LATÍN II - La Columna Lactaria
LATÍN II - La Columna Lactaria
LATÍN II - La Columna Lactaria
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
I.E.S.<br />
SANTA<br />
POLA<br />
<strong>LATÍN</strong> <strong>II</strong><br />
2º Bachillerato Humanidades | ISRAEL HURTADO<br />
CURSO 2012-2013
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
ÍNDICE<br />
1. Materiales PÁGS. 2<br />
2. Técnicas para la traducción de un texto PÁGS. 2<br />
3. Uso del diccionario de <strong>La</strong>tín Vox PÁGS. 4<br />
4. Explicaciones de morfología y sintaxis: ejercicios PÁGS. 6<br />
5. <strong>La</strong> modificación preverbial PÁGS. 53<br />
6. Temas de literatura latina PÁGS. 57<br />
7. Textos para traducción PÁGS. 75<br />
8. Textos de otros autores PÁGS. 102<br />
2
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
1. MATERIALES<br />
-Cuadernillo de la asignatura<br />
-Diccionario de latín ed. VOX<br />
-Cuaderno u hojas sueltas<br />
-Muchas ganas de trabajar. Sin ellas, estarás perdido.<br />
2. TÉCNICAS PARA LA TRADUCCIÓN DE UN TEXTO<br />
Nunca empieces a traducir un texto latino palabra por palabra, pues las estructuras gramaticales<br />
(importantísimas) pueden ser muy diferentes entre el latín y el español, y es necesario fijarse en<br />
ellas antes de pasar a descubrir el significado semántico de las palabras latinas. Para traducir bien,<br />
hay que seguir una serie de normas:<br />
I. LECTURA PREVIA DEL TEXTO<br />
Con esta primera toma de contacto podemos reconocer muchas palabras (tiempos verbales,<br />
nexos, palabras cuyo significado conocemos, preposiciones, etc.). De esta manera se obtiene una<br />
visión global de lo que se va a traducir.<br />
<strong>II</strong>. IDENTIFICACIÓN DE VERBOS<br />
Es importante detectar todas las formas verbales que tiene el texto, incluidos participios e<br />
infinitivos, pues por cada forma verbal tendremos una oración distinta. De paso podemos realizar<br />
el análisis morfológico de dichas formas.<br />
<strong>II</strong>I. IDENTIFICACIÓN DE ORACIONES<br />
Por cada verbo tendremos una oración. En ese caso se trata de una oración compuesta. Ahora<br />
debemos confirmar la relación sintáctica entre las mismas, si son coordinadas, yuxtapuestas o<br />
subordinadas. <strong>La</strong> clave nos la darán los nexos.<br />
IV. RÉGIMEN SINTÁCTICO DE CADA ORACIÓN<br />
Una vez tenemos delimitados los períodos, es hora de analizar oración por oración. Lo primero<br />
que debemos hacer es saber qué tipo de verbo tenemos:<br />
*Verbo transitivo: siempre lleva CD, por tanto buscaremos un Ac. sin prep.<br />
*Verbo copulativo: siempre lleva Atb., buscaremos un nom.<br />
*Verbo pasivo: nunca lleva CD, y a veces un C. Agente.<br />
*Verbo intransitivo: nunca lleva CD, y normalmente lleva un CCT (prep.)<br />
3
V. BÚSQUEDA DEL SUJETO<br />
El sujeto, si lo hay (no es obligatorio), siempre estará en el mismo número que el verbo (singular<br />
o plural), y normalmente está en nominativo (salvo una oración de infinitivo).<br />
VI. OTROS COMPLEMENTOS<br />
Ya podemos analizar lo que nos quede: preposiciones + abl. o ac. (CC), dativos, genitivos, etc.<br />
V<strong>II</strong>. TRADUCCIÓN<br />
Es verdaderamente el momento más importante, ya que si no traducimos bien, a pesar de tener el<br />
análisis correcto, no hacemos nada. Para esta ardua tarea, hay que tener en cuenta varios consejos:<br />
1. Corroborar que hemos traducido bien los tiempos verbales y los números (sing./pl.)<br />
2. Traducir cada período oracional por separado<br />
3. Fijarse muy bien en el régimen sintáctico: el CD, el sujeto, los circunstanciales<br />
4. Emplear la estructura sujeto - verbo - predicado (complemento obligatorio - otros<br />
complementos).<br />
5. Tener cuidado si está en voz pasiva o es una oración de infinitivo o ablativo absoluto.<br />
6. Por supuesto, y lo más importante, la traducción debe tener sentido, un significado lógico que<br />
tenga que ver con el contexto que se nos ha planteado.<br />
REGLAS QUE VAYAN SALIENDO A LO LARGO DEL CURSO<br />
DEBES IR PONIENDO EN UNA HOJA, todas las reglas que vayan saliendo en clase o descubras<br />
tú solo/a para mejorar en la asignatura de <strong>La</strong>tín <strong>II</strong>.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
3. USO DEL DICCIONARIO DE <strong>LATÍN</strong> VOX<br />
El diccionario es un instrumento de gran ayuda a la hora de traducir. Tiene una serie de reglas<br />
internas que el estudiante debe conocer para que le pueda ser de utilidad.<br />
En las páginas iniciales suelen aparecer algunas observaciones que avisan de las particularidades<br />
que hay que tener en cuenta a la hora de manejarlo, así como una relación de las principales<br />
abreviaturas empleadas. Es muy conveniente que el estudiante las conozca o, en caso de que no sea<br />
así, acuda a estas páginas cuando surjan en alguna de sus consultas.<br />
Palabras variables (I): sustantivos, adjetivos<br />
Los sustantivos aparecen bajo la enunciación normal de Nominativo y Genitivo. Esta<br />
particularidad puede plantear problemas cuando los sustantivos cambian de raíz en dichos casos;<br />
en algunas ocasiones figura una entrada que remite al Nominativo correspondiente, donde se<br />
4
expresan los posibles significados de la palabra: agri – gn. de ager; itineris – gn. de iter.<br />
<strong>La</strong>mentablemente no siempre se hace así: agminis, hominis, etc., por lo que se hace necesario<br />
conocer las posibles alternancias que los sustantivos pueden sufrir en la raíz, sobre todo los de la 3ª<br />
Declinación.<br />
Los adjetivos se expresan con su enunciación en Nom. (excepto los de tema en consonante, que se<br />
enuncian igual que los sustantivos). Hay que tener en cuenta que en el diccionario sólo aparecen<br />
los adjetivos en grado positivo, por lo que formas como altior, altissimus, hay que reconocerlas<br />
como derivadas de altus. Los comparativos y superlativos irregulares (melior, optimus, etc.) si<br />
cuentan con entrada propia.<br />
Palabras variables (<strong>II</strong>): verbos<br />
Los verbos, normalmente, aparecen enunciados en voz activa dando tres formas que contienen<br />
las distintas raíces: 1ª persona sing. del presente de indicativo, 1ª persona sing. del perfecto de<br />
indicativo y Supino, seguidas del número correspondiente a la conjugación a la que pertenecen:<br />
ago-egi-actum 3.<br />
Asimismo se informa sobre su naturaleza morfológica (irregular, defectivo) o sintáctica (transitivo,<br />
intransitivo, etc.). También se expresa, mediante un ejemplo, el régimen específico (el caso con el<br />
que ha de ir).<br />
Algunos verbos regulares de la 1ª y 4ª conjugaciones, sobre todo, aparecen sólo con la primera<br />
forma de la enunciación y el número correspondiente a la conjugación: amo 1, servio 4.<br />
Los verbos deponentes aparecen enunciados con la 1ª persona singular del presente de indicativo,<br />
con la forma del perfecto y con la abreviatura dep.<br />
Algunas formas irregulares tienen su entrada propia en el diccionario: vis.<br />
Palabras invariables: adverbios, preposiciones, conjunciones<br />
Adverbios: el diccionario no expresa a qué clase pertenecen; deberá deducirse por su significado o<br />
por el contexto. En el caso de formas adverbializadas de sustantivos o adjetivos (por ejemplo<br />
multum) aparecerán al final de la entrada correspondiente a la forma originaria.<br />
<strong>La</strong>s preposiciones figuran con la mención de su régimen y los posibles valores circunstanciales que<br />
puede tener.<br />
<strong>La</strong>s conjunciones aparecen con la abreviatura conj.; por lo general se expresa, según el modo del<br />
verbo, el tipo de oraciones que introducen.<br />
Observaciones<br />
-Cuadros de grabados, mapas y explicaciones (mapas de Hispania, Galia, etc.)<br />
-Abreviaturas empleadas en el diccionario<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
5
-Leer todos los significados de la palabra. <strong>La</strong>s rayas verticales suelen delimitar significados. Nos<br />
quedaremos con la tenga más sentido, y si no encontramos solución, adoptaremos el primer<br />
significado.<br />
-Subrayar el diccionario: valores especiales, frases hechas, valores distintos a los habituales,<br />
régimen de un verbo, expresiones frecuentes, etc.<br />
EL DICCIONARIO NO TRADUCE. ES PREFERIBLE APRENDER UN VOCABULARIO<br />
UNIDAD I<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
BÁSICO DE USO FRECUENTE<br />
4. EXPLICACIONES DE MORFOLOGÍA Y SINTAXIS<br />
1. 1ª Declinación<br />
2. 2ª Declinación<br />
3. Adjetivos 3 terminaciones<br />
4. Presente Indicativo, perfecto indicativo<br />
5. Funciones de los casos<br />
6. Tipos de oraciones<br />
1ª DECLINACIÓN<br />
EJERCICIOS<br />
-A esta declinación pertenecen los sustantivos y adjetivos de temas en –a.<br />
-<strong>La</strong> mayoría de sustantivos son femeninos salvo los nombres de varón (Catilina), oficios de varón<br />
(nauta, poeta, agricola, pirata), y nombres de ríos.<br />
-Algunos sustantivos cambian de significado del singular al plural como copia (singular<br />
‘abundancia’, plural ‘tropas’), littera (singular ‘letra’, plural ‘literatura’).<br />
-Hay un caso llamado locativo que acaba en –ae para indicar los complementos de lugar (ciudades<br />
o islas pequeñas) como Romae.<br />
-Nom. Y Voc. En plural siempre son iguales, al igual que dativo y ablativo de plural.<br />
6
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
SINGULAR PLURAL<br />
NOM. VOC Ros-a Ros-ae<br />
ACUSATIVO Ros-am Ros-as<br />
GENITIVO Ros-ae Ros-arum<br />
DATIVO Ros-ae Ros-is<br />
ABLATIVO Ros-a Ros-is<br />
2ª DECLINACIÓN<br />
-Hay sustantivos masculinos cuyo nominativo puede ser en –us o en –er y sustantivos neutros cuyo<br />
nominativo es en –um. Algunos son femeninos: nombres de plantas y árboles (pinus, fagus, pirus).<br />
-Se recuerda que los neutros tienen nominativo, vocativo y acusativo iguales y que en plural<br />
siempre acaban en la flexión nominal en –a.<br />
-Los sustantivos en –er pierden la ‘e’ en el resto de casos: ager-agri pero no todos como puer-pueri<br />
-Hay otro sustantivo en –i: vir-viri.<br />
-Algunos cambian de significado al pasar del singular al plural: auxilium (singular ‘ayuda’, plural<br />
‘tropas auxiliares’), castrum (singular ‘fortaleza’, plural ‘campamento’), impedimentum (singular<br />
‘obstáculo’, plural ‘bagajes’).<br />
MASCULINOS SINGULAR PLURAL<br />
NOMINATIVO Serv-us, Puer, Ager Servi, pueri, agri<br />
VOCATIVO Serv-e, Puer, Ager Servi, pueri, agri<br />
ACUSATIVO Servum, puerum, agrum Servos, pueros, agros<br />
GENITIVO Servi Servorum<br />
DATIVO / ABLATIVO Servo Servis<br />
NEUTROS SINGULAR PLURAL<br />
NOM. VOC. AC. Templ-um Templ-a<br />
GENITIVO Templ-i Templ-orum<br />
DATIVO / ABLATIVO Templ-o Templ-is<br />
7
ADJETIVOS DE 3 TERMINACIONES<br />
-El Género masculino sigue el modelo masculino de la 2ª Declinación, el femenino sigue la 1ª<br />
declinación y el neutro sigue el modelo neutro de la 2ª templum-i.<br />
-Ejemplos: bonus-a-um, pulcher-pulchra-pulchrum<br />
PRESENTE IND., PERFECTO IND.<br />
-Hay que recordar que cuando tenemos un verbo enunciado hay tres formas disponibles:<br />
*Tema de presente (1ª persona del pr. De indicativo) – se utilizará para formar los tiempos del<br />
tema de presente.<br />
*Tema de perfecto (1ª persona del perfecto indicativo) – se utilizará para formar los tiempos<br />
del tema de perfecto.<br />
*Tema de supino<br />
-También cabe señalar que en latín existen 4 conjugaciones con una vocal temática cada una de<br />
ellas, salvo la 3ª que es consonántica. Esto tiene que estar presente porque a la hora de formar los<br />
tiempos verbales, se hace de distinta manera dependiendo de la conjugación.<br />
-También hay que recordar que hay verbos irregulares como el verbo SUM que no tienen ese<br />
patrón.<br />
-Por último hay que repasar que las desinencias del perfecto de indicativo son diferentes a las de<br />
los demás tiempos verbales: -i, -isti, -it, -imus, -istis, -erunt.<br />
PRESENTE DE INDICATIVO<br />
1 2 3 4 SUM<br />
Amo Deleo Mitto Audio Sum<br />
Amas Deles Mittis Audis Es<br />
Amat Delet Mittit Audit Est<br />
Amamus Delemus Mittimus Audimus Sumus<br />
Amatis Deletis Mittitis Auditis Estis<br />
Amant Delent Mittunt Audiunt Sunt<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
8
PERFECTO DE INDICATIVO<br />
-No hay diferencias entre las conjugaciones. Siempre se forma de la misma manera utilizando el<br />
tema de perfecto (enunciación – segunda forma –sin –i) y añadiendo las desinencias anteriormente<br />
citadas:<br />
Amav-i<br />
Amav-isti<br />
Amav-it<br />
FUNCIONES DE LOS CASOS<br />
Nominativo<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Amav-imus<br />
Amav-istis<br />
Amav-erunt<br />
El caso nominativo desempeña las siguientes funciones en la oración:<br />
a. Sujeto de un verbo en forma personal: Gallia est omnis divisa in partes tres<br />
b. Atributo con el verbo copulativo sum: Horum omnium fortissimi sunt Belgae.<br />
c. Complemento predicativo referido al Sujeto con un verbo distinto de sum: Vercingetorix rex<br />
ab suis appellatur.<br />
Vocativo<br />
Este caso, muy inusual en César, sirve para llamar o dirigirse a alguien. Normalmente va entre<br />
comas.<br />
Acusativo<br />
El caso acusativo desempeña las siguientes funciones en la oración:<br />
a. COMPLEMENTO DIRECTO. Siempre aparecerá cuando hay un verbo transitivo. Caesar<br />
aciem instruit.<br />
b. DOBLE ACUSATIVO<br />
Hay verbos, que por su características sintácticas, llevan dos acusativos. De todos modos, cada uno<br />
de ellos tiene una función distinta:;<br />
*CD+PVO: Galli Mercurium omnium artium inventores ferunt<br />
*CD+CCL: Caesar milites flumen transtulit<br />
*CI+CD: Magíster pueros grammaticam docet<br />
9
c. COMPLEMENTO CIRCUNSTANCIAL<br />
Siempre que haya un verbo intransitivo, cualquier acusativo que aparezca será CC, ya que el CD<br />
no puede existir. Ahora bien, puede aparecer con preposición (lo más lógico) o sin ella cuando se<br />
trata de ciudades importantes (por ejemplo Romam).<br />
Genitivo<br />
El caso genitivo funciona básicamente como un adjetivo dependiente de un sustantivo, es decir,<br />
como un complemento del nombre, con una idea de limitación o restricción. A partir de esta<br />
función se extiende a complementar a determinados verbos y adjetivos relacionados con ellos.<br />
Dativo<br />
El caso dativo funciona básicamente señalando la persona o cosa interesada en la acción verbal,<br />
el destinatario de dicha acción, o complemento indirecto. En muchas ocasiones se confunden<br />
dativo y genitivo, o dativo y ablativo. Pues bien, siempre será dativo si el verbo requiere, necesita<br />
un destinatario de dicha acción. Por ejemplo: envió una carta a mi abuela. Es evidente que el verbo<br />
enviar requiere un destinatario del CD (dicha carta).<br />
Ablativo<br />
El caso ablativo funciona básicamente señalando el punto de partida de la acción verbal, es decir,<br />
como un complemento circunstancial de lugar de donde. A esta función primitiva originaria se<br />
añadió posteriormente las de otros dos casos indoeuropeos: instrumental-sociativo (CC de<br />
instrumento y CC de compañía) y el locativo (CC lugar y tiempo).<br />
Hay otras funciones derivadas del ablativo:<br />
-ABLATIVO DE COMPARACIÓN: se utiliza como segundo término de una comparación sin<br />
quam. Nihil est bello civili miserius.<br />
-ABLATIVO AGENTE: se usa con la voz pasiva y lleva preposición a/ab con personas. Exercitus L.<br />
Casii consulis antea ab Helvetiis pulsus erat.<br />
-ABLATIVO ABSOLUTO: construcción subordinada independiente donde el sujeto aparece en<br />
dicho caso.<br />
6. TIPOS DE ORACIONES<br />
Toda oración puede seguir las siguientes divisiones de tipo sintáctico:<br />
ORACIÓN SIMPLE: cuando tiene solamente una forma verbal<br />
*Transitiva: si lleva CD<br />
*Intransitiva: si no lleva CD (suele llevar CC)<br />
*Copulativa: si lleva Atb.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
10
*Pasiva: si lleva C. Ag. El sujeto no realiza la acción del verbo, sino que la recibe.<br />
ORACIÓN COMPUESTA: cuando hay más de una forma verbal. Hay que averiguar por tanto, si<br />
la unión de las distintas oraciones simples es de coordinación o subordinación.<br />
*Coordinadas: cada oración por si misma tiene sentido completo. <strong>La</strong>s hay de muy diversos<br />
tipos (copulativas, adversativas, disyuntivas, etc.)<br />
*Subordinadas: una oración (subordinada) depende de la otra (principal) para tener sentido<br />
completo. <strong>La</strong> relación entre ambas puede ser de tres tipos:<br />
-Adjetivas: la subordinada es como si fuera un adjetivo de la principal.<br />
-Sustantivas: la subordinada funciona como un sustantivo de la principal (es el sujeto, el CD,<br />
etc.)<br />
-Adverbiales: la subordinada es como un complemento circunstancial de la principal (de<br />
tiempo, de modo, de finalidad, etc.).<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Traduce las siguientes oraciones<br />
1. Agricola aquilas nigras et magnas vulnerat<br />
2. Agricola terram arat, poetae vitam rusticam laudant<br />
3. Aeneas, deae filius, trans terras navigat et ad Italiam venit. In <strong>La</strong>tio, Italiae terra, in<br />
matrimonio <strong>La</strong>viniam habet et contra Turno bellum facit<br />
4. Brutus ad amicum epistulam ex Asia misit<br />
5. Ancum Marcium regem populus creavit<br />
6. Catilina iuventutem mala facinora edocebat<br />
7. Athenienses Timotheo publice statuam in foro posuerunt<br />
8. Legatus Caesaraugustam venit<br />
9. <strong>La</strong>bienus de rebus gestis Caesarem certiorem fecit<br />
UNIDAD <strong>II</strong><br />
1. 3ª Declinación<br />
2. 4ª y 5ª declinaciones<br />
3. Adjetivos 3ª Declinación<br />
4. Imperfecto Indicativo, Pluscuamperfecto Indicativo, futuro<br />
5. Coordinación: conjunciones coordinantes<br />
11
1. 3ª DECLINACIÓN<br />
Esta declinación es la más compleja de las cinco. Se distinguen en ella dos grandes bloques: los<br />
temas en consonante y los temas en –i. Los primeros suelen recibir también la denominación de<br />
imparisílabos (distinto número de sílabas en el Nominativo y en Genitivo de Singular) al igual que<br />
los segundos la de parisílabos (mismo número de sílabas en dichos casos), aunque tal denominación<br />
no es rigurosamente exacta, ya que existen sustantivos de tema en –i que son imparisílabos por<br />
modificaciones fonéticas en su Nominativo (mons-montis, son los que tienen dos consonantes antes<br />
de la desinencia –is, también llamados temas mixtos).<br />
d. Temas en consonante<br />
Divididos en dos grandes grupos según tienen –s o no como desinencia del nominativo.<br />
*Sin desinencia-s<br />
-Temas en líquida –l, -r: consul-is, soror-is y los nombres de parentesco (con alternancia<br />
pater-patris).<br />
-Temas en nasal –m, -n: si antes de la –n hay una vocal breve ‘e’, ésta se transforma en<br />
‘i’ por apofonía (flumen-inis). Si la –n va precedida de una ‘o’, la –n desaparece en el<br />
nominativo (homo-hominis). El único tema en –m es hiems-hiemis.<br />
-Tema en silbante –s: cuando la ‘s’ no va a final de palabra, sino que es intervocálica,<br />
sufre rotacismo y se convierte en ‘r’. Además, la vocal también cambia a ‘e’, ‘o’<br />
(tempus-oris, genus-eris).<br />
*Con desinencia –s<br />
-Temas en oclusiva: las labiales ‘p’ y ‘b’, las dentales ‘t’ y ‘d’ (que desaparecen en<br />
contacto con la –s) y las guturales ‘c’ y ‘g’ que se transforman en la consonante doble<br />
‘x’. El genitivo siempre revela la verdadera naturaleza del tema.<br />
MASC. / FEM. SINGULAR PLURAL<br />
NOM. VOC Re-x Reg-es<br />
ACUSATIVO Reg-em Reg-es<br />
GENITIVO Reg-is Reg-um<br />
DATIVO Reg-i Reg-ibus<br />
ABLATIVO Reg-e Reg-ibus<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
12
NEUTROS SINGULAR PLURAL<br />
NOM.VOC.AC. Flumen Flumin-a<br />
GENITIVO Flumin-is Flumin-um<br />
DATIVO Flumin-i Flumin-ibus<br />
ABLATIVO Flumin-e Flumn-ibus<br />
e. Temas en –i<br />
*Sustantivos parisílabos con Nominativo singular en –is (hostis, civis, navis), en –es (nubes,<br />
fames).<br />
*Imparisílabos con dos consonantes antes de la desinencia: mons-montis, urbs-urbis.<br />
*Parisílabos neutros con nominativo singular terminado en –e (mare, rete, cubile).<br />
*Imparisílabos neutros terminados en –al, -ar: animal, tribunal, calcar.<br />
*Tienen siempre una –i en el genitivo de plural, en el plural neutro y en el ablativo de<br />
singular los neutros.<br />
MASC./FEM. SINGULAR PLURAL<br />
NOM. VOC. Host-is Host-es<br />
ACUSATIVO Host-em Host-es<br />
GENITIVO Host-is Host-ium<br />
DATIVO Host-i Host-ibus<br />
ABLATIVO Host-e Host-ibus<br />
NEUTRO SINGULAR PLURAL<br />
NOM.VOC.AC. Mar-e Mar-ia<br />
GENITIVO Mar-is Mar-ium<br />
DATIVO Mar-i Mar-ibus<br />
ABLATIVO Mar-i Mar-ibus<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
13
2. 4ª Y 5ª DECLINACIONES<br />
-A la 4ª Declinación pertenecen los temas en –u, con sustantivos masculinos, femeninos y neutros<br />
(cuatro concretamente cornu, genu, veru, gelu).<br />
-Dispone de un sustantivo domus-us que presenta formas de esta declinación, pero también de la<br />
2ª.<br />
-En cuanto a la 5ª Declinación hay dos sustantivos completos, dies-ei, res-rei y son todos femeninos<br />
menos dies.<br />
4ª MASC. / FEM. SINGULAR PLURAL<br />
NOM. VOC. Man-us Man-us<br />
ACUSATIVO Man-um Man-us<br />
GENITIVO Man-us Man-uum<br />
DATIVO Man-ui Man-ibus<br />
ABLATIVO Man-u Man-ibus<br />
NEUTROS SINGULAR PLURAL<br />
NOM.VOC.AC. Gen-u Gen-ua<br />
GENITIVO Gen-us Gen-uum<br />
DATIVO Gen-ui Gen-ibus<br />
ABLATIVO Gen-u Gen-ibus<br />
5ª DECLINACIÓN SINGULAR PLURAL<br />
NOM.VOC Dies / Res Dies / Res<br />
ACUSATIVO Diem / Rem Dies / Res<br />
GENITIVO Diei / Rei Dierum / Rerum<br />
DATIVO Diei / Rei Diebus / Rebus<br />
ABLATIVO Die / Re Diebus / Rebus<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
14
3. ADJETIVOS 3ª DECLINACIÓN<br />
d. TEMA EN CONSONANTE<br />
Los más usados son seis: dives-divitis, pauper-pauperis, princeps-principis, suplex-supplicis, vetus-<br />
veteris. Todos ellos se declinan igual en los tres géneros (respetando siempre las reglas de los<br />
neutros).<br />
e. TEMA EN –I<br />
-De una terminación válida para los tres géneros en el Nom. Sing. (después hay que respetar las<br />
reglas de los neutros): audax-audacis, ferox-ferocis, ingens-ingentis, prudens-prudentis. También se<br />
declinan de esta manera los participios de presente.<br />
-De dos terminaciones: una de ellas, la que termina en –is, sirve para masculino y femenino, la otra<br />
en –e, sirve para el neutro. Ejemplos: facilis-e, fortis-e.<br />
-De tres terminaciones: tienen una terminación en el nominativo de singular para cada género: acer-<br />
acris-acre.<br />
4. IMPERFECTO IND., PLUSCUAMPERF. IND.<br />
IMPERFECTO INDICATIVO<br />
Siempre usa el morfema temporal-modal –ba- salvo en el verbo sum, que es irregular, y que es<br />
prácticamente igual que en castellano. Antes de dicho morfema aparece una –a- (vocal temática) en<br />
la 1ª conjugación, y una –e- en el resto.<br />
1 2 3 4 SUM<br />
Amabam Delebam Mittebam Audiebam Eram<br />
Amabas Delebas Mittebas Audiebas Eras<br />
Amabat Delebat Mittebat Audiebat Erat<br />
Amabamus Delebamus Mittebamus Audiebamus Eramus<br />
Amabatis Delebatis Mittebatis Audiebatis Eratis<br />
Amabant Delebant Mittebant Audiebant Erant<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
15
PLUSCUAMPERFECTO INDICATIVO<br />
Utilizando el tema de perfecto se le añade en cualquier conjugación la característica ‘era’.<br />
Amaveram<br />
Amaveras<br />
Amaverat<br />
FUTURO INDICATIVO<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Amaveramus<br />
Amaveratis<br />
Amaverant<br />
Este tiempo verbal se forma de una manera diferente dependiendo de si el verbo pertenece a la<br />
1ª/2ª Conjugación o a la 3ª/4ª Conjugación. En el primer caso se utiliza un morfema múltiple<br />
bo/bi/bu. En el segundo caso el morfema es una –a- en la primera persona de singular y una –e- en<br />
el resto.<br />
1 2 3 4 SUM<br />
Amabo Delebo Mittam Audiam Ero<br />
Amabis Delebis Mittes Audies Eris<br />
Amabit Delebit Mittet Audiet Erit<br />
Amabimus Delebimus Mittemus Audiemus Erimus<br />
Amabitis Delebitis Mittetis Audietis Eritis<br />
Amabunt Delebunt Mittent Audient Erunt<br />
En el tema de perfecto siempre lleva el morfema -eri- (ver perfecto de subjuntivo).<br />
5. LA COORDINACIÓN: CONJUNCIONES COORDINANTES<br />
Es la relación sintáctica que une términos equivalentes e independientes entre sí. Si esta relación<br />
carece de conjunciones se denomina yuxtaposición. Por tanto coordinadas son aquellas que<br />
expresan una idea o pensamiento independiente de la oración a la que están unidas, es decir, que<br />
tienen sentido por sí mismas. De acuerdo a la conjunción que las une se clasifican en:<br />
COPULATIVAS: unen sin más. A veces refuerzan lo expresado con antelación<br />
Et, -que, ac, atque y, y además<br />
Nec, neque y no, ni<br />
Etiam, quoque también<br />
Non modo / solum / tantum...sed etiam no sólo, sino también<br />
16
DISYUNTIVAS: señalan la oposición entre dos conceptos.<br />
Aut, vel, -ve o<br />
Seu, sive bien, ya<br />
ADVERSATIVAS: introducen una objeción o corrección a la oración precedente.<br />
Sed, at, verum, vero pero, sino (tras negación)<br />
Autem al contrario, por otra parte<br />
Tamen sin embargo, no obstante<br />
EXPLICATIVAS (CAUSALES): indican el modo subjetivo (no la causa objetiva) de lo dicho<br />
anteriormente.<br />
Nam, enim, namque, etenim pues, en efecto<br />
CONCLUSIVAS: expresan el efecto o la consecuencia de una afirmación anterior.<br />
Ergo, igitur, itaque así pues<br />
Quare, quamobrem, proinde por tanto, por consiguiente<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
1. Auctoritas ducum magna erat inter equites peditesque<br />
2. Hieme Caesar legiones in hiberna reducit; aestate agmen legionum ad oppugnationem<br />
munitionum ducit.<br />
3. Magnus terror senatores populumque Romanum invadit; agricolae ex agris in urbem<br />
properant, milites urbem praesidiis saepiunt<br />
4. Aestate agricolae ab ortu solis usque ad occasum laborabunt<br />
5. Cives impii perniciem rei publicae paraverunt atque ea re multi boni cives cum magna rei<br />
publicae pernicie in acie ceciderunt.<br />
6. Pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas regumque turres.<br />
7. Prima luce puer e lecto surgit; togam praetextam propere induit atque ad ludum cotidie venit.<br />
17
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
UNIDAD <strong>II</strong>I<br />
1. Pronombres<br />
2. Pronombre relativo: Subordinada de relativo<br />
3. Grados del adjetivo<br />
4. Modo subjuntivo<br />
1. PRONOMBRES<br />
Pronombres personales<br />
Caso 1ª PERSONA SING. 2ª PERSONA SING. 3ª PERS. SING.<br />
Nom. Ego Tu (voc. Tu) -<br />
Ac. Me Te Se<br />
Gn. Mei Tui Sui<br />
Dat. Mihi Tibi Sibi<br />
Abl. Me/Mecum Te/Tecum Se/Secum<br />
Caso 1ª PERSONA PL. 2ª PERSONA PL. 3ª PERSONA PL.<br />
Nom. Nos Vos (voc. Vos) -<br />
Ac. Nos Vos Se<br />
Gn. Nostrum-i Vestrum-i Sui<br />
Dt/Ab Nobis/ Nobiscum Vobis/ Vobiscum Se/Secum<br />
Pronombres demostrativos<br />
Existen tres tipos dependiendo de la cercanía o lejanía del objeto que se esté señalando. Pueden<br />
funcionar como pronombres o como adjetivos demostrativos (es decir acompañando a un<br />
sustantivo).<br />
HIC-HAEC-HOC - éste<br />
M - SG F - SG N - SG M - PL F - PL N - PL<br />
NOM. Hic Haec Hoc Hi Hae Haec<br />
AC. Hunc Hanc Hoc Hos Has Haec<br />
GN. Huius Huius Huius Horum Harum Horum<br />
DAT. Huic Huic Huic His His His<br />
ABL. Hoc Hac Hoc His His His<br />
18
ISTE-ISTA-ISTUD - ése<br />
M - SG F - SG N - SG M - PL F - PL N - PL<br />
NOM. Iste Ista Istud Isti Istae Ista<br />
AC. Istum Istam Istud Istos Istas Ista<br />
GN. Istius Istius Istius Istorum Istarum Istorum<br />
DAT. Isti Isti Isti Istis Istis Istis<br />
ABL. Isto Ista Isto Istis Istis Istis<br />
ILLE-ILLA-ILLUD - aquél<br />
M - SG F - SG N - SG M - PL F - PL N - PL<br />
NOM. Ille Illa Illud Illi Illae Illa<br />
AC. Illum Illam Illud Illos Illas Illa<br />
GN. Illius Illius Illius Illorum Illarum Illorum<br />
DAT. Illi Illi Illi Illis Illis Illis<br />
ABL. Illo Illa Illo Illis Illis Illis<br />
Pronombres anafórico y de identidad<br />
El pronombre anafórico is-ea-id se utiliza para recordar un elemento que ha salido con<br />
anterioridad en la frase. Es muy utilizado y se puede traducir por el pronombre personal de 3ª<br />
