz, Valencia: UNED/UNAM.<br />
CLAVERO, B. (1991): Razón de Estado, razón de individuo, razón de historia,<br />
Madrid: CEPC.<br />
— (2007): «Cádiz en España: signo constitucional, balance historiográfico,<br />
saldo ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no», en LORENTE, M. e C. GARRIGA, pp. 447-526.<br />
— (2011): «Cádiz y el fracaso de un constitucionalismo común a<br />
ambos hemisferios», paper, Universi<strong>da</strong>d de Cádiz.<br />
— (2011): «Nación y Naciones en Colombia. Entre constitución, concor<strong>da</strong>to<br />
y un convenio (1810-2010)», Revista de Historia del Derecho,<br />
41, pp. 79-137.<br />
74<br />
A IDEA DA NACIÓN DE AMBOS OS DOUS HEMISFERIOS EAHIDRA DO FEDERALISMO<br />
ELORZA, A. (2011): Luz de Tinieblas. Nación, Independencia y Libertad<br />
en 1808, Madrid: CEPC.<br />
FERNÁNDEZ ALBALADEJO, P. (2007): Materia de España. <strong>Cultura</strong> política<br />
e identi<strong>da</strong>d en la España Moderna, Madrid: M. Pons.<br />
FERNÁNDEZ SARASOLA, I. (2011): La Constitución de Cádiz. Origen,<br />
contenido y proyeccion internacional, Madrid: CEPC.<br />
FLÓREZ ESTRADA, Á. (2010 [1810]): Constitución para la Nación española,<br />
Madrid: Servicio de Publicaciones del Senado.<br />
— (1991 [1812]): Examen imparcial de las disensiones de la América<br />
con España, Madrid: Servicio de Publicaciones del Senado.<br />
GUERRA, F. X. (2008 [1992]): Moderni<strong>da</strong>d e Independencias. Ensayo<br />
sobre las revoluciones hispánicas, Madrid: Encuentro.<br />
JOVELLANOS, G. (1992 [1811]): Memoria en Defensa de la Junta central,<br />
Oviedo: JGPA.<br />
LEMPÉRIÈRE, A. (2004): Entre Dieu et le Roi, la République, Paris: Belles<br />
Lettres.<br />
LORENTE, M. (1989): Las infracciones a la Constitución de 1812. Un<br />
mecanismo de defensa de la Constitución, Madrid: CEPC.<br />
— (2010): La nación y las Españas. Representación y territorio en el constitucionalismo<br />
gaditano, Madrid: UAM.<br />
— e C. GARRIGA (2007): Cádiz, 1812. La constitución jurisdiccional,<br />
Madrid: CEPC.<br />
MÁIZ, R. (2007): Nación y Revolución. La teoría política de Emmanuel<br />
Sieyès, Madrid: Tecnos.<br />
— (2008): La Frontera Interior. El lugar de la nación en la teoría de la<br />
democracia y el federalismo, Madrid/Murcia: Tres Fronteras.<br />
— (2012): The Inner Frontier, Bruxelles/New York: Peter Lang.<br />
MARX, K. e F. ENGELS (1998 [1854]): Escritos sobre España. Edición<br />
crítica de Pedro Ribas. Madrid: Trotta.<br />
MARTÍNEZ, F. (1999): Entre confianza y responsabili<strong>da</strong>d. La Justicia del<br />
primer constitucionalismo español (1810-1823), Madrid: CEPC.<br />
MARTÍNEZ MARINA, F. (1996 [1813]): Teoría de las Cortes, Oviedo:<br />
JGPA.<br />
POCOCK, J. G. A. (1996): La ricostruzione di un impero. Sovranità britannica<br />
e federalismo americano, Roma: Lacaita.<br />
75
Ramón Máiz<br />
PORTILLO, J. M. (2000): Revolución de nación. Orígenes de la cultura<br />
constitucional en España 1780-1812, Madrid: CEPC.<br />
— (2006): Crisis Atlántica. Autonomía e Independencia en la crisis de la<br />
monarquía hispana, Madrid: M. Pons.<br />
— (2010): «España en el mundo», en J. CANAL e M. CHUST (dirs.): España.<br />
Crisis imperial e independencia, Madrid: Taurus, pp. 110-176.<br />
QUEIPO DE LLANO, J. M. (2008): Historia del levantamiento, Guerra y<br />
Revolución de España, Astorga: Akron.<br />
SALA, N. (2011): «El Trienio liberal en el Virreinato Peruano: los ayuntamientos<br />
constitucionales de Arequipa, Cusco y Huamanga, 1820-<br />
-1824», Revista de Indias, LXXI, 253, pp. 693-728.<br />
SARRIÓN, J. (1991): La Diputació provincial de Catalunya sota la Constitució<br />
de Cadis, Barcelona: EH.<br />
SAURÍN DE LA IGLESIA, R. (1991): Manuel Pardo de Andrade y la crisis<br />
de la Ilustración, A Coruña: Gaesa.<br />
SIEYÈS, E. (2007): Escritos y discursos de la revolución (2ª edición amplia<strong>da</strong>).<br />
Selección, introdución e notas de R. Máiz. Madrid: CEPC.<br />
VARELA SUANZES-CARPEGNA, J. (2011 [1983]): La Teoría del Estado en<br />
las Cortes de Cádiz, Madrid: CEPC.<br />
— (2007): Política y Constitución en España, Madrid: CEPC.<br />
— (coord.) (2009): Álvaro Flórez Estra<strong>da</strong>: política, economía, socie<strong>da</strong>d,<br />
Oviedo: JGPA.<br />
76<br />
CONSTITUCIÓN POLÍTICA<br />
DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
FACSÍMILE
80<br />
81
82<br />
83
84<br />
85
86<br />
87
88<br />
89
90<br />
91
92<br />
93
94<br />
95
96<br />
97
98<br />
99
100<br />
101
102<br />
103
104<br />
105
106<br />
107
108<br />
109
110<br />
111
112<br />
113
114<br />
115
116<br />
117
118<br />
119
120<br />
121
122<br />
123
124<br />
125
126<br />
127
128<br />
129
130<br />
131
132<br />
133
134<br />
135
136<br />
137
138<br />
139
140<br />
141
142<br />
143
144<br />
145
146<br />
147
148<br />
149
150<br />
151
152<br />
153
154<br />
155
156<br />
157
158<br />
159
160<br />
161
162<br />
163
164<br />
165
166<br />
167
168<br />
169
170<br />
171
172<br />
173
174<br />
175
176<br />
177
178<br />
179
180<br />
181
182<br />
183
184<br />
185
186<br />
187
188<br />
189
190<br />
191
192<br />
193
194<br />
195
196<br />
197
198<br />
199
200<br />
201
202<br />
203
204<br />
205
206<br />
207
208<br />
209
210<br />
211
212<br />
213
214<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES AO<br />
PRESENTAR A COMISIÓN DE CONSTITUCIÓN<br />
O PROXECTO DELA<br />
FACSÍMILE
217
218<br />
219
220<br />
221
222<br />
223
224<br />
225
226<br />
227
228<br />
229
230<br />
231
232<br />
233
234<br />
235
236<br />
237
238<br />
239
240<br />
241
242<br />
243
244<br />
245
246<br />
247
248<br />
249
250<br />
251
252<br />
253
254<br />
255
256<br />
257
258<br />
259
260<br />
261
262<br />
263
264<br />
265
266<br />
267
268<br />
269
270<br />
271
272<br />
273
274<br />
275
276<br />
277
278<br />
279
280<br />
281
282<br />
283
284<br />
285
286<br />
287
288<br />
289
290<br />
291
292<br />
293
294<br />
295
296<br />
297
298<br />
299
300<br />
301
302<br />
303
304<br />
305
306<br />
307
308<br />
309
310<br />
311
312<br />
313
314<br />
315
316<br />
317
318<br />
319
320<br />
321
322<br />
323
324<br />
325
326<br />
327
328<br />
329
330<br />
331
332<br />
333
334<br />
CONSTITUCIÓN POLÍTICA<br />
DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
VERSIÓN EN GALEGO
DON FERNANDO VII, pola graza de Deus e a Constitución<br />
<strong>da</strong> Monarquía española, Rei <strong>da</strong>s Españas, e, na súa ausencia e<br />
cativi<strong>da</strong>de, a Rexencia do Reino, nomea<strong>da</strong> polas Cortes xerais<br />
e extraordinarias, a todos os que as presentes viren e entenderen,<br />
sabede: Que as mesmas Cortes decretaron e sancionaron<br />
a seguinte:<br />
CONSTITUCIÓN POLÍTICA<br />
DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
No nome de Deus Todopoderoso, Pai, Fillo e Espírito Santo,<br />
autor e supremo lexislador <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de.<br />
As Cortes xerais e extraordinarias <strong>da</strong> Nación española, ben convenci<strong>da</strong>s,<br />
despois do máis detido exame e madura deliberación,<br />
de que as antigas leis fun<strong>da</strong>mentais desta Monarquía, acompaña<strong>da</strong>s<br />
<strong>da</strong>s oportunas providencias e precaucións, que aseguren<br />
dun modo estable e permanente o seu enteiro cumprimento,<br />
poderán encher debi<strong>da</strong>mente o grande obxecto de promover a<br />
gloria, a prosperi<strong>da</strong>de e o ben de to<strong>da</strong> a Nación, decretan a seguinte<br />
Constitución política para o bo goberno e recta administración<br />
do Estado.<br />
337
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
TÍTULO I<br />
DA NACIÓN ESPAÑOLA E DOS ESPAÑOIS<br />
CAPÍTULO I<br />
Da Nación española<br />
ARTIGO 1<br />
A Nación española é a reunión de todos os españois de ambos<br />
os dous hemisferios.<br />
ARTIGO 2<br />
A Nación española é libre e independente e non é nin pode ser<br />
patrimonio de ningunha familia nin persoa.<br />
ARTIGO 3<br />
A soberanía reside esencialmente na Nación e, xa que logo, perténcelle<br />
a esta exclusivamente o dereito de establecer as súas<br />
leis fun<strong>da</strong>mentais.<br />
ARTIGO 4<br />
A Nación está obriga<strong>da</strong> a conservar e a protexer por leis sabias<br />
e xustas a liber<strong>da</strong>de civil, a propie<strong>da</strong>de e os demais dereitos lexítimos<br />
de todos os individuos que a compoñen.<br />
CAPÍTULO II<br />
Dos españois<br />
ARTIGO 5<br />
Son españois:<br />
Primeiro. Todos os homes libres nacidos e aveciñados nos dominios<br />
<strong>da</strong>s Españas, e os fillos destes.<br />
338<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
Segundo. Os estranxeiros que obtivesen <strong>da</strong>s Cortes cartas de<br />
natureza.<br />
Terceiro. Os que sen ela leven dez anos de veciñanza, gaña<strong>da</strong><br />
segundo a lei en calquera poboación <strong>da</strong> Monarquía.<br />
Cuarto. Os libertos dende que adquiran a liber<strong>da</strong>de nas Españas.<br />
ARTIGO 6<br />
O amor <strong>da</strong> Patria é unha <strong>da</strong>s principais obrigas de todos os españois,<br />
así como seren xustos e benéficos.<br />
ARTIGO 7<br />
Todo español está obrigado a ser fiel á Constitución, a obedecer<br />
as leis e a respectar as autori<strong>da</strong>des estableci<strong>da</strong>s.<br />
ARTIGO 8<br />
Tamén está obrigado todo español, sen ningunha distinción, a<br />
contribuír en proporción dos seus haberes para os gastos do<br />
Estado.<br />
ARTIGO 9<br />
Está, así mesmo, obrigado todo español a defender a Patria coas<br />
armas cando sexa chamado pola lei.<br />
339
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
TÍTULO II<br />
DO TERRITORIO DAS ESPAÑAS, DA SÚA RELIXIÓN<br />
E GOBERNO E DOS CIDADÁNS ESPAÑOIS<br />
CAPÍTULO I<br />
Do territorio <strong>da</strong>s Españas<br />
ARTIGO 10<br />
O territorio español comprende na Península, coas súas posesións<br />
e illas adxacentes, Aragón, Asturias, Castela a Vella, Castela<br />
a Nova, Cataluña, Córdoba, Estremadura, Galicia, Grana<strong>da</strong>,<br />
Xaén, León, Molina, Murcia, Navarra, Provincias<br />
Vasconga<strong>da</strong>s, Sevilla e Valencia, as Illas Baleares e as Canarias,<br />
coas demais posesións de África. Na América setentrional,<br />
Nova España, coa Nova Galicia e a Península de Iucatán, Guatemala,<br />
provincias internas de Oriente, provincias internas de<br />
Occidente, illa de Cuba coas dúas Flori<strong>da</strong>s, a parte española <strong>da</strong><br />
illa de Santo Domingo e a illa de Porto Rico coas demais adxacentes<br />
a estas e ao continente nun e noutro mar. Na América<br />
meridional, a Nova Grana<strong>da</strong>, Venezuela, o Perú, Chile, provincias<br />
do Río <strong>da</strong> Prata, e to<strong>da</strong>s as illas adxacentes no mar Pacífico<br />
e no Atlántico. Na Asia, as illas Filipinas e as que dependen<br />
do seu goberno.<br />
ARTIGO 11<br />
Farase unha división máis conveniente do territorio español<br />
mediante unha lei constitucional, logo de que as circunstancias<br />
políticas <strong>da</strong> Nación o permitan.<br />
340<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
CAPÍTULO II<br />
Da relixión<br />
ARTIGO 12<br />
A relixión <strong>da</strong> Nación española é e será perpetuamente a católica,<br />
apostólica, romana, única ver<strong>da</strong>deira. A Nación protéxea<br />
por leis sabias e xustas e prohibe o exercicio de calquera outra.<br />
CAPÍTULO III<br />
Do Goberno<br />
ARTIGO 13<br />
O obxecto do Goberno é a felici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> Nación, posto que o<br />
fin de to<strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de política non é outro que o benestar dos<br />
individuos que a compoñen.<br />
ARTIGO 14<br />
O Goberno <strong>da</strong> Nación española é unha Monarquía modera<strong>da</strong><br />
hereditaria.<br />
ARTIGO 15<br />
A potestade de facer as leis reside nas Cortes co Rei.<br />
ARTIGO 16<br />
A potestade de facer executar as leis reside no Rei.<br />
ARTIGO 17<br />
A potestade de aplicar as leis nas causas civís e criminais reside<br />
nos Tribunais establecidos pola lei.<br />
341
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
CAPÍTULO IV<br />
Dos ci<strong>da</strong>dáns españois<br />
ARTIGO 18<br />
Son ci<strong>da</strong>dáns aqueles españois que, por ambas as dúas liñas, traen<br />
a súa orixe dos dominios españois de ambos os hemisferios e<br />
teñen veciñanza en calquera poboación dos mesmos dominios.<br />
ARTIGO 19<br />
É tamén ci<strong>da</strong>dán o estranxeiro que, gozando xa dos dereitos<br />
do español, obtiver <strong>da</strong>s Cortes carta especial de ci<strong>da</strong>dán.<br />
ARTIGO 20<br />
Para que o estranxeiro poi<strong>da</strong> obter <strong>da</strong>s Cortes esta carta, deberá<br />
estar casado con española, e ter traído ou fixado nas Españas<br />
algunha invención ou industria apreciable, ou adquirido<br />
bens raíces polos que pague unha contribución directa, ou<br />
terse establecido no comercio cun capital propio ou considerable<br />
a xuízo <strong>da</strong>s mesmas Cortes, ou feito servizos sinalados<br />
en ben e defensa <strong>da</strong> Nación.<br />
ARTIGO 21<br />
Son, así mesmo, ci<strong>da</strong>dáns os fillos lexítimos dos estranxeiros domiciliados<br />
nas Españas que, tendo nacido nos dominios españois,<br />
non saísen nunca fóra sen licenza do Goberno e, tendo vinte e<br />
un anos feitos, se aveciñasen nunha poboación dos mesmos dominios,<br />
exercendo nela algunha profesión, oficio ou industria útil.<br />
ARTIGO 22<br />
Aos españois que por calquera liña son tidos e reputados por orixinarios<br />
<strong>da</strong> África, qué<strong>da</strong>lles aberta a porta <strong>da</strong> virtude e do me-<br />
342<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
recemento para seren ci<strong>da</strong>dáns: na súa consecuencia, as Cortes<br />
concederanlles carta de ci<strong>da</strong>dán aos que fixeren servizos cualificados<br />
á Patria ou aos que se distingan polo seu talento, aplicación<br />
e conduta, coa condición de que sexan fillos de lexítimo matrimonio<br />
de pais inxenuos; de que estean casados con muller inxenua<br />
e aveciñados nos dominios <strong>da</strong>s Españas, e de que exerzan<br />
algunha profesión, oficio ou industria útil cun capital propio.<br />
ARTIGO 23<br />
Só os que sexan ci<strong>da</strong>dáns poderán obter empregos municipais,<br />
e elixir para eles nos casos sinalados pola lei.<br />
ARTIGO 24<br />
A cali<strong>da</strong>de de ci<strong>da</strong>dán español pérdese:<br />
Primeiro. Por adquirir natureza nun país estranxeiro.<br />
Segundo. Por admitir emprego doutro Goberno.<br />
Terceiro. Por sentenza en que se impoñan penas aflitivas ou infamantes,<br />
se non se obtén rehabilitación.<br />
Cuarto. Por ter residido cinco anos consecutivos fóra do territorio<br />
español sen comisión ou licenza do Goberno.<br />
ARTIGO 25<br />
O exercicio dos mesmos dereitos suspéndese:<br />
Primeiro. En virtude de interdición xudicial por incapaci<strong>da</strong>de<br />
física ou moral.<br />
Segundo. Polo estado de debedor quebrado ou de debedor á<br />
Facen<strong>da</strong> pública.<br />
Terceiro. Polo estado de servente doméstico.<br />
Cuarto. Por non ter emprego, oficio ou modo de vivir coñecido.<br />
343
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
Quinto. Por estar procesado criminalmente.<br />
Sexto. Dende o ano de 1830 deberán saber ler e escribir os que<br />
de novo entren no exercicio dos dereitos de ci<strong>da</strong>dán.<br />
ARTIGO 26<br />
Só polas causas sinala<strong>da</strong>s nos dous artigos precedentes se poden<br />
perder ou suspender os dereitos de ci<strong>da</strong>dán, e non por outras.<br />
344<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO III<br />
DAS CORTES<br />
CAPÍTULO I<br />
Do modo de se formaren as Cortes<br />
ARTIGO 27<br />
As Cortes son a reunión de todos os deputados que representan<br />
a Nación, nomeados polos ci<strong>da</strong>dáns na forma que se dirá.<br />
ARTIGO 28<br />
A base para a representación nacional é a mesma en ambos os<br />
hemisferios.<br />
ARTIGO 29<br />
Esta base é a poboación composta dos naturais que, por ambas<br />
as liñas, sexan orixinarios dos dominios españois e <strong>da</strong>queles que<br />
obtivesen <strong>da</strong>s Cortes carta de ci<strong>da</strong>dán, como tamén dos comprendidos<br />
no artigo 21.<br />
ARTIGO 30<br />
Para o cómputo <strong>da</strong> poboación dos dominios europeos servirá<br />
o último censo do ano 1797, ata que poi<strong>da</strong> facerse outro novo;<br />
e formarase o correspondente para o cómputo <strong>da</strong> poboación<br />
dos de Ultramar, servindo mentres tanto os censos máis auténticos<br />
entre os ultimamente formados.<br />
ARTIGO 31<br />
Por ca<strong>da</strong> 70.000 almas <strong>da</strong> poboación, composta como que<strong>da</strong><br />
dito no artigo 29, haberá un deputado de Cortes.<br />
345
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 32<br />
Distribuí<strong>da</strong> a poboación polas diferentes provincias, se resultar<br />
nalgunha o exceso de máis de 35.000 almas, elixirase un deputado<br />
máis, coma se o número chegase a 70.000 e, se o sobrante<br />
non exceder de 35.000, non se contará con el.<br />
ARTIGO 33<br />
Se houber algunha provincia cuxa poboación non chegue a<br />
70.000 almas, pero que non baixe de 35.000, elixirá por si un<br />
deputado; e se baixar deste número, unirase á inmediata para<br />
completar o de 70.000 requirido. Exceptúase desta regra a illa<br />
de Santo Domingo, que nomeará deputado calquera que sexa<br />
a súa poboación.<br />
CAPÍTULO II<br />
Do nomeamento de deputados de Cortes<br />
ARTIGO 34<br />
Para a elección dos deputados de Cortes, celebraranse xuntas<br />
electorais de parroquia, de partido e de provincia.<br />
CAPÍTULO III<br />
Das xuntas electorais de parroquia<br />
ARTIGO 35<br />
As xuntas electorais de parroquia comporanse de todos os ci<strong>da</strong>dáns<br />
aveciñados e residentes no territorio <strong>da</strong> parroquia respectiva,<br />
entre os que se comprenden os eclesiásticos seculares.<br />
346<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 36<br />
Estas xuntas celebraranse sempre na Península e nas illas e posesións<br />
adxacentes o primeiro domingo do mes de outubro do<br />
ano anterior ao <strong>da</strong> celebración <strong>da</strong>s Cortes.<br />
ARTIGO 37<br />
Nas provincias de Ultramar celebraranse o primeiro domingo<br />
do mes de decembro, quince meses antes <strong>da</strong> celebración <strong>da</strong>s<br />
Cortes, con aviso que para unhas e outras deban <strong>da</strong>r anticipa<strong>da</strong>mente<br />
as xustizas.<br />
ARTIGO 38<br />
Nas xuntas de parroquia nomearase por ca<strong>da</strong> 200 veciños un<br />
elector parroquial.<br />
ARTIGO 39<br />
De o número de veciños <strong>da</strong> parroquia exceder de 300, aín<strong>da</strong><br />
que non chegue a 400, nomearanse dous electores; de exceder<br />
de 500, aín<strong>da</strong> que non chegue a 600, nomearanse tres, e así<br />
progresivamente.<br />
ARTIGO 40<br />
Naquelas parroquias en que o número de veciños non chegue<br />
a 200, con tal de que teñan 150, nomearase xa un elector, e<br />
naquelas en que non haxa este número xuntaranse os veciños<br />
aos doutra inmediata para nomear o elector ou electores que<br />
lles correspon<strong>da</strong>n.<br />
ARTIGO 41<br />
A xunta parroquial elixirá, por plurali<strong>da</strong>de de votos, once compromisarios,<br />
para que estes nomeen o elector parroquial.<br />
347
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 42<br />
Se na xunta parroquial se tiveren que nomear dous electores<br />
parroquiais, elixiranse 21 compromisarios, e se tres, 31; sen que<br />
en ningún caso se poi<strong>da</strong> exceder este número de compromisarios,<br />
co fin de evitar confusión.<br />
ARTIGO 43<br />
Para consultar a maior comodi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s poboacións pequenas,<br />
observarase que aquela parroquia que chegue a ter 20 veciños<br />
elixirá un compromisario, a que chegue a ter de 30 a 40 elixirá<br />
dous; a que teña de 50 a 60, tres, e así progresivamente. As parroquias<br />
que teñan menos de 20 veciños uniranse coas máis inmediatas<br />
para elixiren compromisario.<br />
ARTIGO 44<br />
Os compromisarios <strong>da</strong>s parroquias <strong>da</strong>s poboacións pequenas<br />
así elixidos xuntaranse na locali<strong>da</strong>de máis a propósito e, de<br />
compoñeren o número de 11, ou polo menos de nove, nomearán<br />
un elector parroquial; de compoñeren o número de 21,<br />
ou polo menos de 17, nomearán dous electores parroquiais; e<br />
de seren 31, e de reuniren polo menos 25, nomearán tres electores<br />
ou os que correspon<strong>da</strong>n.<br />
ARTIGO 45<br />
Para ser nomeado elector parroquial requírese ser ci<strong>da</strong>dán,<br />
maior de vinte e cinco anos, veciño e residente na parroquia.<br />
ARTIGO 46<br />
As xuntas de parroquia serán presidi<strong>da</strong>s polo xefe político ou<br />
o alcalde <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de, vila ou aldea en que se congreguen, con<br />
asistencia do cura párroco para maior solemni<strong>da</strong>de do acto; e<br />
348<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
se nunha mesma poboación, por razón do número <strong>da</strong>s súas parroquias,<br />
se tiveren dúas ou máis xuntas, presidirá unha o xefe<br />
político ou o alcalde; outra, o outro alcalde; e os rexedores, por<br />
sorte, presidirán as demais.<br />
ARTIGO 47<br />
Chega<strong>da</strong> a hora <strong>da</strong> reunión, que se fará nas casas consistoriais ou<br />
no lugar onde o teñan de costume, en achándose xuntos os ci<strong>da</strong>dáns<br />
que concorresen, pasarán á parroquia co seu presidente,<br />
e nela celebrará unha misa solemne de Espírito Santo o cura párroco,<br />
quen fará un discurso correspondente ás circunstancias.<br />
ARTIGO 48<br />
Concluí<strong>da</strong> a misa, volverán ao lugar de onde saíron, e nel <strong>da</strong>rase<br />
principio á xunta, nomeando dous escrutadores e un secretario<br />
de entre os ci<strong>da</strong>dáns presentes, todo a porta aberta.<br />
ARTIGO 49<br />
A seguir preguntará o presidente se algún ci<strong>da</strong>dán ten que<br />
expor algunha queixa relativa a suborno para que a elección recaia<br />
en determina<strong>da</strong> persoa; e se a houber, deberá facerse xustificación<br />
pública e verbal no mesmo acto. De ser certa a acusación,<br />
serán privados de voz activa e pasiva os que cometesen<br />
o delito. Os calumniadores sufrirán a mesma pena; e deste<br />
xuízo non se admitirá ningún recurso.<br />
ARTIGO 50<br />
De se suscitaren dúbi<strong>da</strong>s sobre se nalgún dos presentes concorren<br />
as cali<strong>da</strong>des requiri<strong>da</strong>s para poder votar, a mesma xunta<br />
decidirá no acto o que lle pareza; e o que deci<strong>da</strong> executarase<br />
sen recurso ningún por esta vez e para este só efecto.<br />
349
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 51<br />
Procederase inmediatamente ao nomeamento dos compromisarios;<br />
o que se fará designando ca<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dán un número de<br />
persoas igual ao dos compromisarios, para o que se achegará á<br />
mesa onde se achen o presidente, os escrutadores e o secretario;<br />
e este escribiraas nunha lista na súa presenza; e neste e nos demais<br />
actos de elección ninguén poderá votarse a si mesmo,<br />
baixo a pena de perder o dereito de votar.<br />
ARTIGO 52<br />
Concluído este acto, o presidente, os escrutadores e o secretario<br />
recoñecerán as listaxes, e aquel publicará en alta voz os nomes<br />
dos ci<strong>da</strong>dáns que foron elixidos compromisarios por reuniren<br />
maior número de votos.<br />
ARTIGO 53<br />
Os compromisarios nomeados retiraranse a un lugar separado<br />
antes de se disolver a xunta e, conferenciando entre si, procederán<br />
a nomear o elector ou electores <strong>da</strong>quela parroquia, e que<strong>da</strong>rán<br />
elixi<strong>da</strong>s a persoa ou persoas que reúnan máis <strong>da</strong> metade<br />
de votos. A seguir publicarase na xunta o nomeamento.<br />
ARTIGO 54<br />
O secretario re<strong>da</strong>ctará a acta, que con el asinarán o presidente<br />
e os compromisarios, e entregaráselle unha copia dela asina<strong>da</strong><br />
á persoa ou persoas elixi<strong>da</strong>s, para facer constar o seu nomeamento.<br />
ARTIGO 55<br />
Ningún ci<strong>da</strong>dán poderá escusarse destes encargos por ningún<br />
motivo nin pretexto.<br />
350<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 56<br />
Na xunta parroquial ningún ci<strong>da</strong>dán se presentará con armas.<br />
ARTIGO 57<br />
Verificado o nomeamento de electores, disolverase inmediatamente<br />
a xunta, e calquera outro acto en que intente implicarse será nulo.<br />
ARTIGO 58<br />
Os ci<strong>da</strong>dáns que compuxeron a xunta trasla<strong>da</strong>ranse á parroquia,<br />
onde se cantará un solemne Te Deum, levando o elector<br />
ou electores entre o presidente, os escrutadores e o secretario.<br />
CAPÍTULO IV<br />
Das xuntas electorais de partido<br />
ARTIGO 59<br />
As xuntas electorais de partido comporanse dos electores parroquiais,<br />
que se congregarán na cabeza de ca<strong>da</strong> partido, co fin<br />
de nomear o elector ou electores que deberán concorrer á capital<br />
<strong>da</strong> provincia para elixir os deputados de Cortes.<br />
ARTIGO 60<br />
Estas xuntas celebraranse sempre, na Península e illas e posesións<br />
adxacentes, o primeiro domingo do mes de novembro do<br />
ano anterior a aquel en que deban celebrarse as Cortes.<br />
ARTIGO 61<br />
Nas provincias de Ultramar celebraranse o primeiro domingo<br />
do mes de xaneiro próximo seguinte ao de decembro en que<br />
se realizasen as xuntas de parroquia.<br />
351
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 62<br />
Para coñecer o número de electores que ten que nomear ca<strong>da</strong><br />
partido, teranse presentes as seguintes regras.<br />
ARTIGO 63<br />
O número de electores de partido será triplo ao dos deputados<br />
que se deben elixir.<br />
ARTIGO 64<br />
Se o número de partidos <strong>da</strong> provincia for maior que o dos electores<br />
que se requiren no artigo precedente para o nomeamento<br />
dos deputados que lle correspon<strong>da</strong>n, nomearase, non obstante,<br />
un elector por ca<strong>da</strong> partido.<br />
ARTIGO 65<br />
Se o número de partidos for menor que o dos electores que<br />
deban nomearse, ca<strong>da</strong> partido elixirá un, dous ou máis, ata<br />
completar o número que se requira; pero se faltar aín<strong>da</strong> un elector,<br />
nomearao o partido de maior poboación; se aín<strong>da</strong> faltar<br />
outro, nomearao o que o siga en maior poboación, e así sucesivamente.<br />
ARTIGO 66<br />
Polo que que<strong>da</strong> establecido nos artigos 31, 32 e 33, e nos tres<br />
artigos precedentes, o censo determina cantos deputados lle corresponden<br />
a ca<strong>da</strong> provincia e cantos electores a ca<strong>da</strong> un dos<br />
seus partidos.<br />
ARTIGO 67<br />
As xuntas electorais de partido serán presidi<strong>da</strong>s polo xefe político<br />
ou o alcalde primeiro <strong>da</strong> vila cabeza de partido, a quen se<br />
presentarán os electores parroquiais co documento que acredite<br />
352<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
a súa elección, para que sexan anotados os seus nomes no libro<br />
en que deben re<strong>da</strong>ctarse as actas <strong>da</strong> xunta.<br />
ARTIGO 68<br />
No día sinalado xuntaranse os electores de parroquia co presidente<br />
<strong>da</strong>s salas consistoriais, a porta aberta, e comezarán por<br />
nomear un secretario e dous escrutadores entre os mesmos<br />
electores.<br />
ARTIGO 69<br />
A seguir presentarán os electores as certificacións do seu nomeamento<br />
para seren examina<strong>da</strong>s polo secretario e escrutadores,<br />
os cales deberán, ao día seguinte, informar se están ou non<br />
en regra. As certificacións do secretario e dos escrutadores serán<br />
examina<strong>da</strong>s por unha comisión de tres individuos <strong>da</strong> xunta,<br />
que se nomeará para o efecto, para que informe tamén no seguinte<br />
día sobre elas.<br />
ARTIGO 70<br />
Neste día, congregados os electores parroquiais, leranse os informes<br />
sobre as certificacións; e de se encontrar reparo que opor<br />
a algunha delas, ou aos electores, por defecto <strong>da</strong>lgunhas <strong>da</strong>s cali<strong>da</strong>des<br />
requiri<strong>da</strong>s, a xunta resolverá definitivamente e acto continuo<br />
o que lle pareza, e o que resolva executarase sen recurso.<br />
ARTIGO 71<br />
Concluído este acto, pasarán os electores parroquiais co seu<br />
presidente á igrexa maior, onde cantará unha misa solemne de<br />
Espírito Santo o eclesiástico de maior digni<strong>da</strong>de, o cal fará un<br />
discurso propio <strong>da</strong>s circunstancias.<br />
353
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 72<br />
Despois deste acto relixioso, restituiranse ás casas consistoriais<br />
e, logo de ocuparen os electores os seus asentos sen ningunha<br />
preferencia, lerá o secretario este capítulo <strong>da</strong> Constitución, e a<br />
seguir fará o presidente a mesma pregunta que se contén no<br />
artigo 49, e observarase todo canto nel se prevén.<br />
ARTIGO 73<br />
Inmediatamente despois, procederase ao nomeamento do elector<br />
ou electores de partido, elixíndoos un por un e por escrutinio<br />
secreto, mediante cédulas nas que estea escrito o nome<br />
<strong>da</strong> persoa que ca<strong>da</strong> un elixe.<br />
ARTIGO 74<br />
Concluí<strong>da</strong> a votación, o presidente, o secretario e os escrutadores<br />
farán a regulación dos votos e que<strong>da</strong>rá elixido o que<br />
reunise, polo menos, a metade dos votos e un máis, e o presidente<br />
publicará ca<strong>da</strong> elección. Se ningún tivese a plurali<strong>da</strong>de<br />
absoluta de votos, os dous que tivesen o maior número<br />
entrarán nun segundo escrutinio, e que<strong>da</strong>rá elixido o que<br />
reúna maior número de votos. En caso de empate, decidirá<br />
a sorte.<br />
ARTIGO 75<br />
Para ser elector de partido requírese ser ci<strong>da</strong>dán que estea no<br />
exercicio dos seus dereitos, maior de vinte e cinco anos e veciño<br />
e residente no partido, xa sexa do estado segrar ou do eclesiástico<br />
secular, podendo recaer a elección nos ci<strong>da</strong>dáns que compoñen<br />
a xunta ou nos de fóra dela.<br />
354<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 76<br />
O secretario re<strong>da</strong>ctará a acta, que con el asinarán o presidente<br />
e os escrutadores, e entregarase copia dela, asina<strong>da</strong> por estes, á<br />
persoa ou persoas elixi<strong>da</strong>s para facer constar o seu nomeamento.<br />
O presidente desta xunta remitirá outra copia, asina<strong>da</strong> por<br />
el e polo secretario, ao presidente <strong>da</strong> xunta de provincia, onde<br />
se fará notoria a elección nos papeis públicos.<br />
ARTIGO 77<br />
Nas xuntas electorais de partido observarase todo o que se prevén<br />
para as xuntas electorais de parroquia nos artigos 55, 56,<br />
57 e 58.<br />
CAPÍTULO V<br />
Das xuntas electorais de provincia<br />
ARTIGO 78<br />
As xuntas electorais de provincia comporanse dos electores de<br />
todos os seus partidos, que se congregarán na capital, co fin de<br />
nomear os deputados que lle correspon<strong>da</strong>n para asistiren ás<br />
Cortes como representantes <strong>da</strong> Nación.<br />
ARTIGO 79<br />
Estas xuntas celebraranse sempre na Península e nas illas adxacentes<br />
o primeiro domingo do mes de decembro do ano anterior<br />
ás Cortes.<br />
355
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 80<br />
Nas provincias de Ultramar celebraranse no domingo segundo<br />
do mes de marzo do mesmo ano en que se celebraren as xuntas<br />
de partido.<br />
ARTIGO 81<br />
Serán presidi<strong>da</strong>s estas xuntas polo xefe político <strong>da</strong> capital de<br />
provincia, a quen se presentarán os electores de partido co documento<br />
<strong>da</strong> súa elección, para que os seus nomes se anoten no<br />
libro en que deben re<strong>da</strong>ctarse as actas <strong>da</strong> xunta.<br />
ARTIGO 82<br />
No día sinalado, xuntaranse os electores de partido co presidente<br />
nas casas consistoriais, ou no edificio que se teña por<br />
máis a propósito para un acto tan solemne, a porta aberta, e<br />
comezarán por nomear, por plurali<strong>da</strong>de de votos, un secretario<br />
e dous escrutadores entre os mesmos electores.<br />
ARTIGO 83<br />
Se a unha provincia non lle couber máis ca un deputado, concorrerán,<br />
polo menos, cinco electores para o seu nomeamento,<br />
distribuíndo este número entre os partidos en que estiver dividi<strong>da</strong><br />
ou formando partido para este único efecto.<br />
ARTIGO 84<br />
Leranse os catro capítulos desta Constitución que tratan <strong>da</strong>s<br />
eleccións. Despois leranse as certificacións <strong>da</strong>s actas <strong>da</strong>s eleccións<br />
feitas nas cabezas de partido, remiti<strong>da</strong>s polos respectivos<br />
presidentes e, así mesmo, presentarán os electores as certificacións<br />
do seu nomeamento, para seren examina<strong>da</strong>s polo secretario<br />
e os escrutadores, os cales deberán, ao día seguinte, infor-<br />
356<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
mar de se están ou non en regra. As certificacións do secretario<br />
e dos escrutadores serán examina<strong>da</strong>s por unha comisión de tres<br />
individuos <strong>da</strong> xunta, que serán nomeados para o efecto, para<br />
que informen tamén sobre elas no seguinte día.<br />
ARTIGO 85<br />
Xuntos nel os electores de partido, lerán os informes sobre as<br />
certificacións, e de se encontrar reparo que opor a algunha<br />
delas, ou aos electores por defecto <strong>da</strong>lgunha <strong>da</strong>s cali<strong>da</strong>des requiri<strong>da</strong>s,<br />
a xunta resolverá definitivamente e acto continuo o<br />
que lle pareza, e o que resolva executarase sen recurso.<br />
ARTIGO 86<br />
A seguir dirixiranse os electores de partido, co seu presidente,<br />
á catedral ou igrexa maior, onde se cantará unha misa solemne<br />
de Espírito Santo, e o bispo, ou na súa falta o eclesiástico de<br />
maior digni<strong>da</strong>de, fará un discurso propio <strong>da</strong>s circunstancias.<br />
ARTIGO 87<br />
Concluído este acto relixioso, volverán ao lugar de onde saíron,<br />
e a porta aberta, logo de ocuparen os electores os seus asentos<br />
sen preferencia ningunha, fará o presidente a mesma pregunta<br />
que se contén no artigo 49, e observarase canto nel se prevén.<br />
ARTIGO 88<br />
Os electores que estean presentes procederán logo á elección<br />
do deputado ou deputados, e elixiranse un por un, achegándose<br />
á mesa onde estea o presidente, os escrutadores e o secretario,<br />
e este escribirá nunha lista, na súa presenza, o nome <strong>da</strong> persoa<br />
que ca<strong>da</strong> un elixe. O secretario e os escrutadores serán os primeiros<br />
que voten.<br />
357
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 89<br />
Concluí<strong>da</strong> a votación, o presidente, o secretario e os escrutadores<br />
farán a regulación dos votos, e que<strong>da</strong>rá elixido aquel que reunise,<br />
cando menos, a metade dos votos e un máis. Se ningún reunise<br />
a plurali<strong>da</strong>de absoluta de votos, os dous que tivesen o maior<br />
número entrarán nun segundo escrutinio, e que<strong>da</strong>rá elixido o<br />
que reúna a plurali<strong>da</strong>de. En caso de empate, decidirá a sorte e,<br />
feita a elección de ca<strong>da</strong> un, publicaraa o presidente.<br />
ARTIGO 90<br />
Despois <strong>da</strong> elección de deputados, procederase á de suplentes<br />
polo mesmo método e forma, e o seu número será en ca<strong>da</strong> provincia<br />
a terceira parte dos deputados que lle correspon<strong>da</strong>n. Se<br />
a algunha provincia non lle tocar elixir máis ca un ou dous deputados,<br />
elixirá, non obstante, un deputado suplente. Estes<br />
concorrerán ás Cortes sempre que se verifique a morte do propietario,<br />
ou a súa imposibili<strong>da</strong>de, a xuízo destas, en calquera<br />
tempo que un ou outro accidente se verifique despois <strong>da</strong> elección.<br />
ARTIGO 91<br />
Para ser deputado a Cortes requírese ser ci<strong>da</strong>dán que está no<br />
exercicio dos seus dereitos, maior de vinte e cinco anos, e que<br />
nacese na provincia ou estea aveciñado nela con residencia,<br />
polo menos, de sete anos, ben sexa do estado segrar ou do eclesiástico<br />
secular. A elección pode recaer nos ci<strong>da</strong>dáns que compoñen<br />
a xunta ou nos de fóra dela.<br />
ARTIGO 92<br />
Requírese, ademais, para ser elixido deputado de Cortes, ter<br />
unha ren<strong>da</strong> anual proporciona<strong>da</strong>, procedente de bens propios.<br />
358<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 93<br />
Suspéndese a disposición do artigo precedente ata que as Cortes<br />
que en diante deban celebrarse declaren ter chegado xa o tempo<br />
de que poi<strong>da</strong> ter efecto, sinalando a cota <strong>da</strong> ren<strong>da</strong> e a cali<strong>da</strong>de<br />
dos bens de que deba provir; e o que entón resolveren considerarase<br />
constitucional, coma se <strong>aquí</strong> estivese expresado.<br />
ARTIGO 94<br />
Se suceder que unha mesma persoa sexa elixi<strong>da</strong> pola provincia<br />
<strong>da</strong> súa natureza e por aquela en que está aveciña<strong>da</strong>, subsistirá<br />
a elección por razón <strong>da</strong> veciñanza, e pola provincia <strong>da</strong> súa natureza<br />
virá ás Cortes o suplente a quen lle correspon<strong>da</strong>.<br />
ARTIGO 95<br />
Os secretarios do Despacho, os conselleiros de Estado e os que<br />
serven empregos <strong>da</strong> Casa Real non poderán ser elixidos deputados<br />
de Cortes.<br />
ARTIGO 96<br />
Tampouco poderá ser elixido deputado de Cortes ningún estranxeiro,<br />
aín<strong>da</strong> que obtivese <strong>da</strong>s Cortes carta de ci<strong>da</strong>dán.<br />
ARTIGO 97<br />
Ningún empregado público nomeado polo Goberno poderá<br />
ser elixido deputado de Cortes pola provincia en que exerce o<br />
seu cargo.<br />
ARTIGO 98<br />
O secretario elaborará a acta <strong>da</strong>s eleccións, que con el asinarán<br />
o presidente e todos os electores.<br />
359
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 99<br />
Despois outorgarán todos os electores, sen escusa de ningún<br />
tipo, a todos e ca<strong>da</strong> un dos deputados, poderes amplos, segundo<br />
a fórmula seguinte, e entregáraselle a ca<strong>da</strong> deputado o seu<br />
correspondente poder para se presentar nas Cortes.<br />
ARTIGO 100<br />
Os poderes estarán concibidos nestes termos:<br />
“Na ci<strong>da</strong>de ou vila de .... , a.... días do mes de..... do ano de.....,<br />
nas salas de....., achándose congregados os señores (<strong>aquí</strong> poranse<br />
os nomes do presidente e dos electores de partido que<br />
forman a xunta electoral <strong>da</strong> provincia), dixeron ante min, o infraescrito<br />
escribán e testemuñas para o efecto convoca<strong>da</strong>s, que<br />
ao proceder, conforme a Constitución política <strong>da</strong> Monarquía<br />
española, ao nomeamento dos electores parroquiais e de partido<br />
con to<strong>da</strong>s as solemni<strong>da</strong>des prescritas pola mesma Constitución,<br />
como constaba <strong>da</strong>s certificacións orixinais que constaban<br />
no expediente, reunidos os expresados electores dos<br />
partidos <strong>da</strong> provincia de..... no día de..... do mes de..... do presente<br />
ano, fixeran o nomeamento dos deputados que en nome<br />
e representación desta provincia han de concorrer ás Cortes, e<br />
que foron electos por deputados para elas por esta provincia os<br />
señores N.N.N., como resulta <strong>da</strong> acta re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> e asina<strong>da</strong> por<br />
N.N.; que, en consecuencia, lles outorgan poderes amplos a<br />
todos xuntos, e a ca<strong>da</strong> un de por si, para cumpriren e desempeñaren<br />
as augustas funcións do seu encargo, e para que cos<br />
demais deputados de Cortes, como representantes <strong>da</strong> Nación<br />
española, poi<strong>da</strong>n acor<strong>da</strong>r e resolver canto entenderen conducente<br />
ao ben xeral dela, en uso <strong>da</strong>s facultades que a Constitución<br />
determina, e dentro dos límites que esta prescribe, sen<br />
poder en xeito ningún, derrogar, alterar ou variar ningún dos<br />
360<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
seus artigos baixo ningún pretexto, e que os outorgantes se<br />
obrigan por si mesmos e en nome de todos os veciños desta<br />
provincia, de acordo coas facultades que lles son concedi<strong>da</strong>s<br />
como electores nomeados para este acto, a teren por válido e<br />
obedeceren e cumpriren canto como tales deputados de Cortes<br />
fixeren, e se resolver por estas consonte a Constitución política<br />
<strong>da</strong> Monarquía española. Así o expresaron e outorgaron, estando<br />
presentes como testemuñas N.N., que cos señores outorgantes<br />
o asinaron: do cal dou fe”.<br />
ARTIGO 101<br />
O presidente, os escrutadores e o secretario remitirán inmediatamente<br />
unha copia asina<strong>da</strong> por eles <strong>da</strong> acta <strong>da</strong>s eleccións á Deputación<br />
Permanente <strong>da</strong>s Cortes, e farán que se publiquen as<br />
eleccións por medio <strong>da</strong> imprenta, e remitirán un exemplar a<br />
ca<strong>da</strong> locali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> provincia.<br />
ARTIGO 102<br />
Para a indemnización dos deputados, as súas respectivas provincias<br />
asistiranos coas axu<strong>da</strong>s de custo que as Cortes, no segundo<br />
ano de ca<strong>da</strong> Deputación Xeral, sinalen para a Deputación<br />
que a vai suceder, e aos deputados de Ultramar<br />
aboaráselles, ademais, o que se coide necesario, a xuízo <strong>da</strong>s súas<br />
respectivas provincias, para os gastos de viaxe de i<strong>da</strong> e volta.<br />
ARTIGO 103<br />
Observarase nas xuntas electorais de provincia todo o que se<br />
prescribe nos artigos 55, 56, 57 e 58, excepto o que prevén o<br />
artigo 328.<br />
361
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
CAPÍTULO VI<br />
Da celebración <strong>da</strong>s Cortes<br />
ARTIGO 104<br />
Xuntaranse as Cortes todos os anos na capital do Reino, nun<br />
edificio destinado a este único obxecto.<br />
ARTIGO 105<br />
Cando tiveren por conveniente trasla<strong>da</strong>rse a outro lugar, poderán<br />
facelo, con tal de que sexa a unha poboación que non<br />
diste <strong>da</strong> capital máis de doce leguas, e que conveñan na translación<br />
as dúas terceiras partes dos deputados presentes.<br />
ARTIGO 106<br />
As sesións <strong>da</strong>s Cortes en ca<strong>da</strong> ano durarán tres meses consecutivos<br />
e <strong>da</strong>rán principio o día primeiro do mes de marzo.<br />
ARTIGO 107<br />
As Cortes poderán prorrogar as súas sesións, cando máis por<br />
outro mes, unicamente en dous casos: primeiro, por petición<br />
do Rei; segundo, se as Cortes o creren necesario por unha resolución<br />
<strong>da</strong>s dúas terceiras partes dos deputados.<br />
ARTIGO 108<br />
Os deputados renovaranse na súa totali<strong>da</strong>de ca<strong>da</strong> dous anos.<br />
ARTIGO 109<br />
Se a guerra ou a ocupación <strong>da</strong>lgunha parte do territorio <strong>da</strong> Monarquía<br />
polo inimigo impediren que se presenten a tempo<br />
todos ou algúns dos deputados dunha ou máis provincias, serán<br />
suplidos os que falten polos anteriores deputados <strong>da</strong>s respecti-<br />
362<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
vas provincias, sorteando entre si ata completar o número que<br />
lles correspon<strong>da</strong>.<br />
ARTIGO 110<br />
Os deputados non poderán volver ser elixidos senón mediando<br />
outra deputación.<br />
ARTIGO 111<br />
Ao chegaren os deputados á capital, presentaranse á Deputación<br />
Permanente <strong>da</strong>s Cortes, a cal fará sentar os seus nomes, e<br />
mais o <strong>da</strong> provincia que os elixiu, nun rexistro <strong>da</strong> Secretaría<br />
<strong>da</strong>s mesmas Cortes.<br />
ARTIGO 112<br />
No ano <strong>da</strong> renovación dos deputados, celebrarase, o día 15 de<br />
febreiro, a porta aberta, a primeira xunta preparatoria, facendo<br />
de presidente quen o sexa <strong>da</strong> Deputación Permanente e de secretarios<br />
e escrutadores, os que nomee a mesma Deputación<br />
de entre os restantes individuos que a compoñen.<br />
ARTIGO 113<br />
Nesta primeira xunta presentarán todos os deputados os seus<br />
poderes e nomearanse, por plurali<strong>da</strong>de de votos, dúas comisións,<br />
unha de cinco individuos, para que examine os poderes<br />
de todos os deputados, e outra de tres, para que examine os<br />
destes cinco individuos <strong>da</strong> comisión.<br />
ARTIGO 114<br />
O día 20 do mesmo febreiro celebrarase tamén, a porta aberta,<br />
a segun<strong>da</strong> xunta preparatoria, na cal as dúas comisións informarán<br />
sobre a lexitimi<strong>da</strong>de dos poderes, tendo tido presentes<br />
as copias <strong>da</strong>s actas <strong>da</strong>s eleccións provinciais.<br />
363
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 115<br />
Nesta xunta, e nas demais que sexan necesarias ata o día 25,<br />
resolveranse definitivamente e por plurali<strong>da</strong>de de votos as dúbi<strong>da</strong>s<br />
que se susciten sobre a lexitimi<strong>da</strong>de dos poderes e cali<strong>da</strong>des<br />
dos deputados.<br />
ARTIGO116<br />
No ano seguinte ao <strong>da</strong> renovación dos deputados, terase a primeira<br />
xunta preparatoria o día 20 de febreiro, e ata o 25 as que<br />
se crean necesarias para resolver, no modo e forma que se expresou<br />
nos tres artigos precedentes, sobre a lexitimi<strong>da</strong>de dos<br />
poderes dos deputados que de novo se presenten.<br />
ARTIGO 117<br />
En todos os anos, o día 25 de febreiro, celebrarase a última<br />
xunta preparatoria, na cal todos os deputados farán, poñendo<br />
a man sobre os Santos Evanxeos, o xuramento seguinte: —Xurades<br />
defender e conservar a relixión católica, apostólica, romana,<br />
sen admitir outra ningunha no Reino? —R. Si, xuro.<br />
—Xurades gar<strong>da</strong>r e facer gar<strong>da</strong>r relixiosamente a Constitución<br />
política <strong>da</strong> Monarquía española, sanciona<strong>da</strong> polas Cortes xerais<br />
e extraordinarias <strong>da</strong> Nación no ano de 1812? -—R. Si, xuro.<br />
—Xurades proceder ben e fielmente no cargo que a Nación<br />
vos encomendou, mirando en todo polo ben e prosperi<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong> mesma Nación? —R. Si, xuro. —Se así o fixerdes, Deus<br />
volo premie, e se non, volo demande.<br />
ARTIGO 118<br />
A seguir procederase a elixir de entre os mesmos deputados,<br />
por escrutinio secreto e por plurali<strong>da</strong>de absoluta de votos, un<br />
presidente, un vicepresidente e catro secretarios, co cal se con-<br />
364<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
siderarán constituí<strong>da</strong>s e forma<strong>da</strong>s as Cortes, e a Deputación<br />
Permanente cesará en to<strong>da</strong>s as súas funcións.<br />
ARTIGO 119<br />
Nomearase no mesmo día unha deputación de 22 individuos<br />
e dous dos secretarios, para que pase a <strong>da</strong>r parte ao Rei de se<br />
acharen constituí<strong>da</strong>s as Cortes, e do presidente que elixiron,<br />
co fin de que manifeste se asistirá á apertura <strong>da</strong>s Cortes que se<br />
celebrará o día primeiro de marzo.<br />
ARTIGO 120<br />
Se o Rei se achar fóra <strong>da</strong> capital, faráselle esta participación por<br />
escrito, e o Rei contestará do mesmo modo.<br />
ARTIGO 121<br />
O Rei asistirá por si mesmo á apertura <strong>da</strong>s Cortes e, se tiver<br />
impedimento, farao o presidente o día sinalado, sen que por<br />
ningún motivo poi<strong>da</strong> diferirse para outro. As mesmas formali<strong>da</strong>des<br />
se observarán para o acto de se pecharen as Cortes.<br />
ARTIGO 122<br />
Na sala <strong>da</strong>s Cortes entrará o Rei sen gar<strong>da</strong>, e só o acompañarán<br />
as persoas que determine o cerimonial para o recibimento e<br />
despedi<strong>da</strong> do Rei que se prescriba no regulamento do goberno<br />
interior <strong>da</strong>s Cortes.<br />
ARTIGO 123<br />
O Rei fará un discurso, en que proporá ás Cortes o que crea<br />
conveniente, e ao cal o presidente contestará en termos xerais.<br />
Se non asistir o Rei, remitiralle o seu discurso ao presidente<br />
para que este o lea nas Cortes.<br />
365
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 124<br />
As Cortes non poderán deliberar na presenza do Rei.<br />
ARTIGO 125<br />
Nos casos en que os secretarios do Despacho fagan ás Cortes<br />
algunhas propostas en nome do Rei, asistirán ás discusións<br />
cando e do modo que as Cortes determinen, e falarán nelas;<br />
pero non poderán estar presentes na votación.<br />
ARTIGO 126<br />
As sesións <strong>da</strong>s Cortes serán públicas, e só nos casos que exixan<br />
reserva poderá celebrarse sesión secreta.<br />
ARTIGO 127<br />
Nas discusións <strong>da</strong>s Cortes, e en todo o demais que pertenza ao<br />
seu goberno e orde interior, observarase o regulamento que elaboren<br />
estas Cortes xerais e extraordinarias, sen prexuízo <strong>da</strong>s reformas<br />
que as sucesivas tiveren por conveniente facer nel.<br />
ARTIGO 128<br />
Os deputados serán inviolables polas súas opinións, e en ningún<br />
tempo nin caso, nin por ningunha autori<strong>da</strong>de, poderán ser reconvidos<br />
por elas. Nas causas criminais que contra eles se intentaren,<br />
non poderán ser xulgados senón polo Tribunal de Cortes no modo<br />
e forma que se prescriba no regulamento do seu goberno interior.<br />
Durante as sesións <strong>da</strong>s Cortes, e un mes despois, os deputados non<br />
poderán ser deman<strong>da</strong>dos civilmente nin executados por débe<strong>da</strong>s.<br />
ARTIGO 129<br />
Durante o tempo <strong>da</strong> súa deputación, contado para este efecto<br />
dende que o nomeamento conste na permanente <strong>da</strong>s Cortes,<br />
366<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
non poderán os deputados admitir para si, nin solicitar para<br />
outro, emprego ningún de provisión do Rei, nin sequera ascenso,<br />
como non sexa de escala na súa respectiva carreira.<br />
ARTIGO 130<br />
Do mesmo modo, non poderán, durante o tempo <strong>da</strong> súa deputación,<br />
e un ano despois do último acto <strong>da</strong>s súas funcións,<br />
obter para si, nin solicitar para outro, ningunha pensión nin<br />
condecoración que sexa tamén de provisión do Rei.<br />
CAPÍTULO VII<br />
Das facultades <strong>da</strong>s Cortes<br />
ARTIGO 131<br />
As facultades <strong>da</strong>s Cortes son:<br />
Primeira. Propor e decretar as leis e interpretalas e derrogalas<br />
en caso necesario.<br />
Segun<strong>da</strong>. Recibir o xuramento do Rei, do Príncipe de Asturias<br />
e <strong>da</strong> Rexencia, como se prevén nos seus lugares.<br />
Terceira. Resolver calquera dúbi<strong>da</strong>, de feito ou de dereito, que<br />
aconteza no atinente á sucesión á Coroa.<br />
Cuarta. Elixir Rexencia ou rexente do Reino cando o prevén a<br />
Constitución, e sinalar as limitacións con que a Rexencia ou<br />
o rexente deben exercer a autori<strong>da</strong>de real.<br />
Quinta. Facer o recoñecemento público do Príncipe de Asturias.<br />
Sexta. Nomear titor ao Rei menor, cando o prevén a Constitución.<br />
Sétima. Aprobar antes <strong>da</strong> súa ratificación os tratados de alianza<br />
ofensiva, os de subsidios e os especiais de comercio.<br />
367
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
Oitava. Conceder ou negar a admisión de tropas estranxeiras<br />
no Reino.<br />
Novena. Decretar a creación e a supresión de prazas nos tribunais<br />
que establece a Constitución, e igualmente a creación e<br />
a supresión dos oficios públicos.<br />
Décima. Fixar todos os anos, por proposta do Rei, as forzas de<br />
terra e de mar, determinando as que se deban de ter en pé<br />
en tempo de paz, e o seu aumento en tempo de guerra.<br />
Décimo primeira. Dar ordenanzas ao exército, á arma<strong>da</strong> e á<br />
milicia nacional en todos os ramos que os constitúen.<br />
Décimo segun<strong>da</strong>. Fixar os gastos <strong>da</strong> administración pública.<br />
Décimo terceira. Establecer anualmente as contribucións e os<br />
impostos.<br />
Décimo cuarta. Tomar capitais a préstamo en casos de necesi<strong>da</strong>de<br />
sobre o crédito <strong>da</strong> Nación.<br />
Décimo quinta. Aprobar o repartimento <strong>da</strong>s contribucións<br />
entre as provincias.<br />
Décimo sexta. Examinar e aprobar as contas do investimento<br />
dos capitais públicos.<br />
Décimo sétima. Establecer as alfándegas e os aranceis de dereitos.<br />
Décimo oitava. Dispor o conveniente para a administración,<br />
conservación e alleamento dos bens nacionais.<br />
Décimo novena. Determinar o valor, peso, lei, tipo e denominación<br />
<strong>da</strong>s moe<strong>da</strong>s.<br />
Vixésima. Adoptar o sistema que se xulgue máis cómodo e<br />
xusto de pesos e medi<strong>da</strong>s.<br />
Vixésimo primeira. Promover e fomentar to<strong>da</strong> especie de industria<br />
e remover os atrancos que a entorpezan.<br />
368<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
Vixésimo segun<strong>da</strong>. Establecer o plan xeral de ensino público<br />
en to<strong>da</strong> a Monarquía, e aprobar o que se forme para a educación<br />
do Príncipe de Asturias.<br />
Vixésimo terceira. Aprobar os regulamentos xerais para a policía<br />
e sani<strong>da</strong>de do Reino.<br />
Vixésimo cuarta. Protexer a liber<strong>da</strong>de política <strong>da</strong> imprenta.<br />
Vixésimo quinta. Facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de dos secretarios<br />
do Despacho e demais empregados públicos.<br />
Vixésimo sexta. Por último, pertence ás Cortes <strong>da</strong>ren ou negaren<br />
o seu consentimento en todos aqueles casos e actos para<br />
os cales se prevén na Constitución ser necesario.<br />
CAPÍTULO VIII<br />
Da formación <strong>da</strong>s leis e <strong>da</strong> sanción real<br />
ARTIGO 132<br />
Todo deputado ten a facultade de propor ás Cortes os proxectos<br />
de lei, facéndoo por escrito, e expondo as razóns en que se<br />
funde.<br />
ARTIGO 133<br />
Dous días, polo menos, despois de presentado e lido o proxecto<br />
de lei, lerase por segun<strong>da</strong> vez, e as Cortes deliberarán se se admite<br />
ou non a discusión.<br />
ARTIGO 134<br />
Admitido a discusión, se a gravi<strong>da</strong>de do asunto requirir, a xuízo<br />
<strong>da</strong>s Cortes, que pase previamente a unha comisión, executarase<br />
así.<br />
369
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 135<br />
Catro días, polo menos, despois de admitido a discusión o proxecto,<br />
lerase por terceira vez e poderase sinalar día para abrir a<br />
discusión.<br />
ARTIGO 136<br />
Chegado o día sinalado para a discusión, abrazará esta o proxecto<br />
na súa totali<strong>da</strong>de e en ca<strong>da</strong> un dos seus artigos.<br />
ARTIGO 137<br />
As Cortes decidirán cándo a materia está suficientemente discuti<strong>da</strong><br />
e, decidido que o está, resolverase se procede ou non a<br />
votación.<br />
ARTIGO 138<br />
Decidido que procede a votación, procederase a ela decontado,<br />
admitindo ou rexeitando en todo ou en parte o proxecto, ou<br />
variándoo e modificándoo, segundo as observacións que se fixesen<br />
na discusión.<br />
ARTIGO 139<br />
A votación farase por plurali<strong>da</strong>de absoluta de votos e, para proceder<br />
a ela, será necesario que estean presentes, polo menos, a<br />
metade e un máis <strong>da</strong> totali<strong>da</strong>de dos deputados que deben compor<br />
as Cortes.<br />
ARTIGO 140<br />
Se as Cortes rexeitaren un proxecto de lei en calquera estado<br />
do seu exame, ou resolveren que non debe procederse á votación,<br />
non poderá volver proporse no mesmo ano.<br />
370<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 141<br />
De ter sido adoptado, re<strong>da</strong>ctarase por duplicado en forma de<br />
lei e lerase nas Cortes; feito o cal, e asinados ambos os dous<br />
orixinais polo presidente e dous secretarios, serán presentados<br />
inmediatamente ao Rei por unha deputación.<br />
ARTIGO 142<br />
O Rei ten a sanción <strong>da</strong>s leis.<br />
ARTIGO 143<br />
Dá o Rei a sanción por esta fórmula, asina<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa man: “Publíquese<br />
como lei”.<br />
ARTIGO 144<br />
Nega o Rei a sanción por esta fórmula, igualmente asina<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
súa man: “Volva ás Cortes”; xuntando, asemade, unha exposición<br />
<strong>da</strong>s razóns que tivo para a negar.<br />
ARTIGO 145<br />
Terá o Rei trinta días para usar desta prerrogativa: se dentro<br />
deles non der ou negar a sanción, polo mesmo feito entenderase<br />
que a deu, e <strong>da</strong>raa en efecto.<br />
ARTIGO 146<br />
Da<strong>da</strong> ou nega<strong>da</strong> a sanción polo Rei, devolverá ás Cortes un<br />
dos orixinais coa fórmula respectiva, para <strong>da</strong>r conta nelas. Este<br />
orixinal conservarase no arquivo <strong>da</strong>s Cortes e o duplicado que<strong>da</strong>rá<br />
en poder do Rei.<br />
371
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 147<br />
Se o Rei negar a sanción, non se volverá tratar do mesmo asunto<br />
nas Cortes <strong>da</strong>quel ano; pero poderá facerse nas do seguinte.<br />
ARTIGO 148<br />
Se nas Cortes do seguinte ano for de novo proposto, admitido<br />
e aprobado o mesmo proxecto, presentado que sexa ao Rei, poderá<br />
<strong>da</strong>r a sanción, ou negala por segun<strong>da</strong> vez nos termos dos<br />
artigos 143 e 144, e no último caso non se tratará do mesmo<br />
asunto naquel ano.<br />
ARTIGO 149<br />
Se de novo for por terceira vez proposto, admitido e aprobado<br />
o mesmo proxecto nas Cortes do seguinte ano, polo mesmo<br />
feito enténdese que o Rei dá a sanción, e presentándoselle,<br />
<strong>da</strong>raa en efecto por medio <strong>da</strong> fórmula expresa<strong>da</strong> no artigo 143.<br />
ARTIGO 150<br />
Se antes de que expire o prazo de trinta días en que o Rei debe<br />
<strong>da</strong>r ou negar a sanción, chegar o día en que as Cortes deben<br />
terminar as súas sesións, o Rei <strong>da</strong>raa ou negaraa nos oito primeiros<br />
<strong>da</strong>s sesións <strong>da</strong>s seguintes Cortes, e se este prazo pasar<br />
sen tela <strong>da</strong>do, por isto mesmo se entenderá <strong>da</strong><strong>da</strong>, e <strong>da</strong>raa en<br />
efecto na forma prescrita; pero se o Rei negar a sanción, poderán<br />
estas Cortes tratar do mesmo proxecto.<br />
ARTIGO 151<br />
Aín<strong>da</strong> que despois de ter negado o Rei a sanción a un proxecto<br />
de lei pasen algún ou algúns anos sen que se propoña o mesmo<br />
proxecto, como volva suscitarse no tempo <strong>da</strong> mesma deputación<br />
que a adoptou pola primeira vez, ou no <strong>da</strong>s dúas depu-<br />
372<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
tacións que inmediatamente a subsigan, entenderase sempre<br />
o mesmo proxecto para os efectos <strong>da</strong> sanción do Rei de que<br />
tratan os tres artigos precedentes; pero se na duración <strong>da</strong>s tres<br />
deputacións expresa<strong>da</strong>s non se volver propor, aín<strong>da</strong> que despois<br />
se reproduza nos propios termos, terase por proxecto novo<br />
para os efectos indicados.<br />
ARTIGO 152<br />
Se a segun<strong>da</strong> ou terceira vez que se propón o proxecto dentro<br />
do prazo que prefixa o artigo precedente, for rexeitado polas<br />
Cortes, en calquera tempo que se reproduza despois, considerarase<br />
un novo proxecto.<br />
ARTIGO 153<br />
As leis derróganse coas mesmas formali<strong>da</strong>des e polos mesmos<br />
trámites que se establecen.<br />
CAPÍTULO IX<br />
Da promulgación <strong>da</strong>s leis<br />
ARTIGO 154<br />
Publica<strong>da</strong> a lei nas Cortes, <strong>da</strong>rase diso aviso ao Rei, para que<br />
se proce<strong>da</strong> inmediatamente á súa promulgación solemne.<br />
ARTIGO 155<br />
O Rei, para promulgar as leis, usará <strong>da</strong> fórmula seguinte: N.<br />
(o nome do Rei), pola graza de Deus e pola Constitución <strong>da</strong><br />
Monarquía española, Rei <strong>da</strong>s Españas, a todos os que as presentes<br />
viren e entenderen; sabede: Que as Cortes decretaron, e<br />
Nós sancionamos o seguinte: (<strong>aquí</strong> o texto literal <strong>da</strong> lei), por<br />
373
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
tanto, man<strong>da</strong>mos a todos os tribunais, xustizas, xefes, gobernadores<br />
e demais autori<strong>da</strong>des, así civís como militares e eclesiásticas,<br />
de calquera clase e digni<strong>da</strong>de, que garden e fagan gar<strong>da</strong>r,<br />
cumprir e executar a presente lei en to<strong>da</strong>s as súas partes.<br />
Terédelo entendido para o seu cumprimento e disporedes que<br />
se imprima, publique e circule (vai dirixi<strong>da</strong> ao secretario do<br />
despacho respectivo).<br />
ARTIGO 156<br />
To<strong>da</strong>s as leis serán transmiti<strong>da</strong>s, por man<strong>da</strong>do do Rei, polos respectivos<br />
secretarios do Despacho directamente a todos e ca<strong>da</strong><br />
un dos Tribunais Supremos e <strong>da</strong>s provincias, e demais xefes e<br />
autori<strong>da</strong>des superiores, que as transmitirán ás subalternas.<br />
CAPÍTULO X<br />
Da Deputación Permanente <strong>da</strong>s Cortes<br />
ARTIGO 157<br />
Antes de se separaren, as Cortes nomearán unha deputación,<br />
que se chamará Deputación Permanente <strong>da</strong>s Cortes, composta<br />
de sete individuos do seu seo, tres <strong>da</strong>s provincias de Europa e<br />
tres <strong>da</strong>s de Ultramar, e o sétimo sairá por sorte entre un deputado<br />
de Europa e outro de Ultramar.<br />
ARTIGO 158<br />
Ao mesmo tempo nomearán as Cortes dous suplentes para esta<br />
deputación, un de Europa e outro de Ultramar.<br />
374<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 159<br />
A Deputación Permanente durará dunhas Cortes ordinarias a<br />
outras.<br />
ARTIGO 160<br />
As facultades desta deputación son:<br />
Primeira. Velar sobre a observancia <strong>da</strong> Constitución e <strong>da</strong>s leis, para<br />
lles <strong>da</strong>r conta ás próximas Cortes <strong>da</strong>s infraccións que notasen.<br />
Segun<strong>da</strong>. Convocar as Cortes Extraordinarias nos casos prescritos<br />
pola Constitución.<br />
Terceira. Desempeñar as funcións que se sinalan nos artigos<br />
111 e 112.<br />
Cuarta. Pasarlles aviso aos deputados suplentes para que concorran<br />
en lugar dos propietarios; e se ocorrer o falecemento<br />
ou imposibili<strong>da</strong>de absoluta dos propietarios e suplentes<br />
dunha provincia, comunicar as correspondentes ordes a esta,<br />
para que proce<strong>da</strong> a unha nova elección.<br />
CAPÍTULO XI<br />
Das Cortes Extraordinarias<br />
ARTIGO 161<br />
As Cortes Extraordinarias comporanse dos mesmos deputados<br />
que forman as ordinarias durante os dous anos <strong>da</strong> súa deputación.<br />
ARTIGO 162<br />
A Deputación Permanente <strong>da</strong>s Cortes convocaraas con sinalamento<br />
do día nos tres casos seguintes:<br />
375
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
Primeiro. Cando vagar a Coroa.<br />
Segundo. Cando o Rei ficar imposibilitado de calquera modo<br />
para o goberno, ou queira abdicar a Coroa no sucesor; estando<br />
autoriza<strong>da</strong> no primeiro caso a Deputación para tomar<br />
to<strong>da</strong>s as medi<strong>da</strong>s que considere convenientes, co fin de se<br />
asegurar <strong>da</strong> inhabili<strong>da</strong>de do Rei.<br />
Terceiro. Cando en circunstancias críticas e por negocios arduos<br />
tiver o Rei por conveniente que se congreguen, e o participar<br />
así á Deputación Permanente <strong>da</strong>s Cortes.<br />
ARTIGO 163<br />
As Cortes Extraordinarias non entenderán senón do obxecto<br />
para o que foron convoca<strong>da</strong>s.<br />
ARTIGO 164<br />
As sesións <strong>da</strong>s Cortes Extraordinarias comezarán e terminarán<br />
coas mesmas formali<strong>da</strong>des que as ordinarias.<br />
ARTIGO 165<br />
A celebración <strong>da</strong>s Cortes Extraordinarias non estorbará a elección<br />
de novos deputados no tempo prescrito.<br />
ARTIGO 166<br />
Se as Cortes Extraordinarias non tiveren concluído as súas sesións<br />
no día sinalado para a reunión <strong>da</strong>s ordinarias, cesarán as<br />
primeiras nas súas funcións e as ordinarias continuarán o negocio<br />
para o que aquelas foron convoca<strong>da</strong>s.<br />
ARTIGO 167<br />
A Deputación Permanente <strong>da</strong>s Cortes continuará nas funcións<br />
que lle están sinala<strong>da</strong>s nos artigos 111 e 112 no caso comprendido<br />
no artigo precedente.<br />
376<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO IV<br />
DO REI<br />
CAPÍTULO I<br />
Da inviolabili<strong>da</strong>de do Rei e <strong>da</strong> súa autori<strong>da</strong>de<br />
ARTIGO 168<br />
A persoa do Rei é sagra<strong>da</strong> e inviolable e non está suxeita a responsabili<strong>da</strong>de.<br />
ARTIGO 169<br />
O Rei terá o tratamento de Maxestade Católica.<br />
ARTIGO 170<br />
A potestade de facer executar as leis reside exclusivamente no<br />
Rei, e a súa autori<strong>da</strong>de esténdese a todo canto conduce á conservación<br />
<strong>da</strong> orde pública no interior e á seguranza do Estado<br />
no exterior, conforme a Constitución e as leis.<br />
ARTIGO 171<br />
Ademais <strong>da</strong> prerrogativa que compete ao Rei de sancionar as<br />
leis e as promulgar, correspóndenlle como principais as facultades<br />
seguintes:<br />
Primeira. Expedir os decretos, regulamentos e instrucións que<br />
crea conducentes para a execución <strong>da</strong>s leis.<br />
Segun<strong>da</strong>. Coi<strong>da</strong>r de que en todo o Reino se administre pronta<br />
e cumpri<strong>da</strong>mente a xustiza.<br />
Terceira. Declarar a guerra, e facer e ratificar a paz, <strong>da</strong>ndo despois<br />
conta documenta<strong>da</strong> ás Cortes.<br />
377
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
Cuarta. Nomear os maxistrados de todos os tribunais civís e<br />
criminais, por proposta do <strong>Consello</strong> de Estado.<br />
Quinta. Prover todos os empregos civís e militares.<br />
Sexta. Presentar para todos os bispados e para to<strong>da</strong>s as digni<strong>da</strong>des<br />
e beneficios eclesiásticos de real padroado, por proposta<br />
do <strong>Consello</strong> de Estado.<br />
Sétima. Conceder honras e distincións de to<strong>da</strong> clase, conforme<br />
as leis.<br />
Oitava. Man<strong>da</strong>r os exércitos e arma<strong>da</strong>s e nomear os xenerais.<br />
Novena. Dispor <strong>da</strong> forza arma<strong>da</strong>, distribuíndoa como máis<br />
conveña.<br />
Décima. Dirixir as relacións diplomáticas e comerciais coas demais<br />
potencias e nomear os embaixadores, ministros e cónsules.<br />
Décimo primeira. Coi<strong>da</strong>r <strong>da</strong> fabricación <strong>da</strong> moe<strong>da</strong>, na cal se<br />
porá o seu busto e mais o seu nome.<br />
Décimo segun<strong>da</strong>. Decretar o investimento dos fondos destinados<br />
a ca<strong>da</strong> un dos ramos <strong>da</strong> administración pública.<br />
Décimo terceira. Indultar os delincuentes, conforme as leis.<br />
Décimo cuarta. Facer ás Cortes as propostas de leis ou de reformas<br />
que crea conducentes ao ben <strong>da</strong> Nación, para que<br />
deliberen na forma prescrita.<br />
Décimo quinta. Conceder o pase ou reter os decretos conciliares<br />
e bulas pontificias, co consentimento <strong>da</strong>s Cortes, se conteñen<br />
disposicións xerais, oíndo o <strong>Consello</strong> de Estado, se<br />
versan sobre negocios particulares ou gobernativos, e se conteñen<br />
puntos contenciosos, pasando o seu coñecemento e<br />
decisión ao Supremo Tribunal de xustiza para que resolva<br />
conforme as leis.<br />
Décimo sexta. Nomear e separar libremente os secretarios de<br />
Estado e do Despacho.<br />
378<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 172<br />
As restricións <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de do Rei son as seguintes:<br />
Primeira. Non pode o Rei impedir, baixo ningún pretexto, a<br />
celebración <strong>da</strong>s Cortes nas épocas e casos sinalados pola<br />
Constitución, nin suspendelas nin disolvelas, nin de xeito<br />
ningún empecer as súas sesións e deliberacións. Os que o<br />
aconsellaren ou auxiliaren en calquera tentativa para estes<br />
actos son declarados traidores e serán perseguidos como<br />
tales.<br />
Segun<strong>da</strong>. Non pode o Rei ausentarse do Reino sen consentimento<br />
<strong>da</strong>s Cortes e, se o fixer, enténdese que abdicou <strong>da</strong><br />
Coroa.<br />
Terceira. Non pode o Rei allear, ceder, renunciar, ou en calquera<br />
xeito traspasar a outro a autori<strong>da</strong>de real, nin algunha<br />
<strong>da</strong>s súas prerrogativas. Se por calquera causa quixer abdicar<br />
o trono no inmediato sucesor, non o poderá facer sen o consentimento<br />
<strong>da</strong>s Cortes.<br />
Cuarta. Non pode o Rei allear, ceder ou permutar provincia,<br />
ci<strong>da</strong>de, vila ou lugar, nin parte ningunha, por pequena que<br />
for, do territorio español.<br />
Quinta. Non pode o Rei facer alianza ofensiva, nin tratado especial<br />
de comercio con ningunha potencia estranxeira, sen<br />
o consentimento <strong>da</strong>s Cortes.<br />
Sexta. Non pode tampouco obrigarse por ningún tratado a <strong>da</strong>r<br />
subsidios a ningunha potencia estranxeira sen o consentimento<br />
<strong>da</strong>s Cortes.<br />
Sétima. Non pode o Rei ceder nin allear os bens nacionais sen<br />
consentimento <strong>da</strong>s Cortes.<br />
Oitava. Non pode o Rei impor por si, directa nin indirectamente,<br />
contribucións, nin facer pedidos baixo calquera<br />
379
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
nome ou para calquera obxecto que for, senón que sempre<br />
os deberán decretar as Cortes.<br />
Novena. Non pode o Rei conceder privilexio exclusivo a ningunha<br />
persoa nin corporación.<br />
Décima. Non pode o Rei tomar a propie<strong>da</strong>de de ningún particular<br />
nin corporación, nin empecelo na posesión, uso e<br />
aproveitamento dela, e se nalgún caso for necesario para un<br />
obxecto de coñeci<strong>da</strong> utili<strong>da</strong>de común tomar a propie<strong>da</strong>de<br />
dun particular, non o poderá facer sen que ao mesmo tempo<br />
sexa indemnizado e se lle dea o bo cambio a ben vista de<br />
homes bos.<br />
Décimo primeira. Non pode o Rei privar ningún individuo <strong>da</strong><br />
súa liber<strong>da</strong>de, nin imporlle por si pena ningunha. O secretario<br />
do Despacho que asine a orde, e o xuíz que a execute,<br />
serán responsables ante a Nación, e castigados como reos de<br />
atentado contra a liber<strong>da</strong>de individual. Só en caso de que o<br />
ben e seguranza do Estado exixan o arresto <strong>da</strong>lgunha persoa,<br />
poderá o Rei expedir ordes para o efecto; pero coa condición<br />
de que dentro de corenta e oito horas a deberá facer entregar<br />
á disposición do tribunal ou xuíz competente.<br />
Décimo segun<strong>da</strong>. O Rei, antes de contraer matrimonio, <strong>da</strong>rá<br />
parte ás Cortes para obter o seu consentimento e, se non o<br />
fixer, enténdese que abdica <strong>da</strong> Coroa.<br />
ARTIGO 173<br />
O Rei, no seu advento ao trono, e se for menor, cando entre a<br />
gobernar o Reino, prestará xuramento ante as Cortes baixo a<br />
fórmula seguinte:<br />
“N. (<strong>aquí</strong> o seu nome), pola graza de Deus e a Constitución<br />
<strong>da</strong> Monarquía española, Rei <strong>da</strong>s Españas; xuro por Deus e<br />
380<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
polos Santos Evanxeos que defenderei e conservarei a relixión<br />
católica, apostólica, romana, sen permitir outra ningunha no<br />
Reino; que gar<strong>da</strong>rei e farei gar<strong>da</strong>r a Constitución política e as<br />
leis <strong>da</strong> Monarquía española, non mirando en canto fixer máis<br />
que o ben e proveito dela; que non allearei, cederei nin desmembrarei<br />
parte ningunha do Reino; que non exixirei xamais<br />
ningunha canti<strong>da</strong>de de froitos, diñeiro nin outra cousa,<br />
máis que as que tiveren decretado as Cortes; que non tomarei<br />
xamais a ninguén a súa propie<strong>da</strong>de, e que respectarei, sobre<br />
todo, a liber<strong>da</strong>de política <strong>da</strong> Nación e a persoal de ca<strong>da</strong> individuo;<br />
e se no que xurei, ou parte diso, o contrario fixer, non<br />
debo ser obedecido, antes aquilo en que contraviñer sexa nulo<br />
e de ningún valor. Así, Deus me axude e sexa na miña defensa,<br />
e se non, que mo demande”.<br />
CAPÍTULO II<br />
Da sucesión á Coroa<br />
ARTIGO 174<br />
O Reino <strong>da</strong>s Españas é indivisible e só se sucederá no trono<br />
perpetuamente dende a promulgación <strong>da</strong> Constitución pola<br />
orde regular de primoxenitura e representación entre os descendentes<br />
lexítimos, homes e mulleres, <strong>da</strong>s liñas que se expresarán.<br />
ARTIGO 175<br />
Non poden ser Reis <strong>da</strong>s Españas senón os que sexan fillos lexítimos<br />
habidos en constante e lexítimo matrimonio.<br />
381
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 176<br />
No mesmo grao e liña, os homes prefírense ás mulleres, e sempre<br />
o maior ao menor; pero as mulleres de mellor liña, ou de<br />
mellor grao na mesma liña, prefírense aos homes de liña ou<br />
grao posterior.<br />
ARTIGO 177<br />
O fillo ou filla do primoxénito do Rei, no caso de morrer o seu<br />
pai sen ter entrado na sucesión do Reino, prefírese aos tíos, e<br />
sucede inmediatamente ao avó por dereito de representación.<br />
ARTIGO 178<br />
Mentres non se extingue a liña en que está radica<strong>da</strong> a sucesión,<br />
non entra a inmediata.<br />
ARTIGO 179<br />
O Rei <strong>da</strong>s Españas é o señor don Fernando VII de Borbón, que<br />
actualmente reina.<br />
ARTIGO 180<br />
Na falta do señor don Fernando VII de Borbón, sucederán os<br />
seus descendentes lexítimos, así homes como mulleres; na falta<br />
destes, sucederán os seus irmáns e tíos irmáns do seu pai, así<br />
homes como mulleres, e os descendentes lexítimos destes pola<br />
orde que que<strong>da</strong> estableci<strong>da</strong>, gar<strong>da</strong>ndo en todos o dereito de representación<br />
e a preferencia <strong>da</strong>s liñas anteriores ás posteriores.<br />
ARTIGO 181<br />
As Cortes deberán excluír <strong>da</strong> sucesión aquela persoa ou persoas<br />
que sexan incapaces para gobernar, ou teñan feito cousa pola<br />
que merezan perder a Coroa.<br />
382<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 182<br />
Se chegaren a extinguirse to<strong>da</strong>s as liñas que <strong>aquí</strong> se sinalan, as<br />
Cortes farán novos chamamentos, como vexan que máis importa<br />
á Nación, seguindo sempre a orde e regras de suceder<br />
<strong>aquí</strong> estableci<strong>da</strong>s.<br />
ARTIGO 183<br />
Cando a Coroa teña que recaer inmediatamente ou recaese en<br />
muller, non poderá esta elixir marido sen consentimento <strong>da</strong>s<br />
Cortes e, se o contrario fixer, enténdese que abdica <strong>da</strong> Coroa.<br />
ARTIGO 184<br />
No caso en que chegue a reinar unha muller, o seu marido non<br />
terá autori<strong>da</strong>de ningunha respecto do Reino, nin parte ningunha<br />
no Goberno.<br />
CAPÍTULO III<br />
Da menor i<strong>da</strong>de do Rei e <strong>da</strong> Rexencia<br />
ARTIGO 185<br />
O Rei é menor de i<strong>da</strong>de ata os dezaoito anos feitos.<br />
ARTIGO 186<br />
Durante a menor i<strong>da</strong>de do Rei será gobernado o Reino por<br />
unha Rexencia.<br />
ARTIGO 187<br />
Serao igualmente cando o Rei se ache imposibilitado de exercer<br />
a súa autori<strong>da</strong>de por calquera causa física ou moral.<br />
383
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 188<br />
Se o impedimento do Rei pasar de dous anos, e o sucesor inmediato<br />
for maior de dezaoito, as Cortes poderano nomear Rexente<br />
do Reino en lugar <strong>da</strong> Rexencia.<br />
ARTIGO 189<br />
Nos casos en que vagar a Coroa, sendo o Príncipe de Asturias<br />
menor de i<strong>da</strong>de, ata que se xunten as Cortes Extraordinarias,<br />
se non estiveren reuni<strong>da</strong>s as ordinarias, a Rexencia provisional<br />
comporase <strong>da</strong> raíña nai, se a houber, de dous deputados <strong>da</strong> Deputación<br />
Permanente <strong>da</strong>s Cortes, os máis antigos por orde <strong>da</strong><br />
súa elección na Deputación, e de dous conselleiros do <strong>Consello</strong><br />
de Estado, os máis antigos: o decano e o que o siga; se non<br />
houber Raíña nai, entrará na Rexencia o conselleiro de Estado<br />
terceiro en antigüi<strong>da</strong>de.<br />
ARTIGO 190<br />
A Rexencia provisional será presidi<strong>da</strong> pola Raíña nai, se a houber,<br />
e, na súa falta, polo individuo <strong>da</strong> Deputación Permanente<br />
<strong>da</strong>s Cortes que sexa primeiro nomeado nela.<br />
ARTIGO 191<br />
A Rexencia provisional non despachará outros negocios que os<br />
que non admitan dilación e non removerá nin nomeará empregados<br />
máis ca interinamente.<br />
ARTIGO 192<br />
Reuni<strong>da</strong>s as Cortes Extraordinarias, nomearán unha Rexencia,<br />
composta de tres ou cinco persoas.<br />
384<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 193<br />
Para poder ser individuo <strong>da</strong> Rexencia, requírese ser ci<strong>da</strong>dán no<br />
exercicio dos seus dereitos, que<strong>da</strong>ndo excluídos os estranxeiros,<br />
aín<strong>da</strong> que teñan carta de ci<strong>da</strong>dáns.<br />
ARTIGO 194<br />
A Rexencia será presidi<strong>da</strong> por aquel dos seus individuos que<br />
as Cortes designaren, e tócalles a estas establecer, en caso necesario,<br />
se debe haber ou non quen<strong>da</strong> na presidencia e en que<br />
termos.<br />
ARTIGO 195<br />
A Rexencia exercerá a autori<strong>da</strong>de do Rei nos termos que estimen<br />
as Cortes.<br />
ARTIGO 196<br />
Unha e outra Rexencia prestarán xuramento segundo a fórmula<br />
prescrita no artigo 173, engadindo a cláusula de que serán fieis<br />
ao Rei, e a Rexencia permanente engadirá, ademais, que observará<br />
as condicións que lle impuxesen as Cortes para o exercicio<br />
<strong>da</strong> súa autori<strong>da</strong>de, e que cando chegue o Rei a ser maior,<br />
ou cese a imposibili<strong>da</strong>de, lle entregará o Goberno do Reino,<br />
baixo a pena, se un momento o dilata, de seren os seus individuos<br />
habidos e castigados como traidores.<br />
ARTIGO 197<br />
Todos os actos <strong>da</strong> Rexencia se publicarán en nome do Rei.<br />
ARTIGO 198<br />
Será titor do Rei menor a persoa que o Rei defunto nomease<br />
no seu testamento. De non o ter nomeado, será titora a Raíña<br />
385
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
nai, mentres permaneza viúva. Na súa falta, será nomeado o<br />
titor polas Cortes. No primeiro e terceiro caso, o titor deberá<br />
ser natural do Reino.<br />
ARTIGO 199<br />
A Rexencia coi<strong>da</strong>rá de que a educación do Rei menor sexa a<br />
máis conveniente para o grande obxecto <strong>da</strong> súa alta digni<strong>da</strong>de,<br />
e que se desempeñe conforme o plan que aprobaren as Cortes.<br />
ARTIGO 200<br />
Estas sinalarán o soldo de que deban gozar os individuos <strong>da</strong><br />
Rexencia.<br />
CAPÍTULO IV<br />
Da familia real e do recoñecemento do Príncipe de Asturias<br />
ARTIGO 201<br />
O fillo primoxénito do Rei titularase Príncipe de Asturias.<br />
ARTIGO 202<br />
Os demais fillos e fillas do Rei serán e chamaranse Infantes <strong>da</strong>s<br />
Españas.<br />
ARTIGO 203<br />
Así mesmo, serán e chamaranse Infantes <strong>da</strong>s Españas os fillos<br />
e fillas do Príncipe de Asturias.<br />
ARTIGO 204<br />
A estas persoas precisamente estará limita<strong>da</strong> a cali<strong>da</strong>de de Infante<br />
<strong>da</strong>s Españas, sen que poi<strong>da</strong> estenderse a outras.<br />
386<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 205<br />
Os Infantes <strong>da</strong>s Españas gozarán <strong>da</strong>s distincións e honras que<br />
tiveron ata <strong>aquí</strong>, e poderán ser nomeados para to<strong>da</strong> clase de<br />
destinos, exceptuados os de xudicatura e a Deputación de<br />
Cortes.<br />
ARTIGO 206<br />
O Príncipe de Asturias non poderá saír do Reino sen consentimento<br />
<strong>da</strong>s Cortes e se saír sen el, que<strong>da</strong>rá polo mesmo feito<br />
excluído do chamamento á Coroa.<br />
ARTIGO 207<br />
O mesmo se entenderá se permanece fóra do Reino por máis<br />
tempo que o indicado no permiso e, requirido para que volva,<br />
non o verifica dentro do termo que as Cortes sinalen.<br />
ARTIGO 208<br />
O Príncipe de Asturias, os infantes e infantas e os seus fillos e<br />
descendentes que sexan súbditos do Rei non poderán contraer<br />
matrimonio sen o seu consentimento e o <strong>da</strong>s Cortes, baixo a<br />
pena de ser excluído do chamamento á Coroa.<br />
ARTIGO 209<br />
Das parti<strong>da</strong>s de nacemento, matrimonio e morte de to<strong>da</strong>s as<br />
persoas <strong>da</strong> Familia Real remitirase unha copia auténtica ás Cortes<br />
e, na súa falta, á Deputación Permanente, para que se custodie<br />
no seu arquivo.<br />
ARTIGO 210<br />
O Príncipe de Asturias será recoñecido polas Cortes coas formali<strong>da</strong>des<br />
que previrá o regulamento do goberno interior delas.<br />
387
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 211<br />
Este recoñecemento farase nas primeiras Cortes que se celebren<br />
despois do seu nacemento.<br />
ARTIGO 212<br />
O Príncipe de Asturias, ao chegar á i<strong>da</strong>de de catorce anos, prestará<br />
xuramento ante as Cortes baixo a fórmula seguinte: “N.<br />
(<strong>aquí</strong> o nome), Príncipe de Asturias, xuro por Deus e polos Santos<br />
Evanxeos, que defenderei e conservarei a relixión católica,<br />
apostólica, romana, sen permitir outra ningunha no Reino; que<br />
gar<strong>da</strong>rei a Constitución política <strong>da</strong> Monarquía española, e que<br />
serei fiel e obediente ao Rei. Así, Deus me axude”.<br />
CAPÍTULO V<br />
Da dotación <strong>da</strong> Familia Real<br />
ARTIGO 213<br />
As Cortes sinalaranlle ao Rei a dotación anual <strong>da</strong> súa casa, que<br />
sexa correspondente á alta digni<strong>da</strong>de <strong>da</strong> súa persoa.<br />
ARTIGO 214<br />
Pertencen ao Rei todos os pazos reais de que gozaron os seus<br />
predecesores, e as Cortes sinalarán os terreos que teñan por<br />
conveniente reservar para o recreo <strong>da</strong> súa persoa.<br />
ARTIGO 215<br />
Ao Príncipe de Asturias, dende o día do seu nacemento, e aos<br />
infantes e infantas, dende que cumpran sete anos de i<strong>da</strong>de, asignaranlles<br />
as Cortes, para os seus alimentos, a canti<strong>da</strong>de anual<br />
correspondente á súa respectiva digni<strong>da</strong>de.<br />
388<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 216<br />
Ás infantas, para cando casaren, sinalaranlles as Cortes a canti<strong>da</strong>de<br />
que estimen en cali<strong>da</strong>de de dote e, entregado este, cesarán<br />
os alimentos anuais.<br />
ARTIGO 217<br />
Aos infantes, se casaren mentres resi<strong>da</strong>n nas Españas, continuaránselles<br />
os alimentos que lles estean asignados, e se casaren<br />
e residiren fóra, cesaránselles os alimentos e entregaráselles por<br />
unha vez a canti<strong>da</strong>de que as Cortes sinalen.<br />
ARTIGO 218<br />
As Cortes sinalarán os alimentos anuais que deban de <strong>da</strong>rse á<br />
Raíña viúva.<br />
ARTIGO 219<br />
Os soldos dos individuos <strong>da</strong> Rexencia tomaranse <strong>da</strong> dotación<br />
sinala<strong>da</strong> á casa do Rei.<br />
ARTIGO 220<br />
A dotación <strong>da</strong> casa do Rei e os alimentos <strong>da</strong> súa familia, de que<br />
falan os artigos precedentes, sinalaranos as Cortes ao principio<br />
de ca<strong>da</strong> Reinado e non se poderán alterar durante el.<br />
ARTIGO 221<br />
To<strong>da</strong>s estas asignacións son por conta <strong>da</strong> tesouraría nacional,<br />
pola cal serán satisfeitas ao administrador que o Rei nomee, co<br />
cal se entenderán as accións activas e pasivas que por razón de<br />
intereses poi<strong>da</strong>n promoverse.<br />
389
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
CAPÍTULO VI<br />
Dos secretarios de Estado e do Despacho<br />
ARTIGO 222<br />
Os secretarios do Despacho serán sete, a saber:<br />
O secretario do Despacho do Estado.<br />
O secretario do Despacho <strong>da</strong> Gobernación do Reino para a Península<br />
e Illas Adxacentes.<br />
O secretario do Despacho <strong>da</strong> Gobernación do Reino para Ultramar.<br />
O secretario do Despacho de Graza e Xustiza.<br />
O secretario do Despacho de Facen<strong>da</strong>.<br />
O secretario do Despacho de Guerra.<br />
O secretario do Despacho de Mariña.<br />
As Cortes sucesivas farán neste sistema de Secretarías do Despacho<br />
a variación que a experiencia ou as circunstancias exixan.<br />
ARTIGO 223<br />
Para ser secretario de Despacho requírese ser ci<strong>da</strong>dán no exercicio<br />
dos seus dereitos, e que<strong>da</strong>n excluídos os estranxeiros,<br />
aín<strong>da</strong> que teñan carta de ci<strong>da</strong>dáns.<br />
ARTIGO 224<br />
Mediante un regulamento particular aprobado polas Cortes sinalaránselle<br />
a ca<strong>da</strong> secretaría os negocios que deban pertencerlle.<br />
ARTIGO 225<br />
To<strong>da</strong>s as ordes do Rei deberán ir asina<strong>da</strong>s polo secretario do<br />
despacho do ramo a que o asunto correspon<strong>da</strong>.<br />
390<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
Ningún tribunal nin persoa pública <strong>da</strong>rá cumprimento á orde<br />
que careza deste requisito.<br />
ARTIGO 226<br />
Os secretarios do Despacho serán responsables ante as Cortes<br />
<strong>da</strong>s ordes que autoricen contra a Constitución ou as leis, sen<br />
que lles sirva de escusa que o man<strong>da</strong>se o Rei.<br />
ARTIGO 227<br />
Os secretarios do Despacho formarán os orzamentos anuais<br />
dos gastos <strong>da</strong> administración pública, que se estime que deban<br />
facerse polo seu respectivo ramo, e renderán contas dos que se<br />
tiveren feito, no modo que se expresará.<br />
ARTIGO 228<br />
Para facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de dos secretarios do Despacho,<br />
decretarán ante todo as Cortes que hai lugar á formación<br />
de causa.<br />
ARTIGO 229<br />
Dado este decreto, que<strong>da</strong>rá suspenso o secretario do Despacho<br />
e as Cortes remitiranlle ao Tribunal Supremo de Xustiza todos<br />
os documentos atinentes á causa que deba ser forma<strong>da</strong> polo<br />
mesmo tribunal, quen a substanciará e decidirá conforme as<br />
leis.<br />
ARTIGO 230<br />
As Cortes sinalarán o soldo de que deban gozar os secretarios<br />
do Despacho durante o seu encargo.<br />
391
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
CAPÍTULO VII<br />
Do <strong>Consello</strong> de Estado<br />
ARTIGO 231<br />
Haberá un <strong>Consello</strong> de Estado composto de corenta individuos,<br />
que sexan ci<strong>da</strong>dáns no exercicio dos seus dereitos, que<strong>da</strong>ndo<br />
excluídos os estranxeiros, aín<strong>da</strong> que teñan carta de ci<strong>da</strong>dáns.<br />
ARTIGO 232<br />
Estes serán precisamente na forma seguinte, a saber: catro eclesiásticos,<br />
e non máis, de coñeci<strong>da</strong> e proba<strong>da</strong> ilustración e merecemento,<br />
dos cales dous serán bispos; catro grandes de España,<br />
e non máis, adornados <strong>da</strong>s virtudes, talento e coñecementos<br />
necesarios, e os restantes serán elixidos entre os suxeitos que<br />
máis se distinguisen pola súa ilustración e coñecementos ou<br />
polos seus sinalados servizos nalgún dos principais ramos <strong>da</strong><br />
administración e goberno do Estado. As Cortes non poderán<br />
propor para estas prazas ningún individuo que sexa deputado<br />
<strong>da</strong>s Cortes ao tempo de se facer a elección. Dos individuos do<br />
<strong>Consello</strong> de Estado, doce, polo menos, serán nacidos nas provincias<br />
de Ultramar.<br />
ARTIGO 233<br />
Todos os conselleiros de Estado serán nomeados polo Rei, por<br />
proposta <strong>da</strong>s Cortes.<br />
ARTIGO 234<br />
Para a formación deste consello disporase nas Cortes unha lista<br />
tripla de to<strong>da</strong>s as clases referi<strong>da</strong>s, na proporción indica<strong>da</strong>, <strong>da</strong><br />
cal o Rei elixirá os corenta individuos que deberán compor o<br />
392<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
<strong>Consello</strong> de Estado, tomando os eclesiásticos <strong>da</strong> lista <strong>da</strong> súa<br />
clase, os grandes <strong>da</strong> súa, e así os demais.<br />
ARTIGO 235<br />
Cando ocorrer algunha vacante no <strong>Consello</strong> de Estado, as Cortes<br />
primeiras que se celebren presentaranlle ao Rei tres persoas<br />
<strong>da</strong> clase en que se verificase, para que elixa a que lle pareza.<br />
ARTIGO 236<br />
O <strong>Consello</strong> de Estado é o único <strong>Consello</strong> do Rei que oirá o<br />
seu ditame nos asuntos graves gobernativos e, nomea<strong>da</strong>mente,<br />
para <strong>da</strong>rlles ou negarlles a sanción ás leis, declarar a guerra e<br />
facer os tratados.<br />
ARTIGO 237<br />
Pertencerá a este consello facerlle ao Rei a proposta por ternas<br />
para a presentación de todos os beneficios eclesiásticos e para<br />
a provisión <strong>da</strong>s prazas de xudicatura.<br />
ARTIGO 238<br />
O Rei formará un regulamento para o goberno do <strong>Consello</strong> de<br />
Estado, oíndo previamente este; e presentaráselles ás Cortes<br />
para a súa aprobación.<br />
ARTIGO 239<br />
Os conselleiros de Estado non poderán ser removidos sen causa<br />
xustifica<strong>da</strong> ante o Tribunal Supremo de Xustiza.<br />
ARTIGO 240<br />
As Cortes sinalarán o soldo de que deban gozar os conselleiros<br />
de Estado.<br />
393
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 241<br />
Os conselleiros de Estado, ao tomaren posesión <strong>da</strong>s súas prazas,<br />
farán en mans do Rei xuramento de gar<strong>da</strong>ren a Constitución,<br />
seren fieis ao Rei e aconsellárenlle o que entenderen ser<br />
conducente ao ben <strong>da</strong> Nación, sen mira particular nin interese<br />
privado.<br />
394<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO V<br />
DOS TRIBUNAIS E DA ADMINISTRACIÓN DE<br />
XUSTIZA NO CIVIL E NO CRIMINAL<br />
CAPÍTULO I<br />
Dos Tribunais<br />
ARTIGO 242<br />
A potestade de aplicar as leis nas causas civís e criminais pertence<br />
exclusivamente aos Tribunais.<br />
ARTIGO 243<br />
Nin as Cortes nin o Rei poderán exercer en ningún caso as funcións<br />
xudiciais, avocar causas pendentes, nin man<strong>da</strong>r abrir os<br />
xuízos fenecidos.<br />
ARTIGO 244<br />
As leis sinalarán a orde e as formali<strong>da</strong>des do proceso, que serán<br />
uniformes en todos os tribunais, e nin as Cortes nin o Rei as<br />
poderán dispensar.<br />
ARTIGO 245<br />
Os tribunais non poderán exercer outras funcións que as de<br />
xulgar e facer que se execute o xulgado.<br />
ARTIGO 246<br />
Tampouco poderán suspender a execución <strong>da</strong>s leis nin facer regulamento<br />
ningún para a administración de xustiza.<br />
395
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 247<br />
Ningún español poderá ser xulgado en causas civís nin criminais<br />
por ningunha Comisión, senón polo tribunal competente,<br />
determinado con anteriori<strong>da</strong>de pola lei.<br />
ARTIGO 248<br />
Nos negocios comúns, civís e criminais non haberá máis ca un<br />
só foro para to<strong>da</strong> clase de persoas.<br />
ARTIGO 249<br />
Os eclesiásticos continuarán gozando do foro do seu estado,<br />
nos termos que prescriben as leis ou que en diante prescribiren.<br />
ARTIGO 250<br />
Os militares gozarán tamén de foro particular, nos termos que<br />
determina a ordenanza ou que en diante determinar.<br />
ARTIGO 251<br />
Para ser nomeado maxistrado ou xuíz requírese ser nado no territorio<br />
español e ser maior de vinte e cinco anos. As demais<br />
cali<strong>da</strong>des que, respectivamente, deban estes ter serán determina<strong>da</strong>s<br />
polas leis.<br />
ARTIGO 252<br />
Os maxistrados e xuíces non poderán ser depostos nos seus destinos,<br />
sexan temporais ou perpetuos, senón por causa legalmente<br />
proba<strong>da</strong> e sentencia<strong>da</strong>, nin suspendidos, senón por acusación<br />
legalmente intenta<strong>da</strong>.<br />
396<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 253<br />
Se ao Rei lle chegaren queixas contra algún maxistrado e, unha<br />
vez formado o expediente, semellaren fun<strong>da</strong><strong>da</strong>s, poderá, logo<br />
de oír o <strong>Consello</strong> de Estado, suspendelo, e facer pasar inmediatamente<br />
o expediente ao Supremo Tribunal de Xustiza, para<br />
que xulgue conforme as leis.<br />
ARTIGO 254<br />
To<strong>da</strong> falta de observancia <strong>da</strong>s leis que regulan o proceso no civil<br />
e no criminal fai responsables persoalmente os xuíces que a cometeren.<br />
ARTIGO 255<br />
O suborno e a prevaricación dos maxistrados e xuíces producen<br />
acción popular contra os que os cometan.<br />
ARTIGO 256<br />
As Cortes sinalaranlles aos maxistrados e xuíces de letras unha<br />
dotación competente.<br />
ARTIGO 257<br />
A xustiza administrarase en nome do Rei e as executorias e provisións<br />
dos tribunais superiores encabezaranse tamén no seu<br />
nome.<br />
ARTIGO 258<br />
O Código civil e criminal e o de comercio serán uns mesmos<br />
para to<strong>da</strong> a Monarquía, sen prexuízo <strong>da</strong>s variacións que por<br />
particulares circunstancias poderán facer as Cortes.<br />
397
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 259<br />
Haberá na Corte un Tribunal, que se chamará Supremo Tribunal<br />
de Xustiza.<br />
ARTIGO 260<br />
As Cortes determinarán o número de maxistrados que o deben<br />
compor e as salas en que debe distribuírse.<br />
ARTIGO 261<br />
Tócalle a este Supremo Tribunal:<br />
Primeiro. Dirimir to<strong>da</strong>s as competencias <strong>da</strong>s Audiencias entre<br />
si en todo o territorio español, e as <strong>da</strong>s Audiencias cos Tribunais<br />
especiais, que existan na Península e illas adxacentes.<br />
En Ultramar dirimiranse estas últimas segundo o determinaren<br />
as leis.<br />
Segundo. Xulgar os secretarios de Estado e do Despacho, cando<br />
as Cortes decretaren haber lugar á formación de causa.<br />
Terceiro. Coñecer de to<strong>da</strong>s as causas de separación e suspensión<br />
dos conselleiros de Estado e dos maxistrados <strong>da</strong>s audiencias.<br />
Cuarto. Coñecer de to<strong>da</strong>s as causas criminais dos secretarios de<br />
Estado e do Despacho, dos conselleiros de Estado e dos maxistrados<br />
<strong>da</strong>s Audiencias, pertencendo ao xefe político máis autorizado<br />
a instrución do proceso para remitilo a este Tribunal.<br />
Quinto. Coñecer de to<strong>da</strong>s as causas criminais que se promoveren<br />
contra os individuos deste Supremo Tribunal. Se chegar<br />
o caso en que sexa necesario facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de<br />
deste Supremo Tribunal, as Cortes, logo <strong>da</strong><br />
formali<strong>da</strong>de estableci<strong>da</strong> no artigo 228, procederán a nomear<br />
para este fin un tribunal composto de nove xuíces, que serán<br />
elixidos por sorte dun número dobre.<br />
398<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
Sexto. Coñecer <strong>da</strong> residencia de todo empregado público que<br />
estea suxeito a ela por disposición <strong>da</strong>s leis.<br />
Sétimo. Coñecer de todos os asuntos contenciosos pertencentes<br />
ao Real Padroado.<br />
Oitavo. Coñecer dos recursos de forza de todos os tribunais<br />
eclesiásticos superiores <strong>da</strong> Corte.<br />
Noveno. Coñecer dos recursos de nuli<strong>da</strong>de que se interpoñan<br />
contra as sentenzas <strong>da</strong><strong>da</strong>s en última instancia para o preciso<br />
efecto de repor o proceso, devolvéndoo, e facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de<br />
de que trata o artigo 254. Polo relativo a Ultramar,<br />
destes recursos coñecerase nas audiencias na forma<br />
que se dirá no seu lugar.<br />
Décimo. Oír as dúbi<strong>da</strong>s dos demais Tribunais sobre a intelixencia<br />
<strong>da</strong>lgunha lei e consultar sobre elas ao Rei cos fun<strong>da</strong>mentos<br />
que houber, para que promova a conveniente declaración<br />
nas Cortes.<br />
Décimo primeiro. Examinar as listas <strong>da</strong>s causas civís e criminais,<br />
que deben remitirlle as Audiencias para promover a<br />
pronta administración de xustiza, pasar copia delas para o<br />
mesmo efecto ao Goberno e dispor a súa publicación por<br />
medio <strong>da</strong> imprenta.<br />
ARTIGO 262<br />
To<strong>da</strong>s as causas civís e criminais fenecerán dentro do territorio<br />
de ca<strong>da</strong> Audiencia.<br />
ARTIGO 263<br />
Pertencerá ás audiencias coñecer de to<strong>da</strong>s as causas civís dos<br />
xulgados inferiores <strong>da</strong> súa demarcación en segun<strong>da</strong> e terceira<br />
instancia, e o mesmo <strong>da</strong>s criminais, segundo o determinen as<br />
leis; e tamén <strong>da</strong>s causas de suspensión e separación dos xuíces<br />
399
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
inferiores do seu territorio, no modo que preveñan as leis, dándolle<br />
conta ao Rei.<br />
ARTIGO 264<br />
Os maxistrados que ditaminasen na segun<strong>da</strong> instancia non poderán<br />
asistir á vista do mesmo preito na terceira.<br />
ARTIGO 265<br />
Pertencerá tamén ás Audiencias coñecer <strong>da</strong>s competencias entre<br />
todos os xuíces subalternos do seu territorio.<br />
ARTIGO 266<br />
Pertenceralles, así mesmo, coñecer dos recursos de forza que se<br />
introduzan, dos Tribunais e autori<strong>da</strong>des eclesiásticas do seu territorio.<br />
ARTIGO 267<br />
Corresponderalles tamén recibir de todos os xuíces subalternos<br />
do seu territorio avisos puntuais <strong>da</strong>s causas que se formen por<br />
delitos, e listas <strong>da</strong>s causas civís e criminais pendentes no seu<br />
xulgado, con expresión do estado dunhas e doutras, co fin de<br />
promover a máis pronta administración de xustiza.<br />
ARTIGO 268<br />
Ás Audiencias de Ultramar corresponderalles, ademais, coñecer<br />
dos recursos de nuli<strong>da</strong>de, que deberán interporse, naquelas Audiencias<br />
que teñan suficiente número para a formación de tres<br />
salas, naquela que non coñecese <strong>da</strong> causa en ningunha instancia.<br />
Nas Audiencias que non consten deste número de ministros,<br />
interporanse estes recursos dunha a outra <strong>da</strong>s comprendi<strong>da</strong>s<br />
no distrito dunha mesma gobernación superior; e no caso<br />
400<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
de que neste non houber máis ca unha Audiencia, irán á máis<br />
inmediata doutro distrito.<br />
ARTIGO 269<br />
Declara<strong>da</strong> a nuli<strong>da</strong>de, a Audiencia que coñeceu dela <strong>da</strong>rá conta,<br />
con testemuño que conteña os insertos convenientes, ao Supremo<br />
Tribunal de Xustiza, para facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de<br />
de que trata o artigo 254.<br />
ARTIGO 270<br />
As Audiencias remitiranlle ca<strong>da</strong> ano ao Supremo Tribunal de<br />
Xustiza listaxes exactas <strong>da</strong>s causas civís, e ca<strong>da</strong> seis meses <strong>da</strong>s<br />
criminais, así feneci<strong>da</strong>s como pendentes, con expresión do estado<br />
que estas teñan, incluíndo as que recibisen dos xulgados<br />
inferiores.<br />
ARTIGO 271<br />
Determinarase por leis e regulamentos especiais o número dos<br />
maxistrados <strong>da</strong>s Audiencias, que non poderán ser menos de<br />
sete, a forma destes Tribunais e o lugar <strong>da</strong> súa residencia.<br />
ARTIGO 272<br />
Cando chegue o caso de facerse a conveniente división do territorio<br />
español, indica<strong>da</strong> no artigo 11, determinarase con respecto<br />
a ela o número de Audiencias que deberán establecerse,<br />
e sinalaráselles territorio.<br />
ARTIGO 273<br />
Estableceranse partidos proporcionalmente iguais e en ca<strong>da</strong> cabeza<br />
de partido haberá un xuíz de letras cun xulgado correspondente.<br />
401
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 274<br />
As facultades destes xuíces limitaranse precisamente ao contencioso,<br />
e as leis determinarán as que deberán pertencerlles na<br />
capital e poboacións do seu partido, tamén ata de que canti<strong>da</strong>de<br />
poderán coñecer nos negocios civís sen apelación.<br />
ARTIGO 275<br />
En to<strong>da</strong>s as locali<strong>da</strong>des se establecerán alcaldes, e as leis determinarán<br />
a extensión <strong>da</strong>s súas facultades, así no contencioso<br />
coma no económico.<br />
ARTIGO 276<br />
Todos os xuíces dos tribunais inferiores deberán <strong>da</strong>r conta,<br />
como máis tarde dentro do terceiro día, á súa respectiva Audiencia<br />
<strong>da</strong>s causas que se formen por delitos cometidos no seu<br />
territorio, e despois continuarán <strong>da</strong>ndo conta do seu estado nas<br />
épocas que a audiencia lles prescriba.<br />
ARTIGO 277<br />
Deberán, así mesmo, remitirlle á Audiencia respectiva listas xerais<br />
ca<strong>da</strong> seis meses <strong>da</strong>s causas civís, e ca<strong>da</strong> tres <strong>da</strong>s criminais, que estiveren<br />
pendentes nos seus xulgados, con expresión do seu estado.<br />
ARTIGO 278<br />
As leis decidirán se ha de haber tribunais especiais para coñecer<br />
de determinados negocios.<br />
ARTIGO 279<br />
Os maxistrados e xuíces, ao tomaren posesión <strong>da</strong>s súas prazas,<br />
xurarán gar<strong>da</strong>r a Constitución, ser fieis ao Rei, observar as leis<br />
e administrar imparcialmente a xustiza.<br />
402<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
CAPÍTULO II<br />
Da administración de xustiza no civil<br />
ARTIGO 280<br />
Non se poderá privar ningún español do dereito de terminar<br />
as súas diferenzas por medio de xuíces árbitros, elixidos por<br />
ambas as dúas partes.<br />
ARTIGO 281<br />
A sentenza que deren os árbitros executarase se as partes, ao faceren<br />
o compromiso, non reservaron para si o dereito de apelaren.<br />
ARTIGO 282<br />
O alcalde de ca<strong>da</strong> poboación exercerá nela o oficio de conciliador,<br />
e o que teña que deman<strong>da</strong>r por negocios civís ou por<br />
aldraxes deberá presentarse a el con este obxecto.<br />
ARTIGO 283<br />
O alcalde, con dous homes bos, nomeados un por ca<strong>da</strong> parte,<br />
oirá o deman<strong>da</strong>nte e o deman<strong>da</strong>do, coñecerá as razóns en que,<br />
respectivamente, apoien a súa intención, e tomará, oído o ditame<br />
dos dous asociados, a providencia que lle pareza propia<br />
para o fin de terminar o litixio sen máis progreso, como se terminará,<br />
en efecto, se as partes se conforman con esta decisión<br />
extraxudicial.<br />
ARTIGO 284<br />
Sen facer constar que se intentou o medio <strong>da</strong> conciliación, non<br />
se promoverá ningún.<br />
403
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 285<br />
En todo negocio, calquera que sexa a súa contía, haberá como<br />
máximo tres instancias e tres sentenzas definitivas pronuncia<strong>da</strong>s<br />
nelas. Cando a terceira instancia se interpoña de dúas sentenzas<br />
conformes, o número de xuíces que deba decidila deberá<br />
ser maior que o que asistiu á vista <strong>da</strong> segun<strong>da</strong>, na forma<br />
que o dispoña a lei. A esta tócalle tamén determinar, atendi<strong>da</strong><br />
a enti<strong>da</strong>de dos negocios e a natureza e cali<strong>da</strong>de dos diferentes<br />
xuízos, que sentenza deba ser a que en ca<strong>da</strong> un deba causar<br />
executoria.<br />
CAPÍTULO III<br />
Da administración de xustiza no criminal<br />
ARTIGO 286<br />
As leis regularán a administración de xustiza no criminal de<br />
maneira que o proceso sexa formado con brevi<strong>da</strong>de e sen vicios,<br />
co fin de que os delitos sexan prontamente castigados.<br />
ARTIGO 287<br />
Ningún español poderá ser preso sen que prece<strong>da</strong> información<br />
sumaria do feito polo que mereza, segundo a lei, ser castigado<br />
con pena corporal e, así mesmo, un man<strong>da</strong>do do xuíz por escrito,<br />
que se lle notificará no acto mesmo <strong>da</strong> prisión.<br />
ARTIGO 288<br />
To<strong>da</strong> persoa deberá obedecer estes man<strong>da</strong>dos: calquera resistencia<br />
será reputa<strong>da</strong> delito grave.<br />
404<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 289<br />
Cando houber resistencia ou se temer a fuga, poderase usar a<br />
forza para asegurar a persoa.<br />
ARTIGO 290<br />
O arrestado, antes de ser posto en prisión, será presentado ao<br />
xuíz, sempre que non haxa cousa que o estorbe, para que lle<br />
reciba declaración; mais se isto non se puider verificar, será conducido<br />
ao cárcere en cali<strong>da</strong>de de detido, e o xuíz recibiralle a<br />
declaración dentro <strong>da</strong>s vinte e catro horas.<br />
ARTIGO 291<br />
A declaración do arrestado será sen xuramento, que a ninguén<br />
debe tomarse en materias criminais sobre feito propio.<br />
ARTIGO 292<br />
In fraganti, todo delincuente pode ser arrestado e todos poden<br />
arrestalo e conducilo á presenza do xuíz. Presentado ou posto<br />
en custodia, procederase en todo como se prevén nos dous artigos<br />
precedentes.<br />
ARTIGO 293<br />
Se se resolver que o arrestado sexa posto no cárcere, ou que permaneza<br />
nel en cali<strong>da</strong>de de preso, proverase auto motivado, e del<br />
entregaráselle copia ao alcaide para que a insira no libro de presos,<br />
requisito sen o cal non admitirá o alcaide a ningún preso<br />
en cali<strong>da</strong>de de tal, baixo a máis estreita responsabili<strong>da</strong>de.<br />
405
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 294<br />
Só se fará embargo de bens cando se proce<strong>da</strong> por delitos que<br />
levan consigo responsabili<strong>da</strong>de pecuniaria, e en proporción á<br />
canti<strong>da</strong>de a que esta poi<strong>da</strong> estenderse.<br />
ARTIGO 295<br />
Non será levado ao cárcere o que dea fiador nos casos en que a<br />
lei non prohiba expresamente que se admita a fianza.<br />
ARTIGO 296<br />
En calquera estado <strong>da</strong> causa que apareza que non se lle pode<br />
impor ao preso pena corporal, será posto en liber<strong>da</strong>de, <strong>da</strong>ndo<br />
fianza.<br />
ARTIGO 297<br />
Disporanse os cárceres de maneira que sirvan para asegurar e<br />
non para molestar os presos; así, o alcaide terá estes en boa custodia,<br />
e separados os que o xuíz mande ter sen comunicación;<br />
pero nunca en calabozos subterráneos nin malsáns.<br />
ARTIGO 298<br />
A lei determinará a frecuencia con que deberá facerse a visita<br />
de cárceres e non haberá ningún preso que deixe de presentarse<br />
a ela baixo ningún pretexto.<br />
ARTIGO 299<br />
O xuíz e o alcaide que faltaren ao disposto nos artigos precedentes<br />
serán castigados como reos de detención arbitraria, a cal<br />
será comprendi<strong>da</strong> como delito no Código criminal.<br />
406<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 300<br />
Dentro <strong>da</strong>s vinte e catro horas manifestarase ao tratado como<br />
reo a causa <strong>da</strong> súa prisión, e o nome do seu acusador, se o<br />
houber.<br />
ARTIGO 301<br />
Ao lle tomar a confesión ao tratado como reo, leránselle integramente<br />
todos os documentos e as declaracións <strong>da</strong>s testemuñas,<br />
cos nomes destas; e se por eles non os coñecer, <strong>da</strong>ránselle<br />
cantas noticias pi<strong>da</strong> para vir en coñecemento de quen son.<br />
ARTIGO 302<br />
O proceso, de alí en diante, será público no modo e <strong>da</strong> forma<br />
que determinen as leis.<br />
ARTIGO 303<br />
Non se usará nunca do tormento nin <strong>da</strong> coacción.<br />
ARTIGO 304<br />
Tampouco se imporá a pena de confiscación de bens.<br />
ARTIGO 305<br />
Ningunha pena que se impoña, por calquera delito que sexa,<br />
será transcendental por termo ningún á familia do que a sofre,<br />
senón que terá todo o seu efecto precisamente sobre o que a<br />
mereceu.<br />
ARTIGO 306<br />
Non poderá ser viola<strong>da</strong> a casa de ningún español senón nos casos<br />
que determine a lei para a boa orde e seguranza do Estado.<br />
407
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 307<br />
Se co tempo creren as Cortes que convén que haxa distinción<br />
entre os xuíces do feito e do dereito, establecerana na forma<br />
que xulguen conducente.<br />
ARTIGO 308<br />
Se en circunstancias extraordinarias a seguranza do Estado exixir,<br />
en to<strong>da</strong> a Monarquía ou en parte dela, a suspensión <strong>da</strong>lgunhas<br />
<strong>da</strong>s formali<strong>da</strong>des prescritas neste capítulo para o arresto<br />
dos delincuentes, poderán as Cortes decretala por un tempo<br />
determinado.<br />
408<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO VI<br />
DO GOBERNO INTERIOR DAS PROVINCIAS<br />
E DAS POBOACIÓNS<br />
CAPÍTULO I<br />
Dos concellos<br />
ARTIGO 309<br />
Para o goberno interior <strong>da</strong>s poboacións haberá concellos compostos<br />
de alcalde ou alcaldes, os rexedores e o procurador síndico,<br />
e presididos polo xefe político onde o houber e, na súa<br />
falta, polo alcalde ou o primeiro nomeado entre estes, se houber<br />
dous.<br />
ARTIGO 310<br />
Porase concello nas locali<strong>da</strong>des que non o teñan e nas que conveña<br />
que o haxa, non podendo deixar de habelo nas que por si<br />
ou coa súa bisbarra cheguen a mil almas, e tamén se lles sinalase<br />
termo correspondente.<br />
ARTIGO 311<br />
As leis determinarán o número de individuos de ca<strong>da</strong> clase de<br />
que deberán comporse os concellos <strong>da</strong>s poboacións con respecto<br />
á súa veciñanza.<br />
ARTIGO 312<br />
Os alcaldes, rexedores e procuradores síndicos nomearanse por<br />
elección nas locali<strong>da</strong>des, cesando os rexedores e demais que sirvan<br />
oficios perpetuos nos concellos, calquera que sexa o seu título<br />
e denominación.<br />
409
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 313<br />
Todos os anos, no mes de decembro, se reunirán os ci<strong>da</strong>dáns<br />
de ca<strong>da</strong> locali<strong>da</strong>de para elixiren, por plurali<strong>da</strong>de de votos, con<br />
proporción á súa veciñanza, determinando número de electores<br />
que resi<strong>da</strong>n na mesma locali<strong>da</strong>de e estean no exercicio dos dereitos<br />
de ci<strong>da</strong>dán.<br />
ARTIGO 314<br />
Os electores nomearán no mesmo mes, por plurali<strong>da</strong>de absoluta<br />
de votos, o alcalde ou alcaldes, rexedores e procurador ou<br />
procuradores síndicos, para que entren a exercer os seus cargos<br />
o primeiro de xaneiro do seguinte ano.<br />
ARTIGO 315<br />
Os alcaldes mu<strong>da</strong>ranse todos os anos, os rexedores por metade<br />
ca<strong>da</strong> ano, e o mesmo os procuradores síndicos onde haxa dous:<br />
se houber só un, mu<strong>da</strong>rase todos os anos.<br />
ARTIGO 316<br />
O que exercese calquera destes cargos non poderá volver ser<br />
elixido para ningún deles sen que pasen, polo menos, dous<br />
anos, onde a veciñanza o permita.<br />
ARTIGO 317<br />
Para ser alcalde, rexedor ou procurador síndico, ademais de ser<br />
ci<strong>da</strong>dán no exercicio dos seus dereitos, requírese ser maior de<br />
vinte e cinco anos, con cinco, polo menos, de veciñanza e residencia<br />
na locali<strong>da</strong>de. As leis determinarán as demais cali<strong>da</strong>des<br />
que deberán ter estes empregados.<br />
410<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 318<br />
Non poderá ser alcalde, rexedor nin procurador síndico ningún<br />
empregado público de nomeamento do Rei que estea en exercicio;<br />
non se entenden comprendidos nesta regra os que sirvan<br />
nas milicias nacionais.<br />
ARTIGO 319<br />
Todos os empregos municipais referidos serán carga do concello,<br />
de que ninguén poderá escusarse sen causa legal.<br />
ARTIGO 320<br />
Haberá un secretario en todo concello, elixido por este por plurali<strong>da</strong>de<br />
absoluta de votos, e dotado dos fondos do común.<br />
ARTIGO 321<br />
Estará a cargo dos concellos:<br />
Primeiro. A policía de salubri<strong>da</strong>de e comodi<strong>da</strong>de.<br />
Segundo. Auxiliar o alcalde en todo o que pertenza á seguranza<br />
<strong>da</strong>s persoas e bens dos veciños e á conservación <strong>da</strong> orde pública.<br />
Terceiro. A administración e investimento dos capitais de propios<br />
e arbitrios, conforme as leis e regulamentos, co cargo<br />
de nomear depositario baixo responsabili<strong>da</strong>de dos que o nomean.<br />
Cuarto. Facer o repartimento e reca<strong>da</strong>ción <strong>da</strong>s contribucións e<br />
remitilas á tesouraría respectiva.<br />
Quinto. Coi<strong>da</strong>r de to<strong>da</strong>s as escolas de primeiras letras e dos demais<br />
establecementos de educación que se paguen dos fondos<br />
do común.<br />
411
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
Sexto. Coi<strong>da</strong>r dos hospitais, hospicios, casas de expósitos e demais<br />
establecementos de beneficencia, baixo as regras que se<br />
prescriban.<br />
Sétimo. Coi<strong>da</strong>r <strong>da</strong> construción e reparación dos camiños, calza<strong>da</strong>s,<br />
pontes e cárceres, dos montes e plantíos do común, e<br />
de to<strong>da</strong>s as obras públicas de necesi<strong>da</strong>de, utili<strong>da</strong>de e ornato.<br />
Oitavo. Formar as ordenanzas municipais <strong>da</strong> poboación e presentalas<br />
ás Cortes para a súa aprobación por medio <strong>da</strong> Deputación<br />
Provincial, que as acompañará co seu informe.<br />
Noveno. Promover a agricultura, a industria e o comercio, segundo<br />
a locali<strong>da</strong>de e circunstancias dos pobos, e canto lles<br />
sexa útil e beneficioso.<br />
ARTIGO 322<br />
Se se ofreceren obras ou outros obxectos de utili<strong>da</strong>de común,<br />
e por non seren suficientes os capitais de propios, for necesario<br />
recorrer a arbitrios, non poderán imporse estes senón obtendo<br />
por medio <strong>da</strong> Deputación Provincial a aprobación <strong>da</strong>s Cortes.<br />
No caso de ser urxente a obra ou obxecto a que se destinen,<br />
poderán os concellos usar interinamente deles co consentimento<br />
<strong>da</strong> mesma Deputación, mentres recae a resolución <strong>da</strong>s Cortes.<br />
Estes arbitrios administraranse en todo como os capitais<br />
de propios.<br />
ARTIGO 323<br />
Os concellos desempeñarán to<strong>da</strong>s estas recargas baixo a inspección<br />
<strong>da</strong> Deputación Provincial, a quen lle renderán conta xustifica<strong>da</strong><br />
ca<strong>da</strong> ano dos capitais públicos que reca<strong>da</strong>sen e investisen.<br />
412<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
CAPÍTULO II<br />
Do goberno político <strong>da</strong>s provincias e <strong>da</strong>s<br />
Deputacións provinciais<br />
ARTIGO 324<br />
O goberno político <strong>da</strong>s provincias residirá no xefe superior, nomeado<br />
polo Rei en ca<strong>da</strong> unha delas.<br />
ARTIGO 325<br />
En ca<strong>da</strong> provincia haberá unha Deputación chama<strong>da</strong> provincial<br />
para promover a súa prosperi<strong>da</strong>de, presidi<strong>da</strong> polo xefe superior.<br />
ARTIGO 326<br />
Comporase esta Deputación do presidente, o intendente e de<br />
sete individuos elixidos na forma que se dirá, sen prexuízo de<br />
que as Cortes, a partir deste momento, varíen este número<br />
como o crean conveniente, ou o exixan as circunstancias, feita<br />
que sexa a nova división de provincias de que trata o artigo 11.<br />
ARTIGO 327<br />
A Deputación Provincial renovarase ca<strong>da</strong> dous anos por metade,<br />
saíndo a primeira vez o maior número e a segun<strong>da</strong> o menor,<br />
e así sucesivamente.<br />
ARTIGO 328<br />
A elección destes individuos farana os electores de partido ao<br />
outro día de seren nomeados os deputados de Cortes, pola<br />
mesma orde con que estes se nomean.<br />
413
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 329<br />
Ao mesmo tempo, e na mesma forma, elixiranse tres suplentes<br />
para ca<strong>da</strong> Deputación.<br />
ARTIGO 330<br />
Para ser individuo <strong>da</strong> Deputación provincial requírese ser ci<strong>da</strong>dán<br />
no exercicio dos seus dereitos, maior de vinte e cinco<br />
anos, natural ou veciño <strong>da</strong> provincia, con residencia, polo<br />
menos, de sete anos, e que teña o suficiente para manterse con<br />
decencia, e non poderá selo ningún dos empregados de nomeamento<br />
do Rei de que trata o artigo 318.<br />
ARTIGO 331<br />
Para que unha mesma persoa poi<strong>da</strong> ser elixi<strong>da</strong> unha segun<strong>da</strong><br />
vez, deberá pasar, polo menos, o tempo de catro anos despois<br />
de ter cesado nas súas funcións.<br />
ARTIGO 332<br />
Cando o xefe superior <strong>da</strong> provincia non puider presidir a Deputación,<br />
presidiraa o intendente e, no seu defecto, o vogal que<br />
for primeiro nomeado.<br />
ARTIGO 333<br />
A Deputación nomeará un secretario, dotado dos fondos públicos<br />
<strong>da</strong> provincia.<br />
ARTIGO 334<br />
Terá a Deputación en ca<strong>da</strong> ano, como máximo, noventa días<br />
de sesións, distribuí<strong>da</strong>s nas épocas que máis conveña. Na Península<br />
deberán estar reuni<strong>da</strong>s as Deputacións para o primeiro<br />
de marzo, e en Ultramar para o primeiro de xuño.<br />
414<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 335<br />
Tocaralles a estas Deputacións:<br />
Primeiro. Intervir e aprobar o repartimento feito ás poboacións<br />
<strong>da</strong>s contribucións que lle coubesen á provincia.<br />
Segundo. Velar sobre o bo investimento dos fondos públicos<br />
<strong>da</strong>s poboacións e examinar as súas contas, para que, co seu<br />
visto e prace, recaia a aprobación superior, coi<strong>da</strong>ndo de que<br />
en todo se observen as leis e regulamentos.<br />
Terceiro. Coi<strong>da</strong>r de que se establezan concellos onde correspon<strong>da</strong><br />
que os haxa, conforme o prevido no artigo 310.<br />
Cuarto. Se se ofreceren obras novas de utili<strong>da</strong>de común <strong>da</strong> provincia,<br />
ou a reparación <strong>da</strong>s antigas, proporlle ao Goberno os<br />
arbitrios que crean máis convenientes para a súa execución,<br />
co fin de obter o correspondente permiso <strong>da</strong>s Cortes. En Ultramar,<br />
se a urxencia <strong>da</strong>s obras públicas non permitir esperar<br />
a resolución <strong>da</strong>s Cortes, poderá a Deputación, con expreso<br />
asenso do xefe <strong>da</strong> provincia, usar, de forma inmediata, dos<br />
arbitrios, <strong>da</strong>ndo inmediatamente conta ao Goberno para a<br />
aprobación <strong>da</strong>s Cortes. Para a reca<strong>da</strong>ción dos arbitrios, a Deputación,<br />
baixo a súa responsabili<strong>da</strong>de, nomeará un depositario,<br />
e as contas do investimento, examina<strong>da</strong>s pola Deputación,<br />
serán remiti<strong>da</strong>s ao Goberno para que as faga<br />
recoñecer e glosar e, finalmente, as pase ás Cortes para a súa<br />
aprobación.<br />
Quinto. Promover a educación <strong>da</strong> moci<strong>da</strong>de conforme os planos<br />
aprobados, e fomentar a agricultura, a industria e o comercio,<br />
protexendo os inventores de novos descubrimentos<br />
en calquera destes ramos.<br />
Sexto. Dar parte ao Goberno dos abusos que noten na administración<br />
<strong>da</strong>s ren<strong>da</strong>s públicas.<br />
415
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
Sétimo. Formar o censo e a estatística <strong>da</strong>s provincias.<br />
Oitavo. Coi<strong>da</strong>r de que os establecementos piadosos e de beneficencia<br />
acaden o seu respectivo obxecto, propóndolle ao Goberno<br />
as regras que coiden conducentes para a reforma dos<br />
abusos que observaren.<br />
Noveno. Dar parte ás Cortes <strong>da</strong>s infraccións <strong>da</strong> Constitución<br />
que se noten na provincia.<br />
Décimo. As Deputacións <strong>da</strong>s provincias de Ultramar velarán<br />
sobre a economía, orde e progresos <strong>da</strong>s misións para a conversión<br />
dos indios infieis, cuxos encargados lles <strong>da</strong>rán razón<br />
<strong>da</strong>s súas operacións neste ramo, para que se eviten abusos;<br />
todo o cal as Deputacións porán en noticia do Goberno.<br />
ARTIGO 336<br />
Se algunha deputación abusar <strong>da</strong>s súas facultades, poderá o Rei<br />
suspender os vogais que a compoñen, dándolles parte ás Cortes<br />
desta disposición e dos motivos dela para a determinación que<br />
correspon<strong>da</strong>. Durante a suspensión entrarán en funcións os suplentes.<br />
ARTIGO 337<br />
Todos os individuos dos concellos e <strong>da</strong>s deputacións de provincia,<br />
ao entraren no exercicio <strong>da</strong>s súas funcións, prestarán<br />
xuramento, aqueles en mans do xefe político, onde o houber,<br />
ou, na súa falta, do alcalde que for primeiro nomeado, e estes<br />
nas do xefe superior <strong>da</strong> provincia, de gar<strong>da</strong>r a Constitución política<br />
<strong>da</strong> Monarquía española, observar as leis, ser fieis ao Rei e<br />
cumprir relixiosamente as obrigas do seu cargo.<br />
416<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO VII<br />
DAS CONTRIBUCIÓNS<br />
CAPÍTULO ÚNICO<br />
ARTIGO 338<br />
As Cortes establecerán ou confirmarán anualmente as contribucións,<br />
sexan directas ou indirectas, xerais, provinciais ou municipais,<br />
subsistindo as antigas ata que se publique a súa derrogación<br />
ou a imposición doutras.<br />
ARTIGO 339<br />
As contribucións repartiranse entre todos os españois con proporción<br />
ás súas facultades, sen excepción nin privilexio ningún.<br />
ARTIGO 340<br />
As contribucións serán proporciona<strong>da</strong>s aos gastos que decreten<br />
as Cortes para o servizo público en todos os ramos.<br />
ARTIGO 341<br />
Para que as Cortes poi<strong>da</strong>n fixar os gastos en todos os ramos do<br />
servizo público e as contribucións que deban cubrilos, o secretario<br />
do Despacho de Facen<strong>da</strong> presentaralles, logo de estaren<br />
reuni<strong>da</strong>s, o orzamento xeral dos que se consideren precisos, recollendo<br />
de ca<strong>da</strong> un dos demais secretarios do Despacho o respectivo<br />
ao seu ramo.<br />
ARTIGO 342<br />
O mesmo secretario do Despacho de Facen<strong>da</strong> presentará co orzamento<br />
de gastos o plan de contribucións que deban imporse<br />
para atendelos.<br />
417
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 343<br />
Se ao Rei lle parecer gravosa ou prexudicial algunha contribución,<br />
manifestarao ás Cortes por medio do secretario do Despacho<br />
de Facen<strong>da</strong>, presentando ao mesmo tempo a que crea<br />
máis conveniente substituír.<br />
ARTIGO 344<br />
Fixa<strong>da</strong> a cota <strong>da</strong> contribución directa, as Cortes aprobarán o<br />
repartimento dela entre as provincias, a ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s cales se<br />
lle asignará a cota correspondente á súa riqueza, para o cal o<br />
secretario do Despacho de Facen<strong>da</strong> presentará tamén os orzamentos<br />
necesarios.<br />
ARTIGO 345<br />
Haberá unha Tesouraría xeral para to<strong>da</strong> a Nación, á cal lle tocará<br />
dispor de todos os produtos de calquera ren<strong>da</strong> destina<strong>da</strong><br />
ao servizo do Estado.<br />
ARTIGO 346<br />
Haberá en ca<strong>da</strong> provincia unha tesouraría, na cal entrarán<br />
todos os capitais que nela se recaden para o erario público. Estas<br />
tesourarías estarán en correspondencia coa xeral, a cuxa disposición<br />
terán todos os seus fondos.<br />
ARTIGO 347<br />
Ningún pagamento se admitirá en conta ao tesoureiro xeral, se<br />
non se fixer en virtude de decreto do Rei, referen<strong>da</strong>do polo secretario<br />
do Despacho de Facen<strong>da</strong>, no que se expresen o gasto<br />
a que se destina o seu importe e o decreto <strong>da</strong>s Cortes con que<br />
este se autoriza.<br />
418<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
ARTIGO 348<br />
Para que a Tesouraría Xeral leve a súa conta coa pureza que corresponde,<br />
as entra<strong>da</strong>s e as saí<strong>da</strong>s deberán ser intervi<strong>da</strong>s, respectivamente,<br />
polas contadorías de valores e de distribución <strong>da</strong><br />
ren<strong>da</strong> pública.<br />
ARTIGO 349<br />
Unha instrución particular regulará estas oficinas de maneira<br />
que sirvan para os fins do seu instituto.<br />
ARTIGO 350<br />
Para o exame de to<strong>da</strong>s as contas de capitais públicos haberá<br />
unha Contadoría maior de contas, que se organizará por unha<br />
lei especial.<br />
ARTIGO 351<br />
A conta <strong>da</strong> Tesouraría Xeral, que comprenderá o rendemento<br />
anual de to<strong>da</strong>s as contribucións e ren<strong>da</strong>s, e o seu investimento,<br />
logo de que reciba a aprobación final <strong>da</strong>s Cortes, imprimirase,<br />
publicarase e remitirase ás deputacións de provincia e aos<br />
concellos.<br />
ARTIGO 352<br />
Do mesmo modo se imprimirán, publicarán e remitirán as<br />
contas que ren<strong>da</strong>n os secretarios do Despacho dos gastos feitos<br />
nos seus respectivos ramos.<br />
ARTIGO 353<br />
O manexo <strong>da</strong> Facen<strong>da</strong> pública estará sempre independente de<br />
to<strong>da</strong> outra autori<strong>da</strong>de ca aquela a que está encomen<strong>da</strong>do.<br />
419
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 354<br />
Non haberá alfándegas senón nos portos de mar e nas fronteiras;<br />
ben que esta disposición non terá efecto ata que as Cortes<br />
o determinen.<br />
ARTIGO 355<br />
A débe<strong>da</strong> pública recoñeci<strong>da</strong> será unha <strong>da</strong>s primeiras atencións<br />
<strong>da</strong>s Cortes, e estas porán o maior coi<strong>da</strong>do en que se vaia verificando<br />
a súa progresiva extinción, e sempre o pagamento dos<br />
réditos na parte que os xere, regulando todo o atinente á dirección<br />
deste importante ramo, tanto con respecto aos arbitrios<br />
que se estableceren, os cales se manexarán con absoluta separación<br />
<strong>da</strong> Tesouraría Xeral, como respecto ás oficinas de conta<br />
e razón.<br />
420<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO VIII<br />
DA FORZA MILITAR NACIONAL<br />
CAPÍTULO I<br />
Das tropas de continuo servizo<br />
ARTIGO 356<br />
Haberá unha forza militar nacional permanente, de terra e de<br />
mar, para a defensa exterior do Estado e a conservación <strong>da</strong> orde<br />
interior.<br />
ARTIGO 357<br />
As Cortes fixarán anualmente o número de tropas que foren<br />
necesarias, segundo as circunstancias, e o modo de levantar a<br />
que for máis conveniente.<br />
ARTIGO 358<br />
As Cortes fixarán, así mesmo, anualmente o número de buques<br />
<strong>da</strong> mariña militar que deberán armarse ou conservarse armados.<br />
ARTIGO 359<br />
Establecerán as Cortes por medio <strong>da</strong>s respectivas ordenanzas<br />
todo o relativo á disciplina, orde de ascensos, soldos, administración<br />
e canto correspon<strong>da</strong> á boa constitución do exército e<br />
arma<strong>da</strong>.<br />
ARTIGO 360<br />
Estableceranse escolas militares para o ensino e instrución de<br />
to<strong>da</strong>s as diferentes armas do exército e arma<strong>da</strong>.<br />
421
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 361<br />
Ningún español poderá escusarse do servizo militar, cando e<br />
na forma que for chamado pola lei.<br />
CAPÍTULO II<br />
Das milicias nacionais<br />
ARTIGO 362<br />
Haberá en ca<strong>da</strong> provincia corpos de milicias nacionais, compostos<br />
de habitantes de ca<strong>da</strong> unha delas, con proporción á súa<br />
poboación e circunstancias.<br />
ARTIGO 363<br />
Regularase mediante unha ordenanza particular o modo <strong>da</strong> súa<br />
formación, o seu número e especial constitución en todos os<br />
seus ramos.<br />
ARTIGO 364<br />
O servizo destas milicias non será continuo e só terá lugar<br />
cando as circunstancias o requiran.<br />
ARTIGO 365<br />
En caso necesario poderá o Rei dispor desta forza dentro <strong>da</strong><br />
respectiva provincia; pero non poderá empregala fóra dela sen<br />
outorgamento <strong>da</strong>s Cortes.<br />
422<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO IX<br />
DA INSTRUCIÓN PÚBLICA<br />
CAPÍTULO ÚNICO<br />
ARTIGO 366<br />
En to<strong>da</strong>s as locali<strong>da</strong>des <strong>da</strong> Monarquía se establecerán escolas<br />
de primeiras letras, nas cales se ensinará os nenos a ler, escribir<br />
e contar, e o catecismo <strong>da</strong> relixión católica, que comprenderá<br />
tamén unha breve exposición <strong>da</strong>s obrigas civís.<br />
ARTIGO 367<br />
Así mesmo, regularase e crearase o número competente de universi<strong>da</strong>des<br />
e doutros establecementos de instrución que se xulguen<br />
convenientes para o ensino de to<strong>da</strong>s as ciencias, literatura<br />
e belas artes.<br />
ARTIGO 368<br />
O plan xeral de ensino será uniforme en todo o Reino, e deberá<br />
explicarse a Constitución política <strong>da</strong> Monarquía en to<strong>da</strong>s as<br />
universi<strong>da</strong>des e establecementos literarios onde se ensinen as<br />
ciencias eclesiásticas e políticas.<br />
ARTIGO 369<br />
Haberá unha Dirección xeral de estudos, composta de persoas<br />
de coñeci<strong>da</strong> instrución, a cuxo cargo estará, baixo a autori<strong>da</strong>de<br />
do Goberno, a inspección do ensino público.<br />
ARTIGO 370<br />
As Cortes, por medio de plans e estatutos especiais, regularán<br />
canto pertenza ao importante obxecto <strong>da</strong> instrución pública.<br />
423
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
ARTIGO 371<br />
Todos os españois teñen liber<strong>da</strong>de de escribir, imprimir e publicar<br />
as súas ideas políticas sen necesi<strong>da</strong>de de licenza, revisión<br />
ou aprobación ningunha anterior á publicación, baixo as restricións<br />
e responsabili<strong>da</strong>de que establezan as leis.<br />
424<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
TÍTULO X<br />
DA OBSERVANCIA DA CONSTITUCIÓN<br />
E DO MODO DE PROCEDER PARA FACER<br />
VARIACIÓNS NELA<br />
CAPÍTULO ÚNICO<br />
ARTIGO 372<br />
As Cortes, nas súas primeiras sesións, tomarán en consideración<br />
as infraccións <strong>da</strong> Constitución que se lles fixesen presentes,<br />
para pór o conveniente remedio e facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de<br />
dos que contraviñesen a ela.<br />
ARTIGO 373<br />
Todo español ten dereito a representar as Cortes ou o Rei para<br />
reclamar a observancia <strong>da</strong> Constitución.<br />
ARTIGO 374<br />
To<strong>da</strong> persoa que exerza cargo público, civil, militar ou eclesiástico<br />
prestará xuramento, ao tomar posesión do seu destino, de<br />
gar<strong>da</strong>r a Constitución, ser fiel ao Rei e desempeñar debi<strong>da</strong>mente<br />
o seu encargo.<br />
ARTIGO 375<br />
Ata pasados oito anos despois de acharse posta en práctica a<br />
Constitución en to<strong>da</strong>s as súas partes, non se poderá propor alteración,<br />
adición nin reforma en ningún dos seus artigos.<br />
ARTIGO 376<br />
Para facer calquera alteración, adición ou reforma na Constitución,<br />
será necesario que a deputación que deba decretala de-<br />
425
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
finitivamente estea autoriza<strong>da</strong> con poderes especiais para este<br />
obxecto.<br />
ARTIGO 377<br />
Calquera proposición de reforma nalgún artigo <strong>da</strong> Constitución<br />
deberá facerse por escrito, e ser apoia<strong>da</strong> e asina<strong>da</strong>, polo<br />
menos, por vinte deputados.<br />
ARTIGO 378<br />
A proposición de reforma lerase por tres veces, co intervalo de<br />
seis días dunha a outra lectura, e despois <strong>da</strong> terceira deliberarase<br />
se hai lugar a admitir a discusión.<br />
ARTIGO 379<br />
Admiti<strong>da</strong> a discusión, procederase nela baixo as mesmas formali<strong>da</strong>des<br />
e trámites que se prescriben para a formación <strong>da</strong>s<br />
leis, despois dos cales se proporá para a votación se procede tratarse<br />
de novo na seguinte deputación xeral, e para que así quede<br />
declarado deberán convir as dúas terceiras partes dos votos.<br />
ARTIGO 380<br />
A deputación xeral seguinte, logo <strong>da</strong>s mesmas formali<strong>da</strong>des en<br />
to<strong>da</strong>s as súas partes, poderá declarar en calquera dos dous anos<br />
<strong>da</strong>s súas sesións, convindo niso as dúas terceiras partes de votos,<br />
que hai lugar ao outorgamento de poderes especiais para facer<br />
a reforma.<br />
ARTIGO 381<br />
Feita esta declaración, publicarase e comunicaráselles a to<strong>da</strong>s<br />
as provincias e segundo o tempo en que se fixese, determinarán<br />
as Cortes se deberá ser a deputación proximamente in-<br />
426<br />
PROMULGADA EN CÁDIZ O 19 DE MARZO DE 1812<br />
mediata ou a seguinte a esta a que deberá traer os poderes especiais.<br />
ARTIGO 382<br />
Estes serán outorgados polas xuntas electorais de provincia, engadíndolles<br />
aos poderes ordinarios a cláusula seguinte: “Así<br />
mesmo, outórganlles poder especial para facer na Constitución<br />
a reforma de que trata o decreto <strong>da</strong>s Cortes, cuxo teor é o seguinte:<br />
(<strong>aquí</strong> o decreto literal). Todo conforme o prevido pola<br />
mesma Constitución. E obríganse a recoñecer e ter por constitucional<br />
o que na súa virtude estableceren”.<br />
ARTIGO 383<br />
A reforma proposta discutirase de novo e se for aproba<strong>da</strong> polas<br />
dúas terceiras partes de deputados pasará a ser lei constitucional,<br />
e como tal se publicará nas Cortes.<br />
ARTIGO 384<br />
Unha deputación presentaralle o decreto de reforma ao Rei<br />
para que a faga publicar e remitir a to<strong>da</strong>s as autori<strong>da</strong>des e poboacións<br />
<strong>da</strong> Monarquía.<br />
Cádiz, 18 de marzo de 1812. Vicente Pascual, deputado pola<br />
ci<strong>da</strong>de de Teruel, presidente.<br />
(Seguen as sinaturas dos señores deputados).<br />
Por tanto, man<strong>da</strong>mos a todos os españois nosos súbditos, de<br />
calquera clase e condición que foren, que haxan e garden a<br />
Constitución inserta, como lei fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> Monarquía, e<br />
man<strong>da</strong>mos, así mesmo, a todos os tribunais, xustizas, xefes, gobernadores<br />
e demais autori<strong>da</strong>des, así civís como militares e ecle-<br />
427
CONSTITUCIÓN POLÍTICA DA MONARQUÍA ESPAÑOLA<br />
siásticas, de calquera clase e digni<strong>da</strong>de, que garden e fagan gar<strong>da</strong>r,<br />
cumprir e executar a mesma Constitución en to<strong>da</strong>s as súas<br />
partes. Terédelo entendido e disporedes o necesario para o seu<br />
cumprimento, facéndoo imprimir, publicar e circular. Jo<strong>aquí</strong>n<br />
de Mosquera y Figueroa, presidente. Juan Villavicencio. -Ignacio<br />
Rodríguez de Rivas. O Conde do Abisbal.<br />
Cádiz, 19 de marzo de 1812. A. D. Ignacio de la Pezuela.<br />
428<br />
[AGUSTÍN DE ARGÜELLES]*<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
AO PRESENTAR A COMISIÓN DE<br />
CONSTITUCIÓN O PROXECTO DELA<br />
VERSIÓN EN GALEGO<br />
* O nome de Agustín de Argüelles figura entre corchetes porque<br />
nas edicións orixinais non consta nome do autor.
[PARTE I]<br />
SEÑOR<br />
A Comisión encarga<strong>da</strong> polas Cortes de estender un proxecto<br />
de Constitución para a nación española, chea de timidez e desconfianza,<br />
preséntalle á Vosa Maxestade o froito do seu traballo.<br />
Ardua e grave lle parecera desde o principio a empresa; mais<br />
aín<strong>da</strong> estaba reservado para as súas sesións tocar to<strong>da</strong>s as dificultades,<br />
cuxa magnitude estivo a pouco de a desalentar e de a<br />
facer desconfiar de poder levar a cabo a obra. Se ela non correspondese<br />
aos desexos <strong>da</strong> Vosa Maxestade nin satisfixese a expectación<br />
pública, polo menos a Comisión cumpriría co precepto<br />
que as Cortes lle impuxeron, o que non tanto debe<br />
entenderse que era dirixido a que presentase unha obra perfecta<br />
canto que sinalase o camiño que a sabedoría do Congreso podería<br />
seguir na discusión para chegar ao termo tan desexado<br />
pola nación enteira.<br />
[As raíces tradicionais]*<br />
Na<strong>da</strong> ofrece a Comisión no seu proxecto que non estea consignado<br />
do modo máis auténtico e solemne nos diferentes corpos<br />
<strong>da</strong> lexislación española, senón que se mira como novo o<br />
método con que distribuíu as materias, ordenándoas e clasificándoas<br />
para que formasen un sistema de lei fun<strong>da</strong>mental e<br />
constitutiva no que estivese contido con enlace, harmonía e<br />
* Os títulos entre corchetes corresponden á presente edición.<br />
431
Agustín de Argüelles<br />
concor<strong>da</strong>ncia canto teñen disposto as leis fun<strong>da</strong>mentais de Aragón,<br />
de Navarra e de Castela en todo o concernente á liber<strong>da</strong>de<br />
e independencia <strong>da</strong> nación, aos foros e obrigas dos ci<strong>da</strong>dáns, á<br />
digni<strong>da</strong>de e autori<strong>da</strong>de do Rei e dos tribunais, ao establecemento<br />
e uso <strong>da</strong> forza arma<strong>da</strong> e método económico e administrativo<br />
<strong>da</strong>s provincias. Estes puntos capitais van ordenados sen<br />
o aparato científico que usan os autores clásicos nas obras de<br />
política ou tratados de dereito público, que a Comisión creu<br />
que debía evitar por non ser necesario cando non fose impropio<br />
no breve, claro e sinxelo texto <strong>da</strong> lei constitutiva dunha monarquía.<br />
Pero, ao mesmo tempo, non puido menos de adoptar<br />
o método que lle pareceu máis análogo ao estado presente <strong>da</strong><br />
nación, en que o adiantamento <strong>da</strong> ciencia do Goberno introduciu<br />
en Europa un sistema descoñecido nos tempos en que<br />
se publicaron os diferentes corpos <strong>da</strong> nosa lexislación, sistema<br />
do que xa non é posible prescindir absolutamente, así como<br />
non o fixeron os nosos antigos lexisladores, que aplicaron aos<br />
seus reinos doutras partes o que xulgaron útil e proveitoso.<br />
A Comisión, Señor, desexaría que a urxencia con que se<br />
dedicou ao seu traballo, a nobre impaciencia do público por<br />
velo concluído e a falta de auxilios literarios en que se atopou<br />
lle permitise <strong>da</strong>rlle a esta obra a última man que necesitaba<br />
para captar a benevolencia do Congreso e a boa vontade <strong>da</strong><br />
nación presentando nesta introdución todos os comprobantes<br />
que nos nosos códigos demostran coñecerse e usarse en España<br />
canto comprende o presente proxecto. Este traballo, aín<strong>da</strong> que<br />
ímprobo e difícil, xustificaría á Comisión <strong>da</strong> nota de anovadora<br />
no concepto <strong>da</strong>queles que, pouco versados na historia e<br />
lexislación antiga de España, crerán, talvez, tomado de nacións<br />
estrañas ou introducido pola arela <strong>da</strong> reforma todo o que non<br />
estivo en uso <strong>da</strong>lgúns séculos a esta parte, ou o que se opoña<br />
432<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
ao sistema de goberno adoptado entre nós despois <strong>da</strong> Guerra<br />
de Sucesión. A Comisión lembra con dor o veo que cubriu<br />
nos últimos reinados a importante historia <strong>da</strong>s nosas Cortes;<br />
o seu coñecemento estaba case reservado aos sabios e literatos,<br />
que a estu<strong>da</strong>ban máis por espírito de erudición ca con ningún<br />
fin político. E se o Goberno non prohibira abertamente a súa<br />
lectura, o ningún coi<strong>da</strong>do que tomou para lle proporcionar<br />
ao público edicións completas e acomo<strong>da</strong><strong>da</strong>s dos cadernos de<br />
Cortes e o entusiasmo con que se prohibía calquera escrito<br />
que lle lembrase á nación os seus antigos foros e liber<strong>da</strong>des,<br />
sen exceptuar as novas edicións <strong>da</strong>lgúns corpos do dereito, de<br />
onde se arrancaron con escán<strong>da</strong>lo universal leis benéficas e liberais,<br />
causaron un esquecemento case xeral <strong>da</strong> nosa ver<strong>da</strong>deira<br />
constitución, ata o punto de mirar mal e con desconfianza<br />
aos que se manifestaban adictos ás antigas de Aragón e de Castela.<br />
A lectura de tan preciosos monumentos familiarizaría a<br />
nación coas ideas de ver<strong>da</strong>deira liber<strong>da</strong>de política e civil, tan<br />
sosti<strong>da</strong>, tan defendi<strong>da</strong>, tan reclama<strong>da</strong> polos nosos maiores nas<br />
innumerables enérxicas peticións en Cortes dos procuradores<br />
do reino, nas cales se pedían, co vigor e enteireza de homes libres<br />
a reforma de abusos, a mellora e derrogación de leis prexudiciais<br />
e a reparación de agravios. Contribuiríase igualmente<br />
a convencer os españois de que o seu desexo de lle poñer freo á<br />
disipación e prodigali<strong>da</strong>de do Goberno, de mellorar as leis e<br />
as institucións foi o constante obxecto <strong>da</strong>s reclamacións dos<br />
pobos, do anhelo dos seus procuradores, sen que se poi<strong>da</strong> sinalar<br />
un só decreto dos expedidos ata o día pola Vosa Maxestade<br />
que non sexa <strong>da</strong> natureza <strong>da</strong>s peticións presenta<strong>da</strong>s en<br />
Cortes, algunhas <strong>da</strong>s cales aín<strong>da</strong> se estendían a pedir con firmeza<br />
e resolución a reforma ou supresión de moitas cousas<br />
que a Vosa Maxestade respectou.<br />
433
Agustín de Argüelles<br />
Aín<strong>da</strong> que a lectura dos historiadores aragoneses, que tanto<br />
avantaxan aos de Castela, na<strong>da</strong> deixa que desexar ao que queira<br />
instruírse <strong>da</strong> admirable constitución <strong>da</strong>quel reino, aín<strong>da</strong> as<br />
actas de Cortes de ambas as dúas coroas lles ofrecen aos españois<br />
exemplos vivos de que os nosos maiores tiñan grandeza e<br />
elevación nas súas miras, firmeza e digni<strong>da</strong>de nas súas conferencias<br />
e reunións, espírito de ver<strong>da</strong>deira liber<strong>da</strong>de e independencia,<br />
amor á orde e á xustiza, discernimento exquisito para<br />
non confundir xamais nas súas peticións e reclamacións os intereses<br />
<strong>da</strong> nación cos dos corpos ou particulares. A funesta política<br />
do anterior reinado soubera desterrar de tal modo o gusto<br />
e afección cara ás nosas antigas institucións comprendi<strong>da</strong>s nos<br />
corpos <strong>da</strong> xurisprudencia española, descritas, explica<strong>da</strong>s e comenta<strong>da</strong>s<br />
polos escritores nacionais, a tal punto que non pode<br />
atribuírse senón a un plan seguido polo Goberno a lamentable<br />
ignorancia <strong>da</strong>s nosas cousas, que se advirte entre non poucos<br />
que tachan de forasteiro e miran como perigoso e subversivo o<br />
que non é máis ca a narración sinxela de feitos históricos referidos<br />
polos Blanca, os Zurita, os Angleria, os Mariana e tantos<br />
outros profundos e graves autores que, por incidencia ou de<br />
propósito, tratan con solidez e maxisterio dos nosos antigos<br />
foros, <strong>da</strong>s nosas leis, dos nosos usos e costumes. Para comprobar<br />
esta aserción, a Comisión non necesita máis que indicar o<br />
que dispón o Foro Xulgo sobre os dereitos <strong>da</strong> nación, do Rei e<br />
dos ci<strong>da</strong>dáns acerca <strong>da</strong>s obrigas recíprocas entre todos de gar<strong>da</strong>r<br />
as leis, sobre o xeito de formalas e executalas etc. A soberanía<br />
<strong>da</strong> nación está recoñeci<strong>da</strong> e proclama<strong>da</strong> do modo máis auténtico<br />
e solemne nas leis fun<strong>da</strong>mentais deste código. Nelas disponse<br />
que a Coroa é electiva; que ninguén pode aspirar ao<br />
reino sen ser elixido; que o Rei debe ser nomeado polos bispos,<br />
magnates e o pobo; explican igualmente as cali<strong>da</strong>des que deben<br />
434<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
concorrer no elixido; din que o Rei debe ter un dereito co seu<br />
pobo; man<strong>da</strong>n expresamente que as leis as fagan os que representen<br />
a nación xuntamente co Rei; que o monarca e todos os<br />
súbditos, sen distinción de clase e digni<strong>da</strong>de, garden as leis; que<br />
o Rei non tome por forza de ninguén cousa ningunha e, se o<br />
fixer, que lla restitúa. Quen, á vista de tan solemnes, tan claras,<br />
tan terminantes disposicións, poderá resistirse aín<strong>da</strong> a recoñecer<br />
como principio innegable que a autori<strong>da</strong>de soberana está, orixinaria<br />
e esencialmente, radica<strong>da</strong> na nación? Como sen este dereito<br />
poderían nunca os nosos maiores elixir os seus reis, impoñerlles<br />
leis e obrigas e esixir deles a súa observancia? E se isto<br />
é dunha notorie<strong>da</strong>de e autentici<strong>da</strong>de incontrastable, non era<br />
preciso que para soster o contrario se sinalase a época en que a<br />
nación se despoxara a si mesma dun dereito tan inherente, tan<br />
esencial á súa existencia política? Non era preciso exhibir as escrituras<br />
e auténticos documentos en que constase o desprendemento<br />
e alleamento <strong>da</strong> súa liber<strong>da</strong>de? Mais por moito que<br />
se busque, se inquira, se argúa e se cavile, non se achará outra<br />
cousa ca testemuños irrefragables de continuar en ser electiva<br />
a Coroa, así en Aragón coma en Castela, aín<strong>da</strong> despois de comezar<br />
a restauración. En Castela non existía lei fun<strong>da</strong>mental<br />
que arranxase con clari<strong>da</strong>de e precisión a sucesión ao trono<br />
antes do século XII, como se ve polos disturbios a que deron<br />
lugar frecuentemente as disputas entre os fillos dos reis de León<br />
e de Castela, e o costume de asociar ao goberno e <strong>da</strong>r a recoñecer<br />
nas Cortes por herdeiro, en vi<strong>da</strong> do Rei, o príncipe ou<br />
parente designado para sucedelo proviña <strong>da</strong> falta de leis que<br />
arranxasen este punto tan grave e transcendental para o benestar<br />
<strong>da</strong> nación. Esta xamais puido botar de si a memoria de ser<br />
electiva a Coroa na súa orixe, proba clara diso é, entre outros<br />
feitos, o notable suceso de Cataluña no ano 1462, en que os<br />
435
Agustín de Argüelles<br />
estados <strong>da</strong>quel principado, despois de resistírense a don Xoán<br />
II de Aragón, o depuxeron solemnemente do trono. En Castela<br />
executouse o mesmo no de 1465 con Enrique IV a causa do<br />
seu mal goberno e administración; no de 1406 tratouse nas<br />
Cortes de Toledo, con ocasión <strong>da</strong> menor i<strong>da</strong>de de don Xoán II<br />
de lle traspasar ao seu tío, o infante don Fernando, a Coroa,<br />
para o que se fun<strong>da</strong>ban os procuradores na facultade que tiña<br />
a nación para elixir o Rei segundo o pro común do reino e, por<br />
último, a notable solemni<strong>da</strong>de que aín<strong>da</strong> se observa pola que,<br />
mesmo hoxe en día, xura o reino o Príncipe de Asturias en vi<strong>da</strong><br />
do seu pai para corroborar máis e máis con este acto as leis de<br />
sucesión hereditaria.<br />
Non é menos notable o coi<strong>da</strong>do e vixilancia con que se<br />
gar<strong>da</strong>ron en Aragón e Castela os foros e leis que protexían as<br />
liber<strong>da</strong>des <strong>da</strong> nación no esencialísimo punto de facer as leis. O<br />
disposto polo código godo, iso mesmo se restableceu en ambos<br />
os dous reinos logo que comezaron a rescatarse <strong>da</strong> dominación<br />
dos árabes. Os congresos nacionais dos godos renaceron nas<br />
Cortes Xerais de Aragón, de Navarra e de Castela, en que o<br />
Rei, os prelados, magnates e o pobo facían as leis, outorgaban<br />
pedidos e contribucións e trataban de todos os asuntos graves<br />
que acontecían, aín<strong>da</strong> que no modo e forma de reunirse, de<br />
deliberar e de proclamar as primeiras había diferenza entre estes<br />
estados. Aragón foi en to<strong>da</strong>s as súas institucións máis libre ca<br />
Castela. O Rei naquel reino non podía resistir abertamente as<br />
peticións <strong>da</strong>s Cortes, que pasaban a ser leis se o reino insistía.<br />
A fórmula que se usaba para a súa publicación é ben notable e<br />
quita to<strong>da</strong> dúbi<strong>da</strong> pola clari<strong>da</strong>de e precisión <strong>da</strong>s palabras en<br />
que estaba concibi<strong>da</strong>. Dicía así: “O Rei, de vontade <strong>da</strong>s Cortes,<br />
estatúe e ordena”. Non sucedía así en Castela, onde a súa autori<strong>da</strong>de<br />
e o influxo dos ministros, por falta de leis claras, ca-<br />
436<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
recía de limitacións ben determina<strong>da</strong>s para todos os casos. Pero<br />
a pesar desta imperfección, a Constitución de Castela é admirable<br />
e digna de todo respecto e veneración. Por ela prohibíaselle<br />
ao Rei partir o señorío; non podía tomarlle a ninguén a<br />
súa propie<strong>da</strong>de; non podía prenderse a ningún ci<strong>da</strong>dán <strong>da</strong>ndo<br />
fiador; por foro antigo de España, a sentenza <strong>da</strong><strong>da</strong> contra un<br />
por man<strong>da</strong>to do Rei era nula; o Rei non podía tomar dos pobos<br />
contribucións, tributos nin pedidos sen o outorgamento <strong>da</strong> nación<br />
xunta en Cortes, coa singulari<strong>da</strong>de de que estas non os<br />
decretaban ata obter competente indemnización dos agravios<br />
deducidos nelas, no cal a nación se manifestara sempre tan celosa<br />
e senti<strong>da</strong> que máis dunha vez expresou o resentimento que<br />
lle causaba a repulsa con actos de violencia e enfurecemento,<br />
como sucedeu nos desastrosos movementos de Segovia e demais<br />
ci<strong>da</strong>des de Castela despois <strong>da</strong>s Cortes <strong>da</strong> Coruña, en que<br />
se lle concederon ao emperador Carlos V os subsidios que pedira<br />
antes de satisfacer as queixas que lle presentaron os procuradores<br />
do reino. Mais na<strong>da</strong> disto é comparable ao que dispoñía<br />
a Constitución de Aragón para asegurar os foros e liber<strong>da</strong>des<br />
<strong>da</strong> nación e dos ci<strong>da</strong>dáns.<br />
Ademais dos límites indicados <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de real en Castela,<br />
en Aragón mirábase a frecuente convocación de Cortes<br />
como o medio máis eficaz de asegurar o respecto e observancia<br />
<strong>da</strong>s leis. En 1283, no reinado de Pedro III, chamado o Grande,<br />
estableceuse: “Que o señor Rei faga Corte xeral de aragoneses<br />
en ca<strong>da</strong> un ano unha vez”. A paz e a guerra declarábana as Cortes<br />
por proposta do rei. Con este dereito que reservara o reino<br />
para si, poñía un novo freo á autori<strong>da</strong>de real para que, con pretexto<br />
dunha guerra voluntaria ou sinistramente provoca<strong>da</strong>, non<br />
se oprimise a nación e fose priva<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa liber<strong>da</strong>de. As contribucións<br />
eran igualmente que en Castela, outorga<strong>da</strong>s libremente<br />
437
Agustín de Argüelles<br />
pola nación reuni<strong>da</strong> en Cortes, en onde se tomaba conta do<br />
seu investimento e se lles pedía residencia a todos os funcionarios<br />
públicos do desempeño dos seus cargos. Ademais <strong>da</strong> reunión<br />
periódica e frecuente <strong>da</strong>s Cortes, tiñan os aragoneses o<br />
privilexio <strong>da</strong> Unión, institución tan singular que ningunha<br />
outra nación coñeci<strong>da</strong> ofrece exemplo desta natureza. O seu<br />
obxecto era opoñerse abertamente á usurpación que facía o rei<br />
ou os seus ministros dos foros ou liber<strong>da</strong>des do reino, ata podelo<br />
destronar e elixir outro no seu lugar “aín<strong>da</strong> que sexa<br />
pagán”, como di o secretario Antonio Pérez nas súas Relaciones.<br />
O seu modo de proceder estaba determinado por regras<br />
fixas. A súa autori<strong>da</strong>de estendíase ata expedir man<strong>da</strong>tos e esixir<br />
dos reis a satisfacción dos agravios cometidos contra o reino,<br />
como sucedeu con Afonso III de Aragón. Pero esta asociación<br />
formi<strong>da</strong>ble á ambición dos ministros e dos reis pereceu pola<br />
forza <strong>da</strong>s armas a mans de Pedro IV, chamado o do Puñal,<br />
quen, no ano de 1348, conseguiu que as Cortes a disolvesen.<br />
Abolido este privilexio, aín<strong>da</strong> quedou o Xustiza, cuxa autori<strong>da</strong>de<br />
servía de salvagar<strong>da</strong> á liber<strong>da</strong>de civil e seguri<strong>da</strong>de persoal<br />
dos ci<strong>da</strong>dáns. O seu inmenso poder, a protección que lle dispensaban<br />
as leis para asegurar a súa independencia no desempeño<br />
<strong>da</strong>s súas augustas funcións, o privilexio <strong>da</strong> manifestación<br />
exerci<strong>da</strong> ante el para lles facilitar aos reos o medio de se defenderen<br />
contra o poder dos ministros, o dereito de capitanear os<br />
aragoneses, aín<strong>da</strong> que fose contra o mesmo rei ou sucesor se<br />
introducían no reino tropas estranxeiras, constituían a parte<br />
principal <strong>da</strong> súa extensa autori<strong>da</strong>de, que non menos ca a <strong>da</strong><br />
Unión rematou para sempre na desgracia<strong>da</strong> dispersión que tiveron<br />
os aragoneses, man<strong>da</strong>dos polo último xustiza don Juan<br />
de Lanuza, ao achegarse os sol<strong>da</strong>dos casteláns, enviados contra<br />
foro por Filipe II suxeitar Zaragoza; a isto xuntábanse diferentes<br />
438<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
leis e foros que protexían a liber<strong>da</strong>de dos aragoneses, como o<br />
de non se lles poder <strong>da</strong>r tormento, cando ao mesmo tempo en<br />
Castela e en to<strong>da</strong> Europa estaba en to<strong>da</strong> a súa forza o uso desta<br />
proba bárbara e cruel.<br />
A constitución de Navarra, como viva e en exercicio, non<br />
pode menos de chamar grandemente a atención do Congreso.<br />
Ela ofrece un testemuño irrefragable contra os que se obstinan<br />
en crer estraño o que se observa hoxe nunha <strong>da</strong>s máis felices e<br />
envexables provincias do reino, provincia onde, cando o resto<br />
<strong>da</strong> nación non ofrecía máis ca un teatro uniforme en que se<br />
cumpría sen contradición a vontade do Goberno, atopaba este<br />
un antemural inexpugnable en que se ían estrelar as súas ordes<br />
e providencias sempre que eran contra a lei ou pro comunal<br />
do reino. Todo o dito respecto <strong>da</strong> Constitución de Aragón, exceptuando<br />
o Xustiza e os privilexios <strong>da</strong> unión e manifestación,<br />
iso mesmo se observaba antes en Navarra. Hoxe en día, aín<strong>da</strong><br />
o reino xunta Cortes que, sendo antes anuais, coma en Aragón,<br />
se reduciron a unha vez ca<strong>da</strong> tres anos, que<strong>da</strong>ndo no intermedio<br />
unha deputación. As Cortes teñen aín<strong>da</strong> grande autori<strong>da</strong>de.<br />
Ningunha lei pode establecerse sen que elas a consintan libremente,<br />
para o cal deliberan sen a asistencia do vicerrei e, se<br />
conveñen no proxecto, que en Navarra se chama pedimento<br />
de lei, o rei apróbao ou desbótao. Aín<strong>da</strong> no primeiro caso, as<br />
Cortes aín<strong>da</strong> examinan de novo a lei na súa forma orixinal xa<br />
sanciona<strong>da</strong>; resístena se a achan contraria ou prexudicial ao obxecto<br />
<strong>da</strong> súa proposición facendo réplicas sobre ela ata convirse<br />
o rei co reino. Mais este, ao cabo, pode absolutamente resistir<br />
a súa promulgación e inserción nos cadernos <strong>da</strong>s súas leis se<br />
non a xulga conforme cos seus intereses. Nas contribucións observan<br />
igual escrupulosi<strong>da</strong>de. A lei do servizo ha de pasar polos<br />
mesmos trámites ca as demais para ser aproba<strong>da</strong> e ningún im-<br />
439
Agustín de Argüelles<br />
posto para todo o reino ten forza en Navarra ata obterse outorgamento<br />
<strong>da</strong>s Cortes que, para conservar máis cabal e absoluta<br />
a súa autori<strong>da</strong>de nesta parte, chaman a to<strong>da</strong> contribución<br />
donativo voluntario. As cédulas, pragmáticas etcétera non<br />
poden poñerse en execución ata obter <strong>da</strong>s Cortes ou <strong>da</strong> Deputación,<br />
se están separa<strong>da</strong>s, o permiso ou sobrecarta, para o cal<br />
se segue un expediente de trámites ben coñecidos. A Deputación<br />
exerce tamén unha autori<strong>da</strong>de moi extensa. O seu principal<br />
obxecto é velar que se garde a Constitución e se observen<br />
as leis; opoñerse ao cumprimento de to<strong>da</strong>s as cédulas e ordes<br />
reais que ofenden a aquelas; pedir contra foro en to<strong>da</strong>s as provincias<br />
do Goberno que sexan contrarias aos dereitos e liber<strong>da</strong>des<br />
de Navarra e entender en todo o pertencente ao económico<br />
e político do interior do reino. A autori<strong>da</strong>de xudicial é<br />
tamén en Navarra moi independente do poder do Goberno.<br />
No <strong>Consello</strong> de Navarra finalízanse to<strong>da</strong>s as causas, así civís<br />
coma criminais, entre calquera persoa por privilexia<strong>da</strong>s que<br />
sexan, sen que vaian aos tribunais supremos <strong>da</strong> Corte os preitos,<br />
nin en apelación, nin aín<strong>da</strong> polo recurso de inxustiza notoria.<br />
As provincias vascas gozan igualmente de infinitos foros<br />
e liber<strong>da</strong>des, que por tan coñecidos non é necesario facer deles<br />
mención especial.<br />
Á vista desta sinxela narración, a Comisión non dubi<strong>da</strong> de<br />
que o Congreso oirá con benigni<strong>da</strong>de o proxecto de lei fun<strong>da</strong>mental<br />
que presenta e algunhas <strong>da</strong>s principais razóns que determinaron<br />
a adoptar o plan e sistema con que está disposto.<br />
To<strong>da</strong>s as leis, foros e privilexios que comprende a breve exposición<br />
que acaba de facer an<strong>da</strong>n dispersos e mesturados entre<br />
unha multitude doutras leis puramente civís e regulamentarias<br />
na inmensa colección dos corpos do dereito que forman a xurisprudencia<br />
española. A promulgación destes códigos, a forza<br />
440<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
e a autori<strong>da</strong>de de ca<strong>da</strong> un, as vicisitudes que padeceu a súa observancia,<br />
foi todo tan variado, tan desigual, tan contraditorio,<br />
que era forzoso entresacar con gran coi<strong>da</strong>do e dilixencia as leis<br />
puramente fun<strong>da</strong>mentais e constitutivas <strong>da</strong> monarquía entre a<br />
prodixiosa multitude doutras leis de moi diferente natureza, de<br />
espírito diverso e aín<strong>da</strong> contrario á índole <strong>da</strong>quelas. Este traballo<br />
non o descoidou a Comisión; ao contrario, aín<strong>da</strong> que incompleto,<br />
tívoo á vista, preparado xa de antemán por outra<br />
Comisión nomea<strong>da</strong> ao intento pola Xunta Central. Pero,<br />
Señor, todo el neste punto, aín<strong>da</strong> que desempeñado con moita<br />
prolixi<strong>da</strong>de e intelixencia, está reducido á nomenclatura <strong>da</strong>s<br />
leis, que mellor poden chamarse fun<strong>da</strong>mentais, conti<strong>da</strong>s no<br />
Foro Xulgo, nas Parti<strong>da</strong>s, no Foro Vello, no Foro Real, no Ordenamento<br />
de Alcalá, no Ordenamento Real e na Nova Recompilación.<br />
O espírito de liber<strong>da</strong>de política e civil que brilla<br />
na maior parte delas áchase á vez sufocado co <strong>da</strong> máis extraordinaria<br />
inconsecuencia e aín<strong>da</strong> contradición, ata conter algunhas<br />
disposicións enteiramente incompatibles co xenio, índole<br />
e temperanza dunha monarquía modera<strong>da</strong>. Sirva, Señor, de<br />
exemplo a Lei XII, título 1, parti<strong>da</strong> 1, en que se di: “Emperador<br />
ou Rei pode facer leis sobre as xentes do seu señorío, e outro<br />
ningún non ha poder de as facer no temporal, fóra de que as<br />
fixese con outorgamento deles. E as que doutro xeito son feitas,<br />
non teñen nome nin forza de leis, nin deben valer en ningún<br />
tempo”. Outras poderían citarse; pero ademais de que sería<br />
molestar sen utili<strong>da</strong>de a atención <strong>da</strong>s Cortes, a razón máis principal<br />
<strong>da</strong> Comisión consiste en que a Constitución <strong>da</strong> monarquía<br />
española debe ser un sistema completo e ben ordenado,<br />
cuxas partes garden entre si o máis perfecto enlace e harmonía.<br />
A súa textura, Señor, por dicilo así, ha de ser dunha mesma<br />
man; a súa forma e colocación, executa<strong>da</strong> por un mesmo artí-<br />
441
Agustín de Argüelles<br />
fice. Como, pois, sería posible que a simple ordenación textual<br />
de leis promulga<strong>da</strong>s en épocas diferentes, distantes as unhas<br />
<strong>da</strong>s outras moitos séculos, feitas con diversos fins, en circunstancias<br />
opostas entre si e ningunha pareci<strong>da</strong> á situación en que<br />
no día está o reino enchesen aquel grande e magnífico obxecto?<br />
Cando a Comisión di que no seu proxecto non hai na<strong>da</strong> novo,<br />
di unha ver<strong>da</strong>de incontrastable, porque realmente non o hai<br />
na substancia. Os españois foron en tempos dos godos unha<br />
nación libre e independente, formando un mesmo e único imperio;<br />
os españois, despois <strong>da</strong> restauración, aín<strong>da</strong> que foron<br />
tamén libres, estiveron divididos en diferentes estados en que<br />
foron máis ou menos independentes, segundo as circunstancias<br />
en que se atoparon ao constituírse reinos separados; os españois,<br />
novamente reunidos baixo unha mesma monarquía,<br />
aín<strong>da</strong> foron libres por algún tempo; pero a unión de Aragón e<br />
de Castela foi segui<strong>da</strong> moi en breve <strong>da</strong> per<strong>da</strong> <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de e o<br />
xugo foise agravando de tal modo que ultimamente perderamos,<br />
doloroso é dicilo, ata a idea <strong>da</strong> nosa digni<strong>da</strong>de, se se exceptúan<br />
as felices provincias vascas e o reino de Navarra, que,<br />
presentando a ca<strong>da</strong> paso nos seus venerables foros unha terrible<br />
protesta e reclamación contra as usurpacións do Goberno e<br />
unha reconvención irresistible ao resto de España polo seu deshonroso<br />
sufrimento, excitaba sempre os temores <strong>da</strong> Corte, que<br />
acaso se lanzase a tranquilizalos co mortal golpe que ameazou<br />
a súa liber<strong>da</strong>de máis dunha vez nos últimos anos do anterior<br />
reinado de non sobrevir a revolución. Agora ben, Señor, en<br />
to<strong>da</strong>s estas épocas se fixeron leis, que se chaman polos xurisconsultos<br />
fun<strong>da</strong>mentais. Elas forman a nosa actual Constitución<br />
e os nosos códigos, como é posible esperar que, ordena<strong>da</strong>s<br />
e aproxima<strong>da</strong>s de calquera modo que se queira, poi<strong>da</strong>n ofrecerlle<br />
á nación as breves, claras e sinxelas táboas <strong>da</strong> lei política<br />
442<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
dunha monarquía modera<strong>da</strong>? Non, Señor, a Comisión nin o<br />
esperaba, nin cre que este sexa o xuízo de ningún español sensato.<br />
Convenci<strong>da</strong>, polo tanto, do obxecto <strong>da</strong> súa grave encarga,<br />
<strong>da</strong> opinión xeral <strong>da</strong> nación, do interese común dos pobos, procurou<br />
penetrarse profun<strong>da</strong>mente, non do teor <strong>da</strong>s cita<strong>da</strong>s leis,<br />
senón <strong>da</strong> súa índole e espírito; non <strong>da</strong>s que ultimamente igualasen<br />
a case to<strong>da</strong>s as provincias no xugo e degra<strong>da</strong>ción, senón<br />
<strong>da</strong>s que aín<strong>da</strong> que<strong>da</strong>ban vivas nalgunhas delas, e <strong>da</strong>s que protexeron<br />
en to<strong>da</strong>s, en tempos máis felices, a relixión, a liber<strong>da</strong>de,<br />
a felici<strong>da</strong>de e o benestar dos españois; e extraendo, por dicilo<br />
así, <strong>da</strong> súa doutrina os principios inmutables <strong>da</strong> súa política,<br />
ordenou o seu proxecto, nacional e antigo na substancia, novo<br />
soamente na orde e método <strong>da</strong> súa disposición.<br />
[A soberanía <strong>da</strong> nación]<br />
Feito cargo o Congreso destas razóns, pasa a Comisión a expoñer<br />
brevemente os fun<strong>da</strong>mentos <strong>da</strong> súa obra. Para <strong>da</strong>rlle<br />
to<strong>da</strong> a clari<strong>da</strong>de e exactitude que require a lei fun<strong>da</strong>mental dun<br />
Estado, dividiu a Constitución en catro partes, que comprenden:<br />
Primeira. O que corresponde á nación como soberana e<br />
independente, baixo cuxo principio reserva para si a autori<strong>da</strong>de<br />
lexislativa. Segun<strong>da</strong>. O que lle pertence ao Rei como participante<br />
<strong>da</strong> mesma autori<strong>da</strong>de e depositario <strong>da</strong> potestade executiva<br />
en to<strong>da</strong> a súa extensión. Terceira. A autori<strong>da</strong>de xudicial<br />
delega<strong>da</strong> aos xuíces e tribunais. E cuarta. O establecemento,<br />
uso e conservación <strong>da</strong> forza arma<strong>da</strong> e a orde económica e administrativa<br />
<strong>da</strong>s ren<strong>da</strong>s e <strong>da</strong>s provincias. Esta sinxela clasificación<br />
está sinala<strong>da</strong> pola natureza mesma <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de, que é<br />
imposible descoñecer, aín<strong>da</strong> que sexa nos gobernos máis des-<br />
443
Agustín de Argüelles<br />
póticos, porque ao cabo os homes se han de dirixir por regras<br />
fixas e sabi<strong>da</strong>s de todos, e a súa formación ha de ser un acto<br />
diferente <strong>da</strong> execución do que elas dispoñen. As diferenzas ou<br />
altercados que poi<strong>da</strong>n orixinarse entre os homes hanse de transixir<br />
polas mesmas regras ou por outras semellantes e a aplicación<br />
destas a aqueles non pode estar comprendi<strong>da</strong> en ningún<br />
dos dous primeiros actos. Do mesmo exame destas tres distintas<br />
operacións, e non de ningunha outra idea metafísica, naceu<br />
a distribución que fixeron os políticos <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de soberana<br />
dunha nación, dividindo o seu exercicio en potestade lexislativa,<br />
executiva e xudicial. A experiencia de todos os séculos demostrou<br />
ata a evidencia que non pode haber liber<strong>da</strong>de nin seguri<strong>da</strong>de<br />
e, polo mesmo, xustiza nin prosperi<strong>da</strong>de, nun Estado<br />
onde o exercicio de to<strong>da</strong> a autori<strong>da</strong>de estea reunido nunha soa<br />
man. A súa separación é indispensable; mais os límites que se<br />
deben sinalar particularmente entre a autori<strong>da</strong>de lexislativa e<br />
executiva para que formen un xusto e estable equilibrio son<br />
tan incertos que o seu establecemento foi en todos os tempos<br />
a mazá <strong>da</strong> discordia entre os autores máis graves <strong>da</strong> ciencia do<br />
goberno, e sobre cuxo importante punto se multiplicaron ao<br />
infinito os tratados e os sistemas. A Comisión, sen anticipar o<br />
lugar oportuno desta cuestión, non dubi<strong>da</strong> en dicir que, absténdose<br />
de resolver este problema por principios de teoría política,<br />
consultou nesta parte a índole <strong>da</strong> Constitución antiga<br />
de España, pola que é visto que o Rei participaba nalgún modo<br />
<strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de lexislativa. A primeira parte comeza declarando<br />
a nación española libre e soberana, non só para que en ningún<br />
tempo e baixo ningún pretexto poi<strong>da</strong>n suscitarse dúbi<strong>da</strong>s, alegarse<br />
pretensións nin outros subterfuxios que comprometan a<br />
súa seguri<strong>da</strong>de e independencia, como sucedeu en varias épocas<br />
<strong>da</strong> nosa historia, senón tamén para que os españois teñan<br />
444<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
constantemente á vista o testemuño augusto <strong>da</strong> súa grandeza<br />
e digni<strong>da</strong>de, en que poder ler a un mesmo tempo o solemne<br />
catálogo dos seus foros e <strong>da</strong>s súas obrigas sen necesi<strong>da</strong>de de expositores<br />
nin intérpretes. A nación, Señor, vítima dun esquecemento<br />
tan funesto e non menos desgracia<strong>da</strong> por deixarse<br />
despoxar polos ministros e favoritos dos reis de todos os dereitos<br />
e institucións que aseguraban a liber<strong>da</strong>de dos seus individuos,<br />
viuse obriga<strong>da</strong> a levantarse to<strong>da</strong> ela para opoñerse á<br />
máis inaudita agresión que viron os séculos antigos e modernos;<br />
a que se preparara e comezara a favor <strong>da</strong> ignorancia e escuri<strong>da</strong>de<br />
en que xacían tan santas e sinxelas ver<strong>da</strong>des. Napoleón,<br />
para usurpar o trono de España, intentou establecer,<br />
como principio incontrastable, que a nación era unha propie<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong> familia real, e baixo tan absur<strong>da</strong> suposición arrancou<br />
en Baiona as cesións dos reis pai e fillo. A Vosa Maxestade non<br />
tivo outra razón para proclamar solemnemente no seu augusto<br />
Decreto do 24 de setembro a soberanía nacional e declarar<br />
nulas as renuncias feitas naquela ci<strong>da</strong>de <strong>da</strong> Coroa de España<br />
por falta do consentimento libre e espontáneo <strong>da</strong> nación,<br />
senón lembrarlle a esta que unha <strong>da</strong>s súas primeiras obrigas<br />
debe ser, en todos os tempos, a resistencia á usurpación <strong>da</strong> súa<br />
liber<strong>da</strong>de e independencia. A sublime e heroica insurrección a<br />
que recorreu a desventura<strong>da</strong> España para opoñerse á atroz<br />
opresión que se lle preparaba é un <strong>da</strong>queles dolorosos e arriscados<br />
remedios a que non pode acudirse con frecuencia sen<br />
aventurar a mesma existencia política que polo seu medio se<br />
intenta conservar. Polo tanto, a experiencia acredita, e aconsella<br />
a prudencia, que non se per<strong>da</strong> xamais de vista canto convén á<br />
saúde e benestar <strong>da</strong> nación, non a deixar caer no fatal esquecemento<br />
dos seus dereitos, do cal tomaron orixe os males que<br />
a conduciron ás portas <strong>da</strong> morte.<br />
445
Agustín de Argüelles<br />
A clara, sinxela, pero solemne declaración do que lle corresponde<br />
como nación libre e soberana, presentando a ca<strong>da</strong><br />
paso aos que teñan a dita de dirixila baixo os auspicios do señor<br />
don Fernando VII e os seus lexítimos sucesores os dereitos <strong>da</strong><br />
nación española, indicaralles, con to<strong>da</strong> clari<strong>da</strong>de, de que modo<br />
han de usar <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de que a Constitución e o monarca confíen<br />
ao seu coi<strong>da</strong>do. No exercicio do respectivo ministerio que<br />
ca<strong>da</strong> funcionario desempeñe non poderá desentenderse de ter<br />
fixa a vista na inmutable regra dunha declaración tan augusta,<br />
onde ha de ler as súas tremen<strong>da</strong>s e inviolables obrigas; os españois<br />
de to<strong>da</strong>s a s clases, de to<strong>da</strong>s as i<strong>da</strong>des e de to<strong>da</strong>s as condicións<br />
saberán o que son e o que é preciso que sexan para ser<br />
honrados e respectados dos propios e dos estraños. Non é<br />
menos importante expresar as obrigas dos españois para coa<br />
nación, pois que esta debe conservarlles por medio de leis xustas<br />
e equitativas todos os dereitos políticos e civís que lles corresponden<br />
como individuos dela. Así, van sinala<strong>da</strong>s con individuali<strong>da</strong>de<br />
aquelas obrigas de que non pode dispensarse<br />
ningún español sen romper o vínculo que o une ao Estado.<br />
Como outro dos principais fins <strong>da</strong> Constitución é conservar a<br />
integri<strong>da</strong>de do territorio de España, especificáronse os reinos e<br />
provincias que compoñen o seu imperio en ambos os dous hemisferios,<br />
conservando por agora a mesma nomenclatura e división<br />
que existiu ata <strong>aquí</strong>. A Comisión ben desexaría facer<br />
máis cómodo e proporcionado repartimento de todo o territorio<br />
español en ambos os dous mundos, así para facilitar a administración<br />
de xustiza, a distribución e cobramento <strong>da</strong>s contribucións,<br />
a comunicación interior <strong>da</strong>s provincias unhas con<br />
outras, como para acelerar e simplificar as ordes e providencias<br />
do Goberno, promover e fomentar a uni<strong>da</strong>de de todos os españois,<br />
calquera que sexa o reino ou provincia a que poi<strong>da</strong>n<br />
446<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
pertencer. Mais esta grande obra esixe para a súa perfección un<br />
cúmulo prodixioso de coñecementos científicos, <strong>da</strong>tos, noticias<br />
e documentos que a Comisión nin tiña nin podía facilitar nas<br />
circunstancias en que se encontra o reino. Así, creu que debía<br />
deixarse para as Cortes sucesivas o desempeño deste tan difícil<br />
como importante traballo.<br />
A declaración solemne e auténtica de que a relixión católica,<br />
apostólica, e romana é e será sempre a relixión <strong>da</strong> nación<br />
española, con exclusión de calquera outra, debeu ocupar na lei<br />
fun<strong>da</strong>mental do Estado un lugar preeminente, cal corresponde<br />
á grandeza e sublimi<strong>da</strong>de do obxecto.<br />
Axiña se proclama igualmente que o Goberno de España é<br />
unha monarquía hereditaria, modera<strong>da</strong> pola lei fun<strong>da</strong>mental,<br />
sen que nas limitacións que a modifican poi<strong>da</strong> facerse ningunha<br />
alteración, senón nos casos e polos medios que sinala a mesma<br />
Constitución. A Comisión mirou como esencialísimo todo o<br />
concernente ás limitacións <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de do Rei, arranxando<br />
este punto con to<strong>da</strong> circunspección, así para que poi<strong>da</strong> exercela<br />
coa digni<strong>da</strong>de, grandeza e desembarazo que lle corresponde ao<br />
monarca <strong>da</strong> esclareci<strong>da</strong> nación española, como para que non<br />
volvan introducirse ao favor <strong>da</strong> escuri<strong>da</strong>de e ambigüi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s<br />
leis as funestas alteracións que tanto desfiguraron e fixeron variar<br />
a índole <strong>da</strong> monarquía, con grave <strong>da</strong>no dos intereses <strong>da</strong> nación<br />
e dos dereitos do Rei. Así, sinaláronse con escrupulosi<strong>da</strong>de regras<br />
fixas, claras e sinxelas que determinan con to<strong>da</strong> exactitude<br />
e precisión a autori<strong>da</strong>de que teñen as Cortes de facer leis de<br />
acordo co Rei; a que exerce o Rei para executalas e facelas respectar<br />
e a que se lles delega aos xuíces e tribunais para a decisión<br />
de todos os preitos e causas de acordo coas leis do reino.<br />
As circunstancias que han de concorrer en todo aquel que<br />
queira ser considerado como ci<strong>da</strong>dán español deberon merecer<br />
447
Agustín de Argüelles<br />
atención moi principal. Como individuo <strong>da</strong> nación faise partícipe<br />
dos seus privilexios e só baixo seguri<strong>da</strong>des ben cualifica<strong>da</strong>s<br />
poden ser admitidos nunha asociación política os que<br />
así como son chamados a formala o son tamén a conservala e<br />
defendela. A naturalización dos estranxeiros no reino ocupou<br />
igualmente a atención <strong>da</strong> Comisión. O aumento <strong>da</strong> poboación,<br />
o fomento <strong>da</strong> agricultura, <strong>da</strong>s artes e do comercio, de<br />
que tanto necesita a nación despois dunha guerra devastadora;<br />
a facili<strong>da</strong>de con que as leis do reino favoreceron en todos os<br />
tempos a súa admisión autorizábaa a abrir a porta á súa vin<strong>da</strong><br />
e establecemento. Así o fixo; pero ao mesmo tempo limitou<br />
neles o exercicio dos dereitos políticos e civís; xa porque os estranxeiros<br />
non tanto son atraídos a establecerse nun país pola<br />
ambición dos empregos e cargos públicos, coma polo irresistible<br />
aliciente de facer honra<strong>da</strong>mente a súa fortuna baixo o<br />
amparo e protección de leis humanas e liberais; xa porque a<br />
nación, vítima no día en moita parte do fatal pacto de familia,<br />
non debía confiar ao capricho ou ao favor do Goberno a dispensa<br />
<strong>da</strong> maior graza que pode concederse nun Estado; e a<br />
que non debe estenderse xamais ata confundir o que só poden<br />
<strong>da</strong>r a natureza e a educación. O inmenso número de orixinarios<br />
de África establecidos nos países de ultramar, as súas diferentes<br />
condicións, o estado de civilización e cultura en que<br />
a maior parte deles se acha no día esixiron moito coi<strong>da</strong>do e<br />
dilixencia para non agravar a súa actual situación nin comprometer,<br />
por outro lado, o interese e seguri<strong>da</strong>de <strong>da</strong>quelas vastas<br />
provincias. Consultando con moita madureza os intereses recíprocos<br />
do Estado en xeral e dos individuos en particular, deixouse<br />
aberta a porta á virtude, ao mérito e á aplicación para<br />
que os orixinarios de África vaian entrando oportunamente<br />
no gozo dos dereitos de ci<strong>da</strong>de.<br />
448<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
A apreciable cali<strong>da</strong>de de ci<strong>da</strong>dán español non só debe conseguirse<br />
co nacemento ou naturalización no reino; debe conservarse<br />
en coñeci<strong>da</strong> utili<strong>da</strong>de e proveito <strong>da</strong> nación; e por iso<br />
se sinalan os casos en que pode perderse ou suspenderse, para<br />
que así os españois sexan coi<strong>da</strong>dosos e dilixentes en non se desprender<br />
do que para eles debe ser tan envexable.<br />
[A representación en Cortes]<br />
A Comisión, Señor, ao chegar ao importante punto <strong>da</strong> representación<br />
en Cortes, detívose a meditar esta materia con to<strong>da</strong><br />
reflexión e prolixi<strong>da</strong>de, e así non pode menos de estenderse en<br />
explicar as razóns que tivo para facer o que, con pouco acordo<br />
e por falta de suficiente exame, crerá, talvez, algún innovación.<br />
Tal é a representación sen brazos ou estamentos. É indubi<strong>da</strong>ble<br />
que en España antes <strong>da</strong> irrupción sarracena e despois <strong>da</strong> restauración,<br />
os congresos <strong>da</strong> nación se compoñían xa de tres, xa<br />
de catro, e aín<strong>da</strong> de dous brazos, en que se dividía a universali<strong>da</strong>de<br />
de españois. Pero, Señor, este punto, que realmente é de<br />
feito, é o que menos importaba apurar na materia. As regras,<br />
os principios que se observaban para a clasificación e o método<br />
de elección de deputados é o que conviña descubrir. Mais por<br />
moito que se in<strong>da</strong>gue e se rexistre, non se atoparán senón probas<br />
de que a asistencia dos brazos ás Cortes <strong>da</strong> nación era puramente<br />
un costume de incerta orixe, que non estaba suxeita a<br />
regra ningunha fixa e coñeci<strong>da</strong>. Os brazos variaban así nas clases<br />
como no número de individuos que os compoñían, non só<br />
nos tres reinos, senón dentro duns mesmos en épocas diferentes.<br />
A lectura dos historiadores, dos cadernos de Cortes e doutros<br />
monumentos <strong>da</strong> antigüi<strong>da</strong>de dispensa a Comisión <strong>da</strong> na-<br />
449
Agustín de Argüelles<br />
rración de feitos que o comproban. En canto á orixe dos brazos,<br />
só indicará que o que lle parece máis verosímil é o sistema feu<strong>da</strong>l,<br />
que, aín<strong>da</strong> que moi suavizado, trouxo a España os dereitos<br />
señoriais, como é notorio. Os magnates e os prelados donos de<br />
terras con xurisdición omnímo<strong>da</strong>, con autori<strong>da</strong>de de levantar<br />
nelas hostes e contribucións para acudir ao rei co servizo <strong>da</strong><br />
guerra, claro está que non podían menos de asistir aos congresos<br />
nacionais, onde se habían de ventilar negocios graves e que<br />
podían, con moita facili<strong>da</strong>de, prexudicar os seus intereses e privilexios.<br />
Ían a eles non por elección nin en representación de<br />
ningunha clase, senón como defensores dos seus foros e partes,<br />
directa e persoalmente interesados na súa conservación. Así é<br />
que non hai un só vestixio na historia que indique sequera que<br />
os grandes e prelados eran elixidos para ir ás Cortes. Ou asistían<br />
por dereito persoal ou chamados polo Rei e moitos deles, as<br />
máis veces, como en Castela, máis ben en cali<strong>da</strong>de de conselleiros<br />
ca a deliberar. Xamais usaron do nome de procuradores,<br />
porque a nación non lles <strong>da</strong>ba ningúns poderes. Non atopando,<br />
polo mesmo, a Comisión ningunha regra nin principio coñecido<br />
que seguir neste punto, arredouse ao lle querer aplicar ao<br />
estado presente do reino un costume vario e irregular en to<strong>da</strong>s<br />
as coroas de España; pois ao non teren xa no día os grandes,<br />
títulos, prelados etc. dereitos, nin privilexios exclusivos que os<br />
poñan fóra <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong>de dos seus conci<strong>da</strong>dáns, nin lles dea<br />
intereses diferentes que os do pro comunal <strong>da</strong> nación, faltaba<br />
a causa que, en xuízo <strong>da</strong>quela, deu orixe aos brazos. A desigual<strong>da</strong>de<br />
con que a nobreza está distribuí<strong>da</strong> en España é un obstáculo<br />
insuperable para os estamentos; pois se os grandes, pola<br />
súa cali<strong>da</strong>de, por ser menos en número e vivir de ordinario na<br />
Corte, non ofrecen dificultade para a súa clasificación nas eleccións,<br />
os títulos e demais nobres non titulados facíana imprac-<br />
450<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
ticable, por moita dilixencia que puxese para arranxar o seu número<br />
e circunstancias respectivas de ca<strong>da</strong> clase; que principio<br />
se había de adoptar por base? O número de ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s clases;<br />
a súa riqueza ou antigüi<strong>da</strong>de; a abun<strong>da</strong>ncia ou escaseza de<br />
nobres nunhas e outras provincias ou que outra regra sería<br />
capaz de desentrañar tan complicado sistema como a xerarquía<br />
dos nobres en España? E nos prelados, aín<strong>da</strong> que os <strong>da</strong> península<br />
puidesen asistir sen abandonar por moito tempo as súas<br />
dioceses, os de ultramar habían de deixalas viúvas por anos enteiros<br />
e expoñelas ás funestas consecuencias dunha longa peregrinación?<br />
Sobre todo, os grandes e os prelados habían de entrar<br />
tamén a compoñer o censo total para nomear representantes e<br />
poder ser elixidos entre eles, ou excluídos <strong>da</strong> Deputación popular<br />
e circunscrito ás dúas clases ou brazos? Os nobres e os<br />
eclesiásticos no segundo caso, xa representados nas súas respectivas<br />
clases, habían de entrar ademais na <strong>da</strong>s universi<strong>da</strong>des e<br />
poder ser procuradores polo estado xeral? Que confusión,<br />
señor, que inmenso mar de dificultades doado de sucar coa palabra<br />
e a reflexión, pero moi a propósito para se mergullar nel<br />
calquera que quixese poñer orde e arranxo no medio do conflito<br />
de opinións e de intereses tan encontrados! Xamais se presentaría<br />
teoría política máis absur<strong>da</strong> que intentar remover estes<br />
obstáculos adoptando o método de lles sinalar número fixo aos<br />
dous brazos, excluíndo deles a elección, como no sentir <strong>da</strong>lgúns<br />
se creu conveniente. O exemplo de Inglaterra sería unha ver<strong>da</strong>deira<br />
innovación incompatible coa índole mesma dos brazos<br />
nas antigas Cortes de España. Naquel reino non hai, en rigor,<br />
máis ca unha soa clase de nobreza, que son os lores. Todo par<br />
do reino é, polo mesmo feito, membro <strong>da</strong> Cámara Alta, sen<br />
que para iso sexa elixido nin chamado: non representa senón a<br />
súa persoa. Os bispos, como lores espirituais, son igualmente<br />
451
Agustín de Argüelles<br />
todos, a excepción dun, individuos natos do Parlamento, sen<br />
necesi<strong>da</strong>de de elección nin convocación; e se se cre que representan<br />
o corpo eclesiástico, tamén os clérigos están excluídos<br />
<strong>da</strong> Cámara dos Comúns. Pero, Señor, a razón máis poderosa,<br />
a que tivo para a Comisión unha forza irresistible é que os brazos,<br />
que as cámaras ou calquera outra separación dos deputados<br />
en estamentos provocaría a máis espantosa desunión, fomentaría<br />
os intereses de corpos, excitaría celos e rivali<strong>da</strong>des, que se<br />
en Inglaterra non son hoxe en día prexudiciais, é porque a<br />
Constitución <strong>da</strong>quel país está fun<strong>da</strong><strong>da</strong> sobre esa base desde a<br />
orixe <strong>da</strong> monarquía por regras fixas e coñeci<strong>da</strong>s desde moitos<br />
séculos; porque o costume e o espírito público non o repugnan;<br />
e en fin, Señor, porque a experiencia fixo útil e aín<strong>da</strong> venerable<br />
en Inglaterra unha institución que en España tería que<br />
loitar contra todos os inconvenientes dunha ver<strong>da</strong>deira novi<strong>da</strong>de.<br />
Tales, Señor, foron as principais razóns por que a Comisión<br />
chamou os españois a representar a nación sen distinción<br />
de clases nin estados. Os nobres e os eclesiásticos de to<strong>da</strong>s<br />
as xerarquías poden ser elixidos en igual<strong>da</strong>de de dereito con<br />
todos os ci<strong>da</strong>dáns; pero no feito serán sempre preferidos. Os<br />
primeiros polo influxo que en to<strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de teñen as honras,<br />
as distincións e a riqueza; e os segundos porque a estas circunstancias<br />
unen a santi<strong>da</strong>de e sabedoría tan propias do seu<br />
ministerio.<br />
O método que sancionara a Xunta Central para as eleccións<br />
dos actuais deputados en Cortes non pareceu a<strong>da</strong>ptable<br />
en todos os seus principios á representación ulterior, que debe<br />
ter o reino pola Constitución. Así como se suprimiron os brazos<br />
por incompatibles cun bo sistema de eleccións, ou sexa,<br />
representativo, pola mesma razón omitiuse <strong>da</strong>rlles deputados<br />
ás ci<strong>da</strong>des de voto en Cortes; pois ao ser esta a ver<strong>da</strong>deira re-<br />
452<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
presentación nacional, que<strong>da</strong>n hoxe incorpora<strong>da</strong>s na masa<br />
xeral <strong>da</strong> poboación, única base que se tomou para en diante.<br />
Por estas, e aín<strong>da</strong> outras ben obvias razóns, suprimíronse igualmente<br />
os deputados de xuntas. Tamén se fixeron algunhas outras<br />
variacións no método xeral de elección nas provincias,<br />
para evitar os inconvenientes que a experiencia manifestou<br />
que resulta do regulamento <strong>da</strong> Xunta Central. As dúas innovacións<br />
máis principais que se fixeron son a de non requirir,<br />
precisamente, para ser nomeado deputado por unha provincia<br />
a natureza material, por non privar a nación de que sexan elixidos<br />
moitos dignos españois que, por saíren <strong>da</strong>s súas provincias<br />
desde nenos ou faceren ausencias de moitos anos, poden<br />
ser pouco ou na<strong>da</strong> coñecidos nelas. A outra é esixir para deputado<br />
a condición de ter unha ren<strong>da</strong> anual proporciona<strong>da</strong>,<br />
procedente de bens propios.<br />
Na<strong>da</strong> arraiga máis ao ci<strong>da</strong>dán e estreita tanto os vínculos<br />
que o unen á súa patria como a propie<strong>da</strong>de territorial ou a industrial<br />
afecta á primeira. Non obstante, a Comisión, ao ver<br />
os obstáculos que impiden no día a libre circulación <strong>da</strong>s propie<strong>da</strong>des<br />
territoriais, creu indispensable suspender o efecto<br />
deste artigo ata que, removidos os estorbos e soltas to<strong>da</strong>s as trabas<br />
que a encadean, poi<strong>da</strong>n as Cortes sucesivas sinalar con froito<br />
a época <strong>da</strong> súa observancia. Igualmente, elevouse a base para<br />
nomear deputados dun por ca<strong>da</strong> cincuenta mil a setenta mil.<br />
O excesivo número de representantes fai sempre demasiado<br />
lentas as deliberacións e, sobre todo, as inmensas distancias e<br />
os crecidos gastos que ocasionan as viaxes, longas e duradeiras,<br />
obrigan, en sentir <strong>da</strong> Comisión, a ter estas consideracións cos<br />
españois de ultramar.<br />
Cando a Comisión examinou as moitas leis que protexían<br />
en España a liber<strong>da</strong>de política e civil dos ci<strong>da</strong>dáns, in<strong>da</strong>gaba<br />
453
Agustín de Argüelles<br />
con escrupulosi<strong>da</strong>de e dilixencia as causas que as poderían facer<br />
caer en tan penosa e fatal inobservancia; e ao paso que atopou<br />
a principal orixe destes males no progresivo decaemento <strong>da</strong> celebración<br />
de Cortes, non encontrou remedio máis eficaz e cualificado<br />
ca a reunión anual dos deputados do reino en Cortes<br />
Xerais. Aragón, Navarra e Castela foron libres, esforzados e temidos<br />
os seus naturais, mentres os procuradores destes tres reinos<br />
se xuntaban frecuentemente para mirar polo ben e pro comunal<br />
<strong>da</strong>s súas terras; e o incesante conato que os reis destes<br />
estados manifestaron en varias épocas de querer diferir a prazos<br />
apartados estes congresos e aín<strong>da</strong> dispensar <strong>da</strong> súa convocación<br />
mostra ben claro que miraron a frecuente reunión de Cortes<br />
como un ver<strong>da</strong>deiro obstáculo á arbitrarie<strong>da</strong>de do seu goberno<br />
e á usurpación que se intentaba facer <strong>da</strong>s liber<strong>da</strong>des dos españois.<br />
Os abusos comezan de ordinario por pequenas omisións<br />
na observancia <strong>da</strong>s leis que, acumulándose insensiblemente,<br />
chegan a introducir costume; cítase este ao pouco como exemplo<br />
e, establecéndose sobre iso doutrina, pasa á fin a fun<strong>da</strong>rse<br />
e erixirse o dereito. Xuntar Cortes ca<strong>da</strong> ano é o único medio<br />
legal de asegurar a observancia <strong>da</strong> Constitución sen convulsións,<br />
sen desacato á autori<strong>da</strong>de e sen recorrer a medi<strong>da</strong>s violentas,<br />
que son precisas e aín<strong>da</strong> inevitables cando os males e vicios<br />
na Administración chegan a tomar corpo e envellecer. As<br />
vantaxes que lle ofrecerá á nación estar sempre viva e vixilante<br />
por medio dos seus procuradores sobre a conduta dos funcionarios<br />
públicos compensarán abun<strong>da</strong>ntemente o gravame que,<br />
por outro lado, podería experimentar na reunión anual dos seus<br />
deputados e é igualmente o medio máis a propósito para estreitar<br />
máis e máis os vínculos de unión cos españois de ultramar,<br />
os que poderán con maior facili<strong>da</strong>de promover con eficacia<br />
o adiantamento e mellora <strong>da</strong>queles felices e preciosos países.<br />
454<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
Ademais, o triste e lamentable estado a que o reino que<strong>da</strong>rá reducido<br />
pola devastadora irrupción na que se somerxeu, destruíndo<br />
na súa orixe to<strong>da</strong>s as canles de riqueza pública, en que a<br />
relixión, a educación e to<strong>da</strong>s as institucións morais, científicas<br />
e políticas padeceron sensible menoscabo, fai indispensable que<br />
o coi<strong>da</strong>do e a vixilancia do corpo representativo <strong>da</strong> nación reanime<br />
e restitúa en canto sexa posible ao seu antigo estado todo<br />
o que padecera alteración substancial; proporcionando este<br />
tempo as melloras e adiantos que poi<strong>da</strong>n convir. Tan vastos obxectivos<br />
non poden confiarse nunca ao coi<strong>da</strong>do do Goberno<br />
que, ocupado principalmente en desempeñar as obrigas propias<br />
do seu instituto, miraría sempre como secun<strong>da</strong>rias estas outras<br />
atencións. Por outro lado, o inmenso poder que se lle adxudicou<br />
á autori<strong>da</strong>de real necesita dun freo que constantemente o<br />
conteña dentro dos seus límites; que calquera que estes sexan,<br />
reducidos á ineficacia dunha lei escrita, só oporán sempre unha<br />
débil barreira ao que ten ao seu mando o exército, o manexo<br />
<strong>da</strong> tesourería e a provisión de empregos e grazas, sen que a autori<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong>s Cortes teña á súa disposición medios tan terribles<br />
para traspasar os límites prescritos ás súas facultades, debilita<strong>da</strong>s<br />
xa en gran modo pola sanción do Rei.<br />
A renovación de deputados, aín<strong>da</strong> que en sentir <strong>da</strong> Comisión<br />
debese ser todos os anos, non puido conciliarse coa inmensa<br />
distancia que separa os españois do novo mundo, sinala<strong>da</strong>mente<br />
os que, habitando cara ás costas do mar Pacífico ou ás illas Filipinas,<br />