persona del castellano (él, ella, ello). Se recuerda que en el singular de todos los pronombres, el<br />
genitivo siempre acaba en –ius, y el dativo en –i.<br />
MASC. FEM. NEUTRO M.PL. F.PL. N.PL.<br />
NOM. Is Ea Id Ei Eae Ea<br />
AC. Eum Eam Id Eos Eas Ea<br />
GN. Eius Eius Eius Eorum Earum Eorum<br />
DAT. Ei Ei Ei Eis Eis Eis<br />
ABL. Eo Ea Eo Eis Eis Eis<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
19
IDEM-EADEM-IDEM – el mismo (es adjetivo). Se construye utilizando el anterior y la partícula<br />
enfática –dem produciéndose además las asimilaciones correspondientes.<br />
NOM<br />
.<br />
MASC. FEM. NEUTRO M.PL. F.PL. N.PL.<br />
Idem eadem Idem Eidem Eaedem Eadem<br />
AC. Eundem Eandem Idem Eosdem Easdem Eadem<br />
GN. Eiusdem Eiusdem Eiusdem Eorundem Earundem Eorunde<br />
DAT. Eidem Eidem Eidem Eisdem Eisdem Eisdem<br />
ABL. Eodem Eadem Eodem Eisdem Eisdem Eisdem<br />
IPSE-IPSA-IPSUM – él mismo, él en persona, él propiamente (es pronombre).<br />
MASC. FEM. NEUTRO M.PL. F.PL. N.PL.<br />
NOM. Ipse Ipsa Ipsum Ipsi ipsae Ipsa<br />
AC. Ipsum Ipsam Ipsum ipsos Ipsas Ipsa<br />
GN. Ipsius Ipsius Ipsius Ipsorum Ipsarum Ipsorum<br />
DAT. Ipsi Ipsi Ipsi Ipsis Ipsis Ipsis<br />
ABL. Ipso Ipsa Ipso Ipsis Ipsis Ipsis<br />
Pronombres indefinidos<br />
Quis-quae-quid – es el interrogativo-indefinido que se declina igual al relativo salvo en el<br />
nominativo masculino y neutro (quis-quid).<br />
Aliquis-aliqua-aliquid/aliquod – ‘alguien, algún, algo’. Se declina como el anterior.<br />
Alius-a-ud – ‘otro’. Se declina como un adjetivo de tres terminaciones.<br />
Alter-a-um – ‘el otro (de dos)’. Se declina como un adjetivo de tres terminaciones respetando las<br />
reglas de pronombres (genitivo en –ius, dativo en –i).<br />
Nemo-inis – ‘nadie’ se declina por la 3ª Declinación, sólo en singular.<br />
Neuter-neutra-neutrum – ‘ni uno ni otro’<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
m<br />
20
Quidam-quaedam-quiddam/quoddam – ‘cierto, uno tal’.<br />
Quisquam-quicquam/quidquam – ‘alguien, alguno’.<br />
Quisque-quaeque-quodque – ‘cada uno, cada cual’. Es el indefinido más el sufijo –que.<br />
Solus-a-um: ‘solo, único’. Se declina como un adjetivo de tres terminaciones respetando las reglas<br />
de los pronombres.<br />
Totus-a-um – ‘todo, entero’<br />
Ullus-a-um – ‘alguno’ (nullus-a-um ‘ninguno’).<br />
Unus-a-um – ‘uno sólo’.<br />
2. PRONOMBRE RELATIVO: SUBORDINADA DE RELATIVO<br />
PRONOMBRE RELATIVO<br />
MASC. FEM. NEUTRO M.PL. F.PL. N.PL.<br />
NOM. Qui Quae Quod Qui Quae Quae<br />
AC. Quem Quam Quod Quos Quas Quae<br />
GN. Cuius Cuius Cuius Quorum Quarum Quorum<br />
DAT. Cui Cui Cui Quibus Quibus Quibus<br />
ABL. Quo Qua Quo Quibus Quibus Quibus<br />
-Coexisten formas con q- y formas con c-, que son el genitivo y el dativo de singular, que además<br />
son iguales en los tres géneros respetando las terminaciones de los pronombres en esos casos.<br />
-Hay formas de la 1ª/2ª Declinación, la mayoría, y otras de la 3ª declinación (AC. SING. y<br />
DAT.ABL. PL.).<br />
-El neutro en plural NO termina en –a sino que es igual que el femenino.<br />
SUBORDINADA DE RELATIVO<br />
<strong>La</strong> oración de relativo es una determinación adjetiva de un sustantivo (o pronombre) que, por lo<br />
general, se encuentra en la oración precedente, motivo por el que recibe la denominación de<br />
antecedente, con el que concuerda en género y número, pues el caso dependerá de la función que cada<br />
uno de ellos desempeñe en su oración respectiva.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
21
A la hora de traducirlo, en el momento que aparezca el antecedente, podemos insertar la oración<br />
de relativo, procurando traducir el pronombre por un que, o en todo caso un el cual, la cual, los<br />
cuales, las cuales (junto a la preposición dependiendo del caso en el que esté el pronombre).<br />
Duas vias occupavit quae ad portum ferebant – Ocupó dos caminos que llevaban al puerto.<br />
Eum quem sperabamus non video – no veo al que esperábamos (*es conveniente traducir el<br />
pronombre anafórico + el relativo por el que, la que, los que, las que).<br />
El modo de las oraciones de relativo es el indicativo. Puede llevar sin embargo el verbo en<br />
subjuntivo cuando se quiere añadir un matiz circunstancial final, causal o consecutivo.<br />
Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent – Había únicamente dos rutas, por las<br />
cuales podrían salir de su patria (para salir de su patria).<br />
Infelix, qui non sponsae preacepta furentis audierit! – Desdichado, por no haber escuchado los consejos<br />
de su prometida inspirada.<br />
Falso relativo o Relativo de enlace<br />
Hay ocasiones en las que aparece un relativo al inicio de frase. No se trata realmente de un<br />
relativo, puesto que está en una oración simple, no sirve para subordinar, solamente sirve para<br />
unir una frase con lo anterior, y se debe traducir por demostrativo (este, esta, esto).<br />
Recibe este nombre el relativo que aparece tras un signo de puntuación fuerte (punto, dos<br />
puntos, punto y coma). Equivale al demostrativo de primera persona (‘éste’) o al personal de<br />
tercera persona (‘él’).<br />
Qui iubet arma tradi, principes produci – él ordena que se entreguen las armas, que se haga venir a los<br />
cabecillas.<br />
Quod flumen uno omnino itinere transiri potest - este río puede ser cruzado sólo por un único lugar.<br />
Oración de relativo sustantivada<br />
<strong>La</strong> oración de relativo normalmente es adjetiva puesto que tiene un antecedente al que se refiere y a<br />
quien complementa. Hay ocasiones en las cuales no existe ningún antecedente y la oración<br />
subordinada relativa que introduce es por tanto sustantiva. Eso quiere decir que toda la oración<br />
funcionará como CD o Sujeto (normalmente) de la oración principal. En esta ocasión el relativo se<br />
traduce por el que, la que, los que, las que, dependiendo del género y del número.<br />
Qui in Italia sunt, forum videbunt - Quienes están en Italia, verán el foro.<br />
E civibus eligi debet qui civibus imperaturus est – Debe ser elegido por los ciudadanos quien haya sido<br />
mandado por los ciudadanos.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
22
Oración de relativo adverbial de lugar<br />
Está introducida por los adverbios relativos ubi (en donde), unde (de donde), quo (a donde), qua (por<br />
donde). Seguirán teniendo un antecedente, que indicará un lugar. <strong>La</strong> oración subordinada no es<br />
adjetiva, porque el sentido es de un circunstancial de lugar.<br />
Arma iam non sunt sub saxo ubi ego ea reliqui – las armas ya no están bajo la roca donde yo las dejé.<br />
In locum pervenisti ubi copiae Caesaris manebant - Has llegado al lugar en donde permanecían las tropas<br />
de César.<br />
3. GRADOS DEL ADJETIVO<br />
Los grados del adjetivo son tres:<br />
-Positivo<br />
-Comparativo<br />
-Superlativo<br />
COMPARATIVO<br />
<strong>La</strong> comparación entre dos personas u objetos puede resultar inferior, igual o mayor que aquel con<br />
el que se compara. Por ello hay tres tipos de comparativos: de inferioridad, de igualdad y de<br />
superioridad.<br />
En latín, al igual que en castellano, estas diferencias pueden expresarse mediante adverbios:<br />
-Minus…quam ‘menos que’<br />
-Tam …quam ‘tan como’<br />
-Magis…quam ‘más que’<br />
Ego sum minus / tam / magis formosus quam Maetius – Yo soy menos / tan / más hermoso que / como<br />
Mecio.<br />
En latín, no así en castellano, se admite otra construcción, muy frecuente, para el comparativo de<br />
superioridad: se ha de añadir al adjetivo el sufijo de intensidad ior (para masculino y femenino) y –<br />
ius (neutro). Poniendo el adjetivo en genitivo, se le añade el sufijo, y después se declina como un<br />
adjetivo de tema en consonante y dos terminaciones (vetus-veteris):<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
23
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
SINGULAR SINGULAR PLURAL PLURAL<br />
MASC./FEM. NEUTRO MASC./FEM. NEUTRO<br />
NOM.VOC Altior Altius Altiores Altiora<br />
ACUSATIVO Altiorem Altius Altiores Altiora<br />
GENITIVO Altioris Altioris Altiorum Altiorum<br />
DATIVO Altiori Altiori Altioribus Altioribus<br />
ABLATIVO Altiore Altiore Altioribus Altioribus<br />
*El segundo término de la comparación, además de ponerlo con la partícula qum, puede aparecer<br />
sólo en ablativo, si el primer término está en nominativo o acusativo: Tua concilia sunt nobis clariora<br />
luce<br />
SUPERLATIVO<br />
El grado superlativo puede formarse con varios sufijos que se añaden al lexema del adjetivo en<br />
grado positivo; el sufijo más frecuente es –issimus-a-um. Se declina además como un adjetivo de<br />
tres terminaciones (bonus-a-um)<br />
Altus-a-um - Altissimus-a-um<br />
Otros sufijos:<br />
-Los adjetivos cuyo nominativo singular termina en –er forman el superlativo en –errimus-a-um:<br />
pulcherrimus, miserrimus, pauperrimus.<br />
-Adjetivos que terminan en –ilis como facilis, difficilis, gracilis, humilis, similis lo forman en –illimus:<br />
facillimus-a-um.<br />
Hay complemento partitivo que puede aparecer en genitivo, en caso ablativo con la preposición ex,<br />
de, y con acusativo y la preposición inter.<br />
Belgae erant fortissimi omnium Gallorum<br />
Belgae erant fortissimi ex omnibus Gallis<br />
Belgae erant fortissimi inter omnes Gallos<br />
24
COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS IRREGULARES<br />
POSITIVO COMPARATIVO SUPERLATIVO<br />
Bonus-a-um: bueno Melior-ius: mejor Optimus-a-um: óptimo<br />
Malus-a-um: malo Peior-ius: peor Pessimus-a-um: pésimo<br />
Magnus-a-um: grande Maior-maius: mayor Maximus-a-um: máximo<br />
Parvus-a-um: pequeño Minor-us: menor Minimus-a-um: mínimo<br />
Multus-a-um: mucho Plus: más Plurimus-a-um: más<br />
-Algunos comparativos y superlativos irregulares carecen de grado positivo:<br />
Citerior - citimus<br />
Exterior extremus<br />
Inferior - Infimus<br />
4. MODO SUBJUNTIVO<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Interior - Intimus<br />
Posterior- Postremus<br />
Prior- Primus<br />
Propior - Proximus<br />
Superior- Supremus<br />
Ulterior Ultimus<br />
El Imperfecto de Subjuntivo siempre utiliza en todas las conjugaciones (salvo en el<br />
verbo sum que es –se-) el morfema temporal-modal –re-. Hay que tener en cuenta,<br />
solamente, la vocal temática que debe aparecer con anterioridad, que nos indicará la<br />
conjugación.<br />
1 2 3 4 SUM<br />
Amarem Delerem Mitterem Audirem Essem<br />
Amares Deleres Mitteres Audires Esses<br />
Amaret Deleret Mitteret Audiret Esset<br />
Amaremus Deleremus Mitteremus Audiremus Essemus<br />
Amaretis Deleretis Mitteretis Audiretis Essetis<br />
Amarent Delerent Mitterent Audirent Essent<br />
25
El Pluscuamperfecto de Subjuntivo, igual en todos los modos, utiliza el morfema<br />
temporal-modal –isse-:<br />
Amavissem<br />
Amavisses<br />
Amavisset<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Amavissemus<br />
Amavissetis<br />
Amavissent<br />
El Presente de Subjuntivo tiene diferentes formas de formarse según pertenezca a una<br />
conjugación u otra. <strong>La</strong> primera conjugación utiliza el morfema –e- porque el –a- que es del que ser<br />
sirven el resto de conjugaciones, ya está ocupado en el presente de indicativo (la vocal temática).<br />
1 2 3 4 SUM<br />
Amem Deleam Mittam Audiam Sim<br />
Ames Deleas Mittas Audias Sis<br />
Amet Deleat Mittat Audiat Sit<br />
Amemus Deleamus Mittamus Audiamus Simus<br />
Ametis Deleatis Mittatis Audiatis Sitis<br />
Ament Deleant Mittant Audiant Sint<br />
El Perfecto de subjuntivo se forma a partir del tema de perfecto añadiendo el morfema temporal-<br />
modal –eri-. Este morfema también es utilizado por el futuro perfecto, y la única diferencia entre<br />
ellos es la primera persona.<br />
PERFECTO DE SUBJUNTIVO FUTURO PERFECTO<br />
Amaverim Amavero<br />
Amaveris Amaveris<br />
Amaverit Amaverit<br />
Amaverimus Amaverimus<br />
Amaveritis Amaveritis<br />
Amaverint Amaverint<br />
26
1. Qui multum habet plus cupit<br />
2. Misit legatos qui peterent pacem<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
3. In locum Romani pervenerunt unde hostes se receperant<br />
4. Legatos in castra misit quo Caesar proficiscebatur<br />
5. Ambulabo per viam qua Caesar iter faciebat<br />
6. Aestate, noctes breviores sunt quam dies; hieme, longiores.<br />
7. Cicero acerrimus defensor libertatis fuit<br />
8. Decimo anno postquam Hannibal in Italiam venerat, Hannibal metu prope urbem accessit.<br />
9. Fortissimum militem omnis exercitus misit ad Caesarem.<br />
10. Saepe remedium malo peius est.<br />
11. Consul sibi domum aedificavit.<br />
12. Stulti se laudant; Antonius se laudat, nos eum vituperamus; Antonius sibi nocet.<br />
13. Eodem die equitum magnam partem trans flumen traiecit.<br />
14. Civitas popularis est illa, in qua omnia in populo sunt.<br />
15. Mihi gratior est is, qui verum dicit, quam is, cuius verba dulcia sed infida sunt.<br />
16. Omnes principes qui aderant magno fletu auxilium a Caesare petere coeperunt.<br />
17. Amemus patriam, pareamus senatui, praesentes fructus neglegamus, posteritatis gloriae<br />
serviamus<br />
18. Hannibal, qui suas copias in Italiam duxerat, cum Romanis pugnavit eorumque exercitus vicit.<br />
19. Ei pueri, quibus praemia promisisti, maiore spe laborabunt<br />
20. Omnia quae scio vobis iam dixi<br />
21. Sagunti fuimus, cuius incolae atroces oppugnationem toleraverunt<br />
22. In eo itinere persuadet Castico, cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat.<br />
23. Flumen Rhenus, qui agrum Helvetium a Germanis dividit, latissimus atque altissimus est.<br />
24. Iuppiter, cui Romani in Capitolium templum dedicaverunt, maximus deorum erat<br />
25. Libenter legimus Vergilii carmina, quae Aeneam, Veneris filium, celebrant<br />
26. Mercurius, qui deorum nuntius erat, viatores iuvat atque mercatoribus favet<br />
27. Milites quos imperator miserat in castris manebant<br />
28. Semper melior est certa pax quam sperata Victoria<br />
29. Consilia minus utilia sunt quam exempla<br />
30. Nihil est pueris dulcius libértate<br />
31. Hannibal pervenit Hadrumetum quod abest a Zama circiter milia passuum CCC<br />
32. Iniustus qui solum putat probum quod facit ipse<br />
33. Ipse de quarta vigilia, eodem itinere quo hostes ierant ad eos contendit equitatumque omnem ante<br />
se mittit.<br />
27
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
UNIDAD IV<br />
1. Participios: morfología<br />
2. Oraciones participiales I: participio concertado<br />
3. Oraciones participiales <strong>II</strong>: ablativo absoluto<br />
1. PARTICIPIOS: MORFOLOGÍA<br />
El participio es una forma nominal que se define como adjetivo verbal denominación que hace<br />
referencia a su doble naturaleza:<br />
-Como adjetivo concierta con un sustantivo o pronombre en género, numero y caso; además, al<br />
igual que cualquier adjetivo, admite la posibilidad de sustantivarse.<br />
Hostes capti Romam mittuntur<br />
Capti Romam mittuntur<br />
-Como verbo posee las nociones de tiempo y voz; además, puede llevar el mismo régimen de<br />
complementos que el verbo conjugado.<br />
Hostes victi a Caesare post acre proelium Romam mittuntur<br />
MORFOLOGIA<br />
PARTICIPIOS VOZ ACTIVA VOZ PASIVA<br />
Presente -ns, -ntis<br />
Perfecto -us / -a / -um<br />
Futuro -urus / -ura / -urum -ndus /-nda / -ndum<br />
*Participio de presente – amans – amantis se declina como un adjetivo de una terminación de la 3ª<br />
declinación (ingens-ingentis). Se forma, pues, con el tema de presente.<br />
*Participio de perfecto – amatus-a-um. Se forma como un adjetivo de tres terminaciones (tipo bonus-<br />
a-um) a partir del tema de supino.<br />
*Participio de futuro activo – amaturus-a-um. Hay que añadir simplemente la silaba –ru- al<br />
participio de perfecto. Se traducirá por una oración de relativo con el verbo en futuro. Ejemplo –<br />
Ave Caesar morituri te salutant – Ave Cesar, los que morirán te saludan<br />
28
2. ORACIONES PARTICIPIALES I: PARTICIPIO CONCERTADO<br />
El participio concierta en género, numero y caso con un sustantivo, o hace la función de<br />
sustantivo, si dicho participio esta sustantivado. Será todo participio que no forme construcción de<br />
ablativo absoluto.<br />
Si es participio en presente se traduce por gerundio u oración de relativo con verbo en presente o<br />
en imperfecto Hostes arma in campo relinquentes fugerunt<br />
Si es participio de perfecto, se traduce por participio In urbem expugnatam intravit.<br />
Se puede considerar que el participio forma una construcción de participio concertado, semejante<br />
a una oración subordinada adverbial. Recordemos que si el participio está en voz activa y es<br />
transitivo, obligatoriamente llevará CD, porque además de referirse a un sustantivo, sigue siendo<br />
un verbo.<br />
3. ORACIONES PARTICIPIALES <strong>II</strong>: ABLATIVO ABSOLUTO<br />
Siempre se encuentra en caso ablativo, ya sea singular o plural, junto con un sustantivo, también<br />
en ablativo, con el que forma una construcción de ablativo absoluto, que aparece siempre<br />
desligada de la oración principal (entre comas, a principio de la frase, al final, etc.).<br />
El participio de presente se traduce por gerundio Tarquinio regnante, populus Romanus graves<br />
iniurias toleravit.<br />
El participio de perfecto se traduce por participio Victis hostibus, dux Romam proficiscitur<br />
<strong>La</strong> construcción nominal usada para fechar los años, designando el nombre de los consules<br />
electos en ablativo y el sustantivo consulibus, se ha catalogado tradicionalmente como ablativo<br />
absoluto, aunque no consta el participio (se trata del verbo svm). L. Manlio Vulsone M. Atilio Regulo<br />
consulibus, bellum in Africam translatum est.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
29
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
1. Oraculo audito, multi ad terram nostram venire constituerunt<br />
2. Armis amissis, homines fortiter pugnaverunt<br />
3. Caesar, videns milites ad pugnam paratos, signum dedit<br />
4. Hostes, brevi tempore a nostris superati, sese fugae dederunt<br />
5. Hostes in silvas fugientes videbamus<br />
6. Hostibus venientibus, magnus terror civitatem invasit<br />
7. Dionysius tyrannus, cultros tonsorios timens, candenti carbone sibi adurebat capillum.<br />
8. Legati venerunt pacem petentes.<br />
9. Caesar, cognito consilio eorum, ad flumen Tamesim in fines Casivelauni exercitum ducit.<br />
10. Caesar, exposito exercitu et loco castris idoneo capto, cohortibus X ad mare relictis et equitibus<br />
CCC, de tertia vigilia ad hostes contendit.<br />
11. His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit, qui locum idoneum castris deligant.<br />
12. M.Messala M.Pisone consulibus, coniurationem nobilitatis fecit.<br />
13. His rebús gestis, Domitius sperans Scipionem ad pugnam elici posse, simulavit se, angustiis rei<br />
frumentariae adductum, castra moveré.<br />
14. M. Tullius cónsul sive praesentiam Catilinae timens sive ira commotus in senatu orationem<br />
luculentam atque utilem rei publicae habuit.<br />
15. Omni spe salutis amissa, Saguntini hostibus arma trader noluerint<br />
1. El infinitivo<br />
2. <strong>La</strong> oración de infinitivo<br />
3. Oraciones subordinadas sustantivas<br />
1. El infinitivo<br />
UNIDAD V<br />
El infinitivo es una forma nominal que se define como sustantivo verbal, denominación que hace<br />
referencia a su doble naturaleza:<br />
-Como sustantivo puede realizar funciones sintácticas propias de los sustantivos Sujeto, CD,<br />
Atributo…). Generalmente lo encontraremos como CD de verbos modales. Horatius scribere<br />
constituit<br />
-Como verbo, posee las nociones de tiempo y voz; además, puede llevar el mismo regimen de<br />
complementos que el verbo conjugado (CD, CI, CC, CAg…) Horatius saturas scribere constituit<br />
30
MORFOLOGIA<br />
Encontramos un infinitivo por cada tiempo (presente, perfecto, futuro) y a la vez por cada voz<br />
(activa / pasiva). Veamos la distribución en el siguiente cuadro:<br />
INFINITIVOS VOZ ACTIVA VOZ PASIVA<br />
PRESENTE -re -ri<br />
PERFECTO -isse -um / -am / -um esse<br />
FUTURO -urum /-uram / -urum esse -ndum /-ndam /-ndum esse<br />
*Infinitivo de presente – amare / amari. Simplemente hay que añadir dichas desinencias. Hay que<br />
tener cuidado con los infinitivos de presente de la voz pasiva de verbos de la 3ª conjugación<br />
porque simplemente hay que añadir –i (regi, mitti, concurri…)<br />
*Infinitivo de perfecto activo – amavisse. Se utilizara el tema de perfecto del verbo y se añadira –isse<br />
(cf. Pluscuamperfecto de subjuntivo re-isse).<br />
*Resto de infinitivos. <strong>La</strong>s desinencias son las mismas que hemos visto en los participios<br />
correspondientes. Se utilizara la correspondiente según el genero (masculino / fem. / neutro) y<br />
según el numero del sujeto (singular / plural). Y se utiliza también la forma de infinitivo de<br />
presente o de futuro del verbo SVM (esse / fore), aunque la mayor parte de veces esto no aparece).<br />
Ejemplos – amatum esse, amaturas esse, regenda fore…<br />
2. <strong>La</strong> oración de infinitivo<br />
A. INFINITIVO CONCERTADO (SIN SUJETO PROPIO)<br />
El infinitivo es aquí un sustantivo verbal de género neutro que posee las funciones de sujeto y<br />
objeto directo. Se le conoce como infinitivo concertado, porque no va en una oración subordinada<br />
sustantiva (“no concertado”), no tiene sujeto propio en acusativo ya que su sujeto es el mismo que<br />
el de la oración principal.<br />
El infinitivo siempre se traduce por infinitivo<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
31
Con función de sujeto<br />
Con el verbo sum acompañado de un predicado en género neutro, si es un adjetivo, con<br />
expresiones impersonales – licet (está permitido), oportet, decet, necesse est, opus est (conviene, es<br />
necesario), libet, placet, iuvat (agrada), videtur (parece), etc.<br />
Non alienum esse videtur de Galliae moribus proponere – No parece estar fuera de lugar hacer una<br />
descripción de las costumbres de los galos.<br />
Summa ope niti decet – Conviene esforzarse con el mayor tesón.<br />
Con función de objeto directo CD<br />
Usualmente con los verbos modales (possum, debeo, soleo), querer, saber (volo, cupio, scio), y los que<br />
indican etapas de una acción (incipio, audeo, constituo):<br />
Caesar iter ulli per provinciam dare non poterat – César no podía conceder a nadie el paso por la<br />
provincia.<br />
Statui res gestas populi romani carptim prescribere – Decidí escribir por capítulos las hazañas del<br />
pueblo romano.<br />
B. INFINITIVO NO CONCERTADO (CON SUJETO PROPIO)<br />
Esta oración es la construcción subordinada más frecuente del latín. Posee dos características<br />
singulares:<br />
-Falta de nexo subordinante<br />
-Su Sujeto aparece en caso Acusativo (frente al nominativo de las otras oraciones).<br />
Se suele explicar su origen a partir de la fusión de dos oraciones similares con un CD de persona<br />
y otro un Infinitivo del tipo:<br />
Videmus amicos ‘vemos a los amigos’<br />
Videmus ambulare ‘vemos caminar’<br />
Videmus amicos ambulare ‘vemos caminar a los amigos’<br />
- - - - - - -<br />
VEMOS QUE LOS AMIGOS CAMINAN<br />
En la última oración el Acusativo amicos (funcionalmente CD como hemos señalado) pasa a ser el<br />
sujeto lógico de la acción de caminar, de ahí la posibilidad de una segunda traducción en castellano:<br />
‘vemos que los amigos caminan’. En la traducción del latín al castellano siempre vamos a utilizar<br />
esta oración subordinada sustantiva con el nexo que.<br />
Galli Martem bella regere credunt ‘Los galos creen que Marte gobierna las guerras’<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
32
De acuerdo con lo dicho, cuando en un texto veamos un acusativo cercano a un infinitivo,<br />
conviene pensar que se trata de una construcción de este tipo. El propio contexto nos indicará la<br />
traducción más adecuada en castellano. Con todo, es aconsejable seguir una serie de pasos al<br />
respecto:<br />
a. Iniciar la traducción con el nexo subordinante ‘que’ (ya que se trata de una subordinada<br />
sustantiva, en función de Sujeto o CD de la oración de que depende).<br />
b. Continuar con el Sujeto en Acusativo<br />
c. Transformar el Infinitivo latino en un verbo en forma personal en español, concertando en<br />
número y persona con el sujeto citado, de acuerdo con la correlación temporal que se indica<br />
ahora.<br />
Expresión del tiempo<br />
El tipo de Infinitivo (presente, perfecto, futuro) no indica más que un tiempo relativo respecto al<br />
tiempo y modo del verbo principal. Así, lo único que quiere decir es que el Infinitivo Presente<br />
indica una acción que se desarrolla al mismo tiempo que la principal (simultaneidad), el Infinitivo<br />
Perfecto señala una acción anterior anterioridad, y el Infinitivo Futuro, que su acción tendrá lugar<br />
posteriormente (posterioridad) a la del verbo principal.<br />
Construcción personal de infinitivo<br />
Recibe este nombre por llevar su sujeto en caso nominativo, frente al acusativo de las demás<br />
construcciones. Es frecuente con verbos en voz pasiva, entre los que destacan: Videri (parecer),<br />
verbos de lengua, entendimiento y voluntad (ser dicho, ser pensado, ser juzgado, ser ordenado,<br />
etc.) así como las formas fertur, feruntur, traditur, traduntur. Conviene traducirla como impersonal:<br />
Iuvenes Druides magnum ibi numerum versus ediscere dicuntur<br />
-Se dice que los jóvenes druidas aprenden allí un gran número de versos (lit. “los jóvenes druidas son dichos<br />
aprender allí un gran número de versos”).<br />
Infinitivo histórico<br />
Utilizado en las narraciones rápidas, generalmente de tipo histórico. Alterna a menudo con<br />
imperfectos o perfectos. Su sujeto, que puede omitirse, está en nominativo. Suelen aparecer varios<br />
seguidos. Se traduce por un Pretérito Imperfecto de Indicativo.<br />
Repente glorians maria montesque polliceri et minari ferro – De repente, presumiendo, prometía mares<br />
y montañas y amenazaba con su espada.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
33
3. Oraciones subordinadas sustantivas<br />
Siempre tienen la función de un sustantivo, esto es, funcionan como CD o Sujeto del verbo<br />
principal. Puede aparecer de la siguiente manera:<br />
-Con nexos subordinantes: ut, ne, quominus, quin.<br />
-Oraciones de infinitivo: bien concertado (el infinitivo es CD o Sujeto), o no concertado (en este<br />
caso, con sujeto propio en acusativo).<br />
-Oraciones interrogativas indirectas: por ejemplo, en castellano, 'No sé qué le está pasando a tu<br />
prima'.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
1. Centurio audivit omnes cautivos effugisse<br />
2. Alexander filium Iovis se esse putabat<br />
3. Cicero magnam coniurationem a Catilina parari scripsit<br />
4. Romulus se urbem novam conditurum esse dixit<br />
5. Scio sententiam meam gratam omnibus non fuisse<br />
6. Pecuniam amico reddere debes<br />
7. Anaxagoras, nuntiata filii morte, dixit eum esse mortalem.<br />
8. Caesar animum advertit ad alteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas.<br />
9. Caesar cognovit Helvetios castra movisse.<br />
10. Caesar iussit milites in urbem intrare et urbem capi.<br />
11. Caesar per exploratoribus comperit Suebos se in silvas recepisse..<br />
12. Consul nuntiavit Romanos ab hostibus victos esse eosque Romam contendere atque arcem<br />
obsesuros esse. Itaque iussit omnes iuvenes cum armis in Capitolium ascendere.<br />
13. Oportet legibus obtemperare.<br />
14. Ridiculum est quaerere ista quae habere non possumus.<br />
34
15. Milites carebant frumento neque cibus ex castris trahi poterat<br />
16. Omnibus patet rem publicam Romanam Ciceronis vigilantia maximo periculo esse<br />
liberatam<br />
17. Magnitudo fluminis non permittebat pontes fieri<br />
18. Caesari nuntiatur Helvetiis esse in animo per fines Haeduorum iter facere<br />
19. Haec consiliantibus eis nuntiatur aquatores ab equitatu premi nostro<br />
20. Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit<br />
21. Cunctis erat opinio Caesarem adventurum Romam citius<br />
22. Cupiebat Caesar clemens videri<br />
1. Valores de QUOD<br />
2. Valores de CUM<br />
3. Valores de UT<br />
1. Valores de QUOD<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
UNIDAD VI<br />
A. Pronombre relativo (con antecedente neutro)<br />
Incensum est templum quod amici viderunt<br />