necesitan emprender longas navegacións en períodos fixos<br />
e inalterables, ou atravesar montes e desertos de considerable extensión.<br />
Por iso ca<strong>da</strong> deputado en Cortes durará dous anos, para<br />
<strong>da</strong>r tempo á vin<strong>da</strong> dos procuradores de ultramar. A elección de<br />
deputados e apertura <strong>da</strong>s sesións do Cortes fixounas a lei para<br />
días determinados, co fin de evitar que o influxo do Goberno<br />
455
Agustín de Argüelles<br />
ou as malas artes <strong>da</strong> ambición poi<strong>da</strong>n estorbar xamais con pretextos<br />
ou alongar con subterfuxios a reunión do Congreso nacional.<br />
A absoluta liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s discusións asegurouse coa inviolabili<strong>da</strong>de<br />
dos deputados polas súas opinións no exercicio do seu<br />
cargo e prohibindo que o Rei e os seus ministros 1 inflúan coa<br />
súa presenza nas deliberacións: limitando a asistencia do Rei aos<br />
dous actos de abrir e pechar o solio, así para que poi<strong>da</strong> exercitar<br />
o paternal coi<strong>da</strong>do de honrar coa súa palabra aos seus fieis e amados<br />
súbditos como para lle <strong>da</strong>r maxestade e grandeza á reunión<br />
soberana <strong>da</strong> nación e do seu monarca.<br />
As facultades <strong>da</strong>s Cortes expresáronse con individuali<strong>da</strong>de,<br />
para que en ningún caso poi<strong>da</strong> haber ocasión de disputa ou<br />
competencia entre a autori<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s Cortes e a do Rei, que non<br />
estea facilmente disolta co simple recordo <strong>da</strong> Constitución. A<br />
lectura destas facultades anuncia por si mesma cales foron as<br />
razóns en que as fun<strong>da</strong> a Comisión. Ca<strong>da</strong> unha delas pertence<br />
pola súa natureza de tal modo á potestade lexislativa, que as<br />
Cortes non poderían desprenderse delas sen comprometer moi<br />
pronto a liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nación. A máis leve discusión nestes puntos<br />
ofrecerá sobre a materia un torrente de luz moi superior á<br />
que puidese anticipar a Comisión; polo que se dispensa de molestar<br />
sobre este particular a atención do Congreso.<br />
Os trámites <strong>da</strong> discusión nos proxectos de lei e materias<br />
graves van sinalados con to<strong>da</strong> individuali<strong>da</strong>de para que en ningún<br />
caso, nin baixo de ningún pretexto, poi<strong>da</strong>n ser as leis e decretos<br />
<strong>da</strong>s Cortes obra <strong>da</strong> sorpresa, <strong>da</strong> calor e axitación <strong>da</strong>s paixóns,<br />
do espírito de facción ou parciali<strong>da</strong>de. A parte que se lle<br />
1. O Congreso sancionou con moita oportuni<strong>da</strong>de que os secretarios<br />
do Despacho poi<strong>da</strong>n asistir ás discusións e falar nelas. Véxase o<br />
artigo 125 <strong>da</strong> Constitución (nota <strong>da</strong> edición de 1820).<br />
456<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
deu ao Rei na autori<strong>da</strong>de lexislativa, concedéndolle a sanción,<br />
ten por obxecto corrixir e depurar canto sexa posible o carácter<br />
impetuoso que necesariamente domina nun corpo numeroso<br />
que delibera sobre materias, as máis <strong>da</strong>s veces, moi propias para<br />
manchar ao mesmo tempo as virtudes e os defectos do ánimo.<br />
Co mesmo fin, limitouse a duración <strong>da</strong>s sesións en ca<strong>da</strong> ano,<br />
para que, non pasando de tres meses, ou de catro se houbese<br />
prórroga, cubran o importante obxecto de enfrontar o Goberno<br />
coa súa autori<strong>da</strong>de sen aflixilo demasiado cunha prolonga<strong>da</strong><br />
permanencia. Por último, a publici<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s sesións, ao paso<br />
que lles proporciona aos deputados <strong>da</strong>r un testemuño público<br />
<strong>da</strong> rectitude, firmeza e acerto dos seus ditames, preséntalle á<br />
nación sempre aberto o santuario <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de e <strong>da</strong> sabedoría,<br />
onde a ansiosa xuventude poi<strong>da</strong> prepararse a desempeñar algún<br />
día con utili<strong>da</strong>de o difícil cargo de procurar polo benestar <strong>da</strong><br />
súa patria, e a respectable anciani<strong>da</strong>de atopar ocasións de bendicir<br />
o froito <strong>da</strong> súa prudencia e dos seus consellos: afastando<br />
deste modo a escuri<strong>da</strong>de e o misterio dun corpo deliberativo,<br />
que polo seu instituto non debe ocuparse en negocios de goberno,<br />
únicos que piden reserva, a non ser nos poucos casos<br />
que, logo de deliberación, conveña o segredo ao interese público.<br />
A fórmula con que se han de publicar as leis a nome do<br />
Rei está concibi<strong>da</strong> nos termos máis claros e precisos: por eles<br />
demóstrase que a potestade de facer leis correspóndelles esencialmente<br />
ás Cortes e que o acto <strong>da</strong> sanción debe considerarse<br />
só como un correctivo que esixe a utili<strong>da</strong>de particular de circunstancias<br />
accidentais.<br />
Para que a execución <strong>da</strong>s leis sexa rápi<strong>da</strong> e pronta e non<br />
encontre ningún obstáculo na súa comunicación, circularanllas<br />
directamente de man<strong>da</strong>to do Rei os secretarios respectivos do<br />
Despacho a to<strong>da</strong>s as autori<strong>da</strong>des ás cales lles correspon<strong>da</strong> o seu<br />
457
Agustín de Argüelles<br />
coñecemento. No intervalo que medie entre as sesións <strong>da</strong>s Cortes,<br />
que<strong>da</strong>rá en exercicio unha deputación destas con facultades<br />
sinala<strong>da</strong>s para algúns casos, cuxa importancia se recomen<strong>da</strong> por<br />
si mesma sen necesi<strong>da</strong>de de máis aclaración. Como no curso<br />
ordinario do Goberno do reino poden sobrevir acontecementos<br />
imprevistos que, con urxencia, esixan pronto remedio, mentres<br />
se estean de vacante ou xa disoltas as Cortes ordinarias, pareceu<br />
necesario prover a estes casos por medio <strong>da</strong> reunión de Cortes<br />
extraordinarias, que non entenderán senón no negocio para<br />
que foren convoca<strong>da</strong>s nin menos estorbarán a elección de<br />
novos deputados ou a instalación <strong>da</strong>s Cortes ordinarias nas<br />
épocas en que un e outro correspon<strong>da</strong>.<br />
[A Coroa]<br />
Indica<strong>da</strong>s as razóns principais en que fun<strong>da</strong> a Comisión o<br />
modo como dispuxo a primeira parte <strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental para<br />
a monarquía, pasa agora a expoñer as que a moveron a arranxar<br />
a segun<strong>da</strong>, que comprende a autori<strong>da</strong>de do Rei.<br />
O Rei, como xefe do Goberno e primeiro maxistrado <strong>da</strong><br />
nación, necesita estar revestido dunha autori<strong>da</strong>de ver<strong>da</strong>deiramente<br />
poderosa para que, ao paso que sexa querido e venerado<br />
dentro do seu reino, sexa respectado e temido fóra del polas<br />
nacións amigas e inimigas. To<strong>da</strong> a potestade executiva a deposita<br />
a nación, por medio <strong>da</strong> Constitución, nas súas mans, para<br />
que a orde e a xustiza reinen en to<strong>da</strong>s as partes e para que a liber<strong>da</strong>de<br />
e seguri<strong>da</strong>de dos ci<strong>da</strong>dáns poi<strong>da</strong> ser protexi<strong>da</strong> a ca<strong>da</strong><br />
instante contra a violencia ou as malas artes dos inimigos do<br />
ben público. Este inmenso poder de que o monarca se acha revestido<br />
sería ineficaz e ilusorio se a súa persoa non estivese a<br />
458<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
cuberto dunha inmediata responsabili<strong>da</strong>de. A historia <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de<br />
humana, a prudencia e a sabedoría dos homes e escritores<br />
máis profundos poñen fóra de to<strong>da</strong> dúbi<strong>da</strong> a necesi<strong>da</strong>de<br />
de que o entendemento se ren<strong>da</strong> á experiencia e faga o custoso<br />
sacrificio de declarar solta de todo cargo a persoa do rei, que,<br />
polo tanto, debe ser sagra<strong>da</strong> e inviolable en obsequio <strong>da</strong> orde<br />
pública, <strong>da</strong> tranquili<strong>da</strong>de do Estado e de to<strong>da</strong> a posible duración<br />
<strong>da</strong> institución magnífica dunha monarquía moderna. Búsquense<br />
noutra parte os medios de asegurar o fiel desempeño<br />
<strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de pública sen expoñer a nación aos riscos dunha<br />
convulsión interior ou ás espantosas resultas <strong>da</strong> disolución ou<br />
<strong>da</strong> anarquía. O mesmo que ás Cortes, é indispensable sinalarlle<br />
ao Rei as súas facultades como depositario <strong>da</strong> potestade executiva;<br />
as que van explica<strong>da</strong>s coa individuali<strong>da</strong>de e distinción correlativas<br />
ás que se prefixaron para as Cortes. Os fun<strong>da</strong>mentos<br />
en que se apoian son do mesmo modo claros e libres de to<strong>da</strong><br />
escuri<strong>da</strong>de: concíbense mellor que se expresan; e así, a Comisión<br />
absteríase neste punto de molestar o Congreso se non fose<br />
por indicar algunhas <strong>da</strong>s razóns que tivo para lle conceder ao<br />
Rei a facultade de declarar a guerra, facer e ratificar a paz. Se<br />
España, Señor, estivese reduci<strong>da</strong> a non ter no día coas potencias<br />
estranxeiras outras relacións ca as que gar<strong>da</strong>ba en Europa en<br />
tempo dos árabes, non habería dificultade en lles reservar ás<br />
Cortes aquel terrible dereito. Mais a política dos gabinetes variou<br />
hoxe enteiramente e to<strong>da</strong> nación, nos puntos que lle corresponden<br />
á conservación <strong>da</strong> súa seguri<strong>da</strong>de exterior, necesita<br />
axustarse ao que fan as demais nacións <strong>da</strong>s que pode recear ou<br />
temer algún <strong>da</strong>no. Se para declarar con oportuni<strong>da</strong>de unha<br />
guerra fose necesario esperar á lenta e incerta resolución dun<br />
congreso numeroso, a potencia agresora ou inxusta tería a máis<br />
decidi<strong>da</strong> superiori<strong>da</strong>de sobre a nosa, se a favor do segredo<br />
459
Agustín de Argüelles<br />
dunha negociación conduci<strong>da</strong> con habili<strong>da</strong>de, puidese tomar<br />
por si só o seu goberno as medi<strong>da</strong>s convenientes para declararse<br />
con vantaxe. A inmensa distancia que separa as nosas provincias<br />
de ultramar as unhas <strong>da</strong>s outras e os diversos puntos de contacto<br />
que no día teñen con potencias respectables fai indispensable<br />
este sacrificio en obsequio <strong>da</strong> seguri<strong>da</strong>de do Estado, o cal<br />
non é tan gran respecto a que nos tratados de alianza ofensiva,<br />
de subsidios e de comercio en que puidese prexudicarse a nación,<br />
o Rei non pode proceder a formalizalos sen consentimento<br />
<strong>da</strong>s Cortes.<br />
A continuación, determínanse coa mesma puntuali<strong>da</strong>de as<br />
restricións que a autori<strong>da</strong>de do Rei non pode menos de ter, se<br />
non ha de ser un nome van a liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nación. A Comisión,<br />
Señor, nin aín<strong>da</strong> nisto pretende ser orixinal: os foros de Aragón<br />
ofrecéronlle felizmente a fórmula <strong>da</strong>s restricións, pois falando<br />
delas din frecuentemente Dominus Rex non potest & c. Que<br />
sau<strong>da</strong>ble será para o sucesivo esta clari<strong>da</strong>de e precisión no texto<br />
<strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental non hai para que anticipalo. Sen lanzarse a<br />
Comisión en conxecturas risoñas, nin se deixar seducir de prestixios<br />
filosóficos, non cre aventurar o seu xuízo se asegura con<br />
confianza que se acabou para sempre esa prodixiosa multitude<br />
de intérpretes e escoliadores que, ofuscando as nosas leis e enchendo<br />
de escuri<strong>da</strong>de os nosos códigos, produciu o lamentable<br />
conflito, a espantosa confusión en que a un tempo se anegaron<br />
a nosa antiga constitución e a nosa liber<strong>da</strong>de. A fórmula do xuramento<br />
que ha de prestar o Rei ante as Cortes á súa chega<strong>da</strong> ao<br />
trono vai concibi<strong>da</strong> no estilo máis grave e decoroso que, ao paso<br />
que o constitúe Rei, debe facer no seu ánimo unha profun<strong>da</strong> impresión<br />
acerca de cal é a natureza <strong>da</strong>s súas sagra<strong>da</strong>s obrigas.<br />
A sucesión á Coroa será un dos obxectos que arranxará a<br />
sabedoría do Congreso, segundo enten<strong>da</strong> que mellor convén<br />
460<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
aos ver<strong>da</strong>deiros intereses <strong>da</strong> nación; facendo para o caso os chamamentos<br />
oportunos despois do señor don Fernando VII e a<br />
súa lexítima descendencia, cuxa augusta real persoa se acha actualmente<br />
no gozo dos dereitos que a nación recoñeceu, proclamou<br />
e xurou do modo máis auténtico e solemne.<br />
A maior i<strong>da</strong>de do Rei fixouse nos dezaoito anos cumpridos<br />
de i<strong>da</strong>de, xa para que unha longa minoría non aflixa a nación<br />
cun goberno interino, xa porque un reinado prematuro non a<br />
expoña aos funestos resultados <strong>da</strong> precoz adolescencia, <strong>da</strong> inexperiencia<br />
ou velei<strong>da</strong>de dun rei demasiado novo. O reino na<br />
menor i<strong>da</strong>de do Rei gobernarao unha Rexencia, cuxos individuos<br />
elixirán as Cortes; e para evitar que, se non estiveren reuni<strong>da</strong>s<br />
ao tempo <strong>da</strong> morte do rei, quede a nación sen Goberno,<br />
haberá unha Rexencia provisional presidi<strong>da</strong>, se a houber, pola<br />
raíña nai. A autori<strong>da</strong>de que exerza a Rexencia nomea<strong>da</strong> polas<br />
Cortes será igual á do Rei, a non ser que crean oportuno limitala.<br />
As Cortes, ao ver o interese que ten a nación de que o Rei<br />
sexa o pai dos seus pobos, non poden desentenderse de mirar<br />
pola súa crianza e educación; polo tanto, debe ser do seu cargo<br />
nomear titor, a falta de tutela testamentaria ou lexítima, como<br />
así mesmo vixiar o ensino do Rei menor.<br />
A Comisión creu que debía conservarlle ao herdeiro <strong>da</strong><br />
Coroa o título de Príncipe de Asturias, como tamén o de Infante<br />
<strong>da</strong>s Españas a só os fillos e fillas do Rei e do príncipe herdeiro,<br />
o cal deberá ser recoñecido polas Cortes logo que se lles<br />
anuncie o seu nacemento. No sentir <strong>da</strong> Comisión, esta solemni<strong>da</strong>de<br />
debe observarse máis para conservar un costume introducido<br />
na súa orixe pola necesi<strong>da</strong>de ca por ningunha utili<strong>da</strong>de<br />
ou precisión que haxa no día. Igualmente pareceu oportuno<br />
que o Príncipe de Asturias, logo que chegue aos catorce anos,<br />
xure ante as Cortes defender a relixión católica, apostólica e ro-<br />
461
Agustín de Argüelles<br />
mana, gar<strong>da</strong>r a Constitución e obedecer ao Rei; xa porque nesta<br />
i<strong>da</strong>de pode contraer matrimonio e ser considerado como en<br />
estado libre, xa porque o respecto, obediencia e fideli<strong>da</strong>de á relixión,<br />
á lei e ao Rei empezan a ser desde este tempo os vínculos<br />
que o unen máis estreitamente á nación que algún día haberá<br />
de gobernar.<br />
A falta de conveniente separación entre os fondos que a<br />
nación destinaba para a decorosa manutención do Rei, a súa<br />
familia e casa e os que sinalaba para o servizo público de ca<strong>da</strong><br />
ano ou para os gastos extraordinarios que acontecían imprevistamente<br />
foi unha <strong>da</strong>s principais causas <strong>da</strong> espantosa confusión<br />
que houbo sempre no investimento dos cau<strong>da</strong>is públicos. De<br />
<strong>aquí</strong> tamén a funesta opinión de que non poucos crean, e aín<strong>da</strong><br />
intenten soster como axioma, que as ren<strong>da</strong>s do Estado eran<br />
unha propie<strong>da</strong>de do monarca e <strong>da</strong> súa familia. Para previr a<br />
partir deste momento tamaños males, a nación ao principio de<br />
ca<strong>da</strong> reinado fixará a dotación anual que considere conveniente<br />
asignarlle ao Rei para manter a grandeza e o esplendor do trono<br />
e, igualmente, o que crea correspondente á decorosa sustentación<br />
<strong>da</strong> súa familia, evitando por este medio non só a pouco<br />
decente e airosa solicitude de lle facer periodicamente á nación<br />
pedidos e donativos para axu<strong>da</strong> de criar e establecer os seus fillos,<br />
senón tamén para que en diante non se empregue, baixo<br />
pretexto de necesi<strong>da</strong>des ficticias, a substancia dos pobos en fraguarlles<br />
novas cadeas, como de ordinario sucedeu sempre que<br />
a nación descoidou tomar rigorosa conta <strong>da</strong> boa administración<br />
e investimento <strong>da</strong>s súas contribucións.<br />
Como o órgano inmediato do Rei o forman os secretarios<br />
de Despacho, <strong>aquí</strong> é onde é necesario facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de<br />
do Goberno para asegurar o bo desempeño <strong>da</strong> inmensa<br />
autori<strong>da</strong>de deposita<strong>da</strong> na sagra<strong>da</strong> persoa do Rei, pois<br />
462<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
que no feito existe to<strong>da</strong> nas mans dos ministros. O medio máis<br />
seguro e sinxelo, o que lle facilita á nación poderse decatar a<br />
ca<strong>da</strong> instante <strong>da</strong> orixe dos males que poden manifestarse en<br />
calquera ramo <strong>da</strong> Administración é o de obrigar os secretarios<br />
do Despacho a autorizar coa súa sinatura calquera orde do Rei.<br />
A benéfica intención, que non pode menos de animar sempre<br />
as súas providencias, fai inverosímil que o monarca se aparte<br />
xamais do camiño <strong>da</strong> razón e <strong>da</strong> xustiza e, se talvez aparecer<br />
nas súas ordes que se desvía <strong>da</strong>quela sen<strong>da</strong>, será só por ser inducido<br />
a iso contra os seus paternais designios polo influxo ou<br />
mal consello dos que, esquecidos do que· deben a Deus, á patria<br />
e a si mesmos, ousasen abusar do sagrado lugar en que non<br />
debe oírse senón a linguaxe respectuosa <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de, <strong>da</strong> prudencia<br />
e do patriotismo. Deste modo, as Cortes terán en calquera<br />
caso un testemuño auténtico para lles pedir conta aos ministros<br />
<strong>da</strong> administración respectiva dos seus ramos. E para asegurar,<br />
por outra parte, o fiel desempeño dos seus cargos e protexelos<br />
contra o resentimento, a rivali<strong>da</strong>de e demais inimigos <strong>da</strong> rectitude,<br />
enteireza e xustificación que deben constituír o carácter<br />
público dos homes de estado, os ministros non poderán ser<br />
xulgados sen que previamente resolvan as Cortes proceder á<br />
formación de causa.<br />
Para lle <strong>da</strong>r ao Goberno o carácter de estabili<strong>da</strong>de, prudencia<br />
e sistema que se require; para facer que os negocios se dirixan<br />
por principios fixos e coñecidos e para proporcionar que o<br />
Estado poi<strong>da</strong> ser en diante conducido, por dicilo así, por máximas,<br />
e non por ideas illa<strong>da</strong>s de ca<strong>da</strong> un dos secretarios de<br />
Despacho, que ademais de poder ser equivoca<strong>da</strong>s, necesariamente<br />
son variables a causa <strong>da</strong> amobili<strong>da</strong>de a que están suxeitos<br />
os ministros, creouse un <strong>Consello</strong> de Estado composto de proporcionado<br />
número de individuos. Nel haberase de refundir o<br />
463
Agustín de Argüelles<br />
coñecemento dos negocios gobernativos que an<strong>da</strong>ban antes repartidos<br />
entre os tribunais supremos <strong>da</strong> Corte, con gran menoscabo<br />
do augusto cargo de administrar a xustiza, de cuxo<br />
santo ministerio non deben ser en ningún caso distraídos os<br />
maxistrados, e porque tamén convén determinar con to<strong>da</strong> escrupulosi<strong>da</strong>de<br />
e conservar enteiramente separa<strong>da</strong>s as facultades<br />
propias e características <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de xudicial. Para lle <strong>da</strong>r consideración<br />
e decoro a tan sinala<strong>da</strong> reunión haberá nela algúns<br />
individuos do clero e <strong>da</strong> nobreza, cuxo número fixo evitará que,<br />
co tempo, se introduzan abusos prexudiciais ao obxecto do seu<br />
instituto, e, igualmente, outro suficiente de naturais de ultramar,<br />
para que deste modo se estreite máis e máis a nosa fraternal<br />
unión, poi<strong>da</strong> ter o Goberno prontos para calquera resolución<br />
to<strong>da</strong>s as luces e coñecementos de que necesite e aqueles<br />
felices países o consolo de aproximarse por este novo medio ao<br />
centro <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de e <strong>da</strong> nai patria. Para que a moderación,<br />
pureza e desprendemento que deben formar o carácter público<br />
dun representante <strong>da</strong> nación non periguen ao tempo de formar<br />
as listas dos individuos que se haxan de propoñer ao Rei para<br />
conselleiros de Estado, non poderá elixirse ningún deputado<br />
<strong>da</strong>s Cortes, que fan o nomeamento. A proposta dos individuos<br />
do <strong>Consello</strong> feita ao Rei polas Cortes ten por obxecto <strong>da</strong>rlle a<br />
esta institución carácter nacional; deste modo, a nación non<br />
verá no <strong>Consello</strong> un senado temible pola súa orixe nin independencia,<br />
terá seguri<strong>da</strong>de de non contar entre os seus individuos<br />
con persoas desafectas aos intereses <strong>da</strong> patria; e o Rei, que<strong>da</strong>ndo<br />
en liber<strong>da</strong>de de elixir de ca<strong>da</strong> tres un, non se verá<br />
obrigado a tomar consello de súbditos que lle sexan desagra<strong>da</strong>bles.<br />
Ultimamente a seguri<strong>da</strong>de de non poder ser removidos<br />
do seu encargo sen causa xustifica<strong>da</strong> os individuos do <strong>Consello</strong><br />
de Estado, afianza a independencia <strong>da</strong>s súas deliberacións, en<br />
464<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
que tanto pode influír o temor dunha separación violenta ou<br />
pouco decorosa. 2<br />
[PARTE II]<br />
[A liber<strong>da</strong>de civil e a xustiza]<br />
Ata <strong>aquí</strong> que<strong>da</strong>n senta<strong>da</strong>s as bases en que repousa o suntuoso<br />
edificio <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de política <strong>da</strong> nación. Resta agora asegurar a<br />
liber<strong>da</strong>de civil dos individuos que a compoñen. O íntimo enlace,<br />
o recíproco apoio que debe haber en to<strong>da</strong> a estrutura <strong>da</strong> Constitución<br />
esixe que a liber<strong>da</strong>de civil dos españois quede non menos<br />
afianza<strong>da</strong> na lei fun<strong>da</strong>mental do Estado que o está xa a liber<strong>da</strong>de<br />
política dos ci<strong>da</strong>dáns. A conveniencia pública, a estabili<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s<br />
institucións sociais non só pode permitir, senón que esixe moitas<br />
veces que se suspen<strong>da</strong> ou se diminúa o exercicio <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de política<br />
dos individuos que forman unha nación. Pero a liber<strong>da</strong>de<br />
civil é incompatible con ningunha restrición que non sexa dirixi<strong>da</strong><br />
a determina<strong>da</strong> persoa, en virtude dun xuízo intentado e rematado<br />
segundo a lei promulga<strong>da</strong> con anteriori<strong>da</strong>de. Así é que<br />
nun Estado libre pode haber persoas que, por circunstancias particulares,<br />
non concorran mediata ou inmediatamente á formación<br />
<strong>da</strong>s leis positivas; mais estas non poden coñecer diferenza<br />
ningunha de condicións nin de clases entre os individuos deste<br />
mesmo Estado. A lei ha de ser unha para todos; e na súa aplicación<br />
non ha de haber acepción de persoas.<br />
2. Esta primeira parte foi li<strong>da</strong> nas Cortes o 17 de agosto de 1811.<br />
465
Agustín de Argüelles<br />
De to<strong>da</strong>s as institucións humanas, ningunha é máis sublime<br />
nin máis digna de admiración que a que limita nos homes<br />
a liber<strong>da</strong>de natural, suxeitándoos ao suave xugo <strong>da</strong> lei. Á súa<br />
vista todos aparecen iguais e a imparciali<strong>da</strong>de con que se observen<br />
as regras que prescribe será sempre o ver<strong>da</strong>deiro criterio<br />
para coñecer se hai ou non liber<strong>da</strong>de civil nun Estado. Polo<br />
mesmo, un dos principais obxectos <strong>da</strong> Constitución é fixar as<br />
bases <strong>da</strong> potestade xudicial, para que a administración de xustiza<br />
sexa en todos os casos efectiva, pronta e imparcial. Isto é,<br />
que nos xuízos civís o que litiga con dereito e boa fe poi<strong>da</strong> estar<br />
seguro que obterá o que solicita ou que non será despoxado <strong>da</strong><br />
súa propie<strong>da</strong>de ou prexudicado nos seus intereses; e nas causas<br />
criminais, convencido o delincuente que na<strong>da</strong> poderá salvalo<br />
<strong>da</strong> pena condigna ao seu delito; e o inocente, seguro de achar<br />
na lei todos os medios de triunfar <strong>da</strong>s artes, malicia e poder<br />
dos seus inimigos.<br />
A Comisión, Señor, se non fose por non alongar demasiado<br />
este discurso, presentaríalle á Vosa Maxestade novos testemuños<br />
<strong>da</strong> sabedoría e profundi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> antiga constitución de<br />
España no esencialísimo punto <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de civil. Ningunha<br />
nación de Europa pode acaso presentar leis máis filosóficas nin<br />
liberais, leis que protexan mellor a seguri<strong>da</strong>de persoal dos ci<strong>da</strong>dáns,<br />
a súa honra e a súa propie<strong>da</strong>de, se se atende á antigüi<strong>da</strong>de<br />
do seu establecemento, ca a admirable Constitución de<br />
Aragón. A sublime institución do Xustiza Maior e o modo de<br />
instruír o proceso criminal serán sempre o obxecto <strong>da</strong> admiración<br />
dos sabios, do anhelo dos homes de ben e do ardente desexo<br />
dos que aman de corazón a liber<strong>da</strong>de nacional. Diferentes<br />
leis criminais de Cataluña, Navarra e Castela son igualmente<br />
admirables polo espírito de humani<strong>da</strong>de que respiran, pola exquisita<br />
dilixencia con que fan ver que os nosos antigos lexisla-<br />
466<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
dores buscaban o modo de asegurar a recta administración de<br />
xustiza; e nas civís brilla excesivamente o enxeño, a sagaci<strong>da</strong>de<br />
e aín<strong>da</strong> o espírito de sutileza así dos lexisladores como dos comentaristas<br />
e prácticos que as explicaron, introducindo estes<br />
no foro a súa doutrina á par <strong>da</strong>s mesmas leis, que gañou en<br />
non poucos casos igual e aín<strong>da</strong> maior autori<strong>da</strong>de, con grave<br />
prexuízo <strong>da</strong> clari<strong>da</strong>de e uniformi<strong>da</strong>de, que debe ser o distintivo<br />
dunha sabia lexislación.<br />
Non se deterá a Comisión en referir as causas que se opuxeron<br />
aos sau<strong>da</strong>bles efectos destas leis en todos os reinos de España<br />
porque son as mesmas que destruíron a liber<strong>da</strong>de política<br />
e <strong>da</strong>s que indicou bastante na primeira parte deste discurso.<br />
Non obstante, non pode menos de expoñer que a falta de enlace<br />
e uniformi<strong>da</strong>de dos diferentes códigos <strong>da</strong> nosa lexislación,<br />
que están hoxe en día en observancia, demostra ata a evidencia<br />
a necesi<strong>da</strong>de de establecer un sistema de lexislación sen o cal<br />
son inútiles ou ineficaces as mellores leis civís e criminais.<br />
Como toca á Constitución determinar o carácter que ha de ter<br />
nunha nación o código xeral <strong>da</strong>s súas leis positivas, deben establecerse<br />
nela os principios de que han de derivarse aquelas e<br />
calquera outra disposición que, baixo o nome de ordenanzas<br />
ou regulamentos, haxan de dirixir as transaccións públicas e<br />
priva<strong>da</strong>s dos individuos dunha nación entre si ou as que celebren<br />
cos súbditos doutros Estados cos cales poi<strong>da</strong>n establecer<br />
comunicación. Estas regras non só han de servir para a formación<br />
de novas leis, senón para dirixir as Cortes na derrogación<br />
ou reforma <strong>da</strong>s que sexan incompatibles co novo sistema formulado<br />
pola Constitución.<br />
A reforma <strong>da</strong>s leis criminais é sobre todo moi urxente porque,<br />
ao teren por obxecto as accións en que poden interesarse<br />
inmediatamente a vi<strong>da</strong>, a liber<strong>da</strong>de e a boa reputación <strong>da</strong>s per-<br />
467
Agustín de Argüelles<br />
soas, to<strong>da</strong> dilación na súa mellora é <strong>da</strong> máis grave transcendencia,<br />
todo erro pode provocar <strong>da</strong>nos irreparables. De <strong>aquí</strong> séguese<br />
que a regulación <strong>da</strong> potestade xudicial en to<strong>da</strong> a extensión<br />
que comprende a administración de xustiza no civil e<br />
criminal esixe moita escrupulosi<strong>da</strong>de e circunspección. Non<br />
abon<strong>da</strong>n leis que regulen os dereitos entre os particulares, que<br />
castiguen os delitos e protexan a inocencia: é necesario que o<br />
que dispoñen sexa, segundo se dixo, executado irremisiblemente<br />
con prontitude e imparciali<strong>da</strong>de.<br />
Dous grandes escollos son os que fan perigar a administración<br />
de xustiza, segundo a orde estableci<strong>da</strong> na nosa xurisprudencia.<br />
Escollos que non é posible evitar de todo mentres as<br />
luces non se difun<strong>da</strong>n e en tanto que a libre discusión <strong>da</strong>s materias<br />
políticas non poña a nación en estado de comparar o sistema<br />
xudicial doutras nacións co que se observa en España. Os<br />
tribunais colexiados, a perpetui<strong>da</strong>de dos seus xuíces e a facultade<br />
que teñen estes de cualificar por si mesmos o feito sobre<br />
o que han de fallar suxeitan, sen dúbi<strong>da</strong> ningunha, os que reclaman<br />
as leis ao duro transo de acharse moitas veces a discreción<br />
do xuíz ou tribunal. A Comisión non entrará a examinar<br />
as razóns en que se fun<strong>da</strong>n os que apoian e impugnan un e<br />
outro sistema. Encarga<strong>da</strong> pola Vosa Maxestade de regular un<br />
proxecto de Constitución para restablecer e mellorar a antiga<br />
lei fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> monarquía, abstívose de introducir unha<br />
alteración substancial no modo de administrar a xustiza, convenci<strong>da</strong><br />
de que reformas desta transcendencia han de ser o froito<br />
<strong>da</strong> meditación, do exame máis prolixo e detido, único medio<br />
de preparar a opinión pública para que reciba sen violencia as<br />
grandes innovacións. Pero, ao mesmo tempo, a Comisión creu<br />
que a Constitución debía deixar aberta a porta para que as Cortes<br />
sucesivas, aproveitándose <strong>da</strong> experiencia, do adiantamento,<br />
468<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
que ha de ser conseguinte ao progreso <strong>da</strong>s luces, poi<strong>da</strong>n facer<br />
as melloras que estimen oportunas no importantísimo punto<br />
de administrar a xustiza.<br />
A sabia distribución que a Vosa Maxestade fixo do exercicio<br />
<strong>da</strong> potestade soberana no seu memorable decreto do 24 de setembro<br />
de 1810 facilitoulle á Comisión fixar os canons que<br />
han de regular en diante o importantísimo punto <strong>da</strong> potestade<br />
xudicial. A Comisión, segundo o plan que se propuxo, delega<br />
esta autori<strong>da</strong>de nos tribunais, comprendendo baixo este nome<br />
non só os corpos colexiados, senón tamén os xuíces ordinarios,<br />
que, en rigor, constitúen tribunal cando, acompañados dos ministros<br />
que as leis sinalan, exercen o ministerio <strong>da</strong> xustiza.<br />
Para que a potestade de aplicar as leis aos casos particulares<br />
non poi<strong>da</strong> converterse xamais en instrumento de tiranía, sepáranse<br />
de tal modo as funcións de xuíz de calquera outro acto<br />
<strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de soberana que nunca poderán nin as Cortes nin<br />
o Rei exercelas baixo ningún pretexto. Talvez poderá convir<br />
en circunstancias de grande apuro reunir por tempo limitado<br />
a potestade lexislativa e executiva; pero no momento que<br />
ambas as dúas autori<strong>da</strong>des ou algunha delas reasumise a autori<strong>da</strong>de<br />
xudicial, desaparecería para sempre non só a liber<strong>da</strong>de<br />
política e civil, senón ata aquela sombra de seguri<strong>da</strong>de persoal<br />
que non poden menos de establecer os mesmos tiranos se queren<br />
conservarse nos seus Estados. Por iso, prohíbese expresamente<br />
que poi<strong>da</strong> separarse dos tribunais o coñecemento <strong>da</strong>s<br />
causas e nin as Cortes nin o rei poderán avocalas nin man<strong>da</strong>r<br />
abrir novamente os xuízos executados. A lei soa debe sinalar o<br />
remedio para emen<strong>da</strong>r os prexuízos que poi<strong>da</strong>n seguirse dos<br />
ditames dos xuíces. E se o ci<strong>da</strong>dán se vise exposto como ata<br />
<strong>aquí</strong> a ser separado do tribunal competente ou a sufrir as penali<strong>da</strong>des<br />
dun litixio indefinido perdería to<strong>da</strong> confianza e só<br />
469
Agustín de Argüelles<br />
vería nas leis un lazo tendido á súa docili<strong>da</strong>de, ao seu candor<br />
e boa fe. A observancia <strong>da</strong>s formali<strong>da</strong>des que regulan o proceso<br />
é tan esencial, que nelas ha de estar fun<strong>da</strong>do o criterio <strong>da</strong> ver<strong>da</strong>de;<br />
e no instante en que a autori<strong>da</strong>de soberana puidese dispensala<br />
no máis mínimo, non só a comprometería o acerto<br />
nas sentenzas, senón que a desconfianza se apoderaría do<br />
ánimo dos que puxesen a súa vi<strong>da</strong> e os seus intereses en mans<br />
dos xuíces ou maxistrados.<br />
A meditación máis profun<strong>da</strong> apenas é bastante para explicar<br />
a orixe <strong>da</strong> sublime institución dos xuíces; e acaso o maior<br />
sacrificio que poden facer os homes está en someterse ao que<br />
deci<strong>da</strong>n os seus iguais nas cousas que poden ser máis caras e<br />
esenciais á súa existencia ou conservación. Esta reflexión fai ver<br />
canto importa que os xuíces non poi<strong>da</strong>n ser distraídos en ningún<br />
caso <strong>da</strong>s augustas funcións do seu ministerio. E só a lamentable<br />
confusión de principios a que viñera parar o ver<strong>da</strong>deiro<br />
estudo <strong>da</strong> xurisprudencia ou as falsas ideas <strong>da</strong> ambición<br />
puideron presentar como propias <strong>da</strong> maxistratura outras ocupacións<br />
que non fosen puramente as de xulgar. Os nosos lexisladores<br />
non descoñeceron tan sau<strong>da</strong>ble doutrina e por iso estaba<br />
tamén determina<strong>da</strong> polas antigas leis de Aragón e de<br />
Castela a ver<strong>da</strong>deira autori<strong>da</strong>de dos xuíces e tribunais. Esta é<br />
preciso que se esten<strong>da</strong> a facer que leven a efecto as súas decisións<br />
para que non sexan ilusorias, sen que por iso poi<strong>da</strong>n influír<br />
de ningún modo na suspensión ou retardo <strong>da</strong> súa execución.<br />
Calquera facultade nesta parte introduciría nos tribunais<br />
a máis funesta arbitrarie<strong>da</strong>de. Como a liber<strong>da</strong>de civil desaparece<br />
no momento en que nace a desconfianza, é preciso apartar<br />
do ánimo dos súbditos dun Estado a idea de que o Goberno<br />
poi<strong>da</strong> converter a xustiza en instrumento de vinganza ou de<br />
persecución; prohíbese así que ninguén poi<strong>da</strong> ser xulgado por<br />
470<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
comisións especiais, senón polo tribunal establecido con anteriori<strong>da</strong>de<br />
pola lei.<br />
A Comisión non necesita deterse a demostrar que unha<br />
<strong>da</strong>s principais causas <strong>da</strong> mala administración de xustiza entre<br />
nós é o fatal abuso dos foros privilexiados, introducido para<br />
ruína <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de civil e oprobio <strong>da</strong> nosa antiga e sabia Constitución.<br />
O conflito de autori<strong>da</strong>des que chegou a establecerse<br />
en España no último reinado de tal modo anulara o imperio<br />
<strong>da</strong>s leis que case parecía un sistema formulado para asegurar a<br />
impuni<strong>da</strong>de dos delitos. Talvez o estudo enteiro <strong>da</strong> xurisprudencia<br />
e o artificioso método do foro non lles ofrecían aos xuíces<br />
e oficiais de xustiza tantas dificultades como o só punto<br />
<strong>da</strong>s competencias. Que subterfuxios, que dilacións, que enxeñosas<br />
arbitrarie<strong>da</strong>des non lles presentan os foros particulares<br />
aos litigantes temerarios, aos xuíces lentos ou pouco delicados,<br />
aos ministros de xustiza que queiran poñer a logro o cau<strong>da</strong>l inmenso<br />
<strong>da</strong> súa cavilosa sagaci<strong>da</strong>de! A soa nomenclatura e discernimento<br />
dos foros privilexiados esixen un estudo particular<br />
e meditado. A xustiza, Señor, ha de ser efectiva e para iso o seu<br />
curso ha de estar expedito. Polo mesmo, a Comisión reduce a<br />
un só o foro ou xurisdición ordena<strong>da</strong> nos negocios comúns,<br />
civís e criminais. Esta gran reforma abon<strong>da</strong>rá por si soa para<br />
restablecer o respecto debido ás leis e aos tribunais, asegurará<br />
moito a recta administración de xustiza e acabará dunha vez<br />
coa monstruosa institución de diversos estados dentro dun<br />
mesmo Estado que tanto se opón á uni<strong>da</strong>de de sistema na Administración,<br />
á enerxía do Goberno, á boa orde e tranquili<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong> monarquía.<br />
A Comisión creu, ao mesmo tempo, que non debía facerse<br />
alteración no foro dos clérigos ata que as dúas autori<strong>da</strong>des civil<br />
e eclesiástica regulasen este punto conforme o ver<strong>da</strong>deiro espí-<br />
471
Agustín de Argüelles<br />
rito e a disciplina <strong>da</strong> Igrexa española e o que esixe o ben xeral<br />
do reino; non obstante, que no Foro Xulgo era descoñeci<strong>da</strong> a<br />
exención de litigar e ser reconvidos ou acusados os eclesiásticos<br />
nos negocios comúns, civís e criminais ante os xuíces e tribunais<br />
ordinarios.<br />
Do mesmo modo, creu indispensable deixarlles aos militares<br />
aquela parte do foro particular que sexa necesaria para<br />
conservar a disciplina e a subordinación <strong>da</strong>s tropas no exército<br />
e arma<strong>da</strong>. Pero tamén recoñece que só a ordenanza é capaz de<br />
arranxar este punto tan importante, de modo que se concilien<br />
o obxecto <strong>da</strong> institución militar e o respecto debido ás leis e ás<br />
autori<strong>da</strong>des. O sol<strong>da</strong>do é un ci<strong>da</strong>dán armado soamente para a<br />
defensa <strong>da</strong> súa patria; un ci<strong>da</strong>dán que, suspendendo a tranquila<br />
e inocente ocupación <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> civil, vai protexer e conservar coas<br />
armas, cando é chamado pola lei, a orde pública no interior e<br />
facer respectar a nación sempre que os inimigos de fóra intenten<br />
invadila ou ofendela.<br />
Como a integri<strong>da</strong>de dos xuíces é o requisito máis esencial<br />
para o bo desempeño do seu cargo, cómpre asegurar neles esta<br />
virtude por cantos medios sexan imaxinables. O seu ánimo<br />
debe estar a cuberto <strong>da</strong>s impresións que poi<strong>da</strong> producir ata o<br />
remoto receo dunha separación violenta. Nin o desagrado do<br />
monarca nin o resentimento dun ministro han de poder alterar<br />
no máis mínimo a inexorable rectitude do xuíz ou maxistrado.<br />
Para iso, na<strong>da</strong> é máis a propósito ca que a duración do seu<br />
cargo depen<strong>da</strong> absolutamente <strong>da</strong> súa conduta, cualifica<strong>da</strong>, se é<br />
o caso, pola publici<strong>da</strong>de dun xuízo. Mais a mesma seguri<strong>da</strong>de<br />
que adquiren os xuíces na nova Constitución esixe que a súa<br />
responsabili<strong>da</strong>de sexa efectiva en todos os casos en que abusen<br />
<strong>da</strong> tremen<strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de que a lei lles confía e a Comisión non<br />
pode menos de chamar con este motivo a atención do Con-<br />
472<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
greso cara á urxente necesi<strong>da</strong>de de establecer con clari<strong>da</strong>de e<br />
discernimento por medio de leis particulares a responsabili<strong>da</strong>de<br />
dos xuíces, determinando expresamente as penas que correspon<strong>da</strong>n<br />
aos delitos que poi<strong>da</strong>n cometer no exercicio do seu ministerio.<br />
Aín<strong>da</strong> que a potestade xudicial é unha parte do exercicio<br />
<strong>da</strong> soberanía delega<strong>da</strong> inmediatamente pola Constitución<br />
aos tribunais, é necesario que o Rei, como encargado <strong>da</strong> execución<br />
<strong>da</strong>s leis en todos os seus efectos, poi<strong>da</strong> velar sobre a súa<br />
observancia e aplicación. O poder de que está revestido e a absoluta<br />
separación e independencia dos xuíces, ao paso que forman<br />
a sublime teoría <strong>da</strong> institución xudicial, producen o marabilloso<br />
efecto de que sexan obedeci<strong>da</strong>s e respecta<strong>da</strong>s as<br />
decisións dos tribunais, e por iso as súas executorias e provisións<br />
deben publicarse a nome do Rei, considerándoo neste caso<br />
como o primeiro maxistrado <strong>da</strong> nación.<br />
A igual<strong>da</strong>de de dereitos proclama<strong>da</strong> na primeira parte <strong>da</strong><br />
Constitución en favor de todos os naturais orixinarios <strong>da</strong> Monarquía,<br />
a uniformi<strong>da</strong>de de principios adopta<strong>da</strong> pola Vosa Maxestade<br />
en to<strong>da</strong> a extensión do vasto sistema que se propuxo esixen<br />
que o código universal de leis positivas sexa un mesmo para<br />
to<strong>da</strong> a nación, e debe entenderse que os principios xerais sobre<br />
os que han de estar fun<strong>da</strong><strong>da</strong>s as leis civís e de comercio non<br />
poden estorbar certas modificacións que haberán de requirir necesariamente<br />
a diferenza de tantos climas como comprende a<br />
inmensa extensión do imperio español e a prodixiosa varie<strong>da</strong>de<br />
dos seus territorios e producións. O espírito de liberali<strong>da</strong>de, de<br />
beneficencia e de xustificación ha de ser o principio constitutivo<br />
<strong>da</strong>s leis españolas. A diferenza, pois, non poderá recaer, en ningún<br />
caso, na parte esencial <strong>da</strong> lexislación. Esta máxima tan certa<br />
e tan recoñeci<strong>da</strong> non poderá menos de asegurar para en diante<br />
a uniformi<strong>da</strong>de do código universal <strong>da</strong>s Españas.<br />
473
Agustín de Argüelles<br />
Delega<strong>da</strong> pola Constitución aos tribunais a potestade de<br />
aplicar as leis, é indispensable establecer, para que haxa sistema,<br />
un centro de autori<strong>da</strong>de en que veñan reunirse to<strong>da</strong>s as ramificacións<br />
<strong>da</strong> potestade xudicial. Polo mesmo establécese na<br />
Corte un Supremo Tribunal de Xustiza, que constituirá este<br />
centro común. O seu principal atributo debe ser o <strong>da</strong> inspección<br />
suprema sobre todos os xuíces e tribunais encargados <strong>da</strong><br />
administración de xustiza.<br />
Ao paso que as súas facultades non deben estorbar o libre<br />
desempeño <strong>da</strong>s funcións <strong>da</strong>queles, ha de estar autorizado para<br />
vixiar a escrupulosa observancia que fagan <strong>da</strong>s leis, como tamén<br />
xulgar por si mesmo as causas que versen sobre facer efectiva a<br />
responsabili<strong>da</strong>de dos xuíces e maxistrados superiores nos casos<br />
determinados pola lei. O principio que guiou a Comisión a establecer<br />
este sistema esixe que o Tribunal Supremo de Xustiza<br />
coñeza dos xuízos e causas instaura<strong>da</strong>s nas provincias no só no<br />
caso de nuli<strong>da</strong>de cometi<strong>da</strong> na terceira instancia. O seu coñecemento<br />
ha de limitarse a se se observaron ou non as leis que<br />
regulan o proceso, pero deberá absterse de intervir no substancial<br />
<strong>da</strong> causa, que haberá de remitirse ao tribunal competente<br />
para que execute o que proce<strong>da</strong>. O recurso de nuli<strong>da</strong>de e o<br />
xuízo de responsabili<strong>da</strong>de que, en consecuencia, pode orixinarse<br />
no Tribunal Supremo de Xustiza asegurará o celo e xustificación<br />
dos tribunais superiores de provincia, que non poderán<br />
menos de mirar con respecto unha autori<strong>da</strong>de suprema, ante a<br />
cal haberán de responder <strong>da</strong>s faltas ou delitos que cometesen.<br />
A inmediación ao Goberno do Supremo Tribunal de Xustiza,<br />
a digni<strong>da</strong>de e circunstancias dos principais empregados persuaden<br />
a necesi<strong>da</strong>de de que enten<strong>da</strong> nas causas criminais que se<br />
promovesen contra eles, como, así mesmo, <strong>da</strong> residencia dos<br />
demais empregados públicos que estivesen suxeitos a ela polas<br />
474<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
leis dos recursos de forza dos tribunais eclesiásticos superiores<br />
<strong>da</strong> Corte e, igualmente, de todo o relativo ao real padroado,<br />
sempre que sexa de natureza contenciosa. As demais facultades<br />
que se lle sinalan deben considerarse como atributo propio dun<br />
tribunal supremo e centro <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de xudicial.<br />
A Comisión establece que to<strong>da</strong>s as causas, así civís como<br />
criminais, han de rematar dentro do territorio de ca<strong>da</strong> audiencia.<br />
Con este motivo cre necesario facer presente as razóns en<br />
que fun<strong>da</strong> o seu sistema, para que así queden xustifica<strong>da</strong>s as alteracións<br />
que resulten desta innovación.<br />
A Comisión mirou como un dos maiores prexuízos que<br />
poden experimentar os individuos dunha nación que se lles<br />
obrigue a acudir a longas distancias para obter xustiza nos negocios<br />
que lles acontezan, así civís como criminais. É imponderable<br />
a desigual<strong>da</strong>de que resulta entre as persoas poderosas<br />
polas súas riquezas e valemento e as que carecen destas vantaxes<br />
que, por desgraza, sempre son en maior número, cando é necesario<br />
apelar con recursos extraordinarios a tribunais establecidos<br />
fóra <strong>da</strong> provincia. Outras circunstancias que, aín<strong>da</strong> que<br />
de igual transcendencia, non aparecen senón no momento de<br />
interpoñerse os recursos extraordinarios, nin poden ser ben coñeci<strong>da</strong>s<br />
senón <strong>da</strong>s persoas que, ao seu pesar e en grave prexuízo<br />
dos seus intereses, teñen que renunciar a aquel remedio, aumentan<br />
grandemente aquela desvantaxe.<br />
A celeri<strong>da</strong>de na formación dos procesos e terminación<br />
deles en to<strong>da</strong>s as súas instancias, a facili<strong>da</strong>de de asegurar as probas,<br />
de aclarar as dúbi<strong>da</strong>s, de repoñer os vicios, de desfacer as<br />
equivocacións que puidesen introducirse na orixe e progreso<br />
<strong>da</strong>s causas foron para a Comisión razóns de moito peso para<br />
que deixase de adoptar o único remedio que pode cortar de<br />
raíz tan graves males. A primeira alteración que resulta deste<br />
475
Agustín de Argüelles<br />
sistema é a supresión de todos os casos de Corte. Se se examina<br />
con atención a orixe deste privilexio, non pode menos de acharse<br />
que o principal motivo do seu establecemento foi moi loable.<br />
O poderoso influxo dos señores territoriais, <strong>da</strong>s xurisdicións<br />
exentas e o risco de ser atropela<strong>da</strong>s as persoas desvali<strong>da</strong>s pola<br />
súa i<strong>da</strong>de ou outras circunstancias, sempre que tivesen que litigar<br />
con tan temibles adversarios ante os xuíces ou alcaldes ordinarios,<br />
fixo indispensable que fosen protexi<strong>da</strong>s, polo que se<br />
lles concedeu o dereito de non poder ser reconvi<strong>da</strong>s senón nos<br />
tribunais superiores. A liber<strong>da</strong>de dos reis, a ambición e vai<strong>da</strong>de<br />
de corpos e particulares fixo extensivo este privilexio aos que<br />
non necesitaban <strong>da</strong>quela protección.<br />
A nova lei fun<strong>da</strong>mental que se establece sentando por principio<br />
a igual<strong>da</strong>de legal dos españois, a imparcial protección que<br />
a todos dispensa a Constitución e os medios que sanciona para<br />
afianzar a observancia <strong>da</strong>s leis fai inútil e inoportuno o privilexio<br />
de caso <strong>da</strong> Corte. As reformas ulteriores que se farán no<br />
Código civil e criminal levarán ao cabo a importante obra de<br />
perfeccionar a lexislación, co cal se experimentarán to<strong>da</strong>s as<br />
vantaxes que presenta esta parte do proxecto.<br />
Instáurase, pois, a primeira instancia de to<strong>da</strong>s as causas civís<br />
e criminais sen distinción ningunha nos xulgados ordinarios e<br />
é conseguinte que se finen to<strong>da</strong>s na audiencia <strong>da</strong> provincia,<br />
adoptando o principio tan recomen<strong>da</strong>do polas nosas leis de que<br />
todos xuízos se dean por rematados con tres sentenzas. Esta disposición<br />
altera a orde estableci<strong>da</strong> pola célebre Lei de Segovia no<br />
recurso coñecido co nome de segun<strong>da</strong> suplicación. É ben sabido<br />
que o motivo principal porque se introduciu foi o non se adoitar<br />
antes do reinado de don Xoán I admitir terceira instancia dos<br />
preitos que comezaban ante os oidores ou no <strong>Consello</strong>. Pareceu<br />
entón conveniente establecer este recurso, que é peculiar de Es-<br />
476<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
paña, e o cal se interpón á persoa mesma do Rei, limitándoo só<br />
ás causas cuxa contía ascende a tres mil dobras en propie<strong>da</strong>de e<br />
seis mil en posesión. O sistema <strong>da</strong> Comisión só altera a orde,<br />
pois suprimidos os casos de Corte, pode proceder, se é o caso, a<br />
este recurso nas audiencias respectivas, onde se pode observar<br />
todo o prevido pola Lei de Segovia e demais que se promulgaron<br />
despois na materia ou facer neste punto as alteracións que parezan<br />
convenientes. Hai outro recurso extraordinario que debe<br />
que<strong>da</strong>r suprimido tanto polo abuso que se fixo del en moitas<br />
ocasións coma porque se acha en reali<strong>da</strong>de refundido no de nuli<strong>da</strong>de,<br />
que haberá de interpoñerse ante o Tribunal Supremo de<br />
Xustiza. A Comisión, Señor, fala do recurso de inxustiza notoria,<br />
de incerta orixe, e ver<strong>da</strong>deiramente prexudicial en todos os tempos<br />
por chegarse a admitir en moitas ocasións en todos os casos<br />
en que se intentaba, como se ve pola consulta do <strong>Consello</strong> Real<br />
do 8 de febreiro de 1700. O auto acor<strong>da</strong>do do 17 do mesmo<br />
mes e ano deulle nova forma a este recurso, admitíndoo nos<br />
casos en que non tivese lugar a segun<strong>da</strong> suplicación. O principado<br />
de Cataluña non comezou a usalo ata o ano de 1740. O<br />
reino de Navarra resistiuno constantemente e, a ver<strong>da</strong>de, a varie<strong>da</strong>de<br />
de opinións sobre os casos en que debe admitirse, a ineficacia<br />
do depósito que se esixe dos litigantes para conter a súa<br />
temeri<strong>da</strong>de en interpoñelo demostran ata a evidencia que é prexudicial<br />
e que o recurso de nuli<strong>da</strong>de ideado pola Comisión<br />
comprende to<strong>da</strong>s as vantaxes que poden apetecerse, sen que<br />
estea exposto aos inconvenientes do recurso de inxustiza notoria.<br />
Leis particulares poderán arranxar o recurso de nuli<strong>da</strong>de con<br />
to<strong>da</strong> a perfección de que é susceptible, a<strong>da</strong>ptándose nas súas<br />
disposicións á base que senta a Constitución.<br />
Establecido xa que to<strong>da</strong>s as causas civís e criminais teñen<br />
que rematar dentro do territorio <strong>da</strong>s audiencias, é indispensable<br />
477
Agustín de Argüelles<br />
asegurar o acerto e xustificación <strong>da</strong>s súas decisións. Así, disponse<br />
que os xuíces que ditaminasen na segun<strong>da</strong> instancia non<br />
poderán asistir á vista do mesmo preito na terceira. Á Constitución<br />
só lle corresponde sentar esta base. Leis e regulamentos<br />
especiais serán os que faciliten a organización dos tribunais<br />
conforme este principio.<br />
A división do territorio <strong>da</strong> monarquía indica<strong>da</strong> no artigo<br />
12 deste proxecto faise ca<strong>da</strong> vez máis necesaria para que poi<strong>da</strong><br />
ter o seu efecto o que dispón a Constitución en diferentes lugares.<br />
Entre to<strong>da</strong>s as razóns que a reclaman, ningunha con máis<br />
urxencia que a administración de xustiza. Como poden esperala<br />
as vilas que, entre o cúmulo de dificultades que opón o<br />
noso defectuoso método de axuizar, se atopan, non poucas<br />
veces, co insuperable obstáculo de ter que acudir a tribunais<br />
que distan talvez sesenta leguas? Non, Señor, non espere a Vosa<br />
Maxestade que o primeiro e máis esencial ramo do servizo público<br />
poi<strong>da</strong> chegar a desempeñarse sen que a man poderosa <strong>da</strong><br />
autori<strong>da</strong>de soberana acometa a grande obra de restaurar o reino<br />
abrazando, a un mesmo tempo, o grandioso sistema <strong>da</strong> Constitución.<br />
As dificultades son innumerables, as circunstancias<br />
parece que multiplican os obstáculos. Non obstante, arrédese<br />
en hora boa o xenio mesquiño e limitado dun ministro, a timidez<br />
e apoucamento dun Goberno débil ou indolente, mais<br />
non así a grandeza e extensión de miras dun Congreso que ten<br />
a gloria incomparable de representar a nación española.<br />
A Comisión omite por tan obvias as razóns en que se fun<strong>da</strong>n<br />
as demais facultades concedi<strong>da</strong>s aos tribunais superiores<br />
ou audiencias territoriais e pasa a indicar o método que establece<br />
para as de ultramar.<br />
As escan<strong>da</strong>losas dilacións que se advirten en causas orixina<strong>da</strong>s<br />
ou ventila<strong>da</strong>s nos diferentes xulgados ou tribunais <strong>da</strong>-<br />
478<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
quelas provincias con motivo <strong>da</strong>s apelacións e recursos interpostos<br />
ante os supremos consellos <strong>da</strong> Corte, as intolerables vexacións,<br />
os crecidos gastos e outros innumerables prexuízos que<br />
experimentan os naturais e habitantes <strong>da</strong>quelas importantes<br />
provincias preciso é que teñan xa fin. A igual<strong>da</strong>de de dereitos,<br />
a de protección e de melloras decreta<strong>da</strong> polo Congreso deben<br />
xa realizarse e a administración de xustiza, fun<strong>da</strong><strong>da</strong> nos filosóficos<br />
e liberais principios consignados pola Vosa Maxestade en<br />
todos os decretos que teñen por obxecto a felici<strong>da</strong>de <strong>da</strong>queles<br />
preciosos países, comezará desde logo a estiñar as feri<strong>da</strong>s que o<br />
rexeitamento <strong>da</strong> revolución <strong>da</strong> nai patria, unido á desorde e arbitrarie<strong>da</strong>de<br />
do anterior Goberno, desgracia<strong>da</strong>mente abriron<br />
nalgunhas provincias <strong>da</strong> España de ultramar.<br />
Para estreitar máis e máis o indisoluble vínculo que debe<br />
unilas coas <strong>da</strong> península, establécese que as audiencias de ultramar,<br />
ao paso que queden expeditas para finar as causas con<br />
inclusión do recurso de nuli<strong>da</strong>de, teñan que acudir ao Supremo<br />
Tribunal de Xustiza nos casos que conveña facer efectiva a responsabili<strong>da</strong>de<br />
dos xuíces que faltasen á observancia <strong>da</strong>s leis que<br />
regulen o proceso en todo xénero de causas en que entendesen.<br />
Do mesmo modo, remitirán periodicamente ao Supremo Tribunal<br />
de Xustiza listas puntuais de to<strong>da</strong>s as causas que ante elas<br />
penderen ou se finaren, por medio do cal se facilita a inspección<br />
e vixilancia sobre o fiel desempeño <strong>da</strong>s súas funcións, se asegura<br />
a responsabili<strong>da</strong>de dos seus maxistrados e se logra o importante<br />
efecto do respecto e subordinación ao centro <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de suprema<br />
xudicial.<br />
Como a índole <strong>da</strong> nosa antiga Constitución se conserva<br />
case inalterable na sabia e popular institución dos xuíces ou alcaldes<br />
elixidos polos pobos e como na<strong>da</strong> pode inspirar a estes<br />
máis confianza ca que nomeen por si mesmos de entre os seus<br />
479
Agustín de Argüelles<br />
iguais as persoas que teñan que rematar as súas diferenzas, a<br />
Comisión creu que debía ser moi circunspecta no regulamento<br />
<strong>da</strong> xurisdición ordinaria, deposita<strong>da</strong> case xeralmente polas<br />
nosas leis nos xuíces de reguengo e señorío, cuxas xurisdicións<br />
no día, felizmente, se atopan xa incorpora<strong>da</strong>s nunha soa. Non<br />
obstante, a necesi<strong>da</strong>de de que a xustiza se administre con prontitude<br />
e uniformi<strong>da</strong>de e o difícil que é conseguilo en tanto que,<br />
por carga do concello e non por ministerio propio do seu oficio,<br />
se vexan os veciños <strong>da</strong>s vilas obrigados a entender en todos<br />
os ramos <strong>da</strong> administración de xustiza moveron a Comisión a<br />
xeneralizar o sistema de xuíces letrados para a primeira instancia<br />
mentres permaneza uni<strong>da</strong> nunhas mesmas persoas a facultade<br />
de cualificar o feito e aplicar a lei. A xurisdición ordinaria,<br />
confia<strong>da</strong> a xuíces elixidos ca<strong>da</strong> ano, non pode menos de producir<br />
na finalización <strong>da</strong>s causas retardos, inxustizas e prevaricacións<br />
por parte dos xuíces, aos cales lles será moi difícil eludir,<br />
en calquera caso, a responsabili<strong>da</strong>de. Os negocios particulares<br />
e ocupacións domésticas dos veciños <strong>da</strong>s vilas que resulten elixidos<br />
xuíces ou alcaldes distraerán sempre a súa atención en<br />
prexuízo <strong>da</strong> administración de xustiza, por non falar agora dos<br />
inconvenientes que lles trae ás partes ter que acudir a asesor,<br />
talvez moi distante ou de pouca confianza.<br />
Para formular o método xeral de xuíces letrados, ben coñece<br />
a Comisión que debe preceder á división do territorio <strong>da</strong>s<br />
provincias principais entre si. Esta operación e a de regular as<br />
facultades, así dos xuíces letrados como dos alcaldes <strong>da</strong>s vilas,<br />
non lle corresponde á lei fun<strong>da</strong>mental. Leis e regulamentos especiais<br />
ordenarán todos estes puntos e as Cortes sucesivas, máis<br />
favoreci<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s circunstancias en que poi<strong>da</strong>n atoparse que o<br />
está a Vosa Maxestade nestas e auxilia<strong>da</strong>s pola boa vontade e<br />
enerxía do Goberno, achan<strong>da</strong>rán cantas dificultades poi<strong>da</strong>n<br />
480<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
presentarse. As demais facultades e obrigas que se expresan respecto<br />
destes xuíces ordinarios establécense na Constitución<br />
non só porque debe perfeccionarse un sistema dirixido principalmente<br />
á pronta e recta administración de xustiza, asegurando<br />
dun modo infalible a responsabili<strong>da</strong>de dos xuíces e tribunais,<br />
senón tamén porque son os principios fun<strong>da</strong>mentais en<br />
que deben estribar calquera lei ou regulamento que conveña<br />
formar para a organización destes xulgados.<br />
A potestade xudicial que<strong>da</strong> de todo organiza<strong>da</strong> baixo os<br />
principios establecidos; pero, ao mesmo tempo, é preciso considerar<br />
que a natureza de certos negocios, o método particular<br />
que convén ao fomento <strong>da</strong>lgúns ramos de industria xuntamente<br />
cos regulamentos e ordenanzas, que máis que ao dereito privado<br />
pertencen ao dereito público <strong>da</strong>s nacións, poden esixir<br />
tribunais especiais e dun regulamento particular. Os consulados,<br />
os asuntos de presas e outros incidentes de mar, as xuntas<br />
ou tribunais de minería en América e talvez o complicado e vicioso<br />
sistema de ren<strong>da</strong>s, mentres non se reforme desde a súa<br />
raíz, poderán requirir unha excepción <strong>da</strong> regra xeral de tribunais.<br />
A natureza variable dos seus negocios é a que ha de decidir<br />
se deben subsistir ou extinguirse e isto nunca pode ser obxecto<br />
<strong>da</strong> Constitución, senón de leis particulares.<br />
Á lei fun<strong>da</strong>mental non só lle corresponde regular as relacións<br />
dos tribunais entre si, senón tamén fixar os principios a<br />
que deben aterse os xuíces na administración de xustiza, e tócalles<br />
ás leis positivas determinar as regras para formalizar o<br />
proceso e todos os demais actos propios do exercicio <strong>da</strong> maxistratura.<br />
O dereito que ten todo individuo dunha socie<strong>da</strong>de de<br />
rematar as súas diferenzas por medio de xuíces árbitros está<br />
fun<strong>da</strong>do no incontrastable principio <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de natural. A<br />
nosa antiga constitución e as nosas leis recoñecérono e conser-<br />
481
Agustín de Argüelles<br />
várono no medio <strong>da</strong>s vicisitudes que padeceron desde a monarquía<br />
go<strong>da</strong>. E o espírito de concordia e liberali<strong>da</strong>de que fan<br />
tan respectable a institución de xuíces árbitros persuade o conveniente<br />
que sexa que os alcaldes <strong>da</strong>s vilas exerzan o oficio de<br />
conciliadores nos asuntos civís e aldraxes de menor momento<br />
para previr en canto sexa posible que os preitos se orixinen ou<br />
se multipliquen sen causa abon<strong>da</strong>. As regras que han de observar<br />
os alcaldes nestes casos diríxense a evitar que esta precaución<br />
non sexa ilusoria. Leis doutrinais só manifestan o bo desexo<br />
do lexislado; mais a obra que<strong>da</strong> incompleta se a lei non<br />
comprende dentro de si mesma o medio de asegurar a súa observancia.<br />
Como to<strong>da</strong>s as diferenzas en asuntos civís que non poi<strong>da</strong>n<br />
arranxarse polo intermedio de árbitros ou conciliadores teñen<br />
que chegar a ser examina<strong>da</strong>s por xuíces ou tribunais segundo<br />
o método prevido nas leis, é preciso fixar un termo ao progreso<br />
<strong>da</strong>s causas. O principio que establece que as causas civís deben<br />
<strong>da</strong>rse por fina<strong>da</strong>s con tres sentenzas de tribunal competente en<br />
cuxa formación non interviñese vicio substancial está fun<strong>da</strong>do<br />
en razóns moi filosóficas. O que non puidesen solicitar en tres<br />
sucesivas investigacións xuíces diferentes guiados por determinados<br />
trámites ata formar o suficiente criterio legal non é de<br />
presumir que o cualifiquen con máis acerto ulteriores in<strong>da</strong>gacións<br />
e se o espírito de desconfianza, ou máis ben de cavilación,<br />
atopase aín<strong>da</strong> que desexar despois de tres solemnes resolucións,<br />
non sabe a Comisión por que non se habería de establecer un<br />
proceder indefinido. As nosas leis civís miraron como irrevogable<br />
o decidido por tres sentenzas e só a arbitrarie<strong>da</strong>de, a desorde<br />
e a confusión a que todo chegara entre nós puido profanar<br />
doutrina tan santa e respectable.<br />
482<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
[A xustiza penal]<br />
Se a administración de xustiza no civil necesita que a Constitución<br />
sente os principios que han de ordenar os xuízos civís,<br />
con canta máis razón non esixe isto no criminal? A natureza<br />
<strong>da</strong>s causas criminais, como dixo xa a Comisión, reclama con<br />
preferencia a atención e sabedoría do lexislador. A primeira dilixencia<br />
con que se anuncia un xuízo criminal diríxese talvez a<br />
privar un ci<strong>da</strong>dán <strong>da</strong> súa liber<strong>da</strong>de. A per<strong>da</strong> <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> e <strong>da</strong> reputación<br />
séguena moi de preto e a reparación de prexuízos en<br />
caso de erro ou delito de parte dos xuíces non está reserva<strong>da</strong><br />
ao poder humano. Vexa agora a Vosa Maxestade se o cadro que<br />
ofrece entre nós un código criminal, cheo de leis promulga<strong>da</strong>s<br />
pola feroci<strong>da</strong>de e barbarie dos conquistadores do norte, pola<br />
inquietude, depravación e cruel<strong>da</strong>de dos emperadores romanos<br />
e polo espírito guerreiro de invasión e cabalería, que dominou<br />
por moitos anos durante a irrupción sarracena, unido ao sistema<br />
de arbitrarie<strong>da</strong>de e tiranía introducido por reis estranxeiros<br />
contra os nosos antigos foros e liber<strong>da</strong>des e a despeito <strong>da</strong> integri<strong>da</strong>de<br />
e firmeza dos nosos xuíces e maxistrados, se este cadro,<br />
repite a Comisión, clama ou non porque ser substituído por<br />
outro que represente a imaxe de dozura, de liber<strong>da</strong>de e de beneficencia<br />
que lle corresponde á xenerosi<strong>da</strong>de e grandeza <strong>da</strong><br />
nación española. A Comisión, Señor, non cre ser inxusta nin<br />
esaxera<strong>da</strong> no que di, nin menos inconseguinte polo que expuxo<br />
antes no seu discurso. Leis humanas, si, moi humanas e filosóficas<br />
aparecen nos nosos códigos para gloria dos seus autores,<br />
honra e loor <strong>da</strong> nación enteira. Pero, por desgraza, tamén é moi<br />
certo que se achan desfigura<strong>da</strong>s e aín<strong>da</strong> inxuria<strong>da</strong>s por moitas<br />
outras que non foron derroga<strong>da</strong>s aín<strong>da</strong>. A súa inobservancia só<br />
é debi<strong>da</strong> ao espírito do século e á sabedoría e sentimentos de<br />
483
Agustín de Argüelles<br />
humani<strong>da</strong>de dos nosos maxistrados, que neste caso procuraron<br />
desempeñar o seu ministerio desentendéndose do prevido por<br />
leis incompatibles coa mansedume e relixiosi<strong>da</strong>de dos nosos<br />
costumes.<br />
As regras que establece a Comisión como principios que<br />
han de guiar as Cortes sucesivas na formación e reforma do código<br />
criminal recomén<strong>da</strong>nse por si mesmas. Non son teorías<br />
nin sedutoras ilusións de filósofos illados ou innovadores. Moitas<br />
delas están saca<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s leis criminais de Aragón e de Castela.<br />
Outras son o froito <strong>da</strong> meditación e <strong>da</strong> experiencia, usa<strong>da</strong>s non<br />
só nos tribunais de Grecia e Roma, sobre cuxos principios está<br />
calca<strong>da</strong>, por máis que se queira disimular, gran parte <strong>da</strong> nosa<br />
xurisprudencia, senón tamén por nacións felices e opulentas,<br />
que teñen, coma nós, a mesma forma de goberno monárquico<br />
moderado, amantes <strong>da</strong>s súas institucións e pouco amigas de<br />
novi<strong>da</strong>des perigosas. A necesi<strong>da</strong>de de previr as prisións arbitrarias,<br />
de conter o escan<strong>da</strong>loso abuso dos arrestos inxustos, <strong>da</strong>s<br />
dilacións e atrasos na formación dos procesos criminais reclaman<br />
con urxencia unha reforma radical. A publici<strong>da</strong>de dos xuízos,<br />
polo menos desde a conclusión do sumario, a efectiva responsabili<strong>da</strong>de<br />
dos xuíces e demais ministros e individuos de<br />
xustiza, leis que regulen con clari<strong>da</strong>de e precisión os trámites<br />
do proceso; velaí os principios constitutivos do sistema criminal<br />
cuxa planta ofrece a Comisión.<br />
Abstense de expoñer to<strong>da</strong>s as razóns en que fun<strong>da</strong> os artigos<br />
que comprende esta parte <strong>da</strong> súa obra. Só indicará algúns dos<br />
principios en que se apoian as alteracións que poden chamar<br />
algún tanto a atención. Tal será quizais o que establece respecto<br />
de non lle esixir xuramento ao reo na confesión do seu delito.<br />
A Comisión dáse o parabén de atopar estableci<strong>da</strong> nunha<br />
provincia de España a innovación que propón. O xuramento<br />
484<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
con que se procura arrancar <strong>da</strong> boca do reo a confesión do seu<br />
delito non se esixe no principado de Cataluña. A sabedoría que<br />
supón este costume fai o eloxio do lexislador ou tribunal que a<br />
introduciu, e apenas se concibe como deixara de xeneralizarse<br />
nun país católico a relixiosa práctica de redimir o reo dun conflito<br />
en que ten talvez que optar entre o patíbulo ou o perxurio.<br />
O intolerable e depravador abuso de privar un reo <strong>da</strong> súa propie<strong>da</strong>de<br />
é case simultáneo nos máis dos casos ao acto do arresto;<br />
baixo o pretexto especioso de asegurar o modo de resarcir <strong>da</strong>nos<br />
e prexuízos, dereitos á cámara do Rei ou acaso por outros motivos<br />
máis ilegais ou inxustos cométese unha vexación, cuxo<br />
enorme peso recae non xa sobre o arrestado, senón sobre a súa<br />
inocente familia que, desde o momento do secuestro, empeza<br />
a pagar a pena de delitos que non cometeu. A Comisión talvez<br />
creu que debía proscribirse para sempre o embargo de bens;<br />
mais para evitar os prexuízos que poderían seguirse dunha regra<br />
demasiado xeral, preferiu fixar o principio que debe seguir a<br />
lei cando limite o secuestro aos casos e ás canti<strong>da</strong>des que sexan<br />
rigorosamente xustas. Polo mesmo principio de non facer<br />
transcendental ao inocente a pena dos delitos doutros, prohíbese<br />
para sempre a confiscación de bens.<br />
A Comisión deixa insinuado noutra parte a conveniencia<br />
que resultaría de perfeccionar a administración de xustiza, separando<br />
as funcións que exercen os xuíces en ditaminar a un<br />
mesmo tempo sobre o feito e o dereito. Mais ao paso que non<br />
dubi<strong>da</strong> que algún día se estableza entre nós a sau<strong>da</strong>ble e liberal<br />
institución de que os españois poi<strong>da</strong>n rematar as súas diferenzas<br />
por xuíces elixidos de entre os seus iguais, nos que non teñan<br />
que temer a perpetui<strong>da</strong>de dos seus destinos, o espírito de corpo<br />
de tribunais colexiados e, en fin, o nomeamento do Goberno,<br />
cuxo influxo non pode menos de afastar a confianza pola po-<br />
485
Agustín de Argüelles<br />
derosa autori<strong>da</strong>de de que está revestido, recoñece a imposibili<strong>da</strong>de<br />
de formular por agora o método coñecido co nome de<br />
xuízo de xurados. Este admirable sistema, que tantos bens produce<br />
en Inglaterra, é pouco coñecido en España. O seu modo<br />
de axuizar é de todo diferente do que se usa entre nós e facer<br />
unha revolución total no punto máis difícil, máis transcendental<br />
e arriscado dunha lexislación non é obra que poi<strong>da</strong> emprenderse<br />
entre os apuros e axitacións dunha convulsión política.<br />
Nin o espírito público nin a opinión xeral <strong>da</strong> nación poden<br />
estar dispostos no día para recibir sen violencia unha novi<strong>da</strong>de<br />
tan substancial. A liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> imprenta, a libre discusión sobre<br />
materias de goberno, a circulación de obras e tratados de dereito<br />
público e xurisprudencia de que ata agora carecera España<br />
serán o ver<strong>da</strong>deiro e proporcionado vehículo que leve a to<strong>da</strong>s<br />
as partes do corpo político o alimento <strong>da</strong> ilustración, asimilándoo<br />
ao estado e robustez de todos os seus membros. Polo tanto,<br />
a Comisión creu que, en vez de desagra<strong>da</strong>r a uns e irritar a outros<br />
cunha discusión prematura ou acaso impertinente, debía<br />
deixar ao progreso natural <strong>da</strong>s luces o establecemento dun sistema<br />
que só pode ser útil cando sexa froito <strong>da</strong> demostración e<br />
do convencemento. Por iso lles deixa ás Cortes sucesivas a facultade<br />
de facer neste punto as melloras que crean convenientes.<br />
Mais, ao mesmo tempo, non pode menos de indicar que o<br />
método de xulgar por xurados non só non foi descoñecido<br />
polas nosas antigas leis, como se ve pola seguinte cláusula do<br />
foro municipal de Toledo, que di: «Todos os seus xuízos deles<br />
sexan xulgados, segundo o Foro Xulgo, ante dez dos seus mellores,<br />
e máis nobres, e máis sabios deles, que sexan sempre co<br />
alcalde <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de», senón que aín<strong>da</strong> hoxe en día está de certo<br />
modo en práctica nalgunhas provincias do reino. Nas illas de<br />
Ibiza e Formentera, o asesor nomeado polo Goberno non pode<br />
486<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
só por si sentenciar preito ningún sen a concorrencia de dous<br />
ou máis homes, que poden chegar ata o número de seis, tomados<br />
de todos os estados. Esta institución, aín<strong>da</strong> que non é en<br />
rigor idéntica en todos os seus trámites aos xurados de Inglaterra,<br />
está indubi<strong>da</strong>blemente fun<strong>da</strong><strong>da</strong> sobre os mesmos principios.<br />
E a insaculación que en Ibiza se fai dun número proporcionado<br />
de veciños para sacar de entre eles os que<br />
acompañan o asesor e os que, con título de prohomes, elixen<br />
as partes para concorrer co xuíz delegado na apelación, o cal<br />
tamén ha de ser natural e veciño do país, non deixa dúbi<strong>da</strong><br />
sobre que a orixe deste método tan liberal e xustificado vén do<br />
que se observaba en Roma antes <strong>da</strong> tiranía dos emperadores.<br />
O album judicum, Señor, de onde tomaban os ci<strong>da</strong>dáns romanos<br />
os xuíces do feito, non pode ser descoñecido de ningún<br />
que estea medianamente versado na xurisprudencia antiga de<br />
Roma. Polo mesmo, a Comisión crese no caso de recomen<strong>da</strong>r<br />
esta admirable institución dunha provincia do reino para que<br />
o Congreso non descoñeza un método que talvez convirá algún<br />
día xeneralizar a to<strong>da</strong>s as demais.<br />
Por último, Señor, to<strong>da</strong>s as leis humanas, aín<strong>da</strong> que sexan<br />
dita<strong>da</strong>s coa maior sabedoría, están suxeitas a sufrir a irresistible<br />
contradición de circunstancias imprevistas. Roma, no medio<br />
do imperio <strong>da</strong>s súas leis e do relixioso respecto ás súas institucións,<br />
acudía moitas veces ao extraordinario recurso de suspender<br />
a un mesmo tempo to<strong>da</strong>s as leis <strong>da</strong> república. A actual situación<br />
de España fai ver que pode haber momentos en que a<br />
suspensión dunha lei salve o Estado ou a súa observancia comprometa<br />
a súa mesma liber<strong>da</strong>de e independencia. A Comisión,<br />
Señor, creu necesario que a Constitución autorice as Cortes ordinarias<br />
para que poi<strong>da</strong>n, en circunstancias de grande apuro e<br />
cando a seguri<strong>da</strong>de do Estado o esixir, suspender algunhas <strong>da</strong>s<br />
487
Agustín de Argüelles<br />
formali<strong>da</strong>des que deben proceder ao arresto de delincuentes ou<br />
persoas sospeitosas, porque non doutro modo podería frustrarse<br />
unha conspiración trama<strong>da</strong> contra a liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nación.<br />
Pero, ao mesmo tempo, cre tamén que esta suspensión só pode<br />
ser útil por tempo limitado e así as Cortes nunca poderán autorizar<br />
o Goberno a que abuse dunha facultade que podería<br />
converterse en <strong>da</strong>no delas mesmas ou causar a ruína do Estado.<br />
Por esta razón, suspender a observancia <strong>da</strong>s formali<strong>da</strong>des non<br />
poderá pasar dun prazo sinalado. 3<br />
[O goberno <strong>da</strong>s vilas]<br />
Senta<strong>da</strong>s xa as bases <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de política e civil dos españois,<br />
só falta aplicar os principios recoñecidos nas dúas primeiras<br />
partes <strong>da</strong> Constitución, regulando o goberno interior <strong>da</strong>s provincias<br />
e <strong>da</strong>s vilas conforme a índole dos nosos antigos foros<br />
municipais. Neles mantívose <strong>da</strong>lgún modo o espírito <strong>da</strong> nosa<br />
liber<strong>da</strong>de civil, a pesar <strong>da</strong>s alteracións que experimentaron as<br />
leis fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> monarquía coa introdución de dinastías<br />
estranxeiras. Non é doado resolver se o conservarse nas vilas os<br />
concellos baixo formas máis ou menos populares e nalgunhas<br />
provincias a reunión periódica de xuntas, como sucede nas Vasconga<strong>da</strong>s,<br />
no reino de Navarra e no principado de Asturias etc.,<br />
procede de que o Goberno que proscribiu a realización de Cortes<br />
respectase o resentimento <strong>da</strong> nación ou ben crese conveniente<br />
alucinala, deixando subsistir un simulacro de liber<strong>da</strong>de<br />
que se opoñía pouco á usurpación que fixera dos seus dereitos<br />
políticos. A Comisión déixalles gustosa a resolución deste eru-<br />
3. Ata <strong>aquí</strong> a segun<strong>da</strong> parte, li<strong>da</strong> o 6 de novembro de 1811.<br />
488<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
dito problema aos que teñan que entrar en diante na gloriosa<br />
carreira de escribir a historia nacional coa exactitude e imparciali<strong>da</strong>de<br />
de homes libres, limítase só a presentar mellora<strong>da</strong>s as<br />
nosas institucións municipais para que lle sirvan de apoio e salvagar<strong>da</strong><br />
á lei fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> monarquía.<br />
Non entrará tampouco na orixe <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong>des ou asociacións<br />
libres de moita parte de Europa que estableceron na<br />
I<strong>da</strong>de Media, a pesar do feu<strong>da</strong>lismo, o goberno municipal de<br />
moitas ci<strong>da</strong>des baixo forma popular. O que si é indubi<strong>da</strong>ble é<br />
que en España se seguiu o mesmo costume segundo ía progresando<br />
a restauración. Os concellos <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong>des e vilas dos diferentes<br />
reinos <strong>da</strong> península instituídos para o goberno económico<br />
<strong>da</strong>s súas terras estaban fun<strong>da</strong>dos no xusto principio do<br />
interese <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong>de. Pero o espírito señorial que dominaba<br />
en to<strong>da</strong>s as institucións <strong>da</strong>quela época destruía a natureza duns<br />
establecementos que deben repousar unicamente sobre a confianza<br />
<strong>da</strong>s vilas nos individuos aos cales lles encomen<strong>da</strong>n a dirección<br />
dos seus negocios. A voz significativa de concello explica<br />
por si mesma a índole e obxecto <strong>da</strong> institución. Polo<br />
mesmo, repugnaba que se introducisen nestas corporacións a<br />
favor do nacemento <strong>da</strong>lgún privilexio ou prerrogativa persoas<br />
que non fosen libremente elixi<strong>da</strong>s polos que concorrían á súa<br />
formación e autorizábanas con facultades. De <strong>aquí</strong>, a principal<br />
causa do pouco froito que se sacou dunhas reunións tan recomen<strong>da</strong>bles<br />
pola súa natureza e polos fins a que se dirixen.<br />
A Comisión cre que xeneralizando os concellos en to<strong>da</strong> a<br />
extensión <strong>da</strong> monarquía baixo regras fixas e uniformes en que<br />
sirva de base principal a libre elección <strong>da</strong>s vilas se lle <strong>da</strong>rá a esta<br />
sau<strong>da</strong>ble institución to<strong>da</strong> a perfección que pode desexarse. O<br />
seu obxecto é fomentar por todos os medios posibles a prosperi<strong>da</strong>de<br />
nacional, sen que os regulamentos e providencias do<br />
489
Agustín de Argüelles<br />
Goberno se mesturen en <strong>da</strong>rlles á agricultura e á industria universal<br />
o movemento e dirección que só toca ao interese dos particulares.<br />
Os veciños <strong>da</strong>s vilas son as únicas persoas que coñecen<br />
os medios de promover os seus propios intereses e ninguén mellor<br />
ca eles é capaz de adoptar medi<strong>da</strong>s oportunas sempre que<br />
sexa necesario o esforzo reunido <strong>da</strong>lgúns ou moitos individuos.<br />
O discernimento de circunstancias locais, de oportuni<strong>da</strong>de, de<br />
prexuízo ou de conveniencia só pode acharse nos que estean<br />
inmediatamente interesados en evitar erros ou equivocacións<br />
e xamais se introduciu doutrina máis fatal á prosperi<strong>da</strong>de pública<br />
ca a que reclama o estímulo <strong>da</strong> lei ou a man do Goberno<br />
nas sinxelas transaccións de particular a particular, no investimento<br />
dos propios para beneficio común dos que os coi<strong>da</strong>n,<br />
producen e posúen e na aplicación do seu traballo e <strong>da</strong> súa industria;<br />
obxectos de utili<strong>da</strong>de puramente local e relativa a determinados<br />
fins.<br />
A Comisión, convenci<strong>da</strong> de que os concellos poderán desempeñar<br />
debi<strong>da</strong>mente as obrigas do seu instituto cando se reúnan<br />
neles a probi<strong>da</strong>de, o interese e as luces, non se detivo en<br />
destruír para sempre o obstáculo que se opoñía a tan feliz combinación<br />
e estableceu que, en diante, a elección dos seus individuos<br />
sexa libre e popular en to<strong>da</strong> a monarquía. Este é un dos<br />
casos en que o interese de corpos ou particulares debe ceder ao<br />
interese público. A Vosa Maxestade, ao abolir os señoríos, derrogou<br />
virtualmente os rexementos hereditarios, os perpetuos<br />
e reguengos. A súa conservación é incompatible coa natureza<br />
dos concellos e repugnante ao sistema de emancipación a que<br />
foron eleva<strong>da</strong>s as vilas desde o memorable decreto de abolición<br />
de señoríos. Os que teñan o privilexio de ser individuos de concellos<br />
por causa onerosa ou por remuneración de servizo poderán<br />
reclamar a indemnización correspondente no modo e<br />
490<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
forma que se estableza para as incorporacións desta especie.<br />
Mais estes dereitos, calquera que sexa a súa orixe ou natureza,<br />
non deben ser preferidos ao que ten a nación enteira para mellorar<br />
uns establecementos de que depende inmediatamente a<br />
prosperi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s súas vilas e cuxa viciosa organización os fai<br />
no día pouco proveitosos.<br />
Establecido o principio de que os concellos se formen na<br />
súa totali<strong>da</strong>de por elección libre <strong>da</strong>s vilas, as leis regularán todo<br />
o que correspon<strong>da</strong> ao seu réxime interior por medio de ordenanzas<br />
ou regulamentos. A Comisión creu que só deben comprenderse<br />
na Constitución principios fun<strong>da</strong>mentais que eviten<br />
para sempre os abusos que se introduciran polo tempo e a ignorancia<br />
ou pola aberta usurpación dos poderosos. A amobili<strong>da</strong>de<br />
dos rexedores e síndicos e a prohibición de que os empregados<br />
poi<strong>da</strong>n ser elixidos individuos dos concellos deben ser<br />
bases inalterables. A renovación periódica dos primeiros proporcionará<br />
que se aproveiten con máis facili<strong>da</strong>de as luces, a<br />
probi<strong>da</strong>de e demais boas cali<strong>da</strong>des dos veciños <strong>da</strong>s vilas, ao paso<br />
que evitará a preponderancia perpetua que exercen neles os<br />
máis ricos e ambiciosos. A exclusión dos segundos protexerá a<br />
liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> elección e o exercicio <strong>da</strong>s funcións dos concellos,<br />
sen que o Goberno deixe de conservar expedita a súa acción en<br />
todo o que correspon<strong>da</strong> á súa autori<strong>da</strong>de por medio de xefes<br />
políticos, podendo estes presidir neles sempre que resi<strong>da</strong>n en<br />
vilas de concello.<br />
Tal lle pareceu á Comisión o medio de facer útil unha institución<br />
tan antiga, tan nacional e tan análoga ao noso carácter,<br />
aos nosos usos e costumes. As facultades que o proxecto lles<br />
concede aos concellos son propias do seu instituto. Ata o día<br />
exerceron a maior parte delas e as demais son <strong>da</strong> mesma natureza<br />
e teñen tamén como obxecto o beneficio <strong>da</strong>s vilas.<br />
491
Agustín de Argüelles<br />
[O goberno <strong>da</strong>s provincias]<br />
Confiado o goberno superior <strong>da</strong>s provincias ao coi<strong>da</strong>do de<br />
xefes políticos e militares e á dirección dos tribunais baixo<br />
nome de Acordos, suxeitos os uns e os outros á inspección dos<br />
consellos supremos, dábase ocasión a que a prosperi<strong>da</strong>de e o<br />
fomento <strong>da</strong>quelas dependesen do impulso do Goberno que,<br />
equivoca<strong>da</strong>mente, se subrogaba en lugar do interese persoal ou<br />
que se promovesen por medios complicados e pouco liberais a<br />
causa do espírito contencioso que, necesariamente, había de<br />
dominar en providencias <strong>da</strong><strong>da</strong>s ou aproba<strong>da</strong>s por tribunais,<br />
aín<strong>da</strong> cando procedesen como corpos gobernativos.<br />
Separa<strong>da</strong>s as funcións dos xuíces e tribunais de todo o que<br />
non sexa administrar a xustiza, segundo que<strong>da</strong> establecido no<br />
regulamento <strong>da</strong> potestade xudicial, o réxime económico <strong>da</strong>s<br />
provincias debe que<strong>da</strong>r confiado a corpos que estean inmediatamente<br />
interesados na mellora e adiantamento <strong>da</strong>s vilas do seu<br />
distrito, corpos que, formados periodicamente pola elección<br />
libre <strong>da</strong>s mesmas provincias, teñan, ademais <strong>da</strong> súa confianza,<br />
as luces e coñecementos locais que sexan necesarios para promover<br />
a súa prosperi<strong>da</strong>de, sen que a perpetui<strong>da</strong>de dos seus individuos<br />
ou a súa directa dependencia do Goberno poi<strong>da</strong> en<br />
ningún caso frustrar o conato e dilixencia <strong>da</strong>s vilas en favor <strong>da</strong><br />
súa felici<strong>da</strong>de. A Comisión, Señor, procurou meditar este punto<br />
coa detención e escrupulosi<strong>da</strong>de que esixe a súa importancia.<br />
Fíxose cargo de canto ensina a historia e a experiencia na nosa<br />
monarquía para establecer o xusto equilibrio que debe haber<br />
entre a autori<strong>da</strong>de do Goberno como responsable <strong>da</strong> orde pública<br />
e <strong>da</strong> seguri<strong>da</strong>de do Estado e a liber<strong>da</strong>de de que non se<br />
poi<strong>da</strong> privar aos súbditos dunha nación de promover por si<br />
mesmos o aumento e mellora dos seus bens e propie<strong>da</strong>des.<br />
492<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
O Goberno ha de vixiar escrupulosamente a observancia<br />
<strong>da</strong>s leis. Este debe ser o seu primeiro coi<strong>da</strong>do; mais para manter<br />
a paz e a tranquili<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s vilas non necesita introducirse a dirixir<br />
os intereses dos particulares con providencias e actos de<br />
bo goberno. O funesto empeño de suxeitar to<strong>da</strong>s as operacións<br />
<strong>da</strong> vi<strong>da</strong> civil a regulamentos e man<strong>da</strong>tos de autori<strong>da</strong>des provocou<br />
os mesmos e aín<strong>da</strong> maiores males ca os que se intentaban<br />
evitar.<br />
A Comisión recoñece que na<strong>da</strong> é máis difícil que destruír<br />
erros consagrados polo tempo e a autori<strong>da</strong>de; mais, ao mesmo<br />
tempo, confía que o influxo <strong>da</strong>s luces e do desengano terán que<br />
triunfar de to<strong>da</strong>s as preocupacións. O ver<strong>da</strong>deiro fomento consiste<br />
en protexer a liber<strong>da</strong>de individual no exercicio <strong>da</strong>s facultades<br />
físicas e morais de ca<strong>da</strong> particular segundo as súas necesi<strong>da</strong>des<br />
ou inclinacións. Para iso na<strong>da</strong> máis a propósito que<br />
corpos establecidos segundo o sistema que se presenta. Este sistema<br />
repousa en dous principios: conservar expedita a acción<br />
do Goberno para que poi<strong>da</strong> desempeñar to<strong>da</strong>s as súas obrigas<br />
e deixar en liber<strong>da</strong>de os individuos <strong>da</strong> nación para que o interese<br />
persoal sexa en todos e en ca<strong>da</strong> un deles o axente que dirixa<br />
os seus esforzos cara ao seu benestar e adiantamento. Conforme<br />
a eles, propón a Comisión que o goberno económico <strong>da</strong>s provincias<br />
estea a cargo dunha deputación composta de persoas<br />
elixi<strong>da</strong>s libremente polas vilas do seu distrito, do xefe político<br />
e o <strong>da</strong> facen<strong>da</strong> pública. Estes últimos, como individuos natos<br />
<strong>da</strong> Deputación, conservarán en exercicio a autori<strong>da</strong>de do Rei<br />
para que non poi<strong>da</strong> ser descoñeci<strong>da</strong> ou pouco respecta<strong>da</strong> en<br />
todo o que pertence ás súas facultades, sen que deba recearse<br />
que as <strong>da</strong> Deputación poi<strong>da</strong>n nunca exceder os límites que se<br />
lles prescribe, pois, en caso de abuso ou resistencia ás ordes do<br />
Goberno, poderá este suspender os vogais e <strong>da</strong>rlles parte ás<br />
493
Agustín de Argüelles<br />
Cortes para resolver o que conveña. Desta disposición resultará<br />
un freo recíproco que conservará o xusto equilibrio que pode<br />
desexarse.<br />
Os demais vogais <strong>da</strong> Deputación, nomeados ao mesmo<br />
tempo e na propia forma que os deputados en Cortes, ocuparanse,<br />
baixo a inspección do Goberno, de todo o que poi<strong>da</strong><br />
promover a prosperi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> provincia en xeral e os intereses<br />
<strong>da</strong>s súas vilas en particular. A súa periódica renovación e as circunstancias<br />
que han de concorrer para o nomeamento atraerán<br />
a un centro común as luces e os coñecementos que poi<strong>da</strong>n existir<br />
entre os habitantes <strong>da</strong>s provincias respectivas.<br />
Combina<strong>da</strong> a acción do Goberno co interese <strong>da</strong>s provincias<br />
en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s súas deputacións, non poderán menos de cesar<br />
as extorsións e fraudes na repartición e reca<strong>da</strong>ción dos impostos,<br />
e o prexudicial influxo dos falsos principios e equivoca<strong>da</strong>s providencias<br />
en punto de economía pública, que emanaban de autori<strong>da</strong>des<br />
que, polo seu instituto, xamais deberon ser chama<strong>da</strong>s<br />
a dirixir nin promover os intereses dos particulares.<br />
Como o cargo de vogal <strong>da</strong>s deputacións non pode deixar de<br />
reputarse gravoso para os que sexan elixidos e como o exercicio<br />
continuo <strong>da</strong>s súas facultades fomentaría talvez competencias que<br />
deben evitarse, pareceu conveniente reducir a noventa en ca<strong>da</strong><br />
ano o número <strong>da</strong>s súas sesións, deixando ás deputacións o coi<strong>da</strong>do<br />
de distribuílas segundo enten<strong>da</strong>n ser máis conveniente.<br />
As facultades <strong>da</strong>s deputacións son conformes en todo á natureza<br />
de corpos puramente económicos. A súa acción que<strong>da</strong><br />
subordina<strong>da</strong> ás leis, sen que en na<strong>da</strong> poi<strong>da</strong>n entorpecer, e menos<br />
opoñerse, ás ordes e providencias do Goberno, estando este autorizado<br />
para suspender os vogais en casos de abuso ou desobediencia.<br />
A inspección que se lles atribúe nalgúns puntos relativos<br />
a contribucións non ten máis obxecto que previr en tempo frau-<br />
494<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
des, extorsións e violencias. Tampouco debe mirarse como exposta<br />
a abusos a facultade de propoñer arbitrios para obxectos<br />
de utili<strong>da</strong>de común <strong>da</strong> provincia. A independencia dos vogais<br />
<strong>da</strong>s deputacións, o seu arraigamento e amobili<strong>da</strong>de sería bastante<br />
para precaver un <strong>da</strong>no irreparable, como serían derramas<br />
e reparticións ás vilas en prexuízo dos seus intereses. Mais en<br />
todo caso, ao non pasaren as súas propostas <strong>da</strong> liña de proxectos,<br />
as Cortes ao examinalas atallarán o mal na súa orixe.<br />
A distancia <strong>da</strong>s provincias de ultramar obrigou a Comisión<br />
a gar<strong>da</strong>r neste punto algunhas consideracións con aqueles países.<br />
A urxencia de obras públicas de utili<strong>da</strong>de ou necesi<strong>da</strong>de<br />
ben cualifica<strong>da</strong> resiste a dilación que resultaría de esperar en<br />
todos os casos a aprobación <strong>da</strong>s Cortes. Polo tanto, pareceu indispensable<br />
autorizar en tales circunstancias a aquelas deputacións<br />
para que poi<strong>da</strong>n usar desde xa dos arbitrios propostos,<br />
intervindo para iso o expreso asenso do xefe <strong>da</strong> provincia. Este<br />
correctivo faise necesario para suplir o consentimento previo<br />
<strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de lexislativa, e cuxa falta podería nalgunhas ocasións<br />
ser prexudicial a lugares tan distantes.<br />
[O libre outorgamento dos impostos]<br />
Ordenado do modo que que<strong>da</strong> exposto o exercicio <strong>da</strong> potestade<br />
soberana <strong>da</strong> nación, é preciso proceder ao regulamento dunha<br />
<strong>da</strong>s principais facultades <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de lexislativa, como que<br />
dela depende <strong>da</strong>rlle vi<strong>da</strong> e movemento á máquina do Estado.<br />
O exercicio desta facultade é, Señor, o regulador <strong>da</strong> potestade<br />
executiva, contra cuxo abuso non pode opoñerse remedio máis<br />
pronto e eficaz. Tal é o establecemento de impostos e contribucións,<br />
dereito inseparable <strong>da</strong> facultade de facer as leis.<br />
495
Agustín de Argüelles<br />
A nación non pode delegárllela máis que aos seus representantes,<br />
a non deixar de ser libre. O usurpador máis au<strong>da</strong>z sucumbiría<br />
coas súas lexións se non arrancase dos pobos que oprime<br />
o forzado consentimento de impoñer contribucións ao seu<br />
arbitrio. Dous séculos van corridos desde que a violencia, o dolo<br />
e a adulación se reuniron para despoxar os españois do dereito<br />
imprescritible de lles outorgar libremente aos seus reis as contribucións.<br />
Unha revolución espantosa restituíunos, como por<br />
milagre, á súa antiga liber<strong>da</strong>de. Non permita a Vosa Maxestade<br />
que a ignorancia, a depravación e a vileza os somerxa de novo<br />
na odiosa escravitude con que aín<strong>da</strong> son ameazados.<br />
O esplendor e a digni<strong>da</strong>de do trono e o servizo público<br />
en to<strong>da</strong>s as súas partes esixen dispendios considerables que a<br />
nación está obriga<strong>da</strong> a pagar. Mais este debe ser libre en determinar<br />
a cota e a natureza <strong>da</strong>s contribucións, de onde han<br />
de provir os fondos destinados a ambos os dous obxectos. Para<br />
que esta obriga se cumpra por parte dos pobos, de modo que<br />
poi<strong>da</strong> combinarse o desempeño co progreso <strong>da</strong> súa prosperi<strong>da</strong>de,<br />
e para que a nación teña sempre na súa man o medio de<br />
evitar que se converta en <strong>da</strong>no seu o que só debe empregarse<br />
en promover a súa felici<strong>da</strong>de e protexer a súa liber<strong>da</strong>de e independencia,<br />
disponse que as Cortes establecerán ou confirmarán<br />
anualmente todo xénero de impostos e contribucións.<br />
O seu repartimento farase entre todos os españois, sen distinción<br />
nin privilexio ningún, con proporción ás súas facultades,<br />
pois que todos están igualmente interesados na conservación<br />
do Estado.<br />
Como o Goberno, pola natureza <strong>da</strong>s súas facultades, pode<br />