B. Conjunción (con verbo en indicativo)<br />
a. Causal (porque, puesto que, ya que)<br />
ubii pacem petierunt quod frumenti carebant<br />
b. Completiva, sustantiva (que, el que, el hecho de que)<br />
Vitupero quod populus Ciceronem consulem creavit<br />
35
2. Valores de CUM<br />
Preposición de Ablativo. CC de Compañía o Instrumento<br />
Caesar cum exercitu venit<br />
Conjunción<br />
Con Indicativo – valor temporal<br />
Cum Caesar venit, hostes fugerunt<br />
Con Subjuntivo<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
VALOR TEMPORAL-CAUSAL (CUM HISTÓRICO). Se traduce por gerundio simple<br />
con imperfecto y gerundio compuesto con pluscuamperfecto; por al +<br />
Infinitivo simple / compuesto o por una equivalencia temporal.<br />
Hostes, cum Romanos prope viderent /vidissent, fugerunt<br />
3. Valores de UT: conjunción<br />
A. Con Indicativo<br />
VALOR CAUSAL. Cuando el tiempo de subjuntivo sea presente o perfecto.<br />
Cum venerint, proficiscor<br />
VALOR CONCESIVO. Cuando en la principal haya un tamen<br />
1. Valor temporal – Ut signum datum est, milites ad arma concurrerunt<br />
2. Valor comparativo (con partículas correlativas ita, sic...)<br />
Ut optas, ita fiet<br />
B. Con Subjuntivo<br />
Fabius, ut erat imperatum, proelium commisit<br />
a. Valor completivo<br />
i. Sujeto de verbos impersonales – Evenit ut tempestas fuerit<br />
ii. CD de verbos de voluntad, mandato, ruego… - Opto ut beatus sis<br />
b. Valor final – Pontem rupi ut hostes transiret<br />
c. Valor consecutivo (con partículas correlativas ita, sic, adeo, tam)<br />
Nemo tam stultus est ut haec non videat<br />
*<strong>La</strong> partícula NE es igual que UT pero en negativa (que no, para que no). Solamente hay que señalar que si<br />
es un verbo de temor (timeo, metuo, vereor) significa lo contrario. Consul timebat ne hostes copias suas<br />
oppugnarent – el cónsul temía que los enemigos atacaran sus tropas.<br />
36
*Si el verbo de la oración principal carece de sujeto o CD (es transitivo la oración de UT suplirá esta carencia<br />
y por tanto será subordinada sustantiva. Si esas dos funciones ya están cubiertas, la subordinada será final,<br />
salvo que tenga partícula correlativa, que será consecutiva o comparativa dependiendo del modo verbal.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
1. Daedalus quod supplicium timebat, in insulam Cretam abiit<br />
2. Non tibi obicio, quod hunc virum spoliasti<br />
3. Mercator amicos ad cenam invitavit quod diem natalem celebrabat<br />
4. Caesar cum legionibus ab urbe in Galliam profectus est<br />
5. Hannibal, cum Saguntum oppugnaret, telo vulneratus est<br />
6. Consul, cum oppidum captum est, omnes viros coegit<br />
7. Cum vita sine amicis metus plena sit, amicitias quaerere debemus<br />
8. Cum in Helvetiorum fines pervenissent, castra summa cura muniverunt<br />
9. Nostri, cum undique premerentur, deiecti sunt loco<br />
10. Cum iam omnia fecissent, domum reverterunt<br />
11. Eis Caesar imperavit ut ducentos obsides sibi dederent<br />
12. Caesar milites intra municiones continuit ne ab hostibus caperentur<br />
13. Municiones ita firmavit ut hostes irrumpere non possent<br />
14. Ut loquor, volo ut me audias<br />
15. Caesar statuit ut equites proficiscerentur<br />
16. Romani, cum rem gravem suscipiebant, auspicia non omittebant. Augures magistratibus<br />
saepe aderant ut incerta aut dubia signa explicarent.<br />
17. Galli timebant ne Caesar veniret<br />
37
18. Galli postulabant ne Ariovistus tantam multitudinem hominum Rhenum in Galliam<br />
traduceret<br />
19. Pompeius legatos misit ut pacem peterent<br />
20. Cum hostis urbem nostram cepisset, eam delevit.<br />
21. Cum imbres et amnes auxissent, hostes citra flumen manserunt.<br />
22. Cum in Hispaniam venit, copias omnes in unum locum coegit.<br />
23. Cum lepores voces venatorum audiunt, e campo in silvam effugiunt.<br />
24. Cum nuntius venit, consul nuntiavit Romanos ab hostibus victos esse. Itaque iussit omnes<br />
iuvenes cum armis in Capitolium ascendere.<br />
25. Pompeius suis praedixerat ut Caesaris impetum exciperent.<br />
26. Postea tamen, Galli, accepto etiam auro, ne Capitolium obsiderent recesserunt.<br />
27. Rutilium legatum cum expeditis cohortibus praemisit ad flumen ut locum castris<br />
antecaperet.<br />
28. Secundo anno iterum Tarquinius, ut reciperetur in regnum, bellum Romanis intulit.<br />
29. Sol efficit ut omnia floreant.<br />
30. Tanta vis probitatis est, ut eam etiam in hoste diligamus.<br />
31. Ut Antonius rediit, omnes crederunt pacem esse in magno periculo.<br />
32. Accedebat quod Galli suos ad se liberos abstractos obsidum nomine dolebant.<br />
33. Verebamur ne omnes naves deletae essent<br />
34. Verebamur ne parentes nostri in flammis periissent<br />
35. Periculum erat ne naves tempestate delerentur<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
38
1. Verbos irregulares<br />
2. Voz pasiva.<br />
3. Verbos deponentes<br />
4. Subordinadas adverbiales I<br />
5. Oraciones interrogativas<br />
VERBOS IRREGULARES<br />
1. LOS VERBOS VOLO, NOLO, MALO<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
UNIDAD V<strong>II</strong><br />
El verbo volo, velle, volui, 'querer' presenta ciertas irregularidades en la conjugación de los tiempos<br />
del tema presente:<br />
Se producen altemancias vocálicas (vol-.vul-, vel-); presenta formas sin vocal temática (vultis,<br />
vel-lent, etc.) y el presente de subjuntivo se construye como el verbo sum con el morfema<br />
-i-: vel-i-m.<br />
Estas irregularidades se mantienen de forma semejante en la conjugación de los<br />
compuestos de volo, nolo, nolle, nolui, 'no querer ', y malo, malle, malui, 'preferir'.<br />
Nolo es el resultado de la contracción de ne y volo: ne volo > novolo > nolo; así mismo malo<br />
procede de la contracción de magis y volo: magis volo > mags volo > mavolo > malo.<br />
El verbo nolo es el único que tiene imperativo: noli. niolite.<br />
El tema de perfecto de los tres verbos es regular: Volui, nolui, malui quise, no quise, preferí<br />
39
Por otro lado, estos verbos, acompañados de un infinitivo, forman perífrasis expresivas de<br />
naturaleza volitiva:<br />
El verbo malo lleva implícita una comparación (magis+volo 'querer más, preferir") que en<br />
ocasiones se actualiza, mediante la presencia de un segundo término:<br />
Malo emere quam rogare Prefiero comprar que pedir<br />
2. COMPUESTOS DE SUM<br />
El verbo sum tiene un gran rendimiento en latín. Actúa como núcleo de predicado, si bien<br />
completado a menudo por complementos predicativos; es auxiliar en la voz pasiva, y aparece<br />
modificado por diversos preverbios formando un grupo de once verbos compuestos. Estos verbos,<br />
que aparecen a continuación, se conjugan como sum precedidos del correspondiente preverbio:<br />
ab- absum, abes, abuisse, afui estar ausente o alejado, distar<br />
ad- adsum, ades, adesse, adfui estar presente, estar cerca<br />
de- desum, dees, deesse, defui faltar<br />
in - insum, ines, inesse, infui estar en<br />
inter- intersum, interes, interesse, interfui estar entre, tomar parte en<br />
ob- oksum, obes, obesse, obfui ser un obstáculo<br />
prae- praesum, praees, praeesse, praefui estar delante: estar al frente de<br />
sub- subsum, subes, subesse estar debajo<br />
super- supersum, superes, superesse, superfui estar por encima, sobrar<br />
* De estos sólo absum y praesum tienen participio de presente: absens, absentis que está alejado,<br />
ausente; praesens, praesentis que está delante, presente<br />
Los dos restantes, prosum, prodesse, profui 'aprovechar' y possum. posse, potui 'poder' presentan<br />
cambios fonéticos en el tema de presente:<br />
El preverbio pro- de pro-sum ante las formas del verbo sum que empiezan por vocal se<br />
convierte en prod-: prosum, prodes, prodest, prosumus, prodestis, prosunt.<br />
<strong>La</strong> mayoría de los modificados de sum rigen un argumento en función de objeto indirecto en<br />
dativo.<br />
El verbo possum es el resultado fonético de *pot-sum. Este prefijo pot- cambia la consonante<br />
final -t en -S ante las formas de sum que comienzan por S-; en las formas que empiezan<br />
por vocal se mantiene pot-: possum, potes, potest, possumus, potestis, possunt. El infinitivo<br />
de presente y el pretérito imperfecto de subjuntivo adopta las formas simplificadas de posse y<br />
possem en vez de *potesse "potessem).<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
40
3.1. FERO, FERS, FERRE, TULI, LATUM ‘llevar’<br />
Presenta diversos lexemas para los distintos temas:<br />
Tema de presente fer-<br />
Tema de perfecto tul-<br />
Tema de supino lat-<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
El tema de perfecto presenta un tema especial potu-<br />
construido analógicamente sobre la base de fu-i.<br />
El participio de presente potens. -ntis se utiliza<br />
como adjetivo.<br />
El verbo possum acompañado de un infinitivo<br />
constituye una perfrasis moda1 de posibilidad:<br />
Potest ex casa magnus vir exire = De una cabaña<br />
puede salir un gran hombre<br />
3. LOS VERBOS FERO, EO, FIO Y EDO<br />
De estos cuatro verbos los tres primeros tienen<br />
mucho uso en latín y ciertas anomalías en su<br />
flexión. Además fero y eo presentan gran número<br />
de compuestos, también muy usados. Por otra<br />
parte, el verbo edo tiene formas dobles en algunos<br />
tiempos que coinciden con las del verbo sum.<br />
<strong>La</strong> irregularidad aparece exclusivamente en el tema de presente, en el que los morfemas se añaden<br />
directamente sobre el tema sin vocal de unión: fer-S, fer-re-t, fer-re, etc.<br />
41
Se conjugan como el verbo fero y presentan muchos de ellos asimilación de la consonante final del<br />
preverbio a la f inicial de fero:<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
42
3.2. EO, IS, IRE, <strong>II</strong> (IVI) ITUM ‘ir’<br />
Este verbo posee un doble tema de presente *ei- / i-; "ei nunca aparece como tal, pues delante de<br />
vocal se reduce a e- y ante consonante se contrae en i-.<br />
Al igual que el verbo fero, eo tiene un considerable número de compuestos que se conjugan como<br />
el verbo simple:<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
43
3.3. FIO, FIS, FIERI, FACTUS SUM ‘ser hecho, hacerse, llegar a ser’<br />
El verbo fio es un verbo de la 4- conjugación. Es irregular tan sólo por las formas que adoptan el<br />
infinitivo de presente fieri, y el pretérito imperfecto de subjuntivo fierem. Es defectivo de tema de<br />
perfecto, por lo que construye su sistema de perfecto, sólo en pasiva, sirviéndose del participio del<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
verbo facio: factus, -a, -um<br />
sum/sim/eram/ero...<br />
En contraste con el verbo sum, que es un<br />
verbo de existencia estática, el verbo fio<br />
posee un significado dinámico: 'llegar a ser,<br />
hacerse, convertirse en'. En este sentido<br />
básico suele construirse con un complemento<br />
predicativo del sujeto:<br />
Caesar dictator factus est<br />
César llegó a ser / se hizo / se convirtió en<br />
dictador<br />
Actúa como voz pasiva del verbo facio<br />
'hacer' en el sistema de presente.<br />
Muri oppidi a captivis fiebant<br />
Los muros de la ciudad eran hechos por los<br />
cautivos<br />
<strong>La</strong> 3ª persona del singular puede usarse<br />
como impersonal: fit, ‘sucede', fiebat,<br />
'sucedía',factum est, 'sucedió', etc.<br />
VOZ PASIVA. VERBOS DEPONENTES<br />
Frente a la voz activa, en la que se pone de relieve al ‘actor’ o ‘agente’ (Sujeto) de una<br />
determinada acción verbal, en la pasiva se resalta, por el contrario, la persona u objeto que recibe<br />
esta acción del verbo; es decir, en la voz pasiva la acción recae no sobre el CD, sino sobre el Sujeto<br />
Paciente. En latín, también admiten la voz pasiva los verbos intransitivos en la 3ª persona de<br />
singular de todos los tiempos (valor impersonal) – pugnabatur acriter ‘se luchaba con ardor’.<br />
EL EMPERADOR TRAJANO CONSTRUYÓ UN FORO EN ROMA<br />
Sujeto Agente Verbo Act. CD CCL<br />
Imperator Traianus Romae forum aedificavit<br />
UN FORO FUE CONSTRUIDO POR EL EMPERADOR TRAJANO EN ROMA<br />
Suj. Pac. Verbo pasivo C. Agente CCL<br />
Forum Romae ab imperatore Traiano aedificatum est<br />
44
Según vemos en el ejemplo anterior, el sujeto agente pasa a ser el complemento agente en la<br />
oración pasiva. El Complemento Directo pasa a ser el sujeto paciente (por tanto en una oración<br />
pasiva nunca habrá un CD). El verbo activo se cambia de voz y el resto de complementos quedan<br />
igual.<br />
<strong>La</strong> conjugación en voz pasiva (morfología) es diferente para el sistema de presente y el sistema de<br />
perfecto.<br />
SISTEMA DE PRESENTE<br />
Simplemente hay que sustituir las desinencias personales activas por las correspondientes pasivas:<br />
-r<br />
-ris/-re<br />
-tur<br />
SISTEMA DE PERFECTO<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
-mur<br />
-mini<br />
-ntur<br />
Al igual que en español, se utiliza el participio de perfecto del verbo que se conjuga + el tiempo<br />
correspondiente del sistema de presente del verbo auxiliar sum.<br />
Perfecto - Presente (sum, es, est… / sim-sis-sit…)<br />
Pluscuamperfecto - Imperfecto (eram-eras-erat… / Essem-esses-esset…)<br />
Futuro perf. - Futuro simple (ero-eris-erit…)<br />
Amatus-amata-amatum sum, es, es, est (utilizando el participio en el género que corresponda).<br />
Amati-amatae-amata sumus, estis, sunt (cambiando de número el participio)<br />
Ego auditus sum – yo he sido oído<br />
Res gestae sunt – Los asuntos fueron realizados<br />
Templa aedificata erant – Los templos habían sido construidos<br />
***<strong>La</strong> 2ª persona de singular del presente de indicativo de la 3ª conjugación utiliza una –e- y no una<br />
–i-, porque se abre en contacto con la –r-: mitteris, caperis.<br />
***Lo mismo pasa en la 2ª persona del singular del futuro simple en contacto con la –r- de la<br />
desinencia: amaberis, deleberis.<br />
45
El complemento agente<br />
El complemento agente de las oraciones pasivas se expresa en caso ablativo; éste va precedido de<br />
la preposición a/ab cuando el agente es una persona o un ser personificado; en caso contrario no<br />
lleva preposición:<br />
Dacia ab imperatore subicitur – <strong>La</strong> Dacia es sometida por el emperador<br />
Gloria militaris Traían civilitate et moderatione eius superata est – <strong>La</strong> gloria militar de Trajano fue<br />
superada por su urbanidad y moderación.<br />
3. Verbos deponentes<br />
Se denominan verbos deponentes a aquellos cuya conjugación no responde a su significado, es<br />
decir, que se conjugan en la voz contraria a la que se traducen. Se clasifican en:<br />
ACTIVOS – se conjugan en forma pasiva pero tienen significado activo. No obstante tienen<br />
participio de presente, participio de futuro, gerundio y supino: loquor, hortor, videor, sequor, nascor.<br />
PASIVOS – Se conjugan en voz activa y se traducen en pasiva: liceo (ser puesto en venta), veneo (ser<br />
vendido), vapulo (ser azotado).<br />
SEMIDEPONENTES – conjugan su sistema de presente en voz activa y el de perfecto en voz<br />
pasiva: audeo-ausus sum (atreverse), gaudeo-gausus sum (alegrarse), soleo-solitus sum (acostumbrar).<br />
CAUSALES<br />
4. Oraciones subordinadas adverbiales I<br />
Expresan la causa de lo que se dice en la oración principal. Van introducidas por las conjunciones<br />
quod, quia, quoniam (porque, ya que, puesto que). Se emplea indicativo o subjuntivo según la causa<br />
sea real o subjetiva. Venimus quoniam nos appellavisti.<br />
COMPARATIVAS<br />
Establecen una comparación entre la oración principal y subordinada. Van introducidas por las<br />
conjunciones ut, sicut, tamquam, quam (como, que). El verbo va en indicativo o subjuntivo según<br />
expresen un hecho real o supuesto. El nexo de la comparativa suele relacionarse con adverbios en<br />
la principal: ita, sic…ut (así…como); magis, plus…quam (más…que), minus…quam, tam…quam. Sic<br />
est, ut tibi dixi; plus dedit quam accepit.<br />
CONDICIONALES.<br />
Son las que expresan una condición de la oración principal. Van introducidas por las<br />
conjunciones si, ni, nisi, si non. el verbo va en indicativo cuando expresan realidad y en subjuntivo<br />
si expresan irrealidad o posibilidad. Si vales, gaudeo. Si Romae essem, Iovis templum viderem.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
46
5. Oraciones interrogativas<br />
<strong>La</strong>s oraciones interrogativas se utilizan para preguntar alguna cosa que se ignora o sobre la cual<br />
se duda. En latín existe una clasificación de oraciones interrogativas en:<br />
INTERROGATIVAS DIRECTAS<br />
Son oraciones que expresan una pregunta y que sintácticamente son independientes, es decir,<br />
siempre llevan signo de interrogación. El modo verbal utilizado es el indicativo salvo en los casos<br />
en que se indique cierta duda, utilizando el subjuntivo. Hay dos tipos:<br />
A. Interrogativas simples. <strong>La</strong> pregunta puede afectar a la totalidad de la oración (respuesta<br />
si/no) o tan sólo a un elemento de la oración (parcial). En las primeras (totales) se utilizan<br />
las partículas interrogativas ne, nonne, num; en las interrogativas parciales se utiliza un<br />
pronombre interrogativo (quis-quae-quid, uter-utra-utrum, quantus-a-um, qualis-e) o adverbios<br />
interrogativos (ubi,quo,qua,unde).<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Legisne meum librum? (Total).<br />
Quo vadis? (Parcial)<br />
B. Interrogativas dobles o disjuntivas. Formadas por dos proposiciones que no se excluyen.<br />
Van encabezadas por diferentes conjunciones como utrum-an, -ne-an.<br />
INTERROGATIVAS INDIRECTAS<br />
Son proposiciones subordinadas sustantivas, es decir, equivalen a un sustantivo y dependen de<br />
un verbo principal que expresa la idea de lengua, entendimiento o sentido. El verbo de la<br />
proposición subordinada siempre está en subjuntivo, aunque la traducción del castellano la<br />
podemos hacer en indicativo. Scire cubiebam quis venisset – ‘Quería saber quién había venido’.<br />
De la misma manera que las interrogativas directas, las indirectas suelen estar introducidas por<br />
partículas, pronombres y adverbios interrogativos.<br />
47
1. Praeterita tempora nunquam redibunt<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
2. Fama per hominum ora it et mobilitate vires viget<br />
3. Bellum maximos dolores hominibus affert<br />
4. Caesar in eas civitates quae obsides non dederant bellum inferre instituit<br />
5. Alii pacem petere, alii bellum gerere voluerunt<br />
6. Omnes pacem quam bellum malunt<br />
7. Romae magni ludi certis diebus fiebant<br />
8. Hostium multitudo iam aderat magnaque vi castra oppugnabat<br />
9. Consul, qui legionibus praeerat, a castris longe aberat<br />
10. Permulti Galli proemio interfuerunt; perpauci autem proemio superfuerunt<br />
11. Nobis tua concilia multum proderunt<br />
12. Hostium exercitus Romanorum impetum non tulerunt, regressi sunt et pacem deprecati<br />
sunt.<br />
13. Nostri milites a duce et a fortuna deserebantur.<br />
14. Theseus rex creatus est et a populo laudatus est.<br />
15. A meridie ad Solis occasum crudeliter pugnatum est<br />
16. Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato<br />
17. Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur et legati ab Haeduis et a Treveris<br />
veniebant<br />
18. Urbs validis munitionibus atque natura loci muniebatur.<br />
19. Urbs hostium magnis praesidiis saepta erat.<br />
20. Num eloquentia Platonem superare possumus?<br />
48
21. Alexander militibus suis Persarum divitias pollicitus est.<br />
1. Gerundio y gerundivo<br />
2. Supino<br />
3. Verbos defectivos, impersonales<br />
4. Conjugación perifrástica<br />
5. Subordinadas adverbiales <strong>II</strong><br />
1. Gerundio y gerundivo<br />
El GERUNDIO<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
UNIDAD V<strong>II</strong>I<br />
Es un sustantivo verbal activo, neutro singular, que sirve para declinar el infinitivo en los casos<br />
que éste no posee: acusativo con preposición (sobre todo con ad) genitivo, dativo y ablativo. Se<br />
forma con el tema de presente + morfema –nd- + terminaciones de género neutro de la segunda<br />
declinación.<br />
En caso acusativo (con ad) expresa finalidad ‘para’. Ejemplo: ad consolandum litterae<br />
valuerunt.<br />
En caso genitivo modifica un adjetivo o sustantivo. Ejemplo: Ars amandi, cupidus legendi.<br />
*Si ese genitivo está acompañado de causa / gratia también tiene valor final.<br />
Caesar pabulandi causa tres legiones misit.<br />
En caso ablativo aparece generalmente sin preposición y se traduce por el gerundio<br />
castellano. Ejemplo: Amare amando discitur, hominis mens discendo alitur et cogitando.<br />
El GERUNDIVO<br />
También llamado participio de futuro pasivo, es un adjetivo verbal de tres terminaciones que se<br />
forma, como el gerundio, con el morfema –nd-. De su definición se deducen las peculiaridades de<br />
su sintaxis:<br />
Puesto que es un participio pasivo no puede llevar CD, no es transitivo<br />
Puesto que es un adjetivo, SIEMPRE acompañará a un sustantivo con el que concertará en<br />
género, número y caso (por ello es diferente al gerundio, que es un verbo).<br />
A la hora de traducirlo es semejante al gerundio.<br />
49
Ejemplos:<br />
Cupidus legendorum carminum<br />
Urbi condendae locum elegerunt<br />
Ad libertatem defendendam adest<br />
Caesar in castra operis perspiciendi causa venit<br />
2. El supino<br />
Es un sustantivo verbal activo que conserva solamente los casos acusativo (siempre con<br />
terminación –um) y dativo y ablativo (ambos con terminación –u), por supuesto a través del tema<br />
de supino. Ejemplo: amatum-amatu.<br />
El caso acusativo se utiliza con verbos de movimiento para expresar finalidad. Ejemplo:<br />
Legati a Roma venerunt questum iniurias, cubitum discessimus<br />
El caso dativo o ablativo (indistintamente) se utiliza acompañado siempre de adjetivos y se<br />
traduce por ‘de + inf.’. Ejemplo: horribile dictu, difficile factu, dignum memoratu…<br />
3. Verbos defectivos e impersonales<br />
Verbos defectivos<br />
Son los que únicamente conjugan una pequeña parte de su flexión. Los más usuales son:<br />
Aio, inquam: ‘digo’. Sólo se usan en dos tiempos del modo de indicativo, el presente y el pretérito<br />
imperfecto.<br />
Coepi: ‘he comenzado’. Se conjuga únicamente en los tiempos del sistema de perfecto. Como todos<br />
los verbos que indican etapas de una acción rige un infinitivo en función de CD.<br />
Fari: “hablar”, se utiliza solamente en las formas 3· persona de singular del presente de indicativo<br />
con valor impersonal fatur (se dice), gerundio en caso ablativo fando, y participio de perfecto fatus-a-<br />
um.<br />
Memini: “me acuerdo de”, “recuerdo”. Igual que coepi, sólo tiene tema de perfecto, pero aquí se traducen<br />
como si fuera el tema de presente. De la misma manera odi, “odio”.<br />
Verbos impersonales<br />
Reciben esta denominación por aparecer exclusivamente en la 3· persona de singular. Se clasifican<br />
en dos grupos:<br />
-Los que carecen de sujeto léxico: pluit (llueve), tonat (truena), o verbos de sentimiento que tienen un<br />
CD que es la persona afectada por el sentimiento y el Gn. que indica la causa que lo produce:<br />
miseret (compadecerse), paenitet (arrepentirse), pudet (avergonzarse), taedet (aburrirse).<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
50
-Los que expresan necesidad, posibilidad o conveniencia: accidit (sucede) constat, libet (agrada), oportet<br />
(conviene), praestat (es preferible), decet (es conveniente), liceo (es lícito), etc.<br />
4. Conjugación perifrástica<br />
A. Voz activa: participio de futuro activo (-urus/-a/-um) del verbo que se conjuga más el<br />
tiempo correspondiente del verbo sum. Ejemplo ‘presente de perifrástica’ – amaturus-a-um<br />
sum-es-est, amaturi-ae-a sumus-estis-sunt.<br />
B. Voz pasiva: participio de futuro pasivo (-ndus-nda-ndum) del verbo que conjugamos +<br />
tiempo correspondiente del verbo sum. Ejemplo ‘presente de perifrástica pasiva’ – amandusa-um<br />
sum-es-est, amandi-ae-a sumus-estis-sunt.<br />
Usos de la perifrástica<br />
<strong>La</strong> conjugación perifrástica activa se utiliza en latín para expresar diversas ideas:<br />
-Intención o propósito de llevar a término una cosa (presente continuo inglés). Res gestas populi romani<br />
scripturi sumus – Tengo la intención de / Voy a escribir la historia del pueblo romano.<br />
-Inminencia de la acción que se lleva a término. Hannibal exercitum traiecturus est – Aníbal está a<br />
punto de cruzar su ejército.<br />
-Posibilidad de que la acción se pueda llevar a término. Quamdiu haec curaturi sumus? -¿Durante<br />
cuanto tiempo podremos encargarnos de esas cosas?.<br />
-Necesidad, destino o fatalidad que se desprende de la acción. Immortalis est, vivit victurusque est – Es<br />
inmortal, vive y ha de continuar viviendo.<br />
-Obligación. Iturus sum ut videam – He de ir para verlo.<br />
<strong>La</strong> conjugación perifrástica pasiva se utiliza para indicar sobre todo obligación (Militibus urbs<br />
defendenda est – la ciudad debe ser defendida por los soldados) y posibilidad (Hoc paene credendum est<br />
– Eso apenas puede ser creído).<br />
5. Subordinadas adverbiales <strong>II</strong><br />
CONCESIVAS<br />
Oponen una dificultad al cumplimiento de lo expresado en la oración principal; sin embargo no<br />
impide su realización. Van introducidas por las conjunciones quamquam, quamvis, etsi, etiamsi<br />
(aunque). El verbo va en indicativo cuando expresan realidad y en subjuntivo irrealidad o<br />
posibilidad. Quamquam potest, (tamen) non vult.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
51
CONSECUTIVAS<br />
Expresan la consecuencia de lo que se indica en la oración principal. Van introducidas por la<br />
conjunción ut (que). Es frecuente la aparición de un correlativo en la oración principal: ita, sic…ut;<br />
tam…ut, is…ut, tantus…ut, adeo…ut. El verbo va siempre en subjuntivo aunque en castellano se<br />
traduzca por indicativo. Tanta tempestas fuit ut pons fractus sit.<br />
FINALES.<br />
Expresan la finalidad o intención de la principal. Van introducidas por las conjunciones ut, ne.<br />
Llevan el verbo siempre en subjuntivo. Eum appellavi ut/ne veniret.<br />
TEMPORALES<br />
Establecen una relación temporal (anterioridad, simultaneidad, posterioridad) entre la oración<br />
principal y la subordinada. Van introducidas por las conjunciones cum, ut, ubi, cum primum, ut<br />
primum, ubi primum, simul ac, postquam, antequam, priusquam, dum, donec. El verbo va en indicativo o<br />
subjuntivo según expresen un hecho real o eventual. Abiimus antequam advenirent.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EJERCICIOS<br />
Analiza y traduce las siguientes oraciones<br />
1. Ea res in primis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M. Tullio Ciceroni<br />
2. Caesar tres dies in ponte reficiendo consumpsit<br />
3. Locum urbis condendae quaerebat<br />
4. Pompeius quo facilius impetum Caesaris tardaret, portas obruit.<br />
5. Fabula non nunquam, etsi sit incredibilis, tamen homines commovet.<br />
6. Caesar, ubi ex captivis cognovit quo in loco hostium copiae consedissent, ad hostes contendit.<br />
7. Caesar cum primum potuit, ad exercitum contendit.<br />
8. Caesar, priusquam se hostes reciperent, in fines Suessionum exercitum duxit.<br />
9. Caesar ad cohortandum milites accurrit.<br />
10. Caesar consilium urbis delendae cepit.<br />
52
11. Caesar finem loquendi fecit.<br />
12. Caesar misit legatos ad pacem petendam.<br />
13. Civitatum principes ad Caesarem salutatum venerant.<br />
14. Hac oratione habita, in modum mirum conversae sunt omnium mentes summaque alacritas et<br />
cupiditas belli gerendi innatae sunt.<br />
15. Bocchus legatos Romam miserat foedus et amicitiam petitum.<br />
LA COMPOSICIÓN<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
6. LA MODIFICACIÓN PREVERBIAL<br />
<strong>La</strong> composición es un procedimiento para formar palabras nuevas mediante la unión de dos o<br />
más palabras simples; la palabra resultante se denomina palabra compuesta y su significado será el<br />
resultante de la unión de sus distintos componentes. Son posibles tantas modalidades como<br />
combinaciones se pueden hacer entre las distintas clases de palabras: sustantivo-sustantivo,<br />
sustantivo-adjetivo, adjetivo-adjetivo, adverbio-adverbio, etc.<br />