reunir <strong>da</strong>tos, noticias e coñecementos abondos para formar idea<br />
exacta do estado <strong>da</strong> nación en xeral e do particular de ca<strong>da</strong> provincia<br />
en todo o relativo á agricultura, industria e comercio, debe<br />
496<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
estar autorizado non só para lles presentar ás Cortes o orzamento<br />
dos gastos que crea necesarios para o servizo público, así ordinario<br />
como extraordinario, senón tamén para indicar a través de<br />
proxectos os medios que crea máis oportunos para cubrilos.<br />
Decreta<strong>da</strong>s polas Cortes as contribucións, e cando ocorrer<br />
a distribución entre as provincias <strong>da</strong>s directas, a súa reca<strong>da</strong>ción<br />
ou investimento debe que<strong>da</strong>r a cargo do Goberno baixo a súa<br />
responsabili<strong>da</strong>de. Para que esta sexa efectiva en calquera caso,<br />
na<strong>da</strong> é máis a propósito ca que todos os fondos destinados ao<br />
servizo do Estado se reúnan nunha soa tesourería. Este sistema<br />
evita a desorde, facilita as operacións e asegura a conta e razón,<br />
sen cuxos requisitos non pode haber confianza. O Rei, como<br />
xefe do Estado, poderá aplicar, segundo o crea conveniente, ao<br />
mellor servizo <strong>da</strong> nación os fondos públicos postos á súa disposición<br />
polas Cortes. Pero estas non poden desentenderse de<br />
vixiar sobre o xusto investimento do que ver<strong>da</strong>deiramente<br />
constitúe a substancia dos pobos. Para iso é indispensable que<br />
o tesoureiro maior non faga pagamento ningún que non sexa<br />
por decreto do Rei, referen<strong>da</strong>do polo secretario do Despacho<br />
de Facen<strong>da</strong>, de cuxo regulamento pende que<strong>da</strong>r asegura<strong>da</strong> a<br />
responsabili<strong>da</strong>de de calquera abuso ou malversación. A Tesourería<br />
Maior, pola súa parte, intervi<strong>da</strong> coas contas xerais polas<br />
contadorías de valores e de distribución, presentaraas para o<br />
seu exame á Contadoría Maior de Contas, sen cuxa formali<strong>da</strong>de<br />
non merecerán fe ningunha nas Cortes. Estes establecementos<br />
deben regularse con to<strong>da</strong> escrupulosi<strong>da</strong>de por leis especiais,<br />
pois á Constitución só lle pertence indicar os seus<br />
atributos.<br />
Aproba<strong>da</strong> polas Cortes a conta xeral de tesourería maior,<br />
en que han de comprenderse o rendemento anual de to<strong>da</strong>s as<br />
contribucións e o seu investimento, imprimirase e publicarase<br />
497
Agustín de Argüelles<br />
para que a nación saiba por si mesma do mérito e extensión<br />
dos seus sacrificios, <strong>da</strong> súa utili<strong>da</strong>de e necesi<strong>da</strong>de. Deste xuízo<br />
comparativo poderá, ademais, deducir o ver<strong>da</strong>deiro estado <strong>da</strong><br />
súa prosperi<strong>da</strong>de, a súa tendencia e progreso, como tamén a<br />
seguri<strong>da</strong>de ou perigo en que poi<strong>da</strong>n acharse a súa liber<strong>da</strong>de e<br />
independencia.<br />
Unha <strong>da</strong>s precaucións con que debe asegurarse a pureza no<br />
investimento dos cau<strong>da</strong>is públicos é evitar que, baixo de ningún<br />
pretexto, poi<strong>da</strong>n intervir no seu manexo outras mans ca<br />
as <strong>da</strong> autori<strong>da</strong>de ás cales a lei llelo confía. O menor abuso nesta<br />
parte provocaría a desorde e confusión en que se viu somerxido<br />
o reino por espazo de tantos anos.<br />
Os falsos principios adoptados polos economistas dos tempos<br />
de ignorancia para lles facilitar aos gobernos medios de satisfacer<br />
a súa insaciable voraci<strong>da</strong>de introduciron o fatal sistema<br />
de alfándegas interiores: a súa existencia é incompatible coa liber<strong>da</strong>de<br />
nacional, coa prosperi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s vilas e co decoro dunha<br />
Constitución. A Vosa Maxestade debe apresurar o momento<br />
de poñer en práctica un artigo que as prohiba para sempre fóra<br />
<strong>da</strong>s fronteiras e portos de mar, xa que o vicioso sistema de ren<strong>da</strong>s<br />
que existe no día obriga a suspender, ata a súa reforma, os efectos<br />
de tan importante medi<strong>da</strong>.<br />
Outra obriga non menos sagra<strong>da</strong> para a nación ca as que<br />
que<strong>da</strong>n indica<strong>da</strong>s é o pagamento <strong>da</strong> débe<strong>da</strong> pública recoñeci<strong>da</strong>.<br />
As Cortes, sabedoras de canto importa á digni<strong>da</strong>de e<br />
prosperi<strong>da</strong>de nacional conservar ileso o carácter de relixiosi<strong>da</strong>de<br />
e pureza que en todos os tempos se lles atribuíu aos españois<br />
nos seus tratos e convenios, deberán <strong>da</strong>r o exemplo de<br />
respectalos pola súa parte, procurando por todos os medios<br />
que sexan compatibles coa situación do reino a progresiva extinción<br />
<strong>da</strong> débe<strong>da</strong> pública sen deixar de promover e protexer<br />
498<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
to<strong>da</strong>s as operacións que poi<strong>da</strong>n contribuír a inspirar confianza<br />
e asegurar máis e máis o crédito sobre bases sóli<strong>da</strong>s e permanentes.<br />
O principio máis esencial que debe guialas cara a<br />
tan importante obxecto é o de poñer a cuberto do influxo do<br />
Goberno todos os establecementos que sexan relativos á débe<strong>da</strong><br />
pública. A súa total separación e independencia dos fondos<br />
<strong>da</strong> Tesourería Xeral ha de estar asegura<strong>da</strong> coa inmediata<br />
protección <strong>da</strong>s Cortes, e os destinados ao pagamento <strong>da</strong> débe<strong>da</strong><br />
nacional deben ser tan relixiosamente respectados, que<br />
se crean inaccesibles á autori<strong>da</strong>de do Rei e aín<strong>da</strong> nos casos de<br />
maior apuro. Baixo estes principios, é doado organizar un establecemento<br />
que sexa ver<strong>da</strong>deiramente nacional, que restableza<br />
o crédito, asegure a confianza e proporcione que o Goberno<br />
mesmo ache recurso sempre que haxa que acudir a<br />
empréstitos ou anticipacións.<br />
[Os exércitos e a milicia]<br />
Explicados os fun<strong>da</strong>mentos sobre os que repousa o dereito que<br />
teñen as Cortes de outorgar anualmente as contribucións e impostos<br />
e o modo de asegurar o seu investimento, convén falar<br />
doutra facultade que tampouco unha nación libre pode delegar<br />
senón ao corpo dos seus representantes. Tal é o levantamento<br />
de tropas de mar e terra para a defensa interior e exterior do<br />
Estado.<br />
Mentres que subsista en Europa e fóra dela o fatal sistema<br />
de exércitos permanentes, e sexa este o obxecto principal do<br />
goberno dos seus Estados, e en tanto que a ambición desapodera<strong>da</strong><br />
dos conquistadores siga alucinando os pobos coa suposta<br />
necesi<strong>da</strong>de de defendelos dos inimigos exteriores para coho-<br />
499
Agustín de Argüelles<br />
nestar así os seus opresores designios, preciso é que a Comisión<br />
introduza no seu proxecto as bases do sistema militar que debe<br />
adoptar a Constitución. Separouse para iso <strong>da</strong> situación actual<br />
<strong>da</strong> nación. Porque só o entusiasmo, o odio á dominación estranxeira<br />
e o característico orgullo dos indómitos españois pode<br />
dirixir unha guerra, que polo extraordinario <strong>da</strong>s súas circunstancias<br />
descoñece as regras comunmente recibi<strong>da</strong>s entre as potencias<br />
máis militares. Os principios <strong>da</strong> Comisión son relativos<br />
a un estado de perfecta independencia.<br />
Como o servizo militar é unha contribución persoal sobre<br />
os súbditos dun Estado, tanto máis gravosa ao que a sofre canto<br />
o suxeita a leis máis duras, diminuíndo en parte a súa liber<strong>da</strong>de<br />
civil, é preciso que as Cortes a outorguen por tempo limitado<br />
e de acordo cunha utili<strong>da</strong>de ou necesi<strong>da</strong>de cualifica<strong>da</strong>. Este<br />
principio e a sagra<strong>da</strong> obriga que aquelas teñen de non permitir<br />
que se converta en instrumento de opresión o que está destinado<br />
para conservar a súa independencia e liber<strong>da</strong>de esixen que<br />
as Cortes fixen todos os anos o número de tropas de mar e terra<br />
que teñan que estar en exercicio, como tamén o modo de levantalas<br />
que crean máis conveniente. Por igual razón é propio<br />
<strong>da</strong>s Cortes a formación e aprobación de ordenanzas, establecementos<br />
e regulamentos de escolas militares, e todo o que correspon<strong>da</strong><br />
á mellor organización, conservación e progresos dos<br />
exércitos e arma<strong>da</strong>s que se manteñan en pé para a defensa do<br />
Estado. E como non pode dubi<strong>da</strong>rse que esta interesa igualmente<br />
a todos os súbditos que compoñen a nación, ningún español<br />
poderá escusarse do servizo militar cando sexa chamado<br />
pola lei, sen faltar a unha <strong>da</strong>s primeiras obrigas que lle impón<br />
a patria.<br />
O exército permanente debe considerarse destinado principalmente<br />
para a defensa <strong>da</strong> patria nos casos ordinarios de gue-<br />
500<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
rra cos inimigos. Mais nos de invasión ou de combinación de<br />
exércitos numerosos para ofender a nación, necesita esta un suplemento<br />
de forza que a faga invencible.<br />
Este recurso, ver<strong>da</strong>deiramente extraordinario, só pode<br />
acharse nunha milicia nacional ben organiza<strong>da</strong>, que en caso<br />
necesario poi<strong>da</strong> opoñer ao inimigo unha forza irresistible polo<br />
seu número e pericia militar. Unha ordenanza especial poderá<br />
regular en ca<strong>da</strong> provincia un corpo de milicias proporcionado<br />
á súa poboación que, facendo compatible o servizo análogo á<br />
súa institución coas diversas ocupacións <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> civil, lle ofreza<br />
á nación o medio de asegurar a súa independencia se fose ameaza<strong>da</strong><br />
por inimigos exteriores e a súa liber<strong>da</strong>de interior no caso<br />
de que atentase contra ela algún ambicioso.<br />
Como a milicia nacional ha de ser o baluarte <strong>da</strong> nosa liber<strong>da</strong>de,<br />
sería contrario aos principios que seguiu a Comisión<br />
na formación deste proxecto deixar de previr que se convertese<br />
en prexuízo dela unha institución crea<strong>da</strong> para a súa defensa e<br />
conservación. O Rei, como xefe do exército permanente, non<br />
debe dispoñer ao seu arbitrio de forzas destina<strong>da</strong>s a contrarrestar,<br />
se por desgraza ocorrer, fatais efectos dun mal consello. Polo<br />
mesmo, non debe estar autorizado para reunir corpos de milicia<br />
nacional sen outorgamento expreso <strong>da</strong>s Cortes. En punto tan<br />
grave e transcendental, to<strong>da</strong> precaución parece pouca e o<br />
menor descoido sería fatal para a nación.<br />
[A educación pública]<br />
O Estado, non menos que de sol<strong>da</strong>dos que o defen<strong>da</strong>n, necesita<br />
de ci<strong>da</strong>dáns que ilustren a nación e promovan a súa felici<strong>da</strong>de<br />
con todo xénero de luces e coñecementos. Así que un dos pri-<br />
501
Agustín de Argüelles<br />
meiros coi<strong>da</strong>dos que deben ocupar os representantes dun pobo<br />
grande e xeneroso é a educación pública. Esta ha de ser xeral e<br />
uniforme, xa que xerais e uniformes son a relixión e as leis <strong>da</strong><br />
monarquía española. Para que o carácter sexa nacional, para que<br />
o espírito público poi<strong>da</strong> dirixirse ao grande obxecto de formar<br />
ver<strong>da</strong>deiros españois, homes de ben e amantes <strong>da</strong> súa patria, é<br />
preciso que non quede confia<strong>da</strong> a dirección do ensino público<br />
a mans mercenarias, a xenios limitados imbuídos de ideas falsas<br />
ou principios equivocados, que talvez establecerían unha funesta<br />
loita de opinións e doutrinas. As ciencias sagra<strong>da</strong>s e morais continuarán<br />
ensinándose segundo os dogmas <strong>da</strong> nosa santa relixión<br />
e a disciplina <strong>da</strong> Igrexa de España; as políticas, conforme as leis<br />
fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> monarquía sanciona<strong>da</strong>s pola Constitución, e<br />
as exactas e naturais haberán de seguir o progreso dos coñecementos<br />
humanos, segundo o espírito de investigación que as<br />
dirixe e as fai útiles na súa aplicación á felici<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s socie<strong>da</strong>des.<br />
Desta sinxela indicación dedúcese a necesi<strong>da</strong>de de formar unha<br />
inspección suprema de instrución pública que, co nome de Dirección<br />
Xeral de Estudos, poi<strong>da</strong> promover o cultivo <strong>da</strong>s ciencias<br />
ou, por mellor dicir, dos coñecementos humanos en to<strong>da</strong> a súa<br />
extensión. O impulso e a dirección han de saír dun centro<br />
común, se é que han de lograrse os felices resultados que debe<br />
prometerse a nación <strong>da</strong> reunión de persoas virtuosas e ilustra<strong>da</strong>s,<br />
ocupa<strong>da</strong>s exclusivamente en promover baixo a protección do<br />
Goberno o sublime obxecto <strong>da</strong> instrución pública. O poderoso<br />
influxo que esta ha de ter na felici<strong>da</strong>de futura <strong>da</strong> nación esixe<br />
que as Cortes aproben e vixíen os plans e estatutos de ensino<br />
en xeral e todo o que pertenza á erección e mellora de establecementos<br />
científicos e artísticos.<br />
Como na<strong>da</strong> contribúe máis directamente á ilustración e<br />
adiantamento xeral <strong>da</strong>s nacións e á conservación <strong>da</strong> súa inde-<br />
502<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
pendencia ca a liber<strong>da</strong>de de publicar to<strong>da</strong>s as ideas e pensamentos<br />
que lles poi<strong>da</strong>n ser útiles e beneficiosos aos súbditos<br />
dun Estado, a liber<strong>da</strong>de de imprenta, ver<strong>da</strong>deiro vehículo <strong>da</strong>s<br />
luces, debe formar parte <strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> monarquía, se<br />
os españois desexan sinceramente ser libres e ditosos.<br />
[Reforma e defensa <strong>da</strong> Constitución]<br />
Ata <strong>aquí</strong> comprende a Comisión no seu proxecto os principios<br />
elementais <strong>da</strong> Constitución española, dispostos como pareceu<br />
máis conveniente para que teñan a orde e o método de que,<br />
por desgraza, careceran ata o día as nosas leis fun<strong>da</strong>mentais.<br />
Preciso é regular o modo como debe conservarse e alterarse a<br />
Constitución, cousas ambas as dúas, aín<strong>da</strong> que ao parecer contraditorias,<br />
inseparables na reali<strong>da</strong>de.<br />
As Cortes, como encarga<strong>da</strong>s <strong>da</strong> inspección e vixilancia <strong>da</strong><br />
Constitución, deberán examinar nas súas primeiras sesións se<br />
se encontra ou non en observancia en to<strong>da</strong>s as súas partes. Para<br />
este fin na<strong>da</strong> pode conspirar mellor ca que todo español poi<strong>da</strong><br />
representar as Cortes ou o Rei sobre a inobservancia ou infracción<br />
<strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental. O libre uso deste dereito é o primeiro<br />
de todos nun Estado libre. Sen el non pode haber patria e os<br />
españois chegarían ben pronto a ser propie<strong>da</strong>de dun señor absoluto<br />
en lugar de súbditos dun Rei nobre e xeneroso.<br />
Mais como non é <strong>da</strong>do aos homes chegar á perfección en<br />
ningunha <strong>da</strong>s súas obras, como é inevitable que o influxo <strong>da</strong>s<br />
circunstancias teña moita parte en to<strong>da</strong>s as súas disposicións e<br />
aquelas poden variar sensiblemente dunha a outra época, é indispensable<br />
recoñecer a dura necesi<strong>da</strong>de de variar algunha vez<br />
o que debería ser inalterable. Pero ao paso que a Comisión ad-<br />
503
Agustín de Argüelles<br />
mite como axioma o que leva indicado, non pode menos de<br />
facer algunhas reflexións sobre materia tan grave e delica<strong>da</strong>.<br />
O principal carácter dunha Constitución ha de ser a estabili<strong>da</strong>de<br />
deriva<strong>da</strong> <strong>da</strong> solidez dos principios en que repousa.<br />
A natureza desta lei, as circunstancias que acompañan xeralmente<br />
a to<strong>da</strong> nación cando a recibe e, polo mesmo, as que<br />
poden sobrevir na súa alteración <strong>da</strong>n a coñecer que debe ser<br />
moi circunspecta en decretar reformas na súa lei fun<strong>da</strong>mental.<br />
A experiencia é o único facho que pode guiala sen perigo no<br />
tenebroso espazo que media case sempre entre o erro e o acerto.<br />
A experiencia soa pode demostrar a necesi<strong>da</strong>de dunha reforma.<br />
Mais para cualificala ben, que dificultades non se presentan,<br />
que consecuencias tan funestas non se prevén para a<br />
nación se esta se equivocase no seu xuízo! A Comisión, Señor,<br />
viuse nun conflito para arranxar o último título <strong>da</strong> súa obra.<br />
Por unha parte, a necesi<strong>da</strong>de de calmar as inquietudes que suscitara<br />
o escan<strong>da</strong>loso abuso en variar a súa Constitución tantos<br />
estados de Europa desde a Revolución Francesa; por outra, a<br />
necesi<strong>da</strong>de de deixar aberta a porta ás emen<strong>da</strong>s e mellora <strong>da</strong><br />
que sancione a Vosa Maxestade, sen introducir nela o principio<br />
destrutor de inestabili<strong>da</strong>de, esixía moita circunspección e detemento.<br />
Non obstante, o que ata pasados oito anos despois<br />
de posta en execución en to<strong>da</strong>s as súas partes non poi<strong>da</strong>n as<br />
Cortes propoñer ningunha reforma ten o seu fun<strong>da</strong>mento na<br />
prudencia e no coñecemento do corazón humano. Xamais correrá<br />
maior risco a Constitución ca desde o momento en que<br />
se anuncie ata que, formulando o sistema que establece, empece<br />
a consoli<strong>da</strong>rse diminuíndo o espírito de aversión e repugnancia<br />
que a contradí. Os resentimentos, as vinganzas, as preocupacións,<br />
os diversos intereses e ata o hábito e o costume,<br />
todo, todo se conxurará contra ela. Polo mesmo é necesario<br />
504<br />
DISCURSO PRELIMINAR LIDO NAS CORTES<br />
<strong>da</strong>r tempo a que calme a axitación <strong>da</strong>s paixóns e se debiliten<br />
os esforzos dos que a resisten. Pola contra, equivocaranse facilmente<br />
os efectos dunha oposición fomenta<strong>da</strong> e sosti<strong>da</strong> polos<br />
que se supoñen agraviados no novo regulamento, con defectos<br />
ou erros dunha Constitución que, en reali<strong>da</strong>de, non poderá<br />
experimentarse senón despois de restableci<strong>da</strong>s a orde e a tranquili<strong>da</strong>de.<br />
Os trámites por que debe pasar a proposición de<br />
reforma, despois de aproba<strong>da</strong> nas Cortes ata o seu final outorgamento,<br />
pareceron necesarios atendi<strong>da</strong> a natureza e transcendencia<br />
<strong>da</strong> lei fun<strong>da</strong>mental.<br />
Tal é, Señor, o proxecto de Constitución para a nación española,<br />
que a Comisión presenta á discusión do Congreso.<br />
Examínea a Vosa Maxestade co espírito de imparciali<strong>da</strong>de e indulxencia<br />
que é inseparable <strong>da</strong> súa sabedoría. A Comisión está<br />
segura de comprender no seu traballo os elementos que deben<br />
constituír a felici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nación. O seu maior conato foi recoller<br />
con to<strong>da</strong> dilixencia, segundo se expuxo xa neste discurso,<br />
de entre to<strong>da</strong>s as leis do código godo e dos demais que se publicaron<br />
desde a restauración ata a decadencia <strong>da</strong> nosa liber<strong>da</strong>de,<br />
os principios fun<strong>da</strong>mentais dunha monarquía modera<strong>da</strong>,<br />
que vagos, dispersos e destituídos de método e enlace, carecían<br />
<strong>da</strong> coherencia necesaria para formar un sistema capaz de triunfar<br />
<strong>da</strong>s vicisitudes do tempo e <strong>da</strong>s paixóns.<br />
A ignorancia, o erro e a malicia alzarán o berro contra este<br />
proxecto. Cualificarano de innovador, de perigoso, de contrario<br />
aos intereses <strong>da</strong> nación e dereitos do Rei. Mais os seus esforzos<br />
serán inútiles e os seus impostores argumentos esvaeceranse<br />
como o fume ao ver demostrado ata a evidencia que as bases<br />
deste proxecto foron para os nosos maiores ver<strong>da</strong>des prácticas,<br />
axiomas recoñecidos e santificados polo costume de moitos séculos.<br />
Si, Señor, de moitos séculos, por espazo dos cales a na-<br />
505
Agustín de Argüelles<br />
ción elixía os seus reis, outorgaba libremente contribucións,<br />
sancionaba leis, levantaba tropas, facía a paz e declaraba a guerra,<br />
residenciaba os maxistrados e empregados públicos; era, en<br />
fin, soberana, e exercía os seus dereitos sen contradición nin<br />
embarazo. Pois estes e non outros son os principios constitutivos<br />
do sistema que presenta a Comisión no seu proxecto. Todo<br />
o demais é accesorio, subordinado a máximas tan fun<strong>da</strong>mentais,<br />
correspondente só ao método e orde que se debe seguir<br />
para precaver que, co tempo, volvan ofuscarse ver<strong>da</strong>des tan santas,<br />
tan sinxelas e tan necesarias á gloria e felici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nación<br />
e do Rei, cuxos dereitos ninguén compromete máis ca os que<br />
aparentan sostelos, opoñéndose ás sau<strong>da</strong>bles limitacións que o<br />
farán sempre pai <strong>da</strong>s súas vilas e obxecto <strong>da</strong>s bendicións dos<br />
seus súbditos.<br />
Polo tanto, Señor, examínea a Vosa Maxestade, discútaa e<br />
perfecciónea e, eleva<strong>da</strong> despois coa súa sanción á natureza de<br />
lei fun<strong>da</strong>mental, preséntella á nación que, impaciente e ansiosa<br />
por saber a súa sorte futura, reclama do Congreso o premio<br />
dos seus heroicos sacrificios. Dígalle a Vosa Maxestade que<br />
nesta lei se conteñen todos os elementos <strong>da</strong> súa grandeza e<br />
prosperi<strong>da</strong>de e que, se os xenerosos sentimentos de amor e leal<strong>da</strong>de<br />
ou o seu inocente e adorado Rei a obrigaron a alzarse<br />
para vingar a aldraxe cometi<strong>da</strong> contra a súa sagra<strong>da</strong> persoa,<br />
hoxe máis que nunca debe redobrar os seus esforzos para acelerar<br />
o suspirado momento de restituílo ao trono dos seus<br />
maiores, que repousa maxestosamente sobre as sóli<strong>da</strong>s bases<br />
dunha Constitución liberal.<br />
Cádiz, 24 de decembro de 1811<br />
506<br />
A CONSTITUCIÓN GADITANA DENDE GALICIA.<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
María de Lourdes Pérez González<br />
Membro do Corpo Facultativo de Arquivos e Bibliotecas
PÓLVORA SEN MAGNOLIAS<br />
Ca<strong>da</strong> documento, sexa impreso ou manuscrito, supón algo así<br />
como a «pega<strong>da</strong> dixital» do seu tempo. Con motivo do bicentenario<br />
<strong>da</strong> Constitución de Cádiz, 1812-2012, quixeramos <strong>da</strong>r<br />
a coñecer un repertorio bibliográfico de fontes sobre Galicia e<br />
os inicios do constitucionalismo español onde, ao fío <strong>da</strong>s vivencias<br />
do momento, que<strong>da</strong>n rexistrados os diferentes acontecementos<br />
—políticos, bélicos, sociais, xurídicos, etc.— así<br />
como o rico e frutífero debate político que os devanditos eventos<br />
van xerando no noso país, debate en que están presentes revolución,<br />
guerra e proceso constitucional.<br />
Temos ricas coleccións no país, bibliografía galega <strong>da</strong>bondo,<br />
existen tamén boas fontes especializa<strong>da</strong>s sobre os inicios do<br />
constitucionalismo español; todo isto permítenos hoxe ofrecer<br />
unha primeira instantánea de <strong>da</strong>guerrotipo —incluso cos seus<br />
negativos— deste período tan convulso que vai de 1808 a<br />
1814. Unha escolma deste tipo, por moita vocación de exhaustivi<strong>da</strong>de<br />
que preten<strong>da</strong> ter, será sempre incompleta e aberta,<br />
<strong>da</strong><strong>da</strong> a dispersión dos escritos e o carácter efémero de moitos<br />
deles —ás veces follas voantes e pouco máis—; en definitiva,<br />
un universo senón infinito polo menos inconmensurable. Algunhas<br />
destas pezas desapareceron dos arquivos e bibliotecas<br />
especializa<strong>da</strong>s —froito <strong>da</strong> rapina—, atópanse nelas traspapela<strong>da</strong>s<br />
ou foron parar a bibliotecas priva<strong>da</strong>s; delas apenas quedou<br />
a reliquia do título. É unha mágoa, pero é así. Con todo, non<br />
debemos queixarnos xa que apareceron máis de 200 rexistros<br />
de impresos —o que supoñemos que sería un terzo, máis ou<br />
menos, <strong>da</strong> produción total— e 36 títulos de publicacións periódicas<br />
e papeis públicos. Iranse atopando moitos outros novos<br />
papeis e alguén terá que ocuparse de facer unha revisión do<br />
509
María de Lourdes Pérez González<br />
presente catálogo, quizais a fondo, para enriquecelo. Todos<br />
estes documentos son «lugares de memoria», recor<strong>da</strong>torios, <strong>da</strong><br />
Galicia do seu tempo e dos tempos futuros que han de vir.<br />
O repertorio está dividido en dúas partes, na primeira falamos<br />
do mundo dos impresos e, na segun<strong>da</strong>, do mundo dos papeis<br />
periódicos ou, mellor dito, dos «papeis públicos». Xunto<br />
ao presente limiar engádese, ao remate do elenco, unha escolma<br />
bibliográfica sobre o tema.<br />
Eran finos perdigóns de chumbo<br />
Nós cremos que a categoría que define mellor a situación destes<br />
documentos e papeis sería, empregando unha metáfora, a dun<br />
volcán en permanente erupción. Da<strong>da</strong> a violencia estrutural<br />
do Antigo Réxime, non é de estrañar a avalancha de feitos que<br />
seguiron á invasión francesa. Dise, con algo de maledicencia<br />
—pero seguro que a anécdota debe ter algo de fun<strong>da</strong>mento—,<br />
que as tropas de Napoleón, cando invadiron Santiago de Compostela<br />
e se instalaron no pazo de Fonseca e nas Casas <strong>da</strong> Inquisición,<br />
antes de partir, empregaron as follas dos libros <strong>da</strong><br />
biblioteca do Colexio de Fonseca —hoxe tan ben coñeci<strong>da</strong> grazas<br />
ás investigacións de Concha Varela Orol— e o papel dos<br />
atados dos Expedientes de censura e Causas de fe do Tribunal<br />
del Santo Oficio del Distrito de Santiago ou do Reyno de Galicia,<br />
para facer cartuchos de pólvora para as súas carabinas.<br />
(As malas linguas engaden que empregaron a pólvora contra o<br />
Batallón Literario <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>de, dirixido polo marqués de<br />
Santa Cruz de Rivadulla de entón, punto aín<strong>da</strong> non esclarecido<br />
polos historiadores). Pois ben, neste longo proceso de que falamos<br />
(1808-1814), a pólvora emprega<strong>da</strong> foi doutro tipo<br />
—doutro calibre— e foi dirixi<strong>da</strong> agora a to<strong>da</strong>s as frontes. Exis-<br />
510<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
tiu unha violencia física, dende logo, a dos patriotas contra a<br />
pantasma do Tirano de Europa, como se lle chamou ao Emperador<br />
francés nos nosos lares, encarnado nas tropas destaca<strong>da</strong>s<br />
<strong>aquí</strong>: «PAYSANOS DE GALICIA. A vuestro valor se debe<br />
que vuestro nombre sea el espanto de los orgullosos franceses. Vuestra<br />
lealtad y valentía han hecho rendir los cañones, fusiles y sables<br />
mas escogidos del Tirano de Europa, á las hoces, picas y escopetas<br />
mohosas del pais Gallego. Estas armas seran siempre la orla mas<br />
preciosa de vuestros inmortales blasones. Ellas atestiguarán á todo<br />
el mundo y recor<strong>da</strong>rán á vuestros nietos, que la reunion patriótica<br />
de los corazones es invencible, pues que sin otra fuerza ni disciplina<br />
arrollasteis, y habeis hecho repasar arrastrando su vuelo por vuestros<br />
montes a las Aguilas Francesas victoriosas en otras partes», recóllese<br />
nunha —<strong>da</strong>s moitas que aparecen no catálogo— Instrucción<br />
adiccional á la que ha firmado la Junta superior de este<br />
Reyno de Galicia para las alarmas del esforzado paysanage, su regimen<br />
y gobierno (Junta superior, 1810, impresor D. Manuel<br />
Maria de Vila); advirte, ademais: «XXII Aunque la Junta Superior<br />
está afianza<strong>da</strong> en el valor y Patriotismo de los Paysanos de<br />
Galicia para la conservacion de las armas y cañones que ahora se<br />
les entreguen: como puede suceder que algunos por descuido, ú otro<br />
defecto, dejen perder estos artículos tan interesantes: se declara que<br />
el Departamento de alarma que pier<strong>da</strong> la Bandera ó sus armas, y<br />
no salvé, ó no escon<strong>da</strong>, inutilice ó destruya, sino lo puede conservar<br />
alguno de los cañones de montaña que se le han confiado... [será<br />
penalizado ou castigado]. Coruña 2 de Abril 1810. Por acuerdo<br />
de la Junta Superior del Reyno. José Antonio Rivadeneyra,<br />
Vocal S rio ».<br />
Sangue correu e sospeitamos que <strong>da</strong>bondo, non só francesa,<br />
perante a forxa <strong>da</strong> «Revolución» (liberal) que levaría á re<strong>da</strong>cción<br />
e breve vi<strong>da</strong> (ata o Trienio liberal) <strong>da</strong> «Constitución Política de<br />
511
María de Lourdes Pérez González<br />
la Monarquía Española». Non obstante, o que o inventario recolle<br />
é outra cousa: unha violencia, que poderiamos chamar<br />
diferi<strong>da</strong>, a dos papeis impresos. Esta é a nova munición, permítasenos<br />
apurar a metáfora. Son agora as letras (de chumbo)<br />
<strong>da</strong> caixa tipográfica, tamén e sobre todo nos papeis públicos,<br />
os novos e moi finos perdigóns, como se ve, empregados para<br />
fustrigar a todos contra todos, liberais contra servís, servís contra<br />
liberais, e todos contra o invasor gavacho, contra o que<br />
tiñan especial eficacia as tácticas de desinformación. É o tempo,<br />
o momento, dos francotiradores.<br />
Contra todo prognóstico, a invasión francesa obrou o milagre:<br />
suprímese ou inutilízase o Santo Oficio, vívese nunha situación<br />
de liber<strong>da</strong>de de imprenta de facto, sen leis de censura,<br />
a socie<strong>da</strong>de enfróntase a unha administración —dende a xustiza<br />
ata a facen<strong>da</strong> ou a milicia— desarticula<strong>da</strong>. Unha situación<br />
nova. Completamente nova. A hora-escenario <strong>da</strong> acción política.<br />
Ante ela, desatouse o ven<strong>da</strong>val, un impredicible volcán<br />
entra en erupción e así se manterá durante case sete anos. Certo<br />
é que, tras o baleiro de poder creado e os dous poderes paralelos<br />
impostos deseguido —o do invasor e os <strong>da</strong>s xuntas provinciais,<br />
que se van constituíndo, non sen confusión, dun xeito clandestino<br />
nas provincias ocupa<strong>da</strong>s, moi lentamente, e co tempo<br />
baixo a vixilancia dunha Rexencia, de actitudes ambiguas e en<br />
todo caso distante; di un dos escritos <strong>aquí</strong> rexistrados, «formaron<br />
unas juntas para organizar la fuerza, que había de defender<br />
la provincia; estas ejercieron en to<strong>da</strong> plenitud el poder soberano, y<br />
la monarquía se halló fatalmente converti<strong>da</strong> de hecho y en un momento<br />
en una especie de gobierno federativo»—, as cousas cambiaron,<br />
pero substancialmente pouco.<br />
Todos os documentos <strong>aquí</strong> recollidos nárrannos a mesma<br />
historia —se se nos permite aín<strong>da</strong> engadir outra metáfora sobre<br />
512<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
a metáfora anterior, estes papeis configuran algo así como un<br />
biombo chinés con tres paneis, todos con filigranas propias<br />
(Rei, Deus e Patria), que se pregan sobre si—: a historia dunha<br />
descomposición e dunha epifanía, como se fose escrita polo<br />
propio Ovidio, pero sen o seu aceno poético.<br />
Non imos narrala de novo agora porque a nosa tarefa neste<br />
limiar é indicar só como, onde, por que ocorre o que ocorre e<br />
quen o protagoniza. A historia, no fin de contas, faina o pobo.<br />
A pluma só interpreta. Pero se quixeramos centrar a atención<br />
nun trazo singular, cremos que foi o momento histórico en que,<br />
en Galicia, estiveron máis cerca a cultura literaria e a cultura popular.<br />
Quizais habería que remontarse á lírica galaico-portuguesa<br />
dos séculos XII-XIV, aín<strong>da</strong> que nun contexto histórico radicalmente<br />
diferente. Intentaremos explicar o porqué. Para<br />
conquistar unha posición militar estratéxica fan falla canóns e<br />
baionetas. Para cambiar a visión <strong>da</strong> reali<strong>da</strong>de —as categorías<br />
mentais— dun pobo hai que botar man do enxeño, o cal non<br />
sempre é doado, e poñer moito empeño na tarefa, o que require<br />
moita vontade. A batalla de españois e franceses, entre servís e<br />
liberais, librouse no escorregadizo terreo <strong>da</strong> opinión pública. Os<br />
textos falan entre si no noso catálogo. É un dos valores que este<br />
ten. Calan o que calan e din o que din. Incluso, se se nos permite<br />
introducir unha nova metáfora, o espazo en que a «educación<br />
popular» (en valores, ideas, principios), a «opinión pública»,<br />
se move, ou se dá, é tamén particular: como se dunha mesa<br />
de billar se tratase, xógase a dúas, tres, catro ou cinco ban<strong>da</strong>s<br />
(así, un sermón na Catedral [1] podía <strong>da</strong>r paso a unha folla voante<br />
[2], esta a un artigo na prensa periódica [3], este pola súa<br />
vez a unha representación ao goberno [4], e esta a unha reflexión<br />
máis fon<strong>da</strong> recolli<strong>da</strong> en discurso impreso [5], e [6] nova rol<strong>da</strong>,<br />
volta a empezar). Desta dinámica, ou dialéctica, hai moitos<br />
513
María de Lourdes Pérez González<br />
exemplos no catálogo. En todo caso, esta guerra pódese gañar<br />
ou perder, de dous modos distintos: ou ben se desmantela o tecido<br />
ideolóxico e institucional anterior, cos seus discursos, prácticas<br />
e medios de difusión, é unha opción, rupturista, por dicilo<br />
en termos de hoxe en día; ou ben, polo contrario, segun<strong>da</strong> opción,<br />
reformista pero transgresora por inversora de sentido, un<br />
somérxese nese tecido e rearticúlao, aproveitando inercias do<br />
anterior paradigma. É a mesma estrutura, na forma, pero outra,<br />
ás veces radicalmente diferente, polo contido.<br />
Para empezar, xa non estamos en tempos de dicionarios eruditos<br />
nin de enciclopedias, como aín<strong>da</strong> era do gusto no século<br />
XVIII galego, se existen é para uso humorístico: aí temos, en regueifa<br />
co Diccionario crítico-burlesco de Gallardo, o chocarreiro<br />
e populista Diccionario razonado: manual para inteligencia de<br />
ciertos escritores que por equivocación han nacido en España: aumentado<br />
con más de cincuenta voces, y una receta eficacísima para<br />
matar insectos filosóficos, de Freire Castrillón. Incluso a prensa<br />
mu<strong>da</strong>, neste senso: xa non hai semanarios eruditos, ou hai poucos.<br />
Interesa outra cousa. Interesa o debate ideolóxico, o aberto<br />
universo <strong>da</strong> política. Pódese dicir, en segundo lugar, que estamos<br />
xa moi lonxe, mentalmente, categorialmente, <strong>da</strong>s socie<strong>da</strong>des<br />
de fomento, <strong>da</strong>s Reales Socie<strong>da</strong>des Económicas de Amigos<br />
del País e do Real Consulado del Mar —aín<strong>da</strong> que moitos<br />
liberais teñan esta procedencia—, preocupa<strong>da</strong>s tamén pola educación<br />
e ilustración popular: estas querían achegar os galegos a<br />
unha instrución técnica, de oficios, libresca, dende arriba, implicando<br />
os intermediarios de sempre (os curas, por exemplo)<br />
e, incluso, recorrendo ao xénero de catecismos técnicos para o<br />
pobo chan, sen involucrar a este directamente aín<strong>da</strong> nese proceso<br />
de ilustración, ou só cunha posición subxuga<strong>da</strong> e dependente<br />
(eran institucións tolera<strong>da</strong>s e aín<strong>da</strong> promovi<strong>da</strong>s, pense-<br />
514<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
mos, polos monarcas borbóns). En terceiro lugar, aín<strong>da</strong> non<br />
estamos propiamente nos novos espazos que van propiciar as<br />
Socie<strong>da</strong>des Patrióticas, que son os <strong>da</strong> educación política, democrática,<br />
nos principios liberais e nas prácticas de participación<br />
na vi<strong>da</strong> pública, o cal se facía, en ocasións, con fórmulas<br />
de adoutrinamento e aín<strong>da</strong> abusando <strong>da</strong>s artes retóricas, é<br />
certo, pero ás veces coa chama<strong>da</strong> aos paisanos a involucrarse<br />
nos retos <strong>da</strong> nova praxe, na política en xeral.<br />
Esta é a razón pola que a cultura se amosou tan viva, dinámica,<br />
cun sistema de vasos comunicantes, moi eficiente, entre<br />
a cultura <strong>da</strong> escrita (ensaios, tratados, discursos, informes, proclamas,<br />
ordenanzas, manifestos, etc. —moitos deles eran, sinxelamente,<br />
inversións <strong>da</strong> cultura dominante do pasado inmediato<br />
e dos seus formatos de expresión: unha cantiga de feira<br />
por un sermón, o catecismo político polo P. Astete, a lectura<br />
en alto dos artigos <strong>da</strong> Constitución nun café ou club pola lectura<br />
dos Evanxeos, o apostolado laico <strong>da</strong>s tabernas fronte á catequética<br />
na igrexa, o chiste ou o rebufo fronte ao Credo, as<br />
adiviñanzas e prognósticos fronte o rezo dos Misterios <strong>da</strong> Cruz,<br />
prego de cego por edicto inquisitorial, o S. Pascual Bailón pola<br />
Pascua del Señor, un sumaria de descargos de carnaval por unha<br />
sanción administrativa, etc.—) e a cultura popular. Galicia era<br />
maioritariamente rural e cun alto nivel de analfabetismo, polo<br />
xeral inducido. Había que baixar o ceo á terra, se se quería forxar<br />
unha nova educación, agora —nun senso amplo— «ci<strong>da</strong>dá».<br />
Por iso, o artigo de prensa líase nos vellos e novos espazos,<br />
na festa, no café, na taberna, nos «corrillos» de igrexa, na feira,<br />
nas romarías, nas barbarías, na ten<strong>da</strong>, en fin, nos lugares máis<br />
insospeitados.<br />
Que o texto <strong>da</strong> Constitución gaditana fora reimpreso na Coruña<br />
(mencionamos nós <strong>aquí</strong> dúas reimpresións), á parte de<br />
515
María de Lourdes Pérez González<br />
responder a unha obriga gobernamental, apunta tamén a esta<br />
necesi<strong>da</strong>de de difundir o seu ideario entre a xente do común.<br />
O caso do Posse que lles explica esta aos fregueses é sintomático.<br />
Pero atopamos <strong>aquí</strong> algúns outros intentos de facerlle «lexible»,<br />
case visible, o texto ao pobo.<br />
Neste sentido a imprenta de campaña, a «prensa móbil», do<br />
6º Exército ou do Norte é a metáfora perfecta para esclarecernos<br />
esta dinámica viva do coñecemento, <strong>da</strong> experiencia e, en<br />
último termo, <strong>da</strong> mesma construción ideolóxica. Di Freire Castrillón<br />
na súa delación ao Santo Oficio: «Hacia Villafranca en<br />
una imprenta volante salía un Periódico con el título de Boletín<br />
del 6º ejército compuesto según fuertes presunciones por D. V. Moscoso<br />
del estado mayor, y D. Domingo Loriga capitán de Artillería,<br />
y protegido del Mariscal de Campo Santocildes. En un tiempo en<br />
que se llevaba relación con éste me quejé, de que en un periódico,<br />
que debía ser puramente militar, se estampasen tantas sátiras, declaraciones,<br />
y errores contra los eclesiásticos, y sus rentas, y me respondió,<br />
que sólo con este objeto se había establecido, por desquite<br />
de los sermones, en los que los militares se <strong>da</strong>ban por agraviados.<br />
En efecto, parece que el único objeto de este periódico es atacar los<br />
privilegios de la Yglesia» (AHN, Inq., atado 4449) (González<br />
Fernández.: 2011, 217-223). Tratábase de espallar ideas<br />
—«aloumiñar», ilustrar— sobre a marcha, a pezuño de cabalo<br />
(permítasenos <strong>aquí</strong> tomar esta expresión popular para cargala<br />
de sentido histórico e político).<br />
Abon<strong>da</strong> dicir que esta é a razón pola que, en ocasións, se empregaba<br />
a lingua galega, pouco, nesta vasta produción escrita.<br />
O galego tivo tamén o seu papel, aín<strong>da</strong> que discreto e de mínimos,<br />
na transformación social. Algo diremos logo ao respecto.<br />
Permítasenos agora <strong>da</strong>r voz a «Xan d’Aldea»:<br />
516<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Os cristianos honrados, pacíficos e laboriosos Labradores gallegos.<br />
Meus amiguiños: vosoutros que sodes a forza do Estado, e sua mais<br />
nobre porcion, deberades tamen ocupar o promeiro lugar nos papeles<br />
prúbicos, s’estuvesedes afeitos a lelos coma n’outras partes. A vosoutros<br />
deberán dirixirse as voces d’os escritores prá <strong>da</strong>rbos noticias <strong>da</strong>s sábias e<br />
protectoras providencias que en voso favor, e de todos os probes asoballados,<br />
fixeron as Córtes extraordinarias <strong>da</strong> nacion, as que alguns malvados<br />
vos pintan con negros colores, faltando d’este modo á ver<strong>da</strong>de con<br />
grande ofensa de Dios, e en perxuicio <strong>da</strong> patria, por que así lles acomo<strong>da</strong><br />
millor, prá facer o seu contiñio e terbos enganados e escrabiños coma<br />
d’antes.<br />
Eu pois, tan católico, e apostólico, romano com’o promeiro, anque pecador<br />
coma ca<strong>da</strong> fillo de probe, porque os ricos non pecan, segun eles din,<br />
quixera <strong>da</strong>rbos unha crara idea d’o que fixeron as Córtes extraordinarias<br />
co’a mira de aliviar en canto sea posibre as vosas mágoas, e sacar de encima<br />
<strong>da</strong> labranza tantas cadeas queâ tiñan presa, coma se non forades<br />
fillos de Dios, e coma si pudese manterse sin o voso traballo nin o rey,<br />
nin os cabaleiros, nin os cregos, nin os frades, nin todos os demais vergalleiros,<br />
que quixeran verbos sempre arrastrados po’lo chao a maneira de<br />
cobregas e sapos, non contentos con saber que todo ô ano estades su<strong>da</strong>ndo<br />
prá eles e facendo pinitencea metidos en casarellos, e dormindo sobre catro<br />
pallas cubertos c’unha manta vella, se á hay, que non todos a tendes, e<br />
sobre esto na<strong>da</strong> vos digo, porque ben o sabedes vosoutros. ¡Lástima que os<br />
que vos desprecian non estibesen no voso sitio alguns anos!<br />
Debedes pois saber, que desde que o Demo de Napoleon meteu na<br />
España a guerra, e que vosoutros lles quentáchedes o lombo os ladrós dos<br />
seus sol<strong>da</strong>dos, e mandáchedes os exércetos os vosos filliños, parecia regular<br />
que alguns larpeiros que estiberon co’a perna o largo, comendo, roendo<br />
e bebendo, pensasen premear as vosas fatigas, tratándobos con cari<strong>da</strong>de;<br />
perdonándobos as deu<strong>da</strong>s e aloumiñándobos de mil maneiras; pro non<br />
coi<strong>da</strong>ron n’eso, se eu non me ingano, e se non decedeo vosoutros, que eu<br />
calarei e que<strong>da</strong>rei por mintireiro.<br />
As Córtes conocendo que s‘elas non vos favorecian habian de seguir<br />
as engañifas d’antes, sacaron o feu<strong>da</strong>lismo, que ain<strong>da</strong> non caeu de todo,<br />
517
María de Lourdes Pérez González<br />
mentras non vos enteiredes de to<strong>da</strong>s as cousas en que consistia; pois non<br />
he xusto que paguedes o que non debedes, nin que faltedes o que non<br />
hay remedio senon pagar, e sobre esto debedes poñer coi<strong>da</strong>do, e perguntar<br />
os que non teñan interes en engañarbos.<br />
Tamen sacaron o voto de Santiago que habia moitas disputas si era<br />
certo, e a min non me toca abrigualo; pro diz que non era mais que<br />
unha oferta d’un rey hay moitos sigros, e que a nacion podia sacalo pro<br />
voso alivio, pois anque non fose mais que medio ferrado tendes prá<br />
comer un dia, e escusades de ir a pedir prestado n’el. Fixeron a Constitucion<br />
que chamades as leis novas, e nono son, porque to<strong>da</strong>s elas rexian<br />
n’outros tempos, hasta que o demo anduvo na <strong>da</strong>nza e foi revolvendo<br />
todo pra que alguns medrasen e outros fosen tratados com’as bestas dos<br />
arrieiros: a Costitucion favorece o mismo o probe que o rico, porque<br />
todos son fillos de Dios, todos iguales diante <strong>da</strong> ley, e o que fai un delito<br />
debe ser castigado sea probe ou sea rico, que así o ordenou noso Señor<br />
tanto pra este mundo coma pró outro, e nesto consiste a igual<strong>da</strong>de civil,<br />
que alguns burros ou mal intencionados dicen non pode habela, e chamanlle<br />
hirixía, porque estaban afeitos a que o probe fose a xarpela e<br />
que fixesen bulra del por calquera cousa, e esto non era xusto; lede pois<br />
a Costitución, facedebos ben cargo d’ela, e si algun vos dice que non he<br />
boa, tendeo por un gran bribon que vos quer levar a beber o rio e terbos<br />
sempre debaixo: todos temos obrigacion de obedecer as leis, pro non he<br />
regular que pra uns axa unhas e pra outros outras; o que a faga que a<br />
pague; mais o que vive como Dios man<strong>da</strong> non se deixe asoballar de ningun<br />
lampantin, d’eses que estan afeitos as malas mañas e a despreciar<br />
os probes; e se algun mete borra sin motivo, <strong>da</strong>r conta a xusticia, e se<br />
esta non favorece os probes, acudir arriba e os papeles prúbicos prá que<br />
se sepa a inxusticia: si vos dicen que a libertade <strong>da</strong> emprenta he mala,<br />
respondedelle que ela he freno dos tiranos, amais o canal <strong>da</strong>s luces pra<br />
todos; que Napoleon nin outros com’a el no’na queren porque lles conven<br />
pra as suas mal<strong>da</strong>des; e que hay un reglamento moi sábeo, que calquera<br />
que falte a el deben ser castigados, despois de xustificado po’la xunta de<br />
Censura que hay na Cruña: creede que as Córtes non faltan en na<strong>da</strong> a<br />
fe, e que solamente pensan que se cumpran os Cánones <strong>da</strong> Igrexa, vivan<br />
os cregos e frades como deben e man<strong>da</strong> Jesucristo a mai’los santos fun-<br />
518<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
<strong>da</strong>dores, sendo caritativos e exempro de virtudes como foron aqueles,<br />
pois solo as boas obras son as que salvan, porque as palabras levas o<br />
vento. Cando eu sepa que ledes este papel, <strong>da</strong>reibos regras prá o voso<br />
proveito e noticia do moito que fan as Córtes en favor dos labradores, e<br />
na mentras penso que he unha toleira<strong>da</strong> o falarbos, e xuro os cravos do<br />
carro que se o facedes non perderedes o tempo, pois vos dirá moitas cousas<br />
o voso amigo=Xan d’Aldea.<br />
(Diario cívico-patriótico: Año 6º de nuestra Revolución. 2º de la<br />
constitución política. – n.º 193. Santiago 27 de mayo 1813. Jueves.<br />
La ascension del Señor. S. Juan Papa y Mártir).<br />
Este texto era descoñecido ata este preciso momento en que<br />
o inserimos <strong>aquí</strong>, e atopábase nun dos números deste xornal,<br />
extraviados ata hai pouco na Biblioteca Nacional de España<br />
(BNE, Madrid). Cremos que é a primeira peza de prensa periódica<br />
escrita en galego, ocupa 3 <strong>da</strong>s 4 follas do número, cun<br />
toque agrarista e exaltado, anticipándose ao Tío Marcos <strong>da</strong> Portela.<br />
Non debeu ser peza única neste xornal. De feito, no noso<br />
idioma recóllense, nos números que manexamos, outras dúas<br />
composicións.<br />
«Papeles prúbicos»<br />
Xan d’Aldea fala de «papeles prúbicos». Na segun<strong>da</strong> parte, ofrécese<br />
un inventario dos papeis públicos, ordenados cronoloxicamente.<br />
Os papeis periódicos, os xornais —que saían a diario,<br />
ca<strong>da</strong> dous días, variando de <strong>da</strong>tas, con suplementos, con cronoloxía<br />
«revolucionaria» ou normal, matutinos ou vespertinos,<br />
que ofrecían novas propias ou reproducían materiais doutros<br />
periódicos foráneos, de signo e abano político vario— configuraban<br />
un novo mecanismo de produción de ideoloxía, de<br />
opinión pública, a poder ser crítica, con moito de adoutrina-<br />
519
María de Lourdes Pérez González<br />
mento. Os periodistas son a avanza<strong>da</strong>, por un lado e, por outro,<br />
van ser as primeiras vítimas <strong>da</strong> represión tras a restauración monárquica<br />
borbónica.<br />
En canto ás orientacións ideolóxicas, aín<strong>da</strong> non atopamos<br />
aquela plurali<strong>da</strong>de que se ve no Trienio liberal (1820-1823) e<br />
que o grande experto Alberto Gil Novales (1975: 201-206) clasifica<br />
nas seguintes familias: «afrancesa<strong>da</strong>, liberal modera<strong>da</strong>, liberal<br />
exalta<strong>da</strong>-comunera, anillera y absolutista», aín<strong>da</strong> que se<br />
lle aproxima moito. Por tomar un <strong>da</strong>to de época, recollido<br />
tamén no noso catálogo, diremos que, para un anónimo servil<br />
que intenta <strong>da</strong>r conta a un amigo e correlixionario seu, a propósito<br />
<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de de Cádiz —Descubrimiento de la mina de los<br />
publicistas de Cádiz [el Español Católico], reimpreso en Santiago<br />
en 1812 (por los Dos Amigos), once páxinas—, obteriamos<br />
a seguinte taxonomía: «Amigo mio: [...] Me pide Vm. que<br />
le diga el juicio que formo de los Periodistas de Cádiz y de sus<br />
ideas. A primera vista es na<strong>da</strong> lo que Vm. pide […] No es mi intento<br />
hablar de todos, por que nadie ignora que el Editor (del que<br />
se llamó Censor, y hoy subsiste baxo nombre de Diario de la tarde)<br />
es hombre adornado de patriotismo, veneracion á la Religion Santa<br />
que profesamos, y amor á su amado Rey Don Fernando VII. Igualmente<br />
se descubre á todos la madurez, prudencia, sabiduría, método<br />
y pulso del que se intitula Procurador general del Rey y de<br />
la Nación. Tampoco me detendré en tocar á los que ya murieron<br />
políticamente, (aunque no con la muerte que los espera) aquellos<br />
horribles monstruos de impie<strong>da</strong>d, irreligion é infideli<strong>da</strong>d, Semanario<br />
Patriótico, Robespierre, Duende, Tertulia. Estos a pesar<br />
de estar llenos de heregías, gravísimos errores, calumnias, máximas<br />
anti-monarquicas, to<strong>da</strong>via se pueden decir tolerables en comparacion<br />
con los del dia; á saber: Diario Mercantil, Conciso, Re<strong>da</strong>ctor,<br />
Abeja». Nós tomamos a liber<strong>da</strong>de, non sen risco, de reducir<br />
520<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
os galegos a catro familias: afrancesados, liberais moderados,<br />
liberais exaltados (se reparamos no Xan d’Aldea, poderíase falar<br />
de comuneiros?) e absolutistas.<br />
Quizais unha <strong>da</strong>s novi<strong>da</strong>des deste noso catálogo é a recuperación,<br />
para filólogos e historiadores, <strong>da</strong> existencia do fondo<br />
do Diario cívico-patriótico de Santiago, do ano 1812, que se<br />
atopaba mal catalogado na BNE, por asocialo a Santiago de<br />
Chile, non de Compostela. Corresponde á signatura: R/<br />
60313. Dato de interese menor é ter identificado a fonte de El<br />
Filósofo de antaño (1814, A Coruña, Tipografía Exacto Correo),<br />
en reali<strong>da</strong>de un libro ao que agora lle podemos poñer título:<br />
Alvarado, Francisco. Prodigiosa vi<strong>da</strong>, admirable doctrina, preciosa<br />
muerte de los venerables hermanos los filósofos liberales de<br />
Cádiz, su entierro y oración funebre, hasta el requiescant amen /<br />
por D. F. A. y B., Filósofo de antaño, devoto de los venerables.<br />
— Cádiz : Imp. de Lema, 1813. Era obra do Filósofo Rancio.<br />
Hai dous papeis públicos, que elevarían o número deles a<br />
36, dos que unicamente coñecemos a súa cabeceira. Só nos<br />
chega información sobre eles a través <strong>da</strong> delación ao Santo Oficio<br />
de Freire Castrillón e doutros, e polo decreto posterior <strong>da</strong><br />
súa incautación. O primeiro deles é o Telégrafo. Era de Santiago.<br />
Imprimíao Manuel Rey. Estaba dirixido por Verea y Aguiar.<br />
Foi delatado por Manuel Freire Castrillón o 30 de novembro<br />
de 1814. Man<strong>da</strong>do recoller por decreto inquisitorial do 22 de<br />
xullo de 1815, xunto con outros, algúns tamén galegos (AHN,<br />
Inq., atado 4449) (González Fernández: 2011, 217-223). O<br />
segundo deles parece ser a versión galega ou reimpresión en<br />
Galicia de El Amante de la libertad civil, que cobrara vi<strong>da</strong> en<br />
Cádiz e trasladárase, coas Cortes e a comezos de 1814, a Madrid.<br />
Non era para o público en xeral, só para os representantes<br />
<strong>da</strong> nación en Cortes. Delátao Freire Castrillón na mesma <strong>da</strong>ta<br />
521
María de Lourdes Pérez González<br />
e informe. Di del o delator: «El Amante de la Libertad civil es<br />
un periódico atroz, que salió originalmente en Cádiz, y se reimprimió<br />
por lo menos hasta el 4º Número en casa de Rey, y se repartía<br />
gratis. Se atribuye a un tal Ysla que solicitó las Casas del<br />
Santo Oficio para establecer una fábrica de monturas, y otros pertrechos,<br />
y an<strong>da</strong> fugado» (mesmo atado e documento).<br />
Na delación política dos liberais <strong>da</strong> Coruña figura atribuí<strong>da</strong><br />
a D. Antonio Pacheco, editor, cirurxián do Real Corpo de Artillaría,<br />
unha certa Gaceta Demócrata, Política y Militar de La<br />
Coruña (Barreiro Fernández, 1982: 165-166): «que puso en el<br />
suplemento de 1812 de la [gaceta] del 12 de febrero de este año<br />
de 1814 [...] que V. M. había perdido los derechos a la corona de<br />
España y que si se le reconocía por Rey, era de gracia». Dá a impresión<br />
de ser erro de transcrición e que se está a falar <strong>da</strong> Gaceta<br />
política y militar de La Coruña, continuación, pola súa vez, <strong>da</strong><br />
Gaceta Instructiva de la Junta Superior de Galicia.<br />
O galego, a muller e as bibliotecas<br />
Tres cousas máis para rematar este limiar: o galego, a muller<br />
e os arquivos. Hai moi poucos textos en galego, os xa ben coñecidos<br />
de Pardo de Andrade, Fandiño e pouco máis. O galego<br />
nesta produción é empregado como ferramenta de combate<br />
pero, en concesión aos medios populares, adopta algunhas <strong>da</strong>s<br />
maneiras do latín eclesiástico do clero e <strong>da</strong> Igrexa ou do castelán<br />
xurídico <strong>da</strong>s Audiencias, xustiza, Universi<strong>da</strong>de, dos señoritos<br />
ou amos, todos eles castelanizados; trátase, neste senso, dunha<br />
hibri<strong>da</strong>xe galego-latín (tamén existe a variante de castelán-latín)<br />
e castelán-galego. Esta hibri<strong>da</strong>xe facía estes textos máis estimulantes,<br />
satíricos, máis subidos de ton, máis de escarnio e maldicir,<br />
burlescos, polo tanto, máis atractivos para o público.<br />
522<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Estes textos conectaban cos medios máis populares de entretemento<br />
e festa, cos cantares de cego, rimas de carnaval, calen<strong>da</strong>rios,<br />
almanaques varios, literatura de prognósticos, o chiste,<br />
a troula. Xa falamos diso. Nós ofrecemos <strong>aquí</strong> —este catálogo<br />
ofrece—, como novi<strong>da</strong>de, dúas composicións, dúas poesías, inéditas,<br />
para traballaren os filólogos. En efecto, no número 118 do<br />
Diario cívico-patriótico: Año 6º de nuestra Revolución. 2º de<br />
la Constitución política. Lunes: El Santo Angel de la Guar<strong>da</strong>,<br />
y S. Rosendo Obispo —e <strong>aquí</strong> hai algo xa de mofa, así como<br />
imitación <strong>da</strong>s publicacións revolucionarias francesas, contra as<br />
cabeceiras dos diarios monárquicos, absolutistas e conservadores,<br />
que adoitaban poñer na súa cabeceira a <strong>da</strong>ta e, deseguido,<br />
ano X <strong>da</strong> Constitución Política <strong>da</strong> Monarquía Española, ano<br />
Y <strong>da</strong> chega<strong>da</strong> ao trono de Fernando VII—, atopamos o seguinte<br />
entremés para representar, onde se combinan, como era de esperar,<br />
galego e castelán, <strong>aquí</strong> o galego para o labrego e o castelán<br />
para os dous peregrinos, un deles muller (sentimos, por razóns<br />
de espazo, non manter a estrutura de poema que ten no orixinal).<br />
Vexamos, pois:<br />
ENTREMESIÑO DO ANTROIDO PR’OS RAPACES.<br />
ACTORES. Un Peregrino. Una Peregrina. Un Aldeano.<br />
Peregr.º Gracias á Dios, que estamos en Santiago.<br />
Peregr.ª A buen tiempo, el Señor sea loado, / Que hácia esta parte<br />
música ha sonado.<br />
Per.º Espera ¿echarémos <strong>aquí</strong> un trago?<br />
Per.ª Si tú quieres entrarémos en la ermita / De Baco, á ver si hay<br />
que comer algo.<br />
Entran, y man<strong>da</strong>n hacer una tortilla, que comen, echando sendos vasos.<br />
Al concluir asoma un mozo vestido de aldeano, que poniendo la cesta en<br />
el suelo, pide medio cuartillo, y fijando la vista en la romera, la dice:<br />
523
María de Lourdes Pérez González<br />
Labrad. ¡Ay que garridiña hé / A señora pelegrina! / Que ben lle<br />
está á escravina! / Gárdea Santo To-mé.<br />
Pereg.ª Alargándole un pe<strong>da</strong>zo de pan y el vaso:<br />
Eche un trago buen amigo, / ¿Viene vmd. de la ciu<strong>da</strong>d?<br />
Labr. ¡Ay Virxe que caridá, / E <strong>da</strong>me pan de pantrigo!<br />
Bebe, y luego dice:<br />
Eu levolles esta cesta / Carrega<strong>da</strong> de costra<strong>da</strong>s, / Limetas de ricos<br />
viños, / E mil cousas encarrega<strong>da</strong>s / Po’la ama do meu abade, / Que he<br />
<strong>da</strong>quelas mais pinta<strong>da</strong>s, / Xuro os cravos do cárro, / Se non he unha<br />
moza testa.<br />
Peregr.º No te preguntamos eso: / Dinos que hay por la ciu<strong>da</strong>d. /<br />
¿Qué música es la que suena, / Hay alguna nove<strong>da</strong>d?<br />
Labr. Xa se vé, pois n’ha d’aber, / O entroido, a fartura / De todo<br />
o ano: a pascua / Elle moi mala muller.<br />
Peregr.ª Vaya dinos lo que pasa, / O si no coge tu cesta.<br />
Labr. ¡Ay que garri<strong>da</strong> rapaza! /Esta festa elle unha festa....<br />
Peregr.º ¡Qué sencilléz! qué cachaza!<br />
Labr. Sacando el fusique, y tomando polvos.<br />
Esta festa elle unha festa, / E como lle vou contando... / Esta festa<br />
elle unha festa, / Que se fai todo los anos, / Entr’os ricos e señores, / A<br />
mais entr’os artesanos, / Anque estes e os labradores / Saen os mais mal<br />
librados. / Comen uns en cas dos outros, / Diariamente convi<strong>da</strong>dos, /<br />
Poñen a mesa brandi<strong>da</strong> / De capons, perdices, raxos, / Morcelas brancas<br />
e negras, / Cabirtos moi ben asados, / Salchichas e outras cousas, / Que<br />
non me ten alembrado. / Uñas de porco, lacós, / Todo en verdura reogado;<br />
/ O postre saen as masas, / Que e o mais fino bocado; / Pro esto he<br />
para os ricos, / os probes ten acabado / Con comer algun touciño, / Se o<br />
hay, ben enranceado, / E se lles toca unha filloa, / Xa crén que he un<br />
gran regalo, / Con un cartillo de viño, / De ese tan chapurrado, / Do<br />
Ribeyro có <strong>da</strong> Ulla, / Que ain<strong>da</strong> non hé o mais malo, / Senon a pijuela<br />
e outras / Cousas ruins pró bazo; / Noramala para eles, / Cagarría e<br />
mais solagos! / Non llo beben de esta sorte / Eses que chaman Rancios /<br />
E Sansatos, que o teñen / Da Mandia e de San Claudeo, / E dos mellores<br />
paraxes / De Galicia ben coi<strong>da</strong>do, / Que ca<strong>da</strong> vez he mais rico, / Cando<br />
ten dous ou tres anos. / Antes ain<strong>da</strong> á un probe enfermo / Llo <strong>da</strong>ban,<br />
524<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
ou po’ los cartos, / Pró agora ninguen o leva, / Como non sea do bando;<br />
/ E se vosté os oi falar, / Sempre lle estan chorando, / Decendo que tanto<br />
deron, / E que tanto lles sacaron. / Soberbias, e falsi<strong>da</strong>des, / Que ben<br />
souberon gar<strong>da</strong>lo; / Quen o paga son os probes / Por un é por todos lados,<br />
/ Que solo donde hay franceses / He donde hay grandes traballos / Para<br />
os cregos e os frades, / Caballeros e empregados, / Que <strong>aquí</strong> he a santa<br />
groria; / E queixanse alguns; solagos! / Mais eu voulle para a aldea, /<br />
Que me reñirá meu amo, / Se non chego cedo, anque / A él non lle temo<br />
tanto / Como a ama, que he un demo, / E ten <strong>da</strong> casa todo o mando. /<br />
Vostedes van para a vila, / E así como van an<strong>da</strong>ndo, / Ouservarán moitas<br />
cousas / Que n’ela estan pasando: / As xentes mozas alegres, / Os<br />
vellos tamen tumbando; / Ben que estes solo coi<strong>da</strong>n / De embrollar e<br />
gar<strong>da</strong>r cartos. / Canto poidera decerlles, / Se o tempo fora mais largo! /<br />
Pro percuren de sabelo, / Verán que tal an<strong>da</strong> o allo: / Visitarán a capilla<br />
/ Do grorioso Santiago, / E ganarán o xibaleo, / Pois temos o ano santo.<br />
/ En fin, despois de rezar, / E cumprir como cristianos, / Percuren de<br />
devertirse, / Vendo eses probes sol<strong>da</strong>dos / Cheos de fame e desnudos, /<br />
Que así o queren os Rancios. / Mais ben direi o goberno, / Porque non<br />
sabe arrellalos, / Que todo pode facerse / Sin pedras a mais sen páo; / E<br />
agora por despedi<strong>da</strong> / Vamos votar un trago, / Pois xa que me convi<strong>da</strong>ron,<br />
/ Eu tamen agora pago.<br />
Beben, baylan la muiñeyra, y se despiden.<br />
Tamén se conserva un breve poema en honra a S. Pascual<br />
Bailón, no número 184, do mesmo papel público, Diario cívico-patriótico:<br />
Año 6º de nuestra Revolución. 2º de la Constitución<br />
política, Santiago 17 de mayo 1813. Lunes. San Pascual<br />
Baylon, e que di así:<br />
«Arriba chatolas / Abaixo mantiña, / Vay vender quincalla / A Caramoniña:<br />
/<br />
Pon, xigante, o gorro, / Saca a peluquiña, / E fai unha xacara /<br />
Com’a piligrina».<br />
525
María de Lourdes Pérez González<br />
Son as dúas pezas que faltaban, atopa<strong>da</strong>s no antedito xornal,<br />
procedentes do fondo Imaz. To<strong>da</strong>s elas hai que sumalas a aquel<br />
«Vilancico que na Noiteboa do ano de 1812 cantaron os presos no<br />
cárcere público de Santiago», de Antonio Benito Fandiño, que<br />
apareceu no número 63, do mesmo xornal, correspondente ao:<br />
26 de diciembre 1812. Sábado. S. Esteban Protomartir —en<br />
galego baixo a epígrafe «Albora<strong>da</strong>», «Moiñéyra» e «Alalá», no<br />
exemplar que conserva a RAG—, e a aquel outro que aparece<br />
nun «Artículo comunicado» de A. B. Fandiño: «Cárcel pública<br />
de Santiago 13 de febrero de 1813» e publicado en: Diario cívico-patriótico,<br />
número 106, Santiago de Compostela, 15 de<br />
febrero 1813. Lunes, San Francisco Mártir. Tamén no exemplar<br />
que conserva a RAG [véxase: Papés d’emprenta condena<strong>da</strong>. A escrita<br />
galega entre 1797 e 1846 (2008: 249-252)]. Agora, ademais<br />
<strong>da</strong>lgúns textos de Freire Castrillón e outros dos que non<br />
se gar<strong>da</strong> exemplar impreso, salvo en bibliotecas priva<strong>da</strong>s, hai<br />
que anotar estas dúas composicións, este entremés e a breve<br />
poesía anónima, xunto á proclama de Xan d’Aldea, terceira<br />
peza, que xa vimos un pouco máis arriba. Non é gran cousa a<br />
presenza <strong>da</strong> lingua galega nestes impresos e papeis públicos.<br />
En canto á presenza <strong>da</strong> muller, pódese que dicir que a é aín<strong>da</strong><br />
máis irrelevante. Distínguense varios modelos de muller neles.<br />
Hai a «muller-devota», que que<strong>da</strong> representa<strong>da</strong> pola culta e piadosa<br />
«Peregrina» do entremés de que acabamos de falar: exprésase<br />
nun conciso e claro castelán, para non dicir na<strong>da</strong> (o entremés<br />
contempla outros extractos: «a Pascua é mala muller», «a<br />
ama é o diaño»). O segundo modelo ou patrón poderiamos denominalo<br />
<strong>da</strong> «muller-onírica»; con perdón de Rubens e, sobre<br />
todo, de Santa Úrsula e as súas compañeiras (ata a undecimilla,<br />
a pequena undécima, que non a once mil), esta muller luxuriosamente<br />
imaxina<strong>da</strong>, que estaría <strong>aquí</strong> representa<strong>da</strong> polo im-<br />
526<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
preso de oito páxinas titulado El Cafe de las Once Mil Vírgenes<br />
ó sea Opinion del vulgo sobre la respuesta de gracias de Don Valentín<br />
Foron<strong>da</strong> al padre misionero Fray Vicente de Santa María.<br />
[Parte primera], asinado por un misterioso J. M. y L., quizais<br />
o propio Padre Misionero, no que se recolle unha carta asina<strong>da</strong><br />
na Coruña o 1º de maio de 1812, cuxo autor, sen dúbi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
chama<strong>da</strong> falanxe servil, está sentado a tomar unha curiosa« taza<br />
de cascarilla», no café do dito nome «establecido en el barrio<br />
de Atocha de esta ciu<strong>da</strong>d» (barrio <strong>da</strong> Coruña, onde existían algúns<br />
conventos de monxas). O terceiro tipo de muller é o <strong>da</strong><br />
«muller-do-fogar», e propietaria e de orixe vasca (natural <strong>da</strong><br />
Villa de Azpeita, provincia de Guipúscoa), Representación dirigi<strong>da</strong><br />
á S. M. las Córtes por doña María del Carmen Lizardi (Santiago<br />
de Compostela: Impr. de los Dos Amigos, 1814), financia<strong>da</strong><br />
por Sinforiano López Alía e que se entrega gratis, 15<br />
páxinas, nas que denuncia os atropelos sufridos por ela mesma<br />
nos seus «sagrados» dereitos constitucionais, «libertad, seguri<strong>da</strong>d<br />
y propie<strong>da</strong>d individual» (30 de noviembre del 5º ano de<br />
la Monarquía de Fernando VII); trátase <strong>da</strong> figura <strong>da</strong> muller diferi<strong>da</strong>,<br />
instrumentaliza<strong>da</strong>, que representa intereses domésticos<br />
en nome do seu pai, un home, para evitar represalias contra el<br />
(aín<strong>da</strong> así, reclama os dereitos para ela, unha fen<strong>da</strong> que permite<br />
ver o ceo <strong>da</strong> igual<strong>da</strong>de e dos dereitos <strong>da</strong> muller). Hai un cuarto<br />
modelo de muller <strong>aquí</strong>, o <strong>da</strong> «muller-usurpa<strong>da</strong>» ou espectral, a<br />
muller vampiriza<strong>da</strong>, muller-home, representa<strong>da</strong> pola xa mítica<br />
«Agapita Clara», a «Filósofa Rancia», que forma parella (non<br />
sabemos se sentimental e de alcoba) co Filósofo Rancio P. Alvarado<br />
e que agocha a figura do tamén len<strong>da</strong>rio Freire Castrillón,<br />
invertido <strong>aquí</strong> ou, para mellor dicir, travestido, transfigurado<br />
ou metamorfoseado en muller; e que a muller real é<br />
espello dunha cultura de mínimos e rancia, e que disputa con-<br />
527
María de Lourdes Pérez González<br />
tra os liberais, desde Argüelles ata Foron<strong>da</strong>. O quinto patrón<br />
de muller ten unha faciana xa claramente liberal, é o <strong>da</strong> «muller-comprometi<strong>da</strong>»,<br />
e que<strong>da</strong> representa<strong>da</strong> pola activista liberal<br />
D.ª María del Carmen Silva (portuguesa), quen dirixía, xunto<br />
co seu home, D. Pedro Pascasio Fernández Sardino (estremeño,<br />
preso por tempora<strong>da</strong>s), a versión gaditana con reimpresión na<br />
Coruña de El Robespierre Español: amigo de las leyes (1811)<br />
(impr. F. C. Prieto e A. Rodríguez, Oficina de El Exacto), recollido<br />
en to<strong>da</strong>s as súas versións por decreto do 22 de xullo de<br />
1815. Para a nosa decepción, non era galega. Conclusión: a<br />
muller está ausente nos nosos xornais e impresos. Dura reali<strong>da</strong>de.<br />
Só resta por dicir unha palabra sobre bibliotecas e arquivos:<br />
é hora de que as autori<strong>da</strong>des ou institucións culturais de Galicia,<br />
sexa o <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> ou a Real Academia <strong>Galega</strong>,<br />
se ocupen de pescu<strong>da</strong>r onde se atopa a magnífica colección<br />
do «bibliosaurio» —como o cualifica I. Cabano Vázquez:<br />
1997— José Villaamil y Castro, que tantos lazos ten coa nosa<br />
terra.<br />
528<br />
PRIMEIRA PARTE:<br />
ESCOLMA BIBLIOGRÁFICA POR ORDE ALFABÉTICA<br />
[A]<br />
A Coruña (Provincia). Deputación Provincial. Comisión Permanente<br />
La Comisión Permanente de la diputación de esta provincia consiguiente<br />
a oficios del Señor Intendente D. José de Ansa, sus fechas 22 y 28 de abril<br />
último y 6 del actual, en que como vice-presidente nato de la diputación<br />
... manifestaba la urgente necesi<strong>da</strong>d y utili<strong>da</strong>d que resultaría al servicio<br />
público de que la Comisión se transfiriese con la Secretaría y archivo de la<br />
Junta Superior a este pueblo... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 33 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña 13 de mayo de 1813<br />
A Coruña (Provincia). Deputación Provincial<br />
Noticia de las fiestas que celebró la ciu<strong>da</strong>d de La Coruña ... en la augusta<br />
publicación de la Constitución política de la monarquía española, los dias<br />
23 y 24 de Junio de 1812. — La Coruña : [s.n.], [1812] (En la Oficina<br />
del Exacto Correo)<br />
27 p. ; 21 cm<br />
Acuña y Malvar, Manuel de (1757-1845)<br />
Censura o Impugnacion de los sucesos militares de Galicia en el año de<br />
1809 : que ha <strong>da</strong>do á luz en diciembre de 1811 el coronel Manuel Garcia<br />
del Barrio / por Manuel de Acuña y Malvar, Caballero de la Real Distingui<strong>da</strong><br />
Orden Española de Carlos III, Sumiller de Cortina de S.M.,<br />
Canónigo, y Arcediano Digni<strong>da</strong>d de Salnés en la Metropolitana iglesia<br />
de Santiago. — Cádiz : [s.n.], 1812 (Imp. de Manuel Santiago de<br />
Quintana)<br />
63 p. ; 20 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Abril de 1812<br />
Comeza: “Son tantas las relaciones, papeluchos, historietas, llámense<br />
canciones de ciego, que se han escrito sobre la entra<strong>da</strong>, estancia y sali<strong>da</strong><br />
de los franceses en Galicia, que no cabrían en un patio de comedia, si<br />
529
María de Lourdes Pérez González<br />
fuése posible juntarlos. Sus autores qual mas á porfía pretenden atribuirse<br />
á sí solos la gloria de la reconquista de Galicia. En esto y en que<br />
fueron mal premiados sus servicios, todos van acordes; pero por lo<br />
demás se puede decir con to<strong>da</strong> propie<strong>da</strong>d, es una risa que provoca á<br />
cólera ver tanta petulancia, tantos escritos apócrifos, tantos hechos desquiciados<br />
de sus ver<strong>da</strong>deros sitios, solo por acomo<strong>da</strong>rlos ca<strong>da</strong> uno á<br />
sus ideas. El que tengo a la vista de D. Manuel García del Barrio, no<br />
está exênto de estos vicios, y aún diré con la ingenui<strong>da</strong>d que me es natural,<br />
que algunos de ellos me han llenado de indignación, como no<br />
puede ménos sucederle á los mismos que lo han presenciado (...)”<br />
Remata: “La historia militar de Galicia del año de 1809, que estoi trabajando,<br />
satisfará a los curiosos, y desterrará las novelas introduci<strong>da</strong>s.<br />
Para dexarla exâcta y bien corregi<strong>da</strong>, fue necesario recoger muchos materiales,<br />
hacer desembolsos, y trabajar mucho. Esto junto con las ocupaciones<br />
de mi misterio, fue la ver<strong>da</strong>dera causa de no haberse impreso<br />
antes. Mientras no pue<strong>da</strong> verificarse, sirva de contestación al escrito de<br />
Gracia la fé de erratas que sigue (...)”<br />
I. García del Barrio, Manuel (Tenente Coronel) (1766-1846). Sucesos<br />
militares de Galicia en 1809, y operaciones en la presente guerra. — Cádiz<br />
: [s.n.], 1811 (En la imprenta de Vicente de Lema)<br />
Acuña y Malvar, Manuel de (1757-1845)<br />
La Constitución viola<strong>da</strong> y mala fé guar<strong>da</strong><strong>da</strong> ó bien sea la punible, injusta,<br />
despótica, tumultuaria, grosera, escan<strong>da</strong>losa, temeraria, ratera, atrevi<strong>da</strong>,<br />
extravagante, cismática, ridícula, provincialista, quixotesca, intempestiva,<br />
záfia, degra<strong>da</strong>nte, farolera, clandestina, godoyana, anti-política, anti-religiosa,<br />
anti-constitucional, anti-canónica, antipatriótica y nula posesion<br />
de quatro preben<strong>da</strong>s que ha <strong>da</strong>do el cabildo de Santiago en 24 de marzo<br />
de 1813 por contemporizar con el Arzobispo / <strong>da</strong>la á luz para conocimiento<br />
del público el Lic. D. Manuel Acuña y Malvar, canónigo de<br />
La misma iglesia. — Santiago de Compostela : [s.n.], 1813 (Oficina<br />
de D. Manuel Antonio Rey)<br />
27 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Al que leyere // A ti, ¡oh respetable público! Á ti me dirijo<br />
en el grande aprieto en que me veo. Me hallo constituído á defender<br />
530<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
que la posesion de quatro preben<strong>da</strong>s autoriza<strong>da</strong> por el cabildo de Santiago<br />
en 24 de marzo de 1813, es en sí nula y de ningún efecto. Grande<br />
empresa por cierto, no solo por los poderosísimos contrários, sino tambien<br />
por las 26 proposiciones que llevo senta<strong>da</strong>s en mi cargo, á saber<br />
(permítase repetirlas aunque parezca fastidioso): posesión nula, antipatriótica,<br />
anti-canónica, anti-constitucional, anti-religiosa, anti-política,<br />
godoyana, clandestina, farolera, degra<strong>da</strong>nte, záfia, intempestiva,<br />
quixotesca, provincialista, ridícula, cismática, extravagante, atrevi<strong>da</strong>,<br />
ratera, temerária, escan<strong>da</strong>losa, grosera, tumultuaria, despótica, injusta<br />
y punible. Sobre todos estos puntos va á recaer La contien<strong>da</strong>. He aqui,<br />
pues, principia<strong>da</strong> ya la zambra; pero tal que una de dos, ó yo tengo<br />
que probar todo aquel antifonario de ver<strong>da</strong>des, ó tomar sobre mis costillas<br />
la pena del talion y ponerme en ridículo con el mismo pueblo, á<br />
quien invoco para que como juez imparcial falle una causa de que no<br />
hay exemplar hasta en la misma historia godoyana (...) Antes de entrar<br />
en materia, es también indispensable conocer á las partes que disputan,<br />
y luego saber porque disputan, ó cual sea la diferencia que resulta entre<br />
ellas. Las partes que disputan en el presente caso, es ya demasiado sabido<br />
que son D. Manuel Acuña, pues si él no fuera no habia caso, el<br />
arzobispo en cali<strong>da</strong>d de reo principal, el cabildo, los agraciados, sus parientes<br />
y caterva magna. Mas no basta esto solo: es preciso saber que<br />
cali<strong>da</strong>des reunen ca<strong>da</strong> uno para que no haiga equivocacion en los <strong>da</strong>tos<br />
y camine siempre por delante un ver<strong>da</strong>dero conocimiento de esta ruidosa<br />
causa nunca vista ni oi<strong>da</strong>. No sé si podré contenerme en los límites<br />
de la moderación, al acor<strong>da</strong>rme de lo que ha pasado en este negociado.<br />
Haré un esfuerzo por conseguirlo; pero no de modo que dexe de manifestar<br />
la memorable historia de las preben<strong>da</strong>s que acaban de <strong>da</strong>rse.<br />
Quien sea D. Manuel Acuña. Un, un bachiller mentecato, loco; pero<br />
patriota, franco, liberal, amante de lo justo, firme de espíritu y clarito<br />
como el agua. Quien sea el Arzobispo. Operibus credite et non brevis.<br />
Obras son amores y no buenas razones. Nació el Sr. Muzquiz, dignísimo<br />
prelado de esta feliz diócesis, en Viana de Navarra (...)”<br />
Remata: “(...) asi que si desde hoy en adelante (ó mis amados compatriotas)<br />
oyéseis que yo habia padecido algun <strong>da</strong>ño, hétele <strong>aquí</strong> el motivo.<br />
Si oyeseis que á mis familiares, dependientes, impresor y sus ofi-<br />
531
María de Lourdes Pérez González<br />
ciales reciben alguna vejación directa ó indirecta, hétele el motivo. Si<br />
me ponen pleytos ó me obligan à ponerlos para defender mi honor y<br />
bienes, hétele el motivo (Quando en el año de 1813 se me persiguió,<br />
desterrándome a Filipinas, se principió de este modo: mas abaxo hablaremos<br />
de esto). Si oyéseis que en esas tertulias, casas, calles y plazas<br />
que yo soy un atolondrado y hétele el motivo. Si oyéseis que en mi<br />
Iglesia se me <strong>da</strong> no [sic.] al trato, obligándome à que me desquite con<br />
alguna palabra menos modera<strong>da</strong>, hétele el motivo. (En 20 años que<br />
llevo de canónigo, nadie dirá tuviese que reprenderme el cabildo, ni<br />
que canónigo alguno se quejase de mi trato y correspondencia). Si oyéses<br />
que me escaqueo de asistir a cabildos y otros actos de comuni<strong>da</strong>d,<br />
hétele el motivo. ¿Habrá ley que me mande alternar con unos hombres<br />
intrusos en la Iglesia, por la fuerza, y que conocido que trataran de ultrajarme?<br />
PRIMER NÚMERO.”<br />
I. Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821:<br />
Rafael de Múzquiz y Aldunate)<br />
Acuña y Malvar, Manuel de (1757-1845)<br />
Oficio que ha pasado el Sr. Canónigo D. Manuel Acuña y Malvar en 31<br />
de marzo de 1813 al Excmo. marqués de Campo Sagrado ... haciéndole<br />
ver la obligacion en que se halla constituido de hacerse llevar a debido<br />
efecto los decretos del Congreso Nacional de 22 y 26 de febrero que tratan<br />
de la abolición de la Inquisición. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina de<br />
Manuel Antonio Rey)<br />
12 p. ; 21 cm<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Acuña y Malvar, Manuel de (1757-1845)<br />
Representacion que hace á S. M. el Congreso Nacional el Lic. D. Manuel<br />
de Acuña y Malvar, Arcediano digni<strong>da</strong>d de Salnés en la Santa Metropolitana<br />
Iglesia de Santiago : quejándose del proceder escan<strong>da</strong>loso del M. R.<br />
Arzobispo de aquella diócesis, de los atentados que ha cometido y comete<br />
contra la soberanía del Pueblo Español, acompañándole en tan horrendo<br />
crimen otras autori<strong>da</strong>des ... Manifiéstase en esta representacion el desgraciado<br />
estado político de la Provincia de Galicia. — Cádiz : [s.n.], 1813<br />
532<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
(En la Imprenta de Diego García Campoy)<br />
14 p. ; 20 cm<br />
Acuña y Malvar, María Bernardina<br />
Escritura de transacción entre D. Antonio Jo<strong>aquí</strong>n Faxardo y su señora Dª<br />
Bernardina Acuña y Malvar : inocencia de esta señora triunfante de la<br />
calumnia y su honor restaurado conforme al evangelio por su marido. —<br />
En Santiago : [s.n.], 1812 (en la imprenta de D. Juan Francisco Montero)<br />
10 p. ; 19 cm<br />
I. Faxardo, Antonio Jo<strong>aquí</strong>n<br />
Alvarado, Francisco (O.P.) (1756-1814)<br />
Segun<strong>da</strong> carta crítica del Filósofo Rancio en que á lo cristiano viejo hace la<br />
apología del santo tribunal de la inquisición, refiriendo su historia y refutando<br />
todos los argumentos y sofismas con que intentan combatirlo maestros<br />
del error, y sus fieles discipulos los filósofos de mo<strong>da</strong> y en que se impugna el<br />
anuncio del voto que ha de <strong>da</strong>r el señor diputado Argüelles. — Reimp. —<br />
Santiago de Compostela : [s.n.], 1812 (por D. Juan Francisco Montero)<br />
92 p. ; 22 cm<br />
A 1ª ed. imprimiuse en Cádiz, na Oficina de la Viu<strong>da</strong> de Comes, no<br />
ano 1811<br />
Astorga (Diocese). Bispo (1806-1816: Manuel Vicente Martínez Jiménez)<br />
Representacion del Ilmo. Sr. Obispo de Astorga al Supremo Consejo de Regencia,<br />
sobre la lectura del Manifiesto de abolicion de la Inquisicion en<br />
las iglesias. — Santiago de Compostela : [s.n., 1814.] (Oficina de Juan<br />
María de Pazos)<br />
12 p. ; 22 cm<br />
Astorga (Diocese). Bispo (1806-1816: Manuel Vicente Martínez Jiménez)<br />
Representación del obispo de Astorga al Consejo de Regencia y manifiesto<br />
de su conducta en la causa pública a los fieles de su Obispado con el fin de<br />
533
María de Lourdes Pérez González<br />
precaver qualquiera sospecha á que pudieran inducirles las repeti<strong>da</strong>s y calumniosas<br />
acusaciones con que la Junta Superior del Reino de León ha intentado<br />
desacreditarle... — Santiago : [s.n.], 1812 (En la Oficina de D.<br />
Manuel Antonio Rey)<br />
[4], 71 p. ; 29 cm<br />
I. España. Consejo de Regencia<br />
Aventuras que buscaron en Santiago al célebre General Castaños : obra incompleta,<br />
cuyo último fragmento se publica por ahora, porque todo va al revés.<br />
— Santiago : [s.n.], 1812 (En la Oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
14 p. ; 22 cm<br />
Na contraport.: “En otros felices tiempos los famosos caballeros buscaban<br />
las aventuras; mas en estos desgraciados las mas raras aventuras<br />
buscan á los caballeros.”<br />
Comeza: “Despues de lo contado y sabido, apénas la Junta superior<br />
acababa de sentarse en Santiago en unos bancos, que por ahorrar pidió<br />
prestados de los sobrantes en el Hospital, como siempre fué tan buena<br />
cristiana, piadosa y devota que quiso hacer principalmente la guerra<br />
con oraciones y limosnas sin atreverse á exîgir de los ricos cuerpos eclesiásticos<br />
mas que misas canta<strong>da</strong>s y villancicos, entra en el escrúpulo de<br />
lo que había que<strong>da</strong>do por oir la misa de S. Fernando, de la fiesta decreta<strong>da</strong><br />
por las Cortes, y del aniversario de los difuntos mártires de<br />
nuestra libertad que debe seguirla; y se acuer<strong>da</strong> de preguntar al Arzobispo<br />
si la grande festivi<strong>da</strong>d del Corpus habría impedido la celebracion<br />
de aquellas funciones nacionales en la Catedral, porque ademas observó<br />
que aquella célebre festivi<strong>da</strong>d habia sido <strong>aquí</strong> este año no solamente<br />
muy solemne sino famosa por las disputas, conferencias, diputaciones<br />
y agitacion que anduvo to<strong>da</strong> la santa octava del cabildo y el ayuntamiento<br />
sobre la dificil é importantísima qüestion teológico-política-<br />
-regio-nacional de si correspondia al Arzobispo ó a la ciu<strong>da</strong>d la presidencia<br />
de la procesion y conferencias que ocasionaron al muy prudente<br />
General Castaños tanta mas fatiga, quanto menos provecho que rendir<br />
en Baylén todo un exército frances, admirar con eso la Europa entera,<br />
aumentar nuestro entusiasmo, despertar la esperanza de to<strong>da</strong> la Nacion,<br />
y adquiriese una gloria inmortal; y sin que lo diga él mismo.”<br />
534<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Remata: “(...) APÉNDICE. Después de conclui<strong>da</strong> esta historia, súpose<br />
que en la misma puerta de la misma reja de la misma capilla del mismo<br />
Santo Apóstol, habia estado colga<strong>da</strong> el día de la última funcion una<br />
grande tabla con su marco y todo, en la que estaba puesto un papel de<br />
letras gor<strong>da</strong>s que el pueblo leía con mucho interés, y que unos tenian<br />
por paulina, otros por bula, otros por edicto, otros por excomunion, y<br />
los mas por otra cosa mas cierta. Y copiando fielmente el tal papel, y<br />
hallando como se esperaba, lo presenta el autor á los curiosos que saben<br />
leer, para que no le falte un apéndice á la obra: //<br />
Sea notorio á todos, que deseando los sumos Pontífices y mas Prelados<br />
eclesiasticos que los divinos Oficios se celebran con atencion, devocion<br />
y reverencia debi<strong>da</strong>, y observando que de la mezcla de légos y eclesiásticos<br />
en el Coro y Presbiterio resultaban varios desórdenes, irreverencias<br />
y escán<strong>da</strong>los, han expedido en todos tiempos sus especiales Decretos,<br />
prohibiendo á los legos con pena de excomunion mayor ó transito por<br />
el Coro y Capilla mayor en el tiempo que cantan las horas canónicas:<br />
Y queriendo el ilustrísimo Perlado y Cabildo de esta santa Iglesia que<br />
estos Decretos continúen en la mas justa observancia, y desterrar el<br />
abuso que se introduce por su ignorancia, ha acor<strong>da</strong>do que se pongan<br />
de manifiesto en sitio público, para que vengan á noticia de todos y se<br />
observen inviolablemente, y son las siguientes:<br />
Por la Constitucion XXVIII. núm. 16. se man<strong>da</strong> que ningun seglar<br />
esté en el Coro miéntras se dicen los Oficios divinos, pena excomunion<br />
mayor, latæ setentæ.<br />
Por un Breve del Papa Clemente VIII. expedido en el año 1604, se<br />
prohibe á to<strong>da</strong>s las personas seglares estar ni sentarse en el Coro y Capilla<br />
del santo Apóstol, mientras se celebran los Oficios divinos, pena<br />
excomunion mayor.<br />
Por otro Breve de Paulo V. expedido en el año 1612, se confirma el<br />
antecedente y añade que ninguna muger, por ilustre que sea, ó por sí<br />
misma ó por su marido pue<strong>da</strong> asistir á los divinos Oficios en la capilla<br />
del santo Apóstol. NORA. Las Bulas están terminantes.”<br />
I. Castaños Aragorri Urioste y Olavide, Francisco Javier (1758-1852)<br />
535
María de Lourdes Pérez González<br />
Aviso al público y dos palabritas á las Cortes. — Santiago : [s.n.], 1811<br />
(En la Oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
[4] p. ; 20 cm<br />
É reimp. <strong>da</strong> ed.: Cádiz : en la Imp. Real, 1810<br />
I. España. Cortes de Cádiz<br />
Azanza, Miguel José de (1746-1826)<br />
[Cartas y documentos interceptados, que remitia desde Paris, Azanza á<br />
Urquijo : sobre la renuncia que debe hacer José Napoleon de su supuesta<br />
corona de España, á favor del no menos supuesto emperador de los franceses].<br />
— Coruña : imprenta de Vila, 1811<br />
15 p. ; 21 cm<br />
É común utilizar a impresión de cartas intercepta<strong>da</strong>s ao goberno napoleónico<br />
como recurso de mobilización patriótica, na maioría dos<br />
casos atópamolo na prensa.<br />
Comeza: “Mi estimado amigo: ya dixe á V. en mi última que debia<br />
prepararse á grandes nove<strong>da</strong>des. Se manifestaba desde algunos dias un<br />
horizonte muy cubierto, y el ruido continuo del volcán <strong>da</strong>ba indicios<br />
na<strong>da</strong> equívocos de una erupción fuerte é inmediata. El velo se corrió<br />
por fin, y el resultado ha sido, no es dificil adivinar, lo que tanto temíamos.<br />
Bien me decia V. ántes de mi sali<strong>da</strong>, que el emperador no tenia<br />
ley á sus hermanos, y que era hombre de quod scripsi. Lo creia yo también<br />
asi, pero confieso que no lo tenia en concepto de tan inexôrable<br />
(...)”<br />
Remata: “(...) Estos papeles tenian el sobre-escrito siguiente: España. Al<br />
Excmo. Sr. D. Mariano Luis Urquijo, Ministro Srio de Estado de S.M.<br />
C. &c. &c. Madrid. He aqui como la suerte, siempre faborable á los<br />
Españoles, ha hecho caer en sus manos el último juego de iniqui<strong>da</strong>des<br />
del infame Corso. Sus designios, su vulpina política, no son ya un misterio:<br />
si pudiera, los mares, la luna, los planetas, y hasta el infierno todo<br />
pondría baxo su vil yugo. Pueblos de Europa y de las demas partes del<br />
mundo, abrid los ojos y <strong>da</strong>os priesa á purgar la tierra del monstruo que<br />
la infesta.”<br />
I. Urquijo, Mariano Luis de<br />
536<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[B]<br />
Baquero y Malvar, Alonso (O.F.M.)<br />
Manifiesto del pleito entablado por el M.R.P. Mtro. Fr. Alonso Baquero<br />
Malvar de la órden de S. Francisco, en defensa de los derechos de esta santa<br />
y apostólica provincia de Santiago, como padre mas digno de ella, y en virtud<br />
de veinte y nueve escrituras de poder, otorga<strong>da</strong>s por la mayor parte de<br />
los religiosos y comuni<strong>da</strong>des de que se compone, contra los MM. RR. PP.<br />
Fr. José Martinez Delgado, Fr. José Rolan, Fr. Juan Mariño, F. José Castellanos<br />
y Fr. Manuel Rodriguez, ante el Excmo. é Illmo. Sr. Arzobispo de<br />
Santiago... / por un amante de la ver<strong>da</strong>d, y enemigo de la hipocresia.<br />
— Coruña : [s.n.], 1813 (En la Oficina de D. Antonio Rodriguez)<br />
79, [5] p. ; 20 cm<br />
Barbero y Maté, Melchor<br />
Manifiesto que á S. M. C. en Córtes hace el Párroco de la Mota / Melchor<br />
Barbero y Maté, Coman<strong>da</strong>nte de la alarma del Partido de Campos en<br />
Castilla la Vieja. — Coruña : [s.n.], 1811 (Oficina de Francisco Cándido<br />
Pérez)<br />
24 p. ; 20 cm<br />
Barruel, Augustin (S.I.) (1741-1820)<br />
Historia del clero en el tiempo de la revolución francesa / escrita en francés<br />
por el Abate Barruel... — Reimp. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la oficina<br />
de Prieto)<br />
80, 111, 127 p. ; 14 cm<br />
I. Barruel, Augustin (1741-1820). Histoire du Clergé pen<strong>da</strong>nt la Révolution<br />
française / par M. l’abbé Barruel... — Londres : imp. de J. P. Coglan<br />
; Bruxelles : Lemaire, 1793<br />
Belveder, Conde de<br />
Leales y esforzados gallegos, el exército [sic] de este distrito, que tengo el<br />
honor de man<strong>da</strong>r interinamente, merece la pública admiración por su conducta...<br />
— [Lugo : s.n., 1812]<br />
[1] p. ; 30 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: 1812<br />
537
María de Lourdes Pérez González<br />
Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Convenido por experiencia igualmente que el Sr. Intendente de esta provincia,<br />
de la visible imposibili<strong>da</strong>d de entendernos directamente con todos<br />
los Ayuntamientos constitucionales que se hallan ya establecidos ... y obligado<br />
a evitar ... el trastorno y confusión ... por la falta de un conducto u<br />
órgano de comunicación para circular las órdenes y decretos del gobierno...<br />
— [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 30 cm<br />
Asinado polo Marqués de Campo Sagrado<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, a de febrero de 1813<br />
Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Representacion del Teniente General Marqués del Campo Sagrado al Supremo<br />
Tribunal de Justicia. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina de Manuel<br />
María de Vila)<br />
24 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Decreta<strong>da</strong> la formación de mi causa por las Córtes generales<br />
y extraordinarias de la Nación en 22 de marzo de ese año quedé suspenso<br />
del encargo de Gefe Superior de Galicia por órden de la Regencia<br />
del reyno, que, avisando de mi cesación, ha comunicado á la Provincia.<br />
La honorífica respuesta de la Diputación Provincial impresa en la Gaceta<br />
de Galicia número 32, y las expresivas contestaciones y oficios de<br />
Alcalde de las Capitales y varios Ayuntamientos, fueron el mejor galardon<br />
de mi infatigable celo por el bien de los Pueblos que tuve el<br />
honor de gobernar; y confieso que estas demostraciones de las Autori<strong>da</strong>des<br />
me han hecho desear ardientemente que se me formasen cargos<br />
con la mayor breve<strong>da</strong>d por el Supremo Tribunal de Justicia para aparecer<br />
libre de to<strong>da</strong> nota delante de una provincia (...)”<br />
Remata: “Concluyo, Serenísimo Señor, poniéndome en manos de V.A.<br />
como protector de la Justicia, suplicándole que penetrado de mi situación,<br />
de los cargos que se me hacen y de mi defensa, se digne V.A. recor<strong>da</strong>r<br />
á las Cortes generales y extraordinarias la decision de la consulta<br />
pendiente, que para el sábio fallo de tan respetable Supremo Tribunal<br />
pue<strong>da</strong> reparar mi opinión proporcionándome la pública satisfaccion<br />
que corresponde á los empleos de Gefe Superior y Coman<strong>da</strong>nte Ge-<br />
538<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
neral que exercí en esta Provincia, y asegure la confianza que deben<br />
tener las Autori<strong>da</strong>des en sus destinos, al paso que inspire temor á los<br />
que abusando de santuario de las leyes las infringen hasta atacarlas de<br />
un modo que les autorice para vivir entre arbitrarie<strong>da</strong>d y desórden. Así<br />
lo espero de la integri<strong>da</strong>d de V.A. Santiago 22 de julio de 1813. Serenísimo<br />
Señor. El Marqués de Campo Sagrado.”<br />
Biografía española ó Vi<strong>da</strong> pública de los ilustres españoles que mas se han<br />
distinguido en la revolución de su patria contra Buonaparte. — Santiago<br />
de Compostela : [s.n.], 1814 (Imprenta de Minerva)<br />
8 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Buonaparte despues de haber esclavizado al pueblo mas libre<br />
y mas ilustrado del Universo intimidó á todos los otros de Europa,<br />
como que su nombre era respetado desde el mar septentrional hasta el<br />
mediterráneo, desde Zuydercé hasta el mar Kamtzchata; y su dinastía,<br />
aunque naciente, parecía descansar sobre la inmovili<strong>da</strong>d. Dejando<br />
arruina<strong>da</strong>s las naciones del Norte, atraviesa la Francia, insulta á la España,<br />
cautiva á Fernando: levántanse empero sus súbditos, que jurando<br />
vencer o morir por su Rey, convierten á la Península en un teatro de la<br />
mas sangrienta y obstina<strong>da</strong> lid. Pásmanse las demas naciones de una<br />
resolución tal; pero fijas en el inmenso poder del tirano, vaticinan la<br />
ruina virtuosa de España, sin que ninguna, menos Inglaterra, se atreva<br />
á <strong>da</strong>rle la mano (...) Oradores, historiadores, pintores y escultores:<br />
¿Cómo no retratais en vuestras inmortales obras á la magnánime y heroica<br />
España? Homero, Curcio, Virgilio, Solís, Praxîteles, Parrasio:<br />
dejaz vuestras lúgubres mansiones, y venid á eternizar las glorias de<br />
Iberia. Españoles ¿Cómo no os llenais de un noble orgullo? ¿como no<br />
decís á vuestros hijos que vosotros habeis sido los defensores de la libertad<br />
de los Reyes y de las naciones de Europa? Daoiz, Velarde, ínclita<br />
Universi<strong>da</strong>d de Galicia, Castaños, Muzquiz, Palafox, Rivera, Empecinado,<br />
Castrillon, Becerra, Romana, Camaño, Blake y demas patricios<br />
autores y promotores de la revolucion contra Buonaparte (...)”<br />
Remata: “En esta obra que con titulo de Biografía Española se publicará<br />
sucesivamente y en diversos números, no refiriré cosas nuevas para la<br />
generación presente, ni me es concedido el hacerlo de un modo nuevo<br />
539
María de Lourdes Pérez González<br />
(...) Espíritu de ver<strong>da</strong>d: ¡aleja de mí to<strong>da</strong> pasion criminal de parciali<strong>da</strong>d,<br />
interés y adulacion, dirigiendo mi pluma en esta empresa, de modo<br />
que el olvi<strong>da</strong>do del héroe no describa mas que su heroismo! Y tu e<strong>da</strong>d<br />
venidera, que has de gozar el fruto del árbol de la libertad legal, rega<strong>da</strong><br />
con sangre española: sé grata à los manes que <strong>aquí</strong> te presento, y que<br />
puedes conocer en esta Biografía sin bajar a las bóve<strong>da</strong>s sepulcrales, sin<br />
registrar panteones ni descifrar emblemas y geroglíficos; y jamás te olvides<br />
del que, esponiéndose á los mayores trabajos, escribe para ti, en<br />
el siglo diez y nueve, las acciones ilustres del siglo 19 con tanto imparciali<strong>da</strong>d,<br />
como pudiera hacerlo de las de Ulises, Agamenon y demas<br />
personages que hace ya muchos siglos desaparecieron con su raza entre<br />
los mortales.”<br />
Bolaños y Novoa, Pascual<br />
Discurso que en defensa de la sentencia definitiva pronuncia<strong>da</strong> por el supremo<br />
tribunal especial creado por las Cortes generales y extraordinarias<br />
en la causa contra el señor ex-regente Don Miguel de Lardizábal y Uribe<br />
ha escrito D. Pascual Bolaños y Noboa ... para que se ... agregue al proceso<br />
que empezará a verse el día 4 de mayo próximo... — Cádiz : Imprenta<br />
Patriótica, 1814<br />
120 p., 1 f.<br />
I. Lardizábal y Uribe, Manuel Miguel de (1744–1820). II. España<br />
Cortes de Cádiz<br />
Bolaños y Novoa, Pascual<br />
Disertación histórico-político-legal sobre la sucesión á la Corona de España.<br />
— Cádiz : en la Imprenta de la Junta Superior, 1811<br />
38 p., [1] f. de lám. ; fol.<br />
Comeza: “Objeto. Se imagina posible que el desgraciado Fernando<br />
VII. Rei de España y los señores infantes D. Carlos María Isidro, y<br />
Don Francisco de Paula Antonio sus hermanos perezcan en la dura<br />
cautivi<strong>da</strong>d en que los conserva el mas vil y el mas infame de los hombres.<br />
Este fun<strong>da</strong>do recelo provoca la qüestion de si por su falta y la de<br />
sus descendientes legítimos deberá suceder en la Corona la Señora Infanta<br />
Doña Carlota Joaquina de Borbón, princesa actual del Brasil,<br />
540<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
tambien su hermana; y como es libre cualquier español exponer francamente<br />
su dictamen para ilustrar á la nación, única á quien en aquel<br />
infausto acontecimiento compete resolver la disputa, me he animado<br />
á escribir esta disertación; por si puedo ayu<strong>da</strong>r de algun modo al esclarecimiento<br />
de tan interesante punto, que las intrigas intentan hacer<br />
problemático sin serlo, y en las que se inducirán acaso error de irreparables<br />
y fuertísimas consecuencias (…)”<br />
Bolgeni, Giovanni Vincenzo (1733-1811)<br />
El Obispado : Disertación sobre la potestad de gobernar la Iglesia, en que<br />
se demuestra la divina institución de su gerarquía / su autor el Abate Bolgeni<br />
... la presenta al público Nicolás de Castro<br />
2ª ed. — Coruña : [s.n.], 1814 (Of. de Juan Chacón)<br />
336 p. ; 21 cm<br />
I. Castro, Nicolás de, (O.P.) (1760-1842). II. Bolgeni, Giovanni Vincenzo<br />
(1733-1811). L’Episcopato; ossia, della potesta di governar la Chiesa;<br />
dissertazione divisa in due parti (1789)<br />