Se pueden distinguir dos clases de composición:<br />
PROPIA.- las palabras simples componentes se funden de manera que sólo la última admite las<br />
desinencias de la palabra compuesta: omni-potens, intro-ducere, magn-animus, meri-dies.<br />
IMPROPIA.- las palabras simples componentes se unen manteniendo su independencia. A veces<br />
cada palabra puede seguir su propia declinación, pero lo más frecuente es que el primer elemento<br />
se mantenga invariable en uno de los siguientes casos: genitivo, dativo, ablativo: res-publica / rei-<br />
publicae, agri-cola, legis-lator, aquae-ductus.<br />
LA DERIVACIÓN<br />
<strong>La</strong> derivación es el procedimiento de formación de palabras nuevas mediante la adición de un<br />
morfema; éste se denominará prefijo si se añade al principio de la palabra, o sufijo, si se añade<br />
detrás.<br />
En el siguiente cuadro aparecen en la columna de la izquierda el prefijo o sufijo, en la segunda, el<br />
sentido y significado de morfema, que modifica ligeramente el significado original del lexema al<br />
que se aplica y en la tercera, un ejemplo en latín del morfema correspondiente.<br />
53
Ab-<br />
PREFIJO SENTIDO EJEMPLO<br />
(asimilación a-/abs-/au-)<br />
Ad-<br />
(asimilación a-/ac-/ag-/af-<br />
/al-/an-/ap-/ar-/as-/at-)<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Separación, acabamiento a-mens<br />
Aproximación, adición Ag-gregare<br />
Ante- Delante Ante-signanus<br />
Anti- Preferencia Anti-dotum<br />
Circum-<br />
(asimilación circu-)<br />
Alrededor Circum-dare<br />
Contra- Oposición Contra-dicere<br />
Cum-<br />
(asimilación com-/co-/con-<br />
/col-/cor-)<br />
Conjunto Col-loqui<br />
De- Separación, descenso De-mens<br />
Ex Separación, ascenso Ex-ire<br />
Extra- Exclusión Extra-ordinarius<br />
In-<br />
(asimilación im-/ir-/il-)<br />
Inter-<br />
(asimilación Intel-)<br />
Ob-<br />
(asimilación o-/oc-/of-/op-<br />
/os-)<br />
Per-<br />
(asimilación pel-)<br />
Dirección, superposición Im-ponere<br />
Interposición, destrucción Inter-mittere<br />
Delante, contra Op-ponere<br />
Perfección, desviación,<br />
negación<br />
Per-ficere<br />
54
Prae-<br />
Praeter-<br />
Pro-<br />
(asimilación prod-)<br />
Post-<br />
(asimilación po-)<br />
Sub-<br />
(asimilación suc-/suf-/sug-<br />
/sum-/sup-/sur-/sus-/su-)<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Anterioridad, rebasar Prae-dicere<br />
Delante, en lugar de, a<br />
favor de<br />
Praeter-ire<br />
Prod-esse<br />
Posterioridad Post-ponere<br />
Debajo, sustitución Sub-ire<br />
Super- Encima Super-esse<br />
Trans-<br />
(asimilación tran-/tra-)<br />
OTROS PREFIJOS IMPORTANTES<br />
De un lado a otro Trans-portare<br />
AMBI (amb-/am-/an-) de ambos lados am-plexus<br />
DIS (di-/dif-/dir-) dispersión, división dis-tribuere<br />
IN (im-/ir-/il-/i-) negación, privación in-imicus<br />
NE (nec-/neg-) negación ne-scire<br />
RE (redi-/red-) repetición re-ficere<br />
SE (sed-/so-) separación, privación se-curus<br />
SEMI- mitad semi-deus<br />
TRI- triple tri-dens<br />
LA MODIFICACIÓN PREVERBIAL<br />
Los prefijos que determinan a verbos se llaman preverbios y son muy rentables en la formación<br />
de verbos compuestos. Estos proverbios presentan dos valores:<br />
55
Específico o básico: es el propio de cada preverbio que se desarrolla en tres ámbitos: espacial,<br />
temporal y nocional.<br />
Aspectual: exclusivamente de ámbito nacional, relaciona los términos modificados y sus bases<br />
léxicas considerando la acción verbal bajo un matiz aspectual:<br />
Ingresivo: acción verbal en su inicio<br />
Progresivo: acción verbal en su desarrollo<br />
Resultativo: resultado de la acción verbal por él mismo expresada<br />
Intensivo: acción verbal más intensa respecto al término básico<br />
**CAMBIOS FONÉTICOS<br />
Al unirse el prefijo a la base etimológica o lexema se producen cambios fonéticos:<br />
A. Apofonía: las vocales breves en sílaba inicial no trabada, al pasar a posición interior de<br />
palabra, cambian a timbre –i-. Ej.: re+facio > reficio.<br />
B. Asimilación: al entrar en contacto dos consonantes tienden a identificarse en sus rasgos<br />
fonéticos. Ej.: ad+capio> accipio.<br />
**LISTADO DE PREVERBIOS<br />
PREVERBIO VALOR ESPECÍFICO VALOR ASPECTUAL<br />
Ab- Separación, privación, origen Resultativo<br />
Ad- Aproximación, presencia, dirección Ingresivo<br />
Com- Compañía, reunión Resultativo-intensivo<br />
De- Dirección, alejamiento, privación Resultativo-intensivo<br />
Dis- Divergencia, separación, negación Intensivo<br />
Ex- Separación, elevación, privación Resultativo-intensivo<br />
In- Penetración, estar en Ingresivo-intensivo<br />
Inter- Entre, entretanto Progresivo<br />
Ob- Enfrentamiento, oposición Ingresivo-intensivo<br />
Per- A través de, destrucción Progresivo-intensivo<br />
Pro- Delante, a favor de, en lugar de Progresivo<br />
Re- Atrás, repetición Intensivo<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
56
Super- Encima, después, más Intensivo<br />
Trans- De un lado a otro Progresivo<br />
1. Definición y antecedentes<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
7. TEMAS DE LITERATURA LATINA<br />
LA POESÍA ÉPICA<br />
<strong>La</strong> poesía épica (del término griego ἔπος ‘palabra, relato’) es una narración en verso denominado<br />
hexámetro en la que un poeta canta las hazañas de un héroe que, representante de toda una<br />
generación o pueblo, constituye el legado simbólico de éste.<br />
<strong>La</strong>s primeras manifestaciones preliterarias autóctonas de éste género son de carácter oral y se<br />
expresan en los acontecimientos más relevantes de la vida social: fiestas, funerales, banquetes,<br />
victorias militares, etc. (carmina convivalia, neniae, elogia).<br />
En la épica latina confluyen al menos dos tendencias diferentes; por una parte los elementos<br />
autóctonos descritos, sin minusvalorar el influjo etrusco desde muy antiguo y, por otra, la asunción<br />
de la épica helenística que había incorporado la tradición de la épica de Homero. El contacto<br />
inmediato con la cultura griega y su impresionante épica se dio de una manera efectiva con la<br />
conquista de la Magna Grecia y la incorporación de esclavos o libertos griegos como preceptores<br />
de los hijos de las familias más influyentes.<br />
Pero, un pueblo tan pujante como el romano, en plena expansión, necesitaba fundar una nueva<br />
épica que diera consistencia simbólica a su propio patriotismo.<br />
2. Épica arcaica<br />
LIVIO ANDRÓNICO 284-204 a.C.<br />
Es un griego, hecho prisionero en la toma de Tarento, quien escribirá la primera obra de la<br />
literatura escrita en latín, una traducción de la Odisea (Odussia). Según la tradición romana, fue su<br />
dedicación a la enseñanza lo que le llevó a considerar la utilidad de una traducción latina en versos<br />
saturnios de la obra de Homero, donde introduce elementos puramente romanos como el tono<br />
moralizante, la humanización, etc.<br />
57
NEVIO 270-200 a.C.<br />
Después de participar en la Primera Guerra Púnica, escribe una auténtica epopeya nacional<br />
romana, Bellum Punicum, eligiendo ese enfrentamiento entre romanos y cartagineses, con un estilo<br />
solemne y escasa intervención de los dioses, lo que le da un cierto talante histórico e inaugural<br />
para la tradición épica posterior. Incorpora también el tema de Eneas, que abandona a Dido, y por<br />
eso se produce la venganza púnica.<br />
ENNIO 239-169 a.C.<br />
Escribió en hexámetros un poema épico titulado Annales, compuesto de 18 libros y un argumento<br />
fundamentalmente histórico. Es una historia de Roma desde sus orígenes con gran labor de<br />
adaptación e innovación, introduciendo la consideración novedosa de los acontecimientos desde<br />
un punto de vista ético, político y humano, en detrimento del elemento mitológico y de lo<br />
maravilloso. Ennio también cultivó otros géneros literarios como la comedia y la sátira.<br />
3. Épica Augústea: Virgilio y Ovidio<br />
En el vasto movimiento de renovación política que se produce alrededor de la figura de<br />
Augusto, el primer emperador, hay que destacar la actuación de su amigo Mecenas como protector<br />
de las artes y las letras.<br />
A. VIRGILIO: LA ENEIDA<br />
En este contexto histórico una de las figuras más relevantes, si no la más, es el poeta Virgilio (70-<br />
19 a.C.) autor de la Eneida, obra que supone el punto culminante de la épica latina. El autor de<br />
Mantua escribió también una obra de género bucólico, las Bucólicas, y otra más de tipo didáctico,<br />
las Geórgicas.<br />
En los doce libros o cantos de la Eneida se narra la huida legendaria de Eneas de Troya y las<br />
vicisitudes del héroe hasta llegar al <strong>La</strong>cio y fundar la estirpe romana. <strong>La</strong> obra se puede dividir en<br />
dos partes: del libro I al VI, donde se narran las aventuras del héroe troyano como en la Odisea, y<br />
en los seis libros restantes se cuentan las gestas bélicas para la conquista del <strong>La</strong>cio a la manera de la<br />
Ilíada.<br />
Destaca sin duda la llegada a Cartago donde se enamora de la reina Dido, a la que luego<br />
abandonará para cumplir su función fundadora y también otros capítulos como la muerte de<br />
Anquises, la bajada a los infiernos o los combates con Turno.<br />
<strong>La</strong> Eneida supuso una innovación y un canon literario en el género épico, convirtiéndose en el<br />
gran poema nacional romano: inserción de expresiones líricas y dramáticas, profundización<br />
psicológica de los personajes, con influencias de la épica griega, la alejandrina y la romana<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
58
histórica primitiva. Glorificó en gran manera a la familia de los Julios, entroncándolos con Eneas, y<br />
por tanto, con Marte y Venus.<br />
B. OVIDIO: LAS METAMORFOSIS<br />
El poeta de Sulmona (43-17 d.C.) escribió las famosas Metamorfosis, un poema en 15 libros escrito<br />
en hexámetros en los que se narran los cambios de forma, las metamorfosis en vegetales, animales,<br />
etc., de personajes mitológicos e históricos mitificados. El amor, según Ovidio, es el gran<br />
protagonista y la fuente de estas transformaciones.<br />
Empieza el autor con el relato de las cuatro edades del mundo en donde se manifiestan los amores<br />
de los dioses; después se narran los amores entre mortales y culmina con la muerte de Julio César,<br />
exaltado, divinizado y transformado en constelación.<br />
Posteriormente el autor fue exiliado al Mar Negro, por culpa de un ‘error’, relacionado quizá con<br />
algún suceso con Julia, hija de Augusto. Murió en el exilio.<br />
4. Épica imperial<br />
LUCANO<br />
Lucano, famosos sobrino del filósofo cordobés Séneca, fue condenado a morir por el emperador<br />
Nerón por participar en una conspiración contra él. Su obra más famosa es el Bellum Civile o<br />
Farsalia, obra escrita en diez libros en hexámetros.<br />
En esta obra se relata la guerra civil entre César y Pompeyo. Dentro de la evolución del género<br />
épico, Lucano supuso un cambio de rumbo, con su argumento exclusivamente histórico y con una<br />
visión crítica de la historia, defendiendo teorías republicanas y estoicas. Igualmente existe<br />
abandono total de la intervención divina y no relevancia de la figura del héroe. Todo esto hace que<br />
sea el modelo épico contrapunto de la Eneida.<br />
OTROS AUTORES<br />
Silio Itálico (25-101 d.C.). Escribió en 17 libros el poema épico Punica, que relata la segunda guerra<br />
púnica, utilizando de manera excesivamente mimética la historia de Tito Livio.<br />
Valerio Flaco. Escribió las Argonáuticas, la expedición encomendada por Jasón para buscar el<br />
vellocino de oro, con un estilo excesivamente retórico y lento.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
59
Papinio Estacio (40-96? d.C.). Fue un escritor apreciado y protegido en la corte de Domiciano.<br />
Compuso la Tebaida, la lucha fratricida entre Eteocles y Polinices por el trono de Tebas y la<br />
Aquileida, síntesis de la vida de Aquiles. Su estilo es afectado y abigarrado.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
LA LÍRICA<br />
1. Definición y características del género. Orígenes<br />
<strong>La</strong> poesía lírica ha sido definida tradicionalmente como la expresión de los sentimientos por medio<br />
de la palabra. Desde ese punto de vista, este género literario se caracteriza por la subjetividad, es<br />
decir, el poeta nos ofrece una parte de su pensamiento, de su interior, de su visión de la realidad<br />
<strong>La</strong> poesía lírica, con el significado de ‘poesía cantada con acompañamiento de lira’, se cultivó en<br />
Grecia desde tiempos muy antiguos con una serie de requisitos formales: empleo de determinados<br />
metros y estructuras, acompañamiento musical, composiciones breves, etc. Entre los poetas más<br />
destacados de la lírica griega encontramos a:<br />
-Safo - Poetisa que dedicó su obra al amor expresado con sencillez, ternura y pasión. Escribió<br />
poemas personales e intimistas además de poemas de encargo.<br />
-Píndaro - Considerado uno de los mejores poetas griegos, destacan sus epinicios, dedicados a los<br />
ganadores de las competiciones atléticas, y su poesía coral, compuesta para ser cantada por coros<br />
de jóvenes con acompañamiento musical.<br />
2. Los poetas neotéricos. Siglo I a.C.<br />
CONTEXTO HISTÓRICO-CULTURAL<br />
El siglo I a.C. se caracteriza por el desencadenamiento de una multitud de luchas políticas que termina<br />
con la figura de Julio César, convertido en dueño del mundo mediterráneo. Por el empeoramiento<br />
de la situación económica y social en Roma, se produjo un cambio de mentalidad donde el<br />
individuo adquiere mayor importancia, y con él, sus sentimientos. A mitad de siglo aparece un<br />
grupo de poetas llamados por Cicerón neotéricos, considerados como renovadores de la poesía latina<br />
que propugnaban el abandono de la épica por pequeñas composiciones de pureza estética, propiedad en el<br />
lenguaje y perfección métrica.<br />
60
CATULO 84-54 a.C.<br />
En el seno de una familia sin demasiadas riquezas nace el principal representante de este círculo<br />
literario. Se le considera un poeta versátil aunque destaca en temática amorosa por la relación que<br />
tuvo con la hermana de Clodio, Lesbia en sus poemas.<br />
Su obra, de 116 poemas, puede dividirse en tres bloques:<br />
A. Primera parte (1-60) – comprende poemas cortos de metros y contenidos variados<br />
(incidentes de la vida cotidiana, sátiras, expresiones de amistad, poemas de amor, una<br />
traducción de Safo).<br />
B. Segunda parte (61-68) – se caracteriza por la mayor extensión de las poesías y por su<br />
erudición alejandrina. El 64 ‘<strong>La</strong>s bodas de Tetis y Peleo’ es el más famoso.<br />
C. Tercera parte (69-116) – es un conjunto de epigramas.<br />
VIRGILIO<br />
Este autor también destaca por la creación de una obra lírica muy importante llamada <strong>La</strong>s<br />
Bucólicas, de tema pastoril, donde recoge la herencia neotérica de erudición y búsqueda de la<br />
perfección formal, aludiendo a personajes y sucesos reales de manera alegórica (confiscación de<br />
sus tierras).<br />
3. <strong>La</strong> lírica del siglo I d.C.<br />
CONTEXTO HISTÓRICO. AUGUSTO<br />
Esta época se caracteriza por la confianza que el pueblo da al emperador Augusto y los 40 años<br />
de paz cívica y prosperidad constante que este da a Roma. Patrocinador del arte, y adepto riguroso de<br />
las virtudes romanas, decidió regular la moral pública con el sostén de un círculo literario-cultural<br />
dirigido por un noble llamado Mecenas.<br />
HORACIO<br />
A. Biografía<br />
Horacio nació en una ciudad del sur de Italia, hijo de un liberto recaudador de impuestos, y con<br />
una buena educación en Roma y en Atenas. A su vuelta, en el círculo de Mecenas, gozó de una<br />
situación acomodada que le permitió entregarse a la literatura.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
61
B. Obras<br />
Epodos.- Composiciones breves que poseen temas novedosos que tratan sobre rivalidades literarias<br />
y políticas, críticas a personajes públicos, etc. El más conocido, de tema bucólico es el Beatus Ille,<br />
precioso elogio del campo frente a las complicaciones de la vida urbana.<br />
Odas.- Se trata de composiciones líricas que intentan crear una poesía que rivalice con la griega,<br />
además, intenta apoyar las intenciones morales y religiosas de Augusto incluyendo una temática<br />
muy variada: temas político-nacionales (predicación de la vida serena), temas religiosos, de ética y<br />
moral (filosofía epicúrea).<br />
Carmen Saeculare.- Gracias al éxito que tuvieron las odas, Augusto le encargó componer un himno<br />
para los Juegos Seculares del 17 a.C. al que denominó con ese nombre.<br />
Sátiras.- Dos volúmenes que versan sobre retratos irónicos que denuncian temas como la<br />
estupidez, la ambición y la codicia. Aprovecha además para disertar sobre temas filosóficos.<br />
Epístolas.- 23 cartas poéticas en dos libros, uno sobre temas morales y filosóficos y otro sobre su<br />
teoría poética que incluye la famosa Epistula ad Pisones o Ars Poetica.<br />
Sabemos que algunas de las frases que Horacio utiliza se han convertido en expresiones concisas,<br />
contundentes y expresivas que han tenido mucho éxito en la filosofía, en la literatura universal e<br />
incluso en el habla popular como aurea mediocritas, beatus ille, carpe diem, non omnis moriar o rara<br />
avis. A esto lo llamamos tópicos horacianos.<br />
4. <strong>La</strong> elegía. Ovidio<br />
CARACTERÍSTICAS<br />
Dentro de la lírica conviene señalar un subgénero que tuvo una especial significación en Roma<br />
que es la elegía, destinada sobre todo a la expresión del dolor como profundo sentimiento humano. En<br />
cuanto a la forma, normalmente era escrita en dísticos elegíacos.<br />
TIBULO<br />
Procedente de una familia adinerada, escribió sobre el amor y la naturaleza en una poesía<br />
pacifista donde añora la sencillez de las viejas costumbres campesinas romanas. Escribió una<br />
colección de elegías, no todas atribuibles a él, en las que huye de la ornamentación y de la<br />
erudición pedante.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
62
PROPERCIO<br />
Este autor, perteneciente al círculo de Mecenas, escribió cuatro libros de elegías donde canta la<br />
pasión amorosa del poeta por Cintia con un estilo muy personal donde mezcla la pasión y la erudición.<br />
<strong>La</strong> evocación a mitos es constante y la mezcla de lenguaje culto y coloquial muy abundante. El<br />
último libro está dedicado a temas religiosos y morales acordes con el programa social de Augusto.<br />
OVIDIO<br />
De acaudalada familia, quiso mantenerse independiente de cualquier círculo. El destierro que<br />
sufrió en Tomis, por carmen et error, marcó considerablemente su vida, muriendo allí de pena.<br />
Su poesía es de una validez formal extraordinaria y de elegancia asombrante, aunque se<br />
caracteriza por una ausencia de sentimientos profundos dentro de su obra. Ésta puede ser dividida en dos<br />
grandes etapas muy contrastadas entre ellas: la juventud y el destierro.<br />
Obras de juventud<br />
Amores.- Conjunto de elegías de tema amoroso que da impresión de ser una invención del poeta.<br />
Estas elegías destacan por ser brillantes y llenas de ingenio, pero superficiales y sin profundidad<br />
en el sentimiento.<br />
Heroidas.- Cartas apasionadas que Ovidio atribuye a heroínas míticas dirigidas a sus maridos o<br />
amantes después de haberlas abandonado como la de Dido a Eneas.<br />
Obras del destierro<br />
Tristia.- Se trata de una serie de libros donde se lamenta de sus errores pasados y elogia de una<br />
manera desmesurada la figura de Augusto solicitando así su perdón.<br />
Epistulas ex Ponto.- De similar contenido a la anterior, son cartas donde Ovidio pide<br />
insistentemente a su mujer y amigos influyentes que intercedan por él para que sea perdonado.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
63
1. Orígenes y características del teatro<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
EL TEATRO<br />
<strong>La</strong> comedia latina se instituyó al pedir los ediles a algún escritor que adaptase alguna obra griega<br />
para representarla en los juegos públicos denominados ludi scaenici. Los primeros teatros surgen en<br />
Roma en el siglo <strong>II</strong>I a.C. y en ellos se representaban obras dedicadas al dios Dioniso en un<br />
entarimado desmontable con un escenario sin decorados ante el que se agrupaba un público<br />
clamoroso.<br />
En la época clásica el teatro fue de madera, pero posteriormente se pensó en su ubicación en la<br />
confluencia de dos colinas en cuyas laderas se situaba el auditorio, llamado cavea, dividido en tres<br />
partes, según la distribución social. En la parte baja de las colinas queda la orquesta, de forma<br />
circular, al fondo, frente a los espectadores, se alzaba un muro alto tras el que se situaba un edificio<br />
destinado a habitaciones para los actores y a la maquinaria en su parte superior. Entre ese muro y<br />
la orquesta se sitúa un espacio estrecho denominado proscenio, donde terminaron actuando los<br />
actores.<br />
Los actores eran siempre hombres, en su mayoría esclavos que se disfrazaban como griegos y<br />
actuaban representando costumbres griegas ya que el pueblo no podía soportar que un romano<br />
fuera ridiculizado por un esclavo.<br />
OBRAS DRAMÁTICAS<br />
<strong>La</strong> palabra drama es un vocablo con significación griega que comprend acción y representación,<br />
por eso su sentido completo sería ‘acción representada’. Pertenecen, por tanto, al género dramático<br />
las obras literarias escritas en forma dialogada para ser representadas:<br />
Tragedia. Fue creada en un principio con un profundo sentido religioso, ya que la obra trágica<br />
nació como representación del sacrificio a Dioniso. Representa la grandeza de situaciones<br />
conflictivas en las que unos personajes humanos pasan por lo general de una situación feliz a una<br />
trágica. Livio Andronico fue el primer romano que representó por primera vez en Roma una obra<br />
dramática imitación del teatro griego, donde se originó.<br />
Comedia. Su origen es posterior al de la tragedia y al igual que ocurre en esta, es en Atenas<br />
donde la comedia alcanza su máximo esplendor. <strong>La</strong> comedia posee un tono obsceno y un elemento<br />
burlesco, que a veces culmina en el ataque personal, que no se encuentran en la tragedia.<br />
64
CARACTERÍSTICAS Y TIPOS DE COMEDIA<br />
<strong>La</strong> comedia latina constituye un teatro de arquetipos; se repiten los personajes que representan<br />
un tipo: el viejo avaro, el muchacho atolondrado, el parásito, etc. en una situación de enredo<br />
resuelta con final feliz. Estos argumentos podían distribuirse en tres tipos de comedia:<br />
-Fabula palliata. Comedia de ambiente griego o inspirada en obras de autores griegos. Se la llamaba<br />
de esta manera por el vestido característico de los griegos, el pallium. También se la denominaba<br />
cothurnata por el coturno, calzado griego que llevaban los actores de este tipo de comedia.<br />
-Fabula togata. Comedia con actores vestidos con la toga, indumentaria propia de los ciudadanos<br />
romanos, y ambientada en el mundo romano. También se la denominaba praetexta, porque la toga<br />
era de este tipo.<br />
Fabula atellana. Originaria de la zona de Campania, de temática jocosa parecida a las obras satíricas<br />
griegas, con personajes fijos.<br />
VIDA<br />
2. Plauto 251-184 a.C.<br />
Originario de Umbría, de su vida se tienen vagas referencias, tan sólo que fue un dramaturgo<br />
cómico romano que alcanzó una enorme popularidad y tuvo una gran influencia en la literatura<br />
dramática postrenacentista europea. Se trasladó a Roma de joven y comenzó a escribir comedias<br />
cuando según parece estaba arruinado.<br />
PRINCIPALES OBRAS<br />
Se le atribuyen más de cien comedias de las cuales se conservan veinte completas y algunas en<br />
fragmentos. Están inspiradas en su mayor parte en Menandro:<br />
-Amphitruo (Anfitrión). Júpiter, enamorado de Alcmena, esposa de Anfitrión, toma la apariencia de<br />
éste, mientras que Mercurio, que le acompaña, toma los rasgos de Sosias, el esclavo. Cuando<br />
regresa el verdadero marido, Júpiter aclara el enredo.<br />
-Aulularia (comedia de la olla): un viejo avaro, Euclión, encuentra una olla con un tesoro. Sigue<br />
viviendo pobremente y lleno de inquietud, pensando en que se la puedan robar, como así sucede.<br />
Finalmente la recupera gracias a un joven enamorado de su hija y él la entrega como dote a la<br />
pareja.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
65
-Miles gloriosus (el soldado fanfarrón): un militar fanfarrón y enamoradizo se ve burlado por la<br />
trampa que le tiende el astuto esclavo de un joven enamorado.<br />
ESTILO<br />
Plauto introdujo la canción y la danza. Utiliza un latín vulgar de tema generalmente amoroso. <strong>La</strong> trama<br />
se complica con engaños o confusiones de identidad y los personajes representan a soldados<br />
fanfarrones o parásitos y jóvenes de buena familia. Presenta una gran variedad y originalidad y<br />
además demuestra una gran riqueza métrica.<br />
VIDA<br />
3. Terencio 186-160 a.C.<br />
Terencio, nacido en Cartago, llegó a Roma como esclavo del senador Terencio Lucano, quien le<br />
dio una buena educación y le concedió la libertad, adoptando el nomen de su patrón. Formó parte<br />
del círculo de los Escipiones, un círculo cultural que pretendía educar a Roma gracias a todo el saber<br />
que provenía de Grecia y otras provincias más ricas culturalmente. En el año 160 marchó a Grecia<br />
en busca de nuevas obras de Menandro y en el viaje de regreso falleció.<br />
OBRAS<br />
El argumento en la mayoría de sus obras invita a reflexionar sobre los sentimientos y las relaciones<br />
sociales entre padres e hijos, amos y esclavos. Cada una de ellas comienza con una didascalia, donde se<br />
indican los datos de la obra, su representación, el argumento y un prólogo donde Terencio se<br />
defiende de las críticas de sus adversarios. <strong>La</strong>s principales obras son:<br />
-Andria. Joven de buena familia enamorado de una chica pobre que resulta ser hija del rico vecino,<br />
ya que había sido raptada en su niñez.<br />
-Eunuchus (el eunuco). Un joven se hace pasar por eunuco para introducirse en la casa de su<br />
amada, una joven esclava de un militar.<br />
-Adelphoe (los hermanos). Un padre con dos hijos cede uno de ellos en adopción a un hermano<br />
soltero y sin hijos. Éste lo educa con gran liberalidad frente a la severidad con que se educa al otro.<br />
El método liberal es el bueno.<br />
ESTILO<br />
El teatro de Terencio huye de las groserías, los juegos de palabras y la caricatura exagerada de la realidad<br />
que nos presenta Plauto. Además no hay ruptura de la rígida y jerárquica pirámide social, ya que<br />
en Terencio, lo esencial es el mensaje moral y educativo. <strong>La</strong> profundidad de caracteres resplandece en<br />
la obra de Terencio, su lengua es elegante y pura.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
66
VIDA<br />
4. Séneca: la tragedia romana<br />
Séneca, originario de Córdoba, fue desterrado por el emperador Claudio, acusado de adulterio.<br />
Ocho años más tarde fue llevado a Roma como preceptor del emperador Nerón, convirtiéndose en uno<br />
de sus consejeros hasta que fue acusado de conspirar contra él y le ordenó suicidarse.<br />
OBRA Y ESTILO<br />
Espléndido filósofo estoico, su obra trágica tuvo menos resonancia. Se han conservado nueve<br />
tragedias basadas en las obras de los tres grande autores trágicos griegos. <strong>La</strong>s más importantes<br />
son:<br />
-Medea. <strong>La</strong> mujer extranjera que ayudó a Jasón a obtener el vellocino de oro, pero que fue<br />
abandonada y mató, por ello, a sus propios hijos como venganza.<br />
-Fedra. Vivió su personal tragedia enamorándose de su hijastro Hipólito, fiel a la diosa Ártemis.<br />
-Octavia. De dudosa autoría, es la única praetexta, tragedia de temática romana.<br />
<strong>La</strong> característica fundamental de sus obras es el patetismo trágico que intenta provocar un<br />
impacto. <strong>La</strong>s tragedias han sido escritas más para la lectura privada que para la representación,<br />