Borbón y Vallabriga, Luis María de, Cardeal (1777-1823)<br />
Contestacion a la respuesta que el señor promotor fiscal del Real Acuerdo<br />
de Galicia dio el 1º de abril del presente año de 1813 sobre la causa que<br />
sostiene Alonso Baquero y Malvar ex provincial de San Francisco contra<br />
lo dispuesto por el Vicario General de su orden... / Un ver<strong>da</strong>dero amante<br />
de la justicia, S.S.S. — Coruña : [s.n.], 1813 (Oficina de Prieto)<br />
19 p. ; 20 cm<br />
I. Baquero y Malvar, Alonso (O.F.M.)<br />
Bringas, Manuel de<br />
Plan instructivo para la buena administración de la Real Provisión de víveres<br />
del 6º Exército en el Reyno de Galicia / formado por ... Manuel de<br />
Bringas. — Coruña : [s.n.], 1812 (Imp. de Vila)<br />
17 p. ; 22 cm<br />
Comeza: “Por la Junta Superior de este Reyno se ha pasado a la Dirección<br />
de la Real Provisión de Víveres del mismo que está a mi cargo con<br />
fecha 2 del corriente el oficio que dice así:<br />
541
María de Lourdes Pérez González<br />
«Con arreglo al artículo 25 del Reglamento provisional de las Juntas<br />
de Provincia y su adiccion, de que acompañan exemplares, formará<br />
vm. el plan que considere mas oportuno á la mejor y mas economica<br />
administracion del ramo de la Real Provision de Viveres de este Reyno<br />
y 6º exército, cuya direccion está á su cargo, el qual pasará Vm. á esta<br />
Junta Superior para su exámen y aprobacion.= Dios guarde á VM. muchos<br />
años. Coruña 2 de Enero de 1812.= Por indisposicion del Señor<br />
Vice-Presidente=El Marqués de Villagarcia.= Por acuerdo de la<br />
Junta.=Pedro Lopez Rivera, Vocal Secretario.=Señor D. Manuel Bringas.»<br />
En su consecuencia, y con presencia, y con presencia de los citados<br />
exemplos, he formado el plan ó instruccion que se me pide en los términos<br />
siguientes: PLAN DE INSTRUCCION (...)”<br />
Remata: “(...) Si este Plan instructivo mereciese la aprobacion de la<br />
Junta Superior del Reyno, podrá la misma de servirse man<strong>da</strong>r imprimirle,<br />
con las aplicaciones que su mayor penetracion considerase útiles,<br />
á fin de remitir exemplares, no sólo á todos los empleados de la Posicion<br />
de su observancia y puntual cumplimiento, sino tambien á los<br />
subdelegados del Sr. Intendente, Comisarios de las divisiones del exército<br />
y Patriotas que estuviesen encargados de la vigilancia de las operaciones<br />
de la misma Provision. Coruña 4 de Enero de 1812.= Manuel<br />
de Bringas.<br />
Junta Superior 8 de Enero de 1812.=Imprímase y circulese para su<br />
cumplimiento este Plan á los Subdelegados del Sr. Intendente por conducto<br />
de éste, á los Comisarios encargados de las divisiones por el Ministro<br />
principal de Real Hacien<strong>da</strong> en campaña, y á los empleados de<br />
la Posicion sujetos á esta Direccion de Galicia por ella misma.=Por indisposicion<br />
del Sr. Vice-Presidente.=El Marqués de Villagarcia.=Por<br />
acuerdo de la Junta Superior=Pedro Rivera, Vocal S rio .”<br />
É copia do orixinal.<br />
I. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
542<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[C]<br />
Cabruja, Jaime<br />
Antidoto contra la doctrina de tres proposiciones que se leen en un dictamen<br />
<strong>da</strong>do por el Dr. D. Antonio José Ruiz de Padron / recetado, para desengañar<br />
al público, por el R. Jayme Cabruja, presbitero, de Reús. — Reus<br />
: [s.n.], 1813 (En la Oficina de Rubió)<br />
XVI, 134 p. ; 4º<br />
I. Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1823). Dictamen del Doctor<br />
D. Antonio Ruiz de Padrón … sobre el Tribunal de la Inquisición<br />
Colección general de interesantes e instructivos discursos literarios publicados<br />
en el reyno de Galicia : donde se incluye lo ocurrido en las activas y<br />
prontas disposiciones, <strong>da</strong><strong>da</strong>s por el dicho Reyno para el armamento del<br />
Exército y sus diferentes posiciones contra el enemigo del Mundo. — Madrid<br />
: [s.n.], 1808 (por Gómez Fuentenebro y Cia.)<br />
168 p. ; 14 cm, 8º<br />
Camino y Losa<strong>da</strong>, José (1768-1837)<br />
Representación e informe de la Comisión de Guerra, que motivaron el Real<br />
Decreto de 17 de agosto de 1811, sobre la admisión de los españoles, hijos<br />
de familias honra<strong>da</strong>s en los colegios y cuerpos militares de mar y tierra, que<br />
para eterna memoria del nombre y libertad de España y desengaño de los<br />
que creyeron se pidiera la derogación de la nobleza hereditaria / <strong>da</strong> á luz<br />
el autor de la representación. — Santiago [de Compostela : s.n.], 1811<br />
(En la imprenta de D. Juan Francisco Montero)<br />
[8] p. ; 19 cm<br />
Comeza: “Señor. Una vez que llegó el tiempo, en que los derechos del<br />
hombre pueden deman<strong>da</strong>rse en el Tribunal de la razón, y ser juzgados<br />
por sabios, justos y despreocupados, no puedo dexar de representar á<br />
tan Augusto Congreso los que competen á los Españoles, y de que estuvieron<br />
hasta ahora privados. En lo natural y moral todos somos iguales,<br />
solo en lo civil nos diferenciamos, por ser preciso que haya órden<br />
gerárquico; pero éste será tanto mas lau<strong>da</strong>ble, quanto se conforme<br />
mejor con la naturaleza y morali<strong>da</strong>d de los Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos. Los de to<strong>da</strong>s<br />
543
María de Lourdes Pérez González<br />
las Naciones no pueden fun<strong>da</strong>r igual intención para reclamar estos derechos,<br />
que los Españoles, que con su sangre los defendieron y disputan<br />
contra los Tiranos ambiciosos de nuestro suelo feráz, émulos de nuestras<br />
costumbres, y opresores de nuestra libertad. A estas repeti<strong>da</strong>s empresas<br />
concurrieron nobles y plebeyos, los utiles con sus personas, y los<br />
inutiles con hacien<strong>da</strong>s, sin que a unos á otros no seamos deudores de<br />
la independencia, á excepción de los particulares de mas heroismo, que<br />
no pueden ser comunes á todos. La Nobleza, Señor en su origen era<br />
una especial virtud, que sobresalia en unos respecto de los otros. Por<br />
esta virtud sobresaliente entienden los Santos Padres la Nobleza pondera<strong>da</strong><br />
en las sagra<strong>da</strong>s letras (...) Tan Españoles son los unos como los<br />
otros, y tienen acreditado plenamente su aplicación á las ciencias y heroismo<br />
en las armas. Las leyes de Parti<strong>da</strong> dicen, que en los casos de<br />
“pro comunal” ninguno goza de exêmpcion: y en efecto hasta la inmuni<strong>da</strong>d<br />
eclesiástica pierde su privilegio con estar afianzado al derecho<br />
divino. Uno de nuestros mejores Políticos enseña, que la necesi<strong>da</strong>d no<br />
está sugeta á la ley permisiva, prohivitiva ni consultiva, porque con ella<br />
se alteran los preceptos naturales y divinos. To<strong>da</strong>s estas doctrinas del<br />
caso en que estamos, de invasion de enemigo y peligro de la Patria. ¿Y<br />
como el fuero de la Nobleza ha de conservar sus privilegios, tolerados<br />
solo por el derecho positivo, quando el natural y el divino en cierto<br />
modo se deroga? Conviene que haya Nobles, y que gozen sus distinciones,<br />
pero deben reducirse á ciertas cargas y gavelas, sin estancar la<br />
instruccion publica y comun, que necesitamos, á que somos todos interesados,<br />
y de la que depende nuestra libertad é independencia. Afianzado<br />
en estas ver<strong>da</strong>des me animo á suplicar á V.M. se digne reformar<br />
este abuso á favor de unos Vasallos tan fieles y beneméritos, man<strong>da</strong>ndo<br />
que el estudio del arte militar de mar y tierra en todos sus ramos sea<br />
general á to<strong>da</strong>s las clases de Estado, Nobles y Plebeyos indistintamente,<br />
y en interin no se instituyan Cáthedras en las Universi<strong>da</strong>des y Academias<br />
publicas, se les admitan en los Colegios creados y que se crearen,<br />
aunque sea precediendo justificacion de limpieza, educacion, posibili<strong>da</strong>d<br />
y aptitud, y tanto unos como otros para los ascensos hayan de sufrir<br />
antes de exâmenes comparatívos con asistencia de las Justicias ó<br />
como fuere del superior agrado de V.M. = Santiago y Mayo 28. De<br />
544<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
1811. = Señor. P.A.L.R.P. de V.M. = José Camino // INFORME DE<br />
LA COMISION DE GUERRA (...) // REAL DECRETO (...)”<br />
Cádiz. Junta Provincial<br />
Satisfacción a la censura que la Junta Provincial de Cádiz dió contra el<br />
Diccionario razonado manual. — [Cádiz : s.n.], 1812 (Imprenta de la<br />
Junta de Provincia)<br />
50 p. ; 16 cm<br />
I. Freire Castrillón, Manuel (1751-1820). Diccionario razonado, manual<br />
para inteligencia de ciertos escritores que por equivocación han nacido<br />
en España / [Agustín Veríssimo Vilavella y Reitengo]<br />
Carta al Dr. D. Antonio José Ruiz de Padrón, ministro calificador del<br />
Santo Oficio... y Diputado en Cortes por las Islas Canarias sobre varios<br />
puntos de su dictamen en orden al Tribunal de la Inquisición : leido en la<br />
sesión pública de 18 de enero ... de 1813. — Valencia : [s.n.], 1814 (José<br />
Ferrer de Orga)<br />
XV, 144 p., 1 f. ; 16 cm<br />
I. Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1824)<br />
Carta dirigi<strong>da</strong> a S.A. Mr. Massena, general en xefe de la expedición contra<br />
Portugal, por el autor del antiguo Telégrafo portugués, en la que se demuestra<br />
la imposibili<strong>da</strong>d de la conquista de España, y el absurdo de pretender<br />
la de Portugal. — Coruña : [s.n.], 1810 (En la imprenta de D. Manuel<br />
María Vila)<br />
22 p. ; 21 cm<br />
I. Masséna, André (1758-1817)<br />
Catedral de Lugo (Galicia). Cabido<br />
Representación que el cabildo de la Sta. Iglesia de Lugo hace al Congreso<br />
Nacional contra la contribución impuesta por el intendente de Galicia<br />
sobre los diezmos de esta provincia baxo pretexto de formar almacenes militares;<br />
y otras providencias del mismo dicta<strong>da</strong>s en su circular de 3 de diciembre<br />
de 1813. — Santiago : [s.n., s.a.] (Imprenta de La Estafeta)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
I. España. Cortes de Cádiz<br />
545
María de Lourdes Pérez González<br />
Cevallos Guerra, Pedro (1764-1840)<br />
Política peculiar de Buonaparte en quanto á la religion católica : medios<br />
de que se vale para extinguirla y subyugar a los españoles por la seduccion...<br />
/ su autor Don Pedro Cevallos. — Reimp. — Santiago : [s.n.], 1812<br />
(Oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
[6], 71 p. ; 22 cm<br />
Comeza: “Al pueblo español. Amados compatriotas: como católico no<br />
he podido desatenderme de las ofensas que hace Buonaparte á nuestra<br />
santa religión: como patriota, cumplo con la sagra<strong>da</strong> obligacion de advertir<br />
las artes de que se vale para seducirnos: y como fiel Vasallo de<br />
Fernando VII me juzgaria reo de lesa magestad, si oyese como mero<br />
espectador las injurias divulga<strong>da</strong>s contra su real persona. Esta obrita<br />
tan reduci<strong>da</strong> como piden las circunstancias, es el presente que os dedica<br />
mi amor; pobre á la ver<strong>da</strong>d, en sí; pero digno de aprecio por la intencion<br />
que le ofrezco. La santa religión es el primero de los bienes, y comprehende<br />
los mas ponderables intereses de los hombres. Como quiera<br />
que la guerra no es instrumento congruente para su propagación, to<strong>da</strong>vía<br />
la que sostiene para su defensa es meritoria, gloriosa y santa. Soportasteis,<br />
españoles, los desaciertos del Gobierno anterior á la guerra,<br />
como se soportan las malas cosechas: se explicó vuestro valor con los<br />
caracteres de la constancia en el sufrir; y este mismo valor tomó los de<br />
la indignación y de la venganza por la horrible violencia y atroz perfidia<br />
del Emperador de los franceses. Este os consideró como una mana<strong>da</strong><br />
de ovejas, que vagando en los campos por la ausencia del pastor que<strong>da</strong>n<br />
á la discrecion del primer ocupante; pero salió errado el cálculo de su<br />
política peculiar; pensó evitar una guerra de gabinete, y se encontró con<br />
una guerra nacional. (...)”<br />
Remata: “(...) No abusaré por mas tiempo de la paciencia de V.M. describiendo<br />
los designios que actualmente agitan el corazon de Buonaparte<br />
con respecto al legítimo Gobierno de España. Me basta haber<br />
descubierto hasta que grado lleva el desprecio de la moral de las Naciones<br />
este soberano, este discípulo el mas aprovechado de Maquiavelo,<br />
este Maquiavelo práctico, que ha llegado con su conducta adonde aquel<br />
no alcanzó con sus lecciones. De la que ha observado en las capitales<br />
de otros Estados podrá V.M. calcular qual será el manejo sordo é insi-<br />
546<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
dioso que Buonaparte habrá organizado donde S.M. reside, y la deducion<br />
será menos aventura<strong>da</strong> si se considera que en otras guerras no ha<br />
tenido Napoleon mas interes que el de satisfacer la feroz y sanguinaria<br />
ambicion de las conquistas; pero en esta le va no menos que la tranquila<br />
posesion de su trono, la conservacion de los paises usurpados, y el infame<br />
renombre de conquistador irresistible. Concluyo pues, Señor, reiterando<br />
á V.M. las seguri<strong>da</strong>des de mi veneracion y respeto. Cevallos.”<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Cádiz : Imprenta Real, 1811<br />
Cevallos Guerra, Pedro (1764-1840)<br />
Observaciones sobre la obra del excelentísimo señor D. Juan Escoiquiz titula<strong>da</strong><br />
Idea sencílla de las razones que motivaron el viage del Rey Fernando<br />
séptimo a Bayona / dedícalas a sus compatriotas su autor Pedro de Ceballos.<br />
— Madrid : [s.n.], 1814 (Imprenta de Ibarra)<br />
100 p. ; 18 cm<br />
Comeza: “Presentar á Buonaparte en la actitud de un usurpador: despojarle<br />
de las apariencias de la justicia: levantar el velo que cubria los<br />
excesos de su ambición: hacer ver á la España que sus derechos y los<br />
del Rey fueron defendidos tanto como permitieron las circunstancias;<br />
y que las virtudes de S.M eran dignas de la suerte que las leyes y el voto<br />
unánime de la nación le habían deparado, fueron los objetos que tuve<br />
en la publicación del manifiesto de los hechos y maquinaciones que<br />
han preparado la usurpación de la corona de España, y los medios que<br />
el Emperador de los franceses ha puesto en obra para realizarla. Escribirle<br />
era una obligación; y en cierto modo peculiarmente mia: cumplirla<br />
en quanto pude con gusto y túvele muy grande en que la España<br />
y el mundo hayan visto á Napoleón retratado al natural. Preciso era<br />
que tamañas atroci<strong>da</strong>des traxesen su origen de la irreligion, y para hacerlas<br />
creibles na<strong>da</strong> me pareció ni mas propio ni mas fehaciente que la<br />
historia de los planes de Buonaparte, enderezados á la ruina del cristianismo.<br />
Para uno y otro escrito me ha ofrecido Napoleón documentos<br />
irresistibles; sobre ellos descansa la ver<strong>da</strong>d de la historia: he respetado<br />
sus severas leyes, hice reflexiones convenientes á la instruccion de<br />
los hechos: callé las ver<strong>da</strong>des que me interesaban quando podian mancillar<br />
ó comprometer á otros, y gozaba tranquilo del placer de no haber<br />
547
María de Lourdes Pérez González<br />
ofendido á nadie, y de haber <strong>da</strong>do honor y justicia á muchos. (...) Estaba<br />
reservado para el Sr. D. Juan Escoiquiz el <strong>da</strong>rse por ofendido de<br />
mí, y el ofenderme en su escrito titulado: Idea sencilla de las razones<br />
que motivaron el viage del Rey Fernando VII á Bayona. Ni puedo admitir<br />
el título de ofensor, ni dexar de poner en exercicio los derechos del<br />
ofendido. Probaré que no merezco aquel título después de haber hecho<br />
ver la injusticia de la ofensa. Esta se echa de ver en las siguientes palabras<br />
de la introduccion, página nº 4. «Con efecto supe durante mi detencion<br />
en Francia, que D. Pedro Ceballos y el duque del Infantado, recobra<strong>da</strong><br />
su opinion, habían merecido en España tanta confianza que se les<br />
habia colocado durante la guerra en los empleos mas importantes» (...)”<br />
Remata: “(...) He llenado los objetos de este escrito; he probado que<br />
no soy ofensor, ni he debido ser ofendido; he guar<strong>da</strong>do en mi defensa<br />
la calma que prescriben la educacion y la moral; no he tomado como<br />
pudiera la ofensiva; he preferido la defensa noble, generosa y cristiana<br />
que no dexa menor remordimiento en el ánimo del ofendido; el escrito,<br />
y no el escritor, ha sido la materia de mis observaciones; no las he permitido<br />
salir del círculo á que las reduxe, aunque me empujaban á ello<br />
consideraciones muy sagra<strong>da</strong>s; me debia á mí mismo no <strong>da</strong>r oidos á<br />
las sugestiones del honor ultrajado, y solo he condescendido con sus<br />
vehementes deseos de ofrecer al público esta vindicacion ántes de recibir<br />
la última mano; he despojado á Buonaparte de los conceptos de<br />
generoso y moderado con sus enemigos, que le regala el Sr. Escoiquiz,<br />
porque no le correspondieron en ningun tiempo, y porque así lo exîge<br />
la reputacion de justicia con que se formaron to<strong>da</strong>s las coligaciones<br />
contra este perturbador del mundo (...)”<br />
I. Escoiquiz, Juan de (1762-1820). Idea sencilla de las razones que motivaron<br />
el viaje del Rey Fernando VII a Bayona en el mes de abril de 1808.<br />
Cevallos y Mier, Fernando (Jer.)<br />
Observaciones que se han hecho por los años de 1766 sobre la reforma eclesiástica<br />
de Europa para que sirviese de advertencia a la reforma que se<br />
anunciaba en España / su autor Fernando Zevallos... ; la man<strong>da</strong> imprimir<br />
Fr. Andres Villageliu. — Santiago : [s.n.], 1813 (Imp. de Juan<br />
Francisco Montero)<br />
548<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
174 p. ; 21 cm<br />
I. Villageliu, Andrés (O.F.M.), ed.lit.<br />
Chantre y Torre, Manuel (-m. 1834)<br />
Pronta contestación que dá el cura de San Benito Don Manuel Chantre a<br />
la posta que recibió por la Gazeta Marcial de 2 de marzo de 1813. —<br />
[Santiago de Compostela : s.n.], 1813 (Imprenta de D. Juan Francisco<br />
Montero)<br />
13 p. ; 20 cm<br />
I. Gaceta marcial y política de Santiago (Santiago de Compostela,<br />
1812)<br />
Chantre y Torre, Manuel (-m. 1834)<br />
Respuesta al artículo “Epoca milagrera” de “La Gazeta Marcial” Nº 13 /<br />
por D. Manuel Chantre y Torre, cura rector de la parroquia de San<br />
Benito en la ciu<strong>da</strong>d de Santiago. — [Santiago En dicha ciu<strong>da</strong>d : s.n.],<br />
1813 (En la imprenta de D. Juan Francisco Montero)<br />
12 p. ; 22 cm<br />
I. Gaceta marcial y política de Santiago (Santiago de Compostela,<br />
1812)<br />
Coleccion de quince láminas que representan los toques de caxa con el bastón<br />
ó espa<strong>da</strong>, con la correspondiente explicación para su mas fácil inteligencia.<br />
— Reimp. — En Santiago : [s.n.], 1813 (por D. Manuel Antonio<br />
Rey)<br />
[16] p., [13] f. de lám. ; 16 cm<br />
Conocimiento de tiempos por llano, de, y infinitivo. — Santiago : [s.n.],<br />
1814 (Imprenta de Los Dos Amigos)<br />
8 p. ; 14 cm<br />
549
María de Lourdes Pérez González<br />
[D]<br />
D.B.M.V.<br />
Representación, discurso ó como quiera llamarse, que el Dr. D.B.M.V.,<br />
honrado insurgente español hace á Bonaparte, emperador y rey, para que<br />
no admita el adulatorio y falso título de Napoleón el Grande, y un discurso<br />
sobre la antigue<strong>da</strong>d y origen de la regeneración. — En Santiago [s.n.],<br />
1810 (por D. Juan Francisco Montero)<br />
16 p. ; 21 cm<br />
Con licencia<br />
Na contraport.: Non solùm anmis. Saavedra Emp. Polit. 4. / ::::: Qui<br />
veró non justus est, licet á Patre meliore quàm Jupiter suum genus deducat,<br />
ignobilis mihi censetur. Eurip. apud Stob Ser. 44.<br />
Comeza: “SEÑOR EMPERADOR &C. PROLOGUILLO. Si los vastísimos<br />
cui<strong>da</strong>dos que están hirviendo entre los sesos de la cabeza de V.M.<br />
se lo permiten, estimaré se digne V.M. ver ese papelito hijo de mis cortas<br />
meditaciones, y como un desengaño imparcial (por estár sacado de autores<br />
franceses) de que entre los títulos, que a modo de vestidos procura ponerse<br />
V.M. para adornarse, el que menos le acomo<strong>da</strong>, y se le ajusta es el de Napoleón<br />
el Grande. (...) Reflexiono que estará V.M. I. enfa<strong>da</strong>do, porque<br />
á sus tropas les dieron en nuestros papeles el nombre de Vandídos; mala<br />
palabra es, pero debieron habérsela justificado, no como discurso español;<br />
sino como prueba, de que un francés es quien saca esta alcurnia<br />
desde el principio, y del y otros Autores de su nacion, extractaré quanto<br />
diga de <strong>aquí</strong> adelante sin poner de mi casa mas que el copiar, para que<br />
no me eche la culpa V.M. (...)”<br />
Remata: “(...) El Capitán Bayard, francés uno de los mejores de su<br />
tiempo, fué herido en la retira<strong>da</strong> de Rebec, estándolo mortalmente al<br />
pie de un arbol, pasó por allí el Condestatable Duque de Borbón, que<br />
viéndolo en aquel estado le dixo: «Ha mi amigo Bayard, quanto os<br />
compadezco de véros en ese estado, por que por vuestras pren<strong>da</strong>s singulares<br />
siempre os tube afecto. La respuesta fué, Señor: de no hay que<br />
tener compasion, por que muero como hombre de bien; yo si que la<br />
tengo de vos, por que os veo servir contra vuestro Príncipe, vuestra Patria,<br />
y el juramento que habeis prestado». Digna y heroica respuesta, y<br />
550<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
ya que sois amigo de los franceses ahí la teneis de la boca de un francés,<br />
y así como aquel exôrtó al Condestable á la enmien<strong>da</strong>, me atrevo yo<br />
tambien á lo mismo, y mediante las proporciones que teneis, excutadlo<br />
con una accion que ponga fin al trastorno universal en que estamos.”<br />
D.C.S.A. y C.<br />
Avisos didáctico-militares / dirigidos por D.C.S.A. y C. á los ilustres defensores<br />
de su nacion. — Coruña : [s.n.], 1812 (En la oficina del Exacto<br />
Correo)<br />
69 p. ; 20 cm<br />
Contraport.: “Quidquid præcipies, esto brevis, ut cito dicta Percipiant<br />
amimi dociles, teneantque fideles. HOR.”<br />
Comeza: “PREFACION. Na<strong>da</strong> hay mas interesante que arrojar los<br />
viles satélites del tirano, que infestan nuestro territorio. Este es el blanco<br />
á que la Nación dirige sus heroycos esfuerzos: á este fin sacrifica la sangre<br />
de sus hijos, sus intereses, y quanto en ella hay de mas caro y preciosos.<br />
Na<strong>da</strong>, pues, debe omitirse que sea ordenado á este intento; y<br />
debe cesar enteramente, ó á lo menos posponerse to<strong>da</strong> razón, que sea<br />
agena del grande objeto de salvar la patria; pues si ésta por desgracia<br />
perdiese su libertad, todo el edificio de la socie<strong>da</strong>d <strong>da</strong>ria en tierra y pereceria:<br />
no de otra suerte que se arruina una casa, faltando los fun<strong>da</strong>mentos<br />
en que estaba cimenta<strong>da</strong>. Entre todos los medios aptos para<br />
conseguir aquel fin el directo, inmediato, eficaz é indispensable es la<br />
guerra. Al arma, guerra, sol<strong>da</strong>dos, municiones, fusiles... estas son las<br />
voces que deben oirse de oriente á occidente, de norte á sur, en to<strong>da</strong> la<br />
península... Movido de estas consideraciones me he propuesto formar<br />
en pequeño volumen una disertacion didáctica, que compehen<strong>da</strong> muchos<br />
de los principales preceptos que enseña el arte militar para una<br />
campaña, de los que he elegido aquellos que á mi parecer son mas universales<br />
é importantes... Un general instruido modificará, extenderá, y<br />
variará en la práctica estos preceptos segun las circunstancias en que se<br />
halle; y un coman<strong>da</strong>nte de parti<strong>da</strong> aplicará los que le convengan, atendi<strong>da</strong><br />
la diferencia de una guerrilla un exercito, y de una batalla campal<br />
á una embosca<strong>da</strong>, sorpresa ó escaramuza. Dotes de un capitan. (...) / De<br />
los oficiales subalternos. (...) / De la disciplina militar. (...) / Exercito. (...)<br />
551
María de Lourdes Pérez González<br />
/ Fuego. (...) / Campamento de un exército. (...) / Razones y medios para<br />
empeñar una accion. (...) / Razones y medios para evitar la accion. (...) /<br />
Eleccion del terreno. (...) / Prevenciones de una batalla. (...) / Formacion<br />
(...). / Batalla. (...) / Precauciones en la victoria. (...) / Embosca<strong>da</strong>s. (...) /<br />
Conduccion de un convoy. (...) / Ataque de un convoy. (...) / Marchas. (...).<br />
Remata: “(...) Dexando explicados los puntos principales que constituyen<br />
la ver<strong>da</strong>dera táctica militar y los preceptos que ésta enseña; y no<br />
queriendo traspasar los límites de la breve<strong>da</strong>d, que prometí al principio;<br />
doy fín a este tratado, sujetándole en to<strong>da</strong>s sus partes al juicio y correccion<br />
de los sabios militares, que con ánimo sincero é imparcial quieran<br />
criticarle.”<br />
Defensas del Batallón de artilleros voluntarios gallegos de Cádiz : leí<strong>da</strong>s<br />
ante un consejo de guerra de oficiales generales : el día 12 de julio de 1813<br />
/ [José de Aguirre e Irisarri, Juan Bautista Alvare<strong>da</strong>]. — Cádiz : [s.n.],<br />
1813 (Vicente Lema)<br />
87, 23 p. ; 21 cm<br />
I. Aguirre e Irisarri, José de. II. Alvare<strong>da</strong>, Juan Bautista<br />
Delacion del discurso contra la libertad de la imprenta que publico D.<br />
Manuel Freyre y Castrillon. — Santiago : [s.n.], 1811 (En la oficina de<br />
D. Manuel Antonio Rey)<br />
[12] p. ; 19 cm<br />
Comeza: “ADVERTENCIA: que puede pasar por prólogo. Habiéndose<br />
insertado en el Patriota Compostelano algunos artículos de los<br />
diarios de Valencia, Ba<strong>da</strong>joz y otros periódicos con legítima autori<strong>da</strong>d,<br />
que trataban de la libertad de Imprenta y su utili<strong>da</strong>d, según se<br />
halla estableci<strong>da</strong> en paises cultos, se exâltó el zelo religiosos y político<br />
del Autor, y escribió el Discurso contra la libertad enuncia<strong>da</strong>. Dedicólo<br />
á la Ecma. Señora Junta suprema de Galicia para <strong>da</strong>rle alguna<br />
autori<strong>da</strong>d, y con ella obligó al impresor á que costease la impresión<br />
y que pagase la pena presentar la triaca ( asi se dixo) ya que había<br />
<strong>da</strong>do el veneno. Era el tiempo de la arbitrarie<strong>da</strong>d, y por efecto de ella<br />
estaba el infeliz impresor comprometido en otros empeños, y tuvo<br />
que sucumbir á la fuerza. Asi apareció al público el Discurso contra<br />
552<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
la libertad de la imprenta, y logró tal despacho que en pocos dias no<br />
se hallaba un exemplar. Esta es la fortuna de un autor famoso por sus<br />
obras, quali<strong>da</strong>d que en cierto sentido no puede disputarse á este. La<br />
libertad de Imprenta se halla en el dia decreta<strong>da</strong> por el supremo Gobierno<br />
con las restricciones que la ponen á salvo de qualquier abuso.<br />
Ambas cosas me movieron á leer dicho discurso, y entré en tentacion<br />
de ponerle unas notas (porque sé que al A. le gustan las notas), no<br />
tanto por impugnar su particular opinion quanto por lo que con este<br />
motivo mañosamente adelanta. Lo que digo podrá servir para desengaño<br />
de algunos, y de cautela á otros; y tendria un gran pesar si<br />
gustase a todos.”<br />
Remata: “(…) El que conozca á aquel caballero, y el menos apasionado<br />
suyo confesará que no tiene tal representación, carácter ni costumbres,<br />
ni lo here<strong>da</strong> de sus nobles ascendientes. Si lo dixo Vmd. por este, señor<br />
Coplero, es muy ruinmente hecho, y solo lo hace un ruin: acomo<strong>da</strong>r al<br />
Gallego que diga á los Gavachos, que no es razón que haiga muchos<br />
conventos es otra ruin<strong>da</strong>d: menos disonante era que lo dixesen los Gavachos,<br />
pero vmd. solo quiso zurcir, y no remen<strong>da</strong>r, que es lo que sabe,<br />
y también morder; pero fuera mejor callar, y dexar el plurito lucir.”<br />
I. Freire Castrillón, Manuel (1751-1820). Contra la libertad de imprenta<br />
: Discurso dedicado a la Excma. junta suprema de Galicia.<br />
Díaz de Herrera, Manuel<br />
Proyecto de corrección christiano astrónomo-española para el calen<strong>da</strong>rio<br />
romano, que ofrece a su nación, representa<strong>da</strong> por las Cortes Generales y<br />
extraordinarias del Reyno de las Españas/ el Capitán de navio de la Arma<strong>da</strong><br />
Nacional D. Manuel Díaz de Herrera, teniente de la Compañía<br />
de reyes guardias-marinas del Departamento de Ferrol. — Coruña :<br />
[s.n.], 1813 (Oficina del Exacto)<br />
20 p., [2] f. preg. ; 20 cm<br />
Baixo o tít.: Litur. Rom. Suscipiat Dominus, at Laudem, et Gloriam nominis<br />
sui...<br />
Comeza: “A las Cortes Generales y Extraordinarias del Reyno de las<br />
Españas: SEÑOR: Si Julio Cesar Emperador de los Romanos, despues<br />
de la batalla de Pharsalia, no creyó que la correccion del Calen<strong>da</strong>rio,<br />
553
María de Lourdes Pérez González<br />
fuese un objeto estraño de sus cui<strong>da</strong>dos en el gobierno del Imperio;<br />
con igual oportuni<strong>da</strong>d, despues de la batalla de Baylen, continua<strong>da</strong><br />
por nuestra gloriosa lucha, podrá ser una operación digna de atencion<br />
de V.M. la combinacion mas arregla<strong>da</strong> y uniforme del sistema, Religiosos,<br />
Civil y Astronomico, de la gran Nacion Española que representa;<br />
y de quien soy el último servidor. SEÑOR: Manuel Diaz Herrera.”<br />
[E]<br />
E.C.G.L.<br />
Memorable día 8 de marzo / E.C.G.L. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina<br />
de Manuel Antonio Rey)<br />
24 p. ; 20 cm<br />
Ensayo de un manifiesto de la conducta que tuvo el gobierno francés con<br />
la corte de España. — En Santiago : [s.n.], 1808 (por D. Juan Francisco<br />
Montero)<br />
19 p. ; 20 cm<br />
España. Arma<strong>da</strong><br />
Ordenanzas de S.M. para el régimen, disciplina, subordinación y servicio<br />
de sus exércitos. — Coruña : [s.n.], 1813 (Oficina del Exacto Correo)<br />
VI, [2], 334 p., [12] f. preg. ; 21 cm<br />
España. Arma<strong>da</strong>. Cuerpo de la Marina Real (Ferrol)<br />
Representacion que elevó á las Cortes Generales y Extraordinarias, el cuerpo<br />
de la Marina Real del departamento de Ferrol. — Santiago : [s.n.], 1811<br />
(En la oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
37 p. ; 19 cm<br />
Comeza: “SEÑOR: La marina española, que tantos lauros ofreció á la<br />
Patria: este cuerpo benemérito, que en dias mas felices ensanchó el territorio<br />
de V.M., extendió su poder, aumentó sus riquezas y colmó de<br />
gloria su nombre: este cuerpo cuyas hazañas insignes compiten y aventajan<br />
á las mas celebra<strong>da</strong>s de los siglos heróicos: que supo mas de una<br />
554<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
vez hacer respetar el pavellón español en las temi<strong>da</strong>s riveras del Támesis,<br />
en las del Mediterráneo, en las aguas del Océano, y por to<strong>da</strong> la redondez<br />
del globo, venciendo, castigando y humillando la arrogancia francesa,<br />
la fiereza morisma, la pericia holandesa, y la de quantas naciones<br />
osaron contrastarnos: esta marina desprecia<strong>da</strong> y desatendi<strong>da</strong> de los últimos<br />
gobiernos, víctima siempre de la ignorancia, y de los alevosos<br />
tiros de una política embidiosa; se presenta ahora exânime y desola<strong>da</strong><br />
á reclamar la proteccion de V.M. Bien quisisera en la crisis actual evitar<br />
la amarga pena de que se escuchen sus doloridos acentos; pero hallándose<br />
ya por un conjunto de fatali<strong>da</strong>des á los bordes del precipicio, no<br />
cumpliria con su deber y zelo patriótico, si antes de exälar el postrer<br />
suspiro no volviese sus ojos á V.M., y le hablase con la noble ingenui<strong>da</strong>d<br />
que la caracteriza... Oficio dirigido al Excmo. Sr. Director General<br />
de la Arma<strong>da</strong> por el Excmo. Sr. Coman<strong>da</strong>nte del Departamento de Ferrol.<br />
‹‹Exmo. Sr = Habiendo llegado á tan calamitoso extremo las angustias<br />
de este Departamento, que no es posible describirlas ni encarecerlas,<br />
caminando ya á la par de la ruina de los edificios y de los individuos,<br />
y siendo tan horrible el aspecto que presentan los arsenales.../ Contestación...»<br />
// Oficio dirigido al Excmo. Sr. Director General de la Arma<strong>da</strong><br />
por el Excmo. Sr. Coman<strong>da</strong>nte del Departamento de Ferról. “Excmo. Sr.<br />
= Hambre, estragos, lamentos y ruinas, tal es el quadro que presenta<br />
Ferról: oprimidos mis subalternos de mil necesi<strong>da</strong>des, inquietos y recelosos<br />
de su futura suerte, juzgando es mas probable su destruccion<br />
que su consuelo y alivio, se ve por to<strong>da</strong>s partes pugnar la miseria con<br />
el honor, y el despecho con la subordinacion; y la autori<strong>da</strong>d entre tanto<br />
no pudiendo ofrecerles sino palabras y esperanzas, conoce no alcanzan<br />
tan débiles remedios contra los sacudimientos de la deseperación.../<br />
Contestación...”<br />
Remata: Órden del supremo Consejo de Regencia, comunica<strong>da</strong> por el sr.<br />
Secretario de Estado y del Despacho de Marina á conseqüencia de lo representado.<br />
«en virtud de la representación que han dirigido...»<br />
España. Arma<strong>da</strong>. Infantería<br />
Reglamento para el exercicio y maniobras de la infantería. — [Coruña :<br />
s.n.], 1812 (oficina del exacto Correo)<br />
555
María de Lourdes Pérez González<br />
420 p., LXVIII f. de lám. preg. ; 20 cm<br />
Nas f. de lám.: “delinea<strong>da</strong> to<strong>da</strong> esta obra por el Teniente Coronel Domingo<br />
Perez y graba<strong>da</strong> por Antonio Vazquez”<br />
I. Pérez, Domingo, il. II. Vázquez, Antonio, grav.<br />
España Consejo de Regencia<br />
Aviso al público. El ... Marques de las Hormazas con fecha de 5 de febrero<br />
último desde la Isla de Leon remite á esta Junta Superior lo que sigue, y<br />
acaba de recibir. “El Rey ... Fernando VII ... se ha servido dirigirme el<br />
Real Decreto siguiente. «Al reunirse la Junta Suprema Central Gubernativa<br />
de España é Indias en la Real Isla de Leon ... el peligro del Estado se<br />
ha acrecentado excesivamente, menos to<strong>da</strong> via [sic] por los progresos del<br />
enemigo ... y ... ha resuelto ... Que se establezca un Consejo de Regencia<br />
compuesto de cinco personas, una de ellas por las Américas»”. — [S.l. :<br />
s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 42 cm<br />
Texto asinado por: Ramón de Castro<br />
Decreto con <strong>da</strong>ta: fechado en la Isla de León, 29 de enero de 1810 y<br />
circular en La Coruña, 19 de marzo de 1810.<br />
I. Castro y Gutiérrez, Ramón<br />
España. Consejo de Regencia<br />
El Consejo de Regencia de España e Indias a la América española. —<br />
Reimp. — En la Coruña : [s.n.], 1811 (En la oficina de Prieto)<br />
7 p. ; 19 cm<br />
Comeza: “En la lucha porfia<strong>da</strong> y sangrienta que los españoles de Europa<br />
mantienen con el poder y la injusticia de Francia, hay épocas desastra<strong>da</strong>s<br />
en que la pujanza del enemigo, el rigor de la suerte, los errores<br />
también consiguientes al estado de inexperiencia y desorden en que<br />
nos cogió esta crisis, producen una serie de ventajas á favor de los franceses,<br />
que al parecer nos vemos anegados en el piélago de su fortuna.<br />
Pero la resistencia que se les opone mas ó menos fuerte según el caracter,<br />
recursos y situacion de las provincias que ocupan, y siempre general<br />
é invencible, hace desaparecer poco á poco estas ventajas, y <strong>da</strong> lugar á<br />
épocas nuevas en que la constancia, el valor y la firmeza reciben su ga-<br />
556<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
lardon, los prósperos sucesos suceden unos á otros; y el navío del estado,<br />
aunque maltratado y roto, navega sin embargo á su destino impelido<br />
de la gloria y la esperanza. Tal es fieles Americanos, la época presente,<br />
en que al fin de año y medio de esfuerzos y fatigas para<br />
reponernos de los terribles desastres que se desplomaron sobre nosotros,<br />
hemos conseguido las ventajas insupera<strong>da</strong>s é importantes con que el<br />
Cielo nos remunera. Así no siempre son gemidos de dolor las voces<br />
que la metrópoli os envía, ni desastres lo que os cuenta, ni pérdi<strong>da</strong>s<br />
irreparables las que encomien<strong>da</strong> á la fama (…)”<br />
Remata. “(…) Sin du<strong>da</strong> proseguirá, y por mucho tiempo aun, esta guerra<br />
cruel que no puede tener otro término que nuestra independencia.<br />
Proseguirá, y los sucesos en ella, ya prósperos, ya adversos, continuarán<br />
to<strong>da</strong>vía en la incierta y terrible oscilación que han llevado hasta ahora.<br />
Pero españoles americanos, vuestros hermanos de Europa no os han<br />
prometido constantemente relaciones de victorias: os han prometido,<br />
si, y han jurado á la faz del cielo y de la tierra mantener á to<strong>da</strong> costa la<br />
guerra justa y necesaria en que los ha empeñado la virtud. Este juramento<br />
está en pie tan entero como al principio; consagrado con los<br />
ríos de sangre francesa y nuestra que estamos derramando, y con los<br />
sacrificios y pérdi<strong>da</strong>s sin número que hemos sufrido hasta ahora y sufriremos<br />
en adelante. Pero todo se debe al gran deber en que nos hemos<br />
constituido; todo a las grandes esperanzas que nos alientan; ved, vosotros,<br />
si para no asistirnos poderosamente en esta honrosa porfia que<strong>da</strong><br />
disculpa alguna al americano que sienta en sus venas latir sangre española<br />
y se precie de leal. Cádiz 21 de mayo de 1811. Pedro de Agar,<br />
Presidente, Manuel Joséf Quintana, Secretario.”<br />
España. Consejo de Regencia<br />
Real cédula de S.M. y señores del Consejo por la qual se man<strong>da</strong> que todos<br />
los asuntos y providencias relativas al ramo de sani<strong>da</strong>d vuelvan á tener<br />
curso por la primera secretaría de Estado y Junta Suprema de Sani<strong>da</strong>d suprimi<strong>da</strong><br />
en el Año de mil ochocientos cinco en la forma que expresa. —<br />
Sevilla : en la Imprenta Real, 1809. En Santiago : para las atenciones<br />
del arsenal de Ferrol : [s.n., 1809]<br />
8 f. ; in fol.<br />
557
María de Lourdes Pérez González<br />
España. Consejo de Regencia<br />
La Regencia del Reyno se ha servido dirigirme el Decreto que sigue : Don<br />
Fernando VII por la gracia de Dios ... en su ausencia y cautivi<strong>da</strong>d la Regencia<br />
del Reyno nombra<strong>da</strong> por las Córtes generales y extraordinarias ...<br />
sabed que las Cortes han decretado lo siguiente ... por los importantísimos<br />
servicios que ha hecho en favor de nuestra causa el General ... lord Vizconde<br />
Wellingthon… — [S.l. : s.n., 1812.]<br />
[1] f. ; 30 cm<br />
I. Agustín Payán, Antonio (-1841). II. Wellington, Arthur Wellesley,<br />
Duque de (1769-1852)<br />
España. Consejo de Regencia<br />
La regencia del Reyno se ha servido dirigirme el Decreto que sigue : Don<br />
Fernando Séptimo por la gracia ... sabed: que las Cortes han decretado lo<br />
siguiente ... entera<strong>da</strong>s por la consulta del Consejo de Regencia ... de la frecuencia<br />
con que acuden los individuos de tropa de Marina a pedir permiso<br />
para casarse... — [S.l. : s.n., 1812]<br />
[1] f. ; 30 cm<br />
Asinado por Antonio Payán<br />
I. Agustín Payán, Antonio (-1841)<br />
España. Consejo de Regencia<br />
Real Cédula de S.M. y señores del Consejo por la cual se man<strong>da</strong> guar<strong>da</strong>r<br />
y cumplir la Bula que va inserta... relativa a ceder los diezmos procedentes<br />
de nuevos siegos y roturaciones de tierras incultas al Real Eradio... —<br />
Reimp. — La Coruña : [s.n.], 1813 (Imp. de Sebastian de Iguereta)<br />
10 p. ; 30 cm<br />
España. Consejo de Regencia. Consejo Supremo de la Guerra<br />
Con esta fecha comunico al Capitan General de Galicia la órden siguiente<br />
: El Consejo de Regencia de España é Indias se ha enterado de la causa forma<strong>da</strong><br />
en la plaza de la Coruña por la Junta militar del Reyno de Galicia<br />
contra los individuos que contribuyeron á la rendición de la plaza del Ferrol.<br />
— [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 30 cm<br />
558<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Circular con <strong>da</strong>ta: Cádiz, 17 de diciembre de 1810<br />
Asinado por: Mariano Lobera<br />
I. Lobera, Mariano. II. Galicia. Junta<br />
España. Consejo de Regencia. Consejo Supremo de la Guerra<br />
El Señor Secretario de Estado y del Despacho de la Guerra comunica con<br />
fecha de 5 del corriente á este Ministerio de mi interino cargo lo que sigue:<br />
Las Cortes generales y extraordinarias han dirigido al Señor Presidente de<br />
la Regencia del Reyno la orden siguiente. Excmo. Señor, Hallandose las<br />
Córtes generales extraordinarias satisfechas de los continuos sacrificios, acendrado<br />
patriotismo ... de los patriotas castellanos, entre ellos los ilustres habitantes<br />
y valientes defensores de la importante plaza de Ciu<strong>da</strong>d-Rodrigo<br />
...; han resuelto, que la Regencia del Reyno haga entender a tan beneméritos<br />
españoles el aprecio que han merecido de las Cortes tan señalados servicios<br />
... Cádiz 3 de Febrero de 1812, Antonio Payan ... José Antonio Sombiela…<br />
— [S.l. : s.n., 1812]<br />
[1] p. ; 30 cm<br />
I. Agustín Payán, Antonio (-1841)<br />
España. [Constitución 1812]<br />
Constitución política de la monarquía española : promulga<strong>da</strong> en Cádiz a<br />
19 de marzo de 1812. — Reimp. — La Coruña : [s.n.], 1812 (En la<br />
oficina de Antonio Rodríguez)<br />
88 p. ; 15 cm<br />
Contraport.: “Advertencia. Las Cortes generales y extraordinarias en 29<br />
de Abril de 1812 han decretado que ningun particular tanto de la peninsula<br />
como de los dominios de ultramar pue<strong>da</strong> reimprimir la Constitución<br />
Política de la Monarquía Española sin la previa autorización y licencia<br />
del Gobierno: y con la misma fecha han resuelto que la Regencia del Reyno<br />
pue<strong>da</strong> <strong>da</strong>r órden al Gefe ó Gefes de las Provincias que tenga por conveniente,<br />
para que en ellas se haga la cita<strong>da</strong> reimpresión por cuenta y á beneficio<br />
del Estado baxo la precisa intervencion, conocimiento y responsabili<strong>da</strong>d<br />
del Gefe ó Gefes á quien se encargue para que no se altere ó vicie<br />
su contesto ni aun en lo mas minimo: en su consecuencia S.A. en órden de<br />
14 de Septiembre de 1812 ha autorizado al Sr. D. José Navia Bolaño Re-<br />
559
María de Lourdes Pérez González<br />
gente de la Audiencia de Galicia para que baxo las cali<strong>da</strong>des dichas disponga<br />
la reimpresion, y esta se hace en virtud de la menciona<strong>da</strong> órden, con<br />
prohibición de executarla en otra forma”<br />
Comeza: “DON FERNANDO SEPTIMO, por la gracia de Dios y la<br />
Constitucion de la Monarquía española, Rey de las Españas, y en su ausencia<br />
y cautivi<strong>da</strong>d la Regencia del Reyno, nombra<strong>da</strong> por las Córtes generales<br />
y extraordinarias, á todos los que las presentes vieren y entendieren,<br />
SABED: Que las mismas Córtes han decretado y sentenciado la siguiente./<br />
CONSTITUCION POLITICA DE LA MONARQUIA ESPAÑO-<br />
LA. En nombre de Dios todo poderosos, Padre, Hijo, y Espíritu Santo,<br />
autor y supremo legislador de la socie<strong>da</strong>d...”;<br />
Remata: “(...) Art. 384.Una diputacion presentará el decreto de reforma<br />
al Rey, para que le haga publicar y circular á to<strong>da</strong>s las autori<strong>da</strong>des<br />
y pueblos de la Monarquía.- Cádiz diez y ocho de Marzo del año mil<br />
ochocientos y doce.- Vicente Pasqual, diputado por la ciu<strong>da</strong>d de Teruel<br />
presidente.- ... Por tanto man<strong>da</strong>mos á todos los Españoles nuestros súbditos,<br />
de qualquiera clase y condicion que sean, que hayan y guarden la Constitucion<br />
inserta, como ley fun<strong>da</strong>mental de la Monarquia; y man<strong>da</strong>mos asimismo<br />
á todos los Tribunales, Justicias, Gefes, Gobernadores y demas<br />
autori<strong>da</strong>des civiles como militares y eclesiásticas, de qualquier clase y digni<strong>da</strong>d,<br />
que guarden y hagan cumplir y executar la misma Constitucion en<br />
to<strong>da</strong>s sus partes. Tendréis lo entendido, y dispondreis lo necesario á su cumplimiento,<br />
haciéndolo imprimir, publicar y circular: — Joaquin de Mosquera<br />
y Figueroa, Presidente. — Juan Villavicencio : — Ignacio Rodriguez<br />
de Rivas. — El conde de Abisbal. — En Cádiz á diez y nueve de Marzo<br />
de mil ochocientos doce. — A. D. Ignacio de Pazuela.”<br />
España [Constitución 1812]<br />
Constitucion politica de la monarquia española promulga<strong>da</strong> en Cádiz a<br />
19 de marzo de 1812. — Reimpresa en La Coruña : [s.n., 1812] (oficina<br />
de Antonio Rodriguez)<br />
107 p. ; 15 cm<br />
Pensamos que só dúas reimp. se fixeron <strong>da</strong> Constitución de Cádiz,<br />
ambas na Oficina de Antonio Rodríguez.<br />
560<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Las Cortes generales y extraordinarias con el fin de evitar las du<strong>da</strong>s que<br />
pudieran suscitarse acerca de la administración de justicia por los Alcaldes<br />
constitucionales, han decretado con fecha de 7 de octubre próximo pasado<br />
lo siguiente : que en los pueblos de Señorío que antes eran pedáneos exerzan<br />
los Alcaldes constitucionales que se nombren en ellos la jurisdicción ordinaria,<br />
civil y criminal en el territorio ó término jurisdiccional que antes<br />
tuviesen señalado y en su defecto en el termino alcabalatorio... — [S.l. :<br />
s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 33 cm<br />
Asinado polo Marqués de Campo Sagrado<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago 18 de noviembre de 1812<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Decreto sobre la responsabili<strong>da</strong>d de los jueces. — Reimp. — En Santiago<br />
: [s.n., 1813] (por D. Manuel Antonio Rey)<br />
6 p. ; 19 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Cádiz, 1813<br />
Comeza: “Regencia del Reyno se ha servido expedir el decreto siguiente:<br />
Don Fernando VII, por la gracia de Dios y por la constitucion de<br />
la monarquia española, rey de las Españas, y en su ausencia y cautivi<strong>da</strong>d<br />
la Regencia del Reyno nombra<strong>da</strong> por las Córtes generales y extraordinarias,<br />
á todos los que las presentes vieren y entendieren, sabed: que<br />
las Córtes han decretado lo siguiente: Las Cortes generales y extraordinarias,<br />
queriendo que se haga efectiva la responsabili<strong>da</strong>d de todos los<br />
empleados públicos quando falten al desempeño de sus oficios, y reservándose<br />
determinar por decreto separado acerca de la de los infractores<br />
de la Constitucion, decretan: Capítulo I.º De los magistrados y<br />
jueces (..) Capítulo 2.º De los demas empleados públicos (...)”<br />
Remata: “(...) Por tanto man<strong>da</strong>mos à todos los tribunales, justicias,<br />
gefes, gobernadores y demas autori<strong>da</strong>des, así civiles como militares y<br />
eclesiásticas, de qualquiera clase y digni<strong>da</strong>d, que guarden y hagan guar<strong>da</strong>r,<br />
cumplir y executar el presente decreto en to<strong>da</strong>s sus partes.=Tendréis<br />
lo entendido para su cumplimiento, y dispondreis se imprima,<br />
561
María de Lourdes Pérez González<br />
publique y circule.=L. de Borbon, cardenal de Scala, arzobispo de Toledo,<br />
Presidente.=Pedro de Agar.=Gabriel Ciscar.=En Cádiz á 25 de<br />
marzo de 1813.=Á D. Antonio Cano Manuel.”<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Decretos sobre arreglo de tribunales. — Reimp. — Santiago : [s.n., 1812]<br />
(por D. Manuel Antonio Rey)<br />
16 p. ; 19 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Cádiz, 1812<br />
Comeza: “La Regencia del Reyno se ha servido expedir los dos decretos<br />
siguientes. Primero. Don Fernando VII, por la gracia de Dios y por la<br />
constitucion de la monarquia española, rey de las Españas, y en su ausencia<br />
y cautivi<strong>da</strong>d la Regencia del Reyno nombra<strong>da</strong> por las Córtes generales<br />
y extraordinarias, á todos los que las presentes vieren y entendieren,<br />
sabed: que las Córtes han decretado lo siguiente: «Las Córtes<br />
generales y extraordinarias, deseando llevar á efecto lo prevenido en los<br />
artículos 271 y 273 de la Constitucion, y que desde luego se administre<br />
con arreglo á ella la justicia por las Audiencias y Jueces de primera instancia<br />
en to<strong>da</strong>s las provincias de la monarquía, han venido en decretar<br />
y decretan lo siguiente: CAPÍTULO PRIMERO. De las Audiencias<br />
(...) / CAPÍTULO SEGUNDO. De los Jueces letrados de partido (...)<br />
/ CAPÍTULO TERCERO. De los Alcaldes constitucionales de los<br />
pueblos (...) / CAPÍTULO QUARTO. De la administracion de Justicia<br />
en primera instancia, hasta que se formen los partidos (...) = En<br />
Cádiz á 9 de octubre de 1812. = A. D. Antonio Cano Manuel.» // Segundo.<br />
‹‹ Don Fernando VII, por la gracia de Dios y por la constitucion<br />
de la monarquia española, rey de las Españas, y en su ausencia y cautivi<strong>da</strong>d<br />
la Regencia del Reyno nombra<strong>da</strong> por las Córtes generales y extraordinarias,<br />
á todos los que las presentes vieren y entendieren, sabed:<br />
que las Córtes han decretado lo siguiente» (...)”<br />
Remata: “(...) Por tanto man<strong>da</strong>mos à todos los tribunales, justicias,<br />
gefes, gobernadores y demas autori<strong>da</strong>des, así civiles como militares y<br />
eclesiásticas, de qualquiera clase y digni<strong>da</strong>d, que guarden y hagan guar<strong>da</strong>r,<br />
cumplir y executar el presente decreto en to<strong>da</strong>s sus partes.= Tendréis<br />
lo entendido para su cumplimiento, y dispondreis se imprima,<br />
562<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
publique y circule.=El Duque del Infantado.=Joaquin de Mosquera y<br />
Figueroa.=Juan Villavicencio.=Ignacio Rodriguez de Rivas.=Juan Pérez<br />
Villamil.=En Cádiz á 10 de Octubre de 1812. =Á D. Antonio Cano<br />
Manuel.”<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Dictamen de las Comisiones encarga<strong>da</strong>s de informar á las Cortes sobre el<br />
restablecimiento y reforma de las Casas religiosas / man<strong>da</strong>do imprimir de<br />
orden de S.M. — Reimp. — Santiago de Compostela : [s.n.], 1813<br />
(Oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
79 p. ; 22 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Cádiz : [s.n.], 1813 (Imprenta Nacional)<br />
Comeza: “SEÑOR. Las comisiones encarga<strong>da</strong>s de informar á V.S.<br />
sobre el restablecimiento de los monasterios y conventos extinguidos,<br />
disueltos ó reformados por el gobierno intruso, y sobre la reforma así<br />
de estos como de los demás existentes en España, han examinado con<br />
debi<strong>da</strong> reflexión y detenimiento el expediente general que à este propósito<br />
pasó á las Còrtes de Regencia del Reyno, y además varias representaciones<br />
de prelados y comuni<strong>da</strong>des regulares, y de algunas autori<strong>da</strong>des<br />
seculares dirigi<strong>da</strong>s a V.M. en que se pide la restitucion de los<br />
religiosos á sus casas, y a la restauración de la disciplina. Así estos documentos,<br />
como otras reclamaciones hechas directamente á la Regencia,<br />
fun<strong>da</strong>n la memoria del secretario del Despacho de Gracia y Justicia,<br />
lei<strong>da</strong> en la sesión publica de 30 de septiembre próximo pasado, en la<br />
qual se proponen las bases y reglas con que à juicio de S.A. pudiera<br />
procederse á restablecer y reformar los conventos. Las comisiones en<br />
vista de todo, y después de muchas y largar conferencias, han convenido<br />
en los medios que à su juicio convendrá adoptar para que se restablézcan<br />
los conventos suprimidos, y se proce<strong>da</strong> á la restauración de<br />
la observancia regular desea<strong>da</strong> por los mismos religiosos, y muy estrechamente<br />
man<strong>da</strong><strong>da</strong> por la Santa Iglesia. PRIMERA PARTE. Restablecimiento<br />
de los conventos y monasterios // PARTE SEGUNDA. De<br />
la necesi<strong>da</strong>d de la reforma. // PLAN DEL RESTABLECIMIENTO<br />
DE CONVENTOS // PLAN DE LA REFORMA DE LOS REGU-<br />
LARES (...)”<br />
563
María de Lourdes Pérez González<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Don Fernando VII, por la Gracia de Dios y por la constitución de la monarquía<br />
española, rey de las Españas ... sabed, que las cortes han decretado<br />
lo siguiente : “las cortes generales y extraordinarias, queriendo que lo prevenido<br />
en el artículo 12 de la Constitución tenga el más cumplido efecto,<br />
y se asegure…”. — Reimp. — En Santiago : [s.n.], 1813 (En la Oficina<br />
de D. Manuel Antonio Rey)<br />
16 p. ; 22 cm<br />
Comeza: “Don Fernando VII, por la Gracia de Dios y por la constitución<br />
de la monarquía española, rey de las Españas, y en su ausencia y<br />
cautivi<strong>da</strong>d la Regencia del Reyno, nombra<strong>da</strong> por las Cortes generales<br />
y extraordinarias, á todos los presentes vieren y entendieren, sabed: que<br />
las Cortes han decretado lo siguiente: Las Córtes generales y extraordinarias,<br />
queriendo que lo prevenido en el artículo 12 de la Constitución<br />
tenga el más cumplido efecto, y se asegure en lo sucesivo la fiel<br />
observancia de tan sábia disposicion, declaran y decretan: CAPÍTULO<br />
I.º ARTÍCULO Iº La religion católica, apostólica, romana, será protegi<strong>da</strong><br />
por leyes conforme á la Constitucion. 2.º El Tribunal de la Inquisicion<br />
es incompatible con la Constitucion. 3ª En su consecuencia<br />
se restablece en su primitivo vigor la ley II, título XXVI, parti<strong>da</strong> VII,<br />
en quanto dexa expeditas las facultades de los obispos y sus vicarios<br />
para conocer las causas de fé, con arreglo á los santos cánones y derecho<br />
comun, y la de los jueces seculares para declarar é imponer á los hereges<br />
las penas que señalan las leyes, que en adelante señale (...)”<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Instrucción para el gobierno económico político de las provincias : decreta<strong>da</strong><br />
por las Cortes Generales y extraordinarias de la provincia, en 23 de junio<br />
de 1813. — Reimp. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la imprenta de Vila)<br />
[13] p. ; 31 cm<br />
Es copia = La-Santa, Gefe político de Galicia<br />
Precede ao tít.: Gobierno Político Superior de Galicia<br />
Comeza: “Gobernacion de la Península. La regencia del Reyno, con<br />
fecha de 26 de Junio último, se ha servido de dirigirme el Decreto que<br />
sigue: Don Fernando VII, por la gracia de Dios, y por la Constitucion<br />
de la Monarquía Española, Rey de las Españas, y en su ausencia y cau-<br />
564<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
tivi<strong>da</strong>d la Regencia del Reyno nombra<strong>da</strong> por las Córtes generales y extraordinarias,<br />
á todos los que las presentes vieren y entendieren,<br />
SABED: Que las Córtes han decretado lo que sigue: Las Cortes generales<br />
y extraordinarias decretan la siguiente Instruccion para el gobierno<br />
económico-político de las provincias. (...)”<br />
Contén: CAPÍTULO I. De las obligaciones de los Ayuntamientos.-<br />
CAPÍTULO II. De las obligaciones y cargos de las Diputaciones provinciales.-<br />
CAPÍTULO III. De los Gefes políticos.<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Manifiesto de las Cortes Generales y Extraordinarias a la Nación. — Santiago<br />
: En la Oficina de Manuel Antonio Rey, 1811<br />
[7] p. ; 28 cm<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Manifiesto : [de las Cortes generales y extraordinarias sobre el nombramiento<br />
como Diputado a Cortes de D. Jo<strong>aquí</strong>n Tenreiro]. — Santiago :<br />
[s.n.], 1811 (Of.de Manuel Antonio Rey)<br />
[3] f. ; 21 cm<br />
I. Tenreiro y Montenegro, Jo<strong>aquí</strong>n, Conde de Vigo<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Manifiesto : el público no ignora que el Sr. Conde de Vigo D. Jo<strong>aquí</strong>n<br />
Tenreyro fué nombrado diputado a Cortes por el Reyno de Galicia..., á<br />
muchos consta que ha salido de tan augusto Congreso, pero no todos sabrán<br />
los motivos y términos en que se verificó su reparación... — Santiago :<br />
[s.n.], 1811 (En la oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
[6] p. ; 21 cm<br />
Contén: Propuesta del Señor Tenreyro, Voto eel [sic] Señor Don Pedro<br />
María Ric, Barón de Valdeolivos, [Certificación de] los diputados Secretarios<br />
de las Cortes Generales y extraordinarias...<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Real cédula de S.M. y señores del Consejo por la qual en conformi<strong>da</strong>d de<br />
lo acor<strong>da</strong>do por las Cortes generales extraordinarias del Reyno y mediante<br />
el felix acontecimiento de su instalacion, se concede un general indulto á<br />
565
María de Lourdes Pérez González<br />
los subditos tanto Seculares como eclesiásticos que fueren reos de delitos no<br />
exceptuados en la forma que expresa. — Santiago : [s.n.], 1811 (Ignacio<br />
Aguayo)<br />
[8] p. ; 30 cm<br />
Reimpresa para las atenciones de Marina en Santiago<br />
Comeza: “DON FERNANDO VII, POR LA GRACIA DE DIOS,<br />
Rey de España y de las Indias; y en su ausencia y cautivi<strong>da</strong>d el Consejo<br />
de Regencia; autorizado interinamente. A los de mi Consejo, Presidentes,<br />
Regentes y oidores de mis Chancillerías y Audiencias, Alcaldes; Alguaciles<br />
de mi Casa y Corte, Capitanes generales, Corregidores, Asistente,<br />
Intendentes, Gobernadores, Alcaldes mayores y ordinarios,<br />
priores y Cónsules de los Consulados de Comercio, y otros jueces, Justicias,<br />
Ministros y personas de qualquier clase, estado y condicion que<br />
sean, de to<strong>da</strong>s las Ciu<strong>da</strong>des, Villas y Lugares de estos mis Reynos y Señoríos,<br />
así de Realengo, como de Señorío, Abadengo y Órdenes, tanto<br />
á los que ahora son como á los que serán de <strong>aquí</strong> en adelante, SABED:<br />
Que en tres del corriente se ha comunicado al mi Consejo de órden<br />
del de Regencia el Decreto que dice así: Don Fernando VII, por la gracia<br />
de Dios, Rey de España y de las Indias, y en su ausencia y cautivi<strong>da</strong>d<br />
el Consejo de Regencia, autorizando interinamente á todos los que las<br />
presentes vieren y entendieren, sabed: Que las Córtes generales y extraordinarias,<br />
congrega<strong>da</strong>s en la Real Isla de Leon, se resolvió y decretó<br />
lo siguiente: Las Cortes Generales y extraordinarias, queriendo señalar<br />
el feliz acontecimiento de su instalación con una demostración de clemencia<br />
en favor de los súbditos españoles que desgracia<strong>da</strong>mente se<br />
hayan hecho reos de los delitos, cuyas penas pue<strong>da</strong>n remitirse con tan<br />
plausible motivo, y oidos los informes de los Consejos de Castilla y de<br />
Indias, con las exposiciones de sus Fiscales, han venido a conceder el<br />
siguiente indulto: y en su conseqüencia han decretado y decretan:<br />
/ART. i. El indulto concedido por la instalacion de estas Córtes, ademas<br />
de los casos que comprehenden las Leyes y los indultos publicados anteriormente<br />
en la coronacion de los Reyes, se extiende á los reos de<br />
contrabando por extraccion è importacion de efectos prohibidos, ó<br />
venta de estancados (...)”<br />
Remata: “(...) Es copia”<br />
566<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Representación y manifiesto que algunos diputados a las Cortes Ordinarias<br />
firmaron en los mayores apuros de su opresión en Madrid, para que la Magestad<br />
del Sr. Fernando el VII a la entra<strong>da</strong> en España de vuelta de su cautivi<strong>da</strong>d,<br />
se penetrase del estado de la nacion, del deseo de sus Provincias, y<br />
del remedio que creían oportuno. — Reimp. — [La Coruña : s.n.], 1814<br />
(Oficina del Exacto Correo)<br />
69 p. ; 20 cm<br />
Impresa en Madrid por Real Orden de S.M.<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Madrid : [s.n.], 1814 (Imprenta de Ibarra). Representacion<br />
y manifiesto que algunos diputados a las cortes ordinarias firmaron<br />
en los mayores apuros de su opresion en Madrid para que la magestad del<br />
señor don Fernando el VII, a la entra<strong>da</strong> en España de vuelta de su cautivi<strong>da</strong>d,<br />
se penetrase del estado de la nacion, del deseo de sus provincias y del<br />
remedio que veian oportuno, todo fue presentado a S.M. en Valencia por<br />
uno de dichos diputados y se imprime en cumplimiento de real orden.<br />
España. Cortes de Cádiz<br />
Al Sr. D. José Pizarro se ha servido dirigir la Regencia del Reyno el Decreto<br />
siguiente : Don Fernando VII, ... a todos los que las presentes vieren y entendieren,<br />
sabed : que las Córtes has decretado lo siguiente : “Las Córtes<br />
..., considerando que la reducción de los terrenos comunes a dominio particular<br />
es una de las providencias que mas imperiosamente reclaman el<br />
bien de los pueblos y el fomento de la agricultura é industria : decretan :<br />
Artículo I. Todos los terrenos baldios ó realengos, y de propios y arbitrios,<br />
con arbolado y sin él, así en la Península é Islas adyacentes.”. — [S.l. :<br />
s.n., s.a.]<br />
[2] p. ; 30 cm<br />
Asinado polo Marqués de Campo Sagrado<br />
Decreto con <strong>da</strong>ta: Cádiz, 7 diciembre 1813 y traslado en Cádiz, 18<br />
enero 1813<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
España. Cortes de Cádiz. Comisión de Constitución<br />
Informe sobre el Tribunal de la Inquisición con el proyecto de decreto acerca<br />
de los tribunales protectores de la religión : presentado a las Cortes Generales<br />
567
María de Lourdes Pérez González<br />
y Extraordinarias / por la Comisión de Constitución ; man<strong>da</strong>do imprimir<br />
de orden de S.M. — Reimp. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la Oficina<br />
de Don Antonio Rodríguez)<br />
76 p. ; 22 cm<br />
Comeza: “SEÑOR: La comision de Constitucion ha exâminado con<br />
la mayor atencion y detenimiento el grave é importante expediente<br />
que se ha pasado, para que en su virtud informe á las Córtes «si el establecimiento<br />
de la Inquisicion es ó no conforme á la Constitucion<br />
política de la monarquía, sanciona<strong>da</strong> por las mismas y jura<strong>da</strong> por to<strong>da</strong>s<br />
las provincias libres» (...)”<br />
España. Exército del Centro<br />
Instrucción táctica para los movimientos y maniobras de las compañías y<br />
esquadrones de la caballería de este exército. — 2ª imp. corr. — Lugo :<br />
[s.n.], 1813 (imprenta militar del 4º exercito)<br />
122, 128 p. ; 16 cm<br />
Precede ao texto: “Exército del centro”<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed. de: Ejercito del Centro : Instruccion táctica para los movimientos<br />
y maniobras de las compañias y esquadrones de la caballería de<br />
este exercito. Murcia : Juan Vicente Teruel, 1810<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
Breve noticia del origen, causas y formación de la Nueva Junta permanente,<br />
baxo el nombre de Diputación de las tres juntas reuni<strong>da</strong>s : con inserción<br />
de las principales providencias toma<strong>da</strong>s hasta aqui por ella en desempeño<br />
del importante objeto, que se han propuesto en su establecimiento las Juntas<br />
Superiores de Galicia, León y Asturias, Cádiz, 9 de Agosto de 1811. —<br />
Coruña : [s.n.], 1811 : Ofic. de Antonio Rodríguez<br />
33 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “Que<strong>da</strong>ndo la nacion Española engaña<strong>da</strong> por los que debían<br />
atender á su defensa y conservación, se vió casi someti<strong>da</strong> al yugo del<br />
usurpador; destruido el gobierno antiguo, y disueltos con él los lazos<br />
que unian entre si las provincias, que<strong>da</strong>ron estas dividi<strong>da</strong>s, y en la necesi<strong>da</strong>d<br />
de hacer ca<strong>da</strong> una sus esfuerzos separa<strong>da</strong>mente, para resistir á<br />
la fuerza que intentaba oprimirlas. Este impulso simultaneo, este sen-<br />
568<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
timiento uniforme y general fué, digamoslo asi, el único punto de contacto<br />
y la única relacion que permanecio entre ellas para obrar por<br />
algun tiempo, como de concierto. To<strong>da</strong>s, sin acuerdo unas de otras,<br />
formaron sus juntas para organizar la fuerza, que habia de defender la<br />
provincia; estas exercieron en to<strong>da</strong> su plenitud el poder soberano, y la<br />
monarquia se halló fatalmente converti<strong>da</strong> de hecho y en un momento<br />
en una especie de gobierno federativo, el menos á proposito para resistir<br />
la fuerza colosal que iba á caer sobre nosotros ... No determinaremos<br />
nosotros (ni es de este lugar) quanto mal, ò quanto bien hayan hecho<br />
á la nacion sus juntas; ó si á ellas deba precisamente, ó mas bien al influxo<br />
de particulares circunstancias, el estado en que hoy se encuentra.<br />
... La parte del exécito de la nacion que en la division novísima de nuestras<br />
fuerzas militares pertenece al 6º distrito; y que en prueba de lo<br />
dicho se habia llamado comunmente exército de Galicia, con tan poca<br />
razón, como pudiera llamarse de Asturias o Leon ... Quejábase Leon<br />
con este motivo de que las tropas de Galicia hubiesen de mantenerse<br />
en el Bierzo, y sólo hubiera querido atender á sus voluntarios y cuerpos<br />
de su provincia ... A esta rivali<strong>da</strong>d, á esta especie de oposicion y repugnacia<br />
debe sin du<strong>da</strong> atribuirse el ningun fruto, que produxeron algunas<br />
propuestas particulares, que se hicieron anteriormente por la Junta de<br />
Leon á la de Galicia en orden á socorros y suministros para el exército;<br />
y el comisionado (2) hombre de luces y de mérito, tuvo que regresar á<br />
su provincia con el dolor de no haber concluido na<strong>da</strong>. Nuevos disgustos,<br />
nuevo motivo de quejas y resentimientos. (...) Convenidos, pues,<br />
todos sin la menor discrepancia en los principios y reglas que debian<br />
adoptarse, para cimentar la union y establecer la uni<strong>da</strong>d; se encargó<br />
por la Comision á dos de sus individuos (I), que los extendiesen en<br />
forma de reglamento ó acuerdo, y los presentasen en la primera sesion.<br />
Asi lo hicieron en efecto en 15 del mismo julio en los términos siguientes.<br />
«Deseando las tres juntas de los Reynos de Galicia, de Leon, y del<br />
Principado de Asturias establecer de una manera permanente la uni<strong>da</strong>d<br />
en el desempeño de las mas importantes funcione de su instituto ... los<br />
señores Diputados al intento en virtud de las facultades con que están<br />
autorizados y en nombre de las tres Juntas han concor<strong>da</strong>do y convenido<br />
en los principios generales siguientes. I. Que se uniformen en todo el<br />
569
María de Lourdes Pérez González<br />
territorio del 6º exército las contribuciones y arbitrios; se iguale el precio<br />
de los géneros estancados, sujetándose quanto sea posible á las resoluciones<br />
del gobierno, y socorriéndose mutuamente de ellos las provincias<br />
sin exigir reintegro» (...)”<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
[Castellanos. Un encadenamiento de sucesos imprevistos ha amontonado<br />
las desgracias sobre vuestra noble y antigua Provincia. El cetro de hierro<br />
del mas infame despotismo pesa sobre vuestras cabezas... Castellanos! ¿será<br />
posible que arrastreis vergonzosamente por mas tiempo las cadena de una<br />
esclavitud ignominiosa?... Castellanos! oid la voz del honor, que os llama<br />
á sus banderas; oid la de vuestros hermanos, que inflamados con el sagrado<br />
fuego de la libertad, aspiran á unirse con vosotros para arruinar el coloso<br />
infame, que intentó levantar la ambicion desenfrena<strong>da</strong>. La ilustre Galicia<br />
arma los brazos de sus robustos hijos; la heroyca Cataluña se ha transformado<br />
en campo de batalla; los nobles Asturianos redoblan sus esfuerzos...].<br />
— [S.l.] : [s.n.], [s.a.]<br />
1 cartel preg. ; 31 cm<br />
Asinado por Maby<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña a 25 de Enero de 1811<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
Excmo. señor, El rey ... Fernando VII, y en su real nombre la Junta central<br />
Suprema y gubernativa del Reyno en sesion de 13 del corriente se ha servido<br />
nombrar Secretario de Estado y del Despacho al señor ... Pedro Cevallos,<br />
del de Gracia y Justicia ... Benito Hermi<strong>da</strong> del de Guerra ... Antonio Coronel,<br />
del de Marina Antonio Escaño, del de Hacien<strong>da</strong> ... Francisco Saavedra<br />
y por Secretario de Estado y general de la misma Junta ... Martin de<br />
Garay ... Igualmente ha tenido a bien nombrar Inquisidor General al...<br />
Obispo de Orens ... : [Real Palacio de Aranjuez 15 de Octubre de 1808].<br />
— [s.l. : s.n., s.a.]<br />
[2] p. ; 29 cm<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
Noticia de los diez y seis Diputados y cinco suplentes que han sido nombrados<br />
en las siete provincias de Galicia, según el repartimiento hecho por<br />
570<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
la Junta preparatoria, para las próximas Cortes ordinarias y de los siete<br />
individuos y tres suplentes que han sido nombrados en las siete provincias<br />
de Galicia según el repartimiento hecho por la Junta preparatoria, para<br />
las próximas Cortes ordinarias y de los siete individuos y tres suplentes que<br />
igualmente lo fueron para la Diputación Provincial. — Santiago de<br />
Compostela : [s.n.], 1813 (Imprenta de D. Manuel María de Vila)<br />
[1] p. ; 30 cm<br />
Impresa de orden del Excmo. Sr. Marqués de Campo Sagrado, gefe superior<br />
de esta provincia para remitir un exemplar a ca<strong>da</strong> pueblo<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
Instrucción que deberá observarse en el reyno de Galicia para la eleccion<br />
de Diputados de Cortes. — [S.l. : s.n., 1810]<br />
[4] p. ; 30 cm<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
La junta Suprema del Reyno á la nación española. — Reimp. — La Coruña<br />
: [s.n., 1809] (Por Don Manuel Maria de Vila)<br />
14 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “ESPAÑOLES. Por una combinación de sucesos tan singular<br />
como feliz, la Providencia ha querido, que en esta crisis terrible no pudiésesis<br />
<strong>da</strong>r un paso hácia la independencia, sin <strong>da</strong>rle también hacia la<br />
libertad. La tiranía inepta ya y decrépita para remachar vuestros grillos,<br />
y agravar vuestras cadenas, dió lugar al despotismo francés, que con<br />
terrible aparato de sus armas y de sus victorias aspira á poneros encima<br />
de su abominable yugo de acero (...).”<br />
Remata: “(...) «Elevaos, ó Padres de la Patria, á la altura de vuestro<br />
noble ministerio, y España, eleva<strong>da</strong> con vosotros á sus brillantes destinos,<br />
verá volver á su seno para su felici<strong>da</strong>d á Fernando VII, y su desgracia<strong>da</strong><br />
familia, verá á sus hijos entrar en la sen<strong>da</strong> de la prosperi<strong>da</strong>d y<br />
de gloria que deben hollar en adelante, y recibir la corona de los sublimes<br />
y casi divinos esfuerzos que están haciendo.» Real Alcázar de Sevilla<br />
28 de Octubre de 1809. El Marqués de Astorga, Presidente. Pedro de<br />
Rivero, Vocal Secretario general.”<br />
571
María de Lourdes Pérez González<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Junta Suprema del Reyno a la Nación Española : [Real<br />
Alcázar de Sevilla 28 de octubre de 1809] [Sevilla : s.n., 1809]<br />
España. Xunta Suprema Gobernativa<br />
La Junta Superior del Reyno dice a esta Comisión provincial lo que sigue:<br />
“Reconociendo la Junta la desigual<strong>da</strong>d que ha resultado en el servicio militar<br />
del Reyno de no haberse arreglado a una ordenanza y reglas ciertas<br />
las conscripciones y remplazos hechos desde 30 de mayo de 1808 ... se he<br />
resuelto ... a que el actual remplazo de ocho mil hombres cargado al Reyno<br />
de Galicia ... se executase segun el sentido literal de la orden de clase de 4<br />
de enero de 1810...”. — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[2] p. ; 30 cm<br />
Asinado por el Marqués de Campo Sagrado y Luis López de Ballesteros<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, noviembre 11 de 1812<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado.<br />
II. López de Ballesteros, Luis<br />
Español Católico, El<br />
Descubrimiento de la mina de los publicistas de Cádiz / [el Español Católico].<br />
— Reimp.<br />
Publicación: En Santiago : [s.n.], 1812 (por los Dos Amigos)<br />
11 p. ; 19 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Cádiz : [s.n., Posterior a 1811] (Oficina de Nicolás Requena)<br />
Comeza: “Amigo mio: aunque he deseado en todos tiempos <strong>da</strong>r á Vm.<br />
gusto y acreditarle lo fino de mi amistad, a pesar de quantos obstáculos<br />
hayan presentado los negocios, es tal el empeño en que me pone la<br />
carta de Vm. que crei fuese esa la primera vez que me negase á sus súplicas,<br />
que para mi son preceptos. Me pide Vm. que le diga el juicio<br />
que formo de los Periodístas de Cádiz y de sus ideas. A primera vista<br />
es na<strong>da</strong> lo que Vm. pide; pero reflexîonando el punto es de la mayor<br />
consideracion, y en tanto grado, que debe Vm. prepararse con to<strong>da</strong><br />
constancia, firmeza y prudencia, para no tomar una resolucion que<br />
sea sona<strong>da</strong>. No es mi intento hablar de todos, por que nadie ignora<br />
que el Editor (del que se llamó Censor, y hoy subsiste baxo nombre de<br />
572<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Diario de la tarde) es hombre adornado de patriotismo, veneracion á<br />
la Religion Santa que profesamos, y amor á su amado Rey Don Fernando<br />
VII. Igualmente se descubre á todos la madurez, prudencia, sabiduría,<br />
método y pulso del que se intitula Procurador general del Rey<br />
y de la Nacion. Tampoco me detendré en tocar á los que ya murieron<br />
políticamente, (aunque no con la muerte que los espera) aquellos horribles<br />
monstruos de impie<strong>da</strong>d, irreligion é infideli<strong>da</strong>d, Semanario Patriótico,<br />
Robespierre, Duende, Tertulia. Estos a pesar de estar llenos de<br />
heregías, gravísimos errores, calumnias, máximas anti-monarquicas,<br />
to<strong>da</strong>via se pueden decir tolerables en comparacion con los del dia; á<br />
saber: Diario Mercantil, Conciso, Re<strong>da</strong>ctor, Abeja. (...)”<br />
Remata: “(...) Yo estoy firmemente persuadido que el sabio y católico<br />
Congreso cortará este <strong>da</strong>ño, sancionando el Tribunal Santo de la Inquisición,<br />
y dexando á la Iglesia que posea sus bienes, y haga sus reformas:<br />
dése al Cesar lo que es del Cesar, y á Dios lo que es de Dios.<br />
=Que<strong>da</strong> Vm. su amigo.= El Español Católico.”<br />
Espoz y Mina, Francisco (1871-1836)<br />
Manifiesto de D. Francisco Espoz y Mina ... a sus paisanos, contra la intrusa<br />
Diputacion, y copia de los oficios que dicho señor Mina ha pasado<br />
al general frances Reille en Pamplona ... contra los parientes de los sol<strong>da</strong>dos<br />
españoles sirviendo en Navarra. — Coruña : [s.n.], 1812 (En la oficina<br />
del Exâcto Correo y Postillon, D. Juan Chacon)<br />
30 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “La primera Nacion de Europa que sufre los horrores de una<br />
alevosía desconoci<strong>da</strong> en la historia presenta nuevamente un exemplar<br />
el mas escan<strong>da</strong>loso, pero consiguiente á las máximas del tirano que las<br />
executó. La pretendi<strong>da</strong> Diputacion de Navarra, tan ignorante como<br />
infiel á sus principios, se ha empapado en la doctrina del usurpador de<br />
la Europa: la religion y la moral tan extrañas á ese cuerpo intruso como<br />
los fun<strong>da</strong>mentos del sistema político y estado militar de España, se ven<br />
profana<strong>da</strong>s con una avilantez muy propia del carácter descendiente de<br />
Córcega. (...) Guerra valientes Navarros á Napoleón y sus exércitos:<br />
guerra y furor contra los traidores de su patria: fideli<strong>da</strong>d á la Nación:<br />
alianza eterna con la Inglaterra. A las armas, Conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos; talen, in-<br />
573
María de Lourdes Pérez González<br />
cendien y asesinen los franceses: venganza contra el enemigo, y union<br />
con el invencible exército Anglo-Hispano (...)”<br />
El Excmo. Sr. Marqués de Campo Sagrado, Coman<strong>da</strong>nte General de esta<br />
Provincia, con fecha de 22 del… me dice lo que sigue : habiendo demostrado<br />
la experiencia la morosi<strong>da</strong>d con que las Justicias verifican el alistamiento<br />
tantas veces prevenido ... to<strong>da</strong>via no se presenta el contingente de<br />
ca<strong>da</strong> pueblo, como ya debió estar executado... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 33 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago 22 de abril de 1813<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
El Excmo. Sr. Marqués de Campo Sagrado, Coman<strong>da</strong>nte general y Gefe<br />
Superior de esta Provincia, con fecha del corriente, me dice lo que sigue :<br />
por el excmo. Sr. D. Francisco Xavier de Castaños, Capitán General de los<br />
Exércitos, Nacionales y de esta Provincia y en Gefe del 4º Exército ... se me<br />
ha prevenido ... que accediendo a la Regencia del Reyno a la representación<br />
del Mariscal de Campo D. José Maria Santocildes, para que se le exônerase<br />
de los cargos de Coman<strong>da</strong>nte General del 6º Exército y de esta Provincia<br />
de Galicia, por el decadente estado en que se halla su salud... —<br />
[S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 33 cm<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado.<br />
II. Castaños Aragorri Urioste y Olavide, Francisco Javier (1758-<br />
1852). III. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia;<br />
Asturias; León, 1811)<br />
El Excmo. Sr. Marqués de Campo Sagrado, Gefe Superior de esta Provincia,<br />
con fecha de 13 del presente me dice lo que sigue : el Sr. Intendente de<br />
este exército y provincia, D. José de Ansa me avisa que a pesar de las reitera<strong>da</strong>s<br />
órdenes <strong>da</strong><strong>da</strong>s por la Junta Superior y de mi circular de 30 de diciembre<br />
... se pusiese en las Depositarias respectivas de los distritos lo que<br />
se adeu<strong>da</strong> de la contribución subroga<strong>da</strong> de Guerra, se experimenta una<br />
morosi<strong>da</strong>d increible y escan<strong>da</strong>losa por la desobediencia a las autori<strong>da</strong>des<br />
constitui<strong>da</strong>s... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
574<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[1] f. ; 33 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago 13 Abril 1813<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Explicación legal y genuina de la nueva Constitución á los editores del<br />
Conciso, que la agraviaron en su periódico número 19 en el día de su publicación,<br />
cuyo artículo tiene la siguiente divisa : día de San Josef “19 de<br />
marzo de 1812 pág. 3”. — Reimp. — En Santiago de Compostela :<br />
[s.n.], 1812 (En la de Vila)<br />
16 p. ; 20 cm<br />
Na contraport.: Dum Patriam lau<strong>da</strong>t, temnit cives: Sannaz. apud. Voss.<br />
de Art. Hist. c. 10.<br />
Comeza: “DIA DE SAN JOSEF 19 DE MARZO DE 1812 // ¿Conque,<br />
(señores Editores del Conciso) amaneció por fin, la hermosa Aurora<br />
que tanto ansiabamos? ¡El glorioso nombre de la Constitucion Española<br />
resuena en las Cortes, y se difunde por todos los ámbitos de las<br />
Españas! Con efecto, se publicó en tan misterioso dia con magestuosa<br />
pompa, y religioso aparato la Constitución, que debe regirnos en España<br />
é Indias, y no hubo uno que no la respetase, y no se dispusiese á<br />
obedecerla de buena fé, así como no hubo sensato alguno que no recibiese<br />
con dolor y tédio el papel que mal aconsejados publicaron ustedes<br />
al mismo tiempo (…)”<br />
Remata: “(…) Ni leyes ni Constitucion podrán obedecerse mientras<br />
no se respete á Dios y al público, y no haya sumision á las legítimas<br />
Potestades. Estos dos son los fun<strong>da</strong>mentos de to<strong>da</strong> socie<strong>da</strong>d bien ordena<strong>da</strong>;<br />
pero uno y otro faltarán si ántes no se destierran los principios<br />
anárquico-revolucionarios de igual<strong>da</strong>d, irreligion, y libertad, tan opuestos<br />
á la naturaleza; á to<strong>da</strong> especie de gobiernos; y especialmente á la<br />
católica Monarquía española, que después de 17 siglos de esplendor y<br />
grandeza, acaba la nación de renovarla en diez y nueve, jurando su<br />
Constitucion, y afirmándola con nuevas leyes.”<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Cádiz : en la Imprenta de Don Josef Antonio Niel,<br />
hijo..., 1812.”<br />
575
María de Lourdes Pérez González<br />
[F]<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Constitución viola<strong>da</strong> y leyes escarneci<strong>da</strong>s : arbitrario y punible porte del<br />
doctor Don Joaquin Bernardo Flores, Catedrático, abogado, y alcalde primero<br />
en la ciu<strong>da</strong>d de Santiago / Antonio Benito Fandiño. — Coruña :<br />
[s.n., 1812] (En la Oficina del Exacto Correo)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “Que por via de otrosí, ó más bien, no tanto <strong>da</strong>r que pi<strong>da</strong>mos;<br />
añade Don Benito Fandiño, preso en la cárcel de dicha ciu<strong>da</strong>d,<br />
al prospecto del manifiesto que ha de <strong>da</strong>r al público en la famosa causa<br />
Sumillero-Alfonsina-Político-Eclesiástica; con lo mas que verá el curioso<br />
lector.<br />
¡Væ illi quem scan<strong>da</strong>lum venit!<br />
Mas: este trapacero que por mas que lo convenzan, siempre quiere<br />
morir con habla; tuvo la sandez de hacer imprimir en la Gaceta Marcial<br />
de Santiago y Exâcto-Correo de la Coruña, una petulante súplica al público,<br />
como si éste no tuviese bien cierto de que cuanto digo en mi<br />
prospécto [sic.], es la pura ver<strong>da</strong>d, pública voz y fama y comun opinion<br />
sin cosa en contrario; sobre que á mayor abun<strong>da</strong>miento me afirmo y<br />
ratifico en la mas solemne forma que haya lugar en derecho, y por la<br />
presente me obligo con mi persona y bienes habidos y por haber á hacerlo<br />
bueno, firme y valedero, y en todo mi tiempo responder de la<br />
evasion y saneamiento, á que añado por no haberme ocurrido quanto<br />
ocurrente cálamo escribí el tal papel lo siguiente.//<br />
Est magnum crime praærrumpere virginis himen.<br />
Ay Manuel, Manuel : male á norte que te deichou si me descoso.<br />
Mais che Valera ser besta que arriyero, que, te dé en tomar <strong>da</strong> miña conta.<br />
Podesme creer que aunque te volvas demo, encontranse os guardias cos metedores;<br />
é conta co dito, que na<strong>da</strong> val ó licenciado contra ó licencioso.//<br />
(…) Luego que se fue el bueno de mi caóndrigo, volvieron á llamarme,<br />
y entonces hice cargo al señor alcalde del absurdo que cometía, repitiéndole<br />
lo dicho, que aún no sabía el [motivo sic.] real y jurídico de<br />
mi prisión, como previene el artículo 300 de la Constitución; ni el<br />
había dexado auto motivado al alcayde, según el 293 de la misma que<br />
576<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
ambos tenia infringido… Que cometia otra infracción de ley en haber<br />
dexado salir al sumiller que debiera tener en pieza separa<strong>da</strong>, para evitar<br />
que confabulado con los que viniesen, no les avisase de mi vestimenta.<br />
Que según tenía entendido erraba y era responsable á la nación en no<br />
arrestar á D. Manuel Acuña Quintela, su criado, y mas que asoman<br />
ver<strong>da</strong>deros reos. Que había mostrado parciali<strong>da</strong>d en despachar al sumiller,<br />
que aunque no pudo menos que cantar la ver<strong>da</strong>d de que no me<br />
conocia; debiera leerme la delacion para poder reconvertirle en descargo<br />
mio, y hacer un obsequio á la nacion con algunas preguntas que<br />
acaso aclararian matemáticamente el busilis y conocido amaño e él y<br />
Quintela, como sospechoso, y no sin fun<strong>da</strong>mento. Que era nuli<strong>da</strong>d<br />
quanto hacia [sic.]. Que :::<br />
Diciendo esto, volvió él a interponer su autori<strong>da</strong>d y judicial decreto<br />
en forma, y el escribano me dixo que estaba delante del rey. Tendí la<br />
vista por to<strong>da</strong>s partes á ver si Fernando VII había escapado de Francia,<br />
y como experimentado de lo que son las prisiones, venía a indultar encarcelados,<br />
ó Pepe Botellas, entraba preso; y no vi mas rey ni Roque<br />
que un Christiano viejo, un neóphito o recién convertido, un suizo,<br />
un Caribe dos calmucos, algunos karacalpacas, doce otentores, é yo<br />
que era buen tolerante; de que inferí que el escribano se había equivocado<br />
(...)<br />
De todo lo dicho, y mas largamente consta la causa á que me refiero;<br />
resulta que mi prisión es arbitraria, en que expresamente están infringi<strong>da</strong>s<br />
la Constitucion y las leyes patrias, con general escán<strong>da</strong>lo, descrédito<br />
de las autori<strong>da</strong>des, ultraje de la justicia, y escarnio de todo sano<br />
principio. El señor alcalde esta convicto de infractor; y su castigo clama<br />
para escarmiento de otros, y debi<strong>da</strong> satisfaccion pública. La Constitución<br />
está en mantillas, y si se disimulan sus primeras infracciones, quien<br />
sabe como serán las últimas. ¡Padres de la patria! [sic.]¡augusto Congreso<br />
nacional! ¡dignísimos representantes de la nación! Velad mucho<br />
sobre la administración de justicia. El abuso de poder judiciario exâspera<br />
los ánimos más sufridos. Esto se va volviendo la torre de Babel.<br />
No creais a aduladores, ni os fieis de la correspondencia de oficio, que<br />
acaso os pinta la cosa como debe ser, y no como es. Observar no es dilinqüir.<br />
Dios quiera que no me [sic.] engañe::: (…)”<br />
577
María de Lourdes Pérez González<br />
Remata: “No hay un christo para sal, y la impresión cuesta. El que<br />
quiera prosa, afloxe dinero; que a mí me basta lo dicho, y el público<br />
tendrá bon<strong>da</strong>d de pagar á mone<strong>da</strong> contante quanto se imprima a la<br />
golla<strong>da</strong> ésta. Aunque por lo de ‘pictoribus atque poetis, Semper fuit agüa<br />
[sic.] potestas’ pudiera rematar este escrito con sandunga y jaleo en virtud<br />
de lo ofrecido al sumiller; lo dexo para el manifiesto en que procuraré<br />
almivarar algunos pasages crudos, con la broma de tonadilla y<br />
bayle. Al público doy las mas rendi<strong>da</strong>s gracias, por su justicia en juzgar<br />
mi inocencia. Lo que dure la vi<strong>da</strong> será eterna en mí la gratitud á las<br />
muy nobles y siempre ilustres y fidelísimas ciu<strong>da</strong>des de la Coruña y<br />
Santiago; cuyos dignos habitantes y heroicos patriotas honraron mi<br />
ningún mérito apreciando mis ocios… Dios quiera que en algún tiempo<br />
pue<strong>da</strong> hacer el debido elogio de sus virtudes y distinguido patriotismo,<br />
así como pintar con un carbón las infamias de muchos. Por<br />
ahora es forzoso correr la tormenta de la iniquie<strong>da</strong>d y an<strong>da</strong>r á vueltas<br />
con y por qués y otrosís, que me tienen corrompido y liman los dientes<br />
siempre que necesito escribir more escibanesco = Cárcel de Santiago<br />
30 de Octubre de 1812 =Antonio Benito Fandiño. //Soy responsable<br />
á las resultas de este papel de que indemnizo al impresor = Benito Antonio<br />
Fandiño.<br />
[Relacionado co manuscrito: “Prospecto, preliminar, prologo, próemio,<br />
ensaio, memoria, apunte ó idea del manifiesto que D. Antonio Benito Fandiño<br />
preso en la real cárcel de la Coruña <strong>da</strong>rá al público, contra el Lic. D.<br />
Manuel Acuña y Malvàr, Cavallero de la real y distingui<strong>da</strong> orden española<br />
de Carlos III… En el que luego que vea la causa de este gentilhombre le<br />
ha tramado; demostrará matemáticamente su inocencia, convenciéndole<br />
de inveraz y falso delator… Tu te metiste /fraile moscón/ tu lo quisiste/,<br />
tu te lo tén. (Lic. Palom. Apol. De los Pal.) Carcel real de la Coruña 3<br />
de Octubre de 1812 = Antonio Benito Fandiño= / Coruña. En la Oficina<br />
de D. Antonio Rodriguez. Año de 1812”]”<br />
I. Bernardo Flores, Jo<strong>aquí</strong>n. II. Acuña y Malvar, Manuel de (1757-<br />
-1845). III. Quirós y Mariño de Lobera, Francisco Bernaldo, Marqués<br />
de (1760-1835). IV. Acuña Quintela, Manuel<br />
Exemplar <strong>da</strong> Real Academia <strong>Galega</strong> [signatura 4567], ficticio e misceláneo<br />
encaderrnado e corrixido polo propio autor.<br />
578<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Port.: “Campañas y ocios de mis prisiones, publicados durante la libertad<br />
de imprenta. Ommia cum per<strong>da</strong>s, famam servare memento:<br />
qûa semel amissa, postea nullus eris, / Aunque no alcancé justicia, no<br />
por esos he desmaiado,/que si triunfó la malicia/también mi pluma ha<br />
triunfado/ del Tribunal de Galicia.”<br />
Exemplar doado no 1928 por Visitación Oviedo y Arce.<br />
Encadernado con: I. Prospecto, preliminar, prologo, próemio, ensaio,<br />
memoria, apunte ó idea del manifiesto que D. Antonio Benito Fandiño<br />
preso en la real cárcel de la Coruña <strong>da</strong>rá al público, contra el Lic. D.<br />
Manuel Acuña y Malvàr, Cavallero de la real y distingui<strong>da</strong> orden española<br />
de Carlos III … [manuscrito]. II. Constitución viola<strong>da</strong> y leyes<br />
escarrneci<strong>da</strong>s: arbitrario y punible porte del doctor Don Joaquin Bernardo<br />
Flores, Catedrático, abogado, y alcalde primero en la ciu<strong>da</strong>d de<br />
Santiago. III. Ojo de Dios que todo lo ve: Indirectas del P. Cobos ó<br />
más bien ver<strong>da</strong>des del barquero, que en obsequio de la justicia, constitución<br />
del Estado, derecho natural y de gentes, Leyes patrias y cuanto<br />
se quiera, escribió en la cárcel publica de Santiago D. Antonio Benito<br />
Fandiño compadecido del modo de juzgar las causas de algunos miserables<br />
presos, los fiscales militares y dedica al Augusto Congreso Nacional:<br />
quod vidimus et audivimus, testamur. IV. Nueva relación y curioso<br />
romance en que se refiere, trata y apunta lo que verá el curioso<br />
lector / compuesto por el Poeta de ciegos Juan Perico Cantaclaro. V.<br />
Inaudita aventura y descomunal campaña de D. Antonio Benito Fandiño<br />
preso en la cárcel pública de Santiago, con S.E. los Señores de la<br />
Real Sala del Crímen de la Audiencia Nacional de Galicia, y mas qui<br />
per cor<strong>da</strong>m tiraventum: sobre el inícuo y amañado fallo de destinarle a<br />
las armas por la causa que hace tres años le forjo la justicia de Mesia<br />
VI. Inscripciones sepulcrales para mi entierro, escritos en la cárcel de<br />
Santiago: se insertaron en el Diario Cívico y Gaceta marcial de dicha<br />
ciu<strong>da</strong>d [manuscrito]. VII. Al promotor fiscal de la causa sumillera, por<br />
inculcarme la clase de vago: se insertó en el Diario Civico [manuscrito].<br />
VIII. Contestaciones al señor racionero dn. José Pizarro- se insertó en<br />
el Diario Cívico [manuscrito]. IX. Al célebre dn. Sinforiano López, pagándole<br />
cierto dinero que me ha prestado en la cárcel: se insertó en el<br />
Diario Cívico [manuscrito]. X. Al apologista del sr. Coronel Cedillo:<br />
579
María de Lourdes Pérez González<br />
se insertó en el Diario Cívico [manuscrito]. XI. Artículo comunicado,<br />
inserto en la Abeja madrileña de 1º de Maio de 1814 [manuscrito].<br />
XII. A la convulsión de Europa en el año 1813 [manuscrito]. XIII. Inscripción<br />
sepulcral de una hermosa joven de la vi<strong>da</strong>, a quien costeó suntuosisimo<br />
entierro uno de sus amantes [manuscrito]. XIV. Inscripción<br />
que dejé fija<strong>da</strong> en el presentado de la real cárcel de la Coruña, para<br />
consuelo de todo el que su desgracia lleve a el [manuscrito]. XV. A la<br />
sentencia de seis meses de presidio a que sobre mas de un año de cárcel,<br />
fueron destinados unos pobres y honrados labradores por el llamado<br />
robo de unas qüantas gallinas [manuscrito]. XVI. A un amigo que<br />
embió a preguntarme el estado de mi causa en la Carcel de la Coruña,<br />
ofreciéndome recomen<strong>da</strong>ciones que no quise acetar, porque lo que es<br />
de justicia escusa amaños [manuscrito]. XVII. Reflexiones sobre la desgracia<br />
de Antonia Alcorcón, ajusticia<strong>da</strong> en la Coruña el 9, de febrero<br />
de 1811, por el alboroto ocurrido en Ferròl a principios del año 1811<br />
[manuscrito]. XVIII. Al que injustamente se le oprime, na<strong>da</strong> le importan<br />
los triunfos de la nación: se insertó en el Exacto Corrèo de la Coruña<br />
qüando la retira<strong>da</strong> del exercito francés de Portugal y común regocijo<br />
por las venganzas de España en 1811 [manuscrito]. XIX. Soliloquio<br />
echo al ocho dia de cumplido el primer año de prisión: se insertó en el<br />
Exacto corrèo [manuscrito]. XX. Juicio político del cometa que se viò<br />
en Octubre de 1811: se insertó en el Exacto Corrèo [manuscrito]. XXI.<br />
A la famosa nota de los franceses por las armas alia<strong>da</strong>s junto a Vitoria<br />
el 21 de junio de 1813: se imprimió para echar al pueblo[manuscrito].<br />
XXII. A cierto teniente Ontivéros que invitado de mi papel ojo de Dios<br />
[Ojo de Dios que todo lo ve…], bravateaba probarme sin mojarse: se le<br />
contestó inmediatamente desde la Carcel [manuscrito]. XXIII. Inscripciones<br />
moràles para la habitación de un filosofo cristiano, aludiendo a<br />
que na<strong>da</strong> rectifica tanto las acciones del hombre, como la consideracion<br />
de su ultimo fin que es la muerte [manuscrito]. XXIV. A D.V.G. y a<br />
sus elegantes producciones poéticas [manuscrito]. XXV. Demostración<br />
práctico-matemática-físico-política-militar ó Ver<strong>da</strong>d incontrastable<br />
sobre las operaciones del sexto egército y establecimiento del depósito<br />
general de infantería en Santiago /Pedro Prudencio. XXVI. Efectos de<br />
ociosi<strong>da</strong>d y correo de la cárcel; ó sean cartas críticas que escribió preso<br />
580<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
en ella Don Antonio Benito Fandiño, y dedica a los caballeros oficiales<br />
que estuvieron de guardia en el Quartel del Depósito General de Infantería<br />
en Santiago los quince días que estuve como reo de Estado encalabozado<br />
en él. Idea militar. XXVII. [Serenísimo Señor: Nadie mas<br />
enemigo de molestar las autori<strong>da</strong>des que yo, pero tampoco mas precisado<br />
á hacerlo... carcel de Santiago 22 de enero de 1814. Serenisimo<br />
señor]. XXVIII. Gaceta extraordinaria y suplemento á todos los papeles<br />
públicos de España. XXIX. A Dios rogando y con el mazo <strong>da</strong>ndo: vuelta<br />
muger que baylamos, <strong>da</strong>le Juana al Banastillo, y otra te pego Matias:<br />
ó Trailo, trailo, verás como baylo. Sesión de cortes soña<strong>da</strong>, que por evitar<br />
zozobras y salir de du<strong>da</strong>s, dedica al Augusto Congreso Nacional D.<br />
Antonio Benito Fandiño, sol<strong>da</strong>do político é invalido físico del Regimiento<br />
de infantería de Borbón, como interesado de ella. XXX. Cartél,<br />
aviso, pregón, nove<strong>da</strong>d y noticia al público nuestro señor, en que sin<br />
ambages ni episodios, rodeos ni circumlóquios; se le anuncia el prospero<br />
y adverso, dichosos e infausto, feliz y aciago, lugrube y alegre nacimiento<br />
del Heráclito español, y Demócrito gallego: papel público y privado,<br />
que entre chanzas, y veras, burlas y trompa<strong>da</strong>s; saldrá a la luz en<br />
la ciu<strong>da</strong>d de Santiago los martes y viernes de ca<strong>da</strong> semana, para risa de<br />
bobos, tormento de picaros, vista de ciegos, fiscal de malvados, y llanto<br />
de buenos [1820]. XXXI. Empleologia, ó <strong>da</strong>ca la capa porque fuiste al<br />
Papa [1821]. XXXII. Burra de Balaam, y profecía de Ban<strong>da</strong>rra que<br />
sobre esto, y lo otro, y lo de mas allá, y con motivo de lo que verá el<br />
curioso lector, y por lo susodicho … [1823].<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
A Dios rogando y con el mazo <strong>da</strong>ndo : vuelta muger que baylamos, <strong>da</strong>le<br />
Juana al Banastillo, y otra te pego Matias: ó Trailo, trailo, verás como<br />
baylo. Sesión de cortes soña<strong>da</strong>, que por evitar zozobras y salir de du<strong>da</strong>s,<br />
dedica al Augusto Congreso Nacional D. Antonio Benito Fandiño, sol<strong>da</strong>do<br />
político é invalido físico del Regimiento de infantería de Borbón, como interesado<br />
de ella. // Pictoribus atque poëtis Semper fuit æqua potestas / Antonio<br />
Benito Fandiño. — Santiago [de Compostela] : [s.n.], 1814 (Oficina<br />
de Juan María de Pazos)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
581
María de Lourdes Pérez González<br />
Comeza: “Los sueños son fantasía / de lo que piensa el despierto, / con tal<br />
analogía; / prescindiendo de lo cierto, / que <strong>aquí</strong>, sino fue, debía. INTRO-<br />
DUCCION. Constituido en el miserable estado de quejoso, y con la<br />
desgracia de tener razon contra quien puede mas, comparaba yo la pasa<strong>da</strong><br />
tarde la morrala de leyes y estatutos con los que se me sucede; sacando<br />
por resultado, que camaleones, aforismos y cocodrilos axîomas,<br />
solo deben observarse cuanto impunemente no pue<strong>da</strong>n infringirse,<br />
segun lo que pasa en este pícaro mundo (...) Sueño (...) CORTES (...)<br />
CONCLUSION. He aqui confirmado el comun a<strong>da</strong>gio de soñaba el<br />
ciego que veía y soñaba lo que quería, y demostrando lo que he dicho<br />
de que nuestra misma alma nos engaña; mas no obstante, por no despreciar<br />
lo que algunos célebres antiguos creyeron, de que el corazon<br />
humano se <strong>da</strong>ba una cierta prevision de lo futuro bueno ó malo que<br />
hubiere de sucederle, no me decido á creer que todo fuese sueño, pues<br />
cuando algo no sea cierto, á lo menos debió serlo; y por lo mismo salir<br />
de du<strong>da</strong>s, lo copio para dirigir á S.M., cuya justificación y amor al bien<br />
de los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, se dignará exâminar lo que haya en el asunto. Teneis,<br />
Señor á vuestros pies postrado, / pobre, enfermo, flaco y consumido,<br />
/ á un hombre bueno pero perseguido, / y criminoso por sentenciado:<br />
/ Papa Inocencio por lo no culpado, / país polaco por lo sucumbido, /<br />
españolazo por lo padecido, / y palo de obra por despreocupado. /<br />
oidle, Señor, que á veces un cualquiera, / á quien por pequeñuelo nadie<br />
nota, / suele decir lo que otro digera: / Reparad bien los <strong>da</strong>tos que os<br />
acota, / y luego proveed de tal manera, / que no se ria aquesta familiota.”<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Sesión de Cortes soña<strong>da</strong> ... que por evitar zozobras y salir de du<strong>da</strong>s, dedica<br />
al augusto Congreso Nacional / Antonio Benito Fandiño... — Santiago<br />
: [s.n., s.a.] (Oficina D. Juán María de Pazos)<br />
8 p. ; 19 cm<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Demostración práctico-matemática-físico-política-militar ó Ver<strong>da</strong>d incontrastable<br />
sobre las operaciones del sexto egército y establecimiento del depó-<br />
582<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
sito general de infantería en Santiago. Que dedica a la patria injuria<strong>da</strong><br />
por charlatanes, imbéciles y malévolos Pedro Prudencio, natural de tierra<br />
de campos, Bachiller en Artes y sagra<strong>da</strong> Teología por la Universi<strong>da</strong>d de<br />
Irache, Opositor que fue á curatos en el Obispado de Pamplona, Sol<strong>da</strong>do<br />
viejo, Cabo 1º. Graduado de sargento 2º en dicho Depósito general de Infantería.<br />
Com aprobación de su capitán; y el producto del nuevo Hospital<br />
Militar, establecido por su Coman<strong>da</strong>nte// qui habet aures audiendi, audiat<br />
/ Pedro Prudencio. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina de Juan María<br />
de Pazos)<br />
23 p. ; 21 cm<br />
Contraport.: “NOTA. Nadie extrañe titule los que son puntos decididos,<br />
porque en ello sigo mi antigua profesion de teólogo; y puede <strong>da</strong>rse<br />
gracias á mi Capitán que impidió siguiese el estilo qæres del argumento,<br />
y ad hoc respondebi s de la solucion.”<br />
Comeza: “Á la patria: no el verte en el mayor apuro con una guerra<br />
cruel y asoladora, ha de impedir, sagra<strong>da</strong> quanto desvali<strong>da</strong> Madre, el<br />
rendimiento de mis obsequios en defensa de tus mejores hijos. No<br />
quiero ser de aquellos que en la prosperi<strong>da</strong>d te adulan, y en la adversi<strong>da</strong>d<br />
te escarnecen, desacreditando los mismos recursos que dirigen á<br />
restablecerte. No, ama<strong>da</strong> Patria, no: mi vi<strong>da</strong>, mi honor, mi hacien<strong>da</strong> y<br />
todo, estoy dispuesto á perder por tí, primero que a sobrevivir tu ruina.<br />
(...) Lejos de agradecerse, como debiera, el sacrificio de tan ilustres<br />
hijos, y el incomparable beneficio de haber redimido esta hermosa<br />
quanto rica porción de tu suelo: Galicia; esta Galicia, que hace tres<br />
años está disfrutando las delicias de la paz, á costa de Juan sol<strong>da</strong>do; no<br />
faltan charlatanes, imbeciles, malévolos, egoistas, tontos, necios, mentecatos,<br />
ignorantes y afrancesados, que unos por ociosi<strong>da</strong>d, otros por<br />
bachería, otros por malicia, otros por no <strong>da</strong>r á buenas lo que ha de<br />
arrancarles el tirano á malas, otros por agentes de éste y otros por ignorancia;<br />
critican, tachan, murmuran, maldicen, infaman, exêcran y<br />
tiran á desconceptuar las mismas acciones que ellos no harían aunque<br />
les valiese un potosí, y hacen los militares sin mas interés que ser ver<strong>da</strong>deros<br />
hijos tuyos. El pueblo sencillo y ver<strong>da</strong>dero patriota, precisamente<br />
zozobra desconsolándose con oir á un pícaro, ó a un ignorante,<br />
espresiones que le hace creer su erróneo concepto de juzgar que en la<br />
583
María de Lourdes Pérez González<br />
gente blanca está la suficiencia, y que cuando ésta habla, estudiado lo<br />
tiene y lo sabe. Si todos los hombres fuesen de mi modo de pensar,<br />
léjos de entristecerles tales especiotas, las reirían como dignas de ello.<br />
¿Qué es ver hablar militarmente, <strong>da</strong>r planes, batallas, asaltos &. &., á<br />
eclesiásticos ricos, caballeros de tierra adentro, doctores in utroque, licenciados<br />
in utraque, médicos sistemáticos, cirujanos nerones, críticos<br />
de apuesta, escribanos atílas, rentistas cacos y to<strong>da</strong> casta de grajos; como<br />
si el arte de la guerra fuese el de Nebija, ó ellos omniscios? Así es, que<br />
qualquiera inteligente que se ponga en un corro, una tertulia, un café,<br />
ó donde haya reunion de desocupados y maliciosos para el neocriterio;<br />
oye desatinar de aquello que se llama de lo bueno de la órden. ¡Ó tempora!<br />
¡Ó mores!. Para confusion de ellos y quantos crean sentencias sus<br />
disparates y malicias, así como para la pública instrucción, determiné<br />
escribir este papel, que los deberes de mi obligación no me permiten<br />
esplayar como quisiera y pudiera á tener tiempo. Espera le admitas gustosa.<br />
/ AMADA PATRIA: Pedro Prudencio.”<br />
Contén: Demostración práctico-matemática-físico-política-militar, ó<br />
ver<strong>da</strong>d incontrastable. Sobre las operaciones del 6º egército, y establecimiento<br />
del depósito general de infantería en Santiago // Cuestión<br />
primera. Llamados cargos que se hacen al 6º egército. // Cuestion segun<strong>da</strong>.<br />
Artículos en globo que necesita un egército; y por qué no obra<br />
ni puede obrar el 6º, de que se trata. // Cuestion tercera. Se desmienten<br />
las cacarea<strong>da</strong>s dispersiones del 6º egército: se demuestra que es antemural<br />
de Galicia; y prueba de que ésta estaria invadi<strong>da</strong> y sojuzga<strong>da</strong><br />
desde mayo de 810, si él no fuese. //Cuestion quarta. Orígen del Depósito<br />
general de Infantería; su utili<strong>da</strong>d y conveniencia á la Nación. //<br />
Cuestion quinta. Organización del Depósito general de Infantería: su<br />
edificio que se le consignó; y nuli<strong>da</strong>d para su subsistencia. // Cuestion<br />
sexta. Instruccion, disciplina y política del Depósito. // Cuestión séptima.<br />
Hospital militar establecido por el coman<strong>da</strong>nte Cedillo. Luctus<br />
ubique pavor, et pluvima mortis imago.<br />
Remata: “(...) ¡Heroicos gallegos! ¡Ilustres compostelanos! ¡Sabio y virtuoso<br />
clero! ¡Religiosas comuni<strong>da</strong>des! ¡Nobilísimos magnates! ¡Distinguidos<br />
caballeros! ¡Damas de Santiago, honor de bello sexô! ¡Artesanos<br />
de to<strong>da</strong>s clases! ¡Racionales...! La especie humana está ultraja<strong>da</strong>: la re-<br />
584<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
ligión exîge: la patria calma; y la humani<strong>da</strong>d gime en el quartel del depósito,<br />
y nuevo hospital militar. Atended esto: socorred á vuestros hermanos,<br />
hijos y defensores. Amparad la humani<strong>da</strong>d que se decae. Uníos<br />
con Cedillo para que evitado el necesario desastre de tantas vi<strong>da</strong>s como<br />
zozobran en tal desamparo, pue<strong>da</strong> hacer vuestro elogio, y notorio á la<br />
nación, á Europa y al universo, vuestra cari<strong>da</strong>d, compasion, patriotismo,<br />
religiosi<strong>da</strong>d, nobleza, generosi<strong>da</strong>d y heroismo=Pedro Prudencio.<br />
Ad majorem patriæ salutem, gloriaque Gallæcia regno.”<br />
Pedro Prudencio é Antonio Benito Fandiño Martínez<br />
I. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Efectos de ociosi<strong>da</strong>d y correo de la cárcel; ó sean cartas críticas que escribió<br />
preso en ella Don Antonio Benito Fandiño, y dedica a los caballeros oficiales<br />
que estuvieron de guardia en el Quartel del Depósito General de Infantería<br />
en Santiago los quince días que estuve como reo de Estado encalabozado<br />
en él. Idea militar. ¿Quid est bellum?... Irrationalitas hominum.<br />
Parte I. clases combatientes, y cuerpos facultativos. — Santiago : [s.n.],<br />
1813 (Oficina de Juan María de Pazos)<br />
20 p. ; 21 cm<br />
Contraport.: “Nota. Obra completa del arte de la guerra, no hay ninguna,<br />
ni la habrá, que aun es mas. El discernimiento de lo que canta<br />
la historia, no obstante los sendos mentirones que cuenta y lo que se<br />
ve en nuestros tiempos, son los mejores maestros. Asi pues nadie deberá<br />
estrañar que Juan Paisano se meta á hablar militarmente, ya por lo<br />
dicho, é ya porque ca<strong>da</strong> uno es libre de pensar como le dé la regala<strong>da</strong><br />
gana, no siendo contra la Fe y las buenas costumbres. Lo que digo sobre<br />
pasar la artilleria en qualquier rio sin necesi<strong>da</strong>d de puente, va a escan<strong>da</strong>lizar;<br />
pero el que sepa que en el de Benavente se pasó sin ella quando<br />
la retira<strong>da</strong> de Moore a Galicia, é invasión francesa encima, conocerá<br />
que en tiempo de guerra no hay carta de favor. Muchos hombres dejan<br />
de ser eminentes, por no distinguir las reglas entre man<strong>da</strong>r diez mil ó<br />
cien mil individuos, que en todo varían; y desatinan quantos quieran<br />
concor<strong>da</strong>rlas, como se ve por los efectos. Lo que man<strong>da</strong>ndo quinze o<br />
585
María de Lourdes Pérez González<br />
veinte mil hombres es acertado, man<strong>da</strong>ndo ochenta o cien mil es un<br />
error, y aun una estupidéz. De <strong>aquí</strong> nace, que pocos generales son aptos<br />
para man<strong>da</strong>r en grande, y luego de división los hay excelentes y se<br />
hayan en más número, y no pende en otra cosa. (...)”<br />
Comeza: “Á los caballeros, capitanes D. Idelfonso de Orta, D. Francisco<br />
Marzo, D. Antonio Olivares, D. Luis Perez, D. Federico Pon, D.<br />
Francisco Laborde, D. Dionisio del Carmen y D. Antonio Núñez: Teniente<br />
D. Ambrosio Rosél; y subtenientes D. Agustin Romero, D.<br />
Simon Chicharro, D. José Busí, D. Sebastian Tenreyno y D. Juan Bautista;<br />
que montaron guardia en el Quartel de Depósito General de Infantería<br />
en Santiago, los quince días que estuvo encalabozado en él D.<br />
Antonio Benito Fandiño. (...)<br />
(...) Lo que escribo, no es por que vosotros lo ignoreis, sino para que,<br />
ya que soy Juan Paisano, respeten todos lo que lleva al frente los nombres<br />
de tan conocidos militares. En lo que errare, dignaos enman<strong>da</strong>r,<br />
que de vuestras lecciones tiene á mucho honor aprender. // GUERRE-<br />
ROS: Fandiño.”<br />
Contén: Efectos de ociosi<strong>da</strong>d y correo de la cárcel; ó sean cartas críticas<br />
que escribió preso en ella Don Antonio Benito Fandiño // Idéa militar.<br />
Clases combatientes, y cuerpos facultativos. Carta[s] I.-X<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Gaceta extraordinaria y suplemento á todos los papeles públicos de España<br />
/ [Antonio Benito Fandiño]. — Santiago : [s.n., s.a.] (Oficina de Juan<br />
Maria de Pazos)<br />
4 p. ; 21 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, 1814<br />
Comeza: “Á nuestra categoría, / por mas que se parangone, / puede<br />
decirse en el dia: / son cosas que Dios dispone; / ¡ay burra del alma mia!.<br />
Asi como ca<strong>da</strong> facultad tiene voces técnicas y peculiares para explicarse,<br />
y ca<strong>da</strong> asunto exîge su lenguage, tambien las cosas militares militarmente<br />
se han de tratar, esto es, con expresion rápi<strong>da</strong>, breve, terminante<br />
y nunca abati<strong>da</strong>, aunque se cuenten los mayores desastres, que deben<br />
dorarse con frases pomposas y símiles heróicos. Por lo mismo, y dejando<br />
al juicio de nuestros lectores la congetura y el cálculo, insertamos<br />
586<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
el siguiente: Parte oficial al Público nuestro Señor de la evacuación de<br />
Trapison<strong>da</strong> y distrito de Acefália. (...) Poderosísimo señor: Puede que<br />
to<strong>da</strong>vía. // D. Impreso xunto co papel intitulado: D. Antonio Benito á<br />
sus conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.”<br />
Comeza: “Cristianos: acaba de verse la famosa causa Summillerino-alfonsina,<br />
y en ella caer condenado en el infierno el siguiente fallo:=<br />
Substánciese esta causa, despáchese provisión para citar y emplazar al<br />
canónigo D. Manuel Acuña, sin embargo de lo que contestó á la diligencia<br />
que se hizo el 14 de noviembre de 812, y á D. Antonio Benito<br />
Fandiño, á quien se le ponga en libertad por esta causa, que<strong>da</strong>ndo á<br />
disposición del Sr. Capitan general y lo ha acor<strong>da</strong>do con esta fecha en<br />
la otra causa forma<strong>da</strong> contra el mismos Fandiño, que pende en la otra<br />
escibanía de Verea. Lo man<strong>da</strong>ron los Sres. D. José Marin, D. José Iriberri<br />
y D. José Oromí. Coruña 16 de febrero de 1814 = Está rubricado.<br />
(...)”<br />
Remata: “(...) Fui mas avasallado que lo seria en Argel, sufriendo casi<br />
cuatro años de cárceles, y en ellas tres terribles enferme<strong>da</strong>des; se me<br />
hizo gastar cuanto tenia; perdí mi robusta salud, pues salgo estropeado<br />
y lleno de males; todo ello sin mas motivo que la sordicie de tales Beyes.<br />
¿Y ha de que<strong>da</strong>r impugne semejante iniqui<strong>da</strong>d? No puedo creerlo, á<br />
menos que cuanto hay escrito sobre regir hombres, sean las coplas de<br />
Calaiños. Santiago 23 de febrero 1813. Antonio Benito Fandiño.”<br />
I. Fandiño, Antonio Benito (1770-1831). D. Antonio Benito á sus conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Inaudita aventura y descomunal campaña de D. Antonio Benito Fandiño<br />
preso en la cárcel pública de Santiago, con S.E. los Señores de la Real Sala<br />
del Crímen de la Audiencia Nacional de Galicia, y mas qui per cor<strong>da</strong>m<br />
tiraventum : sobre el inícuo y amañado fallo de destinarle a las armas por<br />
la causa que hace tres años le forjo la justicia de Mesia, y por qué estuvo<br />
veinte y dos meses sepultado en la cárcel de la Coruña; que es nula de hecho<br />
y derecho, por mas que la Sala diga./ Lo hace presente al Augusto Congreso<br />
y á la Nación entera : á aquel para que se digne hacer justicia; y á ésta<br />
para que sepa como se venden las honras, vi<strong>da</strong>s y hacien<strong>da</strong>s de los ciu<strong>da</strong>-<br />
587
María de Lourdes Pérez González<br />
<strong>da</strong>nos, y de que sirve pelear por la libertad. / Si de esta no oye el gobierno,/<br />
nuestra España es el infierno. // in quo juicio judicavertis, judicavimini:<br />
et in qua mensura mensi fueritis, remetietur bobis (Mat. C. 7 v. 2.) / [Antonio<br />
Benito Fandiño]. — Santiago : [s.n., 1813] (En la Oficina de<br />
Juan Maria de Pazos)<br />
15 p. ; 21 cm<br />
Na contraport.: “To<strong>da</strong> falta de observancia de las leyes que arreglan el<br />
proceso en lo civil y en lo criminal, hace responsables personalmente<br />
á los jueces que la cometieren. El soborno, cohecho y la prevaricación<br />
de los magistrados y jueces, producen acción popular contra los que<br />
los cometan. (Const. de la Mon. art. 254 y 255. por si se estrena.) //<br />
Esa recta balanza, sacra Astéa, / que solo en tu mano vemos tan igual,<br />
/ de la Coruña, al regio tribunal / ven, vente á verla como jugetéa: /<br />
Sube, baja, tuerce y bambaléa, / y se inclina á dó quiere juez venal, /<br />
de na<strong>da</strong> sirve sino hacer parcial, / ya perdón indigno, ya inocencia sea:<br />
/ En el mas que en otro, el vil cohecho / está burlando tus instituciones,<br />
/ dexando tu sani<strong>da</strong>d muy ultraja<strong>da</strong>: / Despierta Astrea, recobra tu derecho,<br />
y á todo este halo de bribónes / pásalos, pues al filo de la espa<strong>da</strong>.<br />
// Mientras las sillas de los Tribunales no sean de pellejos de jueces, no<br />
estará entrona<strong>da</strong> la justicia.”<br />
Comeza: “Al augusto Congreso Nacional, y generosos Pueblo español.<br />
Señor: Quando las cosas llegan á lo sumo, está en el orden que degeneren;<br />
y así como en los grandes apuros suelen invocarse los mayores<br />
santos, no parecerá extraño que la pequeñez de mi exîstencia, cansad<br />
de luchar con la iniqui<strong>da</strong>d y la injusticia, redoble el grito á V.M. y á la<br />
numerosa Nación que representa, como único esfuerzo de quien va á<br />
pique. Tengo representado algunas veces la escan<strong>da</strong>losa conducta de la<br />
sala del crimen de este Reyno, ya á V.M. é ya á la anterior Regencia;<br />
mas la desgracia ó fuerza mas alta permitió fuesen cartas al otro mundo<br />
(...) Las ideas de V.M. son aceptadísimas al común de la Nación, mas<br />
la falta de nervio en hacer cumplir lo que se man<strong>da</strong> las hace nulas, y<br />
ha de ser nuestra perdición. No alabaré de justo el directorio frances<br />
en tiempo de la república; pero no puedo por menos de confesar que<br />
fue muy sábio y político, y que al inmortal quanto tirano Robespierre<br />
debe la Francia su exîstencia. El pensar que algunos millones de hom-<br />
588<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
bres pueden gobernarse con dulzura, mâxime quando hay transición<br />
del despotismo á la libertad, y á la inversa, me parece desatino. (...) A<br />
mi me <strong>da</strong> risa quando algunos mentecatos alaban la virtud española,<br />
sacando por egemplo la suavi<strong>da</strong>d de su revolucion, á que puede contestarse:<br />
«por eso estamos lucidos, y con tan buenas esperanzas.» (...)”<br />
Remata: “(...) Si la desgracia permitiere que V.M. se desentien<strong>da</strong>, tendré<br />
que sucumbir á la iniqui<strong>da</strong>d de estos malvados; mas desde luego<br />
me desnaturalizo de una patria que no me guar<strong>da</strong> derechos, quedándome<br />
ver<strong>da</strong>dero cosmopolita; pues el privilegio de ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no español<br />
no me sirvió de mas que hacerme gastar quanto tenia, afrentarme y<br />
quebrantar la salud con tan dilata<strong>da</strong>s prisiones. Dios prospere á V.M.<br />
con tales ministros, y á mi me libre de semejantes Pilatos. Cárcel pública<br />
de Santiago 2 de mayo de 1813. / Señor: Antonio Benito Fandiño.”<br />
Exemplar corrixido polo autor<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Inscripciones sepulcrales para mi entierro [y otros varios escritos, insertados<br />
la mayoría en el Diario Cívico] / Antonio Benito Fandiño]. — [S.l. :<br />
s.n., s.a.]<br />
16 p. ; 21 cm<br />
I. Diario cívico-patriótico (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Memoria o ensayo sobre la historia de la Real Cárcel de La Coruña : su<br />
fun<strong>da</strong>ción, alcaydes y habitantes. Usos, costumbres, privilegios y sucesos notables.<br />
Religion, comercio, mone<strong>da</strong> y mejora, de que es subsceptible. Que<br />
alos mayores delincuentes de ella / dedica la ociosi<strong>da</strong>d de un preso. —<br />
Coruña : [s.n.], 1812 (En la Oficina del Exacto Correo y Postillon)<br />
32 p. ; 17 cm<br />
Parte Primera<br />
Difficile est faetor, sed tendit in ardua virtus<br />
O preso do cárcere <strong>da</strong> Coruña é Antonio Benito Fandiño<br />
Comeza: “Á LOS MAYORES DELINQUENTES PASADOS, PRE-<br />
SENTES Y FUTUROS DE LA REAL CARCEL DE LA CORUÑA.<br />
589
María de Lourdes Pérez González<br />
No el trágico fin de unos, ni el afrentoso término que espera á otros;<br />
debe sellar con la ignomia el eco de vuestros nombres, puesto que en<br />
muchas acciones podeis competir con los mayores héroes del mundo<br />
(…)”<br />
Remata: “(…) He historiado, con la posible breve<strong>da</strong>d, la fun<strong>da</strong>cion de<br />
la real carcel, sus alcaydes y habitantes, usos y costumbres, privilegios<br />
y sucesos notables, religion, comercio y mone<strong>da</strong>; no <strong>da</strong>tamente como<br />
pertenece á la historia, sino por mayor y en compendio, qual corresponde<br />
á la memoria ó ensayo que me propuse: resta ahora decir la mejora<br />
de que es susceptible, y como deber ser las carceles para comun<br />
utili<strong>da</strong>d del bien público; lo que dándome Dios vi<strong>da</strong> y salud, describiré<br />
en la segun<strong>da</strong> parte de esta obrita, que es adonde corresponde. FIN.”<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Nueva relación y curioso romance en que se refiere, trata y apunta lo que<br />
verá el curioso lector / compuesto por el Poeta de ciegos Juan Perico Cantaclaro.<br />
— Santiago : [s.n.], 1813 (En la Oficina de Juan María Pazos)<br />
4 p. ; 21 cm<br />
Juan Perico Cantaclaro é pseud. de Antonio Benito Fandiño Martínez.<br />
Comeza: “Al mejor pueblo del orbe, / y como tal soberano; / al que<br />
por su libertad, / lleva tanto peleado: / Al grande, insigne y heróico; /<br />
generoso, fiel y bravo; / al señor del mundo, / al que moros ha matado:<br />
/ Al conquistador de Italia, Tiról, Flandes y País Baxo, / al que prendió<br />
al rey Francisco, y al que á Roma ha saqueado (...)”<br />
Remata: “(...) A ver que diablo de leyes / son las que usa el licenciado<br />
/ bran<strong>da</strong>lágas, matalote, / bar<strong>da</strong>ge, nefas, nefario. / Finalmente verá el<br />
pueblo / de este baile resultado / que la cosa ha de parir, / ó llevársela<br />
mil diablos. / Y cesando por ahora / Juan Perico Cantaclaro, / a todos<br />
pide perdón / por mas no haberse explicado.”<br />
I. Cantaclaro, Juan Perico, pseud.<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Ojo de Dios que todo lo ve : Indirectas del P. Cobos ó más bien ver<strong>da</strong>des<br />
del barquero, que en obsequio de la justicia, constitución del Estado, derecho<br />
natural y de gentes, Leyes patrias y cuanto se quiera, escribió en la<br />
590<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
cárcel publica de Santiago D. Antonio Benito Fandiño compadecido del<br />
modo de juzgar las causas de algunos miserables presos, los fiscales militares<br />
y dedica al Augusto Congreso Nacional : quod vidimus et audivimus, testamur.<br />
— Santiago : Oficina de Juan María de Pazos, a costa de los<br />
pobres interesados, 1812<br />
15 p. ; 21 cm<br />
Contraport.: Por derecho natural: todo hombre es libre, y tan jefe de la<br />
generación, y de quanto Dios crió para su servicio, como el mayor monarca<br />
del mundo // Por derecho de gentes : el hombre en socie<strong>da</strong>d, está obligado<br />
á pasar por lo que haga la mayor parte de ella; y ésta, á asegurarle los tres<br />
preciosos derechos de libertad, propie<strong>da</strong>d y seguri<strong>da</strong>d: es un pacto, y por<br />
qualquiera de ellos que falte se disuelve y que<strong>da</strong> nulo.// Por derecho patrio:<br />
el hombre debe obedecer las leyes de su socie<strong>da</strong>d, aunque sean repugnantes<br />
é injustas, pues no quebrantándolas, tiene la alza<strong>da</strong> de emigrar á<br />
la que mas le acomode; pero tambien ninguno tiene derecho a oprimirle<br />
mas pena que la ley señale.// Por justicia: el fin de esta no es más que buscar<br />
la ver<strong>da</strong>d y <strong>da</strong>r á ca<strong>da</strong> uno lo que es suyo: quantos formularios empezcan<br />
ú obscurezcan este justo fin, son miserables fárragos é infames rutinas<br />
que no deben observarse.// Por la Constitución de la monarquía: todo<br />
español tiene bien declarados sus derechos con equi<strong>da</strong>d y justicia; y solo<br />
puede quejarse de que no se cumple.//Por quanto se quiera: el despotismo<br />
siempre es exêcrable, y no puede durar: los paises en donde se egerce son á<br />
ca<strong>da</strong> paso devastados por convulsiones políticas.//<br />
Comeza: “Si las sabias disposiciones de V.M. no me demostrasen la solidez<br />
e imparciali<strong>da</strong>d con que piensa, me guar<strong>da</strong>ría bien de prestarle<br />
un quadro triste, resto del antiguo desorden, que por precisión va a escitar<br />
su ternura hacia la humani<strong>da</strong>d y desgracia suerte de unos miserables<br />
que aun delincuentes hermanos, y deben gozar el beneficio de la<br />
ley, como más necesitados de él ... El despotismo legal, corrupción, e<br />
ignorancia de algunos jueces degenerados, me hicieron observar mil<br />
absurdos sobre el modo de graduar los delitos en veinte y dos meses<br />
que me tuvo sepultado en la cárcel de la Coruña … Logra<strong>da</strong> mi libertad<br />
de resultas de haberme quejado á V.M. y suprema Regencia, en<br />
medio de que aun hoy es el dia que ignoro lo que se dignaron a resolver:<br />
solo tres meses pude disfrutarla, pues el encono de mis anteriores<br />
591
María de Lourdes Pérez González<br />
jueces por un lado, y una trama político-eclesiástica por otro dieron<br />
conmigo en el horror de la cárcel, donde la rectitud de mi conciencia<br />
me hace mirar tranquilamente la moi triste situación … No obstante<br />
señor, en obsequio de la justicia y paternales intenciones de V.M., me<br />
atrevo á dedicarle las siguientes reflexîones sobre el juzgado militar para<br />
con los paisanos, que si he de hablar con franqueza me parece repugnante:<br />
dejando al superior y siempre acertado juicio de V.M. la decisión<br />
de lo que contemple justo. Esto, es proponer, Señor, no execrar: la confianza<br />
de todo español debe tener en quien ha <strong>da</strong>do tantas pruebas de<br />
filantropía, y la ociosi<strong>da</strong>d de preso, deberán disculparme qualquier<br />
yerro que cometa de entendimiento de no voluntad. Dios nuestro<br />
señor conserve á V.M. para bien de esta vacilante monarquía los muchos<br />
años que todos le desean.// Carcel publica de Santiago 8 de noviembre<br />
de 1812.//señor: Antonio Benito Fandiño.”<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
Pronóstico ó mas bien profecía que sobre el éxito de la actual guerra dedica,<br />
ofrece y consagra. A la Curia de la real Audiencia, y demás subalternas del<br />
reyno de Galicia la ociosi<strong>da</strong>d de un preso. Omme tulit punctum, qui miscuit<br />
utile dulci; lectorem delectando, pariter monendo (Horat. Art. Poet.).<br />
— Coruña : [s.n.], 1812 (En la Oficina del Exacto Correo y Postillon)<br />
16 p. ; 14 cm<br />
O preso ocioso é Fandiño<br />
Comeza: “Á la Curia de la Real Audiencia y demas subalternas del<br />
Reyno de Galicia. Numerosísima Señora. No el ser víctima de vuestras<br />
fórmulas, ha de impedir el obsequio que de justicia os corresponde; ni<br />
el resentimiento por justísimo que sea, debe hacer negra sombra á la<br />
razón... Quedo confiado en que no os desdeñareis de admitir este corto<br />
obsequio con que os sirve. Numerosísima Señora. La ociosi<strong>da</strong>d de un<br />
preso. // POEMARIO. Todo el que quiera saber / Lo que está aún por<br />
venir, / Y cómo hemos de salir, / Aquí lo puede leer: / Seguro debe<br />
creer, Que el pronóstico no yerra, / Y que todo quanto encierra, / Uno<br />
hecho, otro evitado; / Será el fixo resultado / Nuestro en la presente<br />
guerra. // Pronóstico con grado de profecía. / Quando nuestros escritores,<br />
/ Pue<strong>da</strong>n decir con franqueza. De ca<strong>da</strong> qual flaqueza, / Siendo públicos<br />
592<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
censores: Quando pue<strong>da</strong>n sin temores / Publicar lo que ignoremos:<br />
VENCEREMOS (...)”<br />
Remata “(...) PROTESTA y ratificación del pronóstico. / Quando todo<br />
lo <strong>aquí</strong> dicho, / No confirme la experiencia; Consiento yo la sentencia;<br />
Que quiera <strong>da</strong>rme el capricho: Aunque lo impugne algun bicho, / Á<br />
mí na<strong>da</strong> se me dá; Que esta es la realidá, De engañarnos no trataremos;<br />
que ganamos ó perdemos, / Por el órden que <strong>aquí</strong> vá. ACABÓSE.”<br />
Fandiño, Antonio Benito (1770-1831)<br />
[Serenísimo Señor: Nadie mas enemigo de molestar las autori<strong>da</strong>des que yo,<br />
pero tampoco mas precisado á hacerlo ... carcel de Santiago 22 de enero de<br />
1814. Serenisimo señor] / Antonio Benito Fandiño]. — En dicha ciu<strong>da</strong>d<br />
[Santiago de Compostela : s.n.], 1814 (Oficina de D. Juan María de<br />
Pazos)<br />
[4] p. ; 21 cm<br />
Comeza: “Serenísimo Señor: Nadie mas enemigo de molestar las autori<strong>da</strong>des<br />
que yo, pero tampoco mas precisado á hacerlo. Á pesar de<br />
mi moderación en esta parte no puede menos de distraer repeti<strong>da</strong>s<br />
veces la superior dignación del pasado Congreso y a V.A. contra el desuello<br />
y la iniquie<strong>da</strong>d de la sala del Crimen de esta Audiencia territorial,<br />
de que alcancé se man<strong>da</strong>se hacerme pronta y cumpli<strong>da</strong> justicia, según<br />
testimonio de carta órden que con fecha de 20 de julio dirigió el Sr.<br />
Cano Manuel, y se halla en la causa; no obstante la qual la sala siguió<br />
como siempre, y me hizo hacer padecer la prisión arbitrariamente (...)”<br />
Remata: “(...) Suplico á V.M. se digne tomar providencia que contemple<br />
justa, y sea capaz de contener tal despotismo y manifiesto desprecio<br />
de las leyes; accediendo á lo que he pedido en el referido impreso. Así<br />
lo espero de la bon<strong>da</strong>d de V.M., como propio de su justificación y amor<br />
al público. Cárcel de Santiago 22 de enero 1814. SERENISIMO<br />
SEÑOR: Antonio Benito Fandiño.”<br />
Fernández, Andrés<br />
Ideas que para la perpetua solidez del magnífico edificio de la livertad de<br />
España / inserta y coloca por su orden el Dr. D. Andrés Fernández, natural<br />
de la Parroquia, Coto y Villa de S. Salvador de Villasante Provin-<br />
593
María de Lourdes Pérez González<br />
cia de Lugo, y vecino de la Ciu<strong>da</strong>d de Santiago Reyno de Galicia. —<br />
Santiago : [s.n.], 1810 (Ignacio Aguado)<br />
127 p. ; 21 cm<br />
Na contrapor.: Maoja minoribus comparatur.<br />
Contén: PRIMA IDÉA. Plan politico, social y moral sobre la determinacion<br />
de las Causas Criminales en menos de siete meses por tres<br />
Sentencias con Plena Audiencia y supresion de los juicios ocultos,<br />
como medio para la ver<strong>da</strong>dera libertad.- SEGUNDA IDÉA. Leccion<br />
diario-practica conservativa de la libertad de la Patria.- TERCERA<br />
IDÉA. La libertad en el continuo goze de Pastor propio.- QUAR-<br />
TA IDÉA. La libertad dependiente del idioma.- QUINTA IDÉA. La<br />
libertad en la representacion del Poder executivo.- SEXTA IDÉA.<br />
La libertad en la dócil mutacion del Dictamen.- CONTINUACION<br />
de las Idéas del Doctor D. Andrés Fernández. SEPTIMA IDÉA. La<br />
brillantéz de la Soberanía en la Administración graciosa de Justicia.-<br />
OCTAVA IDÉA. La brillantéz de la Soberanía en la restauracion de<br />
los juicios instructivos.- NONA IDÉA. La brillantéz de la Soberanía<br />
en la distribucion de las personas para graciosa Administracion de Justicia.-<br />
DECIMA IDÉA. La robustéz en el Exercicio.- UNDÉCIMA<br />
IDÉA. La robustéz en la union y abun<strong>da</strong>ncia del Oro.- DUODECI-<br />
MA IDÉA. La impenetrabili<strong>da</strong>d en el Estado contínuo de Guerra.-<br />
DECIMA TERCIA IDÉA. Preservativo de delitos.- DECIMA<br />
QUARTA IDÉA. Quantioso fruto de suave trabajo.- DÉCI-<br />
MA QUINTA IDÉA. Autori<strong>da</strong>d suprema executiva, judiciaria, ordinaria<br />
en la Capital, y extraordinaria en el resto de España é Indias.-<br />
DECIMA SEXTA IDÉA. Comisiones de Provincia ó Reyno.- DÉCI-<br />
MA SÉPTIMA IDÉA. La Concha de S.M.I. del Señor Santiago.- DÉ-<br />
CIMA OCTAVA IDÉA. Primera Ley fun<strong>da</strong>mental sobre provision de<br />
empleos.- DÉCIMA NONA IDÉA. SEGUNDA Ley fun<strong>da</strong>mental<br />
sobre la provision de empleos.- VIGESIMA IDÉA. Tercera ley fun<strong>da</strong>mental<br />
sobre el número de vocales de las Córtes y su duracion.- VI-<br />
GÉSIMA PRIMA IDÉA. Quien y quando debe convocar á Córtes.vigésima<br />
segun<strong>da</strong> idéa. LEY FUNDAMENTAL SOBRE Autori<strong>da</strong>d<br />
Suprema.- VIGÉSIMA TERCIA IDÉA. La libertad en la clari<strong>da</strong>d.-<br />
VIGÉSIMA QUARTA IDÉA. La libertad en la sani<strong>da</strong>d de entendi-<br />
594<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
miento.- VIGÉSIMA QUINTA IDÉA. Supresion de la substitucion<br />
pupilar.- VIGÉSIMA SEXTA IDÉA. Reduccion de adopciones á una<br />
proposicion.- VIGÉSIMA SEPTA IDÉA. Supresion de Censos.- VI-<br />
GESIMA OCTAVA IDÉA. Victoria perpetua.- VIGÉSIMA NONA<br />
IDÉA. Conservadores de la riqueza.<br />
Fernández, Andrés<br />
Manifiesto por la buena fé del pueblo de Iria Flavia en la causa que expresa.<br />
— Santiago : [s.n.], 1811 (En la oficina de D. Juan Francisco<br />
Montero)<br />
P. V-XIV ; 16 cm<br />
Fernández, Antonio (O.S.A.)<br />
El pueblo gallego en el tribunal de la Inquisición / por Fr. Antonio Fernández,<br />
agustino descalzo. Con las liecencias necesarias del ordinario,<br />
y del Provincial de su Orden. — Coruña : [s.n.], 1812 (Oficina del<br />
Exacto Correo)<br />
IX, 233, [1] p. ; 22 cm<br />
Na contraport.: “Quisquis enim fratrem non arguit peccantem, que<strong>da</strong>mmolo<br />
hertatur, ut peccet. El que no corrige al hermano que peca, de<br />
algun modo le aconseja que peque. S. Ambrosio, Serm. I de Sanctis”<br />
Comeza: “Al Excmo. Sr. D. Juan Josef Caamaño y Pardo, Conde de<br />
Mace<strong>da</strong>, Fefiñanes, Marques de Figueroa y de la Atalaya, Grande de<br />
España de primera clase, Caballero de Justicia del Orden de San Juan<br />
de Malta, &c. &c. &c. Excmo. Señor. El fidelísimo reyno de Galicia<br />
ha sido agraviado con las mas feas y atroces calumnias: han atentado<br />
contra la joya preciosa que mas ama: contra su timbre: contra su mas<br />
brillante y característica gloria. Se han propuesto, é intentaron mancillar<br />
el obsequioso y profundo respeto, con que siempre miró á los<br />
RR. Y VV. Obispos y mas Ministros de la Iglesia: su pronta y sumisa<br />
obediencia á su doctrina y decisiones: su respetuosas adhesion á la<br />
voz de los Pastores que el Espíritu Santo puso en ella, para que la gobernasen:<br />
su constancia, en fin, é inflexîbili<strong>da</strong>d en sostener la Santa<br />
religion, christianas y piadosas máxîmas, que hicieron ver<strong>da</strong>dera gloria<br />
y grandeza de sus mayores. Proponiéndome, pues, vindicar á este<br />
595
María de Lourdes Pérez González<br />
venturoso y católico reyno; habiendo de <strong>da</strong>r á la luz pública, y dexar<br />
á la mas remota posteri<strong>da</strong>d un testimonio auténtico y eterno tanto<br />
de su Religion, de su pie<strong>da</strong>d, de su veneracion y respeto á los Príncipes<br />
de la Iglesia, como de otros varios puntos en que la infamia y calumnia<br />
un papel anónimo que, aunque impreso en la Coruña, no se<br />
ha publicado en el reyno, habiéndose divulgado por otras partes;<br />
esme forzoso buscar acogi<strong>da</strong> en la protección de V.E.; y con tanta<br />
mas razon quanto V.E. está también obligado en algun modo á defenderlo.<br />
V.E. ha sido uno de los que, exponiendose á los mayores<br />
riesgos, cooperaron principalmente á libertar este religioso, leal y esforzado<br />
reyno de la opresión y tiránica esclavitud de los mas soberbios<br />
y feroces enemigos: por lo mismo corresponde tambien á V.E. coadyuvar<br />
á que la Religion santa de nuestros padres se conserve en él con<br />
la integri<strong>da</strong>d y pureza, que ellos la profesaron. V.E. aparecía como el<br />
mayor honor, y apoya to<strong>da</strong>s sus demás glorias en el triunfo de la Fé,<br />
en cuyo Tribunal ocupa V.E. un lugar muy distinguido: esta sola<br />
razon sería bastante por sí sola á obligar á V.E. que lo defendiese de<br />
las injurias y calumnias que le imputan. Aña<strong>da</strong> V.E. las obligaciones<br />
que me impone el reconocimiento á las distinciones con que siempre<br />
me ha honrado; y resultará mi Dedicatoria una deu<strong>da</strong> de rigurosa<br />
justicia. Admítala, pues, V.E. por nuevo efecto de su generoso corazon<br />
y permítame que me firme su favorecido capellán. Excmo. Señor:<br />
Fr. Antonio Fernandez.<br />
CARTA Que puede servir como prólogo. Muy señor mio: con dificultad<br />
podré corresponder á los deseos que vmd. me manifestó, y al encargo<br />
que me hizo quando me entregó el papel, cuyo título es: El pueblo<br />
gallego no hizo gestion alguna para que el Supremo Gobierno restablezca<br />
el Tribunal de la Inquisicion, no obstante, las representaciones de la Junta<br />
Superior y las Provinciales hicieron sobre este particular al Congreso. Coruña:<br />
en la oficina de D. Antonio Rodriguez. Año de 1812. Digo con dificultad,<br />
por que este papel abraza, ó se extiende á mucho mas que lo<br />
que indica su frontispicio. Su objeto no es tanto probar el hecho que<br />
expresa su título, quanto el zaherir (y éste parece su designio principal)<br />
las Juntas Superior y Provinciales; hacer odioso el Tribunal del Santo<br />
Oficio con mil embustes y sofisterías (...)”<br />
596<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Remata: “INQUISICION. Epílogo de esta censura. He <strong>aquí</strong> como el<br />
anónimo se valió de su secreto y de las tinieblas para fraguar y publicar<br />
su escrito, que segun dexo manifestado es un texido de proposiciones<br />
falsas, denigrativas, impías, escan<strong>da</strong>losas, inductivas á error, sapiens hæresim<br />
y heréticas, condena<strong>da</strong>s ya como tales por la Iglesia: un libelo infamatorio,<br />
que no tiene otro objeto que zaherir y denigrar las Juntas;<br />
censurar atrevido é insolente la conducta de los RR. y VV. Obispos;<br />
hacer odioso y exêcrable el Tribunal del Santo Oficio con mil embustes<br />
y sofisterías; divertirse y jugar con las santas palabras del señor; y atribuir<br />
descara<strong>da</strong>mente al virtuoso Pueblo Gallego unas doctrinas que<br />
detesta como contrarias á las christianas y piadosas máxîmas, á la Santa<br />
Religion que hizo la ver<strong>da</strong>dera grandeza de sus mayores, y en cuya conservación<br />
constituyen su mas brillante y característica gloria. Ni penséis<br />
que sois malévolos quando manifestais esto; por el contrario: seréis culpables,<br />
si pudiendo conseguir que vuestros hermanos se corrijan, acusándoles<br />
de sus faltas, permitís que perezcan por no hacérselas presentes (Reg. Ap.<br />
S.P.N. Aug. cap. 7.)”<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel, 1760-1832. El Pueblo gallego no hizo<br />
gestion alguna para que el supremo gobierno restablezca el tribunal de la<br />
Inquisición, no obstante las representaciones que la junta Superior y las<br />
provinciales hicieron sobre este particular al Congreso…<br />
Fernández Carballido, Manuel Rufo (1791-1879)<br />
Indispensable é imparcial exposicion á S.M. el augusto Congreso de Cortes,<br />
sobre suspensión del decreto de recau<strong>da</strong>ción de diezmos en la Intendencia,<br />
con cinco profecías políticas y el corte de ellas / por el Bachiller y Diácono<br />
D. Manuel Maria Rufo Fernández Carballido, vecino de la ciu<strong>da</strong>d de<br />
Santiago, ex-cursante de Leyes, y cursante de Teología. — Santiago :<br />
[s.n.], 1813 (Oficina de D. Juan María de Pazos)<br />
20 p. ; 20 cm<br />
Na contraport.: Principiis obsta serò medicina paratur.<br />
Comeza: “SEÑOR: El amor que tengo á mi patria, y la pena que causa<br />
en mi quando la veo expuesta á agonizar, me desazonan, me inquietan;<br />
y derramando amargas lágrimas á vista de su inminente peligro, no me<br />
dejan vivir tranquilo, en medio de la multitud de principios que la sana<br />
597
María de Lourdes Pérez González<br />
filosofía subministra á mi alma constitutivos de la superiori<strong>da</strong>d que<br />
poseo sobre todos los trabajos de esta vi<strong>da</strong>...”<br />
Remata: “(...) Suplico humildemente á V.M., que cortando to<strong>da</strong> ocasion<br />
de la guerra civil, se sirva man<strong>da</strong>r que la Regencia disponga lo<br />
conveniente á que la Intendencia de Galicia, suspen<strong>da</strong> la recau<strong>da</strong>cion<br />
de los diezmos de los Curas, entregando estos en dinero lo sobrante de<br />
la quota que se les señale para su decente sustentacion, y para el preciso<br />
socorro de los respectivos pobres de ca<strong>da</strong> parroquia. En lo que, guiado<br />
de sus obligaciones, espera lo mas acertado de la soberana justificacion<br />
de V.M. el exponete. Santiago 4 de Abril de 1813. SEÑOR: Manuel<br />
Maria Fernandez.<br />
P.D. Regnum in se divisum, desolabitur. Si realizase su explosión la<br />
horrorosa guerra civil, perecerían / En primer lugar, los liberales. / En<br />
segundo lugar, los sensatos. En tercer lugar, bajo la capa de la infidencia,<br />
los que tengan intereses y respetos que perder. / En cuarto lugar,<br />
será esclavizado el resto de los españoles por un ambicioso caudillo<br />
puesto á su frente. / En quinto lugar, se suprimiría el nombre de España,<br />
igualmente que el de las antiguas Quintana, Numancia y Sagunto<br />
que con mas brio y con menos brazos han sabido abatir el orgullo de<br />
la poderosa Roma, resistiendo á sus más sabios generales y mas formi<strong>da</strong>bles<br />
ejércitos; pero con la notable diferencia que estas memorables<br />
ciu<strong>da</strong>des perdieron su nombre magnánima y noblemente, mas la España,<br />
en el caso que hablo, lo pierde vil e indecorosamente. El único<br />
medio para cortar estas cinco profecías políticas es La imparciali<strong>da</strong>d.”<br />
Fernández de Castro, José (Tenente Coronel)<br />
Representación de don Josef Fernández de Castro, vecino de Buenos Ayres,<br />
y segundo Coman<strong>da</strong>nte del batallon de voluntarios de Galicia, formado<br />
en aquella capital, al soberano Congreso de las Cortes Nacionales en la<br />
real isla de León. — Cádiz : [s.n.], 1811 (En la oficina de Don Nicolas<br />
Gómez de Requena)<br />
32 p. ; 20 cm<br />
En la Oficina de Don Nicolás Gómez de Requena, Impresor del Gobierno<br />
por S.M., Plazuela de las Tablas<br />
598<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Comeza: “SEÑOR. El Teniente Coronel D. José Fernández de Castro,<br />
vecino de Buenos-Ayres, y Diputado de su Consulado y Comercio, á<br />
V.M. con mi mayor respeto digo: que cuando aquella corporacion me<br />
nombró de su Apoderado, y quando el Ayuntamiento de la misma Capital<br />
recomendó á V.M. mi persona en esta Comision, como consta<br />
de los documentos que hice presentes al Consejo de Regencia en 14<br />
de Mayo anterior, que ahora acompaño tambien baxo los números ¡ y<br />
2, que no ha sido porque aquellos Magistrados y vecin<strong>da</strong>rio todo tuviesen<br />
entendido, ni esperasen de mí que para informar á V.M. sobre<br />
quanto debia saber á fin de remediar los graves males, que á pasos veloces<br />
conducían aquella América á la separacion de la Metrópoli y á su<br />
ruina... Yo cui<strong>da</strong>ré de man<strong>da</strong>r imprimir y hacer correr á la mayor breve<strong>da</strong>d<br />
posible esta y to<strong>da</strong>s las demas Representaciones que de muchos<br />
años á esta parte tengo hechas en América y en la Metrópoli, exclamando,<br />
y haciendo ver á las autori<strong>da</strong>des los desórdenes, á fin de se remediasen,<br />
para que si la patria llega al trance desgraciado de perderse,<br />
sepa la Nacion y todo el mundo, que hubo un hombre Español, que<br />
lo ha representado en tiempo, para que así no tenga disculpa el Gobierno.<br />
(...)”<br />
I. Gómez de Requena, Nicolás, imp.<br />
Fernández de Castro, José (Tenente Coronel)<br />
Respuesta que <strong>da</strong> D. Josef Fernández de Castro a la Exposición del Marqués<br />
de Sobremonte Virrey que fue de Buenos Ayres. — Cádiz : Imprenta de<br />
Don Josef Niel, 1811<br />
20 p. ; 20 cm<br />
Fernández Varela, Manuel<br />
Oración eucarística predica<strong>da</strong> en la Iglesia Mayor de S. Julián del Ferrol<br />
con motivo del féliz éxito de las armas de S.M.C., contra los ingleses, que<br />
desembarcaron para invadir aquel departamento el 25 de agosto de 1800<br />
/ por Manuel Fernández Varela. — Madrid : [s.n.], 1808 (Imprenta<br />
de la Hija de Ibarra)<br />
35 p. ; 29 cm<br />
599
María de Lourdes Pérez González<br />
Fernández Varela, Manuel<br />
Oración eucarística predica<strong>da</strong> en la solemnísima función que el cabildo<br />
de la santa iglesia catedral de la ciu<strong>da</strong>d de Lugo celebró en acción de gracias<br />
... por la libertad y el feliz restablecimiento de D. Fernando VII... / por<br />
Manuel Fernández Varela. — Madrid : [s.n.], 1814 (Miguel de Burgos)<br />
78 p., [1] f. de grav. ; 18 cm<br />
I. Fernando VII, Rey de España (1814-1833)<br />
Fernández Varela, Manuel<br />
Oración fúnebre por el Ilustrisimo Señor Don Felipe Pelaez Caunedo Obispo<br />
y Señor de Singo que en las exequias que por el encima de S.S.J. celebraron<br />
en la Santa iglesia Catedral de dicha Ciu<strong>da</strong>d sus agradecidos sobrinos<br />
y familiares el dia 4 de Setiembre de 1811 / dizo el Dr. D. Manuel<br />
Fernandez Varela. — Coruña : Antonio Rodríguez, 1811<br />
44 p. ; 19 cm<br />
I. Lugo (Diocese). Bispo (1786-1811: Peláez Caunedo, Felipe)<br />
Fernández y Neira, José (1790- )<br />
[Representación que en el dia de ayer entregó al Sr. Intendente en comision<br />
de este Reyno D. Josef de Ansa, el oficial tercero de Contaduría en la Fábrica<br />
Nacional de Cigarros D. Josef Fernandez y Neyra]. — [A Coruña :<br />
s.n., s.a.] (En la Oficina del Exácto Correo)<br />
15 p. ; 20 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña a 1 de Marzo de 1811<br />
Asinado: Josef Fernandez y Neyra<br />
Fernández y Neira, José (1790- )<br />
Representación que por conducto del Intendente de la Provincia de Galicia<br />
dirije el oficial tercero de la Contaduria de la Fábrica de Cigarros<br />
de ella, á S.A. la Regencia del Reino. Al ver la justa providencia que en<br />
órden de 27 de Marzo del año próximo pasado, se sirvio V.A. dictar para<br />
que se procediese contra el Director de esta Fábrica de Cigarros D. Julian<br />
Lopez, y sus cómplices en los desórdenes que repeti<strong>da</strong>s veces se habian representado<br />
al Gobierno… — [A Coruña] : [s.n.], [1814] (Oficina del<br />
Exácto Correo)<br />
600<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
201-204 p. ; 20 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña a 17 de Enero de 1814<br />
Asinado: Josef Fernandez y Neira<br />
Folgueras Sión, Luis Antonio (1769-1850)<br />
Covadonga : O<strong>da</strong>. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la Oficina de Don Antonio<br />
Rodríguez)<br />
[3] p. ; 21 cm<br />
Folgueras Sión, Luis Antonio (1769-1850)<br />
Fábulas / por D. Luis Folgueras Dean de la Santa Iglesia de Orense.<br />
— Coruña : [s.n.], 1811 (En la Imprenta de Vila)<br />
3 f., 107 p. ; 4º<br />
Fictis jocari nos memineris fabulis. Fedro.<br />
Comeza: “A mi hermano D. Pedro Folgueras. Cura de Mazuecos. Querido<br />
hermano, por si es voluntad del Cielo, que yo fallezca, sin volvernos<br />
a ver y estrecharnos en tierno abrazo, te quiero legar este librito en<br />
memoria del amor que te tengo, y he siempre tenido. No es poca la<br />
parte que te cabe en haber fomentado yo mi inclinación a los ócios de<br />
la poesía (…)”<br />
Fontenla, Antonio<br />
Defensa de la jurisdicción espiritual de los tribunales de la Santa Inquisición<br />
en contestación al dictamen de Francisco Serra, Prebístero, Bibliotecario<br />
de la Real y Arzobispal de Valencia, diputado en las titula<strong>da</strong>s Cortes<br />
extraordinarias / por Antonio Fontenla, Colegial en San Clemente<br />
único de Pasantes, y Catedrático de Teología de la Real Universi<strong>da</strong>d<br />
de Santiago; Abad actual y cura Párroco de S. Pedro de Matamá en el<br />
Obispado de Tuy. — Santiago : [s.n.], 1814 (Oficina de Juan María<br />
de Pazos)<br />
36 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “Señor bibliotecario: un amigo mio, Alcalde que ha sido por<br />
la difunta constitucion, me dirigió en principios de este presente año<br />
un egemplar, que recibió por el correo de Cádiz, del V. expuesto en las<br />
llama<strong>da</strong>s Cortes extraordinarias, de que era digno individuo, sobre el<br />
proyecto de Tribunales protectores de la Religion.”<br />
601
María de Lourdes Pérez González<br />
Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821)<br />
Carta sobre lo que debe hacer un príncipe que tenga colonias a gran distancia.<br />
— Coruña : [s.n.], 1813 (En la oficina de D. Antonio Rodríguez)<br />
XVI p. ; 21 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Carta sobre lo que debe hacer un principe que tenga colonias<br />
a gran distancia. — Philadelphia : [s.n.], 1803. — 15, 16 p. ;<br />
21 cm<br />
Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821)<br />
Cartas sobre la obra de Rousseau titula<strong>da</strong> Contrato social : en las que se<br />
vacia todo lo interesante de ella y se suprime lo que puede herir la religion<br />
católica apostólica romana / por el ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no Valentin de Foron<strong>da</strong>. —<br />
Coruña : [s.n.], 1814 (En la oficina de Don Antonio Rodríguez)<br />
228 p. ; 15 cm<br />
I. Rousseau, Jean-Jacques (1712-1778). Du contrat social ou Principes<br />
du droit politique par J. J. Rousseau. — Amster<strong>da</strong>m : Marc Michel Rey,<br />
1762<br />
Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821)<br />
Cartas sobre varias materias políticas / por Valentín de Foron<strong>da</strong>, intendente<br />
honorario de exército. — Santiago : [s.n.], 1811 (por Manuel<br />
Antonio Rey)<br />
38 p. ; 14 cm<br />
Comeza: “Advertencia á los lectores. Las seis cartas siguientes escribí<br />
en Lisboa de resulta del placer, que me causó la noticia de que se iban<br />
á reunir las Cortes. En la primera expongo el motivo de tomar la<br />
pluma, e insinúo la necesi<strong>da</strong>d de las buenas elecciones, y que el pueblo<br />
aunque desea el bien, no siempre lo conoce, por lo que está expuesto<br />
á elegir Diputados no en razón de sus talentos, sino en razon de las<br />
clases, de las gerarquías, pero la experiencia ha mostrado que varios<br />
pueblos han sido muy dichos, muy prespicaces, como lo testifican los<br />
Muñoz Torreros, Arguelles, Garcia Herreros, Mexía, Zorraquin, Oliveros,<br />
Gallego, Perez Castro, Golfin, Luxan, Esteban, Caneja, Mendiola,<br />
del Monte &c. (…)”<br />
602<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Remata: “(…) Ahora es tiempo de hablar, y de errar porque si non<br />
errasset fecerat ille minus, según decia Marcial de un autor. Espero la<br />
reunion de Cortes, ó por mejor decir sus efectos, con la ansia que los<br />
marineros esperan descubrir el puerto á que se dirigen despues de un<br />
largo y tormentoso viage. Plegue á Dios que sean iluminados los señores<br />
Representantes, y que nos iluminen para que se compensen en<br />
algun modo las desgracias que ha sufrido España, y que despues de un<br />
limbo tan prolongado, y de un purgatorio tan cruel como el que pasamos,<br />
vayamos derechos al Paraiso celestial ... amen … amen.= Foron<strong>da</strong>.”<br />
Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821)<br />
Contestación de D. Valentin de Foron<strong>da</strong> a las ideas llama<strong>da</strong>s instructivas<br />
sobre las tres cosas &c. — Santiago : [s.n.], 1811 (En la oficina de D.<br />
Manuel Antonio Rey)<br />
[8] p. ; 19 cm<br />
Comeza: “Sr. Autor de las ideas instructivas. Coruña 13 Julio de 1811.<br />
Acabo de recibir el papel de Vn. intitulad: ideas instructivas y censorias<br />
á las tres cosas propuestas por mi, con el título de problemas en el Diario<br />
de Santiago del 21 de junio último. Vm. no ha tenido por conveniente<br />
firmar su papel, acaso porque los titulos de enseñador, de censor,<br />
se resentian de un tono que los malevolos podrian atribuir á confianza<br />
propia.”<br />
Remata: “(…) Dios guarde á Vm. muchos años, á fin de que, instruido<br />
de raíz en las materias de derecho político, pue<strong>da</strong> instruir en adelante<br />
al público con mas frutos, y se verifique lo que ha movido á escribir,<br />
que es un ‹‹un zelo ver<strong>da</strong>deramente patriótico de inspirar en la índole<br />
del pueblo español sanas, y sóli<strong>da</strong>s ideas que lo iluminen›› Por Dios Sr.<br />
Maestro, dignese Vm. De dexar á un lado su humil<strong>da</strong>d, y diganos su<br />
nombre y apellido, para que lo aplau<strong>da</strong>mos como se merece, y le quiten<br />
el sombrero en Santiago para manifestarle el respeto á sus talentazos.”<br />
I. Freire Castrillón, Manuel (1751-1820). Ideas instructivas y censorias<br />
a las tres cosas propuestas con título de Problemas por D. Valentín Foron<strong>da</strong><br />
e impresas en el Diario Compostelano de 21 de junio del presente año de<br />
1811…<br />
603
María de Lourdes Pérez González<br />
Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821)<br />
Respuesta de gracias de D. Valentin de Foron<strong>da</strong> al reverendo padre ... Fray<br />
Vicente de Santa María por los elogios con que le honró en la respuesta<br />
que dió á ... don Manuel Losa<strong>da</strong> sobre su carta ... La Inquisicion sin máscara...<br />
— [S.l. : s.n., s.a.] (En la oficina del editor del Exacto Correo y<br />
Postillon)<br />
23 p. ; 21 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Carta nona de la Philosofa Cristiana y primera de las dirigi<strong>da</strong>s al pueblo<br />
español : que sirve de preliminar á las que seguirán subcesivamente, en<br />
ca<strong>da</strong> semana una ; Carta decima de la Philosofa Rancia y segun<strong>da</strong> de las<br />
dirigi<strong>da</strong>s al pueblo español / [Clara Agapita]. — Coruña : [s.n.], 1813<br />
(En la oficina de D. Francisco Cándido Perez Prieto)<br />
52 p. ; 19 cm<br />
Agapita Clara é pseud. de Manuel Freire Castrillón<br />
I. Agapita Clara, pseud.<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Carta sequn<strong>da</strong> (*) á los fieles, presenta<strong>da</strong> á un prelado con motivo de la<br />
publicación de la Bula de la Santa Cruza<strong>da</strong> : Napoleaca VIII / por D.<br />
Manuel Freyre de Castrillon. — Santiago : [s.n.], 1810 (Por D. Juan<br />
Francisco Montero)<br />
[2], 23 p. ; 20 cm<br />
(*) La I.ª es el N.V. del Proto-Diario de Santiago reimpreso en varias<br />
colecciones.<br />
Con licencia<br />
Comeza: “Á LA ANTIQUÍSIMA Y NOBILÍSIMA PROVINCIA DE<br />
MONDOÑEDO. Ilustísimo Señor. La eleccion, que V.S.I. se ha dignado<br />
hacer para su Diputado de Cortes me ha sorprendido tanto mas,<br />
quanto no podía ocurrir á mi imaginación, que se acor<strong>da</strong>sen de mi persona<br />
en una Provincia, en donde no exercí ningun empleo, no estuve<br />
nunca avecinado, ni tengo amistad, ni la menor correspondencia (…)”<br />
604<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Cartas de la filósofa rancia. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la oficina de<br />
D. Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
244 p. ; 19 cm<br />
Agapita Clara é pseud. de Manuel Freire Castrillón<br />
I. Agapita Clara, pseud.<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Causas de nuestros males y provechos que debemos sacar de ellos : Napoleaca<br />
VII / escribiala D. Manuel Freyre de Castrillon. — Santiago : [s.n.],<br />
1810 (por D. Juan Francisco Montero)<br />
31 p. ; 20 cm<br />
Con licencia<br />
Comeza: “Al Excmo. Señor D. Juan Joseef Caamaño Caballero de justicia<br />
de la Orden de San Juan, Conde de Mace<strong>da</strong> grande de primera<br />
clase. &c. EXCELENTÍSIMO SEÑOR. Si yo siguiera el estilo comun<br />
de las dedicatorias, no pondría su nombre de V.E. con un apellido, por<br />
mas que el solo valga por muchos y haria que le fuesen haciendo cortejo<br />
los nombres de todos los pueblos de señorio, y títulos de su ilustísima<br />
casa; pero este, que es un expediente comun para decir algo de un<br />
señor, de quien na<strong>da</strong> hay que contar, sino sus herencias, nombres ilustres,<br />
regalias y privilegios, que ganaron otros; seria mucha mengua para<br />
V.E. que no necesita mendigar, ni aun de lo mucho que le sobra á los<br />
suyos… Hemos llegado á una revolucion, en la qual se prueban las noblezas<br />
bastar<strong>da</strong>s, se quilatan las legitimas, y nacen, de propio modo<br />
que las antiguas, otras nuevas, que deben brillara sobre las que se eclipsan,<br />
ó se apagan del todo (…)”<br />
Remata “(…) El número de eclesiásticos es exôrbitante: otro grito general:<br />
digo lo mismos; pero pido, que se tenga presente, que si para<br />
regir, y contener á solo cien sol<strong>da</strong>dos se juzgan indispensables tantos<br />
oficiales, sargentos y cabos, ¿quantos ministros de fuerza serían precisos<br />
para todo un pueblo, si no tiviese los de persuasion mas suaves, y eficaces?<br />
Tales son los ministros de la Religión sea predicando, confesando,<br />
enseñando, escribiendo, aconsejando, <strong>da</strong>ndo lecciones mu<strong>da</strong>s en<br />
los continuos exemplos de modestia, templanza, arreglo de vi<strong>da</strong>, y vir-<br />
605
María de Lourdes Pérez González<br />
tudes, y exerciendo con magestuosa pompa las funciones religiosas,<br />
que arrebatan nuestros sentidos á la contemplacion de lo que mas nos<br />
importa para ser buenos, y felices. Extinganse estos, y ponganse en su<br />
lugar otros tantos togados, y alguaciles. ¿Tendrán mas fuerza los bandos,<br />
y alabar<strong>da</strong>s, cadenas, y horcas, que los exemplos, y consejos, que<br />
penetran hasta el corazón? ¿los premios, y castigos temporales, que los<br />
eternos?”<br />
Se vende en Santiago en la Librería de la Viu<strong>da</strong> de casal, en donde igualmente<br />
se despacha // UN PADRE NUESTRO Y UN AVE-MARIA por<br />
las extremas necesi<strong>da</strong>des de la iglesia y Estado. // DEFENSA Y RES-<br />
TAURACION DE LOS JESUITAS. Unico remedio de nuestros<br />
males. // y en el Despacho del Diario el discurso contra la Libertad de Imprenta.”<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Contra la libertad de imprenta : Discurso dedicado a la Excma. junta suprema<br />
de Galicia / Por Manuel Freire de Castrillon. — Santiago : [s.n.],<br />
[s.a.] (En la oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
[8] p. ; 19 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Contra el contrato social : discurso segundo / Por Manuel Freire de Castrillon.<br />
— Santiago : [s.n.], 1810 (Juan Francisco Montero)<br />
12 p. ; 19 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
De la libertad : discurso sexto / por Man. Freyre de Castrillon. — En<br />
Santiago : [s.n.], 1812 (En la oficina de don Juan Francisco Montero)<br />
15 p. ; 21 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Derechos del hombre : discurso III / por Don Manuel Freyre de Castryllon...<br />
— Cadiz : [s.n.], 1811 (En la imprenta de la Junta Superior<br />
de Gobierno, 1811)<br />
22 p. ; 23 cm<br />
606<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Comeza: “DERECHOS DEL HOMBRE. DISCURSO III. Quando<br />
veo á la pseudosofia que siendo la ver<strong>da</strong>dera causa de los atropellamientos,<br />
ultrages y bárbaro destrozo de la humani<strong>da</strong>d, charla sin cesar y<br />
calma por los derechos del hombre, se me figura aquel monstruo que<br />
siendo causa de la guerra mas espantosa que estamos padeciendo se intitulaba<br />
Príncipe de la Paz. Ya todo el mundo an<strong>da</strong> á <strong>da</strong>ca los derechos<br />
del hombre y toma los derechos del hombre: la mayor parte no sabe<br />
de que habla, y solo lo repite como un estribillo del tiempo, otros se<br />
refieren más o menos al sentido de los rebeldes filósofos. Como estos<br />
falsos abogados del hombre sin título ni llamamiento pretenden deducir<br />
de ciertos principios generalísimos y abstractos, conseqüencias<br />
falsas para trastornar to<strong>da</strong>s las socie<strong>da</strong>des; apuntaremos en este pequeño<br />
papel algunos axîomas más prácticos y menos universales para sacar<br />
conseqüencias mas rectas y opuestas á las primeras, con cuyo exemplo<br />
los filósofos sanos y juiciosos combatan la meditacion y doctrina perversa<br />
que cunde, para oprobio eterno de este siglo desventurado (...)”<br />
Remata: “(...) ¡Mas que inconsecuentes son en sus discursos de humani<strong>da</strong>d<br />
y libertad, que no le repugnan los hospicios para encerrar sin<br />
delito y contra su voluntad á los mendigos! No es por otra razon, sino<br />
porque son unos personages ya importunos, é ya indecentes al soberbio<br />
luxo de los pueblos, y hallan autori<strong>da</strong>d en una razón económica tan<br />
sofística, como to<strong>da</strong>s las de esta charlatanería. Real Isla de Leon. Diciembre<br />
26 de 1810. Manuel Freire.”<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Derechos de la Iglesia : Discurso IV / por D. Manuel Freire de Castrillon...<br />
— Cadiz : [s.n.], 1811 (En la imprenta de la Junta Superior de<br />
Gobierno)<br />
19 p., [1] en br. ; 23 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Diccionario razonado, manual para inteligencia de ciertos escritores que<br />
por equivocación han nacido en España / [Agustín Veríssimo Vilavella y<br />
Reitengo]. — Reimp. — [Santiago : s.n.], 1811 (Juan Francisco Montero)<br />
607
María de Lourdes Pérez González<br />
24 p. ; 20 cm<br />
Agustín Verísimo Vilavella y Reitengo ben poidera ser o pseud. de Manuel<br />
Freire de Castrillón (1751-1820)<br />
Texto asinado por S.C.T.<br />
Couceiro dálle a autoría a Manuel Freire Castrillón<br />
Menéndez Pelayo dálle a autoría á colaboración de Manuel Freire Castrillón<br />
e Pastor Pérez<br />
Para Álvarez Junco e Gregorio de la Fuente Monge (2009: 319, n.<br />
607): “La autoría del Diccionario razonado no es segura. Para Luis M.<br />
Ramírez y De Las Casas-Deza («D. Bartolomé...», pág. 164), al que siguió<br />
Menéndez Pelayo, sus autores fueron M. Freire y Justo pastor<br />
Pérez. Germán Ramírez defiende, con sóli<strong>da</strong> base documental, que<br />
sólo este último fue el autor. V. Ramírez Aldeón, Germán, «Sobre la<br />
autoría del Diccionario razonado 1811», Trienio, núm 27, 1996, págs.<br />
5-26. Díaz y Pérez, en cambio, responsabilizó del mismo al canónigo<br />
Ayala (Diccionario..., t. I. pág. 292). Según Gerónimo Gallardo y de<br />
Font (Proceso de D. Bartolomé José Gallardo, 1908), Ayala se presentó<br />
como autor del Diccionario razonado, y tras ser calificado como delictivo<br />
por la Junta Censora de Cádiz, fue encausado por él. Por su parte<br />
Alicia Fiestas señala que, según la documentación de la obra en el Archivo<br />
del Congreso, el «responsable» del texto fue el presbítero Santiago<br />
Cardeñoso (Fiestas Loza, A., La libertad de imprenta..., pág. 389, n.<br />
124); y, ciertamente, la edición consulta<strong>da</strong> aparece firma<strong>da</strong> con las iniciales<br />
S.T.C. (Diccionario razonado..., pág. 78). Puede ser muy bien<br />
que la autoría fuera colectiva.”<br />
I. Gallardo, Bartolomé José (1776-1852). Diccionario crítico-burlesco<br />
del que se titula Diccionario razonado manual para inteligencia de ciertos<br />
escritores que por equivocación han nacido en España. — Cádiz : [s.n.],<br />
1811 (Imprenta del estado mayor general)<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Diccionario razonado : manual para inteligencia de ciertos escritores que por<br />
equivocación ha nacido en España / [Agustín Veríssimo Vilavella y Reitengo].<br />
— Cádiz : [s.n.], 1811 (Imp. de la Junta Superior de Gobierno)<br />
22 p. ; 20 cm<br />
Texto asinado por S.C.T.<br />
608<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Diccionario razonado : manual para inteligencia de ciertos escritores que<br />
por equivocación han nacido en España : aumentado con más de cincuenta<br />
voces, y una receta eficacísima para matar insectos filosóficos / [S.C.]. —<br />
2ª ed. — Cádiz : [s.n.], 1811 (En la Imprenta de la Junta Superior)<br />
88 p. ; 16 cm<br />
Na contraport.: “Si la filosofía nos ha de conducir á perder la fé y la religión,<br />
más vale que seamos ignorantes y rudos segun aquello de «Jupiter ¡para cuando<br />
son tus rayos! Si esto es ser cultos mas vale ser payos.». Nota: to<strong>da</strong>s<br />
las voces que se añaden en esta segun<strong>da</strong> edicion van con esta*”<br />
Comeza: “ADVERTENCIA SOBRE ESTA SEGUNDA EDICION.<br />
Por los años de 1790, se publicó en Bayona un folleto en castellano<br />
intitulado la academia asnal con una lámina en ca<strong>da</strong> capítulo que representaba<br />
un burro con los atributos de la ciencia que en él se explicaba,<br />
y por cierto causaba risa ver á un burro con su gran sombrero y<br />
peluca, gran sortija y bastón tomar el pulso á un enfermo; a otro tocar<br />
el violín; a otro tirar lineas &c. Si su autor escribió esta sátira por creer<br />
que en su tiempo se habían tomado los asnos á su cargo el ilustrar á<br />
los hombres, sin du<strong>da</strong> sería mui conveniente una obra igual en las actuales<br />
circunstancias. (...)”<br />
Remata: “(...) Resultando pues á mi parecer de todo lo expuesto que<br />
el Diccionario razonado, no es ni subversivo, ni capaz de conciliar discordias,<br />
ni mina nuevas constituciones, ni necesita para su publicación<br />
la previa licencia, espero que la Junta exâminando nuevamente dicho<br />
Diccionario y esta mi respuesta, reforme la primera censura y le declare<br />
libre y corriente. Así lo espero de la justificacion é ilustracion de la<br />
Junta. Cádiz 29 de mayo de 1812. S.C.”<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
La filosofa rancia al pueblo español, al que presenta en dialogos la apologia<br />
de las corporaciones religiosas / [Clara Agapita]. — Coruña : [s.n.], 1813<br />
(Oficina de Prieto)<br />
182 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Videte, contemptores, et admiramini. Actor. Aposto. lorum.<br />
cap. 13. vers 41. // Apologia de las corporaciones Religiosas, en forma de<br />
609
María de Lourdes Pérez González<br />
Diálogo entre la Filosofía Cristiana, un Político, y un Filósofo moderno.<br />
// PRÓLOGO. Se pudiera creer, Compratiotas mios, si no se palpase,<br />
que en un siglo de tantas luces, que con tantas fastidiosas declamaciones<br />
se llama por antonomasia ilustrado, se notasen tan notorias ilusiones,<br />
y tan patentes preocupaciones? Sería creible que en un siglo, en el<br />
que se hace gala de profesar la mas acerta<strong>da</strong> filosofía, y la mas ilustra<strong>da</strong>,<br />
y sana política, y en el que apenas se escribe otra cosa, que de beneficencia,<br />
y de humani<strong>da</strong>d, se censurase, murmurase, y aborreciese tan<br />
extrema<strong>da</strong>mente el Estado Religioso, aquel estado tan respetable, que<br />
desde el principio Cristiano ha sido el objeto de veneracion de los Pueblos,<br />
de la beneficencia de los Principes, y de la proteccion especial de<br />
la Iglesia: Pues así es: Estos institutos, y sus profesores son en el dia el<br />
blanco de la contradiccion en el censorio Tribunal de los que se dicen<br />
Filósofos y Políticos, como si la sana filosofía, política ver<strong>da</strong>dera les<br />
diese derecho para afilar la espa<strong>da</strong> de sus plumas, y emplear sus envenena<strong>da</strong>s<br />
y pozoñosas lenguas contra los sequaces de los consejos evangélicos:<br />
Cosa rara! (...)”<br />
Remata: “(...) Si la Europa ya os aborrece, y os tiene por inútiles; si en la<br />
Católica España teneis muchos ribales, que os presentan al público, como<br />
víctima de odio, y exêrcracion; si estos logran su intento, Reynos enteros<br />
os recibirán, para que los instruyais en la ciencia de los Santos. La Gran<br />
Bretaña, que actualmente protege â los exemplares Monges de la Trapa,<br />
os conducirá á donde fructifique vuestro misterio. El Señor perpetue<br />
vuestra existencia para bien de la Religion y de la Patria, y con esto disimulad<br />
á vuestra hermana. Agapita Clara. Nota: Aunque se hallan algunas<br />
erratas de imprenta, no se corrigen, por ser facil su conocimiento.”<br />
Agapita Clara é pseud. de Manuel Freire Castrillón<br />
I. Agapita Clara, pseud.<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
La Filósofa Rancia que defiende la sana y católica doctrina del R.P. Rancio<br />
en su primera carta contra el señor Argüelles… — Coruña : [s.n.], 1812<br />
(En la Oficina de D. Antonio Rodríguez)<br />
244 p. ; 22 cm<br />
610<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Agapita Clara é pseud. de Manuel Freire Castrillón<br />
I. Agapita, Clara, pseud.<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Ideas instructivas y censorias a las tres cosas propuestas con título de Problemas<br />
por D. Valentín Foron<strong>da</strong> e impresas en el Diario Compostelano de<br />
21 de junio del presente año de 1811. — Santiago : [s.n., s.a.] (Por D.<br />
Ignacio Aguayo ... del mismo año)<br />
10 p. ; 20 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Jansenomaquia : contra el Jansenismo de Ireneo Nystactes / por D. Agustin<br />
Verísimo Vilavella y Reitengo. — Santiago de Compostela : [s.n.],<br />
1812 (En la imprenta de D. Manuel María de Vila)<br />
62 p. ; 20 cm<br />
Na contraport.: “Audivi qui dixerunt... in nomine meo men<strong>da</strong>cium...<br />
dicentes : somniavi, somniavi – qui volunt facere, ut obliviscatur populus<br />
meus nomini mei propter somnia eorum - ¿Nunquid non verba mea sunt<br />
quasi ignis, decit Dominus, et quasi, malleus conterens petram? Ecce ego<br />
ad ... somniantes men<strong>da</strong>cium, ait dominus, qui narraverunt ea, et seduxerunt<br />
populum meum men<strong>da</strong>cio suo... cum ego non missisem eos, nec<br />
man<strong>da</strong>ssem eis... si igitur interrogaverit... populus iste... dicens: quod est<br />
onus Domini? Dices ad eos: vos estis onus, projiciam quippè vos, dicit Dominus.<br />
Jerem. XXIII. 25 cet. Prov. IV. 14. Deut. XIII. 5.”<br />
Comeza: “A.N.S.P. PIO VIII. Vicario de J.C.: Príncipe de los obispos<br />
como sucesor del Príncipe de los apóstoles: Pastor universal: Padre y<br />
Maestro de todos los christianos: piedra fun<strong>da</strong>mental: vid de donde<br />
nacen y se sustentan todos los Sarmientos de la jerarquía eclesiástica:<br />
oráculo de la religion: órgano del Espíritu Santo: Cabeza de la Iglesia,<br />
al qual todos estamos obligados á obedecer. BEATÍSISMO PADRE:<br />
Si á los ojos del espíritu jamas tuvo la iglesia esplendor mas brillante,<br />
que quando se extendía y multiplicaba con rapidez á pesar del poder,<br />
política e implacable rabia del mundo; si los Papas jamas fueron mas<br />
grandes, que quando sin estados, cortejo, porte, ni aparato externo<br />
eran despreciados, perseguidos y encarcelados, y el suplicio de los mal-<br />
611
María de Lourdes Pérez González<br />
hechores era el teatro magnífico de su triunfo; sin du<strong>da</strong> que la Divina<br />
Providencia quiere elevar á la Iglesia por los mismos medios, con que<br />
el mundo pretende abatirla y anona<strong>da</strong>rla; porque habiéndose amortiguado<br />
la fé en estos tiempos desventurados, y resfriándose tanto la cari<strong>da</strong>d<br />
por la extrema corrupción de las costumbres, y licencia de las<br />
mas horren<strong>da</strong>s opiniones; aquel señor, que al fun<strong>da</strong>r sobre la piedra<br />
este sólido, magnifico y vivo templo de su gloria, le prometió que permaneceria<br />
firme hasta el fin de los siglos; no lo ha desamparado en esta<br />
tempestad y terremoto universal, que al parecer vá á trastornarlo, antes<br />
quiere restituirlo á su primitiva magnificencia, para que vea el insensato,<br />
é imponente mundo, que sus mas violentos choques no pueden<br />
moverlo de su asiento, y que á la barquilla de Pedro jamas harán zozobrar<br />
las mas rabiosas tormentas y uracanes.”<br />
Remata: “(...) Yo no me pegaré de una detestación genérica de las heregías,<br />
celo ostentoso de la Religión, ni <strong>da</strong> vagas protestas de veneración<br />
adhesión y sumision á la Santa Sede; todo esto es casi comun á to<strong>da</strong>s<br />
las sectas. La condicion indispensable que exîgo es, que hemos jurar<br />
preliminarmente sin distinción ni restriccion el formulario Alexandrino,<br />
subscribir pura y simplemente á las Bulas contra Jansenio y Quesnel,<br />
y contra los Sínodos de Utrech y de Pistoya, y especialmente la<br />
Constitucion Unigenitus. O.S.C.S.R.E.”<br />
Agustín Verísimo Vilavella y Reitengo é pseud. de Manuel Freire de<br />
Castrillón<br />
Ireneo Nystactes é pseud. de Jo<strong>aquí</strong>n Lorenzo Villanueva (1757-1837)<br />
I. Villanueva, Jo<strong>aquí</strong>n Lorenzo (1757-1837)<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Un Padre Nuestro y Ave María por las extremas necesi<strong>da</strong>des de la Iglesia<br />
y del Estado / por Man. Freyre de Castrillón. — Santiago : [s.n.], 1810<br />
(por D. Juan Francisco Montero)<br />
23 p. ; 14 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Remedio y preservativo contra el mal francés de que adolece la nación española<br />
: napoleaca IV / Manuel Freire de Castrillón, diputado de Cortes<br />
612<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
por Mondoñedo. —Reimp. — [Cádiz : s.n.], 1811 (Imprenta de la<br />
Junta Superior)<br />
48 p. ; 21 cm<br />
Ecribíala en Julio de 1808 en una casa-mata del Castillo de San Anton<br />
por el Heptarcado Regidoresco<br />
Segun<strong>da</strong> impresion<br />
Na contraport.: “En este tiempo Francia corrompi<strong>da</strong> / la católica lei<br />
adulterando, / negará la obediencia al rei debi<strong>da</strong> / las sacrílegas armas<br />
levantando, / y con el cebo de la suelta vi<strong>da</strong> / cobrará la mal<strong>da</strong>d fuerza,<br />
juntando / de gente infiel exército formado / contra la iglesia y propio<br />
rei jurado. / Por insolencias viejas y pecados, / vendrá el reino á ser casi<br />
destruido, / y Luis de sus perfidos sol<strong>da</strong>dos / á ignominia y muerte reducido:<br />
/ serán con desacato derribados / los suntuosos templos y ofendido<br />
/ el mismo sumo Dios y sacramento, / sobrando á la mal<strong>da</strong>d su<br />
sufrimiento. ERCILLA CXVIII=23”<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Remedio y preservativo contra el mal francés de que adolece parte de la nación<br />
española / escribíalo Manuel Freyre de Castrillón. — Reimp. —<br />
Mallorca : [s.n.], 1809 (Salvador Savall)<br />
26 p. ; 20 cm<br />
Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
La ver<strong>da</strong>d : carta de un amigo á otro ó El Estafetero por dentro / [El Cura<br />
imparcial]. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina de D. Juan María de<br />
Pazos)<br />
[4] p. ; 20 cm<br />
El Estafetero é Manuel Freire Castrillón (Couceiro)<br />
Fuente y García, Manuel Antonio de la<br />
Consejos ó Desengaños de un cura a sus feligreses y compatriotas / por un<br />
presbitero secular, dedicalos à los padres de la patria el presbitero D.<br />
Manuel Antonio de la Fuente y García. — En Santiago : [s.n.], 1811<br />
(Por D. Ignacio Aguayo)<br />
15 p. ; 21 cm<br />
613
María de Lourdes Pérez González<br />
[G]<br />
Galicia. Real Audiencia<br />
Copia de las respuestas y contestaciones que han <strong>da</strong>do los fiscales de S.M.<br />
en la Real Audiencia de Galicia sobre la causa forma<strong>da</strong> por el Real Acuerdo,<br />
al excelentísimo Sr. D. Pedro Acuña y otras personas eclesiásticas y seculares<br />
del mismo reyno. — Coruña : [s.n.], 1811 (En la oficina de don<br />
Francisco Candido Perez Prieto)<br />
31, 7 p. ; 31 cm<br />
I. Acuña y Malvar, Manuel de (1757-1845)<br />
Galicia. Real Audiencia<br />
Exposicion, contestaciones, y respuesta del Señor Fiscal de lo Real, al Real<br />
acuerdo sobre la misma / [Fiscal <strong>da</strong> Real Audiencia de Galicia]. [A Coruña<br />
: s.n., 1811]<br />
7 p. ; 21 cm<br />
Asina Francisco Núñez de Andrade Fiscal <strong>da</strong> Real Audiencia de Galicia<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña y mayo 26 de 1811.<br />
I. Núñez de Andrade, Francisco<br />
Galicia. Xunta<br />
Articulo remitido de la villa de Arzua, provincia de Galicia : representación<br />
a las Cortes [sobre el gran dolor que padece al ver sin ejercicio el Tribunal<br />
de la Inquisición y sobre el real decreto para embargar y almacenar<br />
los diezmos sobrantes]. — Cádiz : [s.n.], 1812 (Imp. de la Viu<strong>da</strong> de<br />
Comes)<br />
[4] p. ; 20 cm<br />
I. Arzúa (Galicia: Comarca)<br />
Galicia. Xunta<br />
El Coman<strong>da</strong>nte General Interino de la provincia y Gefe Superior a los habitantes<br />
de Galicia : fieles gallegos, por los anuncios públicos sabeis que el<br />
heroico pueblo de Madrid... / [El Marqués de Campo Sagrado]. — [S.l.<br />
: s.n., s.a.]<br />
[1] f.<br />
614<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago 30 noviembre de 1812<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Galicia. Xunta<br />
La Diputación Provincial de Galicia con fecha de 24 del presente me<br />
dice lo que sigue: para cumplir la Diputación Provincial con el encargo<br />
que le corresponde por el párrafo 2º art. 335 de la Constitución política<br />
de la Monarquía, necesita que los ayuntamientos ó justicias donde no estén<br />
establecidos la remitan inmediatamente una nota documenta<strong>da</strong> que manifieste<br />
los Propios y Arbitrios que hay en ca<strong>da</strong> pueblo y en que consisten...<br />
— [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[2] p. ; 30 cm<br />
Asinado por: o Marqués de Campo Sagrado e Pedro Olmos<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago 24 de marzo de 1813<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado.<br />
II. Olmos, Pedro<br />
Galicia. Xunta<br />
Gobierno político superior de Galicia. Las Cortes a la Nación española.<br />
Españoles : Vuestros legítimos representantes van a hablaros con la noble<br />
franqueza y confianza que aseguran en las crisis de los estados libres aquella<br />
union intima, aquella irresistible fuerza de opinión, contra los cuales no<br />
son poderosos los embates de la violencia, ... apenas era posible sospechar<br />
que al cabo de tan costosos desengaños intentase to<strong>da</strong>vía Napoleon Bonaparte<br />
echar dolosamente su yugo á esta nacion heroica... : amor á la religion,<br />
á la Constitucion y al Rey, ese sea, Españoles, el vínculo indisoluble<br />
que enlace... este vasto imperio. Madrid 19 de febrero de 1814, Antonio<br />
Jo<strong>aquí</strong>n Pérez ... Antonio Díaz ... José María Gutierrez de Terán. —<br />
Reimp. — [S.l. : s.n., s.a.] (Oficina de Antonio Rodríguez)<br />
[31] p. ; 30 cm<br />
Contén: Documentos. Plenipotencia de Napoleón Bonaparte al conde<br />
de Laforest; Plenipotencia de Fernando VII al duque de San Carlos;<br />
Tratado de paz y amistad entre Fernando VII y Napoleón Bonaparte;<br />
Declaración de los plenipotenciarios de Fernando VII y de Napoleón<br />
Bonaparte; Carta de Fernando VII a la Regencia del Reyno; Decreto<br />
de las cortes generales y extraordinarias de 1º de enero de 1811; Ins-<br />
615
María de Lourdes Pérez González<br />
trucción <strong>da</strong><strong>da</strong> por Fernando VII a Josef Palafox y Melci; Carta de<br />
S.M. a la Regencia del Reyno entrega<strong>da</strong> por D. José Palafox y Melci; Carta<br />
de la Regencia del Reyno a S.M. en respuesta a la que le trajo Jose Palafox;<br />
Sesión secreta de las Cortes de 31 de enero de 1814; Consulta del consejo<br />
de Estado; Decreto de las Cortes expedido en 2 de febrero; Sesión de las<br />
Cortes del dia 2 de febrero de 1814 ...; Informe de la Comisión<br />
Galicia. Xunta<br />
Gobierno político superior de Galicia. El ... Secretario de Estado y del Despacho<br />
de Gracia y Justicia, con fecha de 5 del actual me dice lo siguiente :<br />
Comunicados al ... arzobispo de Santiago Ramón Muzquiz para su cumplimiento<br />
los decretos acor<strong>da</strong>dos por las Cortes ... sobre abolición del Tribunal<br />
de inquisición, y publicación del manifiesto que extendieron sobre<br />
este punto… — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[4] p. ; 30 cm<br />
Contén: El ... Secretario de Estado y ... me comunico ... Don Fernando<br />
VII ... a todos los que vieren ... sabed: sabed que en las Cortes ... congrega<strong>da</strong>s<br />
en la Real Isla de León, se resolvió y decretó ... : Las Cortes<br />
... declaran que no reconocerán, ... tratado, convenio o transacción, de<br />
cualquiera clase y naturalmente que hayan sido o fueren otorgados por<br />
el Rey. Isla de León, 1 de enero de 1811.- Don Fernando VII ... sabed:<br />
Las Cortes han decretado ... : Deseando las Cortes <strong>da</strong>r en la actual crisis<br />
de Europa y testimonio público y solemne de perseverancia inalterable<br />
a los enemigos, de franqueza y buena fe a los aliados ... Madrid 2 febrero<br />
de 1814<br />
Traslado asinado por: José María Santocildes<br />
Texto asinado por: Tirso Pérez<br />
Traslado con <strong>da</strong>ta: Coruña, 19 febrero 1814<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña, 28 marzo 1814<br />
I. Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821:<br />
Rafael de Múzquiz y Aldunate)<br />
Galicia. Xunta<br />
Ilustres habitantes de Galicia, gloriosos inventores de la táctica que extermina<br />
los enemigos ... vuestra Diputación Provincial ... se instala solemnemente<br />
en esta hora... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
616<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[1] f. ; 30 cm<br />
Asinado por: El Marqués de Campo Sagrado, Presidente, Francisco<br />
Vázquez, diputado Srio. I<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, 9 de marzo de 1813<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado.<br />
II. Vázquez, Francisco<br />
Galicia. Xunta<br />
Instrucción adiccional á la que ha firmado la Junta superior de este reyno de<br />
Galicia para las alarmas del esforzado paysanage, su regimen y gobierno. —<br />
[S.l.] : Junta superior, 1810 (Por su impresor D. Manuel Maria de Vila)<br />
12 p. ; 31 cm<br />
Asinado por: Antonio Rivadeneyra<br />
De Órden de la misma Junta Superior, por su impresor D. Manuel<br />
María de Vila.<br />
Comeza: “PAYSANOS DE GALICIA. A vuestro valor se debe que<br />
vuestro nombre sea el espanto de los orgullosos franceses. Vuestra lealtad<br />
y valentía han hecho rendir los cañones, fusiles y sables mas escogidos<br />
del Tirano de Europa, á las hoces, picas y escopetas mohosas<br />
del pais Gallego. Estas armas seran siempre la orla mas preciosa de vuestros<br />
inmortales blasones. Ellas atestiguarán á todo el mundo y recor<strong>da</strong>rán<br />
á vuestros nietos, que la reunion patriótica de los corazones es<br />
invencible, pues que sin otra fuerza ni disciplina arrollasteis, y habeis<br />
hecho repasar arrastrando su vuelo por vuestros montes a las Aguilas<br />
Francesas victoriosas en otras partes (...)”<br />
Remata: “(...) XXII Aunque la Junta Superior está afianza<strong>da</strong> en el valor<br />
y Patriotismo de los Paysanos de Galicia para la conservacion de las<br />
armas y cañones que ahora se les entreguen: como puede suceder que<br />
algunos por descuido, ú otro defecto, dejen perder estos artículos tan<br />
interesantes: se declara que el Departamento de alarma que pier<strong>da</strong> la<br />
Bandera ó sus armas, y no salvé, ó no escon<strong>da</strong>, inutilice ó destruya,<br />
sino lo puede conservar alguno de los cañones de montaña que se le<br />
han confiado ... XXII Las Juntas de partido cui<strong>da</strong>rán con particular<br />
atencion de que se cumpla el artículo anterior, y todos los demas de<br />
esta y la principal Instruccion; y en caso de du<strong>da</strong> que no pue<strong>da</strong>n por<br />
617
María de Lourdes Pérez González<br />
si resolver, ocurrirán á esta Superior para que determine lo conveniente.<br />
Coruña 2 de Abril 1810. Por acuerdo de la Junta Superior del Reyno.<br />
José Antonio Rivadeneyra, Vocal Srio.”<br />
Relaciona<strong>da</strong> con: Galicia. Xunta. Instrucción para el arreglo del armamento<br />
en masa de todos los pueblos del Reyno de Galicia<br />
I. Rivadeneyra y Teja<strong>da</strong>, José Antonio (1761-1841)<br />
Galicia. Xunta<br />
Instruccion forma<strong>da</strong> para el régimen y disciplina del paysanage armado<br />
de este reyno de Galicia. — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[4] p. ; 31 cm<br />
Asinado por Nicolas Mahy e José Antonio Rivadeneyra<br />
Coruña, 24 de septiembre de 1810<br />
I. Mahy, Nicolás (Xeneral). II. Rivadeneyra y Teja<strong>da</strong>, José Antonio<br />
(1761-1841)<br />
Galicia. Xunta<br />
Instrucción para el arreglo del armamento en masa de todos los pueblos del<br />
Reyno de Galicia. — [S.l. : A Coruña, s.a.]<br />
[4] p. ; 30 cm<br />
Asinado por Juan Martínez Oliva<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña, 13 de febrero de 1810<br />
Comeza: “Para acudir á la urgentísima necesi<strong>da</strong>d de que este Reyno se<br />
arme en masa á fin de contener qualquiera invasion del enemigo, que<br />
tan de cerca amenaza sus fronteras, y que esté en aptitud de defenderse<br />
de las barbaras agresiones que adopta el tirano de la Europa, sin perdonar<br />
clase alguna, ha acor<strong>da</strong>do esta superior Junta de armamento,<br />
subditos y defensa del mismo, formar para ello, y que se realice con el<br />
debido órden, el siguiente reglamento que será aplicable á las circunstancias<br />
del dia. ARTICULO I. To<strong>da</strong>s las Jurisdiciones que con corta<br />
diferencia lleguen á mil y doscientos vecinos y las que no alcancen á<br />
este número reuni<strong>da</strong>s las contiguas entre sí hasta completarlo, nombrarán<br />
un Coman<strong>da</strong>nte ó Xefe de alarma general que sea sugeto de su<br />
mayor confianza y patriotismo, y que ademas posea algunos conocimientos<br />
para el desempeño del encargo que se le confia, y un segundo<br />
618<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
ó Ayu<strong>da</strong>nte que lo substituya en sus ausencias y enferme<strong>da</strong>des, y le<br />
ayude en las penosas funciones (...)”<br />
Remata: “(...) Coruña 13 de febrero de 1810.= Ramon de Castro =<br />
Por Acuerdo de la Junta Superior del Reyno = Juan Martinez Oliva,<br />
vocal secretario.”<br />
Relaciona<strong>da</strong> con: Galicia. Xunta. Instrucción adiccional á la que ha firmado<br />
la Junta superior de este reyno de Galicia para las alarmas del esforzado<br />
paysanage, su regimen y gobierno.<br />
I. Martínez Oliva, Juan<br />
Galicia. Xunta<br />
Instrucción para uniformar y facilitar la execución de la contribución extraordinaria<br />
de Guerra forma<strong>da</strong> y presenta<strong>da</strong> por los diputados de las Comisiones<br />
Provinciales del Reyno á la Junta Superior del mismo ; y aproba<strong>da</strong><br />
por éste en 16 de junio de 1812. — [Coruña : s.n., s.a.] (Por D. Manuel<br />
María Vila)<br />
8 p. ; 31 cm<br />
Galicia. Xunta<br />
Instrucción por la que se declara el método que debe seguirse en la pronta<br />
organización de una fuerza militar de reserva en este Reyno de Galicia…<br />
— Coruña : [s.n.], 1808 (En la imprenta de D. Manuel María Vila)<br />
[8] p. ; 31 cm<br />
Na p. 1 consta: “Don Fernando VII, y por su injusta detención en<br />
Francia, en su nombre el Reyno de Galicia, supremo legítimo interino<br />
soberano.”<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Coruña, 28 de setiembre de 1808<br />
Galicia. Xunta<br />
Pueblos de Galicia, al veros caer en poder del enemigo sin resistencia alguna<br />
al contemplar ocupados los emporios navales que ensoberbecen vuestras costas,<br />
y domina<strong>da</strong> de mar a mar tan principal y poderosa província... : [Real<br />
Alcázar de Sevilla, 10 de Julio de 1809]. — [Sevilla? : s.n., 1809?]<br />
[2] f. ; 22 cm<br />
I. Garay, Martín de<br />
619
María de Lourdes Pérez González<br />
Galicia. Xunta<br />
Pueblos de Galicia, la Junta Superior y sus Comisiones Provinciales ... <strong>da</strong>n<br />
fin a sus tareas en el día 8 de marzo de 1813, en que debe comezar las<br />
suyas la Diputación Provincial... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[4] p. ; 28 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, 8 de marzo de 1813<br />
Galicia. Xunta<br />
Pueblos de Galicia, quando la madre patria está invadi<strong>da</strong>, todos sus hijos<br />
deben presentarse para salvarla... — En la Coruña : [s.n., s.a.] (En la<br />
oficina de D. Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
22 p. ; 21 cm<br />
Galicia. Xunta<br />
Quando en observancia de la Circular de 5 de mayo de 1809, y de su adicion<br />
de 10 de enero de 1810 que tratan del establecimiento en todos los<br />
pueblos de una Junta destina<strong>da</strong> a entender privativamente en los repartos<br />
de alojamientos y bagages, debia esperarse que ciñéndose los Militares en<br />
sus pedidos a los auxilios absolutamente necesarios, se habrian cortado los<br />
abusos, y evitando las quejas de los Pueblos y los recursos que son consiguientes<br />
en tales casos ; ha visto la Regencia ... renovarse las quejas y recursos<br />
de los Ayuntamientos… — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[2] p. ; 30 cm<br />
É copia<br />
Texto asinado por: Marqués de Campo Sagrado<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Cádiz, 1 diciembre 1812<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Galicia. Xunta<br />
Representación que varios naturales del Reino de Galicia han representado<br />
al Supremo Consejo de Regencia de España é Indias en defensa de su honor<br />
y de todos los de aquel Reino. — Cádiz : [s.n.], 1811 (Imprenta de la<br />
Viu<strong>da</strong> de Comes)<br />
13 p., [3] en br. ; 21 cm<br />
620<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Galicia. Xunta<br />
El Sr. Gefe político Superior de esta provincia con fecha de 4 del corriente<br />
me dice lo que sigue ... con esta feeha [sic] dice al señor presidente de la<br />
Regencia el de la sala primera del tribunal de Cortes lo que sigue ... en la<br />
sala primera del tribunal de Cortes que presido y en méritos de la causa<br />
que por resolucion de las mismas se está formando al diputado de la provincia<br />
de Sevilla D. Juan Lopez de Reina... / Gobierno Político Superior<br />
de Galicia. — [Coruña : s.n., 1814]<br />
[2] p. ; 31 cm<br />
Asinan o texto: José Marín Sarzosa, José María Santocildes<br />
I. López de Reina, Juan. II. Marín Sarzosa, José. III. Santocildes y<br />
de Llanos, José María Francisco Silvestre (1771-1847)<br />
Galicia. Xunta<br />
El Sr. Intendente del Reyno con fecha de 24 del corriente me dice, que habiéndose<br />
aumentado considerablemente los gastos con la veni<strong>da</strong> del 6º Exército<br />
... y siendo tan grande el atraso en que se halla el pago de la contribución<br />
... había pedido a la Junta Superior de esta provincia tuviese a bien<br />
despachar las ordenes más eficaces a las justicias... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] p. ; 30 cm<br />
Texto asinado por: Marqués de Campo Sagrado<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, 30 de Noviembre de 1812<br />
É copia<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado.<br />
II. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
Galicia. Xunta<br />
Soberano decreto de 17 de marzo de 1814, sobre la abolición del estanco<br />
de tabacos y factorías en ambas Españas / Gobierno Político Superior de<br />
Galicia. — [s.l., : s.n., 1814?]<br />
3 p. ; 32 cm<br />
Asina o texto: José María Santocildes<br />
Coruña 13 de Abril de 1814<br />
É copia<br />
I. Santocildes y de Llanos, José María Francisco Silvestre (1771-1847)<br />
621
María de Lourdes Pérez González<br />
Galicia. Xunta<br />
El Sr. D. José de Ansa, Gefe Político superior interino de esta provincia en<br />
Oficio de 16 del actual me dice lo siguiente : «Reuni<strong>da</strong> la Diputacion Provincial<br />
la mañana de hoy en la Sala de sus Sesiones, se presentó en ella el Sr.<br />
D. Damian Lasanta, oficial de la Secretaría de la Secretaría de Gracia y<br />
Justicia, a quien S.A. la Regencia del Reyno se ha servido concederle el empleo<br />
de Gefe Político Superior de esta Provincia»...”. — [Galicia? : s.n.], 1813<br />
1 f. ; 31 cm<br />
I. Ansa, José. II. Lasanta, Damián<br />
Gallego amante de la patria, El<br />
Apéndice a la Gazeta Marcial : Señor editor, no puedo menos de participar<br />
á vmd. unas reflexiones que me han ocurrido, apenas me han <strong>da</strong>do la noticia<br />
de que acaban de llegar á esta ciu<strong>da</strong>d de Santiago varios de los vocales<br />
que han de componer la Diputación Provincial del Reyno ... / [El gallego<br />
amante de la patria]. — [Santiago de Compostela] : [s.n., 1812] (Oficina<br />
de Don Manuel Antonio Rey)<br />
IV p. ; 19 cm<br />
I. Galicia. Deputación. II. Gaceta Marcial y política de Santiago (Santiago<br />
de Compostela, 1812)<br />
García del Barrio, Manuel (Tenente Coronel) (1766-1846)<br />
Sucesos militares de Galicia en 1809, y operaciones en la presente guerra /<br />
del coronel Manuel García del Barrio. — [1ª ed.]. — Cádiz : [s.n.],<br />
1811 (Imprenta de D. Vicente de Lema)<br />
95, 19 p. ; 21 cm<br />
García del Barrio, Manuel (Tenente Coronel) (1766-1846)<br />
Sucesos militares de Galicia en 1809, y operaciones en la presente guerra /<br />
del coronel Manuel Garcia del Barrio comisionado del Gobierno para la<br />
restauración del reyno, y electo coman<strong>da</strong>nte general por los patriotas gallegos.<br />
— [2 ed. corrix. e aum. ]. — Cádiz : [s.n.], 1811 (En la imprenta<br />
de Vicente de Lema)<br />
VII, 111, 27 p. ; 20 cm<br />
622<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Reimp. corrix. e aum.: “Deseando complacer á mis favorecedores con<br />
la reimpresion que anhelan del quaderno titulado Sucesos militares de<br />
Galicia que publiqué en Cádiz en 24 de diciembre de 1811, y correspondiendo<br />
al aprecio con que los han mirado, extrañando también la<br />
falta de recompensa de mis empresas y riesgos, no debo defrau<strong>da</strong>rles<br />
de los resultados de mis justas reclamaciones, por ser parte tan esencial<br />
de aquella sucinta memoria; (...)”<br />
García Quintana, Domingo<br />
Él solo. — Cádiz : [s.n.], 1812 (Agapito Fernández Figueroa)<br />
44 p. ; 14 cm<br />
García Quintana, Domingo<br />
Especulacion patriótica para encontrar un buen pronto socorro de dinero<br />
con que acudir á las necesi<strong>da</strong>des urgente / [Domingo García Quintana].<br />
— [S.l. : s.n., s.a.]<br />
17 p. ; 20 cm<br />
Precede ao tít.: Señor<br />
García Quintana, Domingo<br />
Expuesto que hace a la nación española don Domingo Garcia Quintana,<br />
diputado que no ha podido dexar de ser en las presentes Cortes. — Cádiz<br />
: [s.n.], 1811 (En la imprenta de Niel, hijo)<br />
34 p. ; 20 cm<br />
García Quintana, Domingo<br />
Manifiesto que hace a la nación española en general y al reino de Galicia<br />
en particular su diputado en Cortes por la Provincia de Lugo D. Domingo<br />
García Quintana. — Coruña : [s.n.], 1811 (En la Oficina de D. Antonio<br />
Rodríguez)<br />
105 p. ; 20 cm<br />
623
María de Lourdes Pérez González<br />
García Quintana, Domingo<br />
Manifiesto que hace a la Nación Española en general y al reyno de Galicia<br />
en particular su Diputado en Cortes... / D. Domingo García Quintana.<br />
— Coruña : [s.n.], 1811 (Oficina de D. Antonio Rodriguez)<br />
8 p. ; 20 cm<br />
García Quintana, Domingo<br />
Parece y es natural que se acerquen los apuros á proporcion que se apartan<br />
del conocimiento los medios de proveer á ellos. Necesítase dinero, y como<br />
V.M. sabe quanto [sic], quando [sic] y para que, tengo por ocioso decirlo y<br />
por ahorro de tiempo callarlo. V.M. intenta exâminar un plan bastísimo<br />
en lo que indica mucho mas que en lo que dice; pero entre tanto es necesario<br />
que nuestros guerreros de mar y tierra en to<strong>da</strong>s partes coman y vistan... /<br />
[Domingo García Quintana]. — Cádiz : En la Imprenta Real, 1810<br />
VIII p. ; 20 cm<br />
Precede ao tít.: Señor<br />
Gómez Negrete, Manuel (O.F.M.)<br />
Oración panegirico-fúnebre en loor de los héroes del dos de mayo / pronuncia<strong>da</strong><br />
en la Colegiata de la Ciu<strong>da</strong>d de la Coruña por Fr. Manuel<br />
Gómez Negrete Religioso Franciscano de la Provincia de Cantabria.<br />
Año de 1813. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la Oficina de Prieto)<br />
25 p. ; 20 cm<br />
González Gómez, José (Brigadier de artillería)<br />
Manifiesto del Brigadier de Artillería Don José Gonzalez dirigido a las<br />
Cortes ordinarias en 4 de diciembre de 1813. — Coruña : [s.n.], 1813<br />
(En la Oficina del Exacto Correo)<br />
40 p., [1] preg. ; 21 cm<br />
Comeza: “REPRESENTACION. Que por cabeza del Manifiesto dirigen<br />
á las Cortes ordinarias Doña María Asumpción de Merino y Llanera, D.<br />
José y Doña Bárbara González de Merino en 4 de Diciembre de 1813.<br />
SEÑOR: Doña María Asumpcion de Merino y Llarena, D. José y<br />
Doña Bárbara González de Merino, muger é hijos del desgraciado y<br />
perseguido Brigadier de Artilleria D. José González, puestos á los Pies<br />
624<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
de V.M. con el mayor respeto, pero agitados de los mas vehementes y<br />
honoríficos sentimientos que le son característicos, sumergidos en la<br />
más calamitosa y deplorable situación á que les conduce el intrigante<br />
de una conspiración sagaz, una arbitrarie<strong>da</strong>d sin límites, y un despotismo<br />
sin igual, que dirigido á la mas inaudita y decidi<strong>da</strong> persecucion<br />
de su marido y padre; les pone en la indispensable precision de representar<br />
á la clemencia de V.M. aclamando su Soberana atencion con las<br />
quejas siguientes (...) // REPRESENTACIÓN. Del Brigadier de D. José<br />
González Gómez, dirigi<strong>da</strong> á la Regencia con todos los demás documentos<br />
que la acompañan en 9 de Mayo de 1812 (...)”<br />
O exemplar <strong>da</strong> Biblioteca Penzol contén dúas cartas manuscritas por<br />