recogiendo reflexiones personales de tono estoicista sobre muy diversos temas.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
LA ORATORIA<br />
1. Introducción. Definición de oratoria. Corrientes. El discurso<br />
<strong>La</strong> enseñanza superior, a la que sólo accedían jóvenes de familias acomodadas, se impartía en las<br />
escuelas de retórica. Allí el rhetor enseñaba a sus discípulos la técnica oratoria, es decir, el arte de<br />
persuasión por medio de la palabra. Los alumnos componían, memorizaban y recitaban discursos; el<br />
maestro corregía luego la pronunciación, el tono de voz, los gestos y cuantos defectos observase.<br />
Estos ejercicios contribuían a desarrollar la agilidad mental, la facilidad de palabra y la capacidad<br />
dialéctica del alumno. Eran el entrenamiento del futuro abogado o político. Su formación se<br />
completaba, por último, en el Foro, donde tenía ocasión de escuchar los discursos de oradores<br />
famosos.<br />
67
A principios del siglo I a.C., momento en el que el debate político romano estaba en pleno auge,<br />
aparecieron en Roma diferentes corrientes oratorias:<br />
a. Corriente asianista. Se distinguían por su forma florida en el ritmo oratorio, por su sutileza e<br />
ingenio y un estilo rebuscado y sentencioso. Tomaban como referencia al orador griego<br />
Demóstenes<br />
b. Corriente neoática. Sin artificios, con frases breves, directas y secas, tomando como modelo al<br />
orador griego Lisias.<br />
El discurso que era pronunciado por el orador, que en latín se llamaba oratio, podía ser de<br />
diferentes tipos, según la funcionalidad del mismo:<br />
1. <strong>La</strong>udationes fúnebres o panegíricos. Eran discursos que se hacían cuando una persona había<br />
fallecido. Por lo general no eran muy veraces, sino que alababan al difunto con exageración.<br />
2. Discursos políticos. Son los que se pronunciaban durante el desempeño de algún cargo<br />
público, sobre todo durante el consulado. El discurso más famoso de este tipo son las<br />
Catilinarias de Cicerón.<br />
3. Discursos judiciales o causas criminales. Discursos que se hacían generalmente en el foro<br />
delante de la gente, pero también delante del tribunal de justicia que iba a emitir un<br />
veredicto. Se referían tanto a acusaciones, como a defensas.<br />
4. Acciones de gracias. Tanto a los dioses, como al senado y al pueblo. Por múltiples motivos.<br />
Por ejemplo, Cicerón dio las gracias al senado y al pueblo, por su vuelta del destierro.<br />
Asimismo, cada discurso tenía una estructura preestablecida en los siguientes puntos:<br />
o exordio<br />
o narratio<br />
o divisio<br />
o argumentatio<br />
o digressio<br />
o peroratio<br />
A partir del siglo I d.C., la retórica dejó de ser un ejercicio real por la evidencia del poder absoluto del<br />
emperador, para convertirse en simples ejercicios de escuela. Séneca el Retor, padre del famoso filósofo,<br />
escribió en su obra Sententiae, divisiones, colores, un conjunto de ejercicios de retórica, que se pueden<br />
dividir en dos partes claramente diferenciadas:<br />
A. Suasoriae – conjunto de ejercicios oratorios con asuntos ficticios referentes a temas sacados<br />
de la mitología o la literatura.<br />
B. Controversiae – discursos judiciales con asuntos convencionales y poco reales.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
68
2. Marco Tulio Cicerón 106-43 a.C.<br />
El más célebre orador de todos los tiempos fue Cicerón. Nació en Arpino, al sur del <strong>La</strong>cio, de una<br />
familia de clase media. Recibió su formación en Roma y la completó en Grecia. Vive en el medio<br />
siglo final de la República, época de grandes convulsiones: guerra civil entre Mario y Sila, rebelión<br />
de Espartaco, conjuración de Catilina, guerra civil entre César y Pompeyo. Fue protagonista<br />
directo de la conjuración de Catilina, que él mismo hizo fracasar. En la guerra civil estuvo al lado<br />
de Pompeyo, pero César, vencedor, lo perdonó; entonces se retiró a la vida privada dedicándose a<br />
la literatura. Tras el asesinato de César, creyó que se podría reinstaurar la República y volvió a la<br />
política, atacando a Marco Antonio. Esto le costó la vida a manos de sus sicarios.<br />
A. Obras de oratoria. Discursos:<br />
VERRINAS (DISCURSOS CONTRA VERRES).<br />
Una vez que regresa de su formación en Grecia, Cicerón ingresa como homo novus en la carrera<br />
política haciéndose cargo de un caso de acusación contra el pretor de Sicilia llamado Verres,<br />
acusado de concusión y extorsión. Fue su primera gran victoria.<br />
CATILINARIAS (DISCURSOS CONTRA CATILINA)<br />
En el año 63 a.C. Cicerón es elegido cónsul, magistratura más importante dentro de la carrera<br />
política de un romano. En el ejercicio de su cargo un varón noble llamado Catilina, que también<br />
había sido candidato a cónsul, trama un complot para hacerse con el poder, incluyendo en este complot<br />
el asesinato del propio Cicerón. Éste, al tanto de todas las maquinaciones por la información de<br />
uno de los conjurados, pronuncia contra Catilina cuatro discursos ante el Senado, logrando su más<br />
sonada victoria.<br />
Años más tarde fue desterrado, a instancias de otro de sus enemigos, Clodio, por ejecutar a los<br />
cómplices de Catilina, sin concederles el derecho de apelación al pueblo. A su vuelta dio gracias al<br />
senado y al pueblo, que habían apoyado su regreso. Luego se vengó de Clodio en dos discursos:<br />
PRO CAELIO (EN DEFENSA DE CELIO) Celio era el ex-amante de Clodia, hermana de Clodio. Ella<br />
acusaba al joven por despecho de haberla querido envenenar.<br />
PRO MILONE (EN DEFENSA DE MILÓN) Milón había dado muerte a Clodio en un encuentro callejero<br />
entre bandas rivales de las que ellos eran los jefes.<br />
DISCURSOS MENORES:<br />
“Pro Archia poeta” (En defensa del poeta Arquias) – defensa del poeta griego Arquias, al que<br />
se acusaba de usurpación del derecho de ciudadanía.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
69
“Pro Marcello” (En defensa de Marcelo) y “Pro Ligario” (En defensa de Ligario). Tras el<br />
triunfo de César, Cicerón le pide perdón por no haberle apoyado y defiende a personajes enemigos<br />
del dictador, apelando a su clemencia.<br />
FILÍPICAS (DISCURSOS CONTRA MARCO ANTONIO)<br />
Una vez que César muere en el año 44 a.C., Cicerón se cree de nuevo a la cabeza del estado y<br />
ataca a Marco Antonio, que aspiraba a ser el sucesor del dictador, con 14 discursos que imitan el<br />
estilo de Demóstenes (de ahí el título). Con ello favoreció sin querer los planes del joven Octavio.<br />
Cuando Octavio y Marco Antonio se unieron con Lépido formando el segundo triunvirato,<br />
Cicerón fue proscrito, alcanzado en su huída y asesinado.<br />
B. Obras de retórica (de teoría sobre cómo realizar un discurso)<br />
Además de los discursos más perfectos, nos ha dejado las mejores obras sobre oratoria. Ha<br />
sabido enseñar como nadie cómo se forma un orador y cómo se compone un discurso. Sus<br />
principales obras de este tipo son tres:<br />
BRUTUS – es una historia de la elocuencia en el mundo romano contada a través de un diálogo entre<br />
Cicerón y sus amigos Ático y Bruto.<br />
ORATOR – Cicerón hace un retrato del orador perfecto, que se corresponde con sus propias<br />
cualidades. En esta obra expone con gran claridad y lujo de detalles su teoría sobre el estilo y la<br />
estructura del discurso.<br />
DE ORATORE – Es también un diálogo entre cuatro de los mejores oradores de Roma: Antonio,<br />
Craso, Escévola y César Estrabón. El tema es también el estilo del discurso y el estilo del orador.<br />
C. Otras obras de Cicerón:<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
i. Obras filosóficas: sobre diversos temas como las leyes, la mejor forma de<br />
gobierno, la amistad o la vejez.<br />
ii. Epístolas: se ha recogido una magnífica colección de cartas tanto a su familia<br />
como a su gran amigo Ático que suponen un testimonio muy fidedigno de la<br />
historia del s. I a.C.<br />
D. Época imperial: Quintiliano<br />
En la época imperial, al asumir el emperador el poder total, la vida política de Roma que se<br />
desarrollaba antes en el Foro desaparece, se acaban las rivalidades electorales y las campañas de los<br />
candidatos. Así pues, la oratoria se retira al interior de las escuelas. A finales del siglo I, Quintiliano, un<br />
hispano de Calahorra, que cursó sus estudios en Roma y luego abrió allí una escuela de retórica,<br />
70
nos ha dejado un tratado de retórica llamado “Institutiones Oratoriae”, en el que se preocupa tanto<br />
de la técnica oratoria como de la formación del orador.<br />
1. Introducción: definición y características<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
LA HISTORIOGRAFÍA<br />
<strong>La</strong> historiografía en la Antigüedad es un género literario en prosa que tiene como objetivo narrar<br />
los hechos acaecidos (res gestae) de un determinado pueblo. <strong>La</strong> historiografía surge en Roma con el<br />
ejemplo griego a la vista. El momento en el que aparecen los primeros relatos (finales del siglo <strong>II</strong>I.<br />
a.C.) es el de una implicación cada vez mayor de los intereses de Roma en el mundo griego.<br />
También tiene muchas influencias propiamente latinas como los Libri Pontificum, los fasti<br />
consulares o calendario para establecer la cronología y los comentarios de magistrados, cónsules o<br />
pretores. Entre los documentos de carácter privado, también tuvieron gran papel en la<br />
configuración de la historiografía latina las laudationes fúnebres, o discursos de alabanza a<br />
personajes ilustres fallecidos.<br />
<strong>La</strong> historiografía latina, desde un primer momento, tiene unos rasgos propios muy diferentes a la<br />
ἱστορία en Grecia:<br />
-Está vinculada al poder político; sus autores son miembros de la clase dirigente.<br />
-El objetivo primordial es el hacer llegar a todas partes la gloria de Roma y defenderla de los<br />
ataques de los enemigos. Esto supone una intención didáctica y propagandística.<br />
-Se utiliza además como instrumento de enseñanza moral y política, tomando como ejemplo el sistema<br />
de valores de los antepasados.<br />
-Fuerte influencia de la retórica, ya que, según cicerón, la Historia era la máxima expresión del talento<br />
oratorio.<br />
2. Etapa arcaica<br />
A. ANALISTAS<br />
<strong>La</strong>s obras más importantes de esta época se denominaban Annales ya que narraban los sucesos<br />
históricos año por año. Acostumbraban a comenzar con la fundación de Roma y continuar hasta su<br />
época. Tienen un gran valor documental, aunque los documentos que aportan son ficticios y<br />
estaban escritos en griego. El autor más importante es Fabio Píctor.<br />
71
B. CATÓN EL CENSOR 234-149 a.C.<br />
Catón fue una personalidad destacada y original en este género como autor de los Origines. Por<br />
desgracia no se ha conservado esta obra; en ella, recogía desde los orígenes de Roma hasta su<br />
tiempo, interesándose también por Italia entera.<br />
Es experto en presentar en pocos trazos las características de un individuo o un pueblo. Aparecía<br />
también su agudeza y mordacidad, teñida de proverbios y de sátiras populares, en contra de la<br />
nobleza helenizada de su época, capitaneada por Escipión, por eso se le apodaba Censor.<br />
3. Etapa Clásica<br />
A. JULIO CÉSAR 100-44 a.C.<br />
Durante el siglo I a.C., Julio César va a ser la personalidad política más importante de su época,<br />
protagonizando la evolución de Roma que pasó, con la crisis de la República como a institución,<br />
del régimen republicano oligárquico, a otro basado en el poder personal.<br />
En su carrera política llegó a ser Pontifex Maximus, formó con Pompeyo y Craso el primer<br />
triunvirato, conquistó la Galia y derrotó a Pompeyo en la Guerra Civil. Desde entonces asumió<br />
todos los poderes en defensa de Roma como dictator perpetuus pero no convenció a los senadores<br />
que, ante la idea de la pérdida de poder con el final de la República, promovieron una conspiración<br />
que acabaría con su vida.<br />
En su carrera literaria, Julio César fue uno de los grandes historiadores romanos, no sólo por su<br />
gran personalidad, sino también por el carácter único del género de su obra literaria: Commentarii,<br />
una especie de diario personal de las campañas que hizo:<br />
-De bello Gallico: en 8 libros, sobre la conquista de la Galia entre el 58-51 a.C.<br />
-De bello Civili: en 3 libros, donde narra su enfrentamiento con Pompeyo para conseguir el poder de<br />
Roma.<br />
César logró su propósito político mediante varios recursos:<br />
-Una narración de aparente simplicidad con pureza en el léxico y la sintaxis.<br />
-El recurso a la 3ª persona para referirse a sí mismo como marca de objetividad.<br />
-Un vocabulario básico restringido.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
72
B. NEPOTE 100-25 a.C.<br />
Pocos datos personales se pueden ofrecer con certeza absoluta. Vivió en Roma, pero alejado de<br />
cargos oficiales y con grandes amistades como Cicerón, Ático o Catulo. Con a penas erudición y sin<br />
una gran cultura literaria, tiene el mérito de abrir nuevas formas en la historiografía: el resumen, la<br />
compilación anecdótica y sobre todo, la biografía con su obra De Viris Illustribus (‘Sobre los hombres<br />
Ilustres’).<br />
Esta obra abarca 16 libros y contiene las vidas de los más grandes hombres de Roma y de fuera de<br />
Roma, sobre todo de Grecia, todos ellos relacionados con el campo militar, político y literario. Así<br />
satisfacía el gusto de un público que sentía curiosidad por conocer diferentes personalidades. Sus<br />
biografías son colecciones de anécdotas insustanciales y un conjunto de exempla morales.<br />
Destacan la vida de Aníbal, de Catón o de Ático.<br />
C. SALUSTIO 86-35 a.C.<br />
En la época en la cual va a vivir Salustio, el sistema republicano estaba ya abocado a una crisis<br />
con la descomposición interna de las instituciones y el surgimiento de un nuevo estado. Salustio<br />
quedó fascinado por la interpretación de la época tumultuosa y escribió un tipo de historiografía<br />
novedosa llamada monografía, es decir, una narración histórica sobre un solo tema. <strong>La</strong>s obras más<br />
importantes son:<br />
-De coniuratione Catilinae (Sobre la conjuración de Catilina) que trata del célebre complot de<br />
Catilina que tuvo lugar el 63 a.C. durante el consulado de Cicerón.<br />
-Bellum Iugurthinum (Sobre la Guerra de Yugurta) que trata de la guerra de Yugurta, el rey de los<br />
Númidas que había arrebatado el poder de su pueblo, con los romanos, y también del gigantesco<br />
escándalo colonial que se desveló a partir de esta guerra.<br />
-Historiae, una extensa obra de historia de la que apenas se conservan unos fragmentos.<br />
Su estilo es claro, con un lenguaje ligeramente arcaico en el que combina viejos giros latinos y<br />
construcciones imitadas de su modelo griego, Tucídides. Destacan los retratos y discursos que<br />
pone en boca de sus personajes, muy trabajados y con sentencias breves y brillantes. Además, nos<br />
lega un cuadro muy pesimista de la sociedad de su época.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
73
4. Etapa Imperial<br />
TITO LIVIO 59-17 d.C.<br />
Tito Livio, coetáneo de numerosos personajes ilustres como Horacio o Augusto, con una buena<br />
formación en retórica y filosofía, fue el más importante historiador de la época augústea. En Roma puso<br />
en marcha el proyecto más importante de su carrera: escribir la historia de Roma desde su<br />
fundación hasta su época. De 142 libros de Ab Urbe Condita (Desde la fundación de la ciudad), se<br />
nos conservan 35 libros y el resumen del final llamado Períocas.<br />
Aunque su obra está organizada por bloques o décadas (la más importante, dedicada a las Guerras<br />
Púnicas) se aprecia una manifiesta y admirable continuidad, gracias a numerosos recursos<br />
formales y de contenidos, plasmando siempre la concepción ideológica de Roma y su significación<br />
como imperio y patria.<br />
Su obra es un ejemplo de la concepción del género historiográfico como obra de arte por encima de<br />
todo, con una prosa llena de connotaciones poéticas y con gran herencia de la retórica de Cicerón.<br />
TÁCITO 50-120 d.C.<br />
El género histórico conoce un renacimiento en los últimos años del siglo I y los primeros del siglo<br />
<strong>II</strong> a.C., con la figura de Tácito. Su experiencia bajo la tiranía del emperador Domiciano le indujo a<br />
escribir sobre la difícil y penosa supervivencia en la vida pública en época imperial, con una visión<br />
fatalista y amarga que determina toda su obra. Destacan dos títulos:<br />
-Annales – es la historia de los emperadores de la dinastía Julio-Claudia, desde Augusto hasta<br />
Nerón.<br />
-Historiae – comprende el período desde la muerte de Nerón en el 68 hasta la muerte de<br />
Domiciano.<br />
OTROS AUTORES<br />
-Suetonio – escribió la Vida de los Césares con detalles anecdóticos y de vida privada.<br />
-Historia Augusta un nuevo conjunto de biografías que parece que continúan a Suetonio.<br />
-Amiano Marcelino – el último gran historiador que escribió la historia donde la dejó Tácito hasta la<br />
época del emperador Valente.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
74
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
8. TEXTOS PARA TRADUCCIÓN<br />
1. Hac victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Aduatucos, qui erant eius regno finitimi,<br />
proficiscitur. Neque noctem neque diem intermittit peditatumque se subsequi iubet.<br />
2. Cassivellanus hoc proelio nuntiato, tot detrimentis acceptis, vastatis finibus, maxime etiam<br />
permotus defectione civitatum, legatos per Atrebatem Commium de deditione ad Caesarem<br />
mittit.<br />
3. Ex his omnibus sunt humanissimi qui Cantium 1 incolunt (quae regio est maritima omnis),<br />
neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores frumenta non serunt, sed lacte et<br />
carne vivunt pellibusque sunt vestiti.<br />
75
4. Helvetii, adducti inopia omnium rerum, miserunt legatos ad Caesarem qui de seditione agerent.<br />
Cum is eo loco pervenit, obsides, arma et servos romanos qui ad eos perfugissent poposcit.<br />
Prima nocte circiter sex milia Helvetiorum egressi sunt e castris et ad fluminem Rhenum<br />
contenderunt.<br />
5. Hoc proelio trans Rhenum nuntiato Suebi, qui ad ripas Rheni venerant, domum reverti<br />
coeperunt. Quos ubi, qui proximi Rhenum incolunt, perterritos senserunt, insecuti magnum ex<br />
his numerum occiderunt.<br />
6. Hac fama ad Treveros perlata Indutiomarus, qui postero die castra <strong>La</strong>bieni oppugnare<br />
decreverat, noctu profugit copiasque omnes in Treveros reducit.<br />
7. His rebus constitutis, equites auxiliaque toti Lusitaniae a Petreio, Celtiberiae ab Afranio<br />
imperantur. Quibus coactis, celeriter Petreius per Vettones ad Afranium pervenit,<br />
constituuntque communi consilio bellum ad Ilerdam propter ipsius loci opportunitatem gerere.<br />
8. In eo proelio ex equitibus nostris interficiuntur quattuor et septuaginta, in his vir fortissimus<br />
Piso Aquitanus, amplissimo genere natus, cuius avus in civitate sua regnum obtinuerat.<br />
9. Novitate rei Curio permotus, praemittit equites qui primum impetum sustineant ac morentur.<br />
Ipse celeriter, ab opere deductis legionibus, aciem instruit. Equitesque committunt proelium et<br />
[…] magnum peditum numerum interficiunt.<br />
10. Fabius finitimarum ciuitatum animos litteris nuntiisque temptabat. In Sicori flumine pontes<br />
effecerat duos distantes inter se milia passuum <strong>II</strong><strong>II</strong> 2 . His pontibus pabulatum mittebat, quod ea,<br />
quae citra flumen fuerant, consumpserat.<br />
11. Partito exercitu, T. <strong>La</strong>bienum cum legionibus tribus in eas partes quae Menapios attingunt<br />
praemittit; C. Trebonium cum pari legionum numero ad eam regionem quae ad Atataucos<br />
adiacet mittit. Ipse cum reliquis tribus legionibus ad flumen Scaldem, quod influit in Mosam,<br />
ire constituit.<br />
12. Cognita militum voluntate, Ariminum 1 cum ea legione proficiscitur ibique tribunos plebis, qui<br />
ad eum confugerant, convenit 2 ; reliquas legiones ex hibernis evocat et subsequi iubet. Eo 3<br />
Lucius Caesar adulescens venit, cuius pater Caesaris erat legatus.<br />
13. Caesar, noctu progressus milia passuum circiter X<strong>II</strong>, hostium copias conspicatus est. Illi,<br />
equitatu atque essedis ad flumen progressi, ex loco superiore nostros prohibere et proelium<br />
committere coeperunt. Repulsi ab equitatu, se in silvas abdiderunt, locum natura munitum,<br />
quem iam ante praeparaverant.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
76
14. Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis, qui erant in agris reliqui discesserunt. Secutae<br />
sunt continuos complures dies tempestates, quae nostros in castris continerent et hostem a<br />
pugna prohiberent. Interim barbari nuntios in omnes partes dimiserunt.<br />
15. In eo novo genere belli novas rationes reperiebant. Illi animadverterunt ex ignibus cohortes<br />
nostras ad munitiones noctu excubare; silentio procedere et universas intra multitudinem<br />
sagittas conicere et se confestim ad suos recipere constituerunt. Eis rebus nostri haec<br />
reperiebant remedia, ut diverso loco ignes facerent.<br />
16. Hac impulsi occasione, liberius atque audacius de bello consilia inire incipiunt. Principes<br />
Galliae, indictis conciliis silvestribus ac remotis locis, queruntur de Acconis morte.<br />
17. Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arvernus, summae potentiae adulescens, cuius<br />
pater principatum Galliae totius obtinuerat et ob eam causam, quod regnum appetebat, ab<br />
civitate erat interfectus, convocatis suis clientibus, facile incendit.<br />
18. Postridie eius diei Caesar, priusquam se hostes ex terrore ac fuga reciperent, in fines<br />
Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit et magno itinere confecto ad oppidum<br />
Noviodunum contendit.<br />
19. Itaque vastatis omnibus eorum agris, vicis aedificiisque incensis Caesar exercitum reduxit et in<br />
Aulercis, Lexoviis reliquisque item civitatibus, quae proxime bellum fecerant, in hibernis<br />
conlocavit.<br />
20. Itaque, nulla interposita mora, impedimenta omnia silentio ex castris Apolloniam praemisit.<br />
Duas in castris legiones retinuit, reliquas compluribus portis eductas eodem itinere praemisit.<br />
21. Dum haec parat atque administrat, C. Fabium legatum cum legionibus tribus in Hispaniam<br />
praemittit celeriterque Pyrenaeos saltus occupari iubet qui eo tempore ab L. Afranio legato<br />
praesidiis tenebantur. Reliquas legiones quae longius hiemabant subsequi iubet.<br />
22. Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit; laborantibus iam suis,<br />
Germanos equites circiter sescentos submittit, quos ab initio secum habuerat. Eorum impetum<br />
Galli sustinere non potuerunt atque, multis amissis, se ad agmen receperunt. His rebus<br />
confectis, Caesar ad oppidum Avaricum profectus est.<br />
23. Caesar, cognito consilio eorum, ad flumen Tamesim 1 in fines Cassivellauni 2 exercitum duxit;<br />
quod flumen uno loco pedibus atque hoc aegre transiri potest. Eo cum venisset, animadvertit ad<br />
alteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas.<br />
24. His rebus cognitis, Marcus Rufus quaestor in castris relictus a Curione cohortatur suos ne<br />
animo deficiant. Illi orant atque obsecrant ut in Siciliam navibus reportentur. M. Rufus<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
77
pollicetur magistratisque navium imperat ut primo vespere omnes scaphas ad litus appulsas<br />
habeant.<br />
25. Eo concilio dimisso, idem principes civitatum qui ante fuerant ad Caesarem reverterunt<br />
petieruntque uti sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re<br />
impetrata sese omnes flentes Caesari ad pedes proiecerunt.<br />
26. Quo facto repente perennis exaruit fons tantamque attulit oppidanis salutis desperationem, ut<br />
id non hominum consilio, sed deorum voluntate factum putarent. Itaque se necessitate coacti<br />
tradiderunt.<br />
27. Cum in his angustiis res esset atque omnes viae ab Afranianis 1 militibus equitibusque<br />
obsiderentur nec pontes perfici possent, imperat militibus Caesar ut naves faciant. Carinae ex<br />
levi materia fiebant 2 ; reliquum 3 corpus navium, viminibus contextum, coriis integebatur.<br />
28. Caesar, dum res parat, Pyrenaeos saltus occupare iubet, qui eo tempore ab L. Afranio legato<br />
tenebantur. Reliquas legiones quae longius hiemabant subsequi iubet. Fabius, ut erat<br />
imperatum, adhibita celeritate, praesidium ex saltu deiecit magnisque itineribus ad Afranii<br />
exercitum contendit.<br />
29. At hostes in extrema spe salutis tantam virtutem praestiterunt, ut, cum primi eorum cecidissent,<br />
proximi iacentibus ex eorum cadaveribus pugnarent; qui superfuerant, tela in nostros<br />
coniciebant et pila intercepta remittebant ita, ut non nequiquam iudicari deberet homines tantae<br />
virtutis ausos esse transire flumen, ascendere ripas, subire iniquissimum locum.<br />
30. Cum esset Caesar in citeriore Gallia legionesque essent conlocatae in hibernis, rumores ad eum<br />
adferebantur omnes Belgas contra populum romanum coniurare. His nuntiis commotus, Caesar<br />
duas novas legiones conscripsit et, initia aestate, legatum Q. Pedium misit ut eas deduceret in<br />
Galliam ulteriorem. Ipse, re frumentaria comparata, castra movet et quindecim diebus circiter<br />
pervenit ad fines Belgarum.<br />
31. Dum pari certamine res gerebatur, pauci Gallorum equites magnum hostium numerum<br />
sustinuerunt, sed ubi signa legionum appropinquare coeperunt, paucis equitibus amissis, se in<br />
proximos montes conferunt.<br />
32. <strong>La</strong>bienus, refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant, exercitum traducit et,<br />
secundo flumine, ad Lutetiam iter facere coepit. Hostes, re cognita, Lutetiam incendunt et ad<br />
ripas Sequanae considunt.<br />
33. Postero die munitiones parat perficere. Illi vadum fluminis tentant transire. Qua re<br />
animadversa, Caesar Germanos levis armaturae equitumque partem flumen traicit crebrasque<br />
in ripis custodias disponit.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
78
34. Exercitus Afrani omnium rerum abundabat copia. Multum erat frumentum provisum et<br />
convectum superioribus temporibus, multum ex omni provincia comportabatur; magna copia<br />
pabuli suppetebat.<br />
35. In his operibus consiliisque biduum consumitur. Tertio die magna iam pars operis Caesaris<br />
processerat. Illi hora circiter una legiones educunt aciemque sub castris instruunt. Caesar ab<br />
opere legiones revocat.<br />
36. Quibus rebus cognitis Caesar consilium capit ex loci natura. Erant enim circum castra Pompei<br />
permulti editi atque asperi colles. Hos primum praesidiis tenuit. Inde circumvallare Pompeium<br />
instituit.<br />
37. Hic repentino adventu naves onerarias quasdam incendit et unam frumento onustam abduxit<br />
magnumque nostris terrorem iniecit et, noctu militibus ac sagittariis in terra expositis,<br />
praesidium deiecit.<br />
38. Legiones effecerat civium Romanorum IX: quinque quas ex Italia traduxerat; unam ex Cilicia<br />
veteranam; unam ex Creta et Macedonia ex veteranis militibus qui, dimissi a superioribus<br />
imperatoribus, in his provinciis consederant.<br />
39. Eodem tempore equites ab sinistro Pompei cornu universi cucurrerunt, omnisque multitudo<br />
sagittariorum se profudit. Quorum impetum noster equitatus non tulit, sed paulum loco cessit.<br />
40. Dum haec a Caesare geruntur, Treveri, magnis coactis copiis, <strong>La</strong>bienum cum una legione, quae<br />
in eorum finibus hiemaverat, adoriri parabant; cum iam ab eo non longius bidui via abessent,<br />
duas venisse legiones missu Caesaris cognoscunt. Positis castris, auxilia Germanorum expectare<br />
constituunt.<br />
41. Hostes, notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos singulares ex navi egredientes conspexerant,<br />
incitatis equis, impeditos adoriebantur; plures paucos circumsistebant, alii ab latere aperto in<br />
nostros tela coniciebant.<br />
42. Cum a meridie prope ad solis occasum dubia victoria pugnaretur, Germani, una in parte<br />
confertis turmis, in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugam coniectis,<br />
sagittarii circumventi itnerfectique sunt.<br />