José González Marino destina<strong>da</strong>s a Antonio Vicente Arce.<br />
A 1ª: “Con diferentes fechas y por varios conductos, he remitido al augusto<br />
congreso algunos exemplares del adjunto manifiesto que dirijo á<br />
V.S. y no haviendo tenido la menor contestación, ni resultado, con<br />
esta misma fecha remito a todos los Sres. Diputados de las Cortes con<br />
un igual exemplar con el fin que por algun medio represente a S.M.<br />
como se solicita en la representacion que por cabeza se inserta en el<br />
dicho manifiesto. Dios Guarde a V.S. m s . a s . Coruña 9 de Marzo de<br />
1814. José Gonz. z Merino. Sr. Dn. Antonio Vicente Arce.”<br />
A 2ª: “A la Comisión Militar. Marzo 21 de 1814. Con diferentes fechas,<br />
y p.r varios conductos, he remitido al augusto congreso algunos<br />
exemplares del adjunto manifiesto que dirijo a V.S. y no haviendo tenido<br />
la menor contestación, ni resultado, con esta misma fecha remito<br />
a todos los Sres. Diputados de las Cortes con un igual exemplar con el<br />
fin que por algun medio represente a S.M. como se solicita en la representacion<br />
cabeza se inserta en el dicho manifiesto. Dios Guarde a<br />
V.S. m s . a s . Coruña 9 de Marzo de 1814. José Gonz. z Merino. Sr. Dn.<br />
Vicente Ruiz Alvillos.”<br />
I. España. Cortes de Cádiz. II. José González Merino. Carta manuscrita<br />
Impugnación del dictamen de las comisiones encarga<strong>da</strong>s de informar a las<br />
Cortes acerca del restablecimiento y reforma de las Casas Regulares / <strong>da</strong>lo<br />
a luz un regular... — [Santiago : s.n.], 1814 (Imprenta de la Estafeta)<br />
117 p. ; 20 cm<br />
625
María de Lourdes Pérez González<br />
Baixo o tít.: Dalo á luz un Regular, amante de la ver<strong>da</strong>d, del bien de las<br />
Religiones, y de su reforma hecha por autori<strong>da</strong>d competente.<br />
Comeza: “INTRODUCCION. Dos clases de enemigos son los que<br />
en el dia combaten los institutos religiosos. A la primera pertenecen<br />
aquellos escritores impíos, que quita<strong>da</strong> la máscara, porque gracias á los<br />
buenos temporales les parece que ya no la necesitan, claman abiertamente<br />
por la extinción de los Regulares á pretexto de que son inútiles,<br />
perjudiciales, aun considerando su método de vi<strong>da</strong> en sí mismo, y<br />
mucho mas si atendemos á la suma relaxación, á que dicen han llegado<br />
en nuestros dias. Y como para esta casta de hombres, á pesar de que<br />
to<strong>da</strong>vía se llaman cristianos, no hay papas, santos padres, decisiones<br />
de concilios, excomuniones, censuras, ni otra cosa que pue<strong>da</strong> contener<br />
el vuelo de sus envenena<strong>da</strong>s y libertinas plumas, no se avergüenzan de<br />
reproducir los errores de Viclef relativos á los bienes de la iglesia. (…)<br />
La segun<strong>da</strong> clase de enemigos, que tiene contra sí el clero regular, es la<br />
de aquellos hipócritas, que deseando no menos que los primeros la<br />
ruina del estado monástico, y la ususrpacion de sus bienes, pero mas<br />
prudentes, mas circunspectos, y con una política muy superior á la de<br />
aquellos atolondrados, caminan al mismo fin por senderos tortuosos,<br />
y poco hollados para no ser sorprendidos, y practican medios mas lentos,<br />
y por lo mismo mas seguro para <strong>da</strong>r el golpe sin que suene tanto<br />
(…)”<br />
Remata: “(…) Asimismo debe acor<strong>da</strong>rse, que el plan de reforma de<br />
Regulares, donde aquella sea necesaria, se execute al tenor de la bula<br />
dirigi<strong>da</strong> al señor cardenal Borbon, sin exceder las facultades que en ella<br />
se conceden; pues no teniendo para el efecto mas autori<strong>da</strong>d que la que<br />
el Papa delega en su Eminencia, es claro, que saliendo de los términos<br />
de la bula, será de ningún valor cuanto hiciere. De este modo, y consultados<br />
los prelados, y los individuos mas virtuosos y sabios de las Religiones,<br />
podemos prometernos una reforma, útil á las mismas comuni<strong>da</strong>des<br />
no menos que al Estado; así como por el contrario se causaría<br />
la ruina de aquellas sin ventaja alguna para la nación, si se llevase á<br />
efecto el plan propuesto por las comisiones; como hemos probado en<br />
este escrito, y se hará ver mas por extenso en caso necesario.”<br />
626<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[I]<br />
Instruccion adicional á la que se ha formado la Junta Superior de este<br />
Reino de Galicia, para las alarmas del esforzado paisanage, su regimen y<br />
gobierno. — Santiago : [s.n.], 1810 (Imprenta de D. Manuel de Vila)<br />
19 p. ; 31 cm<br />
Igrexa Católica Papa (1742-1823: Pío VII)<br />
Tiernísima lamentación de N.S.P. Pio VII por su querido rebaño y confrontación<br />
de los antiguos y modernos liberales, de los antiguos con los modernos<br />
serviles, sobre la extinción de los frayles. — Reimp. — En Santiago<br />
: [s.n.], 1812 (por los Dos amigos)<br />
8 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Apenas empezó la Religión á predicarse en el mundo, quando<br />
el interés concilió contra ella las sectas mas opuestas. Para eximir la<br />
razón del yugo de la fé inventaron los argumentos mas especiosos y<br />
aparentes; los mas agudos y sutiles para explicar y ponderar las supuestas<br />
contradicciones del cristianismo, y los mas eficaces y capciosos para<br />
desacreditar su doctrina, sus dogmas y sus profesores. Judios y Gentiles<br />
se conjugaron contra Jesucristo y su Evangelio: los Celosos, los Lianios,<br />
los Julianos publicaron mil calumnias: Quanto se dice hoy se dixo entonces:<br />
los sistemas del dia non son otra cosa que los antiguos resucitados<br />
del olvido, sin mas diferencia que volverlos á la noticia de los<br />
hombres engalandos con el trage elegante del lenguaje y el ayre y colorido<br />
de la nove<strong>da</strong>d. (…)”<br />
Remata: “(…) Españoles: ¡qué contraste! La disolucion ::: La austeri<strong>da</strong>d.<br />
La malicia ::: La bon<strong>da</strong>d. La impie<strong>da</strong>d ::: La religion. La política<br />
peculiar ::: El bien comun. El homicidio y sedicion ::: La cari<strong>da</strong>d y la<br />
paz. Los delitos mas atroces ::: La inocencia mas auténtica: Odios, furias,<br />
venganzas ::: Benigni<strong>da</strong><strong>da</strong>, mansedumbre, amor. Enormes traiciones<br />
::: Candor y buena fe. Vani<strong>da</strong>d, sobervia, orgullo, tiranía ::: Humani<strong>da</strong>d,<br />
paciencia, dulzura, afabili<strong>da</strong>d. Todos los vicios ::: To<strong>da</strong>s las<br />
virtudes. El ateo en fin pide, conjura, amenaza, extraña, encadena …<br />
extingid los frayles, dice. El vicario de Jesucristo resiste, niega, sufre,<br />
padece, presta su cuello, y con el heroismo que solo inspira el evangelio<br />
627
María de Lourdes Pérez González<br />
… No lo haré, responde … los conservaré, y protegeré … Españoles: sois<br />
jueces … decidid.”<br />
[J]<br />
J.P.<br />
Carta comunica<strong>da</strong> al procurador general del Rey y de la Nación en Cádiz<br />
: sobre el abuso de la imprenta, y necesi<strong>da</strong>d de su reforma, para evitar que<br />
los ignorantes continúen en sembrar en la España la falsa semilla de la impie<strong>da</strong>d<br />
y la religión… / [el sencillo patriota J.P.]. — [Santiago de Compostela<br />
: s.n., 1813?] (Imprenta de Vila). — [4] p. ; 21 cm<br />
Jovellanos, Gaspar Melchor de (1744-1811)<br />
A sus compatriotas : Memoria en que se rebaten las calumnias divulga<strong>da</strong>s<br />
contra los individuos de la junta central. Y se dá razon de la conducta y<br />
opiniones del autor desde que recobró su libertad. Con notas y apendices /<br />
[Gaspar Melchor de Jovellanos]. — La Coruña : En la Oficina de D.<br />
Francisco Cándido Perez Prieto, 1811<br />
10 f., CLVI p. ; 21 cm<br />
Jovellanos, Gaspar Melchor de (1744-1811)<br />
Representación dirigi<strong>da</strong> desde Muros de Noya en marzo de 1810. al Consejo<br />
Supremo de Regencia, por los vocales de la Junta Central Don Gaspar<br />
de Jovellanos y Marqués de Campo Sagrado y extendi<strong>da</strong> por el primero.<br />
Hablase en ella de la autori<strong>da</strong>d legítima de la Junta Central: de la Consulta<br />
hecha por el Gobierno de Castilla en Febrero de 1810 contra sus individuos:<br />
y de los ultrajes y humillaciones que sufrian los dos que representan,<br />
de la Junta Superior de Galicia / [Gaspar Melchor de Jovellanos].<br />
— Mallorca : en la Imp. de Melchor Guasp (S.a. : 1810)<br />
30 p. ; 15 cm<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Juicio imparcial sobre la conducta del obispo que fue de Orense. — Coruña<br />
: [s.n.], 1812 (En la Oficina de D. Antonio Rodríguez)<br />
42 p. ; 21 cm<br />
628<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
I. Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
[L]<br />
Leal Gallego, El<br />
Inconquistabili<strong>da</strong>d del Reyno de Galicia : al Excmo. Sr. Presidente y vocales<br />
de la Junta Superior del Reyno de Galicia y á los señores vocales de las Comisiones<br />
Provinciales en las siete provincias... / [El Leal Gallego]. — [A<br />
Coruña] : [s.n., 1812] (En la oficina del editor del Exacto Correo y<br />
Postillón, D. Juan Chacón)<br />
24 p. ; 20 cm<br />
Lizardi, María del Carmen<br />
Representación dirigi<strong>da</strong> á S.M. las Córtes por doña María del Carmen<br />
Lizardi / la <strong>da</strong> gratis á sus conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos D. Sinforíano López Alía, Teniente<br />
del batallon de milicias urbanas de la plaza de la Coruña, Director<br />
de Monturas de los exércitos nacionales y Socio de número de la Socie<strong>da</strong>d<br />
económica de amigos del pais de esta Ciu<strong>da</strong>d; quien la dedica al Capitán<br />
de Cazadores del Rey, Don José Cribel. — Santiago : [s.n.], 1814 (En la<br />
imprenta de los dos Amigos)<br />
15 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “SEÑOR: María del Carmen de Lizardi, natural de la Villa<br />
de Azpeita en la Provincia de Guipuzcua, mayor de veinte y un años<br />
con el mas profundo respeto á V.M. expone: que cuando las autori<strong>da</strong>des<br />
desobedecen y atropellan las leyes, con las mas escan<strong>da</strong>losas infracciones,<br />
desaparecen del ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no los sagrados derechos, la libertad,<br />
seguri<strong>da</strong>d y propie<strong>da</strong>d individual, no siendo mas que una quimera en<br />
el concepto de aquellos que obran con arbitrarie<strong>da</strong>d y despotismo (...)”<br />
Remata: “(...) Á S.M. rendi<strong>da</strong>mente suplica que por un efecto de su<br />
paternal bon<strong>da</strong>d se digne man<strong>da</strong>r con arreglo al artículo 16 y 17 de<br />
la ley 24 de Marzo del corriente año, ó bien por infraccion á la Constitución<br />
política de la Monarquía, comisione persona de su confianza<br />
que inspeccione y exâmine con to<strong>da</strong> escrupulosi<strong>da</strong>d esta causa y de<br />
hecho preceptuar V.M. lo que fuese de su superior agrado en des-<br />
629
María de Lourdes Pérez González<br />
agravio de la que la exponente y su padre han sufrido y en observancia<br />
de la Constitucion, y leyes del reyno terminantes á la materia:<br />
gracia que espera de la rectitud de V.M. Coruña 30 de Noviembre<br />
de 1813, el 5º de nuestro MONARCA FERNANDO VII, y segundo<br />
de la Constitucion política de la Monarquia. SEÑOR: María del Carmen<br />
Lizardi.”<br />
I. López Alía, Sinforiano (1780-1815). II. Cribel, José<br />
López Rivera, Pedro<br />
D. Pedro López Rivera, canónigo magistral de la santa iglesia de Lugo y<br />
vocal secretario de la Junta Superior Provincial del ... Reyno de Galicia,<br />
certifico de orden de la misma, que en el archivo de la Junta existen originales<br />
los tres documentos siguientes... — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[9] p. ; 28 cm<br />
Os documentos son: Oficio de “Junta Superior” dirixido ao Cabido<br />
de Santiago pedindolle 200000 reais para o Exército.- Contestación,<br />
negativa do Cabido. Representación de D. Francisco Vázquez á Junta<br />
Superior comentando á negativa<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, 2 de junio de 1812<br />
[M]<br />
Martínez, Manuel (1774-1827) (O. de M.)<br />
Problema político sobre la elección de eclesiásticos para diputados en las<br />
futuras Cortes, publicado en varios números del Exacto en La Coruña en<br />
los meses de marzo y abril. — Reimp. — Coruña : [s.n.], 1813 (Oficina<br />
del Exacto Correo)<br />
36 p. ; 20 cm<br />
Reimp. en obsequio del digno clero de Galicia y a ruegos de personas<br />
respetables<br />
Posible reimp. <strong>da</strong> ed. de: Valladolid (Imprenta de la Plazuela Vieja)<br />
Martínez, Manuel, (1774-1827) (O. de M.)<br />
Discurso que en la solemni<strong>da</strong>d de jurarse la Constitución politica de la<br />
monarquía española... / pronunció ... en 13 de setiembre de 1812, el<br />
630<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Mr. Manuel Martínez. — Reimp. — En Santiago : [s.n., s.a.] (Por D.<br />
Juan María de Pazos)<br />
31 p. ; 15 cm<br />
Posible reimp. <strong>da</strong> ed. de: Valladolid : (por Roldán) [1812]<br />
Martínez, Manuel, (1774-1827) (O. de M.)<br />
Discurso que en la solemni<strong>da</strong>d de jurarse la Constitución Política de la<br />
Monarquía española por el clero, pueblo y to<strong>da</strong>s las autori<strong>da</strong>des de la ciu<strong>da</strong>d<br />
de Valladolid en la santa Iglesia Catedral... / pronunció por encargo<br />
del ... Don Vicente de Soto y Valcarce en 13 de Setiembre de 1812 El<br />
Mr. Fr. Manuel Martínez, Merce<strong>da</strong>rio Calzado... — Valladolid : por<br />
Roldán, [1812]<br />
34 p. ; 21 cm<br />
I. Soto y Valcarce, Vicente<br />
Martínez, Manuel, (1774-1827) (O. de M.)<br />
Discurso que en la solemni<strong>da</strong>d de jurarse la Constitucion Española por el<br />
clero, pueblo y to<strong>da</strong>s las autori<strong>da</strong>des de la ciu<strong>da</strong>d de Valladolid en la santa<br />
Iglesia Catedral en manos del señor coman<strong>da</strong>nte general ... Don José María<br />
Santocildes, pronunció, por encargo del ... obispo D. Vicente de Soto y Valcarce,<br />
en 13 de Setiembre de 1812... / Fr. Manuel Martínez... — Cádiz<br />
: Imprenta Tormentaria, al cargo de D. J. D. Villegas, 1812<br />
[1], 26 p. ; 8º<br />
I. Soto y Valcarce, Vicente<br />
Martínez, Manuel (1774-1827) (O. de M.)<br />
Discurso que en la solemni<strong>da</strong>d de jurarse la Constitución política de la<br />
Monarquía española, por el clero, pueblo y to<strong>da</strong>s las autori<strong>da</strong>des de ... Valladolid...<br />
/ el maestro Fr. Manuel Martínez mercenario calzado... —<br />
Madrid : Imprenta de Repullés, 1812<br />
31 p., [1] en br. ; 8º<br />
I. Soto y Valcarce, Vicente<br />
Martínez, Manuel (1774-1827) (O. de M.)<br />
Militar enfraylado por la liberali<strong>da</strong>d del Sr. D. Valentín de Foron<strong>da</strong>, y el<br />
frayle militar por la gracia de Dios y del Rey : respuesta a la carta de aquel<br />
631
María de Lourdes Pérez González<br />
señor inserta en el Suplemento al Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la Constitución del domingo<br />
9 de mayo de 1813 / El Militar Enfraylado. — [Coruña : s.n.],<br />
1813 (Oficina del Exacto Correo)<br />
32 p. ; 20 cm<br />
I. Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821)<br />
Martínez, Manuel (1774-1827) (O. de M.)<br />
Unión y fuerza : colección de algunos discursos que con este epígrafe se dieron<br />
a luz en los Diarios, Exactos Correos, y otros periódicos de La Coruña<br />
en los meses de abril, mayo y junio de este año / publicábalos el Padre<br />
Manuel Martínez. — Madrid : [s.n.], 1813 (Imprenta de Repullés)<br />
56 p. ; 21 cm<br />
M.I.A.<br />
Relación de las funciones que hizo el M.I.A. de la villa de Noya, en los<br />
dias 20 y 21 de setiembre con motivo de la publicación de la Constitución<br />
política de la Monarquia Española. — Coruña : [s.n.], 1812 (En la Oficina<br />
de D. Antonio Rodriguez)<br />
XIV p. ; 19 cm<br />
Mondoñedo (Diocese). Cabido<br />
Exposición del ilustrísimo Cabildo de Mondoñedo al Señor Intendente<br />
Gardoqui. — Santiago de Compostela : [s.n., 1814] (Oficina de D.<br />
Manuel María de Vila)<br />
16 p. ; 21 cm<br />
Molinos, José<br />
[Manifiesto en que Don José Molinos hace ver las funciones que ha tenido<br />
en las obras de Fortificacion de esta plaza, desde que dieron principio en<br />
28 de marzo de 1810. Aunque el público cansado de leer papeles que tratan<br />
de las dilipi<strong>da</strong>ciones que se atribuyen á los empleados de Fortificacion,<br />
mirará con indiferencia este sucinto escrito: puedo menos de publicarlo<br />
para que ya que este punto está en justificacion, se me hagan a mí los cargos<br />
de el empleo que desempeñé]. — [A Coruña : s.n., 1811]<br />
8 p. ; 19 cm<br />
632<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Comeza: “Se empezaron estas obras en el dia 28, y en el 29 del mismo<br />
me fuí nombrado y comisionado por el Comisario de Guerra Don<br />
Juan Bautista Blum, Ministro principal de Hacien<strong>da</strong> en dichas obras,<br />
para corta y conduccion de las maderas en las reales dehesas de las provincias<br />
de la Coruña, Betanzos, Santiago, y jurisdicciones de Mens y<br />
Malpica; á cuya execucion salí desde el dia mismos en que se me comisiono;<br />
(...)”<br />
Remata: “(...) Dios guarde á vmd. Muchos años.= Coruña 7 de marzo<br />
de 1811.=Juan Bautista de Blum.=Sr. D. José Molinos. NOTA. De<br />
doscientos ejemplares que se tiran de este manifiesto solo tomaré veinte<br />
y quatro, y los restantes dexo se ven<strong>da</strong>n en el puesto de los papeles públicos<br />
al precio que se estime justo, cuyo importe será entregado del<br />
exécito por D. Ramón Benavides, por lo cual anunciaré en el Diario.<br />
= Molinos.”<br />
Nueva centinela contra los franceses o Adicción a la primera que escribió<br />
el célebre señor Capmany... / por un buen compatriota. — Coruña : [s.n.],<br />
1809 (por Don Manuel María de Vila)<br />
68, [2] p. ; 15 cm<br />
I. Capmany y Montpalau, Antonio de (1742-1813)<br />
[O]<br />
Observaciones sobre la conducta pastoral y política del obispo de Orense.<br />
— Madrid : [s.n.], 1813 (Imprenta de Ibarra)<br />
94 p. ; 17 cm<br />
I. Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Ortiz de Elguea, Lorenzo<br />
El Señor coman<strong>da</strong>nte británico de esta plaza me ha pasado la noticia siguiente,<br />
que acaba de llegar del quartel general, noticias oficiales. / [Lorenzo<br />
Ortiz de Elguea]. — Reimp. — Santiago : [s.n.], 1814 (Imprenta<br />
de los dos Amigos)<br />
[3] p. ; 21 cm<br />
633
María de Lourdes Pérez González<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: [Vitoria : s.n., 1812.] ([Viu<strong>da</strong> de Larumbe])<br />
Comeza seguido do tít.: “Extracto del monitor del 4 de abril de 1814.<br />
Extracto del Monitor del 4 de Abril de 1814. Senado Conservador.<br />
Extracto de los Registros del Senado Conservador. Sesion del Domingo<br />
3 de abril de 1814, presidi<strong>da</strong> por el Señor Senador Conde Bartelemi.<br />
El Senado declara y decreta lo que sigue: Articulo 1º Napoleon<br />
Bonaparte que<strong>da</strong> destituido del Trono y el derecho hereditario establecido<br />
en su familia, se declara abolid. / 2.º el pueblo frances y el exército<br />
que<strong>da</strong>n disueltos del juramento de fideli<strong>da</strong>d hacía Napoleon Bonaparte<br />
/ 3.º El presente decreto será transmitido por mensage al Gobierno<br />
provisional de Francia, enviando en segui<strong>da</strong> á todos los departamentos<br />
y á los exércitos, y proclamando incesantemente en todos los quarteles<br />
de la capital. No hallándose ningun otro objeto en la órden del dia, el<br />
Señor presidente levantó la sesion.=el presidente Bartelemi.=Conde<br />
Valence.=Pastoret, Secretarios. // Extracto de la Constitucion del miércoles<br />
6 de abril de 1814. ART. I.º el gobierno frances será monarquia<br />
hereditaria. (...)”<br />
Remata: “(...) NOTICIAS PARTICULARES. Por un impreso del Quartel<br />
general se dice que Napoleon ha entrado en conferencias con los aliados<br />
y viendo cerra<strong>da</strong>s las puertas, para que él ocupase el trono propuso<br />
á su hijo, lo que absolutamente fue negado: en estas circunstancias pidio<br />
retiro con 30 millones de renta, lo que tampoco se le concedió, y últimamente<br />
accedió á las condiciones que le han dictado los aliados, y son:<br />
que se le concede la Isla de Elba situa<strong>da</strong> al S. de Liorna entre Córcega, y<br />
el continente de Italia con un situado de 6 millones. Los aliados ingleses<br />
y españoles á las 5 de la mañana del 12 del corriente entraron en Tolosa<br />
por haberla evacuado los enemigos volando dos puentes: el dia siguiente<br />
13 recibió el General en Gefe el aviso de oficio de estar hecha la paz.=Luis<br />
18 Rey de Francia y Napoleón en Córcega. &c.&c. &c.”<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Carta circular del Excmo. Sr. Obispo de Orense, remitiendo á los párrocos<br />
y fieles de su diócesis exemplares de su representación. — Santiago : [s.n.],<br />
1812 (Imprenta de Juan Francisco Montero)<br />
2 p. ; 29 cm<br />
634<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Carta circular del Excmo. Sr. obispo de Orense, remitiendo á los párrocos<br />
y fieles de su diócesis exemplares de su representacion : Pedro ... obispo de<br />
Orense, a todo el clero secular y regular y á los fieles de su diócesis... —<br />
Cádiz : [s.n.], 1812 (En la imprenta de Don Antonio de Murguía)<br />
4 p. ; 23 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Carta del Ilmo. Sr. Obispo de Orense al Supremo Consejo de Castilla. —<br />
Reimp. — [Santiago de Compostela : s.n.], 1808 (Juan Francisco<br />
Montero y Frayz)<br />
16 p. ; 20 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Carta del señor Obispo de Orense : escrita desde su destierro en ... S. Pedro<br />
de Torey, diocesis de Orense, Reyno de Portugal, a las cortes extraordinarias<br />
del Reyno, justificativa de su conducta y de los crimenes que se le imputan.<br />
— [s.l. : s.n., s.a.]<br />
[7], [1] p. en br. ; 20 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Copia literal exacta de lo ocurrido en la sesion de Cortes del dia 16 de<br />
agosto de este año de 1812, con motivo de la exposicion que hizo a las mismas<br />
el señor obispo de Orense, y de la del dia 20 de noviembre, del mismo<br />
año, con el de las proposiciones hechas a las mismas por su diputado el<br />
señor don Simon Lopez sacado de los periódicos titulados el Español num.<br />
39 y del Procurador General número 52 unido todo en un cuerpo para<br />
instruccion del público. — Cadiz : [s.n.], 1812 (Imprenta de Antonio<br />
de Murguia)<br />
21 p. ; 21 cm<br />
635
María de Lourdes Pérez González<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Despedi<strong>da</strong> que hace el Ilustrisimo Señor Obispo de Orense de su Santísimo<br />
Christo y exortación que hace al señor Deán, Canónigos y Racioneros de<br />
aquella Santa Iglesia para que no desmayen en la presente necesi<strong>da</strong>d de la<br />
España. — [Orense : s.n., 180-?]<br />
[2] f. ; 32 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Exposicion que el ... Sr. Obispo de Orense D. Pedro Quevedo y Quintano<br />
hizo por escrito al tiempo de prestar su iuramento de obediencia á la Constitucion<br />
Española ... — Cadiz : imprenta de la viu<strong>da</strong> de Comes ; Mallorca<br />
: Oficina de Felipe Guash, 1812<br />
[2] f. ; 23 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Exposicion que el Excmo. Sr. obispo de Orense hizo por escrito al tiempo<br />
de prestar su juramento de obediencia a la Constitucion española, y en que<br />
S.E. expresa el ver<strong>da</strong>dero sentido en que debia prestarlo, y efectivamente lo<br />
presto. — [S.l. : s.n.], 1812<br />
18 p. ; 22 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Impugnación de la doctrina moral y política del ilustrísimo Señor Don<br />
Pedro de Quevedo y Quintano, Obispo de Orense, en su representacion al<br />
Supremo Consejo de Regencia, con fecha de 20 de setiembre de 1812. —<br />
Madrid : [s.n.], 1813 (En la Imprenta que fué de Fuentenebro)<br />
48 p. ; 20 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Representación del Excmo. Sr. obispo de Orense, dirigi<strong>da</strong> al supremo consejo<br />
de Regencia : serenísimo señor, el obispo de Orense ha visto un impreso<br />
636<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
... y sin saber como, ni porqué, se le declara indigno del nombre español...<br />
— Reimp. — Cádiz : [s.n.], 1812 (Por D. Antonio de Murguía)<br />
8 p. ; 22 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Representación del excelentísimo Señor Obispo de Orense, dirigi<strong>da</strong> al Supremo<br />
consejo de Regencia. — Manresa : [s.n.], 1812 (en la imprenta<br />
de Aba<strong>da</strong>l)<br />
8 p. ; 18 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Representación dirigi<strong>da</strong> á la regencia del reyno en vindicación de su conducta,<br />
y contra los procedimientos de las Cortes para su destierro / por el<br />
reverendo Obispo de Orense. — Madrid : [Librería de Villareal], 1812<br />
(Imprenta de Ibarra)<br />
14 p. ; 15 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Representación del Excelentisimo Señor Obispo de Orense dirigi<strong>da</strong> al Supremo<br />
Consejo de Regencia… — Palma [de Mallorca] : en la imprenta<br />
de Brusi, 1812<br />
8 p. ; 21 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Representación que hace á la Cortes el Ilustr mo sr. Obispo de Orense. —<br />
Reimp. — [Madrid] Impreso en la Coruña reimpreso en Madrid :<br />
[s.n.], 1812 (en la calle de la Zarza)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
637
María de Lourdes Pérez González<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Representación y sencilla exposición que el Cabildo de la Catedral de Orense<br />
ha hecho al Supremo Consejo de Regencia, del atentado cometido contra<br />
esta Sta. Iglesia y sus capitulares, por D. Francisco Hubert, Ayu<strong>da</strong>nte General<br />
del Estado Mayor del Egército de Reserva de Galicia. — Santiago :<br />
[s.n.], 1813 (Oficina de D. Juan María de Pazos)<br />
15 p. ; 31 cm<br />
I. Hubert, Francisco<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Respuesta <strong>da</strong><strong>da</strong> a la Junta de Gobierno por el ilustrísimo Sr. obispo de<br />
Orense D. Pedro Quevedo y Quintano, con motivo de haber sido nombrado<br />
diputado para la Junta de Bayona... — [Orense : s.n., 1808]<br />
6 p. ; 20 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Respuesta <strong>da</strong><strong>da</strong> a la Junta de Gobierno por ... D. Pedro Quevedo y<br />
Quintano, con motivo de haber sido nombrado diputado por la Junta<br />
de Bayona. — [Orense? : s.n., 1808]<br />
3 p. ; 30 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Respuesta <strong>da</strong><strong>da</strong> a la Junta de Gobierno por el Ilustrisimo Sr. obispo de<br />
Orense Don Pedro Quevedo y Quintano, con motivo de haber sido nombrado<br />
diputado para la Junta de Bayona. — Reus : [s.n.], 1808 (por<br />
Compte)<br />
6 p. ; 21 cm<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Segun<strong>da</strong> parte. Introduccion á la materia política conteni<strong>da</strong> en la Representacion<br />
del señor Obispo de Orense. — [S.l. : s.n., s.a.]<br />
638<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
49-126 p. ; 20 cm<br />
Inclúe: Representación dirigi<strong>da</strong> á la Regencia del reyno por el reverendo<br />
Obispo de Orense en vindicacion de su conducta y contra los procedimientos<br />
de las Córtes para su destierro<br />
Tít. tomado <strong>da</strong> cabeceira do texto<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: San Pedro de Torey de Orense, setiembre 20 de 1812<br />
Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818: Pedro Benito Antonio de<br />
Quevedo y Quintano)<br />
Serenísimo Señor, el Obispo de Orense ha visto un impreso, copia de un<br />
decreto de V.A. con fecha de 17 de agosto, consiguiente a otro de las cortes<br />
... y sin saber cómo, ni porqué, se le declara indigno del nombre español...<br />
— [Ourense? : s.n., s.a.]<br />
[11] p. ; 31 cm<br />
Ourense. Concello<br />
El Ayuntamiento constitucional de esta ciu<strong>da</strong>d con fecha 26 de agosto último<br />
me dice lo siguiente: El ... Intendente general del exército y provincia<br />
de Galicia en 8 del corriente dice a este Ayuntamiento lo que copia. Los<br />
Directores generales de la Hacien<strong>da</strong> pública con fecha de 26 de julio último<br />
me dice lo que sigue: El ... Secretario del despacho de Hacien<strong>da</strong> con fecha<br />
24 del corriente dice a esta Direccion general lo que sigue: He <strong>da</strong>do quenta<br />
a la Regencia ... de una representación del Cabildo de la Santa Iglesia de<br />
Orense pidiendo ... no tenga efecto la órden comunica<strong>da</strong> por el ministerio<br />
de mi cargo a la extingui<strong>da</strong> Dirección general de provisiones en 28 de septiembre...<br />
— [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] f. ; 30 cm<br />
Texto asinado por Antonio Cano Manuel<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Orense, octubre 1813<br />
I. Cano Manuel, Antonio. II. Ourense (Diocese). Bispo (1736-1818:<br />
Pedro Benito Antonio de Quevedo y Quintano)<br />
639
María de Lourdes Pérez González<br />
[P]<br />
P.A. del R.<br />
Carta que en respuesta al papel intitulado vindicación del honor de los<br />
empleados en rentas, que salió á la luz de resultas de la inserta en el Exacto<br />
Correo de la Coruña del 12 de mayo de este año / dirigía al editor de esta<br />
obra periódica P.A. del R. — Coruña : [s.n.], 1812 (En la oficina del<br />
Exacto Correo)<br />
14 p. ; 20 cm<br />
Na contraport.: “In vitium duxit culpe fuga, / si coret arte... / Horac. in<br />
Art. Poet. v. 46 // El que abandona el camino, / Que el arte le ha señalado,<br />
/ Al huir por qualquier lado, / Cae en otro destino. ADVERTENCIA.<br />
La carta que sigue fué devuelta por la persona á quien se le dirigiera, para<br />
que entregándola al Editor del Exâcto Correo la insertase en su periódico;<br />
<strong>da</strong>ndo por causa ser demasiado larga, y exceder mucho al volumen de<br />
dicha obra periódica. Esto, y haberse visto demasiado tarde por el autor<br />
el papel de la Vindicacion, á que se refiere, retardó su impresion.”<br />
Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832)<br />
El Pueblo gallego no hizo gestion alguna para que el supremo gobierno restablezca<br />
el tribunal de la Inquisición, no obstante las representaciones que<br />
la junta Superior y las provinciales hicieron sobre este particular al Congreso<br />
/ [Pardo de Andrade]. — La Coruña : [s.n.], 1812 (En la Oficina<br />
de D. Antonio Rodríguez)<br />
25 p. ; 20 cm<br />
Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832)<br />
El pueblo gallego no hizo gestión alguna para que el Supremo gobierno restablezca<br />
el tribunal de la Inquisición... — Cadiz : [s.n.], 1812 (Imprenta<br />
Tormentaria al cargo de D. Juan Domingo Villegas)<br />
24 p. ; 20 cm<br />
Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832)<br />
Reflexiones sobre la mejor Constitución posible de España / escritas por<br />
D. Manuel Pardo de Andrade. Publícalas baxo la seguri<strong>da</strong>d que S.M.<br />
640<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
el Congreso Nacional ofrece á los escritores en esta materia. Aut verum,<br />
aut nihil. — Coruña : [s.n.], 1811 (Imprenta de Vila)<br />
1 f., 32 p. ; 4º, 22 cm<br />
Comeza: “SOBRE LA CONSTITUCION. Es cierto que una buena<br />
constitucion proporciona la felici<strong>da</strong>d de un estado, y la observacion de<br />
ella lo verifica. Es la constitucion la forma ó sistema de gobierno, y<br />
para que este sea mejor, es preciso de la observacion, del consejo y de<br />
la sabiduria. Tambien es innegable, que no obstante la felici<strong>da</strong>d de los<br />
estados deriva de unos principios generales, de que no puede separarse<br />
el legislador, que las diferentes circunstancias, locali<strong>da</strong>d, mas ó menos<br />
poblacion, ilustracion, mayor ó menor industria y otras notables diferencias<br />
exîgen alguna variacion del sistema; pues no es susceptible de<br />
la misma forma de gobierno en to<strong>da</strong>s sus partes una region vastísima,<br />
y que se compone de partes y estados separados á larga distancia, que<br />
una region pequeña reuni<strong>da</strong>; porque siendo parte esencial de una<br />
buena Constitucion ó sistema de gobierno la observancia y mejor execucion<br />
de las leyes, principios y reglas de las acciones de los hombres<br />
y de su felici<strong>da</strong>d, es claro que para evitar que la mucha distancia ó separacion,<br />
la diferencia del clima y las costumbres, y aun de intereses,<br />
no atrasen y entorpezcan la execucion, necesita ser el gobierno mas eficaz<br />
y absoluto en la parte ó poder executivo en los estados separados y<br />
vastos, que en los pequeños y reunidos; y por esos opinaron y sostienen<br />
los políticos, que la democracia no puede hacer la felici<strong>da</strong>d de grandes<br />
estados, ni el poder executivo de muchos, en que influyen tanto la opinion<br />
y la representacion de los pueblos que se creen agraviados to<strong>da</strong>s<br />
las veces que no se les <strong>da</strong> lugar á ulteriores representaciones; sistema<br />
inconcebible con las urgencias de un estado en guerra, y opuesto en la<br />
paz á la igual<strong>da</strong>d de la ley, y á la observancia de esta (...)”<br />
Remata: “(...) Representantes del pueblo: si estos arbitrios, que me inspiran<br />
el zelo mas ardiente y el despotismo mas acendrado por la causa<br />
publica, merecen la aprobacion, seguire comunicando con mas individuali<strong>da</strong>d<br />
y extension otros; y si no la merecen, me que<strong>da</strong>ré la satisfaccion<br />
de haber cumplido con el deber de buen ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no.”<br />
641
María de Lourdes Pérez González<br />
Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832)<br />
Os Rogos d’un Gallego establecido en Londres dedicados os seus paysanos<br />
para abrirles os ollos sobre certas iñorancias e o demais que verá o curioso<br />
lector / [Manuel Pardo de Andrade]. — Coruña : a instancias de varios<br />
patriotas..., 1813 (En la caxa tipográfica del diario), 1813<br />
8 p. ; 19 cm<br />
[Ed. Valentín de Foron<strong>da</strong> (1751-1821)]<br />
I. Foron<strong>da</strong>, Valentín de (1751-1821), ed.<br />
Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832)<br />
Os servís e os liberás ou sexa os odinotes e os constitucionás / por O Tangueiro.<br />
— Coruña 12 de marzo de 1814. — [A Coruña] : [s.n.], 1814<br />
(En la oficina de Don Antonio Rodriguez)<br />
16 p. ; 8º<br />
O Tangueiro é pseud. de Manuel Pardo de Andrade<br />
Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832)<br />
Los serviles y los liberales : ó sea los oudinotes y los constitucionales / romance<br />
en gallego, por El Tanguero ; publicado en la Coruña el 11 de<br />
marzo de 1814 ; y puesto en castellano. — Madrid : por M. Repullés,<br />
1814<br />
16 p. ; 19 cm<br />
O Tangueiro é pseud. de Manuel Pardo de Andrade<br />
Pacificador, El<br />
El Pacificador al turbulento Don Lorenzo Perabeles (alias Cascabeles). —<br />
[A Coruña] : [s.n.], 1813 (En la Oficina de Prieto)<br />
10 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Muy señor mio: Aunque tarde, leí el último quanto bueno<br />
ha insertado V. en el num. 87 de su hermano y cómplice Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no.<br />
Como Pacificador, y por débito á la ver<strong>da</strong>d á que siempre falto V. en<br />
estos asuntos como tan natural á su caracter, debo manifestarla al público<br />
por si acaso se halla en algun hombre tan simple que ignore las<br />
mañas tan propias de un liberal, en cuyo rango entra Vmd. de cabeza<br />
(...)”<br />
642<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Remata: “(...) Baste de fraterna, amigo, hecha con el secreto y reserva<br />
que Vmd. lo executó con el Pacificador. Lea Vdm. el diccionario español,<br />
y verá que esta palabrita malbado, significa insolente, vicioso, mal<br />
inclinado, y perdido, con que Vmd. saludó á unos Ministros del Altar<br />
por haber procurado el bien de su alma. Y cotejando estas y otras expresiones<br />
que su irreligiosa persona vomitó contra ellos, con las que se<br />
le presentan <strong>aquí</strong>, verá que to<strong>da</strong>s son miel. El P. Santa María está resuelto<br />
á no contestar más á un animal tan necio: pero el pacificador<br />
añade, que quedándole aún dos alforjas de mendrugos, las escalfará<br />
hácia alla, porque na<strong>da</strong> ha dicho respecto á lo que resta, y que por si<br />
otra vez viene Vmd. por lana ha de salir trasquilado. Esto se entiende,<br />
si está de humor: pero lo esta siempre para pedir á Dios por la herman<strong>da</strong>d<br />
cornamental y cascabelera, para que les dé juicio, y se disponga<br />
el hipócrita mi señor á hacer una buena confesión. Sírvase Vmd. hacerme<br />
presente á to<strong>da</strong> esa gravilla de desalmados, interin yo voy á hacer<br />
lo que se me acomode, y tenga mas ganas. Agur. Coruña 5 de Junio de<br />
1813. El pacificador.”<br />
Lorenzo Perables, según se le na denuncia do ano 1814 de liberais<br />
coruñeses a S.M: «D. Lorenzo Perabeles, comisario de guerra, delator<br />
de los religiosos que predican contra los libertinos enemigos de nuestra<br />
sanra religión, y de V. M. Autor de varios escritos infamatorios a los más<br />
virtuosos ministros de J. Ch. y defensores de S. M.» (Barreiro Fernández,<br />
1982: 167).<br />
Os «Cascabeles» fai referencia ao grupo de colaboradores do papel público:<br />
El ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la constitución.<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832). II. Santa María, Vicente<br />
de (O.C.D.). III. El Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la Constitución (A Coruña,<br />
1812). III. Perabeles, Lorenzo [comisario de guerra]<br />
P.D.R.M.B.<br />
Proyecto estadístico, económico y militar para seguri<strong>da</strong>d y felici<strong>da</strong>d del<br />
Reyno de Galicia / P.D.R.M.B. — Coruña : [s.n.], 1811 (Imprenta de<br />
Vila)<br />
[4], 28 p. : gráf. ; 20 cm<br />
643
María de Lourdes Pérez González<br />
Primeira folla con gráf.: “ESTADO de las rentas de España Europea<br />
correspondiente al año 1784, sacado de la Tesorería general de Madrid.”<br />
Comeza: “Firmemente persuadido á que en los apuros en que se halla<br />
la existencia de nuestra Patria, ningún español inútil para las armas<br />
debe pensar, hablar y escribir sobre otro asunto que el de los medios<br />
de su restauracion: me propuse cumplir con estos sentimientos, y sobrepujando<br />
el ataque de mi conoci<strong>da</strong> ignorancia, me decidí á manifestar<br />
á mis Patriotas, que si me falta instruccion, me sobra voluntad<br />
de que se remedien los males, orígen de nuestra ruina prepara<strong>da</strong> por el<br />
sistema déspota de los Ministros, y por la mala administracion de las<br />
rentas del Estado. Es un principio de conocimiento general en to<strong>da</strong>s<br />
las naciones cultas del Europa, que su fuerza y poder físico lo constituye<br />
el comercio, la agricultura, la industria, la buena administracion y la<br />
economía, tan íntimamente enlazados entre sí estos ramos, que si uno<br />
flaquea todos se resienten (...)”<br />
Remata: “(...) Y por último, valor, activi<strong>da</strong>d, constancia, execucion y<br />
union son las capitulaciones de nuestra libertad; estas las armas que nuestras<br />
Córtes deben oponer al enemigo; la lucha es contra nosostros mismos;<br />
si vencemos nuestras pasiones el triunfo es seguro: destrúyanse pues<br />
los antiguos colosos del despotismo, de la ignorancia y de la preocupacion:<br />
sustitúyase en su lugar la sencillez y simplificacion en la recau<strong>da</strong>cion<br />
de rentas; deséchense los privilegios é inmuni<strong>da</strong>des góticas; protéjanse<br />
las artes y las ciencias; refórmense los Tribunales de justicia; execútese la<br />
ley sin excepcion; foméntese la industria y extermínese tanto holgazán:<br />
organícenselos exércitos: prémiense los buenos servicios en el momento<br />
mismo en que se executan, y castíguese en el mismo la cobardía y los<br />
efectos de la ineptitud ó malicia, especialmente en los xefes: procúrese el<br />
acierto en su eleccion, y fuera todo mérito de antigüe<strong>da</strong>d en las cabezas<br />
de milicia; atién<strong>da</strong>nse tambien á los clamores de la humani<strong>da</strong>d en esos<br />
hospitales de campaña; desestímese la creacion de cuerpos de luxo; quítense<br />
los sueldos y plazas supérfluas en todos ramos sin esperar á la lentitud<br />
de las vacantes: trasfórmense los principios de nuestra educacion<br />
civil: hágase un código nuevo; no haya mas fueros que uno, una ley, un<br />
rey y una religion: solo el militar sea independiente en la legislacion criminal,<br />
y en fin tengamos todos unos sentimientos dirigidos á ser útiles<br />
644<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
á la patria, y conseguiremos los troféos de los Griegos y la superiori<strong>da</strong>d<br />
de los Romanos, debi<strong>da</strong> á las virtudes de sus republicanos.”<br />
Palacio, José<br />
Oración fúnebre, que en las exequias del Excmo. Señor D. Pedro Caro y<br />
Sure<strong>da</strong>, Grande de España, Caballero Gran Cruz de la Real y distingui<strong>da</strong><br />
Orden de Carlos III, Capitan General de los reales exércitos de S.M.C., y<br />
en xefe del de la izquier<strong>da</strong>, celebra<strong>da</strong>s en la iglesia del convento de PP. Dominicos<br />
de Sta. Marta de Ortigueyra en el día 23 de abril / pronunció<br />
Fr. Josef Palacio, Catedrático de Cano en S. Pablo de Burgos, y actualmente<br />
Lector en Teología en dicho Convento de Ortigueyra. — Santiago<br />
: [s.n.], 1811 (En la Oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
34 p. ; 21 cm<br />
I. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
Patisperris<br />
Carta que dirige a los Señores Blictiris, que se denominan Liberales, siendo<br />
los mas serviles, especialmente, al caporal, Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la Constitución<br />
/ Patisperris, criado de los guerrilleros y galopin de la cocina de los hermitaños<br />
[sic] del Tardon. — Coruña : [s.n., s.a.] (En la oficina de Prieto)<br />
XV p. ; 21 cm<br />
Pastiperris, ben poidera ser Vicente de Santa María<br />
I. Santa María, Vicente de (O.C.)<br />
Patriota, El<br />
Aviso importante y urgente a la nación española : juicio imparcial de sus<br />
Cortes. —La Coruña : [s.n.], 1811 (José Boltas)<br />
114 p. ; 22 cm<br />
I. España. Cortes de Cádiz<br />
Patriota, El<br />
La península de España es inconquistable / el patriota. — La Coruña :<br />
[s.n.], 1811 (Imprenta de Vila)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
645
María de Lourdes Pérez González<br />
Comeza: “La perfi<strong>da</strong> del gobierno revolucionario y despótico de Francia,<br />
introduxo dentro de España un numeroso exército de 1500 hombres<br />
desde octubre de 1807, hasta abril de 1808, que se apoderó al instante<br />
de las plazas fuertes de Cataluña, de Navarra y de algunas<br />
provincias y hasta de la misma corte de Madrid, entrando igualmente<br />
una division en el Reyno de Portugal, con el fin aparente de guarnecer<br />
los puertos marítimos de la Península y tomar á Gibraltar, á su rival la<br />
Gran Bretaña. Los generales franceses conducían á sus sol<strong>da</strong>dos prometiéndoles<br />
conquistar la España sin tirar un tiro: así hablaba jactanciosos<br />
y voluptuosos Junot á su decantado exército de la Giron<strong>da</strong>,<br />
quando á fines de noviembre de 1807 le hizo pasar con grande riesgo<br />
el enbravecido y crecido rio Zézere para echarse evidentemente sobre<br />
la corte de Lisboa (...)”<br />
Remata: “(...) Señores mios: ¿porque la Inglaterra ha resistido (hace 21<br />
años) á la revolucion francesa?. Por ser una isla populosa, rica y bien<br />
goberna<strong>da</strong>. ¿Y porque ha resistido España y Portugal (hace 3 años) á la<br />
misma revolucion y los inmensos exércitos asoladores?. Por ser tambien<br />
una Península ó casi una Isla con infinitos recursos. Es del Público ilustrado<br />
su mas humilde venerador con todo respeto y atencion debi<strong>da</strong>.<br />
= El Patriota.”<br />
Pensamientos ocurridos á un observador sobre el voto que el Señor Ruiz de<br />
Padron diputado en Cortes, dió con el objeto de promover la abolición del<br />
tribunal de la Inquisición / publicalos El Editor del Sensato. — Santiago<br />
de Compostela : Juan María de Pazos, 1813 (El Editor de El Sensato)<br />
61 p. ; 19 cm<br />
I. Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1824)<br />
Pesci, José<br />
Instrucción para los oficiales que tengan el encargo de atacar y defender<br />
una casa fuerte / escrita por el Coronel D. José Pesci. — Santiago de<br />
Compostela : [s.n.], 1812 (Imp. de la Estafeta)<br />
71 p., 3 f. ; 8º<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Rivadeo y Junio de 1812<br />
646<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Piadosa devoción en que por nueve días continuos se pide a Dios el alivio<br />
y consuelo de las Santas afligi<strong>da</strong>s almas que penan en el Purgatorio / dispuesta<br />
según el Instituto y advocación de su capilla, sita en la parroquia<br />
de Santa María del Camino de... Santiago á Solicitud de la Cofradía<br />
de Animas... — Reimp.. — [Santiago de Compostela] en dicha ciu<strong>da</strong>d<br />
: [s.n.], 1810 (por Juan Francisco Montero)<br />
[2] en br., 46 p. ; 10 cm<br />
Piadosa devoción en que por nueve días contínuos se pide a Dios el alivio<br />
y consuelo de las Santas afligi<strong>da</strong>s almas que penan en el Purgatorio... —<br />
Reimp. — [Santiago de Compostela] : [s.n.], 1813 (Por D. Manuel<br />
María de Vila)<br />
46 p. ; 10 cm<br />
Pizarro, José<br />
Representación que don José Pizarro ... presentó al ... marqués de Campo<br />
Sagrado ... satisfaciendo á los agravios hechos á S.E., gefes militares y mas<br />
que comprehende por D. Manuel Acuña... : en su llamado oficio de 31 de<br />
marzo de este año de 1813. — Santiago : [s.n., s.a.] (En la imprenta de<br />
los Dos Amigos)<br />
20 p. ; 21 cm<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Pizarro, José<br />
Señores compostelanos, sin embargo de que soy desconocido á la mayor par<br />
te de Vms... / [Josef Pizarro]. — En Santiago : [s.n., 1811.] (Por D.<br />
Juan Francisco Montero)<br />
[6] p. ; 21 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: 1811<br />
Posse Varela, Juan Antonio (1766-1854)<br />
Discurso sobre la Constitución / predixo Juan Antonio Posse. — Reimp.<br />
— En la Coruña : [s.n.], 1813 (Oficina de D. Antonio Rodríguez)<br />
24 p. ; 21 cm<br />
647
María de Lourdes Pérez González<br />
Problema político sobre la elección de eclesiásticos para diputados en las<br />
futuras Cortes, publicado en varios números del Exacto en La Coruña en<br />
los meses de marzo y abril. — Reimp. en obsequio del digno clero de<br />
Galicia y a ruegos de personas respetables por su digni<strong>da</strong>d y virtudes.<br />
— Coruña : [s.n.], 1813 (En la Oficina del Exâcto Correo y Postillon)<br />
36 p. ; 20 cm<br />
Na contraport.: “Y ¿quándo no hay un ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no que no pue<strong>da</strong> ser llamado<br />
á las Córtes, sea la que fuere su clase ó condicion solo en los individuos<br />
de la nuestra será tasado el derecho de venir á ellas?. Y ¿tan poco valdrán<br />
nuestro patriotismo, nuestras luces, nuestro consejo, que lejos de<br />
buscarlos para tratar del bien de la Nacion, nos alejais de su seno, como si<br />
pudieran serle <strong>da</strong>ñosos? Sr. Jovellanos, Apéndices y notas á la memoria á<br />
sus compatriotas, Núm. XV pág. 121.”<br />
Comeza: “PROBLEMA POLITICO. ¿Los Eclesiásticos, principalmente<br />
los Obispos, Canónigos y Párrocos pueden ser elegidos Diputados<br />
en Córtes? Resolucion. Porque yo veo que los pueblos al paso<br />
que tienen modestia y desprendimiento, tienen también sabiduría, y<br />
de to<strong>da</strong>s estas virtudes están <strong>da</strong>ndo continuamente exemplos bien señalados.<br />
Jamás nombran para promover sus intereses sino á personas<br />
que á su parecer desempeñarán bien el encargo. Y si no, habiendo sido<br />
tan libre y popular la eleccion de estas Córtes ¿por qué no se ven en el<br />
Congreso labradores, menestrales y artesanos? ¡Qué argumento de de<br />
hecho tan convincente…! Son palabras del Sr. Argüelles en la sesion<br />
de 12 de setiembre de 1811, Diario de Cortes, pág. 277. tom. 8.º<br />
La nacion puede y debe todo lo que quiere. Sr. Conde de Toreno, sesion<br />
del 28 de agosto de idem, pag. 64. (…)”<br />
Remata: “(…) ¡Frenéticos! Los padres de la Patria que aman la Religion,<br />
desdeñarán esos vuestros roncos y destemplados quejidos: al trono del<br />
Augusto Congreso llegarán y no podrán ser desatendi<strong>da</strong>s estas unánimes<br />
voces del Clero Español. ‹‹Señor la soberanía os ha sido confia<strong>da</strong><br />
no solo para el gobierno de la Nacion y sí tambien para proteccion y<br />
defensa de la Iglesia; para que reprimiendo la criminal au<strong>da</strong>cia de esos<br />
Navadores, defen<strong>da</strong>is lo establecido, y nos deis la paz turba<strong>da</strong> por los<br />
malvados, proscribiéndolos de en medio de nosotros (2).”<br />
648<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Prospecto al Diario Cívico-Patriótico de Santiago... : Es demasiado claro<br />
que los bienes ó los males de la socie<strong>da</strong>d vienen del buen o mal caracter de<br />
los gobiernos que presiden ... a las diferentes naciones ... — [Santiago de<br />
Compostela] : [s.n., s.a.] (En la imprenta de D. Juan María de Pazos)<br />
[1] f. ; 42 cm<br />
I. Diario cívico-patriótico (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Pulleiro, Luis Aquilino<br />
Daños que ha causado la falta de policía en La Coruña y descripción de<br />
las enferme<strong>da</strong>des que han reynado en su Hospital Militar por los meses de<br />
Enero, Febrero y Marzo de 1812 / por Luis Aquilino Pulleiro. — La<br />
Coruña : [s.n.], [s.a.] (En la Oficina del Exâcto Correo)<br />
68 p. ; 20 cm<br />
Pueblos de Galicia, quando la madre patria está invadi<strong>da</strong>, todos sus hijos<br />
deben presentarse para salvarla… — En la Coruña : [s.n., s.a.] (En la<br />
oficina de D. Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
22 p. ; 21 cm<br />
Con licencias necesarias<br />
Texto con <strong>da</strong>ta 1809<br />
Comeza: “Pueblos de Galicia, quando la madre patria está invadi<strong>da</strong>,<br />
todos sus hijos deben presentarse para salvarla. El conquistador es un<br />
déspota que pretende reducir todo á su arbitrio y servidumbre. Leyes,<br />
costumbres, religion, propie<strong>da</strong>d y lo mas caro al hombre, que<strong>da</strong> pendiente<br />
de su querer. Anula los privilegios de los pueblos, decreta el despojo<br />
de sus bienes para apropiárselos, ó remunerar á los que le han<br />
ayu<strong>da</strong>do á vencer. Asi sucedió en to<strong>da</strong>s las épocas, en las que se levantaron<br />
esos colosos ambiciosos de poder y de grandeza, cuyo retrato nos<br />
conserva la historia (…)”<br />
Remata: “(…) En fin, si los ondeos vienen á las manos con sus contrarios,<br />
no les que<strong>da</strong> otro recurso que el cuchillo y el chuzo. Deban pues<br />
provéerse de estas armas. Si el reyno estuviera provisto suficientemente<br />
de fusiles, tal vez sería superfluo el exercicio y el uso de la on<strong>da</strong>: mas<br />
no habiendo aquellos, ni siendo todos capaces de manejarlos, ofrece<br />
esta defensa muchas ventajas contra el enemigo. Dedíquense siquiera<br />
649
María de Lourdes Pérez González<br />
los jóvenes á este exercicio, mientras no pue<strong>da</strong>n manejar fusil. He dicho<br />
que las criticas apura<strong>da</strong>s circunstancias en que se halla el reyno, exîgen<br />
que nos aprovechemos de to<strong>da</strong> clase de defensa, sea la que fuere; en<br />
tanto no tengamos exércitos respetables, provistos de armas y municiones,<br />
diestros y organizados con todo el rigor que previenen las ordenanzas<br />
militares.”<br />
¿Qué han hecho los frayles que merezca su extinción?. — Reimp. — En<br />
Santiago : [s.n.], 1812 (Por D. Juan Francisco Montero)<br />
8 p. ; 20 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: [Cádiz : s.n., 1812]<br />
Comeza: ¡Que infeliz es la suerte de los Frayles! Un vasallo honrado<br />
con la confianza del Rey, que abusaba de su autori<strong>da</strong>d hasta querer<br />
reñir el trono con la sangre de su Príncipe, los detesta, los aborrece, los<br />
persigue. El apostólico Godoy, el anacoreta Urquijo los quisieron extingir.<br />
Suplican á Roma, ruega, instan; solo consiguieron un Breve de<br />
reforma, que tal vez padece los vicios de... Entó el tirano en España.<br />
Artificiosos, reservado, los permite por política, los observa con disimulo.<br />
No cautiva sus corazones: y vengativo, severo, cual publica el<br />
decreto de su total destruccion. Separados de su patria, sin nombre,<br />
sin crédiro, sin recursos para matar su hambre, y cubrir su desnudez;<br />
cruelmente abandonados, reducidos á la última de las condiciones humanas,<br />
errantes de ciu<strong>da</strong>d en ciu<strong>da</strong>d, de provincia en provincia ¡oh religion<br />
santa! tú eres su único consuelo. Bienaventurados los que padecen<br />
perservacion por la justicia. Nuevos sucesos reaniman su esperanza;<br />
la aurora se descubre. Un hombre héroe de este siglo, general de la Europa,<br />
espíritu elevado, guerrero intrépido, político profundo; humano,<br />
magnífico, sensible; un hombre cuya celebri<strong>da</strong>d, cuya fama, cuyo mérito<br />
vuela de un polo á otro polo: el inmortal Lord Wellington, honor<br />
y gloria de la Gran Bretaña, quebranta los grillos de los Frayles en los<br />
campos de Salamanca. Sus habitaciones, sus retiros, sus templos, sus<br />
libros, sus hacien<strong>da</strong>s claman por sus legítimos dueños. El general, tan<br />
valiente como benéfico, los recibe con agrado, los escucha con atencion;<br />
y convencido de su jsuticia, les concede entra<strong>da</strong> franca en sus respectivas<br />
casas. ¡Gloria inmortal al vencedor de los ván<strong>da</strong>los! La España<br />
650<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
y los Frayles cantarán o<strong>da</strong>s en su alabanza: la España y los Frayles ...<br />
Pero ... Véase la Gaceta de 29 de Agosto de 1812 (...)”<br />
Remata: “(...) ¡Que exemplo para su confusion nos ofrece la gran Bretaña!<br />
Esa nacion magnánima, esa nacion guerrera, esa nacion generosa,<br />
enemiga eterna del tirano, de satélites y apoderados; benéfica auxiliadora<br />
de quantas potencias se declaran contra él, recibe con agrado á<br />
los Frayles de la Trapa; les concede terreno para fun<strong>da</strong>r; los socorre con<br />
media onza diaria; y su altera real el Príncipe Regente les manifiesta su<br />
sentimiento porque las urgencias del estado no le permite extenderse<br />
mas. En España se le retienen sus bienes, y no se les consiente habitar<br />
sus propias casas. En tiempo de los déspotas (en boca de los liberales<br />
lo son todos los Reyes y el mismos S. Fernando no está exênto de este<br />
mote), fué necesario recurrir á Roma, instar, consultar, formar procesos,<br />
y otras mil diligencias para extingir una sola religion. En estos dias de<br />
justicia, de libertad, y en que se respetan escrupulosamente los derechos<br />
imprescriptibles del hombre, ¿basta para extingir to<strong>da</strong>s una pluma de<br />
los liberales? O tempora ¡O mores!<br />
NOTA. Quien quisiere ver documentos de quanto <strong>aquí</strong> se expresa, y muchísimos<br />
mas que se omite, acu<strong>da</strong> á Casa de D. Juan Soler, calle del Hustillo,<br />
núm. 54. donde se manifestarán.”<br />
[Q]<br />
Quintana, Manuel José (1772-1857)<br />
El Consejo de Regencia de España e Indias a la América Española. —<br />
Cádiz ; La Coruña : [s.n.], 1811 (Oficina de Prieto)<br />
7 p. ; 19 cm<br />
[R]<br />
Real Consulado do Mar (A Coruña)<br />
Coleccion de los reglamentos, reales órdenes y acuerdos á que se arreglan<br />
las Juntas generales y de gobierno del Real Consulado de la Coruña y su<br />
651
María de Lourdes Pérez González<br />
tribunal de Justicia forma<strong>da</strong> por disposicion del mismo Cuerpo. — Santiago<br />
: Ignacio Aguayo, 1811<br />
Reconciliación entre serviles y liberales. — Reimp. — Santiago : [s.n.],<br />
1814 (Oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
Refutacion de la iniqua censura estampa<strong>da</strong> en la Gazeta Marcial de cinco<br />
de enero de este presente año contra los sermones de los Padres Maestros Fr.<br />
Miguel Gayoso y Fr. Josef Negueruela Benedictinos, predicaron en la Catedral<br />
de Santiago, el primero el dia 30 de Diciembre del año próximo pasado<br />
y el segundo el 2 de enero del presente año. — Santiago : [s.n.], 1813<br />
(Juan Francisco Montero)<br />
28 p. ; 21 cm<br />
Con licencia<br />
Na contraport.: “Testificor coram Deo, et Jesu-Christo, qui judicaturus<br />
est vivos et mortuos, per adventum ipsius, et regnum ejus: prædica verbum,<br />
insta opportunè, importunè: argue, obsecra in omini patientiâ, et doctrinâ.<br />
Erit enim tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua<br />
desideria coacervabunt sibi Magistros, purientes auribus: et à veritate quidem<br />
auditum avertent, ad fabulas autem convertentur. Tu verò vigila, in<br />
omnibus labora, opus fac Evangelistæ, ministerium tuum imple. Ep. 2. B.<br />
Pauli ad Timoth. c. 4. v. 2.4.5.. // Protesto delante de Dios y de Jseuchristo,<br />
que ha de juzgar vivos y muertos, en su veni<strong>da</strong>, y en su reyno:<br />
que prediques la palabra, que insistes á tiempo: reprehende, ruega,<br />
amonesta con to<strong>da</strong> paciencia, y doctrina. Porque vendrá tiempo, en<br />
que no sufrirán sana doctrina, antes amontonarán Maestros conforme<br />
á sus deseos, teniendo comezón en las orejas, y apartarán los oidos de<br />
la ver<strong>da</strong>d, y los aplicarán á las fábulas. Mas tu vela, trabaja en to<strong>da</strong>s las<br />
cosas, haz la luz de Evangelista, cumple tu ministerio. (Traducion del<br />
Padre Scio.)”<br />
Comeza: “ADVERTENCIA. No escribo esta refutacion para cerrar la<br />
boca á los Marciales, y Diaristas, porque es imposible que callen. Son como<br />
ciertos insectos que se irritan con la repulsa de sus agijones: nolli, irritare<br />
crabones; ó como aquellos otros, que nunca dexan de reproducir con de-<br />
652<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
sagra<strong>da</strong>ble canto sus necias, y antiguas cantinelas: et veterem de limo<br />
renæ cencinere querelam. Tampoco intento convencer al público de que<br />
el Re<strong>da</strong>ctor de la Marcial; prescindiendo de las negras calumnias, ha faltado<br />
á to<strong>da</strong>s las reglas que deben observarse para que qualquiera Crítica ó<br />
Censura sea medianamente tolerable (...)”<br />
I. Gayoso, Miguel (O.S.B.). II. Negueruela, Josef (O.S.B.). III. Gaceta<br />
marcial y política de Santiago (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Representación de las <strong>da</strong>mas españolas a Jorge Tercero, Rey de Inglaterra<br />
sobre los vagos rumores acerca de la Conducta del gobierno inglés... en la<br />
guerra de España. — La Coruña : Ofic. de D. Antonio Rodríguez, 1811<br />
23 p. ; 22 cm<br />
Riego y Flórez Valdés, Miguel del (1781-1848)<br />
Observaciones sobre los atentados de las Cortes Extraordinarias de Cádiz<br />
contra las leyes fun<strong>da</strong>mentales de la Monarquía Española y sobre la nuli<strong>da</strong>d<br />
de la constitución que formaron. / P.D.M.R. — Reimp. — [Santiago<br />
: s.n.], 1814 (En la de la Estafeta)<br />
27 p. ; 20 cm<br />
Dissipat impios Rex sapiens, et incurvat super eos fornicem. Pver cap. 20.<br />
V. 26.<br />
É reimp. <strong>da</strong> ed. de Madrid, Imprenta de Ibarra 1814<br />
Riego y Flórez Valdés, Miguel del (1781-1848)<br />
Romance el anciano de Hespéria : romance : dedicado a las tropas asturianas<br />
y exercito al mando del Exmo Sr. D. Francisco Ballesteros. Teniente<br />
General de los reales exercitos &c. / P.D.M. del R. — Coruña : [s.n.],<br />
1811 (En la Oficina de D. Francisco Cándido Perez Prieto)<br />
18 p., [1] f. en br.; 4º<br />
Comeza: “ROMANCE. El anciano de Hespéria. // Al par de la tumba<br />
fria / hace tiempo que suspensa, / Y vacilante mi planta / El fin de la<br />
vi<strong>da</strong> espera. / Cargado de años y males, / La varia espinosa sen<strong>da</strong> / Del<br />
vivir casi acaba<strong>da</strong>, / Anciano me mira Hespéria. (...)”<br />
Remata: “(...) De tu liberta<strong>da</strong> hermosa: / Y debil la planta incierta, /<br />
Sin verte gozar las dichas / Que la tuvieron suspensa / Al par de la<br />
653
María de Lourdes Pérez González<br />
tumba fria, / Hácia la tumba me lleva. / Y en breve, en breve, se oirá:<br />
/ Casi su esperanza muerta, / Y sin ver su patria libre, / Murió el Anciano<br />
de Hesperia.”<br />
Riga<strong>da</strong>, Benito de la<br />
Observaciones del teniente de fragata...Benito de la Riga<strong>da</strong>, sobre el artículo<br />
estampado en el Exacto Correo de 8 de enero por D. Julián Cid con<br />
el objeto de debilitar la representacion que contra él mismo dirigió aquel<br />
al Supremo Gobierno en 22 de Diciembre último, y se publicó en el mismo<br />
periódico de 5 del corriente. — Santiago : [s.n.], 1813 (Imprenta de los<br />
Dos Amigos)<br />
7 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “He visto por experiencia que el ultimo recurso de apelacion<br />
que tienen en estos tiempos ciertos hombres cuando se ven atacados<br />
en público con las armas de la razón y de justicia, es pedir que se suspen<strong>da</strong><br />
el juicio, sobre las exposiciones que pue<strong>da</strong>n perjudicarles; para<br />
lo cual ofrecen sincereara su conducta y ponerse á cubierto de to<strong>da</strong><br />
censura. Tal es el medio que procuro adoptar D. Julian Cid, y seguramente<br />
no tenia otro de que echar mano, cuando trato de rebatir mi<br />
representacion dirigi<strong>da</strong> al supremo Gobierno en 22 de Diciembre ultimo,<br />
por medio de un articulo que estampó en el exácto correo de 8<br />
de Enero. Todo su contenido se reduce á cuatro párrafos, de los cuales<br />
el primero está tan obscuro y enigmático, que aunque entiendo medianamente<br />
nuestro idioma, apenas pude percibir su sentido para mi<br />
tan intrincado como pudiera serlo el mas dificultoso problema escrito<br />
en Griego por el mismo Euclídes. (...)”<br />
I. Cid, Julián<br />
Rivera y Gil, José<br />
El filósofo cristiano ó Impugnación de la obra intitula<strong>da</strong> ; Carta crítica<br />
de un Filósofo Rancio que impugna á la española antigua y no a la francesa<br />
el discurso del Sr. diputado Argüelles, sobre contribución de diezmos, etc.<br />
/ [por J.I.L.]. — Coruña : [s.n.], 1812 (En la oficina de don Antonio<br />
Rodriguez)<br />
LXXII p. ; 19 cm<br />
654<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Rodríguez Gayoso, Miguel (O.S.B.)<br />
Discurso que en la apertura del capítulo general de los monges benedictinos<br />
de la congregación de España, celebrado en el monasterio de Celanova diócesis<br />
de Orense, pronunció el día 8 de mayo de 1814 el R.P.Fr. Miguel Gayoso,<br />
Predicador jubilado de la Orden, designado y votado en el mismo<br />
Capítulo para predicador del Rey nuestro Señor. — Santiago de Compostela<br />
: [s.n.], 1814 (Imprenta de La Estafeta)<br />
XXVII p. ; 21 cm<br />
Con las licencias necesarias<br />
Na contraport.: “ADVERTENCIA: Siendo este discurso una produccion<br />
extemporanea del momento, y de la situacion, no puede salir rectificado<br />
en ideas, y menos estar limado y correcto con el cui<strong>da</strong>do que pide Horacio<br />
en su Poética: non multa litura coercuit, y segun corresponde al gusto de<br />
los Oradores, y delicadeza de los Literatos. Iguales defectos se advierten por<br />
el mismo principio en las demas producciones del Autor, que atento á producir<br />
los sentimientos de su alma, y hablar el lenguaje de la ver<strong>da</strong>d, se pára<br />
poco en vestir á esta noble Matrona con las flores, frases, y prímores de la<br />
locución, que... las obras. Pide pues la indulgencia de los lectores, y la espera<br />
de los discretos.”<br />
Comeza: “¿Quis enim hominun poterit scire consilium Dei. Ait cogniture<br />
quid velit Deus... nisi tu dederis sapientiam, et miseris Spiritum Sanctum<br />
tuum de altisimis? Por fin es llegado el día, P. Rmo., y Sta. Congregacion;<br />
al fin despues de nueve años llego el ansiado dia de vuestra reunion<br />
capital, suspendi<strong>da</strong> por la cadena de trastornos inauditos. Sobrevivimos<br />
á los fracasos tremendos, vísteis caminar la destruccion y la<br />
muerte por el ámbito de las provincias: la vísteis invadir vuestros monasterios,<br />
y arrojaros inhumanamente de vuestros asilos. Perseguidos,<br />
abandonados de los hombres, amenaza<strong>da</strong> en ca<strong>da</strong> momento vuestra<br />
existencia con el esterminio y el desamparo (...)”<br />
Rodríguez Gayoso, Miguel (O.S.B.)<br />
La filosofía sin máscara ó Espejo de los sofistas españoles : Quaderno primero<br />
/ que preventa á la consideraciom de sus amados Compatriotas,<br />
en obsequio de la ver<strong>da</strong>d, y para el desengaño del Público. Fr. Miguel<br />
Gayoso, Monge Benedictino. — [Santiago de Compostela : s.n.], 1812<br />
655
María de Lourdes Pérez González<br />
(En la imprenta de D. Ignacio Aguayo)<br />
[2], 30 p. ; 20 cm<br />
Na p. 30: “a obra constará de diez cuadernos, cinco de materias civiles<br />
y políticas y otros cinco de materias religiosas y eclesiásticas”<br />
Baixo o tít.: Videte ne quis vos decipiat per philosophiam, et inanem fallatiam.<br />
S.Pau. Epist. ad Colos. c.2.v.8.<br />
Comeza: “Mi P. Predicador, y amigo: hemos visto con sorpresa, y con<br />
dolor el Num. 13 de la Gaceta Marcial de Santiago, en la que se insulta<br />
del modo mas lujuriosos, y grosero al ministerio, y á los ministros de<br />
la divina palabra. Visto lo visto quieren desacreditar hasta nuestros púlpitos,<br />
y predicadores para quitar este escudo á la Religion unico alivio<br />
entre nuestras penas, y calami<strong>da</strong>des; y recurso único que que<strong>da</strong>ba á la<br />
pie<strong>da</strong>d de los fieles, para instruirse, y defenderse de los multiplicados<br />
asaltos, y embosca<strong>da</strong>s de la impie<strong>da</strong>d, y libertinage. A mi no me causó<br />
tanta nove<strong>da</strong>d el impudentismo desenfreno de tal Gaceta, porque ya<br />
tenia idea del caracter avieso de este periódico y le habia observado<br />
otras veces en algunos trozos del Diario y Cartel; pero mis convecinos<br />
N.N. que<strong>da</strong>ron tan escan<strong>da</strong>lizados, y aturdidos, que resolvimos de<br />
comun acuerdo no comprar, ni leer otro numero, y ellos, é yo esperamos<br />
que la Junta de censura mantendrá recoger aquel Numero escan<strong>da</strong>losos,<br />
que atropella las prohibiciones del reglamento de imprenta; y<br />
tambien le pedimos y no du<strong>da</strong>mos que V. vindicará la ver<strong>da</strong>d, y honor<br />
de su sagrado ministerio de tan feos insultos y vilipendios... (...)”<br />
Rodríguez Gayoso, Miguel (O.S.B.)<br />
La filosofía sin máscara, lucero entre los ilustradores sofistas : quaderno segundo,<br />
ilustración filosófica / sigue por el mismo autor, Fr. Miguel Gayoso.<br />
— Santiago de Compostela : [s.n.], 1812 (En la Imprenta de Ignacio<br />
Aguayo)<br />
[2], 32 p. ; 20 cm<br />
Rodríguez Gayoso, Miguel (O.S.B.)<br />
La Filosofía sin máscara : concluye el discurso de la ilustración filosófica<br />
con una salva á las luces del Señor diputado Argüelles, lucero entre los ilustradores<br />
sofistas : quaderno tercero. — [Santiago de Compostela : s.n.],<br />
1812 (En la imprenta de D. Ignacio Aguayo)<br />
656<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[2], 40, [6] p. ; 20 cm<br />
Videte ne quis vos decipat per philosophiam, et inanem fallatiam. S. Paul.<br />
Epist. Ad Colos. C.2.V.8<br />
Na nota final: el autor concluye la publicación<br />
Rodríguez Gayoso, Miguel (O.S.B.)<br />
Oración fúnebre histórico-moral que el monasterio de S. Salvador de Celanova<br />
consagra a ... Fr. Benito Uría y Valdés... / pronunciola ... Fr. Miguel<br />
Rodriguez Gayoso... — En Santiago : [s.n.], 1811 (Por D. Juan<br />
Francisco Montero)<br />
72 p. ; 20 cm<br />
I. Uría y Valdés, Benito (O.S.B.)<br />
Rubio, José María<br />
La Guerrilla o instrucción para el exercicio y maniobras de las compañías<br />
de cazadores : Para la enseñanza de los cadetes de la Escuela Militar del<br />
cuarto exército / por José María Rubio. — Santiago : [s.n.], 1814 (Imp.<br />
de Los Dos Amigos)<br />
1 f., XII, 120, 8 p. : 6 plan., 1 partitura ; 15 cm<br />
Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1823)<br />
Dictamen del Doctor D. Antonio José Ruíz de Padrón, Ministro calificador<br />
del Santo Oficio, Aba<strong>da</strong> de Villamartín de Valdeorres y diputado por las<br />
Islas Canarias, que se leyó en la sesión pública de 18 de enero sobre el Tribunal<br />
de la Inquisición. — Reimp. — [A Coruña : s.n.], 1813 (Oficina<br />
de Don Antonio Rodríguez)<br />
63 p. ; 21 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed. de: Cádiz : [s.n.], 1813 (En la Imprenta Tormentaria)<br />
Na contraport.: Omnis plantario, quam nom plantavit Pater meus cœlistis,<br />
eradicabitur. Math. cap. XV.<br />
Comeza: “SEÑOR: Ocupado V.M. en uno de los asuntos mas importantes<br />
y trascendentales á la seguri<strong>da</strong>d y prosperi<strong>da</strong>d de la Monarquía,<br />
de si ha de exîstir ó no por mas tiempo aquel famoso tribunal, conocido<br />
desde el siglo XIII con el dictado de Inquisicion, he creido <strong>da</strong>r mi dictamen<br />
por escrito para que sea cual fuere la resolucion del Congreso,<br />
657
María de Lourdes Pérez González<br />
se transmita y llegue mi opinion á las futuras generaciones. Este gravísimo<br />
asunto, que ha llamado la atencion de muchos ilustrados y virtuosos<br />
ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, que hacen su<strong>da</strong>r continuamente prensas para ilustrar<br />
al pueblo español en su religion y ver<strong>da</strong>deros intereses, conviene<br />
exâminarlo deteni<strong>da</strong>mente segun las luces del Evangelio, los fun<strong>da</strong>mentos<br />
del derecho público de las naciones, y los principios de la sana<br />
filosofía (...)”<br />
Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1823)<br />
Dictamen del Doctor D. Antonio José Ruiz de Padron ... que se leyó en la<br />
sesión pública de 12 de octubre, contra el voto de Santiago. — Reimp. —<br />
Coruña : [s.n.], 1812 (En la Oficina de D. Antonio Rodriguez)<br />
70 p. ; 22 cm<br />
Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1823)<br />
Juicio crítico ó analisis del dictamen y apéndice del doctor Don Antonio<br />
José Ruiz de Padron sobre el tribunal de la Inquisicion / compuesto en<br />
inglés por Reynaldo Mackinnon ; traducido al castellano por un patriota<br />
; y publicado en obsequio de la Nacion por D.M.A. y M. Presbítero. —<br />
Sevilla : [s.n.], 1813 (En la Imprenta de Calle Vizcaynos a cargo de<br />
Anastasio Lopez)<br />
20 p. ; 22 cm<br />
I. Mackinnon, Henry (1773-1812). A journal of the campaign in Portugal<br />
and Spain, containing remarks on the inhabitants, customs, trade,<br />
and cultivation, of those countries, from the year 1809 to 1812 / by the<br />
late Major Gen. Henry Mackinnon. — London : printed for Charles<br />
Duffield, 1812<br />
Ruiz de Padrón, Antonio José (1757-1823)<br />
Pensamientos ocurridos á un observador sobre el voto que el señor Ruiz de<br />
Padron, diputado en Cortes, dió con el objeto de promover la abolicion del<br />
tribunal de la Inquisicion / publicalos el Editor del sensato. — Santiago<br />
de Compostela : [s.n.], 1813 (Oficina de D. Juan María de Pazos)<br />
61 p. ; 20 cm<br />
658<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
[S]<br />
Salcedo, Eustaquio<br />
[Carta de Eustaquio Salcedo (alias Pintos) coman<strong>da</strong>nte de guerrillas, nombrado<br />
por el digno antecesor V.E. marques de la Romana...]. — [A Coruña<br />
: s.n.], 1812 (Imprenta de Don Antonio Rodríguez)<br />
13 p. ; 20 cm<br />
Salgado Ulloa y Feixó, José<br />
Representación político-racional que ... Josef Salgado Ulloa y Feixó ofrece,<br />
presenta y dirige a las Cortes soberanas de España sobre el reglamento que<br />
conviene hacerse de las rentas y riquezas del estado eclesiástico… — Santiago<br />
: Ignacio Aguayo, 1811<br />
92 p. ; 21 cm<br />
Sánchez Vaamonde, Pedro Antonio (1749-1806)<br />
Apología en favor de la Santa Iglesia de Santiago en razón de la renta de<br />
votos que cobra. Se desvanecen sus calumnias con que este punto se ha pretendido<br />
y pretende informarla. Se prueba con certidumbre histórica ser<br />
ver<strong>da</strong>deros los sucesos de Clavijo referidos por los Historiadores del siglo<br />
XIII. Se defiende el diploma de Ramiro I. de las objeciones con que se le<br />
combate; y se hace ver aun los testimonios de los principales impugnadores<br />
del Voto que el derecho de la Iglesia á esta Renta es indisputable / su autor,<br />
P.A.S.V. — [Santiago de Compostela : s.n.], 1813 (Santiago de Compostela<br />
: Imprenta de D. Juan Francisco Montero)<br />
319 p. ; 23 cm<br />
Comeza: “SECCION PRIMERA. Numero primero. Motivo de escribir,<br />
y calumnias contra la Iglesia de Santiago. Si los que impugnan el<br />
diploma del Voto de Ramiro I se contuvieran dentro de los justos límites,<br />
estaría yo muy distante de mezclarme en esta contien<strong>da</strong>, dexando<br />
a los diplomáticos disputar de su legitimi<strong>da</strong>d, y á los abogados de<br />
la Iglesia de Santiago defender los derechos de ella. Pero al ver que con<br />
esta ocasion se imputan fraudes, false<strong>da</strong>des y todo género de crimenes<br />
para llevar adelante un perverso empeño, creí debia emplear mi corto<br />
talento en vindicar á una madre inocente, siguiendo los pasos del gran-<br />
659
María de Lourdes Pérez González<br />
de Morales que juzgó en semejante caso obligarle a ello la conciencia.<br />
Este es el motivo que he tenido para responder á la memoria del Señor<br />
Camino, y que me mueve ahora á tomar pluma contra un escrito que<br />
se ha publicado despues intitulado: Discurso sobre el Voto de Santiago,<br />
ó sea demostracion de la false<strong>da</strong>d del privilegio en que se fun<strong>da</strong>, y de la injusticia<br />
de su exâccion, para precaver de error á los que en él se remiten,<br />
leyeren la obra con el título Diploma de Ramiro I. ha publicado el<br />
P.M.F.P.R., esto es, el P.M. Fr. Pablo Rodríguez. (...)”<br />
I. Rodríguez de Ledesma y Vayrado, Francisco. Discurso sobre el voto<br />
de Santiago : o sea demostración de la false<strong>da</strong>d del privilegio en que se<br />
fun<strong>da</strong>, y de la injusticia de su exâcción, para precaver de error a los que<br />
leyeren la obra, que con el título de Diploma de Ramiro I, ha publicado<br />
E.P.M.F.P.R. — Madrid : [s.n.], 1805 (Imprenta de Sancha)<br />
Santa Cruz de Marcenado, Jo<strong>aquí</strong>n Navia Ossorio, Marqués de<br />
(1750-1816)<br />
Representaciones del Capitán General Marqués de Santa Cruz de Marcenado,<br />
á la Junta Suprema Central, al Consejo de Regencia, y alas (sic)<br />
Cortes extraordinarias de España. — La Coruña : [s.n.], [1811] (En la<br />
oficina de D. Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
71 p. ; 4º, 20 cm<br />
Santa María, Vicente de (O.C.D.) / J.M. y L<br />
El Cafe de las Once Mil Vírgenes ó sea Opinion del vulgo sobre la respuesta<br />
de gracias de Don Valentín Foron<strong>da</strong> al padre misionero Fray Vicente de<br />
Santa María. [Parte primera] / J.M. y L. — La Coruña : [s.n., 1812]<br />
(En la oficina del editor del Exâcto Correo y Postillon)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
Carta con <strong>da</strong>ta: La Coruña, 1 de mayo de 1812<br />
Comeza: “Señor Don Valentín de Foron<strong>da</strong>. Muy señor mio: la necesi<strong>da</strong>d<br />
y causali<strong>da</strong>d todo á un tiempo me han llevado esta tarde á desayunarme<br />
al Café de las once mil Vírgenes, establecido en el barrio de Atocha<br />
de esta ciu<strong>da</strong>d, sitio que freqüento despues que la escasez de los<br />
tiempos, la falta de pagas, y la ruina á que me arrastró la mala suerte<br />
del juego, me sepultaron en la miseria y abandono. Hallándome, pues<br />
660<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
en este dichoso Café tomando mi taza de cascarilla, quiso la fortuna<br />
que á mis espal<strong>da</strong>s estuviesen blasfemando de sus producciones ciertos<br />
sugetillos, de los muchos que Dios conserva en el mundo para tormento<br />
de los hombres sensatos y despreocupados. La conversación caía sobre<br />
los últimos impresos de vmd., y contestacion al Padre Misionero.”<br />
Remata: “(...) Peut perdre impunement de l’encre & du papier. Y aunque<br />
diría vmd. y diría bien que por este medio hace circular el contenido,<br />
<strong>da</strong>ndo que trabajar a la imprenta, la imprenta, al traficante de papel,<br />
éste á los fabricantes, y los fabricantes á una infini<strong>da</strong>d de artesanos que<br />
necesita emplear en su elaboración, y los operarios, las fábricas, el comerciante<br />
y la imprenta que pagan las contribuciones con que se ha<br />
de sostener el exército. Viniendo vmd. sin gastar mas cera que la que<br />
arde á ser el resorte primario de to<strong>da</strong> esta gran máquina, mejor sería<br />
para vmd. Conseguir el mismo efecto, empleando sus grandes talentos<br />
en arreglar un sistema de real Hacien<strong>da</strong>, por ser mas a<strong>da</strong>ptado al empleo<br />
que disfruta, ó en presentar al público algún otro proyecto de economía<br />
que pue<strong>da</strong> sernos útil en las presentes circunstancias, para que<br />
á lo menos, si se veía vmd. expuesto á la censura pública, fuese por<br />
hombres sensatos, y no por quatro farándulos como los que esta tarde<br />
revolvieron los huesos, y ínterin no se proporciona ver á vmd. lo es con<br />
el mas cordial afecto su apasionado Q.B.S.M. Coruña I.º de mayo de<br />
1812.=J.* M.* Y L.*”<br />
I. Foron<strong>da</strong>, Valentín (1751-1821) Quizais tras as siglas J. M. y L. estea<br />
o propio Vicente de Santa María.<br />
Santa María, Vicente de (O.C.D.)<br />
El Café de las Once Mil Virgenes : parte segun<strong>da</strong>. — La Coruña : [s.n.,<br />
s.a.] (En la oficina del editor del Exâcto Correo y Postillon)<br />
8 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “... ¡o vos qui futilitates 7 Aprendendo modernorum extrañare<br />
soletis / Quod non <strong>da</strong>nt vobis nec pesetas, nec honorem / Nolite<br />
esse asinos!. Metrificatio invectiv. V. 143. // La nota, al parecer de mengua,<br />
que la opinion de algunos hombres poco ilustrados pretende imprimir<br />
á la pobreza, y el desprecio ordinario con que se mira todo quanto<br />
la rodea, hace casi siempre que el genio observador no se atreva á<br />
661
María de Lourdes Pérez González<br />
registrar ciertos monumentos dignos de la atencion de las almas sensibles<br />
y despreocupa<strong>da</strong>s (...)”<br />
Remata: “(...) Detestamos la nece<strong>da</strong>d de aquellos hombres reformadores<br />
de nuestros buenos usos; despreciamos sus orgullosos pensamientos,<br />
y bendiciendo la sabia crítica del café, nos marchamos. AVISO. A propuesta<br />
de los concurrentes al café de las once mil Vírgenes se desea recompensar<br />
los relevantes méritos de J.F. Alzuru por su alto y grandiosos<br />
proyecto de un nuevo y fecundo arbitrio nacional sin gravamen, y con<br />
ventaja del contibuyente. ¡Artesanos, he <strong>aquí</strong> la ocasión de desenvolver<br />
vuestros circunscriptos talentos! ¡Labradores, llegó ya el tiempo de deponer<br />
vuestras rancias y serviles costumbres! ¡Cafeteros, la nación va á<br />
ser rica, no habrá un solo pobre entre nosostros, todo florecerá con el<br />
trabajo de los días de fiesta y vuestras casas serán el depósito del peculio<br />
adquirido en los 52 domingos de todo el año; en las cuatro fiestas móviles<br />
que son: Resurreccion, Ascension, Pentecostés y Corpus... Una<br />
me<strong>da</strong>lla con el templo de Salomon, una estatua tan gigantesca como<br />
el proyecto, una corona de cardos, ó una taza de cascarilla podrán de<br />
algún modo premiar los raros y monstruosos talentos de este genio liberal,<br />
quien ya no nos proporciones trabajo, lo hace á lo menos de dias<br />
para trabajar. ¡Loor eterno á los sabios y modernos ilustradores! ¡Gloria<br />
inmortal al célebre proyectista Alzuru!”<br />
I. Alzuru, Juan Eligio<br />
Santa María, Vicente de (O.C. D.)<br />
Cinco palabras y algunas mas en respuesta a las obstina<strong>da</strong>s calumnias del<br />
Señor Don Lorenzo, bien conocido en el público por sus arrebatos como<br />
indican las siguientes expresiones de un Papel Público / [Vicente de Santa<br />
María]. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la oficina de Prieto)<br />
34 p. ; 20 cm<br />
Anónimo<br />
Lorenzo Perabeles é comisario de guerra e delatado a S. M. no grupo<br />
dos liberais <strong>da</strong> Coruña en 1814.<br />
Comeza: “TEXTO. Me he detenido ::: para hacer ver al Público, que<br />
Perabeles es otro Maquiabelo en sus mâximas, capaz de ser instrumento<br />
de perder al que se le ponga en la cabeza, fiado tal vez en el favor, que<br />
662<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
le proporcionó su adulacion e intriga ::: Yo no tengo otro apoyo que la<br />
justicia, que me asiste, y aguar<strong>da</strong>ré con resignacion, á que se me haga,<br />
pero esto no quita para que le advierta, que el señor Comisario de Guerra<br />
no le autoriza para tratarme de hombre infame, corrido, y otros<br />
imperios propios de su instruccion ¿Acaso este modo de expresarse lo<br />
aprendió en la casa del Señor Orcasitas, en el Convento de Capuchinos<br />
de Alcalá, de donde se le echó por revoltoso, ó en los Pósitos de Madrid,<br />
donde tiene por o mismo una causa pendiente? No lo creo, en<br />
qualquiera de aquellos destinos hay crianza, moderacion, y Religion,<br />
pero Perabeles lo olvidó todo (I) Véase un Manifiesto impreso en la<br />
Coruña en 17 de Julio de 1812.”<br />
Remata: “(...) Ya van escritas mas de Cinco Palabras. Si el Sr. Perabeles<br />
no escribe en adelante con mas ver<strong>da</strong>d, juicio, y decoro, que hasta <strong>aquí</strong>,<br />
si en sus papeles no lleva por norte la ver<strong>da</strong>d, protexto que no le responderè,<br />
pero le desafio à que en presencia de hombres juiciosos, los<br />
que èl quiera escoger, me de una prueba de las false<strong>da</strong>des, que me propaga:<br />
yo estoy pronto á sostener to<strong>da</strong> la doctrina, que ha predicado en<br />
presencia de un Concilio, y mi patriotismo decidido á la vista de nuestro<br />
Congreso. Valete.”<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832). II. Perabeles, Lorenzo<br />
Santa María, Vicente de (O.C.)<br />
Dos palabras que sirven de respuesta fraternal con tres breves notas del P.<br />
Fr. Vicente de Santa Maria Carmelita Descalzo a Don Lorenzo Perabeles<br />
Catolico, Apostolico, Romano amigo de los Frayles, y espíritu al Hijo de<br />
los R.R. P.P. Dominicos. — Coruña : [s.n.], 1813 (En la oficina de<br />
Prieto)<br />
22 p. ; 20 cm<br />
Veritas odium parit.<br />
Lorenzo Perabeles é comisario de guerra e delatado á S. M. no grupo<br />
dos liberais <strong>da</strong> Coruña en 1814.<br />
Comeza: “Señor Don Lorenzo, carísimo Hermano en nuestro adorable<br />
Salvador Jesu Cristo! Supongo, que Vdm. como tan sabio, sabe, que<br />
es tan antiguo como el mundo, este ver<strong>da</strong>derisimo proloquio, la ver<strong>da</strong>d<br />
engendra odio contra el que la profiere. Veritas odium parit. Un dis-<br />
663
María de Lourdes Pérez González<br />
creto, teniendo presente este a<strong>da</strong>gio, pregunta, si la ver<strong>da</strong>d es dulze por<br />
activa, y amarga por pasiva; dulze para el que la profiere, y amarga para<br />
el necio, que la oye. (...)”<br />
Remata: “(...) Basta por ahora; y con esto es de Vmd. Señor Católico,<br />
Apostólico, Romano, con el mas profundo respeto, y la mas alta consideracion<br />
su Hermano, y afecto Capellan Fr. Vicente de Santa Maria<br />
Carmelita.”<br />
Contén: Dos palabras al célebre, al famoso, al justo, al sabio, al dulce, al<br />
lógico, al político, al venerable patriarca de los iluminados pensadores D.<br />
Valentín Foron<strong>da</strong>.<br />
Comeza: “Muy Señor mio! No lleve á mal que diga á Vsa. Venerabili<strong>da</strong>d,<br />
que en su nota á su tontísima carta inserta en el Anti-Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no<br />
por la Constitucion viola<strong>da</strong> en los mas principales articulos por este<br />
Gacetero de Pepe Botellas en Valladolid con escán<strong>da</strong>lo de aquella lealisima<br />
Ciu<strong>da</strong>d, me levanta un falsisimo testimonio, pues, supone, que<br />
yo he <strong>da</strong>do á Vsa. Venerable persona los elogios, que insinua; sepa, que<br />
es un gran mentiron, muy semejante al del año pasado. Na<strong>da</strong> estraño,<br />
porque el artículo fun<strong>da</strong>mental de su Santa Herman<strong>da</strong>d es mentir (...)”<br />
Remata: “(...) Vs. Venerabili<strong>da</strong>d, Señor Don Valentin, mire lo que escribe,<br />
y no mentira, como miente en su nota; basta de aviso para que<br />
se corrija, si es susceptible de correccion. Y con esto soy, como siempre<br />
su amigo, que le saludo, como debo, quando le encuentro en la calle,<br />
y vuestra Filantropía me vuelve la espal<strong>da</strong>, por que no soy de su cofradia.<br />
Fr. Vicente de Santa Maria Carmelita. Señor, y Venerable Don Valentin<br />
Foron<strong>da</strong>.”<br />
I. Vicente de Santa María (O.C.D.). Dos palabras al célebre, al famoso,<br />
al justo, al sabio, al dulce, al lógico, al político, al venerable patriarca de<br />
los iluminados pensadores D. Valentín Foron<strong>da</strong>. II. Pardo de Andrade,<br />
Manuel (1760-1832). III. Foron<strong>da</strong>, Valentín (1751-1821)<br />
Santa María, Vicente de (O.C.)<br />
El padre misionero sin máscara fray Vicente de Sta. Maria contra la carta<br />
de un cierto sugeto de La Coruña, inserta en la Gaceta Militar y Políti-<br />
ca de Santiago de 14 de marzo del presente año... — Coruña : [á expensas<br />
de un Comerciante], 1812 (En la oficina del Exacto Correo)<br />
38 p. ; 21 cm<br />
664<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Santa María, Vicente de (O.C.)<br />
Sermón patriótico predicado en la bendición de las banderas del Alarma<br />
del primer número de La Coruña... / por Fr. Vicente de Santa María ...<br />
el día 28 de junio de 1812. — Coruña : a expensas de los señores Gefes,<br />
1812 (En la Oficina de D. Antonio Rodríguez)<br />
29 p. ; 20 cm<br />
Santiago de Compostela. Cabido<br />
Representación hecha por el Ayuntamiento Constitucional de Santiago a<br />
la Regencia del Reyno contra la clase militar de la nación española. —<br />
[Santiago : s.n.], 1814 (Imprenta de los Dos Amigos)<br />
20 p. ; 20 cm<br />
Santiago de Compostela. Cabido<br />
La Justicia y regimiento de esta M.N. y L. Ciu<strong>da</strong>d de Santiago, Voto en<br />
Cortes de S.M., Capital del Reyno de Galicia... — [S.l. : s.n., 1812.]<br />
2 p. ; 30 cm<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Carta pastoral del excelentísimo señor D. Rafael de Múzquiz y Aldunate,<br />
Arzobispo de Santiago, dirigi<strong>da</strong> a todos sus súbditos, así eclesiásticos como<br />
seculares. — Santiago : [s.n.], 1814 (Imp. de D. Juan Francisco Montero)<br />
72 p. ; 20 cm<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Dos cartas, contra la ligereza demasia<strong>da</strong> en juzgar y contra la poca precaución<br />
en creer/ el Editor. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina de Montero)<br />
33 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “Una feliz me puso ahora mismo (I de Diciembre) en las<br />
manos la siguiente correspondencia que doy luego á la luz casi cierto<br />
de que hago en las presentes circunstancias un servicio importante al<br />
Público y á la Nacion, harto mas que al ilustre personage en favor de<br />
665
María de Lourdes Pérez González<br />
quien parece estar escrita á principios de agosto ¡Ojalá que impresa de<br />
pronto no hubiera corrido por todo el Reyno, y que en ella se hubiese<br />
extendido algo mas el Autor de la respuesta contra los indiscretos que<br />
sin conocimiento de causa, se explican rotun<strong>da</strong> y decisivamente sobre<br />
la pericia de nuestros Generales, y sobre el patriotismo de los Diputados<br />
de Provincias! Para bien ser habia de haber un diario o una gaceta<br />
semanal, ó aunque no fuera sino un mercurio ca<strong>da</strong> mes, sin otro objeto<br />
ni cui<strong>da</strong>do que hacer abierta y cruel guerra á la maligna curiosi<strong>da</strong>d que<br />
tanto se alampa por adquirir noticias precisamente tristes é injuriosas;<br />
y a la ligereza suma en juzgar de sucesos y personas. Podriamos asi<br />
an<strong>da</strong>r sin miedo por medio de las calles, y asistir con gusto á las tertulias:<br />
no sufririamos en éstas la molestia de estar oyendo horas y horas<br />
á un irrestañable parlador que para <strong>da</strong>r y quitar los títulos de traidor y<br />
patriota segun y como le acomo<strong>da</strong>, se empeña de recio sacar por falsa<br />
una noticia de oficio ó acreditar por lo menos de muy verosimil una<br />
voz vaga escrita en una carta que hasta se ignora de donde vino; y no<br />
tropiezariamos á ca<strong>da</strong> paso en aquellas con quienes por costumbre preguntan<br />
maquinalmente á todo el mundo, y á todos instantes ¿qué noticias<br />
hay? Quanto no aprovecharia un tal periódico, lo conocen bien<br />
los buenos Españoles que saben callar, y obedecer; y aun en apura<strong>da</strong>s<br />
circunstancias ceder de su derecho y prerrogativas que son na<strong>da</strong> quando<br />
se trata de la salud de la patria. Carta á Santiago. Amigo tantas y tales<br />
son las mal<strong>da</strong>des atroces que por <strong>aquí</strong> se atribuyen á vuestro Arzobispo,<br />
que aunque por su misma enormi<strong>da</strong>d se hacen desde luego increibles,<br />
(porque la mitad no mas que fueran ciertas, bastaba, y sobraba para<br />
privarle de cien eminentes empleos que ocupase, y perder mil vi<strong>da</strong>s<br />
que tuviere) hay sin embargo no pocos incautos que las extien<strong>da</strong>n, y<br />
quizás las abultan (...) Respuesta de Santiago (...)”<br />
Ben poidera ser o Editor do escrito o propio Arcebispo Rafael Múzquiz.<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Representación dirigi<strong>da</strong> a las Cortes / por el M.R. Arzobispo de Santiago...<br />
[et al.]. — [Santiago : s.n.], 1811 (Imprenta de D. Juan Francisco<br />
Montero)<br />
19 p. ; 30 cm<br />
666<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Representación dirigi<strong>da</strong> a las Cortes por el M.R. Arzobispo de Santiago y<br />
R.R. Obispos de Lugo, Mondoñedo, Tuy y Santander. — Reimp. — [Santiago<br />
: s.n.], 1814 (Imprenta de D. Juan Francisco Montero)<br />
19 p. ; 29 cm<br />
Comeza: “Por una casuali<strong>da</strong>d llegó a mis manos un papel, que consultado<br />
con Personas de sano juicio, y buenos Patriotas, y pareciéndonos muy oportuno,<br />
é interesante al Público en las circunstancias críticas, me aconsejaron<br />
su impresion. Conducido pues estos principios, y deseoso de contribuir por<br />
mi parte á la mayor satisfacion de mis Amigos y Conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, me resolví<br />
á imprimirle y publicarle, cuyo literal texto dice así. SEÑOR. El Arzovispo<br />
de Santiago y demas Prelados, que abajo firmamos, recurrimos<br />
a V.M. por medio de esta atenta representacion la mas justa en las actuales<br />
imperiosas circunstancias que traen agita<strong>da</strong> á la Monarquía española,<br />
y en que para fixar un sistema constante de gobierno, hasta<br />
que la providencia nos restituya á nuestro amado é infortunado Soberano<br />
el Sr. D. Fernando VII, se trata de juntar en Córtes á la Nación,<br />
que el Supremo arbitro del destino de Reynos é Imperios ha encomen<strong>da</strong>do<br />
á su cui<strong>da</strong>do. Á la ver<strong>da</strong>d ninguno otro medio consideramos<br />
mejor y mas acertado para mantener ilesos los derechos del Trono y la<br />
Nacion, que son los de un moderado mando y una modera<strong>da</strong> libertad,<br />
y para exterminar de una vez al Tirano de la Europa y arrojar á sus<br />
Exércitos del territorio Español, que la reunion de voluntades de los<br />
principales Representantes de la misma nacion, congregados en Córtes,<br />
cuyas deliberaciones establezcan un plan de administracion capaz de<br />
llenar los deseos de los buenos Patriotas, que suspiran la restauracion<br />
y estabili<strong>da</strong>d de la Monarquia, degra<strong>da</strong><strong>da</strong> de su digni<strong>da</strong>d y decóro por<br />
los esfuerzos ambiciosos, y por el mas impotente despotismo de un<br />
hombre orgullosos, revoltosos, violento, que parece se ha formado en<br />
horrible designio de acabar de una vez con to<strong>da</strong>s las instituciones, con<br />
que hasta ahora se habia gobernado el género humano, y acaso no<br />
menos ¡o dolor! por muchos indignos y desnaturalizados Españoles,<br />
que imbuidos de principios y máxîmas republicanas, subversivas de<br />
nuestra Constitución fun<strong>da</strong>mental las han ido esparciendo entre el<br />
667
María de Lourdes Pérez González<br />
Pueblo inocente hasta estamparlas en papeles públicos con escán<strong>da</strong>lo<br />
de la parte mas sana y juiciosa de la Nacion, según justamente se ha<br />
quejado, enderezando sus clamores al Trono, el respetable y circunspecto<br />
Magistrado del Supremo Consejo de España é Indias en su congratulación<br />
dirigi<strong>da</strong> á V.M. por el establecimiento de la Regencia. No<br />
sabemos, si este desenfreno, y disolución de unas plumas venales, prostitui<strong>da</strong>s<br />
y acalora<strong>da</strong>s con un fanático entusiasmo, que llega, á delirio,<br />
ha provenido en parte de la indolencia de la Junta Central, y otras Subalternas,<br />
faltas de vigor y energía para oponer una barrera respetable al<br />
torrente impetuoso de tantos funestos escritos, ó folletos, como han<br />
inun<strong>da</strong>do á la Nacion, envenenados de mortíferos sistemas é insolentes<br />
doctrinas desconoci<strong>da</strong>s por nuestros Padres, toma<strong>da</strong>s, y copia<strong>da</strong>s á la<br />
letra de AA. extranjeros y peligrosos, cual un Rousseau, este apóstol de<br />
la libertad cívica... (...)”<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Representacion que el Excmo. é Almos. Sres. arzobispo de Santiago y obispos<br />
de Galicia dirigieron á S.A. la Regencia del reino, solicitando suspendiese<br />
la ejecución de los decretos de abolición de Inquisición. — Santiago : [s.n.,<br />
s.a.] (Oficina de D. Manuel María de Vila)<br />
VIII p. ; 21 cm<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Representacion que el Excmo. e Almos. Sres. arzobispo de Santiago y obispos<br />
de Galicia dirigieron á S. A. la Regencia del reino, solicitando suspéndesela<br />
ejecución de los decretos de abolición de Inquisición... : Santiago y abril<br />
de 1813. — Reimp. — Madrid : [s.n.], 1813 (En la Imp. de Dávila)<br />
VIII p. ; 19 cm<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
Representación sobre el restablecimiento del Santo Tribunal de la Inquisición<br />
/ que el Excelentísimo Señor Arzobispo de Santiago en union con<br />
668<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
los señores obispos sus sufraganeos, el ilustrísimo Cabildo metropolitanos<br />
y el clero del mismo arzobispado dirigieron por duplicado á las<br />
Córtes generales y extraordinarias. — Santiago : [s.n.], 1812 (Por D.<br />
Juan Francisco Montero)<br />
[10] p. ; 21 cm<br />
Comeza: “El Arzobispo de Santiago con los obispos que suscriben, y<br />
todo el Cabildo y Clero de dicho Arzobispado se dirigen á V.M. penetrados<br />
de la mas segura confianza que les inspira el generoso carácter<br />
de Representantes de una Nacion magnanima, y el interes comun de<br />
la gloria de Dios, de la Religion y de la Patria. Destinados por el Espiritu<br />
Santo para el gobierno de sus respectivas iglesias se persuaden que<br />
faltarían á sus principales deberes, sino implorasen con el mayor encarecimiento<br />
la poderosa y energica proteccion de V.M. La infusa época<br />
de turbulentos tiempos en que vivimos, si ha producido gentes infieles<br />
á la Nacion, no es menos abun<strong>da</strong>nte de impíos, de filósofos y libertinos,<br />
que desprecian la Religion de Jesu-cristo, impugnan sus dogmas,<br />
ridiculizan sus máxîmas, y se mofan de sus Ministros. Si á pesar del<br />
sábio Decreto, que es la mayor gloria del Trono, y la mayor satisfaccion<br />
de la Nacion, en que la Religion Católica con exclusion de to<strong>da</strong> secta<br />
sea la única en to<strong>da</strong>s las Españas: si á pesar del trastorno y sensacion<br />
general que causó en el augusto Congreso la proposicion irreligiosa<br />
dicha por uno de sus individuos, acaso sin contumacia y por equivocación:<br />
si á pesar de la pie<strong>da</strong>d, respeto y delicadeza con que to<strong>da</strong>s sus<br />
deliberaciones ha procedido sin querer meterse en el Santuraio, ni mezclarse<br />
en los derechos de la iglesia, dexando éstos á un Concilio; si á<br />
pesar de todo esto, ni el exemplo de S.M. se sigue ni imita, ni la cali<strong>da</strong>d<br />
de ser nuestra Religion ley y Religion del Estado les refrena ¿qué podemos<br />
hacer? (...)”<br />
Remata: “(...) Dignese pues V.M. oir las voces propias de nuestro zelo,<br />
y de nuestro amor á la Religion y á la Patria. Dignese oir los votos de<br />
estos Prelados y los de todo este Reyno fidelisimo y heroico: persua<strong>da</strong>se<br />
intimamente que este deseo general y uniforme consentimiento merece<br />
y es acreedor, no solo al asenso y aprobacion, sino al jubilo y alegria de<br />