43. Nostri simul in arido constiterunt, suis omnibus consecutis, in hostes impetum fecerunt atque<br />
eos in fugam dederunt, neque longius prosequi potuerunt, quod equites cursum tenere atque<br />
insulam capere non potuerant.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
79
44. Milites nostri tot incommodis conflictati, multis vulneribus acceptis, resistebant et, magna parte<br />
diei consumpta, cum a prima luce ad horam octavam pugnaretur, nihil quod ipsis esset<br />
indignum committebant.<br />
45. Caesar sescentos obsides poposcit. His traditis omnibusque armis ex oppido collatis, ab eo loco<br />
in fines Ambianorum pervenit, qui se suaque omnia sine mora dediderunt.<br />
46. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis atque uxoribus exire coguntur. Hi cum ad<br />
munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant ut se, in servitutem<br />
receptos, cibo iuvarent.<br />
47. Dum haec apud Caesarem geruntur, <strong>La</strong>bienus, eo supplemento, quod nuper ex Italia venerat,<br />
relicto Agedinci, cum <strong>II</strong><strong>II</strong> legionibus Luteciam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum positum<br />
in insula fluminis Sequanae.<br />
48. Ipsi ex silvis propugnabant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant. At milites legionis<br />
septimae, testudine facta et aggere ad munitiones adiecto, locum ceperunt eosque ex silvis<br />
expulerunt, paucis vulneribus acceptis.<br />
49. Caesar, ad utramque partem pontis firmo praesidio relicto, in fines Sugambrorum contendit.<br />
Interim a compluribus civitatibus ad eum legati veniunt; quibus pacem atque amicitiam<br />
petentibus liberaliter respondit obsidesque ad se adduci iubet.<br />
50. Magnis diurnis nocturnisque itineribus confectis, contra omnium opinionem ad Ligerem venit,<br />
vadoque per equites invento, disposito equitatu, qui vim fluminis refringeret, atque hostibus<br />
primo aspectu perturbatis, incolumem exercitum traduxit<br />
51. Caesar, postquam comperit Suebos sese in silvas recepisse, constituit non progredi longius; sed<br />
partem ultimam pontis rescindit, atque in extremo ponte turrim constituit praesidiumque<br />
cohortium duodecim ponit magnisque eum locum munitionibus firmat.<br />
52. Caesar, cum hostes in nostris castris uersari uidisset, omni equitatu ad utramque partem<br />
munitionum disposito, proelium committi iubet.<br />
53. Hoc facto, duabus legionibus in castris relictis, quas proxime conscripserat, reliquas legiones<br />
pro castris constituit: deinde uidit ab hostibus legiones premi.<br />
54. Tantus fuit etiam post discessum hostium terror ut, ea nocte, cum Volusenus cum equitatu ad<br />
castra uenisset, fidem non faceret Caesarem adesse cum incolumi exercitu.<br />
55. Frumentum omne ad se transportari iubet Caesar; pecus, cuius magna copia erat, paulatim<br />
metiri iubet. Aguntur omnia raptim atque turbate.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
80
56. His rebus gestis, ipse, cum quinque legionibus et pari numero equitum quem in continente<br />
reliquerat, ad solis occasum naues soluit. Media circiter nocte uento intermisso, orta luce, sub<br />
sinistra Britanniam conspexit.<br />
57. Pugnatum est ita diu atque acriter proelio ancipiti. Diutius cum sustinere nostrorum impetum<br />
non possent, alteri, ut coeperant, in montem se receperunt; alteri ad impedimenta et carros suos<br />
se contulerunt.<br />
58. Bello Heluetiorum confecto, totius fere Galliae legati principes ciuitatum ad Caesarem<br />
gratulatum conuenerunt. Petierunt uti sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere<br />
liceret.<br />
59. Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro castris suas copias produxit et aciem instructam<br />
habuit, ut, si uellet Ariouistus proelio contendere, ei potestas non deesset.<br />
60. Commisso ab equitibus proelio, signa duarum legionum procul ab utrisque conspiciuntur.<br />
Quarum aduentu proelium dirimitur ac suas uterque legiones reducit in castra.<br />
61. Tertio die Caesar uallo castra communit, reliquas cohortes, quas in superioribus castris<br />
reliquerat, impedimentaque ad se traduci iubet.<br />
62. Omnes Neruii, confertissimo agmine, duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum<br />
locum contenderunt; quorum pars aperto latere legiones circumuenire, pars summum<br />
castrorum locum petere coepit.<br />
63. Publium Crassum cum cohortibus legionariis X<strong>II</strong> et magno numero equitatus in Aquitaniam<br />
proficisci iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes<br />
coniungantur.<br />
64. Pons qui fuerat tempestate interruptus paene erat refectus: hunc noctu perfici iussit; ponti<br />
castrisque praesidio sex cohortes reliquit.<br />
65. At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt, quorum erat quinque milium numerus,<br />
cum ipsi amplius octingentos equites haberent, nihil timentibus hostis, impetu facto, celeriter<br />
nostros perturbauerunt.<br />
66. Dumnorix enim, reuocatus, resistere ac se manu defendere coepit. Illi, ut erat imperatum,<br />
circumsistunt hominem atque interficiunt: atque equites Haedui ad Caesarem omnes<br />
reuertuntur.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
81
67. Caesar primis diebus castra magnis operibus munire et ex finitimis municipiis frumentum<br />
comportare reliquasque copias exspectare instituit.<br />
68. Reliqui se in castra recipiunt, unde erant egressi. Ex quibus L. Petrosidius aquilifer, cum magna<br />
multitudine hostium premeretur, aquilam intra uallum proiecit, ipse pro castris fortissime<br />
pugnans occiditur.<br />
69. Caesari cum id nuntiatum esset, eos per prouinciam nostram iter facere conari, maturat ab urbe<br />
proficisci et quam maximis potest itineribus ad Genuam peruenit.<br />
70. In omni Gallia eorum hominum,qui aliquo sunt numero atque honore,genera sunt duo.Nam<br />
plebs paene servorum habetur loco;quae nihil audet per se,nulli adhibetur consilio. Plerique,<br />
cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur,sese in<br />
servitutem dicant nobilibus;quibus in hos eadem omnia sunt iura quae dominis in servos.Sed<br />
de his duobus generibus alterum est druidum,alterum equitum.<br />
71. Illi rebus divinis intersunt,sacrificia publica ac privata procurant,religiones interpretantur:ad<br />
hos magnus adulescentium numerus disciplinae causa concurrit,magnoque hi sunt apud eos<br />
honore.<br />
72. Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt et, si quod est admissum<br />
facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, idem decernunt, praemia<br />
poenasque constituunt; si qui aut privatus aut populus eorum decreto non stetit, sacrificiis<br />
interdicunt.<br />
73. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac<br />
sceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum sermonemque defugiunt, ne quid ex<br />
contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditur neque honos ullus<br />
communicatur.<br />
74. Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt,militiae vacationem<br />
omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis, et sua sponte multi in<br />
disclipinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur.<br />
75. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Ita annos nonnulli xx in disclipina<br />
permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in reliquis fere rebus, publicis<br />
privatisque rationibus, Graecis litteris utantur.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
82
76. Eodem fere tempore P. Crassus, cum in Aquitaniam pervenisset, quae pars, ut ante dictum est,<br />
et regionum latitudine et multitudine hominum ex tertia parte Galliae est aestimanda, cum<br />
intellegeret in iis locis sibi bellum gerendum ubi paucis ante annis L. Valerius Praeconinus,<br />
exercitu pulso, interfectus esset, atque unde L. Manlius proconsul, impedimentis amissis,<br />
profugisset, non mediocrem sibi diligentiam adhibendam intellegebat.<br />
77. Itaque, re frumentaria provisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus<br />
Tolosa et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae his regionibus, nominatim<br />
evocatis, in Sotiatum fines exercitum introduxit.<br />
78. Cuius adventu cognito, Sotiates, magnis copiis coactis equitatuque, quo plurimum valebant, in<br />
itinere agmen nostrum adorti, primum equestre proelium commiserunt, deinde, equitatu suo<br />
pulso atque insequentibus nostris, subito pedestres copias, quas in convalle in insidiis<br />
conlocaverant, ostenderunt. Hi, nostros disiectos adorti, proelium renovarunt.<br />
79. Caesar, impedimentis in proximum collem deductis, duabus legionibus preasidio relictis,<br />
secutus hostes, quantum diei tempus est passum, circiter tribus milibus hostium ex novissimo<br />
agmine interfectis, altero die ad Alesiam castra fecit.<br />
80. Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, Caesar haec genera munitionis instituit. Fossam<br />
pedum XX derectis lateribus duxit, ut eius fossae solum tantundem pateret quantum summae<br />
fossae labra distarent; reliquas omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos reduxit, [id]<br />
hoc consilio, quoniam tantum esset necessario spatium complexus, nec facile totum opus corona<br />
militum cingeretur, ne de improviso aut noctu ad munitiones hostium multitudo advolaret, aut<br />
interdiu tela in nostros, operi destinatos, conicere possent.<br />
81. Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo, admodum edito loco, ut, nisi obsidione, expugnari<br />
non posse videretur. Cuius collis radices duo duabus ex partibus flumina subluebant. Ante id<br />
oppidum planities circiter milia passuum <strong>II</strong>I in longitudinem patebat.<br />
82. Reliquis ex omnibus partibus colles, mediocri interiecto spatio, pari altitudinis fastigio,<br />
oppidum cingebant. Sub muro quae pars collis ad orientem solem spectabat, hunc omnem<br />
locum copiae Gallorum compleverant fossamque et materiam in altitudinem sex pedum<br />
praeduxerant.<br />
83. Eius munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus X milia passuum tenebat. Castra<br />
opportunis locis erant posita ibique castella XX<strong>II</strong>I facta; quibus in castellis interdiu stationes<br />
ponebantur, ne qua subito eruptio fieret; haec eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis<br />
tenebantur.<br />
84. His rebus perfectis, regiones secutus quam potuit aequissimas pro loci natura, XIV milia<br />
passuum complexus, pares eiusdem generis munitiones, diversas ab his, contra exteriorem<br />
hostem perfecit, ut ne magna quidem multitudine, si ita accidat eius discessu, munitionum<br />
praesidia circumfundi possent, aut cum periculo ex castris egredi cogatur; dierum triginta<br />
pabulum frumentumque habere omnes convectum iubet.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
83
85. Erat ex oppido Alesia despectus in campum. Concurrunt, his auxiliis visis, fit gratulatio inter<br />
eos atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque, productis copiis, ante oppidum<br />
considunt et proximam fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem<br />
atque omnes casus comparant.<br />
86. Vercingetorix, ex arce Alesiae suos conspicatus, ex oppido egreditur; crates, longurios,<br />
musculos, faces reliquaeque quae eruptionis causa paraverat profert. Pugnatur uno tempore<br />
omnibus locis atque omnia temptantur; quae minime visa pars firma est, huc concurritur.<br />
87. Romanorum manus tantis munitionibusdistinetur nec facile pluribus locis occurrit. Multum ad<br />
terrendos nostros valet clamor qui post tergum pugnantibus exstitit, quod suum periculum in<br />
aliena vident salute constare; omnia enim plerumque quae absunt vehementius hominum<br />
mentes perturbant.<br />
88. Caesar, idoneum locum nactus, quid quaque in parte geratur cognoscit; laborantibus submittit.<br />
Utrisque ad animum occurrit unum esse illud tempus quo maxime contendi conveniat: Galli,<br />
nisi perfregerint munitiones, de omni salute desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem<br />
laborum omnium exspectant.<br />
89. Maxime ad superiores munitiones laboratur, quo Vercassivellaunum missum demonstravimus.<br />
Exiguum loci ad declivitatem fastigium magnum habet momentum. Alii tela coniciunt, alii,<br />
testitudine facta, subeunt; defagitatis invicem integri succedunt. Agger, ab universis in<br />
munitionem coniectus, et ascensum dat Gallis et ea quae in terra occultaverant Romani contegit;<br />
nec iam arma nostris nec vires suppetunt.<br />
90. His rebus cognitis, Caesar <strong>La</strong>bienum com cohortibus sex subsidio laborantibus mittit; imperat,<br />
si sustinere non possit, deductis cohortibus, eruptione pugnet; id, nisi necesario, ne faciat. Ipse<br />
adit reliquos;<br />
91. <strong>La</strong>bienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostium sustinere potuerant, coactis una<br />
XL cohortibus, quas, ex proximis praesidiis deductas, fors obtulit, Caesarem per nuntios facit<br />
certiorem quid faciendum existimet.<br />
92. Accelerat Caesar ut proelio intersit. Eius adventu ex colore vestitus cognito, quo insigni in<br />
proeliis uti consuerat, turmisque equitum et cohortibus visis quas se sequi iusserat, ut de locis<br />
superioribus haec declivia et devexa cernebantur, hostes proelium committunt.<br />
93. Utrimque clamore sublato, excipit rursus ex vallo atque omnibus munitionibus clamor. Nostris,<br />
omossis pilis, gladiis rem gerunt. Repente post tergum equitatus cernitur. Cohortes aliae<br />
adpropinquabant; hostes terga vertunt. Fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes.<br />
Sedullus, dux et princeps <strong>La</strong>movicum, occiditur, Vercassivellaunus Arvernus vivus in fuga<br />
comprehenditur; signa militaria LXXIV ad Caesarem referuntur; pauci ex tanto numero se<br />
incolumes in castra recipiunt.<br />
94. Conspicati ex oppido caedem et fugam suorum, desperata salute, copias a munitionibus<br />
reducunt. Fit protinus, hac re audita, ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebris subsidiis ac<br />
totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent. De media nocte<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
84
missus equitatus novissimum agmen consequitur; magnus numerus capitur atque interficitur;<br />
reliqui ex fuga in civitates discedunt.<br />
95. Postero die, Vercingerorix, concilio convocato, id bellum se suscepisse non suarum<br />
necessitatum, sed communis libertatis causa demonstrat, et quoniam sit Fortunae cedendum, ad<br />
utramque rem se illis offerre, seu morte sua Romanis satisfacere seu vivum tradere velint.<br />
96. Mittuntur de his rebus ad Caesarem legati. Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in<br />
munitione pro castris consedit; eo duces procuduntur. Vercingetorix deditur, arma proiciuntur.<br />
Reservatis Haeduis atque Arvernis, si per eos civitates recuperrare posset, ex reliquis captivis<br />
toto exercitui capita singula, praedae nomine, distribuit.<br />
97. Adventu L. Vibullii Rufi, quem a Pompeio missum in Hispaniam demonstratum est, Afranius<br />
et Petreius et Varro, legati Pompeii, quorum unus tribus legionibus Hispaniam citeriorem, alter<br />
ulteriorem a saltu Castulonensi ad Anam duabus legionibus, tertius, ab Ana Vettorum agrum<br />
Lusitaniamque pari numero obtinebat, officia inter se partiuntur, uti Petreius ex Lusitania per<br />
Vettones cum omnibus copiis ad Afranium proficiscatur, Varro cum iis quas habebat legionibus<br />
omnem ulteriorem Hispaniam, tueatur.<br />
98. His rebus constitutis, equites auxiliaque toti Lusitaniae a Petreio; Celtiberis, Cantabris<br />
barbarisque omnibus qui ad Oceanum pertinent ab Afranio imperantur. Quibus coactis,<br />
celeriter Petreius per Vettones ad Afranium pervenit. Constituunt communi consilio bellum ad<br />
Ilerdam propter ipsius loci opportunitatem gerere.<br />
99. Fabius finitimarum civitatum animos litteris nuntiisque temptabat. In Sicore flumine pontes<br />
effecerat duos inter se distantes milia pasuum IV. His pontibus pabulatum mittebat, quod ea<br />
quae citra flumen fuerant superioribus diebus consumpserat.<br />
100. Hoc idem fere atque eadem de causa Pompeiani exercitus duces faciebant, crebroque inter se<br />
equestribus proeliis contendebant. Huc cum quotidiana consuetudine egressae pabulatoribus<br />
praesidio propiore ponte legiones fabianas duae flumen transissent impedimentaeque et omnis<br />
equitatus sequeretur, subito vi ventorum et aquae magnitudine pons est interruptus et reliqua<br />
multitudo equitum interclusa.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
85
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Comienzo de la Guerra de las Galias: división de las Galias<br />
Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui<br />
ipsorum lingua Celtae, nostra Galli apellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se<br />
differunt. Horum omnium fortissimi sunt Belgae proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum<br />
incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt.<br />
alius, alia, aliud : uno...<br />
otro; una ... otra<br />
apello (1): llamar, nombrar<br />
Aquitanus, -i : aquitano<br />
Belga, -ae : belga<br />
bellum, -i, n. : guerra<br />
Celta, -ae : celta<br />
continenter : continuamente<br />
differo, differs, differre,<br />
distuli, dilatum : esparcir,<br />
diseminar; aplazar, diferir;<br />
ser diferente<br />
diuisus, a, um : dividido,<br />
separado<br />
fortis, e : fuerte, vigoroso,<br />
robusto; valiente, animoso<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
Gallus, i, m. : galo<br />
Germanus, -i, m. : Germano<br />
gero, -is, gerere, gessi,<br />
gestum : hacer; llevar;<br />
engendrar, producir<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra;<br />
incolo, is, ere, ui, cultum :<br />
habitar<br />
instituo, -is, instituere,<br />
institui, institutum : poner,<br />
preparar, organizar; formar;<br />
emprender, empezar;<br />
establecer<br />
institutum, -i, n: costumbre,<br />
institución<br />
inter, : [prep.acus.] entre,<br />
durante<br />
lex, legis, f. : ley, proyecto<br />
de ley<br />
Conjura de Orgetorix<br />
lingua, ae, f. : lengua;<br />
idioma, lenguaje<br />
noster, nostra, nostrum :<br />
nuestro, -a<br />
omnis, -e : todo<br />
pars, partis, f. : parte,<br />
porción<br />
proximus, a, um : [superl.<br />
de propior] vecino, -a;<br />
próximo, -a<br />
quibuscum : cum quibus<br />
Rhenus, -i, m.: el Rin<br />
tertius, -a, -um : tercero, -a<br />
trans, : [prep.acus.] más allá<br />
de, al otro lado de<br />
tres, trium : tres<br />
unus, -a, -um : uno, -a; un,<br />
alguno, -a; único, -a<br />
Orgetorix, nobilis Helvetius, M. Messala M. Pisone consulibus, regni cupiditate inductus,<br />
coniurationem nobilitatis facere voluit et civitati persuasit ut de finibus suis cum omnibus copiis<br />
exirent. Id facile eis persuadere potest, quod undique loci natura Helvetii continentur; etiam quod<br />
pro multitudine hominum angustos se fines habere arbitrabantur.<br />
angustus, a, um : estrecho,<br />
angosto<br />
arbitror, arbitraris, arbitrari,<br />
arbitratus sum :<br />
[deponente] pensar, juzgar<br />
ciuitas, ciuitatis, f. : ciudad,<br />
estado; ciudadanía<br />
coniuratio, coniurationis, f. :<br />
conjura, conjuración,<br />
conspiración<br />
consul, consulis, m. : cónsul<br />
contineo, es, ere, tinui,<br />
tentum : contener,<br />
mantener<br />
copia, -ae, f. : abundancia;<br />
(pl.] riquezas, tropas<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
cupiditas, cupiditatis, f. :<br />
deseo, pasión; codicia,<br />
ambición<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
etiam, : [adv.] también<br />
exeo, exis, exire, exii,<br />
exitum : salir; abandonar,<br />
terminar<br />
facile, : [adv.] fácilmente<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
finis, finis, f. : límite,<br />
frontera; fin, término<br />
habeo, -es, habere, habui,<br />
habitum : tener<br />
Heluetius, -a, -um: Helvecio<br />
homo, hominis, m. :<br />
hombre<br />
induco, is, inducere, induxi,<br />
inductum : llevar, conducir;<br />
empujar; inducir; introducir<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
M, : [indecl.abreviatura de<br />
Marcus] Marco<br />
Messala, -ae, m. : Mesala<br />
multitudo, dinis, f. :<br />
multitud, muchedumbre<br />
natura, ae, f. : naturaleza;<br />
carácter<br />
nobilis, e : conocido, noble<br />
nobilitas, nobilitatis, f. :<br />
nobleza; celebridad, fama;<br />
86
omnis, -e : todo<br />
Orgetorix, Orgetorigis, m.:<br />
Orgetórix<br />
persuadeo, es, persuadere,<br />
persuasi, persuasum :<br />
decidir; convencer,<br />
persuadir<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
Piso, Pisonis, m.: Pisón<br />
possum, potes, posse, potui<br />
: poder, ser capaz<br />
pro, : [prep.abl.] delante de;<br />
en favor de, en defensa de;<br />
en lugar de; por, como<br />
regnum, -i, n. : reino, poder<br />
Los helvecios, antes de emprender la marcha, queman sus casas<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
undique, : [adv.] de todas<br />
partes<br />
uolo, uis, uelle : querer<br />
Helvetii oppida sua omnia, vicos, reliqua aedificia incendunt, ut, domum reditionis spe sublata,<br />
paratiores ad omnia pericula essent. Tum Boios, qui trans Rhenum incolebant et in Galliam<br />
transierunt, sicut socios secum ferunt.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
aedificium, ii, n. : edificio<br />
Boius, Boii: Boyo<br />
domus, -i, m. : casa; patria<br />
domus, us, f. : casa; patria<br />
fero, fers, ferre, tuli, latum :<br />
llevar; soportar; decir<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
Heluetius, -a, -um: Helvecio<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
incendo, -is, incendere,<br />
incendi, incensum: excitar;<br />
incendiar<br />
incolo, is, ere, ui, cultum :<br />
habitar<br />
omnis, -e : todo<br />
oppidum, -i, n. : plaza<br />
fuerte, fortaleza, ciudad<br />
periculum, -i, n. : riesgo,<br />
peligro; prueba, ensayo;<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
Rhenus, -i, m.: el Rin<br />
sicut, : [adv.] como; [conj.]<br />
así como, del mismo modo<br />
que<br />
socius, socii, m. : aliado,<br />
compañero, asociado<br />
spes, spei, f. : esperanza<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
tollo, is, tollere, sustuli,<br />
sublatum : levantar, elevar;<br />
Hay dos caminos para salir del territorio de los helvecios<br />
embarcar; animar, aliviar;<br />
quitar, retirar; suprimir,<br />
matar<br />
trans, : [prep.acus.] más allá<br />
de, al otro lado de<br />
transeo, transis, transire,<br />
transii, transitum : cruzar,<br />
atravesar; pasar<br />
tum, : [adv.] entonces<br />
uicus, i, m. : barrio; aldea,<br />
poblado; granja<br />
paratus, a, um : preparado,<br />
dispuesto<br />
reditio, -onis : retorno,<br />
vuelta, regreso<br />
Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum per Sequanos, angustum et<br />
difficile; alterum per provinciam nostram, facilius et expeditius, quod inter fines Helvetiorum et<br />
Allobrogum Rhodanus fluit, qui nonnullis locis vado transitur.<br />
Allobroges, Allobrogum, m.<br />
pl.: Alóbroges [pueblo de la<br />
Galia Narbonense]<br />
alter, altera, alterum : uno<br />
de los dos, el otro (de dos);<br />
uno ... otro; una ... otra<br />
angustus, a, um : estrecho,<br />
angosto<br />
difficilis, e : difícil<br />
domus, -i, m. : casa; patria<br />
domus, us, f. : casa; patria<br />
duo, duae, duo : dos<br />
exeo, exis, exire, exii,<br />
exitum : salir; abandonar,<br />
terminar<br />
expeditius, : [adv. grado<br />
comparativo] más<br />
libremente; sin estorbos<br />
facilis, -e : fácil<br />
facilius, : [adv. grado<br />
compar.] más fácilmente<br />
finis, finis, f. : límite,<br />
frontera; fin, término<br />
fluo, is, ere, fluxi, fluxum :<br />
fluir, deslizarse; manar,<br />
gotear; divulgarse,<br />
propagarse<br />
Heluetius, -a, -um: Helvecio<br />
87
inter, : [prep.acus.] entre,<br />
durante<br />
iter, itineris, n. : camino<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
nonnullus, -a, -um : ningún,<br />
ninguno<br />
noster, nostra, nostrum :<br />
nuestro, -a<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
omnino, : [adv.]<br />
completamente; en verdad<br />
per, : [prep.acus.] a través<br />
de, por; durante<br />
possum, potes, posse, potui<br />
: poder, ser capaz<br />
prouincia, -ae, f. : provincia<br />
Rhodanus, -i, m. : Ródano<br />
(río de la Galia)<br />
Sequanus, -a, -um: Secuano,<br />
-a (habitante de la región<br />
del Sena)<br />
transo, transis, transire,<br />
transii, transitum : cruzar,<br />
atravesar; pasar<br />
uadum, -i, n.: vado<br />
unus, -a, -um : uno, -a; un,<br />
alguno, -a; único, -a<br />
Clases sociales de la Galia<br />
Cum ad hunc locum perventum esset, non alienum esse videtur de Galliae moribus<br />
proponere. In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt honore, genera sunt duo. Nam<br />
plebs paene servorum habetur loco; plerique, cum aere alieno premuntur, sese in servitutem<br />
dicant nobilibus. De his duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
aes, aeris, n. : bronce,<br />
moneda de cobre, dinero,<br />
soldada<br />
alienus, a, um : ajeno<br />
aliquis, a, id : alguien,<br />
alguno<br />
alter, altera, alterum : uno<br />
de los dos, el otro (de dos);<br />
uno ... otro; una ... otra<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
dico, as, are : dedicar,<br />
consagrar<br />
druides, um : m. : druidas<br />
[sacerdotes galos]<br />
duo, duae, duo : dos<br />
eques, equititis, m. : jinete,<br />
caballero<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
genus, generis, n. :<br />
tipo,género; linaje, estirpe,<br />
raza, origen;<br />
habeo, -es, habere, habui,<br />
habitum : tener<br />
homo, hominis, m. :<br />
hombre<br />
honos, oris, m. : honor<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; [prep de abl]<br />
en<br />
locum, -i, m. : lugar<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
mos, moris, m. : costumbre<br />
nam, : [conj. coord.causal]<br />
pues, en efecto<br />
nobilis, e : conocido, noble<br />
non, : [adv.] no<br />
omnis, -e : todo<br />
paene, : [adv.] casi<br />
peruenio, -is, peruenire,<br />
perueni, peruentum : llegar<br />
plebs, plebis, f. : plebe<br />
plerique, aeque, aque : el<br />
mayor número, la mayor<br />
parte, los más; muchos<br />
premo, is, ere, pressi,<br />
pressum : apretar, oprimir;<br />
ocultar, disimular; prensar<br />
propono, is, ere, posui,<br />
positum : exponer; ofrecer,<br />
prometer; imaginar;<br />
proponer<br />
seruitus, utis, f. : esclavitud<br />
seruus, - i, m. : esclavo<br />
uideo, -es, videre, vidi,<br />
visum : ver<br />
uideor, videris, videri,<br />
uisus sum : parecer; ser<br />
visto;<br />
Los druidas<br />
Druides rebus divinis intersunt et sacrificio publica ac privata procurant: ad hos magnus<br />
adulescentium numerus disciplinae causa concurrit magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere<br />
de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt et, si quod est admissum facinus, si<br />
caedes facta, si de hereditate, si de finibus controversia est, idem decernunt, praemia poenasque<br />
constituunt.<br />
ac, atque :<br />
[conj.coord.copul.] y<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
admitto, is, ere, misi,<br />
missum : dejar ir, admitir,<br />
permitir<br />
adulescens, adulescentis, m.<br />
: joven [entre 17-30 años]<br />
apud, :[prep.+ac.] junto a,<br />
entre<br />
caedes, caedis, f. : muerte,<br />
matanza, masacre<br />
88
causa, -ae, f. : causa,<br />
motivo;<br />
concurro, -is, concurrere,<br />
concurri, concursum :<br />
correr, concurrir, reunirse;<br />
luchar, atacar<br />
constituo, is, constituere,<br />
constitui, constitutum :<br />
decidir; colocar; fijar;<br />
construir, fundar;<br />
establecer,<br />
controversia, -ae :<br />
controversia, disputa,<br />
discusión<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
decerno, is, ere, creui,<br />
cretum : decidir, decretar;<br />
luchar, combatir<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
disciplina, -ae, f. :<br />
enseñanza, disciplina<br />
diuinus, a, um : divino<br />
druides, um : m. : druidas<br />
[sacerdotes galos]<br />
facinus, oris, n. : crimen<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
fere, : [adv.] casi<br />
finis, finis, f. : límite,<br />
frontera; fin, término<br />
fio, fis, fieri, factus sum :<br />
[pasiva del verbo facio] ser<br />
hecho; suceder<br />
hereditas, -atis : herencia<br />
honos, oris, m. : honor<br />
intersum, es, esse, fui : estar<br />
en medio de, entremediar;<br />
asistir, tomar parte<br />
magnus, -a, -um : grande<br />
Ritos de los druidas<br />
numerus, -i, m. : número<br />
omnis, -e : todo<br />
poena, -ae, f. : castigo, pena<br />
praemium, praemii, n. :<br />
ventaja; ganancia; premio,<br />
recompensa<br />
priuatus, -a, -um : privado,<br />
particular, propio<br />
procuro, as, are : cuidar,<br />
ocuparse de; gobernar,<br />
regir; conjurar un sacrificio;<br />
evitar [una calamidad]<br />
publicus, a, um : público;<br />
común<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
sacrificium, ii, n. : sacrificio<br />
si, : [conj. sub. condicional]<br />
si<br />
His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc<br />
mortuo, aut, si qui ex reliquis excellit dignitate, succedit aut, si sunt plures pares, sufragio<br />
druidum; non numquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus<br />
Carnutum considunt in loco consecrato. Huc omnes undique, qui controversias habent,<br />
conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent.<br />
annus, -i, m. : año<br />
arma, armorum, n. pl. :<br />
armas<br />
auctoritas, auctoritatis, f. :<br />
prestigio, autoridad<br />
aut, [conj.] o, o bien<br />
autem, [conj.] pero, en<br />
cambio<br />
Carnutes, Carnutum, m. pl.:<br />
Carnutes (pueblo de la<br />
Galia)<br />
certus, -a, -um : cierto, -a;<br />
decidido, -a<br />
consecro, as, are :<br />
consagrar; divinizar,<br />
inmortalizar<br />
consido, -is, considere,<br />
consedi, consessum :<br />
sentarse, posarse;<br />
detenerse, establecerse;<br />
calmarse, cesar<br />
contendo, -is, contendere,<br />
contendi, contentum :<br />
dirigirse; tender; disparar,<br />
lanzar; esforzarse; luchar,<br />
rivalizar<br />
controversia, ae :<br />
controversia, disputa,<br />
discusión<br />
conuenio, -is, convenire,<br />
conveni, conventum :<br />
acudir, reunirse; convenir,<br />
estar de acuerdo, concertar;<br />
encontrar<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
decretum, i, n. : decisión,<br />
decreto; principio, dogma<br />
dignitas, atis, f. : dignidad,<br />
virtud<br />
druides, um : m. : druidas<br />
[sacerdotes galos]<br />
etiam, : [adv.] también<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
excello, is, ere : elevarse,<br />
erguirse, enorgullecerse;<br />
distinguirse, destacar<br />
finis, finis, f. : límite,<br />
frontera; fin, término<br />
habeo, -es, habere, habui,<br />
habitum : tener<br />
huc, : [adv.] acá, aquí, hacia<br />
aquí; hasta este punto;<br />
además de esto<br />
89
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
inter, : [prep.acus.] entre,<br />
durante<br />
iudicium, iudicii, n. : juicio,<br />
proceso; tribunal; sentencia,<br />
decisión<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
morior, eris, i, mortuus sum<br />
: morir, consumirse<br />
non, : [adv.] no<br />
numquam, : [adv.] nunca<br />
omnis, -e : todo<br />
par, aris : igual, semejante,<br />
par; adecuado, conveniente;<br />
compañero, pareja<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
pareo, es, ere, ui, itum :<br />
aparecer, mostrarse;<br />
obedecer<br />
praesum, es, esse, fui : estar<br />
al frente de<br />
principatus, -us, m. :<br />
primacía; principado;<br />
primer puesto; pricipio,<br />
origen;<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
si, : [conj. sub. condicional]<br />
si<br />
succedo, is, ere, cessi,<br />
cessum : ir por debajo,<br />
ponerse debajo; subir,<br />
Destierro de Vercingetorix<br />
escalar; suceder; seguir,<br />
reemplazar<br />
suffragium, -i : voto,<br />
aprovación, votación<br />
summus, -a, -um : [superl.]<br />
el más alto, la parte más<br />
importante o más elevada<br />
tempus, temporis, n. :<br />
tiempo<br />
undique, : [adv.] de todas<br />
partes<br />
unus, -a, -um : uno, -a; un,<br />
alguno, -a; único, -a<br />
Vercingetorix, Celtilli filius, Arvernus, summae potentiae adulescens, cuius pater principatum<br />
Galliae totius obtinuerat et ob eam causam, quod regnum appetebat, ab civitate erat interfectus,<br />
convocatis suis clientibus, facile eos in Romanos incendit. Cognito eius consilio, ad arma<br />
concurritur. Prohibetur ab Gobannitione, patruo suo, reliquisque principibus, qui hanc<br />
temptandam fortunam non existimabant.<br />
a, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
adulescens, adulescentis, m.<br />
: joven [entre 17-30 años]<br />
appeto, -is, appetere,<br />
appetivi, appetitum:<br />
apetecer, desear<br />
arma, armorum, n. pl. :<br />
armas<br />
Aruernus, -i, m.: Arverno<br />
(uno de los pueblos más<br />
poderosos de la Galia)<br />
causa, -ae, f. : causa,<br />
motivo;<br />
Celtillus, i : Celtilo, padre<br />
de Vercingetórix<br />
ciuitas, ciuitatis, f. : ciudad,<br />
estado; ciudadanía<br />
cliens, clientis, m. : cliente<br />
cognosco, -is, cognoscere,<br />
cognoui, cognitum :<br />
conocer, aprender, saber<br />
concurro, -is, concurrere,<br />
concurri, concursum :<br />
correr, concurrir, reunirse;<br />
luchar, atacar<br />
consilium, consilii, n. :<br />
deliberación; consejo;<br />
decisión, proyecto<br />
conuoco, -as, convocare,<br />
convocavi, convocatum :<br />
convocar<br />
eo, is, ire, iui (ii), itum : ir<br />
existimo, -as, existimare,<br />
existimaui, existimatum :<br />
juzgar, considerar, pensar;<br />
estimar<br />
facile, : [adv.] fácilmente<br />
filius, filii, m. : hijo<br />
fortuna, -ae, f. : fortuna,<br />
suerte<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
Gobannitio, Gobannitionis,<br />
m.: Gobanición (tío de<br />
Vercingétorix)<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
incendo, -is, incendere,<br />
incendi, incensum: excitar;<br />
incendiar<br />
interficio, -is, interficere,<br />
interfeci, interfectum :<br />
destruir; matar, asesinar<br />
non, : [adv.] no<br />
ob, : [prep.acus.] por, a<br />
causa de<br />
obtineo, -es, obtinere,<br />
obtinui, obtentum : obtener,<br />
lograr; poseer; mantener,<br />
conservar;<br />
pater, patris, m. : padre<br />
patruus, -i, m.: tío paterno<br />
potentia, -ae, f. : fuerza,<br />
poder; autoridad, influencia<br />
90
princeps, principis : [adj. y<br />
sust.] primero; príncipe<br />
principatus, -us, m. :<br />
primacía; principado;<br />
primer puesto; pricipio,<br />
origen;<br />
Prohibeo, -es, prohibere,<br />
prohibui: prohibir, impedir<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
regnum, -i, n. : reino, poder<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
Romanus, -a, -um : romano<br />
summus, -a, -um : [superl.]<br />
el más alto, la parte más<br />
importante o más elevada<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
tempto, as, are : tentar,<br />
tocar, tantear; atacar,<br />
asediar, asaltar; intentar<br />
totus, -a, -um : todo, entero<br />
Vercingetorix,<br />
Vercingetorigis, m.:<br />
Vercingetórix<br />
Guerra civil<br />
Litteris C. Caesaris consulibus redditis, aegre ab his impetratum est ut in senatu recitarentur; sed<br />
non impetratum est ut ex litteris ad senatum referretur. Consules de re publica infinite referunt. L.<br />
Lentulus consul pollicetur senatui et rei publicae se non defuturum esse, si audaciter ac fortiter<br />
sententias dicere velint sin Caesarem respiciant pollicetur se sibi consilium capturum esse et<br />
senatus auctoritati non obtemperaturum esse.<br />
ab, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
ac, atque :<br />
[conj.coord.copul.] y<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
aegre, [adv.] penosamente,<br />
a duras penas<br />
auctoritas, auctoritatis, f. :<br />
prestigio, autoridad<br />
audaciter : audazmente<br />
C, [= Caius, ii] m. : Gayo<br />
[abreviación]<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
capio, -is, -ere, cepi captum<br />
: coger, capturar, tomar<br />
consilium, consilii, n. :<br />
deliberación; consejo;<br />
decisión, proyecto<br />
consul, consulis, m. : cónsul<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
desum : faltar, no estar<br />
presente<br />
dico, -is, dicere, dixi,<br />
dictum : decir<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
fortiter, : [adv.]<br />
valientemente, fuertemente<br />
impetro, as, are : obtener,<br />
alcanzar, conseguir<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
infinitus, a, um : infinito,<br />
ilimitado; indefinido,<br />
general<br />
L, : [abrev.] Lucio<br />
Lentulus, -i : Léntulo<br />
littera, ae, f. : letra; [pl.]<br />
carta<br />
non, : [adv.] no<br />
obtempero (1) : obedecer,<br />
someterse<br />
polliceor, eris, eri, pollicitus<br />
sum : proponer, ofrecer;<br />
prometer<br />
publicus, a, um : público;<br />
común<br />
recito, as, are : recitar,<br />
pronunciar<br />
reddo, -is, reddere, reddidi,<br />
redditum : devolver,<br />
restituir, pagar; traducir,<br />
contestar, replicar; imitar<br />
refero, fers, ferre, tuli, latum<br />
: llevar hacia atrás; volver a<br />
llevar; devolver; retirarse,<br />
retroceder; responder,<br />
referir, relatar<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
respicio, is, ere, spexi,<br />
spectum : volverse a mirar,<br />
mirar; considerar, proteger<br />
sed, : [conj.adversativa]<br />
pero, mas, sin embargo<br />
senatus, -us, m. : senado<br />
sententia, ae, f. : opinión,<br />
idea; pensamiento;<br />
sentencia<br />
si, : [conj. sub. condicional]<br />
si<br />
sin, : [conj.condicionaladversativa]<br />
si por el<br />
contrario, pero si<br />
uolo, uis, uelle : querer<br />
91
Guerra de las Galias<br />
Tunc duces principesque Nerviorum qui aliquem sermonis aditum causamque amicitiae<br />
cum Cicerone habebant colloqui sese velle dicunt. Facta potestate eadem quae Ambiorix cum<br />
Titurio egerat commemorant: omnem esse in armis Galliam; Germanos Rhenum transisse;<br />
Caesaris reliquorumque hiberna oppugnari. Addunt etiam de Sabini morte: Ambiorigem<br />
ostentant fidei faciendae causa.<br />
addo, -is, addere, addidi,<br />
additum : añadir, agregar<br />
aditus, -us, m: posibilidad,<br />
ocasión<br />
ago, -is, agere, egi, actum :<br />
conducir, hacer, actuar; dar<br />
aliqui, qua, quod : alguien,<br />
alguno<br />
Ambiorix, -igis : Ambiórix<br />
amicitia, -ae, f. : amistad<br />
arma, armorum, n. pl. :<br />
armas<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
causa, -ae, f. : causa,<br />
motivo;<br />
Cicero, onis, m. : Cicerón<br />
colloquor, -eris, -qui,<br />
collocutus sum: hablar,<br />
conversar<br />
commemoro, -as,<br />
commemorare,<br />
commemoravi,<br />
commemoratum :<br />
acordarse, recordar, evocar<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
dico, -is, dicere, dixi,<br />
dictum : decir<br />
duco, is, ere, duxi, ductum :<br />
conducir, llevar, guiar<br />
dux, ducis, m. : jefe, guía,<br />
general<br />
egero, is, ere, gessi, gestum<br />
: sacar; despedir, arrojar;<br />
exhalar<br />
etiam, : [adv.] también<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
fides, fidei, f. : fe, confianza,<br />
lealtad fidei faciendae causa<br />
(para ostentar confianza)<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
Germanus, -i, m. : Germano<br />
habeo, -es, habere, habui,<br />
habitum : tener<br />
hibernum, : [sólo en plural:<br />
hiberna, hibernorum]<br />
campamento de invierno<br />
CAESAR, De Bello Gallico, V<strong>II</strong>, 18<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
mors, mortis, f. : muerte<br />
Nervius, -ii : Nervio<br />
(pueblo de la Galia)<br />
omnis, -e : todo<br />
oppugno, -as, oppugnare,<br />
oppugnavi, oppugnatum :<br />
atacar, sitiar, asaltar<br />
ostento, as, are : mostrar;<br />
prometer; alardear, jactarse<br />
potestas, potestatis, f. :<br />
poder, potestad, autoridad<br />
princeps, principis : [adj. y<br />
sust.] primero; príncipe<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
Rhenus, -i, m.: el Rin<br />
Sabinus, a, um : sabino<br />
sermo, onis, m. : discurso,<br />
sermón<br />
Titurius, -ii : Titurio<br />
transeo, transis, transire,<br />
transii, transitum : cruzar,<br />
atravesar; pasar<br />
tunc, : [adv.] entonces<br />
uolo, uis, uelle : querer<br />
His rebus cognitis media nocte silentio profectus ad hostium castra mane pervenit. Illi, celeriter per<br />
exploratores adventu Caesaris cognito, carros impedimentaque sua in artiores silvas abdiderunt,<br />
copias omnes in loco edito atque aperto instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeriter sarcinas<br />
conferri, arma expediri iussit.<br />
abdo, -is, abdere, abdidi,<br />
abditum : alejar, ocultar<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
adventus, -us : llegada<br />
aperio, -is, ire, -ui, apertum<br />
: abrir<br />
arma, armorum, n. pl. :<br />
armas<br />
artus, a, um : apretado,<br />
estrecho, profundo<br />
atque, [conj.coord.copul.] y<br />
(= ac)<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
carrus, -i: carro<br />
castra, castrorum, n. pl. :<br />
campamento militar<br />
celeriter, [adv.]<br />
rápidamente<br />
92
cognosco, -is, cognoscere,<br />
cognoui, cognitum :<br />
conocer, aprender, saber<br />
confero, confers, conferre,<br />
contuli, collatum : llevar,<br />
reunir; dirigirse a; aportar,<br />
entregar, conferir; aplazar,<br />
retardar<br />
copia, -ae, f. : abundancia;<br />
(pl.] riquezas, tropas<br />
edo, is, ere, edidi, editum :<br />
hacer salir, proferir,<br />
engendrar; causar; citar,<br />
declarar, manifestar<br />
expedio, is, ire, iui ou ii,<br />
itum : desembarazar;<br />
preparar; explicar, contar;<br />
convenir<br />
explorator, -is : explorador<br />
hostis, hostis, m. : enemigo;<br />
extranjero<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
impedimentum, -i, n. :<br />
obstáculo, impedimento;<br />
[en plural] bagajes<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
instruo, -is, instruere,<br />
instruxi, instructum :<br />
colocar; levantar, construir;<br />
disponer, equipar; instruir,<br />
alinear las tropas; poner en<br />
orden de combate las tropas<br />
iubeo, -es, iubere, iussi,<br />
iussum : ordenar, mandar<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
mane, : [indecl.] la mañana;<br />
[adv.] por la mañana,<br />
temprano<br />
medius, -a, -um : que está<br />
en medio, central, centro de<br />
nox, noctis, f. : noche<br />
nuntio, -as, nuntiare,<br />
nuntiavi, nuntiatum :<br />
anunciar<br />
CAESAR, De Bello Gallico, V, 53<br />
omnis, -e : todo<br />
per, : [prep.acus.] a través<br />
de, por; durante<br />
peruenio, -is, peruenire,<br />
perueni, peruentum : llegar<br />
proficio, -is, proficere,<br />
profeci, profectum :<br />
avanzar; obtener resultado;<br />
ser útil<br />
proficiscor, proficisceris,<br />
proficisci, profectus sum<br />
:[v.deponente] partir,<br />
marcharse, salir; proceder,<br />
depender; empezar<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
sarcina, ae : carga, fardo,<br />
bagaje<br />
silentium, silentii, n. :<br />
silencio<br />
silua, -ae, f. :bosque<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
Hac fama ad Treveros perlata, Indutiomarus qui postero die castra <strong>La</strong>bieni oppugnare decreverat,<br />
noctu profugit copiasque omnes in Treveros reducit. Caesar Fabium cum sua legione remittit in<br />
hiberna, ipse cum tribus legionibus circum Samarobrivam trinis hibernis hiemare constituit.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
castra, castrorum, n. pl. :<br />
campamento militar<br />
circum, : [adv.] alrededor;<br />
[prep. ac.] alrededor de<br />
constituo, is, constituere,<br />
constitui, constitutum :<br />
decidir; colocar; fijar;<br />
construir, fundar;<br />
establecer,<br />
copia, -ae, f. : abundancia;<br />
(pl.] riquezas, tropas<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
decerno, is, ere, creui,<br />
cretum : decidir, decretar;<br />
luchar, combatir<br />
dies, diei : [m. y f.] día<br />
fama, -ae, f. : fama, rumor,<br />
reputación<br />
hibernum, : [sólo en plural:<br />
hiberna, hibernorum]<br />
campamento de invierno<br />
hiemo, hiemas, hiemare :<br />
invernar; pasar el invierno;<br />
estar en los cuarteles de<br />
invierno; hacer frío, estar<br />
tormentoso<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
<strong>La</strong>bienus, <strong>La</strong>bieni, m.: Tito<br />
<strong>La</strong>bieno (oficial a las<br />
órdenes de César)<br />
legio, legionis, f. : legión;<br />
ejército<br />
noctu, : [adv.] de noche, por<br />
la noche<br />
omnis, -e : todo<br />
oppugno, -as, oppugnare,<br />
oppugnavi, oppugnatum :<br />
atacar, sitiar, asaltar<br />
perfero, perfers, perferre,<br />
pertuli, perlatum : llevar;<br />
llegar, cumplir; soportar<br />
hasta el fin<br />
posterus, -a, -um : que<br />
viene después<br />
profugio, -is, profugere,<br />
profugi, profugitum : huir,<br />
escaparse; abandonar<br />
reduco, -is, reducere,<br />
reduxi, reductum : retirar,<br />
devolver, replegar; reducir;<br />
restablecer, restituir<br />
93
emitto, -is, remittere,<br />
remisi, remissum : reenviar,<br />
devolver; relajar, aflojar;<br />
renunciar a, abandonar;<br />
remitir, calmarse<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
tres, trium : tres<br />
Fabius, -i : Fabio<br />
Indutiomarus, -i :<br />
Indutiomaro<br />
CAESAR, De Bello Civili, <strong>II</strong>I, 8<br />
Samarobriva, ae :<br />
Samarobriva<br />
Treverus, i: Trévero (pueblo<br />
de la Galia)<br />
trini, ae, a : tres, de tres en<br />
tres<br />
Expositis militibus, naves eadem nocte Brundisium a Caesare remittuntur, ut reliquae legiones<br />
equitatusque transportari possent. Huic officio praepositus erat Fufius Calenus legatus, qui<br />
celeritatem in transportandis legionibus adhiberet.<br />
a, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
adhibeo, -es, adhibere,<br />
adhibui, adhibitum : añadir;<br />
aplicar, llevar a, emplear<br />
Brundisium, ii, n. : Bríndisi<br />
(ciudad de Calabria)<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
celeritas, atis, f. : celeridad,<br />
rapidez<br />
equitatus, -us, m. :<br />
caballería<br />
expono, -is, exponere,<br />
exposui, expositum :<br />
desembarcar; exponer,<br />
explicar; sacar.<br />
Fufius, -ii, m.: Fufio Cita<br />
(caballero romano<br />
asesinado en Cenabo)<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
legatus, -i, m. : legado,<br />
embajador<br />
legio, legionis, f. : legión;<br />
ejército<br />
lego, -is, legere, legi, lectum<br />
: reunir, coger, recoger;<br />
escoger; llevarse, robar; leer<br />
miles, militis, m. : soldado<br />
nauis, -is, f. : nave<br />
nox, noctis, f. : noche<br />
officium, ii, n. : servicio,<br />
cargo, deber, obligación;<br />
obediencia; cortesía,<br />
servicio<br />
CAESAR, De Bello Gallico, V<strong>II</strong>, 58<br />
possum, potes, posse, potui<br />
: poder, ser capaz<br />
praepono, is, ere, posui,<br />
positum : anteponer,<br />
colocar delante; encargar,<br />
poner al frente de; preferir<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
remitto, -is, remittere,<br />
remisi, remissum : reenviar,<br />
devolver; relajar, aflojar;<br />
renunciar a, abandonar;<br />
remitir, calmarse<br />
Calenus : Caleno<br />
transportandis : in<br />
transportandi legionibus<br />
(para transportar las<br />
legiones)<br />
transporto : transportar<br />
Refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant, exercitum traducit et secundo flumine<br />
ad Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cognita ab eis, qui Metiosedo fugerant, Lutetiam incendi<br />
pontesque eius oppidi rescindi iubent; ipsi profecti a palude ad ripas Sequanae e regione Lutetiae<br />
contra <strong>La</strong>bieni castra considunt.<br />
a, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
castra, castrorum, n. pl. :<br />
campamento militar<br />
coepio, -is, coepere, coepi,<br />
coeptum : (sobre todo en<br />
perfecto y supino)<br />
comenzar, empezar<br />
cognosco, -is, cognoscere,<br />
cognoui, cognitum :<br />
conocer, aprender, saber<br />
consido, -is, considere,<br />
consedi, consessum :<br />
sentarse, posarse;<br />
detenerse, establecerse;<br />
calmarse, cesar<br />
contra, : [adv.] enfrente, al<br />
contrario; [prep+ac.] contra,<br />
enfrente de<br />
dies, diei : [m. y f.] día<br />
e, : [prep.+ abl] de, desde, a<br />
partir de; por<br />
exercitus, -us, m. : ejército<br />
94
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
flumen, fluminis, n. : río,<br />
torrente,corriente<br />
fugio, is, ere, fugi : huir<br />
[de], apartarse, esquivar<br />
hostis, hostis, m. : enemigo;<br />
extranjero<br />
incendo, -is, incendere,<br />
incendi, incensum: excitar;<br />
incendiar<br />
iter, itineris, n. : camino<br />
iubeo, -es, iubere, iussi,<br />
iussum : ordenar, mandar<br />
<strong>La</strong>bienus, <strong>La</strong>bieni, m.: Tito<br />
<strong>La</strong>bieno (oficial a las<br />
órdenes de César)<br />
oppidum, -i, n. : plaza<br />
fuerte, fortaleza, ciudad<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
palus, udis, f. : pantano,<br />
charca<br />
proficiscor, proficisceris,<br />
proficisci, profectus sum<br />
:[v.deponente] partir,<br />
marcharse, salir; proceder,<br />
depender; empezar<br />
reficio, is, ere, feci, fectum :<br />
reconstruir, reparar, rehacer<br />
regio, onis, f. : región<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
ripa, -ae, f. : orilla, ribera,<br />
costa<br />
secundus, a, um : siguiente,<br />
segundo; favorable,<br />
propicio<br />
CAESAR, De Bello Gallico, <strong>II</strong>, 12<br />
Sequanus, -a, -um: Secuano,<br />
-a (habitante de la región<br />
del Sena)<br />
superior, superioris :<br />
[comp. de superus] más<br />
alto, más elevado, superior<br />
traduco, -is, traducere,<br />
traduxi, traductum: pasar al<br />
otro lado; llevar al otro lado<br />
de; trasladar<br />
Lutetia, ae : Lutecia (París)<br />
Metiosedum, i : Metiosedo<br />
(ciudad de la Galia)<br />
pons, pontis : puente<br />
rescindo, is, ere, rescidi,<br />
rescissum : cortar, destruir<br />
Postridie eius diei Caesar, priusquam se hostes ex terrore ac fuga reciperent, in fines Suessionum,<br />
qui proximi Remis erant, exercitum duxit et magno itinere confecto, ad oppidum Noviodunum<br />
contendit. Id ex itinere oppugnare conatus, quod vacuum ab defensoribus esse audiebat, propter<br />
latitudinem fossae murique altitudinem paucis defendentibus expugnare non potuit.<br />
postridie, : [adv.] al día<br />
siguiente<br />
ab, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
ac, atque :<br />
[conj.coord.copul.] y<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
altitudo, altitudinis, f. :<br />
altura, profundidad<br />
audio, -is, audire, audiui,<br />
auditum : oír, escuchar;<br />
aprender<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
conficio, -is, conficere,<br />
confeci, confectum :<br />
terminar, completar;<br />
procurar; debilitar, abatir<br />
conor, conaris, conari :[v.<br />
deponente] prepararse,<br />
disponerse; emprender,<br />
intentar, esforzarse<br />
contendo, -is, contendere,<br />
contendi, contentum :<br />
dirigirse; tender; disparar,<br />
lanzar; esforzarse; luchar,<br />
rivalizar<br />
defendo, -is, defendere,<br />
defendi, defensum :<br />
defender; alejar, rechazar;<br />
defensor, is : defensor<br />
dies, diei : [m. y f.] día<br />
duco, is, ere, duxi, ductum :<br />
conducir, llevar, guiar<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
exerceo, -es, exercere,<br />
exercui, exercitum :<br />
ejercitar; ejercer, practicar<br />
exercitus, -us, m. : ejército<br />
expugno, as, are : expugnar,<br />
asaltar; lograr, conseguir<br />
finis, finis, f. : límite,<br />
frontera; fin, término<br />
fossa, ae, f. : foso, hoyo,<br />
agujero; canal, desagüe<br />
fuga, -ae, f. : fuga, huida<br />
hostis, hostis, m. : enemigo;<br />
extranjero<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
iter, itineris, n. : camino<br />
latitudo -inis : anchura<br />
magnus, -a, -um : grande<br />
murus, -i, m. : muralla,<br />
muro; pared, dique<br />
non, : [adv.] no<br />
Nouiodunum, -i, n.:<br />
Novioduno (ciudad de la<br />
Galia)<br />
oppidum, -i, n. : plaza<br />
fuerte, fortaleza, ciudad<br />
95
oppugno, -as, oppugnare,<br />
oppugnavi, oppugnatum :<br />
atacar, sitiar, asaltar<br />
paucus, -a, -um : poco,<br />
escaso; [plural] algunos,<br />
unos pocos<br />
possum, potes, posse, potui<br />
: poder, ser capaz<br />
priusquam, : [conj,<br />
temporal] antes que<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
propter, : [prep.acus.] por,<br />
por causa de; cerca de;<br />
proximus, a, um : [superl.<br />
de propior] vecino, -a;<br />
próximo, -a<br />
recipio, -is, recipere, recepi,<br />
receptum : retirar; recobrar;<br />
recibir, aceptar; obtener<br />
remus, i, m. : remo<br />
CAESAR, De Bello Gallico, <strong>II</strong>, 12<br />
Suessiones, um : Suesones<br />
(pueblo de la Galia)<br />
terror, oris, m. : terror,<br />
temblor<br />
uacuus, a, um : vacío,<br />
desocupado, desierto;<br />
ocioso, libre; vano<br />
P. Crassum cum cohortibus legionariis X<strong>II</strong> et magno numero equitatus in Aquitaniam proficisci<br />
iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q.<br />
Titurium Sabinum legatum cum legionibus tribus in Venellos, Coriosolites Lexoviosque mittit, qui<br />
eam manum distinendam curet.<br />
ac, atque :<br />
[conj.coord.copul.] y<br />
Aquitania, -ae : Aquitania<br />
auxilium, auxilii, n. :<br />
auxilio, socorro, ayuda;<br />
auxilia, : (nom. y ac. n. pl.)<br />
tropas auxiliares<br />
cohors, ortis, f. : cohorte<br />
coniungo, is, ere, iunxi,<br />
iunctum : juntar, reunir;<br />
unir<br />
Coriosolites, um :<br />
coriosolites (pueblo de la<br />
Galia)<br />
Crassus, i, m. : Craso<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
curo, as, are : cuidar,<br />
preocuparse<br />
distineo (2) : separar,<br />
ocupar, retener<br />
equitatus, -us, m. :<br />
caballería<br />
et, : [conj. coord. copul.] y<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
iubeo, -es, iubere, iussi,<br />
iussum : ordenar, mandar<br />
legatus, -i, m. : legado,<br />
embajador<br />
legio, legionis, f. : legión;<br />
ejército<br />
legionarius, a, um :<br />
legionario, de la legión<br />
Lexovi, orum : lexovios<br />
(pueblo de la Galia)<br />
magnus, -a, -um : grande<br />
CAESAR, De Bello Gallico, V, 22<br />
manus, -us, f. : mano;<br />
poder; [pl.] tropa<br />
mitto, -is, mittere, misi,<br />
missum : enviar<br />
natio, onis, f. : nación,<br />
pueblo; raza, especie<br />
numerus, -i, m. : número<br />
P, : [abreviación] Publio<br />
proficiscor, proficisceris,<br />
proficisci, profectus sum<br />
:[v.deponente] partir,<br />
marcharse, salir; proceder,<br />
depender; empezar<br />
Q, : [abreviación] Quinto<br />
Sabinus, a, um : sabino<br />
tantus, -a, -um : tan grande;<br />
tan; tanto, -a<br />
Titurius, i : Titurio<br />
tres, trium : tres<br />
Venelli, -orum : Venellos<br />
Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad Cantium nuntios mittit atque eis imperat ut,<br />
coactis omnibus copiis, castra navalia de improviso adoriantur atque oppugnent. Ei cum ad castra<br />
venissent, nostri, eruptione facta, multis eorum interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige,<br />
suos incolumes reduxerunt. Cassivellaunus, hoc proelio nuntiato tot detrimentis acceptis, vastatis<br />
finibus, maxime etiam permotus defectione civitatum legatos per Atrebatem Commium de<br />
deditione ad Caesarem mittit.<br />
96
acceptus, a, um :<br />
bienvenido, agradable<br />
accipio, -is, accipere, accepi,<br />
acceptum : recibir, aprender<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
adorior, -iris, -iri, -ortus<br />
sum : atacar<br />
atque, [conj.coord.copul.] y<br />
(= ac)<br />
Atrebatis, is : Atrebate<br />
(pueblo de Britania)<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
Cantium, ii : Cantio (ciudad<br />
de Britania)<br />
capio, -is, capere, cepi,<br />
captum : tomar, capturar<br />
Cassiuellaunus, -i, m.:<br />
Casivelauno (caudillo de<br />
los britanos durante la<br />
campaña del 54 a.C.)<br />
castra, castrorum, n. pl. :<br />
campamento militar<br />
ciuitas, ciuitatis, f. : ciudad,<br />
estado; ciudadanía<br />
cogo, -is, cogere, coegi,<br />
coactum : empujar; reunir;<br />
recoger; obligar<br />
Commius, ii : Comio<br />
(nombre propio)<br />
copia, -ae, f. : abundancia;<br />
(pl.] riquezas, tropas<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
deditio, deditionis, f. :<br />