V.M.; no lo du<strong>da</strong>mos y esperamos con la mayor confianza que V.M.<br />
reproduzca el vigor de las leyes que instalaron y el de las que hoy rigen<br />
669
María de Lourdes Pérez González<br />
y gobiernan el Santo Tribunal de la Fé. De este modo triunfará este de<br />
sus calumniadores, la Religion se conservará pura y sin mezcla de secta,<br />
y V.M. logrará ser aplaudido y celebrado, el pueblo se llenará de alegria<br />
y regocijo, y nosotros tendremos la satisfaccion de ver cumplidos nuestros<br />
deseos y la de pedir con to<strong>da</strong> la efusion de nuestro corazon al Omnipotente<br />
por la prosperi<strong>da</strong>d de V.M., de la Religión y del Estado. Santiago<br />
y Julio 10 de 1812.=.Señor.=Rafael Arzobispo de Santiago.=Fr.<br />
Gerardo Obispo de Salamanca.=Manuel Vicente Obispo de Astorga.=Andres<br />
Obispo de Mondoñedo.=Lucas Diez de Freyjo, Gobernador<br />
vacante en Lugo.=José Antonio Rivadeneyra, Gobernador vacante<br />
en Lugo.=Por el Cabildo de Santiago: Blas Echalecu: Chantre.=Vicente<br />
Maria Aguilar.=Maximo Garcia.=por el Clero; Martin Or<strong>da</strong>z, Arcipreste<br />
de Santiago, Diputado del Clero.=José Bayo Martinez, Arcipreste<br />
de Iria Flavia, Diputado del Clero.”<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821: Rafael<br />
de Múzquiz y Aldunate)<br />
[Representación del Arzobispo de Santiago, pidiendo a la regencia la conservación<br />
del Santo Tribunal de la Fé, en 1813]. — [S.l. : s.n.], [s.a.]<br />
(Sevilla : Imprenta del Correo Político...)<br />
6 p. ; 21 cm<br />
Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1777-1850: Rafael<br />
Vélez)<br />
Preservativo contra la irreligión : ó los planes de la filosofía contra la Religión<br />
y el Estado realizados por la Francia para subyugar la Europa seguidos<br />
por Napoleón en la conquista de España, y <strong>da</strong>dos a la luz por algunos<br />
de nuestros sabios en prejuicio de nuestra Patria / por Fr. Rafael de<br />
Velez, Exâminador sino<strong>da</strong>l del Obispado de Siguenza, y Lector de sagra<strong>da</strong><br />
teología en su Convento de padres Capuchinos de la Ciu<strong>da</strong>d de<br />
Cádiz, donde se imprimió. — Reimp.. —- En Santiago : [s.n.], 1813<br />
(Por D. Juan Francisco Montero)<br />
231 p. ; 19 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed. de: Cadiz : [s.a.], 1812 (En la imprenta de la Junta de<br />
Provincia, en la casa de Misericordia)<br />
670<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Reimpreso á solicitud del Vicario General de Capuchinos de las Provincias<br />
de España y sus Indias: Fr. Mariano de Bernardos: en Madrid<br />
: Imprenta Repullés (Plazuela del Angel), Año de 1812<br />
Y reimpreso segun<strong>da</strong> vez en Santiago : Por D. Juan Francisco Montero,<br />
año de 1812<br />
Na contraport.: “¿Quién pudiera imaginar que en una Nacion (la Francia)<br />
de las mas ilustra<strong>da</strong>s se pudiese ver un trastorno tan horrible? ¿Qué se<br />
hallasen en ella tantos individuos que á la voz de algunos incrédulos se<br />
precipitasen á tanto furor y á tal extremo de iniqui<strong>da</strong>d? No era dificil conocer<br />
que la causa de todo esto era el funesto influxo de los modernos sofistas.<br />
Muchos años antes con la licencia de los escritos se había multiplicado<br />
el número de sus sectarios: sobre todo, entre la gente de cierta clase que con<br />
mas fortuna y otra educacion querian vivir al gusto de sus pasiones, y aspiraban<br />
á distinguirse por opiniones atrevi<strong>da</strong>s. En la viveza de mi dolor<br />
yo acusaba al gobierno de haber dexado de pagar esta secta impía y destructora:<br />
me quexaba del clero, que ó no conoció el peligro, ó no supo á<br />
tiempo tomar medi<strong>da</strong>s eficaces para preveerle: me consternaba al ver la<br />
muchedumbre por ignorancia y no por tener una idea viva y segura de la<br />
ver<strong>da</strong>d de su religion, la dexaba envilecer. Evangelio en Triunfo: Prólogo.”<br />
Comeza: “EL EDITOR AL QUE LEYERE. Luego que leí esta utilisima<br />
obra, ví claramente en ella quán perfectamente desempeña su autor<br />
quanto en su prospecto promete. Lo executa con tanta oportuni<strong>da</strong>d,<br />
tanta exâctitud y tanta elegancia, que me pareció haria un gravisismo<br />
agravio á mi patria, si por todos los medios que me fuese posible, no<br />
procuraba que obra tan útil, y en los días presentes necesaria, llegase á<br />
las manos de todos los españoles... En ella encontrarás la oportuni<strong>da</strong>d,<br />
ya la mires con relacion al tiempo, ya á los lugares en que sale á la luz,<br />
y se reemprime. Nunca mas que en nuestros dias se han esforzado los<br />
enemigos de la religion y de la patria en poner en execucion los perniciosos<br />
proyectos, que tanto tiempo ha tenian meditados los falsos filósofos<br />
para quitarnos la una, y esclavizarnos la otra. Los pueblos de<br />
Cádiz y de Madrid son los en que en el dia mas se combate el argumento<br />
que en ella se trata con parti<strong>da</strong>rios por una y otra parte. Encontrarás<br />
exâctitud, pues na<strong>da</strong> dexa que desear, y que no aclare quanto<br />
671
María de Lourdes Pérez González<br />
cabe en el laconismo con que era preciso tratar un argumento tan difuso.<br />
Encontrarás utili<strong>da</strong>d para todos: para el que gobierna, viendo en<br />
ella las precauciones que debe tomar contra los enemigos de la patria<br />
y la religion. Para el Clero, conociendo las doctrinas que debe evitar, y<br />
enseñar al pueblo. Para el padre de familias, aprendiendo lo que debe<br />
inspirar á los que están á su cui<strong>da</strong>do. Á todos es útil su lectura (...)”<br />
Remata: “(...) NOTA. La faena de las tres Imprentas, que no descansan<br />
de dia, ni de noche, no permitió lugar á este papel, escrito al principio<br />
de la revolucion.”<br />
I. Bernardos, Mariano (O.F.M. Cap.)<br />
Santiago de Compostela. Deputación<br />
El Excmo. Sr. Marqués de Campo Sagrado, gefe superior de esta provincia<br />
dice al Ayuntamiento de esta ciu<strong>da</strong>d lo que sigue : Las Cortes generales y<br />
extraordinarias con el fin de evitar las du<strong>da</strong>s que pudieran suscitarse acerca<br />
de la administración de justicia por los alcaldes constitucionales han decretado...<br />
— [S.l. : s.n., s.a.]<br />
[1] p. ; 30 cm<br />
Asinado por: Marqués de Campo Sagrado<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: Santiago, 18 de Noviembre de 1812<br />
I. Bernaldo de Quirós, Francisco de Asís, Marqués de Campo Sagrado<br />
Sarasola, Juan Ignacio<br />
Carta de don Juan Sarasola, rector de la parroquia de Santiago de la ciu<strong>da</strong>d<br />
de la Coruña, en respuesta á un amigo suyo que con instancias solicitó<br />
saber de él to<strong>da</strong>s las circunstancias de su prisión, que decretó el gefe político<br />
D. Damian de Lasnata, por haberse negado aquel á seguir en la lectura<br />
de los decretos de la abolición de la santa Inquisición. — [A Coruña :<br />
s.n., 1813.] (Oficina del Exacto Correo)<br />
16 p. ; 20 cm<br />
Se añaden algunas notas de mano agena<br />
Contén 15 documentos<br />
El Señor coman<strong>da</strong>nte británico de esta plaza me ha pasado la noticia siguiente,<br />
que acaba de llegar del quartel general, noticias oficiales, extracto<br />
672<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
del monitor del 4 de abril de 1814... — Reimp. — En Santiago : [s.n.],<br />
1814 (Imprenta de los dos Amigos)<br />
[3] p. ; 21 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed. de: [Vitoria : s.n., s.a.] ([Viu<strong>da</strong> de Larumbe])<br />
Señor, los prelados de treinta y quatro comuni<strong>da</strong>des de religiosos que componian<br />
antes de la invasion francesa en las An<strong>da</strong>lucias el Estado Regular<br />
de la ciu<strong>da</strong>d de Sevilla protegidos por la ley y fiados en la probi<strong>da</strong>d, justicia<br />
y religión de V.M... — Reimp. — Santiago : [s.n., s.a.] (Por D. Manuel<br />
María de Vila)<br />
[4] p. ; 20 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed. de: Cádiz : Imprenta de la Junta de Provincia en la Casa<br />
de Misericordia, 1812<br />
Sermon patriótico predicado en la bendición de las banderas de la alarma<br />
de la villa de Puente de Hume : año de 1812. — Coruña : [s.n.], 1813<br />
(En la Oficina de Prieto)<br />
14 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “Thema: Nos vero pugnavimus pro animabus nostris, et legibus<br />
nostris, et ipse Dominus conteret eos ante faciem nostram. Lib. I. Machab.<br />
cap. 3.. v. 21. et 22.<br />
INTRODUCCION. Compatriotas mios! Quisiera yo atraher vuestra<br />
atencion con las mismas expresiones, que articuló el Padre de los Macabeos,<br />
para alentar á los leales de Israel, quando el impío Antiocô Rey<br />
de Siria tenia al Pueblo escogido, y á la ciu<strong>da</strong>d Santa en estado de una<br />
seducion, subersion, y ruina mui semejante, y pareci<strong>da</strong> á la que aflige<br />
á nuestra ama<strong>da</strong> Patria. La Santa Escritura dice, que hallándose el Pueblo<br />
de Dios en el mas doloroso abandono, pues muchos Hijos iniquos<br />
de Israel se habian unido á sus enemigos, para obrar el mal; otros cobardes,<br />
apartandose del Testamento Santo se sugetaron al impío y sacrílego<br />
Antiocô, y ofrecido incienso á los Idolos... (...)”<br />
Sermon primero moral en el que se exorta a defender la religión y el estado.<br />
— Coruña : [s.n.], 1813 (En la Oficina de Prieto)<br />
19 p. ; 21 cm<br />
673
María de Lourdes Pérez González<br />
Sermon segundo exortatorio a tomar las armas contra Francia. — Coruña<br />
: [s.n.], 1813 (En la Oficina de Prieto)<br />
19 p. ; 21 cm<br />
Comeza: “Thema: Nunquid Frates vestri ibunt ad pugnam, et vos hic<br />
sedibit?. Num 32. Expedite, pergite ad pugnam.<br />
Todo hombre, quando nace, contrahe la obligacion de amar á su Patria,<br />
y alimentándose despues en su seno, ratifica, y confirma el empeño de<br />
vivir, y de morir por ella; Pero como son muchas y diversas las necesi<strong>da</strong>des<br />
del Estado; exîge este de sus Hijos diferentes sacrificios; unos derraman<br />
su sangre en los combates; otros riegan nuestras campiñas con<br />
sus sudores; estos levantando las manos al Cielo, piden al Señor por<br />
nuestra prosperi<strong>da</strong>d, ó lloran sobre nuestros pecados; aquellos velando<br />
sobre el depósito de las leyes, matienen entre los Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos los derechos<br />
de la equi<strong>da</strong>d, y de la justicia; Pero si de repente, ó de pensado,<br />
echandose sobre nosotros un enemigo, destruyese nuestras posesiones,<br />
robase, ó degollase á nuestros Conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, violase nuestras mas sagra<strong>da</strong>s<br />
leyes, asolase nuestros altares, profanase nuestros templos; amenazando<br />
al estado, y á la Religion con un transtorno universal, á los<br />
primeros gritos, que á impulso del espanto y del dolor, diese nuestra<br />
afligi<strong>da</strong> Patria, descendiendo de los Tribunales, suspendiendo los sacrificios,<br />
abandonando los Claustros, y acudiendo de los desiertos, Jueces,<br />
Sacerdotes, Cenobitas, y Solitarios vendrían á aumentar el número<br />
de la Tropa, y á <strong>da</strong>r ilustres exemplos de zelo, y de valor, y si acaso no<br />
supiese pelear, enseñarían por lo menos á morir (...)”<br />
Sobrino Taboa<strong>da</strong>, Felipe<br />
Breve y sencilla exposición de las operaciones, ideas y sentimientos del doctor<br />
D. Phelipe Sobrino Taboa<strong>da</strong>, vecino de la ciu<strong>da</strong>d de Santiago y catedrático<br />
en aquella universi<strong>da</strong>d de concilios generales. — Coruña: [s.n., 1810]<br />
(En la oficina de D. Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
32 p. ; 22 cm<br />
Soneto en onor del Padre Rancio. — Coruña : [s.n.], 1813 (En La oficina<br />
de D. Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
[1] p. ; 19 cm<br />
674<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Suárez del Villar, Jo<strong>aquí</strong>n<br />
Don Jo<strong>aquí</strong>n María Suárez del Villar, comisario ordenador efectivo de<br />
[los] Exércitos Nacionales, y comisionado por el Sr. Intendente general de<br />
Exército y de la provincia de Galicia, para ocupar las temporali<strong>da</strong>des del<br />
[Ilmo.] Sr. D. Rafael de Muzquiz y Aldunate, arzobispo de esta ciu<strong>da</strong>d y<br />
arzobispado. — [Santiago. : s.n., 1813]<br />
[1] p. ; 30 cm<br />
I. Santiago de Compostela (Arquidiocese). Arcebispo (1801-1821:<br />
Rafael de Múzquiz y Aldunate)<br />
[T]<br />
Talleyrand Perigord, Charles Maurice, Duque de (1754-1838)<br />
Representación que un catolico rancio dirige al emperador de los franceses<br />
baxo el nombre de su vice-grande elector Carlos Mauricio Talleyrand con<br />
el doble objeto de corregir a ambos si es posible y manifestar al mundo la<br />
usurpación de los Estados Pontificios que acaba de consumar el primero /<br />
[Charles Maurice Talleyrand Perigord]. — Coruña : [s.n.], 1810 (En<br />
la oficina de D. Francisco Candido Perez Prieto)<br />
15 p. ; 20 cm<br />
Comeza: “SEÑOR. Desde la paz de Tilsit, época la mas brillante para<br />
el Imperio, y en la que S.M.I. se ha presentado tan terrible y formi<strong>da</strong>ble<br />
á sus enemigos como grande y poderoso á sus amigos y aliados; ha sido<br />
tal la mutuacion y varie<strong>da</strong>d de los sucesos, tan desigual y tortuosa la<br />
conducta del Gobierno y de su Gefe, que esta basta y al parecer floreciente<br />
monarquía amenaza ruina, ante los ojos del sabio político y justo<br />
calculador, que la ven en medio de sus conquistas caminar á pasos largos<br />
á su total exterminio. V.M.I. como todo conquistador se deslumbra<br />
y embriaga con la fortuna; y seguro de que esta coronará siempre sus<br />
acciones emprende sin reflexîon á lo por venir quanto pue<strong>da</strong> al presente<br />
lisongear su gusto ó su poder (...)”<br />
Remata: “(...) Señor: mi zelo, aunque tardio, me arrebata. Perdona<strong>da</strong><br />
estas digresiones que to<strong>da</strong>s sirven á la mejor instruccion de V.M.I. que<br />
tanto deseo. Dad señor á la Iglesia su gefe, á este sus dominios: á España<br />
675
María de Lourdes Pérez González<br />
su legítimo soberano: á los Reyes del Norte sus provincias, y al mundo<br />
todo la paz. Dejad descansar la humani<strong>da</strong>d oprimi<strong>da</strong>; y creed. Señor,<br />
que nos espera una eterni<strong>da</strong>d en que se premian las virtudes y castigan<br />
sin remision los delitos. Señor, esta es la última voz de C.M. Talleyrand.<br />
FIN.”<br />
No colofón <strong>da</strong> obra: “LICENCIAS: Los comisionados que nombró esta<br />
Junta Superior para el exâmen del papel anterior, son de dictamen, que<br />
por su doctrina y erudicion es acreedor á la luz pública, y para satisfaccion<br />
de su Autor, se avise en el Diario. Coruña y Marzo de 1810. Lamela.<br />
Umbria. // Junta Superior de 17 de Marzo de 1810. Imprimase. Rivadeneyra.<br />
Coruña 22 de Marzo de 1810. / Pasé á la Censura del S.D. /<br />
Vicente Moltalban. Navia Bolaño. // Señor regente: He visto y reconocido<br />
este papel, y na<strong>da</strong> hallo en él que notar: tiene instruccion y particular erudicion:<br />
por lo que juzgo acreedor á que V.S. le conce<strong>da</strong> la licencia que solicita.<br />
Asi lo siento en la Coruña á 23 de Marzo de 1810. Dr. D. Vicente<br />
Antonio Montalban. Coruña 23 de Marzo de 1810. Imprimase. Navia<br />
Bolaño.”<br />
O autor —un «católico rancio»— parece escribir empregando o nome<br />
de Telleyrand. Non está clara a autoría.<br />
Theodoro de Merch, Jorge<br />
Breve compendio de la muerte del Papa Pio VI / por el general Jorge Theodoro<br />
de Merch, natural de Suavia en Alemania; dedicado á la nación<br />
española. — En la Coruña : [s.n.], 1811 (En la Oficina de D. Francisco<br />
Cándido Prieto)<br />
[II, 22 p. ] ; 19 cm<br />
I. Igrexa Católica. Papa (1775-1799: Pío VI)<br />
Thorel, Jean-Baptiste (Abade) (1736-1816)<br />
La Voz de la naturaleza sobre el origen de los gobiernos : se manifiesta en<br />
esta obra el origen de las socie<strong>da</strong>des, de las desigual<strong>da</strong>des, de las propie<strong>da</strong>des<br />
... y en general las cuestiones mas importantes de derecho natural, político<br />
y civil... / traduci<strong>da</strong> del francés al castellano de la segun<strong>da</strong> edición que<br />
se publicó en Londrés en 1809. — Santiago : [s.n.], 1813 (Oficina de<br />
D. Manuel María de Vila)<br />
v. ; 21 cm<br />
676<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
I. Thorel, Jean-Baptiste (Abade) (1736-1816). La Voix de la nature<br />
sur l’Origine des Gouvernemens; traite en deux volumes, Dans laquel on<br />
developpe l’origine des societes, des inegalites, des droits, des proprietes, des<br />
autorites, des souverainetes, des corps civils, des lois, des constitutions, etc.,<br />
etc. — London : Dulau, 1809.<br />
Thorel, Jean-Baptiste (Abade) (1736-1816)<br />
Cartas sobre la nobleza ó El Emilio desengañado : sobre la naturaleza, el<br />
rango, la digni<strong>da</strong>d y la necesi<strong>da</strong>d de la nobleza de ca<strong>da</strong> país : sobre el orígen<br />
de sus tierras, de sus títulos, de sus dominios, y de sus posesiones. Cegue<strong>da</strong>d<br />
deplorable sobre este órden. Animosi<strong>da</strong>d de los facciosos para destruirle.<br />
Sistema desolador que trastorna el mundo. Origen fecundo de calami<strong>da</strong>des<br />
para los pueblos.&c. &c. &c. “Litem natura diremit. Ovid. Metamr.” /<br />
traduci<strong>da</strong>s del francés á el castellano de la edición que se publicó en<br />
Londres en 1812. — Santiago : [s.n.], 1814 (Juan Francisco Montero)<br />
124, [4] p. ; 21 cm<br />
Comeza: “El autor á los pueblos. En mi primera obra intitula<strong>da</strong> la voz<br />
de la naturaleza, he combatido el sistema monstruoso que destruye el<br />
mundo. Habiendo probado hasta la evidencia sus absurdos, sus riesgos,<br />
y su imposibili<strong>da</strong>d, he hecho ver que acaba con los gobiernos, principalmente<br />
con los gobiernos populares; y para ello he caminado siempre<br />
con los hechos en la mano. Pásese la vista por todos los países evolucionados,<br />
y no se hallará en ellos ni republicas, ni democracias, ni gobiernos<br />
mixtos, ni cámaras de pares, ni cámaras baxas, ni parlamentos.<br />
Na<strong>da</strong> de todo esto quieren los facciosos, porque su único fin es el de<br />
dominar como déspotas, y apoderarse de todo para sí y sus parti<strong>da</strong>rios<br />
(...)”<br />
I. Thorel, Jean-Baptiste (Abade) (1736-1816). Debe tratarse do 2º<br />
volume que se anuncia en La Voix de la nature… — London : Dulau,<br />
1809, do que se fala no rexistro anterior. En todo caso, non o atopamos<br />
editado solto.<br />
Tenreiro y Montenegro, Jo<strong>aquí</strong>n, Conde de Vigo<br />
Expediente relativo á la Reconquista de Vigo, sitio de Tuy y las gracias en<br />
su virtud concedi<strong>da</strong>s / que publica y por medio de una reverente repre-<br />
677
María de Lourdes Pérez González<br />
sentación vindica y consagra á la magestad del Congreso Nacional Joaquin<br />
Tenreiro Montenegro. — Coruña : [s.n.], 1812 (En la oficina del<br />
Exâcto Correo y Postillon)<br />
29, 79 p. ; 20 cm<br />
Tui (Diocese). Bispo (Juan García Benito y Alvarado)<br />
Carta pastoral del reverendo obispo de Tuy instruyendo á sus diocesanos de<br />
lo que ha practicado en solicitud de la conservacion del santo tribunal de<br />
la Inquisición antes y despues de la publicacion de los decretos de su supresion,<br />
y exórtandolos á que se mantengan constantes en la doctrina que les<br />
anunció en su circular de 20 de Abril, sobre la debi<strong>da</strong> obediencia, sumision<br />
y respeto á las legítimas potestades. — Santiago : [s.n.], 1813 (En la imprenta<br />
de D. Juan Francisco Montero)<br />
[36] p. ; 29 cm<br />
Comeza: “Nos Don Juan Garcia Benito, por la gracia de Dios y de la<br />
Santa Silla Apostólica Obispo de Tuy y del Consejo de S.M. &c. Á todos<br />
nuestros amados diocesanos, asi Eclesiásticos como Seculares de qualquier<br />
grado, clase y condicion que sean, salud en Nuestro Señor Jesu-Christo, que<br />
es la ver<strong>da</strong>dera salud. Aunque nos hallamos intimamente convencidos<br />
(A.H.N.) de la sinceri<strong>da</strong>d y pureza de nuestras acciones é intenciones,<br />
en quanto hasta ahora os hemos dicho por escrito, y enseñado con<br />
nuestro exemplo en el delicado punto de la Publicacion de los decretos<br />
sobre abolicion del Santo Tribunal de la Inquisicion, cuya conservacion<br />
pedimos en tiempo oportuno, deseándola como vosotros, y cuyo restablecimiento<br />
estamos to<strong>da</strong>vía solicitando del Supremo Gobierno; sin<br />
embargo nos vemos hoy en la sensible y amarga necesi<strong>da</strong>d de acreditaros<br />
aquellas irrefragables, para que manteniendoos constantes en el<br />
sosiego y tranquili<strong>da</strong>d que manifesteis al tiempo de la publicacion de<br />
dichos decretos, no os dexeis deslumbrar con siniestras relaciones, ni<br />
seducir con vanas palabras (...)”<br />
Remata: “(...) Asi mismo os encargamos y man<strong>da</strong>mos que leais esta<br />
nuestra Carta á vuestros feligreses en el primer domingo que ocurriere<br />
despues de su recibo al tiempo del Ofertorio de la Misa para que todos<br />
sepan vuestros sentimientos, y ninguno ignore que ha sido nuestra conducta,<br />
y lo que hemos practicado acerca del indicado punto.- Asi lo<br />
678<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
esperamos, <strong>da</strong>ndoos á todos nuestra bendición.- Da<strong>da</strong> en nuestro Palacio<br />
Episcopal de Tuy á quince dias del mes de Noviembre de mil<br />
ochocientos y trece. Juan Obispo de Tuy. Por man<strong>da</strong>do de S.S.I., el<br />
Obispo mi Señor. Dr. D. Juan Garcia Benito y Alvarado. Sriô.”<br />
[V]<br />
Valenzuela, José María<br />
Sermón predicado el día 26 de julio de 1812 en la Santa iglesia catedral<br />
de Tuy, en la solemne función celebra<strong>da</strong> para jurar la nueva constitución<br />
de la monarquia española, promulga<strong>da</strong> en Cádiz a 19 de marzo del mismo<br />
año / por José María Valenzuela. — Santiago : [s.n.], 1812 (Oficina<br />
de D. Manuel Antonio Rey)<br />
14 p. ; 20 cm<br />
Vallejo, José<br />
Calen<strong>da</strong>rio para el Reyno de Galicia y Principado de Asturias del año de<br />
1811 / compuesto por Josef y Andrés Vallejo, comisionado por S.M.<br />
para este efecto. — Santiago : [s.n.], [s.a.] (En la imprenta de D. Manuel<br />
Antonio Rey)<br />
16 p. ; 16 cm<br />
Baixo o tít.: Las fiestas de precepto van de letra bastardilla, excepto los<br />
Domingos : los dias en los que se puede trabajar, con obligacion de oir Misa<br />
ántes ó despues de las labores, llevan esta señal - y los en que se saca Anima<br />
esta - Con arreglo al meridiano de Santiago.<br />
I. Vallejo, Andrés<br />
Vázquez Aguiar, Francisco (1758-1843)<br />
Representación que hizo á la Junta Superior Provincial de Galicia, su vocal<br />
D. Francisco Vazquez Aguiár, Cura Párroco de Bastabales para satisfacer<br />
al Ilustrísimo Cabildo de Santiago, que en contestacion á Oficio de la<br />
misma Junta le intitula autor obscuro, y le supone de mala fé contra los<br />
intereses de su Cuerpo. — [Santiago : s.n., 1812]. — [11] p. ; 31 cm<br />
I. Galicia. Xunta. II. López Rivera, Pedro<br />
679
María de Lourdes Pérez González<br />
Vega, Juan Antonio de la<br />
Representación al Augusto Congreso Nacional, solicitando se revoque la<br />
orden de 10 de octubre, que al señalar con igual<strong>da</strong>d los electores á ca<strong>da</strong><br />
parroquia de esta Ciu<strong>da</strong>d para la formacion del nuevo ayuntamiento, parece<br />
está en contradiccion con lo que se anunció como aprobado en la sesion<br />
de que dimana, y asimismo sobe la imposibili<strong>da</strong>d de que las parroquias<br />
rurales de distrito concurran con electores para el referido ayuntamiento; y<br />
manifiesto de los pasos que ha <strong>da</strong>do para desempeñar el título de Procurador<br />
Síndico Personero de La Coruña que debió á la bon<strong>da</strong>d de sus conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
/ D. Juan Antonio de La Vega. — La Coruña : [s.n.], 1812<br />
(En la oficina de Antonio Rodriguez)<br />
55 p. ; 19 cm<br />
Vi<strong>da</strong> pública del Excelentísimo Señor Arzobispo de Santiago D. Rafael<br />
Múzquiz, desde el año de mil ochocientos ocho hasta el de ochocientos catorce.<br />
— Santiago : Imp. de Minerva, 1814<br />
32 p. ; 19 cm<br />
I. Múzquiz y Aldunate, Rafael de, Arcebispo de Santiago de Compostela<br />
(1747-1821)<br />
Villageliú, Andrés (O.F.M.)<br />
Observaciones sobre la libertad de la imprenta : acompaña<strong>da</strong>s de algunas<br />
razones apologísticas de nuestra santa religión / por Andrés Villageliú. —<br />
Santiago : [s.n.], 1811 (En la oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
27 p. ; 20 cm<br />
Villageliú, Andrés (O.F.M.)<br />
Oración fúnebre que en obsequio del... Señor Marqués de la Romana, capitán<br />
general de los reales exercitos... / dio a luz el R. P. Fr. Andrés Villageliu...<br />
— Santiago : [s.n.], 1812 : Imp. de D. Juan Francisco Montero<br />
32 p. ; 4º (19 cm)<br />
I. Caro y Sure<strong>da</strong>, Pedro, Tercer Marqués de la Romana (1761-1811).<br />
II. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
680<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Villanueva y Astengo, Jo<strong>aquí</strong>n Lorenzo (1757-1837)<br />
Defensa de las Cortes y de las regalías de la Nación : en contestación á la<br />
instrucción pastoral de los seis reverendos obispos refugiados en Mallorca /<br />
[Jo<strong>aquí</strong>n Lorenzo Villanueva y Astengo]. — Coruña : [s.n.], 1813 (En<br />
la caxa typografica del Diario)<br />
51 p. ; 15 cm<br />
Anónimo<br />
Na contraport.: “«El amor y el respeto à los Soberanos, à la familia real<br />
y al gobierno es una obligacion que dictan las leyes fun<strong>da</strong>mentales del<br />
Estado y enseñan las letras divinas à los sùbditos como punto grave de<br />
conciencia. De aquî provienen que los eclesiàsticos, no solamente en<br />
sus sermones, exercicios espirituales y actos devotos, deben infundir al<br />
pueblo estos principios sino tambien y con mas razon abtenerse ellos<br />
mismos en to<strong>da</strong>s ocasiones, y en las conversaciones familiares, de las<br />
declamaciones y murmuraciones depresivas de las personas del Gobierno<br />
que contribuyen á infundir odiosi<strong>da</strong>d contra ellas ... cuyo crímen<br />
estima como alevosia y traicion la ley 2, tít. 1, libro 3 de esta recopilación.».<br />
El sr. D. Cárlos III. en Real decreto de 14 de setiembre de<br />
1766.”<br />
Comeza: “PROLOGO. En la pastoral de los seis RR. Obispos deben<br />
distinguirse tres cosas: primera, las materias puramente religiosas: segun<strong>da</strong>,<br />
la doctrina política en òrden à la autori<strong>da</strong>d de intervencion ò<br />
derecho de proteccion de los príncipes en puntos eclesiásticos: tercera,<br />
un hecho, esto es, el juicio de lo que han expuesto en las Cortes algunos<br />
señores diputados, y de lo proyectado ò acor<strong>da</strong>do por las mismas cortes.<br />
En los puntos de religion venero como católico la doctrina de la pastoral:<br />
y la recomen<strong>da</strong>ria, si mi voto pudiese <strong>da</strong>rle algun peso: y solo<br />
deseo que todos los fieles arreglemos à ella nuestra conducta. En los<br />
otros dos puntos de hecho y de política no estoy conforme con estos<br />
RR. Obispos. En el hecho, porque juzgo que en su pastoral ofenden,<br />
aunque contra su intencion, à algunos señores diputados del augusto<br />
Congreso, y al mismo Congreso (...)”<br />
Remata: “(...) Si os persuadisen que se trata de extinguir las òrdenes<br />
religiosas, suplicadles que lean el dictamen sobre restablecimiento y reforma<br />
de conventos, presentado à las Córtes por catorce de sus indivi-<br />
681
María de Lourdes Pérez González<br />
duos. Si os dicen que los falsos sabios del dia han causado el trastorno general<br />
de las costumbres, (pag. 12) contestadles que bueno fuera extender<br />
este juicio á los casuistas laxôs que antes de ellos habian preparado esta<br />
corrupcion, y to<strong>da</strong>via siguen atizandola. Si os dicen que se abusa de la<br />
libertad de imprenta, contestadles que por su parte contribuyan á disminuir<br />
este exceso enfrenando con su exemplo á los escritores que inspiran<br />
desafecto y desamor á la soberania nacional. Si os persuaden que<br />
España está en inminente riesgo de perder la fe, poneos de rodillas, y<br />
con las lágrimas en los ojos suplicadles, que restituyendose quando<br />
pue<strong>da</strong>n á la parte libre de sus diócesis, según el exemplo que les <strong>da</strong>n<br />
las autori<strong>da</strong>des civiles, opongan á este torrente, como lo han hecho<br />
hasta ahora, la continua predicacion, la oracion, el zelo segun ciencia,<br />
la cari<strong>da</strong>d como la describe San Pablo, y las demas armas con que se<br />
defiende y consoli<strong>da</strong> en los estados este don del cielo. Ayudemos todos<br />
à este gran designio, siguiendo la máxîmas cristianas que inculcan estos<br />
prelados en su pastoral: porque á esto en na<strong>da</strong> se opone la compasion<br />
de los desaciertos polìticos que en ella han cometido.”<br />
I. España. Cortes de Cádiz. II. Carta pastoral dirigi<strong>da</strong> por los Obispos<br />
que se hallan refugiados en Palma de Mallorca a sus respectivos diocesanos<br />
contra el Diccionario crítico-burlesco. — Cádiz : [s.n.], [1812] (Imp.<br />
Tormentaria)<br />
Villanueva y Astengo, Jo<strong>aquí</strong>n Lorenzo (1757-1837)<br />
Representacion hecha por los infrascriptos [Arzobispo de Santiago y Obispos<br />
de Orense, Tuy, Mondoñedo, Astorga, Salamanca y Santander] al augusto<br />
Congreso de las Cortes / [Defensa del Tribunal de la Fe por el Dr. Joaquin<br />
Lorenzo Villanueva contra el obispo de Blois. Cádiz : Imprenta de Antonio<br />
Murguía, 1812]. — [Cádiz : s.n., 1812] (Imp. de Antonio Murgia])<br />
[2], 8 p. ; 20 cm<br />
I. Grégoire, Henri, Bispo de Blois (1750-1831)<br />
Os Tribunais de Fe en mans dos bispos eran a opción pro-xansenista e<br />
regalista, constitucionalista, fronte ao Tribunal <strong>da</strong> Inquisición do Antigo<br />
Réxime. Véxase: Cartas de un presbítero español sobre la carta del<br />
ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no Grégoire, Obispo de Blois, al señor Arzobispo de Burgos, Inquisidor<br />
General de España, (Madrid, 1798). O presbítero é Villanueva.<br />
682<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Villares, Vicente<br />
Manifiesto político y moral a mis compatriotas / [Vicente Villares]. —<br />
[Santiago de Compostela : s.n., s.a.]<br />
16 p. ; 20 cm<br />
Villares, Vicente<br />
Monumento de gratitud que, en nombre del fidelísimo Reyno de Galicia<br />
ofrece á la digna memoria del mortal Marqués de la Romana el Lic. D.<br />
Vicente Villares, abogado de los Reales Consejos y dl Ilustre Colegio de La<br />
Coruña. — Coruña, Imp. de Vila, 1811<br />
Reimp. en: Mallorca : en la Oficina de Doña Marcelina Serrá, [1811?]<br />
1 f., 16 p. ; 20 cm<br />
Na contraport.: “Finis vitæ ejus nobis luctuosus, amicis tristîs, extraneis,<br />
ignotisque non siné cura fuit. Tacit. Vit. Agricolæ ƒ 9.º”<br />
Comeza: “¡Sublime Young! ¡Melancólico Harvey! (a) Prestadme por<br />
un momento vuestras liras de oro. Voy á hablar de la muerte ... la noche<br />
continúa su fúnebre cursos; la páli<strong>da</strong> luna, oculta entre negros cegales,<br />
apenas permite divisar los objetos; el mundo yace aletargado, calla to<strong>da</strong><br />
la naturaleza viviente, y solo se perciben los roncos quexidos del buho<br />
repetidos por el eco (...)”<br />
Remata: “(...) NOTA. Como han pasado mas de 15 días despues de<br />
concluido este papel que no pudo publicarse antes por lo recarga<strong>da</strong> de<br />
trabajo que se halla la imprenta; en este intermedio aprobaron las Córtes<br />
los honores propuestos por la comision que se habla en el elogio.<br />
Pueden verse en los Diarios de dichas Córtes número 14, tomo 4º y<br />
solo copiamos <strong>aquí</strong> la inscripcion que se man<strong>da</strong> poner para el gobieno<br />
en la lápi<strong>da</strong> de la sepultura destina<strong>da</strong> para recibir el cadáver de nuestro<br />
héroe. Aunque sencilla, es muy expresiva, y debe servir de freno á los<br />
injustos censores de sus virtudes morales, militares y políticas. Quando<br />
la nacion ha sancionado el mérito de un hijo suyo, ningún particular<br />
puede atacarlo con libelos incendiarios. Dice así: AL GENERAL /<br />
MARQUES DE LA ROMANA / LA PATRIA RECONOCIDA: /<br />
ASI LO DECRETARON / LAS CORTES GENERALES Y EX-<br />
TRAORDINARIAS / EN CÁDIZ A VII DE MARZO DE<br />
MDCCCXI”<br />
683
María de Lourdes Pérez González<br />
I. Caro y Sure<strong>da</strong>, Pedro, Tercer Marqués de la Romana (1761-1811).<br />
II. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
Villaverde, Benito María Sotelo de Noboa y Niño, Marqués de<br />
¿Que era la Constitución? ó sea Observaciones sobre la que sancionaron<br />
las cortes generales y extraordinarias publica<strong>da</strong>s en 1812 / reimpresas<br />
ahora de nuevo en un sólo volumen por su autor Benito Maria Sotelo<br />
de Noboa y Niño, Marqués de Villaverde... — Madrid : [s.n.], 1814<br />
(Imprenta de Ibarra)<br />
202 p. ; 21 cm<br />
Recolle os artigos publicados en El Sensato (Santiago de Compostela,<br />
1811)<br />
I. Sensato, El (Santiago de Compostela, 1811)<br />
Vindicación de la inquisición y relación exacta de su modo de enjuiciar y<br />
proceder. — [3ª reimp.]. — Santiago : [s.n.], 1813<br />
[5], 27 p. ; 20 cm<br />
Reimp. <strong>da</strong> ed.: Cadiz : [s.n.], 1812 (En la imprenta de la viu<strong>da</strong> de<br />
Comes) ; reimpreso en Mallorca (en la de Felipe Guasp) e novamente<br />
en Santiago : [s.n.], 1813 (En la de los dos Amigos)<br />
Comeza: “AL QUE LEYERE. La ver<strong>da</strong>dera Filosofia no quiere decir<br />
otra cosa que amor á las ciencias; y la Lógica que es su primera parte, es<br />
un compendio de reglas para distinguir lo ver<strong>da</strong>dero de lo falso, y formar<br />
juicios exactos de lo que se vé, oie, ó entiende; pero la falsa del dia es la del<br />
embrollo de todo, y queremos alucinar con palabrotas huecas é insignificantes,<br />
como las de libertad, fanatismo, preocupacion, supersticion, despotismo<br />
&c.&c. que con valentia, energia y convencimiento son explica<strong>da</strong>s<br />
por el Filosofo Rancio, y aun mas por el P. Velez, Religioso Capuchino: asimismo<br />
esta señora filosofia saca consecuencias generales de casos particulares,<br />
é asi porque algun Rey, Papa, Ministro, Obispo, Militar, General y<br />
Lego hubiesen sido malos, infiere que no deben existir estos entes, y por la<br />
misma regla se nos debe privar del vino, carnes, pescado, agua y aun del<br />
Sol, pues que por sus abusos contrahemos enferme<strong>da</strong>des, é asi fuera todo,<br />
dexe yermo este mundo, y hecho una selva; no haya tribunales, ni leyes por-<br />
684<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
que los hombres que los han de gobernar abusan en algun caso, ó por ignorancia,<br />
ó por malicia; fuera matrimonios, porque los hay malos, fuera<br />
exércitos y Generales que entre estos tambien hay abusos; fuera imprenta,<br />
que se abusa con escan<strong>da</strong>lo de su libertad: tal es Lector, la filosofia nueva<br />
del dia, y la que por medio de papeles publicos difundió errores, calumnias,<br />
y hechos truncados contra el Santo oficio, y magistralmente se han metido<br />
á decidir en materias en las quales no tienen conocimiento, ni pueden,<br />
de lo que se obraba y practicaba por el Tribunal. La obrita que presento<br />
en esta tercera reimpresion titula<strong>da</strong>: Vindicacion de la Inquisicion en su<br />
modo de proceder y enjuiciar no es terminante á lo que este Sabio, Justo,<br />
Legal, Religiosos y muy político Tribunal practicó en el principio de su creacion,<br />
en el qual las circunstancias del tiempo le precisarían á usar, sino á<br />
lo que executa de ciento y cincuenta años á esta parte... (...)”<br />
Vindicacion de los insultos dirigidos injustamente á los párrocos de Galicia<br />
por el re<strong>da</strong>ctor de la Gazeta Marcial de Santiago en el suplemento á la del<br />
jueves 22 de abril. — Santiago : [s.n.], 1813 (En la oficina de Juan<br />
María de Pazos)<br />
19 p. ; 15 cm<br />
Viqueyra, Juan Carlos<br />
Representación sobre que esta capital [Betanzos] conserve su nombre en<br />
uno de los Cuerpos de Reserva man<strong>da</strong>dos establecer en Galicia / de Feliciano<br />
Vicente Faraldo y Juan Carlos Viqueyra. — Santiago : [s.n.],<br />
1813 (Ignacio Aguayo)<br />
[10] p. ; 30 cm<br />
I. Faraldo, Feliciano Vicente<br />
[X]<br />
Ximénez de Palacios, Luis<br />
Reflexiones sobre el papel titulado “Representación hecha al Supremo Consejo<br />
de Regencia por varios naturales del Reino de Galicia : Y refutación<br />
685
María de Lourdes Pérez González<br />
de las calumnias que en ella se han levantado al Capitán de la primera<br />
Compañia de Artilleros Urbanos D. Luis Ximenez de Palacios. — Cádiz<br />
: [s.n.], [s.a.] (Imprenta de la Junta Superior)<br />
16 p. ; 21 cm<br />
Texto con <strong>da</strong>ta: en Cádiz, 1811<br />
686<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
SEGUNDA PARTE:<br />
PAPEIS PÚBLICOS, ACHEGAMENTO POR ORDE<br />
CRONOLÓXICA<br />
Diario de Santiago (Santiago de Compostela, 1808)<br />
Diario de Santiago. — N. 1 (1 xuño 1808)-(12 xan. 1809). — [Santiago<br />
de Compostela : Junta de Armamento y Defensa], 1808-<br />
4 p. ; 4º<br />
Diario ata o 12 xan. 1809<br />
Editor: Manuel María de Vila, Pedro Rey Romero<br />
Xornal patriota conservador con Manuel María de Vila<br />
Patriota moderado con Pedro Rey Romero<br />
Continuado por: El Patriota Compostelano (Santiago de Compostela,<br />
1809)<br />
En Santos Gayoso (1990-1995: T. 1, 25): “La publicación sale «con licencia<br />
de la junta gubernativa de esta ciu<strong>da</strong>d y provincia, Editor: Manuel<br />
María Vila», a partir del 10-VIII-1808 lo hizo Pedro Rey Romero en<br />
la imprenta de Juan Francisco Montero y finalmente en noviembre en<br />
la de Francisco Rey”<br />
En Checa Godoy (2009: 204): “Durante el semestre de ocupación<br />
francés, Santiago que<strong>da</strong> sin prensa propia, pero en julio de 1809 asoma<br />
un nuevo periódico, El Patriota Compostelano. En reali<strong>da</strong>d es una continuación<br />
del diario, así lo reconoce en su primer número, de fecha 16<br />
de julio, con Rey de nuevo como impresor y editor responsable”<br />
Ed. facs. no <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> (2008: T. II-III)<br />
I. Galicia. Xunta de Armamento e Defensa (Santiago de Compostela),<br />
ed. II. Vila, Manuel María de, imp. II. Montero, Juan Francisco,<br />
imp. III. Rey Romero, Pedro, imp.<br />
Diario de La Coruña (A Coruña, 1808)<br />
Diario de La Coruña. — N. 1 (22 xuño 1808)-(xan. 1809). — [A Coruña<br />
: Xunta Superior de A Coruña, 1808-1809] (Imp. de Francisco<br />
Cándido Pérez Prieto)<br />
4 p. ; 4º<br />
Continuado por: Diario del Gobierno de La Coruña (xullo 1809-ag.<br />
1809). 2ª época<br />
687
María de Lourdes Pérez González<br />
Continuado por: Diario de La Coruña (ag. 1809-xuño 1814). 3ª época<br />
Continuado por: Diario Antiguo de La Coruña. (set. 1814-xan. 1815).<br />
4ª época<br />
1ª época: N. 1 (xuño 1808-xan. 1809)<br />
2ª época: (xullo 1809)<br />
Director: 1ª época, Manuel Pardo de Andrade (1760-1832)<br />
Director: 2ª época, Ángel Antonio Henry Veira (1768-1813)<br />
Xornal patriótico, reformista, liberal.<br />
En Gómez Imaz (2008: 97-98): “Publicábase este diario en La Coruña<br />
en 1808, era en su comienzo patriótico y de noticias, después fue reformista;<br />
salía todos los días, en tamaño en 4º de dos hojas é imprimíase<br />
De orden superior del Reyno. — En la imprenta de D. Francisco<br />
Cándido Pérez Prieto. Comenzó por junio de 1808; en 1813 publícase<br />
en igual tamaño y medio pliego, é imprimíase en este año En la oficina<br />
del Exacto Correo, valiendo 2 cuartos el número … Lo fundó y publicó<br />
su re<strong>da</strong>ctor D. Manuel Pardo de Andrade, que había sido fraile<br />
de la Orden de San Agustín; lo comenzó en Junio de 1808 (primera<br />
época); en julio de 1809 cedió la publicación a un tal D. Antonio<br />
Henri, que continuó hasta 1814 (segun<strong>da</strong> época), comenzando Pardo<br />
de Andrade á publicar El Semanario Político, Histórico y Patriótico de<br />
La Coruña”<br />
Ed. facs. no <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> (2008: T. IV)<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832). II. Henry Veira, Ángel<br />
Antonio (1768-1813). III. A Coruña. Xunta do Reino de Galicia.<br />
Xunta Superior, ed.<br />
Gaceta de La Coruña (A Coruña, 1808)<br />
Gaceta de La Coruña. — N. 1 (22 xuño 1808)-(xan. 1809). — La Coruña<br />
: s.n., 1808-1809 (Imp. de Cándido Pérez Prieto)<br />
Bisemanal: mércores e sábados<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular con números extraordinarios<br />
Xornal patriota, moderado<br />
Colaboran entre outros: Pedro Nolasco Martín, Antonio Pérez<br />
(O.S.A.)<br />
2ª etapa, bonapartista: Gaceta de La Coruña (xan. 1809-xuño 1809?)<br />
688<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Ed. facs. no <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> (2008: T. III)<br />
I. Nolasco Martín, Pedro. II. Pérez, Antonio (O.S.A.). III. Pérez Prieto,<br />
Cándido, imp.<br />
Telégrafo político y literario de La Coruña (A Coruña, 1808)<br />
Telégrafo político literario de La Coruña. — N. 1 (23 set. 1808)-(1809?).<br />
— [A Coruña : s.n., 1808-189?] (En la Imp. de Don Manuel María<br />
Vila)<br />
4 p. en 4º<br />
Diario<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 4: “Diario: comenzó en 23 de Septiembre<br />
de 1808; no sabemos cuando terminó, suponiendo lo hiciera,<br />
como el Diario y La Gaceta, al entrar los franceses en la Coruña”<br />
Pé de imprenta: Con superior permiso: En la Imprenta de Don Manuel<br />
María Vila, impresor de la Junta del Reyno<br />
Xornal liberal<br />
Ed. facs. no <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> (2008: T. III)<br />
Apéndice al primitivo Diario de Santiago (Santiago de Compostela,<br />
1808)<br />
Apéndice al primitivo Diario de Santiago. — N. 1 (dec. 1808)-1808?.<br />
— [Santiago de Compostela : Xunta de Santiago], 1808? (Imp. de<br />
Vila)<br />
Periodici<strong>da</strong>de descoñeci<strong>da</strong><br />
Xornal absolutista<br />
Director: Freire Castrillón<br />
En Barreirro Fernández (2008: 188): “A existencia deste Apéndice al<br />
primitivo Diario de Santiago constitúe un enigma para os investigadores.<br />
Dáme a sensación de que este xornal, que saía ocasionalmente, estaba<br />
impreso por Vila cando perdeu os dereitos para imprimir o Diario<br />
de Santiago, o que parece xustificar a referencia ao «primitivo› Diario»,<br />
é dicir, ao primeiro que foi impreso por él.”<br />
En Barreiro Fernández (2008: T. 1, 89): “Tampouco puidemos consultar<br />
os 18 números do xornal Apéndice al Primitivo Diario de Santiago<br />
que chegou a ver Odriozola. Só vimos un exemplar. O Apéndice foi un<br />
689
María de Lourdes Pérez González<br />
xornal que dirixiu Freire Castrillón (...). A cabeceira parece aludir ao<br />
primeiro ou primitivo Diario de Santiago que imprimía Vila e dependía<br />
<strong>da</strong> Xunta de Santiago. A Xunta Superior de Galicia, na súa loita coa<br />
Xunta compostelá, pasará a controlar o Diario de Santiago. Foi entón<br />
cando apareceu o Apéndice como continuador do primitivo Diario de<br />
Santiago, controlado pola Xunta de Santiago e oposto tanto á Xunta<br />
Superior como ao liberalismo que empezaba a aparecer nos xornais.<br />
Era de saí<strong>da</strong> irregular.”<br />
Ed. facs. no <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> (2008: T. III)<br />
I. Freire Castrillón, Manuel (1751-1820). II. Vila, Manuel María de,<br />
imp. III. Galicia. Xunta de Armamento e Defensa (Santiago de Compostela),<br />
ed.<br />
La Gaceta Francesa de La Coruña (A Coruña, 1809)<br />
La Gaceta francesa de La Coruña. — N. 1 (29 xan. 1809-maio 1809?).<br />
— [A Coruña : s.n.], 1809 (Imp. de Cándido Pérez Prieto)<br />
8 p. ; en 4º<br />
Bisemanal: mércores e sábados<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular con números extraordinarioss<br />
Xornal afrancesado<br />
Tít. anterior: Gaceta de La Coruña (A Coruña, 1808)<br />
Colabora: Pedro Nolasco Martín<br />
Director: Manuel García Pardo<br />
En Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 9, 126: “Salió, según nuestras noticias, el<br />
primer número el 29 de Enero de 1809, o sea a los nueve días de haber<br />
entrado los franceses en la Coruña…, sin pie de imprenta, suponiendo<br />
no fuese de las estableci<strong>da</strong>s en la Coruña; sino tal vez alguna de campaña<br />
de que no carecían los ejércitos de Napoleón, y cuyo ejemplo habían<br />
de imitar los ejércitos españoles”… “No hemos podido ver ni un<br />
solo número de este periódico, suponiendo fuesen destruidos todos al<br />
evacuar a Galicia los franceses, por temor a las consecuencias los que<br />
conservasen ejemplares”<br />
CCG (2008: 7-8): “en reali<strong>da</strong>de continuación <strong>da</strong> Gaceta de la Coruña.”<br />
Gaceta de La Coruña (A Coruña, 1809)<br />
I. García Pardo, Manuel. II. Nolasco Martín, Pedro<br />
Diario del Gobierno de La Coruña (A Coruña, 1809)<br />
690<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Diario del Gobierno de La Coruña. — N. 1 (xullo 1809)-(ag. 1809).<br />
— 2ª época. — [A Coruña : s.n., 1809]<br />
2ª época<br />
Tít. anterior: Diario de La Coruña (1808). 1ª época<br />
Continuado por: Diario de La Coruña (ag. 1809-xuño 1814). 3ª época<br />
Continuado por: Diario Antiguo de La Coruña (set. 1814-xan. 1815).<br />
4ª época<br />
Director: Angel Antonio Henry Veira (1768-1813)<br />
En Gil Novales (2009: 84): “Los seis primeros números de Julio 1809,<br />
y 15 de agosto 1809, reimpresos en Cádiz”.<br />
Xornal patriota, reformista, liberal<br />
I. Henry Veira, Ángel Antonio (1768-1813). II. A Coruña. Xunta do<br />
Reino de Galicia. Xunta Superior, ed.<br />
El Patriota Compostelano (Santiago de Compostela, 1809)<br />
El Patriota Compostelano : post fata resurgo. — N. 1 (16 xullo 1809)-<br />
-(29 xan. 1812). — Santiago [de Compostela] : [s.n.], 1809-1810<br />
(Con superior permiso en la oficina de D. Manuel Antonio Rey)<br />
4 p. ; 4º<br />
Impresor: Manuel Antonio Rey<br />
Colaboradores: José Verea y Aguiar, Sinforiano López, Valentín Foron<strong>da</strong>,<br />
Juan Bautista Camiña, Jo<strong>aquí</strong>n Patiño, Domingo Fontán, Manuel<br />
Acuña Malvar<br />
Continuación do: Diario de Santiago (Santiago de Compostela, 1808)<br />
Director: Pedro Rey Romero, Juan Bautista Camiña<br />
Delatado por Freire y Castrillón o 23 de novembro de 1814 (AHN,<br />
Inq., leg. 4449) (González Fernández, 2011: 217-223)<br />
Non o atopamos incluído no Índice, quizais porque o delator non cargaba<br />
moito a man sobre el.<br />
I. Rey Romero, Pedro, dir. II. Camiña, Juan Bautista (1774-1827), dir.<br />
Semanario político, histórico y literario de La Coruña (A Coruña,<br />
1809)<br />
Semanario político, histórico y literario de La Coruña. — N. 1 (ag.<br />
1809)-(out. 1810). — [A Coruña : s.n., 1809-1810] (En la Oficina<br />
de Francisco Cándido Pérez Prieto)<br />
691
María de Lourdes Pérez González<br />
57 n. ; 24 p. ; 4º<br />
Outro tít.: Semanario político y literario (A Coruña, 1809)<br />
Director: Manuel Pardo de Andrade (1760-1832)<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 9: “Constaba de tres secciones: política,<br />
histórica y literaria, re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> la primeras y última casi exclusivamente<br />
por el fun<strong>da</strong>dor… No debió ser muy próspera la suerte del periódico<br />
cuando cesó, según confesión de su fun<strong>da</strong>dor, por falta de<br />
patriotismo en el público.”<br />
En Santos Gayoso (1990-1995: T. 1, 32): “La parte histórica de semanario<br />
está casi to<strong>da</strong> ocupa<strong>da</strong> por las «cartas y relaciones», dirigi<strong>da</strong>s al<br />
editor por testigos presenciales de los memorables sucesos ocurridos<br />
en Galicia en la guerra contra los franceses.”<br />
En Gómez Imaz (2008: 270-271): “Fue su fun<strong>da</strong>dor y editor D. Manuel<br />
Pardo de Andrade… en Junio de 1808 fundó y re<strong>da</strong>ctó el Diario<br />
de la Coruña, que comenzó en junio de 1808 y terminó en Enero de<br />
1809 (1ª época), cediendo al fin esta publicación á un tal D. Antonio<br />
Henri, que la continuó desde aquella época hasta 1814 (2ª del periódico).<br />
Cuando dejó el Diario de la Coruña, emprendió la publicación<br />
del Semanario político, histórico y literario de la Coruña, en sentido liberal,<br />
pues Pardo de Andrade era, como que<strong>da</strong> dicho, demócrata exaltado;<br />
entre los escritos que más determinan sus ideas fueron, el papel<br />
titulado El pueblo gallego no ha hecho gestiones por la Inquisición, y Os<br />
rogos d’un gallego, sátira en verso contra la Inquisición y algo más, por<br />
lo que fue excomulgado por el Arzobispo de Santiago Múzquiz. En<br />
1813 fue nombrado vocal de la Junta censoria de Galicia, valiéndose<br />
muy donosas y finas sátiras de D. Manuel Freire Castrillón, que re<strong>da</strong>ctaba<br />
la Estafeta de Santiago y era hombre de talento y gozaba de grandes<br />
prestigios en la falange servil; llamábale á Pardo de Andrade el reverendo<br />
padre Fray Fué… los dos papeles, El pueblo gallego no ha hecho<br />
gestiones por la Inquisición, y Os rogos d’un gallego fueron incluídos en<br />
el Edicto de la Inquisición de 1815. El Sr. Villamil y Castro en su colección<br />
posee los 37 números primeros”<br />
Ed. facs. cunha introdución de María Rosa Saurín de la Iglesia, en Semanario<br />
político, histórico y literario de La Coruña : 1809-1810 / Manuel<br />
Pardo de Andrade. — A Coruña : Fun<strong>da</strong>ción Pedro Barrié de la<br />
Maza 1996<br />
692<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Xornal patriota, liberal<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832), dir.<br />
Diario de La Coruña (A Coruña, 1809)<br />
Diario de La Coruña. — (ag. 1809)-(xuño 1814). — A Coruña :<br />
[Xunta de Armamento e Defensa do Reino], 1809-[1814] (Manuel<br />
María Vila)<br />
3ª época<br />
Contou con varios impresores: en out.-nov.? de 1811 imprime Antonio<br />
Rodríguez; dende 1812 imprímeo o Exacto Correo de España en La Coruña;<br />
a partir de nov. 1813 a Caxa Typográfica del Diario e dende 1814<br />
faise na oficina propia de José de la Callexa y LLano<br />
Tít. anterior: Diario de La Coruña (A Coruña, 1808). 1ª época<br />
Tít. anterior: Diario del Gobierno de La Coruña (A Coruña, 1809). 2ª<br />
época<br />
Continuado por: Diario Antiguo de La Coruña (set. 1814-xan. 1815).<br />
4ª época<br />
Xornal oficial<br />
Delatado por Freire y Castrillón á Inquisición o 3 de novembro de<br />
1814 (AHN, Inq., leg. 4449) (González Fernández, 2011: 217-223).<br />
Non aparece recollido no Índice, quizais pola imprecisa información<br />
ofreci<strong>da</strong> polo delator.<br />
I. Galicia. Xunta de Armamento e Defensa do Reino (A Coruña), ed.<br />
Exacto Correo de España en La Coruña (1810)<br />
Exacto Correo de España en La Coruña. — N. 1 (dec. 1810-mar. 1811).<br />
— [A Coruña : s.n.], 1810-1811 (Oficina del Exacto)<br />
8 p. ; 4º<br />
Diario<br />
Responsable: Juan Chacón<br />
Continuado por: Exacto Correo de España en La Coruña (A Coruña,<br />
1811). 2ª etapa (abril 1811). Bisemanal<br />
Xornal servil<br />
I. Chacón, Juan<br />
693
María de Lourdes Pérez González<br />
El Postillón del Exacto Correo de España en La Coruña (A Coruña,<br />
1811)<br />
El Postillón del Exacto Correo de España en La Coruña. — (mar. 1811-<br />
-1814?). — En La Coruña : s.n., 1811-1814? (En La Coruña : Oficina<br />
de Juan Chacón)<br />
Martes, mércores e domingos<br />
Na port.: Rex in sempiternum vive. Dan. II-4<br />
Na port.: Vita tamen vinces aversque Troja resurges<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 10: “Hijuela de El Exacto”<br />
En Antonio Checa Godoy (2009: 220): “No que<strong>da</strong> claro, a tenor de<br />
los ejemplares que nos han llegado, el papel y la autonomía de ca<strong>da</strong><br />
uno de estos títulos”<br />
En Alberto Gil Novales (2009: 170): “Es el apéndice dominical del<br />
Exacto Correo de España en la Coruña. Tres días a la semana, martes,<br />
viernes y domingos”<br />
Xornal absolutista<br />
Exacto Correo de España en La Coruña (A Coruña, 181l)<br />
Exacto Correo de España en La Coruña. — (abril 1811-maio 1815). —<br />
La Coruña : s.n., 1811-1815 (Coruña : Oficina de Juan Chacón, 1814)<br />
2ª época<br />
En la Oficina del Exacto Correo y Postillón D. Juan Chacon<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular<br />
Outro tít.: Diario exacto de España en La Coruña (out. 1814)<br />
Outro tít.: Exacto Diario en La Coruña (xan. 1815)<br />
Tít. anterior: Exacto Correo de España en La Coruña (A Coruña, 1810)<br />
En Santos Gayoso (1990-1995: T. 1, 34): “Imprime en los primeros<br />
tiempos en casa de Prieto y luego en la de Antonio Rodríguez, hasta<br />
que tuvo imprenta propia en julio de 1811 y que más tarde por cuestiones<br />
políticas se denomina, «Imprenta que está á cargo de D. Juan<br />
Chacón (1814)» (pues el que figuraba este año como editor del periódico<br />
había sido arrestado por los liberales, con otros absolutistas en el<br />
Castillo de San Antón.”<br />
Xornal absolutista<br />
II. Castro, Nicolás de, (O.P.) (1760-1842). III. Martínez Ferro, Manuel<br />
(O. de M.) (1774-1827)<br />
694<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
El Robespierre Español (A Coruña, 1811)<br />
El Robespierre Español : amigo de las leyes. — [N. 1 (mar. 1811)-[n. 32<br />
(xullo 1812)?]. — A Coruña : [s.n, 1811-1812?]<br />
8 p. en 4º<br />
Do mesmo xeito que El Conciso (A Coruña, 1811), trátase dunha a<strong>da</strong>ptación<br />
de El Robespierre (Cádiz, 1811), dirixido por Pedro Pascasio Fernández<br />
Sardinó e a súa dona, María del Carmen Silva.<br />
En Sánchez Hita (2008: 259-265): “En el primero de los números figura<br />
el lema: «Si ad pernicien patriae res spectabit, patriae salutem (fillius)<br />
anteponent salitis patris» «Si ve a la patria en inminente peligro, debe<br />
un hijo sacrificar a su padre a la salvación de la patria». Segui<strong>da</strong>mente<br />
Pedro Pascasio Sardinó a modo de advertencia hace la presentación del<br />
nuevo impreso describiendo los objetivos que con el mismo persigue.<br />
«Yo me erijo en Robespierre. Sólo deseo ardientemente que el poder<br />
ejecutivo se ponga en manos de un hombre íntegro, duro, inflexible,<br />
que pesando con igual balanza todos los crímenes de los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
españoles, esgrima la espa<strong>da</strong> de la justicia indistintamente desde el general<br />
hasta el más infinito sol<strong>da</strong>do, desde el consejero de Estado o de<br />
Castilla hasta el último alcalde de una aldea y desde el primer ministro<br />
hasta el súbdito más infeliz… convendrá que este Robespierre empañase<br />
el mando por un tiempo limitado, como de tres meses, y con la<br />
mayor responsabili<strong>da</strong>d, en términos que al cabo de los tres meses fuese<br />
indispensable su reelección por los representantes del pueblo, para<br />
poder seguir en el mando. Si su conducta fuese débil o injusta, el nuevo<br />
Robespierre que le sucediese, debería empezar descargando sobre él el<br />
primer golpe de terribili<strong>da</strong>d… desengañémonos; sin rigor, sin severísima<br />
disciplina, sin continuo degüello, sin fusilamiento reitiradísimo,<br />
sin horcas a centenares seremos víctimas del más execrable de los tiranos.<br />
Por mi parte juro no perdonar a nadie, sin que me arredre la elevación<br />
de los puestos. No pretendo ascender en mi carrera, y así a nadie<br />
quiero adular. Los escritos patrióticos terribles serán remitidos a la imprenta<br />
de Francisco Periu, en la Isla de León, no sólo de Cádiz, sino<br />
de to<strong>da</strong>s partes; pues mi convite se extiende a todos los honrados y<br />
fuertes españoles de to<strong>da</strong>s las provincias de España y América».”<br />
Impresores: Francisco Cándido Prieto, Antonio Rodriguez, e na Oficina<br />
de El Exacto.<br />
695
María de Lourdes Pérez González<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 15: “Las ver<strong>da</strong>des que decía le produjeron<br />
más de un disgusto, entre ellos el ser reducido a prisión y til<strong>da</strong>do<br />
de afrancesado y español espurio, su editor, si bien más nos parece<br />
por su estilo, contrarrevolucionaria esta publicación… En sus averiguaciones,<br />
que tanto temían todos se ocupa con detención en los asuntos<br />
políticos que se sucedían en Galicia, que en aquella época tanto influía<br />
en la marcha de los asuntos políticos. De ahí que se reimprimiese<br />
en la Coruña El Robespierre, por ser insuficiente la tira<strong>da</strong> de la Isla<br />
León.”<br />
É man<strong>da</strong>do recoller por decreto <strong>da</strong> Inquisición do 22 de xullo de 1815.<br />
Gaceta Instructiva de la Junta Superior de Galicia (La Coruña, 1811)<br />
Gaceta Instructiva de la Junta Superior de Galicia. — (maio 1811-<br />
-1814?). — En La Coruña : [Junta Superior de Galicia], 1811-1814?<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular<br />
Órgano oficial <strong>da</strong> Xunta Superior de Galicia na Coruña<br />
Tivo a intención de contrarrestar a información oficial <strong>da</strong> Rexencia e<br />
o seu Papel: Boletín Patriótico (A Coruña, 1811), que en certas ocasións<br />
era visto como alleo a Galicia.<br />
Edita suplementos: Gaceta Extraordinaria<br />
Re<strong>da</strong>ctores: Antonio Pacheco y Bermúdez, Vicente Villares<br />
Continua<strong>da</strong> por: Gaceta Instructiva (maio 1812-11 nov. 1811)<br />
Continua<strong>da</strong> por: Gaceta política y militar de La Coruña (12 nov. 1812-<br />
-1814?)<br />
Delatado por Freire y Castrillón ao Santo Oficio o 3 de novembro de<br />
1814, polo triunvirato coruñés formado polos PP. J. Chacón e Miguel<br />
García, e o comisario <strong>da</strong> Santa Ignacio Carrillo y Niebla, o 1 de decembro<br />
de 1814; e, finalmente, por Fr. Manuel de Gregorio o 2 de<br />
decembro de 1814 (AHN. Inq., leg. 4449) (González Fernández,<br />
2011: 217-223)<br />
Como Gaceta político-militar de La Coruña é man<strong>da</strong><strong>da</strong> recoller por decreto<br />
do 22 de xullo de 1815<br />
I. Pacheco Bermúdez, Antonio. II. Villares, Vicente. III. Galicia.<br />
Xunta (A Coruña), ed.<br />
696<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Estado Mayor, 6º Exército, resultado de las operaciones de este exército<br />
(Lugo, 1811)<br />
Estado Mayor, 6º Exército, resultado de las operaciones de este exército. —<br />
(maio 1811)-(dec. 1812?). — [Lugo : s.n., 1811-1812?] ([Lugo] : En<br />
la Imp. del 6º Exército)<br />
4 p. ; 4º<br />
Outro tít.: Diario de operaciones<br />
Outro tít.: Diario de operaciones del Ejército Español<br />
Outro tít.: Estado Mayor, 6º Exército, Cuartel General del exército<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 4: “Trasla<strong>da</strong>do a la ciu<strong>da</strong>d lucense el<br />
cuartel general del 6º Cuerpo, llevó para su servicio una imprenta de<br />
campaña, como hicieron otros cuerpos del ejércio, a imitación de los<br />
franceses.”<br />
Xornal de campaña<br />
Delata<strong>da</strong> por Freire y Castrillón ao Santo Oficio o 3 de novembro de<br />
1814 (AHN, Inq., leg. 4449) (González Fernández, 2011: 217-223).<br />
Curiosamente, non é recollido pola Inquisición, a pesar <strong>da</strong> énfase do<br />
delator. Vese que cos militares había outra vara de medir.<br />
I. España. Exército de la Izquier<strong>da</strong>. Sexto Exército (Galicia; Asturias;<br />
León, 1811)<br />
El Conciso Gallego (A Coruña, 1811)<br />
El conciso-gallego : nuevo periodico en que á imitacion del de Cadiz de<br />
este título, se dán las noticias en un tono ligero y jocoserio, para que haya<br />
de todo. — N. 1 (15 nov. 1811)- . — A Coruña : [s.n.], 1811 (En la<br />
Oficina de Prieto)<br />
4 n. por semana<br />
En la Oficina de Francisco Cándido Prieto<br />
Xornal liberal, satírico<br />
Segue as pautas de El Conciso (Cádiz, 1810)<br />
En Sánchez Hita (2008: 90-99): “Parte de la reproducción manuscrita<br />
del primer prospecto de El Conciso, donde se perfila pautas y objetivos<br />
del periódico: «Nunca ha sido más conveniente que en esta época actual,<br />
el propagar cuantas ideas y noticias pue<strong>da</strong>n ser útiles a la nación.<br />
Nadie es más charlatán ni escribe más que los franceses; nadie es más<br />
697
María de Lourdes Pérez González<br />
modesto ni escribe menos que los españoles; esta ventaja que tienen<br />
aquellos para alucinar y seducir los incautos, sólo puede contrarrestarse<br />
multiplicando por nuestra parte diversos papeles y escritos para su confusión,<br />
y para ilustración de los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos…»”<br />
Boletín Patriótico (A Coruña, 1811)<br />
Boletín Patriótico. — N. 1 (set. 1811-set. 1812?). — En La Coruña :<br />
s.n., 1811-1812<br />
Organo oficial do <strong>Consello</strong> de Rexencia do Reino<br />
Director: Manuel Pardo de Andrade<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 15: “Su director fué Manuel Pardo de<br />
Andrade, y fue fun<strong>da</strong>do por el Serenísimo Consejo de Regencia del<br />
Reino, según decreto de 17 de Septiembre de 1811, para contrarrestar<br />
los escritos contra el nuevo régimen. Insertaba extractos de Cortes, decretos<br />
del consejo de regencia y noticias oficiales”… “El Boletín, a pesar<br />
de su carácter oficial no obtuvo el favor de la junta Superior de Galicia,<br />
quien prestando poca o ninguna atención a lo detectado por el Consejo<br />
de Regencia, por entender —y entender bien la Junta gallega— que<br />
ejercía ella a su vez la soberanía, hizo su órgano oficial a la Gaceta Instructiva.”<br />
Mantivo unha ed. paralela en Alacante<br />
Xornal liberal<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832). II. España. <strong>Consello</strong> de<br />
Rexencia (A Coruña)<br />
El Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la Constitución (A Coruña, 1812)<br />
El Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la Constitución. — N. 1 (16 set. 1812-1815)<br />
En fol.<br />
4 n. por semana<br />
ns. extraordinarios<br />
Baixo a <strong>da</strong>ta: Sentire, quae sentías, dicere licet. Tácito<br />
Director: Manuel Pardo de Andrade, Marcelo Calero Soto<br />
Editor: Marcelo Calero Soto, Antonio de la Peña<br />
Colaboran entre outros: Valentín de Foron<strong>da</strong>, José Lucas Labra<strong>da</strong>,<br />
Pablo de Jérica, Manuel de Saturnino García Sala, José O’Conock (Ca-<br />
698<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
pitán de fragata), José Rivera y Gil (Tenente coronel <strong>da</strong> milicia), Sinforiano<br />
López, José María Crivell<br />
Xornal liberal exaltado<br />
En Santos Gayoso (1990-1995: T. 1, 42): “EL CIUDADANO POR<br />
LA CONSTITUCIÓN fue objeto de ataques de los obispos y curas<br />
refugiados en Portugal, que reunieron una respetable canti<strong>da</strong>d de dinero<br />
(15.000 duros) «para acabar y trastornar dicho periódico». En<br />
parte el clero consiguió lo que se proponía: el editor Peña fue preso en<br />
octubre de 1813 y conducido entre bayonetas a Ponferra<strong>da</strong>, donde bajo<br />
su libertad, se le dejó en libertad.”<br />
En Alberto Gil Novales (2009: 64): “Es el gran periódico liberal de<br />
Galicia y de to<strong>da</strong> España”<br />
Ed. facs. cunha introdución de Rosa María Saurín de la Iglesia, en: El<br />
Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la Constitución : (1812-1814) (1997)<br />
Foi delatado por Freire y Castrillón á Inquisición o 3 de novembro de<br />
1814, polo comisario Carrillo y Niebla, e os PP. J. Chacón e M. García,<br />
o 1 de setembro de 1814, e, finalmente, por Fr. Manuel de Gregorio<br />
o 2 de decembro de 1814 (AHN., Inq., leg. 4449) (González Fernández,<br />
2011: 217-223).<br />
Man<strong>da</strong>do recoller por decreto inquisitorial do 22 de xullo de 1815<br />
I. Pardo de Andrade, Manuel (1760-1832), dir. II. Calero Soto, Marcelo,<br />
dir. III Peña, Antonio de la<br />
Diario de La Coruña a la Aurora (La Coruña, 1813)<br />
Diario de La Coruña a la Aurora. — N. 1 (xan. 1813-1814). — En La<br />
Coruña : s.n., 1813-1814 (En La Coruña : Imp. a cargo de Juan Chacón)<br />
4 p. en 4º<br />
Colabora: Fr. Vicente de Santa María<br />
En Soto Freire (1982: 43): “Sus tendencias eran políticas muy marca<strong>da</strong>s,<br />
defendiendo el régimen monárquico aunque sin conveniente lenguaje”<br />
En Santos Gayoso (1990-1995: T. 1, 47): “Impresores: los primeros<br />
números salieron de la imprenta de «El Exacto»; en 1814 se hizo en la<br />
imprenta de Juan Chacón … EL DIARIO DE LA CORUÑA A LA<br />
699
María de Lourdes Pérez González<br />
AURORA hacía una apasiona<strong>da</strong> defensa del absolutismo, ello le llevó<br />
a emplear muchas veces un lenguaje incorrecto y fuera de tono. Fe sustituido<br />
por «Diario Exacto de España en La Coruña».”<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 24: “Editor Fr. Nicolás de Castro y<br />
director el reverendo P. M. Fr. Manuel Martínez, a los que por lo visto,<br />
no bastaban para la defensa de sus ideales El Exacto y El Postillón”<br />
Xornal absolutista<br />
I. Chacón, Juan. II. Martínez Ferro, Manuel (O. de M.) (1774-<br />
1827). III. Santa María, Vicente de (O.C.D.)<br />
Los guerrilleros por la religión, la patria y el rey o diario polemicoreligioso<br />
(La Coruña, 1813)<br />
Los guerrilleros por la religión, la patria y el rey o diario polemico-religioso.<br />
— N. 1 (1 feb.)-n. 79 (2 abril 1813). — En la Coruña : s.n., 1813<br />
Periódico patriótico, católico, conservador, absolutista<br />
Impreso en: Oficina de Francisco Cándido Pérez Prieto (1-29). En la<br />
Oficina de Antonio Rodríguez (30-31). E posteriormente en: Oficina<br />
del Exacto Correo de España<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular<br />
En Checa Godoy (2009: 202-203): “Es un diario muy doctrinal, de<br />
lenguaje confuso, lleno de citas bíblicas y sin noticias”<br />
En Barreiro Fernández (2008: 185-211): “que máis ca un xornal era<br />
un longo e indixesto discurso por entregas”, “Tar<strong>da</strong>ron moito máis en<br />
habituarse ao estilo xornalístico os clérigos para os que os artigos debían<br />
manter a estructura <strong>da</strong>s homilías con citas en latín e someterse ás normas<br />
dunha retórica de sermonario. Quen se atreva a ler as páxinas do<br />
xornal Los Guerrilleros poderá atopar o modelo deste tipo de artigos<br />
nos que parece ser que o autor trata de probar una tese teolóxica cos<br />
argumentos <strong>da</strong> Sagra<strong>da</strong> Escritura, <strong>da</strong> Patrística e dos chamados argumenta<br />
rationis, como se se tratase dun exercicio escolástico”<br />
Director: Nicolás de Castro, Manuel Fernández Ferro<br />
Colabora: Nicolás de Santa María<br />
A colección completa deste Papel está na Bibliothèque Nationale de<br />
France; Cote: 4- OD- 30<br />
I. Castro, Nicolás de, (O.P.) (1760-1842). II. Martínez Ferro, Manuel<br />
(O. de M.) (1774-1827). III. Santa María, Vicente de (O.C.)<br />
700<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Diario Antiguo de La Coruña (A Coruña, 1814)<br />
Diario Antiguo de La Coruña. — (set. 1814-xan. 1815). — La Coruña<br />
: s.n, [1814-1815]<br />
4ª época<br />
En Alberto Gil Novales (200: 82): “Es el título que adoptó el Diario<br />
del Gobierno de la Coruña, con lo que a<strong>da</strong>ptándose a las circunstancias<br />
consiguió prolongar su vi<strong>da</strong> meses, siempre con permiso del capitán<br />
general”<br />
Tít. anterior: Diario de La Coruña (A Coruña, 1808). 1ª época<br />
Tít. anterior: Diario del Gobierno de La Coruña (A Coruña, 1809). 2ª<br />
época<br />
Tít. anterior: Diario de La Coruña (A Coruña, 1814). 3ª época<br />
Delatado polos PP. Chacón e García e o comisario Carrillo y Niebla o<br />
1 de decembro de 1814.<br />
Non consta que fose incluído no Índice Inquisitorial, quizais porque<br />
os <strong>da</strong>tos que ofrecían os delatores non eran moi claros.<br />
El Filósofo de antaño (A Coruña, 1814)<br />
El Filósofo de antaño. — N. 1 (1814)- . — [A Coruña : s.n., 1814] (Tipografía<br />
Exacto Correo)<br />
22 n. (12, 264 p.), 4º<br />
En Soto Freire (1982: 43): “No nos ha sido posible averiguar la fecha<br />
en que salió a la luz el primer número, ni tampoco los días en que se<br />
publicaba, porque ni uno solo tenía fecha de los 22 que hemos visto.<br />
Era su re<strong>da</strong>ctor D.F.A.B., filósofo de antaño, devoto de los liberales.<br />
Esta publicación más bien es un libro que un periódico, pues todo el<br />
se ocupa de una sola materia dividi<strong>da</strong> en capítulos y separado el título<br />
de ca<strong>da</strong> número, que es lo único que de periódico tiene, que<strong>da</strong> un ver<strong>da</strong>dero<br />
libro, con porta<strong>da</strong> y prólogo. Su único objeto era ridiculizar a<br />
los liberales y sus teorías, defendiendo el sistema absoluto con todo el<br />
calor que dominaba a los partidos de aquella época, pero no con lenguaje<br />
escogido ni pulcro. Lo consideramos de 1814, porque se publicaba<br />
estando abiertas las Cortes.”<br />
En Uxío Carré Al<strong>da</strong>o, BRAG, n. 24 “Fue reimpresión del mismo folleto<br />
de Cádiz, en 1813, lo que desconoció Soto Freire, que lo creyó<br />
exclusivamente coruñés. Más que periódico es libro, pues se ocupa en<br />
701
María de Lourdes Pérez González<br />
una sola materia dividi<strong>da</strong> en capítulos y, separado el título de ca<strong>da</strong> número<br />
es lo único que tiene de diario, constituye un ver<strong>da</strong>dero libro con<br />
porta<strong>da</strong> y prólogo. Su objetivo es ridiculizar las teorías e ideas liberales,<br />
defendiendo con gran calor el absolutismo, con bastante incorrección<br />
de frase.”<br />
En Barreiro Fernández (2008: 1813): “Reimpresión doutro editado en<br />
Cádiz no ano 1813”<br />
Sánchez Hita (2008) non o recolle.<br />
Pode ser que en reali<strong>da</strong>de se trate <strong>da</strong> a<strong>da</strong>ptación que se fixo na Coruña<br />
en 22 n. <strong>da</strong> obra: I. Alvarado, Francisco. Prodigiosa vi<strong>da</strong>, admirable<br />
doctrina, preciosa muerte de los venerables hermanos los filósofos liberales<br />
de Cádiz, su entierro y oración funebre, hasta el requiescant amen / por<br />
D. F. A. y B., Filosofo de antaño, devoto de los venerables. — Cádiz :<br />
Imp. de Lema, 1813. — 346 p. ; 21 cm<br />
Gaceta de Galicia (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Gaceta de Galicia. — N. 1 (26 maio 1812)-(maio 1814). — [Santiago<br />
de Compostela : s.n.], 1812-1814 (Imp. Vila)<br />
Bisemanal<br />
4 p. ; 4º<br />
Voz oficial <strong>da</strong> Xunta Superior de Galicia trasla<strong>da</strong><strong>da</strong> a Santiago de Compostela<br />
en maio de 1812<br />
En Gómez Imaz (2008: 156): “Publicábase en Santiago en 1813, en<br />
4º, e imprimíase en la oficina de D. Manuel Vila; publicaba Suplementos.<br />
Col. del Sr. Villamil y Castro.”<br />
En Alberto Gil Novales (2009: 122): “Publicó un prospecto y también<br />
suplementos.”<br />
Delatado por Freire y Castrillón o 3 de novembro de 1814 (AHN,<br />
Inq., leg. 4449) (González Fernández, 2011: 217-223). Non aparece<br />
incluído no Índice. Entendemos que o título, tamén neste caso, era<br />
demasiado confuso.<br />
I. Galicia. Xunta (Santiago de Compostela), ed.<br />
El Sensato (Santiago de Compostela, 1811)<br />
El Sensato. — N. 1 (15 ag. 1811 -(xan. 1815). — [Santiago de Compostela<br />
: s.n.], 1811-1815 (Imp. de Juan Francisco Montero)<br />
702<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Semanal<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular<br />
Responsable: Antonio Javier Alvarez (1777-1845), P. José Bentín, (dominico),<br />
Santiago Francisco Cabrera<br />
Xornal servil, doutrinal, absolutista<br />
Colaboran entre outros: Bernardo Caamaño, Manuel Freire Castrillón,<br />
Benito María Sotelo de Noboa y Niño, Marqués de Villaverde <strong>da</strong> Limia<br />
Réplica constante aos “papeis públicos” liberais: El patriota compostelano,<br />
El cartel (Santiago de Compostela, 1811), Gaceta marcial y política<br />
de Santiago (Santiago de Compostela, 1812)<br />
En Santos Gayoso (1990-1995: T. 1, 40-41): “Tendencias: nace nacionalista,<br />
luego se vuelve moderado, para terminar en eclesiástico y<br />
muy absolutista. El periódico es consciente que España está en un periodo<br />
de transición, y su línea de libre pensamiento, le acarrea problemas<br />
con los sectores más aburguesados … La aristocracia y la iglesia<br />
son blancos de sus iras, y a ésta le llama represiva, y descalifica al Tribunal<br />
de la Inquisición. Su línea nacionalista se hace notar siempre, lo<br />
que hace que «El patriota compostelano» arremeta siempre que pue<strong>da</strong><br />
contra él. No admite que ofen<strong>da</strong> al pueblo gallego y contesta a to<strong>da</strong><br />
injuria. A través de sus hojas muestra la alegría de ver como por fin,<br />
en junio de 1811, las Cortes determinan aprobar el decreto sobre la<br />
abolición de los señoríos y vasallajes … Sin embargo la creación —a<br />
finales de agosto de 1811— de un tribunal de Censura establecido en<br />
La Coruña, supone un freno ideológico para EL SENSATO, quien<br />
poco a poco va moderando sus criterios. Su línea nacionalista decrece,<br />
iniciándos a partir de 1811 una posición burguesa … ahora incluso<br />
no sólo no ataca a «El Patriota» compostelano sino que incluso le hace<br />
publici<strong>da</strong>d.”<br />
En Alberto Gil Novales (2009: 180-181): “Colaboradores Benito<br />
María Sotelo de Novoa y Niño, marqués de Villaverde, autor de una<br />
serie de artículos contra la Constitución de 1812, que en 1814 reunió<br />
en un volúmen”<br />
I. Álvarez, Antonio Javier (177-1845). II. Bentín, José (O.P.). III.<br />
Francisco Cabrera, Santiago<br />
703
María de Lourdes Pérez González<br />
El Cartel (Santiago de Compostela, 1811)<br />
El cartel. — N. 1 (ag. 1811)-(xan. 1812). — [Santiago de Compostela<br />
: s.n.], 1811-1812 (En la oficina de Manuel Rey)<br />
En fol.<br />
Xornal liberal avanzado<br />
Réplica de: El Sensato (Santiago de Compostela, 1811), Correo de la Comisión<br />
Provincial de Santiago (Santiago de Compostela, 1811), El Estan<strong>da</strong>rte<br />
(Santiago de Compostela, 1811)<br />
Responsable: Juan Bautista Camiña<br />
En Soto Freire (1982: 99): “Re<strong>da</strong>ctado por el propio Camiña no tenemos<br />
más noticias que las expresa<strong>da</strong>s en El Diario general (vid. Gaceta<br />
Marcial y política). Este periódico fue prohibido por el Santo Oficio<br />
después de la restauración de 1814.”<br />
En Gómez Imaz (2008: 70): “Publícase este periódico en Santiago (Galicia),<br />
durante el periodo constitucional 1812 (?); escribíase en sentido<br />
liberal avanzado; no hemos visto ningún número; lo que indicamos de<br />
él lo deducimos por estar incluído en el Edicto de la Inquisición de 22<br />
de Julio en Madrid, man<strong>da</strong>do recoger y prohibido su lectura bajo pena<br />
de excomunión mayor latæ sentetiæ.”<br />
En Gil Novales (2009: 61): “el primer número se llamó Archi-periódico.<br />
Re<strong>da</strong>ctado por Juan Bautista Camiñas. Colabora José Verea y Aguiar.<br />
Publicó un prospecto cuando ya habían cinco o seis números.”<br />
Denunciado á Inquisición por Freire y Castrillón o 3 de novembro de<br />
1814 (AHN, Inq., leg. 4449) (González Fernández, 2011: 217-223)<br />
Man<strong>da</strong>do recoller por decreto do 22 de xullo de 1814<br />
I. Camiña, Juan Bautista (1774-1827). II. Verea y Aguiar, Xosé<br />
(1775-1849)<br />
Prospecto de un periódico supremo-enciclopédico-máximo o del<br />
archi-periódico español (Santiago de Compostela, 1811)<br />
Prospecto de un periódico supremo-enciclopédico-máximo o del archi-periódico<br />
español<br />
En Manuel Soto Freire (1982: 97): “Hemos visto esta hoja de la imprenta<br />
de Rey en 1811. Ignoramos si continuaron publicándose más<br />
hojas, puesto que su objeto y tendencia era combatir a El Sensato”<br />
704<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Santos Gayoso recólleo, pero non puidemos localizar esta folla en ningures.<br />
Ben pode ser o N. 1 de: El Cartel (Santiago de Compostela, 1811)<br />
I. Camiña, Juan Bautista (1774-1827)<br />
El Estan<strong>da</strong>rte (Santiago de Compostela, 1811)<br />
El Estan<strong>da</strong>rte. — N. 1 (1811)-<br />
Réplica de: El Cartel (Santiago de Compostela, 1811)<br />
Xornal absolutista<br />
Sabemos <strong>da</strong> súa existencia por outras fontes, pero non o atopamos en<br />
ningures<br />
Correo de la Comisión Provincial de Santiago (Santiago de Compostela,<br />
1811)<br />
Correo de la Comisión Provincial de Santiago. — N. 1 (21 nov. 1811)-<br />
-n. 54 (28 xuño 1812). — Santiago de Compostela : [s.n.], 1811-<br />
1812. — Santiago de Compostela : [s.n.], 1811-1812 (Of. de Ignacio<br />
Aguayo)<br />
54 n. ; 21 cm<br />
Bisemanal<br />
Xornal absolutista doutrinal<br />
Réplica de: El Cartel (Santiago de Compostela, 1811)<br />
Responsable: Manuel Freire Castrillón<br />
I. Freire Castrillón, Manuel (1751-1820)<br />
Gaceta marcial y política de Santiago (Santiago de Compostela,<br />
1812)<br />
Gaceta marcial y política de Santiago. — N. 1 (feb. 1812)-(dec. 1813).<br />
— [Santiago de Compostela : s.n.], 1812-1813 (En la oficina de D.<br />
Manuel Antonio Rey)<br />
1 prg. ; 4º<br />
Cronoloxía revolucionaria-constitucional: “Año quinto de nuestra gloriosa<br />
revolución o primero de nuestra sabia constituciòn”<br />
Bisemanal: mércores e sábados<br />
En parte continuación de: El Patriota Compostelano (Santiago de Compostela,<br />
1809)<br />
705
María de Lourdes Pérez González<br />
Xornal liberal<br />
Responsable: Juan Bautista Camiña<br />
Colaboran entre outros: José Regueiro Vázquez, Manuel Acuña Malvar,<br />
Verea y Aguiar<br />
En Soto y Freire (1982: 93): “Don Juan Bautista Camiña, catedrático<br />
de Física de la Universi<strong>da</strong>d, y uno de los mejores médicos de nuestro<br />
país, fue su único re<strong>da</strong>ctor. De carácter político, sus tendencias liberales<br />
avanza<strong>da</strong>s las defendía con todo el entusiasmo de la juventud y con<br />
notable entereza, sosteniendo grandes y acalora<strong>da</strong>s polémicas con sus<br />
contrarios, que le acarrearon muy serios disgustos. Publicaba editoriales,<br />
intencionados por lo general, el extracto de las sesiones de cortes,<br />
artículos, comunicados y noticias extranjeras y españolas. El mismo<br />
Camiña publicó también El Diario general y El Cartel. Periódicos que<br />
a nuestro juicio debían ser de las mismas ideas y condiciones, pues no<br />
hemos podido adquirir noticias. Este periódico fue prohibido por el<br />
Santo Oficio después de la Restauración de 1814.”<br />
Delatado por Freire y Castrillón o 3 de novembro de 1814, e por Fr.<br />
Manuel de Gregorio o 2 de decembro de 1814 (AHN, Inq., leg. 4449)<br />
(González Fernández, 2011: 217-223)<br />
Man<strong>da</strong>do recoller por decreto inquisitorial do 22 de xullo de 1815<br />
I. Camiña, Juan Bautista (1774-1827). II. Regueiro Vázquez, José.<br />
III. Acuña y Malvar, Manuel de (1757-1845)<br />
Diario cívico-patriótico (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Diario cívico-patriótico : Año 5º de nuestra Revolución. 1º de la constitución<br />
política. — [Santiago de Compostela : s.n., 1812-1813] (Of.<br />
de Juan María Pazos)<br />
2 f. ; en 4º<br />
Responsable: José Verea Aguiar, Sinforiano López Alía<br />
Colabora: Antonio Benito Fandiño<br />
Cronoloxía revolucionaria-constitucional: “Año 5º de nuestra Revolución.<br />
1º de la constitución política”<br />
Xornal liberal<br />
Segundo Checa Godoy, non se conserva ningún número.<br />
Pero non é así: xunto aos exemplares que ten a Real Academia <strong>Galega</strong><br />
(1812: N. 21, 36, 43, 63; 1813: N. 106, 178), a Biblioteca Nacional<br />
706<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
de España conserva, baixo a signatura R/60313, un volume deste título,<br />
que abrangue dende o n. 118 (1 marzo 1813) ao n. 195 (29 maio<br />
1813). Faltan os n. 139-141. O n. 164 vén acompañado dun suplemento.<br />
Estes exemplares non se localizaron con anteriori<strong>da</strong>de, debido<br />
a que estaba asociado de xeito erróneo a Santiago de Chile.<br />
Estes fondos incorporáronse á Biblioteca Nacional despois de que esta<br />
adquirise, mediante poxa, algúns dos lotes <strong>da</strong> biblioteca priva<strong>da</strong> de<br />
Gómez Imaz no ano 1984.<br />
En Gómez Imaz (2008: 94): “Publicábase este diario en Santiago en<br />
1812; era político de ideas reformistas y noticioso; su tamaño en 4º,<br />
de 2 hojas folia<strong>da</strong>s ca<strong>da</strong> número, é imprimíase en la oficina de D. Juan<br />
María Pazos. Comenzó por Noviembre de 1812, y terminó con el número<br />
195 del 28 de Mayo de 1813, constatando la colección de 195<br />
números y 774 páginas. Encabezaba sus números con el lema Año 6º<br />
de nuestra Revolución: 2º de la Constitución política; seguía el santoral<br />
y comenzaba el texto compuesto, generalmente, de artículo político,<br />
noticias extranjeras, de España y una sección de Cádiz, terminando<br />
con anuncios; insertaba algunas poesías en dialecto gallego. Era uno<br />
de los re<strong>da</strong>ctaores D. Antonio Benito Fandiño. Defendió ardientemente<br />
las ideas reformistas, siendo incluído en el edicto de la Inquisición<br />
de Madrid de 1815”<br />
Parte dos manuscritos, inseridos no Diario, podémolos atopar no<br />
Exemplar <strong>da</strong> Real Academia <strong>Galega</strong> [signatura 4567], ficticio e misceláneo<br />
encaderrnado e corrixido polo propio autor.<br />
No n. de 20 de marzo de 1813, “Sábado, S. Niceto Obispo, y Sta. Eufemia,<br />
Año 6º de nuestra Revolución: 2º de la Constitución política”,<br />
que é o último conservado na BNE e quizais sexa o último tamén publicado,<br />
insírese o seguinte aviso: «AVISO. Los editores de este periódico<br />
se ven en la precisión de separarse de la empresa desde el día de<br />
hoy, suplicando á los Sres. subscriptores se sirvan disculparles a qualesquiera<br />
involuntarios defectos que hayan padecido, y acudir á la imprenta<br />
de Pazos á recoger la canti<strong>da</strong>d que se les adeude hasta el completo<br />
de la subscripción, como es de esperar satisfagan en la misma casa<br />
los que no lo hayan hecho./ Oficina de Pazos».” Pode tratarse, este aviso,<br />
de remate de edición do papel periódico ou de diferenzas insalvables<br />
entre o director e o impresor.<br />
707
María de Lourdes Pérez González<br />
Delatado por Freire y Castrillón o 3 de novembro de 1814 e por Fr.<br />
Manuel de Gregorio o 2 de decembro de 1814 (AHN, Inq., leg. 4449)<br />
(González Fernández, 2011: 217-223)<br />
Man<strong>da</strong>do recoller polo decreto do 22 de xullo de 1815<br />
I. Verea y Aguiar, Xosé (1775-1849). II. López Alía, Sinforiano<br />
(1780-1815). III. Fandiño, Antonio Benito (1779-1831)<br />
Estafeta de Santiago (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Estafeta de Santiago. — N. 1 (21 abr. 1813)-n. 144 (2 set. 1814). —<br />
[Santiago de Compostela : s.n.], 1813-1814 (Imprenta de los Dos<br />
Amigos)<br />
144 n. ; 21 cm<br />
Bisemanal (ata o n. 59 os mércores e sábados; dende o n. 59, martes e<br />
venres)<br />
Números extraordinarios<br />
N. 16-59 na Oficina de Ignacio Aguayo<br />
N. 60-144 na Oficina de La Estafeta<br />
Imprenta de los Dos Amigos: Manuel Freire Castrillón y Pedro Rey<br />
Romero<br />
En parte continuación de: Correo de la Comisión Provincial de Santiago<br />
(Santiago de Compostela, 1811)<br />
Responsable: Manuel Freire Castrillón<br />
Colaboradores: José Bentín, Nicolás de Castro (dominicos)<br />
En Sánchez Imaz (2008: 141): “Periódico que se publicaba en Santiago<br />
de Galicia en los años 1813-1814; en 4º, tirándose en la Oficina de<br />
D. Ignacio Aguayo. Era político y noticioso; defendía las ideas absolutistas,<br />
y estaba muy bien escrito por su editor y re<strong>da</strong>ctor D. Manuel<br />
Freire de Castrillón, que había sido diputado en Cortes extraordinarias.<br />
En la colección del Sr. Villamil y Castro existen los números de este<br />
periódico hasta el 21, que corresponde al 30 de junio de 1813.”<br />
Xornal absolutista<br />
I. Freire Castrillón, Manuel (1751-1820). II. Castro, Nicolás de<br />
(O.P.). III. Bentín, José (O.P.)<br />
708<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
Diario general de Santiago (Santiago de Compostela, 1814)<br />
Diario general de Santiago. — N. 1 (1 xan. 1814)-(31 mar. 1814). —<br />
[Santiago de Compostela : s.n.], 1812 (Imp. del Diario General)<br />
Cronoloxía revolucionaria-constitucional: “Año séptimo de nuestra gloriosa<br />
insurrección contra los tiranos extranjeros y domésticos. Tercero de la<br />
sabia constitución española”<br />
Responsable: Juan Bautista Camiña<br />
En parte continuación de: Gaceta marcial y política de Santiago (Santiago<br />
de Compostela, 1812)<br />
Xornal liberal<br />
Delatado por Fr. Manuel de Gregorio o 2 de decembro de 1814<br />
(AHN, Inq., leg. 4449) (González Fernández, 2011: 217-223)<br />
Non o atopamos no Índice Inquisitorial, quizais pola confusión coa<br />
cabeceira.<br />
I. Camiña, Juan Bautista (1774-1827)<br />
Diario de Santiago (Santiago de Compostela, 1814)<br />
Diario de Santiago. — N. 1 (1814?)-(mayo 1814)<br />
Réplica a: Estafeta de Santiago (Santiago de Compostela, 1812)<br />
Xornal liberal<br />
Colección de las más importantes piezas que se van publicando (Santiago<br />
de Compostela, 1813)<br />
Colección de las más importantes piezas que se van publicando. — N. 1<br />
(xan. 1813? – abr. 1813?). — Santiago [de Compostela] : [s.n.], 1813-<br />
(En la Imp. de los Dos Amigos 1813- )<br />
8 n.<br />
N. 4-7 en la Imp. de Manuel María Vila<br />
Xornal absolutista<br />
En Soto y Freire (1982: 100): “Ignoramos el nombre de su re<strong>da</strong>ctor.<br />
Por su título debemos considerarlo un Apéndice de otro periódico,<br />
pero después de examinar los ocho números citados, consideramos que<br />
debe ocupar un lugar independiente. De carácter político defendía con<br />
virulencia las doctrinas absolutistas, aunque no con digno ni escogido<br />
lenguaje. No correspondía a su título, porque lejos de ser una colección<br />
709
María de Lourdes Pérez González<br />
de documentos importantes, era un periódico de polémica y <strong>da</strong>ba cabi<strong>da</strong><br />
a escritos políticos, añadiéndoles, siempre que no estaban conformes<br />
con su opinión, largas coletas a guisa de artículos editoriales, con<br />
estilo poco pulcro, formando un todo de muy poco gusto, pero que<br />
resulta cuan intransigentes eran entonces los partidos servil y liberal.”<br />
Xornal absolutista<br />
Recolle parte do que se publica noutros papeis públicos absolutistas.<br />
Está dixitalizado na súa totali<strong>da</strong>de na Hemeroteca Digital <strong>da</strong> Biblioteca<br />
Nacional de España<br />
El Telégrafo (Santiago de Compostela, 1810-1813)<br />
El Telégrafo. — [N. 1 (1810)-(1813)]. — [Santiago de Compostela :<br />
s.n., 1810-1813]<br />
En Sánchez Imaz (2008: 283): “Publicábase en Santiago de Galicia durante<br />
el período constitucional (1810-1813); lo hemos visto incluído<br />
en el Edicto de la Inquisición de Madrid de 1815, prohibiéndose su<br />
lectura y mandándose recoger, bajo excomunión mayor latæ sententiæ.”<br />
I. Verea y Aguiar, Xosé, 1775-1849<br />
El Amante de la libertad civil (Santiago de Compostela, 1813)<br />
El amante de la libertad civil. — [N. 1 (1813)- ]. — [Santiago de Compostela<br />
: s.n., 1813]<br />
É reimp. <strong>da</strong> ed. de: El Amante de la libertad civil (Cádiz 1813-1815).<br />
— N. 1 (12 ag. 1813)-(22 xullo 1815). — Cádiz : s.n., 1813-1815<br />
(Imp. de García Campoy)<br />
Outro tít.: Apéndice al Amante de la libertad civil<br />
Outro tít.: El amante de la libertad civil a los representantes del pueblo<br />
español<br />
Periodici<strong>da</strong>de irregular, pasou ao final a ser semanal<br />
Outras reimp.: Madrid, 1813 en Imp. de Villalpando e Imprenta de<br />
Alvarez, Postigo de San Martín, en reali<strong>da</strong>de non se trata de reimpr.,<br />
senón do simple traslado <strong>da</strong> prensa gaditana a Madrid coas Cortes.<br />
Moitas <strong>da</strong>s cabeceiras eran remisas ao traslado a Madrid, entre elas El<br />
Amante de la Libertad Civil (Cádiz, 1813-1815)<br />
710<br />
FONTES BIBLIOGRÁFICAS E HEMEROGRÁFICAS<br />
En Sánchez Hita (2008: 40-42): “En el segundo de los números de El<br />
Amante de la Libertad Civil el editor deja constancia de la buena acogi<strong>da</strong><br />
que entre el público gaditano tuvo el impreso y, convencido de<br />
su utili<strong>da</strong>d, inserta una nota en la que que<strong>da</strong> patente que con el papel<br />
no se buscaba el conseguir un hueco que le permitiese ganarse la vi<strong>da</strong><br />
holga<strong>da</strong>mente con la profesión de gacitero, sino que su cometido era<br />
cimentar las bases del sistema constitucional: «Permito la reimpresión<br />
de éste u otro cualquiera número en to<strong>da</strong>s las demás provincias de España,<br />
con tal de que el que la haga, dé la canti<strong>da</strong>d que tenga a bien<br />
para ayu<strong>da</strong> de los gastos de la nación, insertando en el número o números<br />
que reimprima el recibo de la suma que hubiese <strong>da</strong>do, firmando<br />
el recau<strong>da</strong>dor del ayuntamiento constitucional del lugar en que se haya<br />
hecho la reimpresión, para que por este medio pue<strong>da</strong> hacerse cargo al<br />
que lo recaude sin más intervención». Esta cabecera no estaba dirigi<strong>da</strong><br />
al gran público, como sucedía con la mayoría de las publicaciones del<br />
momento, sino a los «representantes de la nación».”<br />
711
María de Lourdes Pérez González<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
ÁLVAREZ JUNCO, J., FUENTE MONGE, G. de la (2009): El nacimiento<br />
del periodismo político: la libertad de imprenta en las Cortes de Cádiz<br />
(1810-1814). Madrid, Ediciones APM.<br />
ARCHIVO HISTÓRICO NACIONAL (AHN). (Madrid). Sección Inquisición.<br />
Leg. 4449: Delación de los papeles públicos, impresos e individuos de<br />
Manuel Freire Castrillón del 3 de Noviembre de 1814, de los PP. J.<br />
Chacón y M. García, y el Comisario del Santo Oficio en La Coruña<br />
Ignacio Carrillo y Niebla, el 1 de Diciembre de 1814, y de Fr. Manuel<br />
de Gregorio, el 2 de Diciembre de 1814. En GONZÁLEZ FERNÁNDEZ,<br />
M.: «Censura e liberalismo: Manuel José Quintana y Lorenzo<br />
(1772-1857) e Casiano de Prado y Vallo (1797-1866)», en BARCIA<br />
GONZÁLEZ, J. (ed.): Fideli<strong>da</strong>de á terra. Estudos dedicados ó profesor<br />
Xosé Luís Barreiro Barreiro. Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións<br />
<strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>de, 2011, p. 215-268.<br />
BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R. (1982): «Apéndice 1. Año 1814. Liberales<br />
de La Coruña denunciados ante S. M. con el fin de que se les persiga.<br />
En Liberais y absolutistas en Galicia. Vigo, Edicións Xerais de<br />
Galicia, p. 163-174.<br />
BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R. (2002): «A <strong>Cultura</strong> <strong>da</strong> transgresión na<br />
Galicia do século XIX». En XORNADAS DE HISTORIA DE GALICIA<br />
(11ª. 2000. Ourense), Historia <strong>da</strong> cultura en Galicia: XI Xorna<strong>da</strong>s<br />
de Historia de Galicia. Ourense, Deputación Provincial, p. 171-182.<br />
BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R. (2008): «O xornalismo galego no ciclo<br />
<strong>da</strong> Guerra <strong>da</strong> Independencia: (1808-1815». En BARREIRO FERNÁN-<br />
DEZ, X.R. (coord..), O liberalismo nos seus contextos: un estado <strong>da</strong><br />
cuestión. Santiago de Compostela, Universi<strong>da</strong>de, p. 185-211.<br />
BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R. (coord..) (2003): Parlamentarios de Galicia:<br />
biografías de deputados e senadores (1810-2003). 2ª ed. corrixi<strong>da</strong><br />
e aumenta<strong>da</strong>. Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia; A<br />
Coruña, Real Academia <strong>Galega</strong>.<br />
CABANO VÁZQUEZ, I. (1997): Cadernos dun cazador de bibliosaurios:<br />
José Villaamil y Castro e a bibliografía en Galicia no século XIX. Santiago<br />
de Compostela, Dirección Xeral de Promoción <strong>Cultura</strong>l.<br />
712<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
CABANO VÁZQUEZ, I. (dir.) (2002): A Imprenta en Galicia: século XIX.<br />
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. 2 v.<br />
CANTOS CASENAVE, M., DURÁN LÓPEZ, F. e ROMERO FERRER, A. (ed.)<br />
(2006-2008): La guerra de pluma: estudios sobre la prensa de Cádiz<br />
en el tiempo de Las Cortes (1810-1814). Cádiz, Universi<strong>da</strong>d, Servicio<br />
de Publicaciones. 3 v.<br />
CARRÉ ALDAO, U. (1902): «Apuntes para la historia de la imprenta y<br />
el periodismo en La Coruña. Primera parte», Revista crítica de historia<br />
y literatura española, portuguesa e hispanoamericana, VII (1902),<br />
p. 45-59.<br />
CARRÉ ALDAO, U. (1903): La Literatura gallega en el siglo XIX. A Coruña,<br />
s.n. (Librería Regional de Carré).<br />
CARRÉ ALDAO, U. (1915): El Alzamiento contra los Franceses en Galicia:<br />
1808-1809. Nova ed. Madrid, Francisco Beltrán (Coruña, Lit. e<br />
Imp. Roel).<br />
CARRÉ ALDAO, U. (1991): A Imprenta e a prensa en Galicia. Ed. de X.<br />
Agenjo e I. Cabano. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.<br />
CARRÉ ALDAO, U. (2012): «La imprenta y el periodismo en La Coruña»,<br />
Revista gallega [en liña]. [Data de consulta: 22 de outubro<br />
2012]. Dispoñible na RAG http://www.realacademiagalega.org/dicionario#inicio.do<br />
CHECA GODOY, A. (2009): La prensa española durante la guerra de la<br />
independencia (1808-1814). Cádiz, Quorum.<br />
EL CIUDADANO POR LA CONSTITUCIÓN (1997): El Ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no por la<br />
Constitución: (1812-1814). Ed. facsímile e introdución por María<br />
Rosa Saurín de la Iglesia, [patrocinadores] Biblioteca Nacional, Diputación<br />
de A Coruña. A Coruña, Deputación Provincial. 2 v.<br />
FERNÁNDEZ PULPEIRO, J.C. (1981): Apuntes para la historia de la prensa<br />
del siglo XIX en Galicia: con un índice general de publicaciones edita<strong>da</strong>s en<br />
Galicia entre los años 1800-1950. Sa<strong>da</strong> (A Coruña), Ediciós do Castro.<br />
GIL NOVALES, A. (1975): «La prensa en el Trienio liberal (1820-1823)».<br />
En TUÑÓN DE LARA, M., ELORZA, A. e PÉREZ LEDESMA, M. (ed.):<br />
Prensa y socie<strong>da</strong>d en España (1820-1936) (V Coloquio de Pau, 12 y<br />
13 de abril de 1974, Centro de Investigaciones Hispánicas, Universi<strong>da</strong>d<br />
de Pau). Madrid, Editorial Cuadernos para el Diálogo, Edicusa,<br />
p. 201-206.<br />
713
María de Lourdes Pérez González<br />
GIL NOVALES, A. (2009): Prensa, guerra y revolución: los periódicos españoles<br />
durante la Guerra de la Independencia. Madrid, Consejo Superior<br />
de Investigaciones Científicas, Doce Calles.<br />
GÓMEZ IMAZ, M. (2008): Los periódicos durante la Guerra de la Independencia.<br />
Sevilla, Renacimiento. (Reprod. facs. <strong>da</strong> ed. de: 1910).<br />
HIDALGO, D. (1862-1881): Diccionario general de bibliografía española.<br />
Madrid, Imprenta de las Escuelas Pías, 1862-1881. 7 v.<br />
LÓPEZ GARCÍA, X., ANEIROS DÍAZ, R. (coord.) (2008): Primeiros diarios<br />
galegos (1808-1809). Santiago de Compostela, <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong><br />
<strong>Galega</strong>. 4 v. Contén: t. 1: Estudos críticos — t. 2: Diario de Santiago<br />
— t. 3: Diario de Santiago; Apéndice al Primitivo Diario de Santiago;<br />
Gazeta de La Coruña; Telégrafo político y literario de La Coruña<br />
— t. 4: Diario de La Coruña.<br />
MURGUÍA, M. (1999): Diccionario de escritores gallegos. Santiago de<br />
Compostela, Consellería de <strong>Cultura</strong>. (Reprod. facs. de Vigo,<br />
J. Compañel, 1862).<br />
ODRIOZOLA, A. (1992): Historia de la imprenta en Galicia. A Coruña,<br />
Biblioteca Gallega.<br />
PALAU Y DULCET, A. (1948- ): Manual del librero hispanoamericano:<br />
bibliografía general española e hispano-americana desde la invención<br />
de la imprenta hasta nuestros tiempos con el valor comercial de los impresos<br />
descritos. 2ª ed. corr. e aum. Barcelona, A. Palau. 28 v.<br />
PAPÉS d’emprenta condena<strong>da</strong>: a escrita galega entre 1797 e 1846 (2008-<br />
-2012). Ed. dos textos, fichas introdutorias e notas de Ramón Mariño<br />
Paz. Santiago de Compostela, <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong>.<br />
PARDO DE ANDRADE, M. (1996): Semanario político, histórico y literario<br />
de La Coruña: 1809-1810. A Coruña, Fun<strong>da</strong>ción Pedro Barrié de<br />
la Maza. 2 v. (Ed. facsimilar).<br />
PÉREZ COSTANTI, P. (1992): Historia del periodismo santiagués. Sa<strong>da</strong> (A<br />
Coruña), Ediciós do Castro. (Reprod. facs <strong>da</strong> ed. de Santiago, Escuela<br />
tip. municipal, 1905).<br />
RIAÑO DE LA IGLESIA, P. (2004): La imprenta en la Isla Gaditana durante<br />
la Guerra de la Independencia: libros, folletos y hojas volantes (1808-<br />
-1814) ensayo bio-bibliográfico documentado. Madrid, Ediciones del<br />
Orto. 3 v.<br />
714<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
SÁNCHEZ HITA, B. (2008): Los periódicos del Cádiz de la Guerra de la<br />
Independencia (1808-1814): catálogo comentado. Cádiz, Servicio de<br />
Publicaciones de la Diputación.<br />
SANTOS GAYOSO, E. (1990-1995): Historia de la prensa gallega. Sa<strong>da</strong><br />
(A Coruña), Ediciós do Castro. 2 v.<br />
SOTO FREIRE, M. (1982): La Imprenta en Galicia. Lugo, Círculo de las<br />
Artes.<br />
VILLAMIL Y CASTRO, J. (1997): “Ensayo de un catálogo sistemático y<br />
crítico de algunos libros, folletos y papeles así impresos como manuscritos<br />
que tratan en particular de Galicia”. En CABANO VÁZ-<br />
QUEZ, I. (1997): Cadernos dun cazador de bibliosaurios… op. cit.<br />
715