rendición, capitulación<br />
defectio, nis : deserción,<br />
rebelión, revuelta<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
detrimentum, i, n. :<br />
detrimento, daño; pérdida;<br />
derrota, desastre<br />
do, das, dare, dedi, datum :<br />
dar<br />
duco, is, ere, duxi, ductum :<br />
conducir, llevar, guiar<br />
dum, : [conj. sub. temporal]<br />
mientras que; hasta que<br />
dux, ducis, m. : jefe, guía,<br />
general<br />
eruptio, eruptionis, f. :<br />
salida impetuosa; irrupción,<br />
invasión; erupción<br />
etiam, : [adv.] también<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
finis, finis, f. : límite,<br />
frontera; fin, término<br />
fio, fis, fieri, factus sum :<br />
[pasiva del verbo facio] ser<br />
hecho; suceder<br />
gero, -is, gerere, gessi,<br />
gestum : hacer; llevar;<br />
engendrar, producir<br />
impero, -as, imperare,<br />
imperavi, imperatum :<br />
mandar, ordenar, gobernar<br />
improvisus, a, um :<br />
improviso, imprevisto<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
incolumis, -e : incólume,<br />
sano, entero; sano y salvo<br />
interficio, -is, interficere,<br />
interfeci, interfectum :<br />
destruir; matar, asesinar<br />
legatus, -i, m. : legado,<br />
embajador<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
Lugotorix, gis : Lugotorix<br />
(nombre propio)<br />
maxime, : [adv.] sobre todo,<br />
máximamente, muy<br />
maximus, -a, -<br />
um:[superlativo de<br />
magnus, -a, -um] muy<br />
grande; grandísimo, -a;<br />
máximo, -a;<br />
mitto, -is, mittere, misi,<br />
missum : enviar<br />
multus, -a, -um : mucho,<br />
abundante<br />
navalis, -e : naval<br />
nobilis, e : conocido, noble<br />
noster, nostra, nostrum :<br />
nuestro, -a<br />
nuntius, nuntii, m. :<br />
mensajero; noticia, mensaje<br />
omnis, -e : todo<br />
oppugno, -as, oppugnare,<br />
oppugnavi, oppugnatum :<br />
atacar, sitiar, asaltar<br />
per, : [prep.acus.] a través<br />
de, por; durante<br />
permoueo, -es, permouere,<br />
permoui, permotum :;<br />
inducir, mover; excitar;<br />
agitar, conmover,<br />
emocionar<br />
proelium, -ii : combate<br />
reduco, -is, reducere,<br />
reduxi, reductum : retirar,<br />
devolver, replegar; reducir;<br />
restablecer, restituir<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
tot, : [indecl.] tantos, tan<br />
gran número<br />
vasto (1) : devastar<br />
venio, -is, venire, veni,<br />
ventum : venir<br />
97
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
CAESAR, De Bello Gallico, V<strong>II</strong>, 28<br />
Hostes re nova perterriti muro turribusque deiecti in foro ac locis patentioribus cuneatim<br />
constiterunt, hoc animo ut si qua ex parte obviam contra veniretur acie instructa depugnarent.<br />
ac, atque :<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde, obuius, -a, -um : que se<br />
[conj.coord.copul.] y<br />
a partir de; por<br />
encuentra en el camino;<br />
acies, aciei, f. : línea de<br />
forum, i, n. : foro, plaza,<br />
fácil, obvio, natural<br />
batalla, ejército en orden de mercado<br />
pars, partis, f. : parte,<br />
batalla<br />
hostis, hostis, m. : enemigo; porción<br />
animus, -i, m. : ánimo,<br />
extranjero<br />
patens, -ntis : descubierto,<br />
espíritu<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
abierto, patente<br />
consisto, consistis,<br />
para, contra; (prep.abl.) en perterreo, -es, perterrere,<br />
consistere, constiti :<br />
instruo, -is, instruere,<br />
perterrui, perterritum:<br />
ponerse, colocarse; cesar, instruxi, instructum :<br />
aterrar, llenar de espanto<br />
terminar; detenerse; resistir colocar; levantar, construir; res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
contra, : [adv.] enfrente, al disponer, equipar; instruir, asunto<br />
contrario; [prep+ac.] contra, alinear las tropas; poner en si, : [conj. sub. condicional]<br />
enfrente de<br />
orden de combate las tropas si<br />
cuneatim : [adv] en cuña locus, -i, m. : lugar<br />
turris, is, f. : torre<br />
deiicio, -is, -ere, deieci,<br />
murus, -i, m. : muralla,<br />
venio, is ,ire, veni, ventum :<br />
deiectum : derribar, echar muro; pared, dique<br />
llegar, venir<br />
abajo, abatir<br />
nouus, a, um : nuevo<br />
depugno (1) : luchar,<br />
obuiam, : [adv.] al<br />
combatir<br />
encuentro<br />
CAESAR, De bello civili, I, 13<br />
Horum oratione permotus Varus praesidium, quod introduxerat, ex oppido educit ac profugit.<br />
Hunc ex primo ordine pauci Caesaris consecuti milites consistere coegerunt. Commisso proelio<br />
deseritur a suis Varus; nonnulla pars militum domum discedit; reliqui ad Caesarem perveniunt.<br />
a, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
ac, atque :<br />
[conj.coord.copul.] y<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
cogo, -is, cogere, coegi,<br />
coactum : empujar; reunir;<br />
recoger; obligar<br />
committo, is, ere, misi,<br />
missum : disponer,<br />
comenzar, trabar<br />
consequor, eris, i, cutus<br />
sum : seguir; conseguir,<br />
obtener<br />
consisto, consistis,<br />
consistere, constiti :<br />
ponerse, colocarse; cesar,<br />
terminar; detenerse; resistir<br />
desero, is, ere, ui, desertum<br />
: abandonar; desertar;<br />
descuidar<br />
discedo, -is, discedere,<br />
discessi, discessum :<br />
separarse, alejarse;<br />
abandonar; pasar,<br />
exceptuar<br />
domus, -i, m. : casa; patria<br />
domus, us, f. : casa; patria<br />
educo, -is, educere, eduxi,<br />
eductum : hacer salir, sacar<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
introduco, is, ere, duxi,<br />
ductum: introducir<br />
miles, militis, m. : soldado<br />
nonnullus, a, um : alguno<br />
oppidum, -i, n. : plaza<br />
fuerte, fortaleza, ciudad<br />
oratio, orationis, f. : palabra;<br />
discurso; oración<br />
ordo, ordinis, m. : fila,<br />
hilera; fila; orden<br />
pars, partis, f. : parte,<br />
porción<br />
paucus, -a, -um : poco,<br />
escaso; [plural] algunos,<br />
unos pocos<br />
permoueo, -es, permouere,<br />
permoui, permotum :;<br />
inducir, mover; excitar;<br />
98
agitar, conmover,<br />
emocionar<br />
peruenio, -is, peruenire,<br />
perueni, peruentum : llegar<br />
praesidium, praesidii, n. :<br />
guarnición; destacamento;<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
defensa, ayuda; guardia,<br />
escolta<br />
primus, -a, -um :<br />
[superlativo de prior]<br />
primero, -a<br />
proelium, ii : combate,<br />
batalla<br />
CAESAR, De bello Gallico, <strong>II</strong>I, 29<br />
profugio, -is, profugere,<br />
profugi, profugitum : huir,<br />
escaparse; abandonar<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
Varus, i, m. : Varo<br />
Itaque vastatis omnibus eorum agris, vicis aedificiisque incensis, Caesar exercitum reduxit<br />
et in Aulercis Lexoviisque, reliquis item civitatibus quae proxime bellum fecerant, in<br />
hibernis conlocavit.<br />
aedificium, ii, n. : edificio<br />
ager, agri, m. : campo<br />
Aulercus, -i, m.: aulerce<br />
(perteneciente a un pueblo<br />
céltico de los primeros<br />
venidos a la Galia)<br />
bellum, -i, n. : guerra<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
ciuitas, ciuitatis, f. : ciudad,<br />
estado; ciudadanía<br />
colloco, -as, collocare,<br />
collocavi, collocatum :<br />
colocar<br />
exerceo, -es, exercere,<br />
exercui, exercitum :<br />
ejercitar; ejercer, practicar<br />
exercitus, -us, m. : ejército<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
hibernum, : [sólo en plural:<br />
hiberna, hibernorum]<br />
campamento de invierno<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
incendo, -is, incendere,<br />
incendi, incensum: excitar;<br />
incendiar<br />
itaque, : [conj. ilativoconclusiva]<br />
así pues, por<br />
consiguiente<br />
item, : [adv.] del mismo<br />
modo<br />
CAESAR, De bello Gallico, V, 15<br />
Lexovi, orum : lexovios<br />
(pueblo de la Galia)<br />
omnis, -e : todo<br />
proximus, a, um : [superl.<br />
de propior] vecino, -a;<br />
próximo, -a<br />
reduco, -is, reducere,<br />
reduxi, reductum : retirar,<br />
devolver, replegar; reducir;<br />
restablecer, restituir<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
vasto (1) : devastar<br />
uicus, i, m. : barrio; aldea,<br />
poblado; granja<br />
Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostro in itinere conflixerunt, tamen ut<br />
nostri omnibus artibus superiores fuerint atque eos in silvas collesque compulerint; sed<br />
compluribus interfectis cupidius insecuti nonnullos ex suis amiserunt.<br />
acriter, [adv.] fuertemente,<br />
severamente, cruelmente<br />
amitto, -is, amittere, amisi,<br />
amissum : perder,<br />
renunciar<br />
ars, artis, f. : arte<br />
atque, [conj.coord.copul.] y<br />
(= ac)<br />
collis, is, m. : colina<br />
compello, is, ere, puli,<br />
pulsum : empujar; rechazar;<br />
obligar<br />
complures, ium : [pl.]<br />
muchos, numerosos<br />
confligo, is, ere, flixi,<br />
flictum : chocar, combatir,<br />
luchar, pelear<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
cupide : [adv.] : con pasión,<br />
apasionadamente<br />
eques, equititis, m. : jinete,<br />
caballero<br />
equitatus, -us, m. :<br />
caballería<br />
essedarius, -ii : soldado que<br />
lucha desde el carro<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
hostis, hostis, m. : enemigo;<br />
extranjero<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
insequor, eris, i, secutus<br />
sum : seguir<br />
99
interficio, -is, interficere,<br />
interfeci, interfectum :<br />
destruir; matar, asesinar<br />
iter, itineris, n. : camino<br />
nonnullus, a, um : alguno<br />
noster, nostra, nostrum :<br />
nuestro, -a<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
omnis, -e : todo<br />
proelium, proelii, n. :<br />
combate, batalla, lucha<br />
sed, : [conj.adversativa]<br />
pero, mas, sin embargo<br />
silua, -ae, f. :bosque<br />
CAESAR, De bello Gallico, IV<br />
superior, superioris :<br />
[comp. de superus] más<br />
alto, más elevado, superior<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
tamen, : [adv.] sin embargo<br />
Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in his locis, quod omnis Gallia ad septentriones vergit,<br />
maturae sunt hiemes, tamen in Britanniam proficisci contendit, quod omnibus fere Gallicis bellis<br />
hostibus nostris inde subministrata auxilia intellegebat, et si tempus anni ad bellum gerendum<br />
deficeret, tamen magno sibi usui fore arbitrabatur, si modo insulam adiisset, genus hominum<br />
perspexisset, loca, portus, aditus cognovisset.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
aditus, us, m. : entrada<br />
aestas, tatis, f. : verano<br />
annus, -i, m. : año<br />
arbitror (1): ver, presenciar,<br />
creer, juzgar, pensar<br />
auxilia, auxiliorum : tropas<br />
auxiliares<br />
bellum, -i, n. : guerra; ad<br />
bellum gerendum : para<br />
hacer la guerra<br />
Britannia, -ae, f.: Britania<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
cognosco, -is, cognoscere,<br />
cognoui, cognitum :<br />
conocer, aprender, saber<br />
contendo, -is, contendere,<br />
contendi, contentum :<br />
dirigirse; tender; disparar,<br />
lanzar; esforzarse; luchar,<br />
rivalizar<br />
deficio, is, ere, feci, fectum :<br />
separarse, apartarse; faltar,<br />
fallar; abandonar, cesar<br />
et, : [conj. coord. copul.] y<br />
etsi, : [conj. subord.<br />
concesiva] aunque<br />
exiguus, a, um : exigüo,<br />
pequeño<br />
fere, : [adv.] casi<br />
fore, : [infinitivo futuro de<br />
sum] haber de ser;<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
Gallicus, -a, -um : Galo, -a<br />
genus, generis, n. :<br />
tipo,género; linaje, estirpe,<br />
raza, origen;<br />
hiems, hiemis, m. :<br />
invierno, tempestad, mal<br />
tiempo<br />
homo, hominis, m. :<br />
hombre<br />
hostis, hostis, m. : enemigo;<br />
extranjero<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
inde, : [adv] de allí; por ello;<br />
desde entonces<br />
insula, ae, f. : isla; casa de<br />
vecinos<br />
intellego, -is, intellegere,<br />
intelllexi, intellectum :<br />
comprender<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
magnus, -a, -um : grande<br />
maturus, -a, -um: maduro-a<br />
modo, : [adv.] sólo, por lo<br />
menos; [corelación] non<br />
modo ... sed etiam: no sólo<br />
... sino también<br />
noster, nostra, nostrum :<br />
nuestro, -a<br />
omnis, -e : todo<br />
pars, partis, f. : parte,<br />
porción<br />
perspicio, is, ere, spexi,<br />
spectum : percibir;<br />
examinar; estudiar a fondo,<br />
meditar<br />
portus, us, m. : puerto;<br />
desembocadura<br />
proficiscor, proficisceris,<br />
proficisci, profectus sum<br />
:[v.deponente] partir,<br />
marcharse, salir; proceder,<br />
depender; empezar<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
septentrio, onis, m. :<br />
septentrión, norte<br />
si, : [conj. sub. condicional]<br />
si<br />
subminisro (1) :<br />
suministrar, dar,<br />
proporcionar<br />
tamen, : [adv.] sin embargo<br />
tempus, temporis, n. :<br />
tiempo<br />
usus, -us, m. : uso, empleo;<br />
ejercicio, práctica; hábito,<br />
costumbre<br />
vergo, is, ere : inclinarse<br />
hacia, volverse hacia,<br />
extenderse<br />
100
CAESAR, De bello civili, I, 2,1<br />
Lentulus sententiam Calidii pronuntiaturum se omnina negavit. Marcellus perterritus conviciis a<br />
sua sentencia discessit. Sic vocibus consulis, terrore praesentis exercitus, minis amicorum Pompei<br />
plerique compulsi inviti et coacti Scipionis sententiam sequuntur: uti ante certam diem Caesar<br />
exercitum dimittat; si non faciat, eum adversus rem publicam facturum videri.<br />
a, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
aduersus : [prep + ac.]<br />
contra<br />
amicus, i, m. : amigo<br />
ante, [adv.] antes, delante;<br />
[prep+ac.] delante de, antes<br />
de<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
Calidius, ii : Calidio<br />
certus, -a, -um : cierto, -a;<br />
decidido, -a<br />
cogo, -is, cogere, coegi,<br />
coactum : empujar; reunir;<br />
recoger; obligar<br />
compello, is, ere, puli,<br />
pulsum : empujar; rechazar;<br />
obligar<br />
consul, consulis, m. : cónsul<br />
convicium, -ii : griterio,<br />
alboroto, protesta<br />
dies, diei : [m. y f.] día<br />
dimitto, is, ere, misi,<br />
missum : dispersar;<br />
despedir; dejar escapar;<br />
abandonar; perdonar<br />
discedo, -is, discedere,<br />
discessi, discessum :<br />
separarse, alejarse;<br />
abandonar; pasar,<br />
exceptuar<br />
et, : [conj. coord. copul.] y<br />
exercitus, -us, m. : ejército<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
fio, fis, fieri, factus sum :<br />
[pasiva del verbo facio] ser<br />
hecho; suceder<br />
inuitus, -a, -um: obligado, -<br />
a, forzado, -a; contra su<br />
voluntad<br />
Lentulus, i : Léntulo<br />
Marcellus, i, m. : Marcelo<br />
mina, : [sobre todo en<br />
plural, minae, arum]<br />
amenazas<br />
nego, as, are : decir que no,<br />
negar<br />
non, : [adv.] no<br />
omnino : [adv.]<br />
completamente<br />
perterreo, -es, perterrere,<br />
perterrui, perterritum:<br />
aterrar, llenar de espanto<br />
plerique, aeque, aque : el<br />
mayor número, la mayor<br />
parte, los más; muchos<br />
Pompeius, i, : Pompeyo<br />
CAESAR, De bello civili, I, 2,2<br />
praesens, entis : presente,<br />
actual, manifiesto<br />
pronuntio, as, are : publicar,<br />
nombrar, declarar,<br />
pronunciar<br />
publicus, a, um : público;<br />
común<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
Scipio, onis, m. : Escipión<br />
sententia, ae, f. : opinión,<br />
idea; pensamiento;<br />
sentencia<br />
sequor, sequeris, sequi,<br />
secutus sum : [deponente]<br />
seguir; perseguir<br />
si, : [conj. sub. condicional]<br />
si<br />
sic, : [adv.] así, de este<br />
modo<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
terror, oris, m. : terror,<br />
temblor<br />
uideor, videris, videri,<br />
uisus sum : parecer; ser<br />
visto;<br />
uox, uocis, f. : voz; tono,<br />
acento<br />
uti, = ut<br />
Intercedit M. Antonius Q. Cassius, tribuni plebis. Refertur confestim de intercessione tribunorum.<br />
Dicuntur sententiae graves; ut quisque acerbissime crudelissimeque dixit, ita quam maxime ab<br />
inimicis Caesaris collaudatur.<br />
a, ab : (prep.abl) de, desde,<br />
a partir de; por (c. agente)<br />
acerbus, a, um : áspero,<br />
amargo, penoso,<br />
desagradable<br />
Antonius, ii, m. : Antonio<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
Cassius, ii: Casio<br />
collaudo, -as, collaudare,<br />
collaudavi, collaudatum:<br />
colmar de elogios<br />
confestim, adv.:<br />
inmediatamente.<br />
crudelis, e : cruel<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante
dico, -is, dicere, dixi,<br />
dictum : decir<br />
grauis, e : pesado, oneroso;<br />
duro, riguroso; serio, triste<br />
inimicus, a, um : enemigo<br />
intercessio, nis : intercesión<br />
ita, : [adv.] así, de este<br />
modo<br />
M, : [indecl.abreviatura de<br />
Marcus] Marco<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
maxime, : [adv.] sobre todo,<br />
máximamente, muy<br />
plebs, plebis, f. : plebe<br />
Q, : [abreviación] Quinto<br />
quam, : [adv. interr.] cuán,<br />
cuánto, qué; [+ superlativo]<br />
lo más...posible [adv.2º<br />
término] que, como;<br />
quisque, quaeque, quidque<br />
: cada uno<br />
CAESAR, De bello civili, I, 6<br />
refero, fers, ferre, tuli, latum<br />
: llevar hacia atrás; volver a<br />
llevar; devolver; retirarse,<br />
retroceder; responder,<br />
referir, relatar<br />
sententia, ae, f. : opinión,<br />
idea; pensamiento;<br />
sentencia<br />
tribunus, -i, m. : tribuno<br />
Proximis diebus habetur extra urbem senatus. Pompeius eadem illa, quae per Scipionem<br />
ostenderat agit; senatus virtutem constantiamque collaudat; copias suas exponit: legiones habere<br />
sese paratas X.<br />
ago, -is, agere, egi, actum :<br />
conducir, hacer, actuar; dar<br />
collaudo, -as, collaudare,<br />
collaudavi, collaudatum:<br />
colmar de elogios<br />
constantia, ae, f. :<br />
constancia, perseverancia<br />
copia, -ae, f. : abundancia;<br />
(pl.] riquezas, tropas<br />
dies, diei : [m. y f.] día<br />
expono, -is, exponere,<br />
exposui, expositum :<br />
desembarcar; exponer,<br />
explicar; sacar.<br />
extra, : [adv.] fuera;<br />
[prep.ac.] fuera de<br />
habeo, -es, habere, habui,<br />
habitum : tener<br />
ille, illa, illud : aquel,<br />
aquella, aquello<br />
legio, legionis, f. : legión;<br />
ejército<br />
ostendo, is, ere, tendi,<br />
tentum : tender hacia<br />
delante; mostrar, presentar;<br />
prometer; declarar<br />
paro, as, parare, paraui,<br />
paratum : preparar<br />
CAESAR, De bello civili, I, 6<br />
per, : [prep.acus.] a través<br />
de, por; durante<br />
Pompeius, i, m. : Pompeyo<br />
proximus, a, um : [superl.<br />
de propior] vecino, -a;<br />
próximo, -a<br />
Scipio, onis, m. : Escipión<br />
senatus, -us, m. : senado<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
uirtus, virtutis, f. : valentía,<br />
bravura; virtud<br />
urbs, urbis, f. : ciudad;<br />
Roma<br />
Statim de reliquis rebus ad senatum refertur: tota Italia delectus habeantur; Faustus Sulla propere<br />
in Mauretaniam mittatur; pecunia uti ex aerario Pompeio detur. Refertur etiam de rege Iuba, ut<br />
socius sit atque amicus; Marcellus vero passurum se in praesentia negat. De Fausto impedit<br />
Philippus, tribunus plebis. De reliquis rebus senatus consulta perscribuntur.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
aerarium, ii, n. : erario,<br />
tesoro público<br />
amicus, i, m. : amigo<br />
atque, [conj.coord.copul.] y<br />
(= ac)<br />
consultum, -i, n. : decreto<br />
de, : [prep. + abl.] de, desde,<br />
a partir de; sobre, acerca de;<br />
después de; durante<br />
delectus, -us, m.:<br />
reclutamiento de soldados<br />
do, das, dare, dedi, datum :<br />
dar<br />
etiam, : [adv.] también<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
Faustus : Fausto<br />
habeo, -es, habere, habui,<br />
habitum : tener<br />
impedio, -is, impedire,<br />
impedivi, impeditum:<br />
impedir, obstaculizar<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
Italia, -ae, f. : Italia<br />
Iuba, ae, f. : Juba (rey de los<br />
Númidas)<br />
Marcellus, i, m. : Marcelo<br />
Mauretania, ae : Mauritania<br />
102
mitto, -is, mittere, misi,<br />
missum : enviar<br />
nego, as, are : decir que no,<br />
negar<br />
patior, pateris, pati, passus<br />
sum : soportar, sufrir<br />
pecunia, ae, f. : dinero,<br />
riqueza<br />
perscribo, is, ere, scripsi,<br />
scriptum : escribir<br />
detalladamente; levantar<br />
acta; anotar<br />
Philippus, i, m. : Filipo<br />
plebs, plebis, f. : plebe<br />
Pompeius, i, m. : Pompeyo<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
praesentia, ae, f. : presencia,<br />
eficacia, poder<br />
propere : [adv.]<br />
apresuradamente, de prisa<br />
refero, fers, ferre, tuli, latum<br />
: llevar hacia atrás; volver a<br />
llevar; devolver; retirarse,<br />
retroceder; responder,<br />
referir, relatar<br />
rego, is, ere, rexi, rectum :<br />
dirigir, conducir; regir,<br />
gobernar<br />
reliquus, -a, -um : restante<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
CAESAR, De bello civili, I, 7<br />
rex, regis, m. : rey<br />
senatus, -us, m. : senado<br />
socius, socii, m. : aliado,<br />
compañero, asociado<br />
statim, : [adv.] a pie firme;<br />
al punto<br />
Sulla, ae, m. : Sila<br />
totus, -a, -um : todo, entero<br />
tribunus, -i, m. : tribuno<br />
uero, : [adv.]<br />
verdaderamente, sí;<br />
[conj.advers.] pero, sin<br />
embargo<br />
uti, = ut<br />
Conclamant legionis X<strong>II</strong>I, quae aderat, milites- hanc enim initio tumultus evocaverat, reliquae<br />
nondum convenerant –sese paratos esse imperatoris sui tribunorumque plebis iniurias defendere.<br />
adsum, ades, adesse, adfui : evoco (1) : llamar, convocar infinitivo = preparar(se)<br />
estar presente, asistir<br />
imperator, oris, m. :<br />
para...)<br />
conclamo, as, are : gritar, general; emperador<br />
plebs, plebis, f. : plebe<br />
clamar; llamar, invocar<br />
initium, initii, n. : principio, reliquus, -a, -um : restante<br />
conuenio, -is, convenire, comienzo<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
conveni, conventum :<br />
iniuria, ae, f. : injusticia,<br />
suya<br />
acudir, reunirse; convenir, afrenta, injuria<br />
tribunus, -i, m. : tribuno<br />
estar de acuerdo, concertar; legio, legionis, f. : legión; tumultus, us, m. : tumulto,<br />
encontrar<br />
ejército<br />
perturbación, desorden,<br />
defendo, -is, defendere,<br />
miles, militis, m. : soldado alboroto; levantamiento,<br />
defendi, defensum :<br />
nondum, : [adv.] aún no, sublevación<br />
defender; alejar, rechazar; todavía no<br />
enim, : [conj. coord. causal] paro, as, parare, paraui,<br />
en efecto, pues<br />
paratum : preparar (+<br />
CAESAR, De bello civili, I, 48<br />
Accidit etiam repentinum incommodum biduo, quo haec gesta sunt. Tanta enim tempestas<br />
cooritur, ut numquam illis locis maiores aquas fuisse constaret. Tum autem ex omnibus montibus<br />
nives proluit ac summas ripas fluminis superavit pontesque ambo, quos C. Fabius fecerat, uno die<br />
interrupit. Quae res magnas difficultates exercitui Caesaris attulit.<br />
accido, -is, accidere, accidi :<br />
suceder; caer sobre, llegar;<br />
adfero, fers, ferre, attuli,<br />
allatum : aportar, traer,<br />
llevar<br />
ambo, ambae, o : ambos, los<br />
dos<br />
aqua, ae : agua<br />
autem, [conj.] pero, en<br />
cambio<br />
biduum, -i, n.: espacio de<br />
dos días<br />
C, [= Caius, ii] m. : Gayo<br />
[abreviación]<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
consto, as, are : existir,<br />
constar, consistir, estar de<br />
acuerdo; [impers.] consta<br />
103
coorior, cooriris, cooriri,<br />
coortus sum: [dep.] surgir,<br />
aparecer.<br />
dies, diei : [m. y f.] día<br />
difficultas, atis, f. :<br />
dificultad, obstáculo, apuro<br />
enim, : [conj. coord. causal]<br />
en efecto, pues<br />
etiam, : [adv.] también<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
exercitus, -us, m. : ejército<br />
Fabius, i : Fabio<br />
facio, facis, facere, feci,<br />
factum : hacer<br />
flumen, fluminis, n. : río,<br />
torrente,corriente<br />
gero, -is, gerere, gessi,<br />
gestum : hacer; llevar;<br />
engendrar, producir<br />
incommodus, a, um :<br />
molesto, fastidioso,<br />
incómodo; desagradable<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
interrumpo, is, ere, rupi,<br />
ruptum : romper, destruir;<br />
interrumpir<br />
locus, -i, m. : lugar<br />
magnus, -a, -um : grande<br />
maior, maioris :<br />
[comparativo de magnus]<br />
más grande, mayor<br />
mons, montis, m. : monte,<br />
montaña<br />
nix, niuis, f. : nieve<br />
numquam, : [adv.] nunca<br />
omnis, -e : todo<br />
pons, pontis : puente<br />
proluo, -lui, -lutum :<br />
llevarse, arrastrar, bañar,<br />
regar<br />
repentinus, a, um :<br />
repentino, súbito,<br />
inesperado<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
CAESAR, De bello civili, I, 10<br />
ripa, -ae, f. : orilla, ribera,<br />
costa<br />
summus, -a, -um : [superl.]<br />
el más alto, la parte más<br />
importante o más elevada<br />
supero, -as, superare,<br />
superavi, superatum :<br />
sobresalir, ser superior,<br />
prevalecer; abundar, sobrar;<br />
traspasar, cruzar, rebasar;<br />
superar, aventajar<br />
tantus, -a, -um : tan grande;<br />
tan; tanto, -a<br />
tempestas, tempestatis, f.<br />
:tempestad, tormenta;<br />
tiempo, época; temperatura,<br />
clima;<br />
tum, : [adv.] entonces<br />
unus, -a, -um : uno, -a; un,<br />
alguno, -a; único, -a<br />
Acceptis mandatis Roscius cum L. Caesare Capuam pervenit ibique consules Pompeiumque<br />
invenit; postulata Caesaris renuntiat. Illi deliberata re respondent scriptaque ad eum mandata per<br />
reos remittunt; quorum haec erat summa: Caesar in Galliam reverteretur, Arimino excedente,<br />
exercitus dimitteret.<br />
accipio, -is, accipere, accepi,<br />
acceptum : recibir, aprender<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
Ariminus, i: Arimino<br />
Caesar, Caesaris, m. : César;<br />
emperador<br />
Capua, ae, f. : Capua<br />
consul, consulis, m. : cónsul<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
delibero, as, are : deliberar;<br />
consultar un oráculo;<br />
decidir; reflexionar<br />
dimitto, is, ere, misi,<br />
missum : dispersar;<br />
despedir; dejar escapar;<br />
abandonar; perdonar<br />
excedo, is, ere, cessi,<br />
cessum : salir de, retirarse<br />
de; exceder, rebasar<br />
exercitus, -us, m. : ejército<br />
Gallia, -ae, f. : Galia<br />
ibi, : [adv.] allí<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; (prep.abl.) en<br />
inuenio, -is, invenire,<br />
inveni, inventum :<br />
encontrar; conseguir;<br />
inventar, descubrir<br />
L, : [abrev.] Lucio<br />
mandatum, i: encargo,<br />
recado, orden<br />
per, : [prep.acus.] a través<br />
de, por; durante<br />
peruenio, -is, peruenire,<br />
perueni, peruentum : llegar<br />
Pompeius, i, m. : Pompeyo<br />
postulo, -as, postulare,<br />
postulavi, postulatum :<br />
pedir; acusar<br />
remitto, -is, remittere,<br />
remisi, remissum : reenviar,<br />
devolver; relajar, aflojar;<br />
renunciar a, abandonar;<br />
remitir, calmarse<br />
renuntio, -as, renuntiare,<br />
renuntiavi, renuntiatum:<br />
informar; proclamar; negar;<br />
renunciar<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
104
espondeo, -es, respondere,<br />
respondi, responsum :<br />
responder, contestar<br />
reuerto, -is, revertere,<br />
reverti, reversum : volver<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
atrás, volver, retornar,<br />
regresar<br />
reus, i, m. : reo, acusado<br />
Roscius, i : Roscio<br />
CAESAR, De bello civili, I, 19<br />
scribo, is, ere, scripsi,<br />
scriptum : escribir<br />
summus, -a, -um : [superl.]<br />
el más alto, la parte más<br />
importante o más elevada<br />
Litteris perlectis Domitius dissimulans in consilio pronuntiat Pompeium celeriter subsidio<br />
venturum hortaturque eos, ne animo deficiant quaeque usui ad defendendum oppidum sint<br />
parent. Ipse arcano cum paucis familiaribus suis colloquitur consiliumque fugae capere constituit.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
animus, -i, m. : ánimo,<br />
espíritu<br />
arcanum, i, n. : secreto,<br />
misterio<br />
capio, -is, capere, cepi,<br />
captum : tomar, capturar<br />
celeriter, [adv.]<br />
rápidamente<br />
conloquor, eris, i, locutus<br />
sum : conversar; hablar,<br />
decir<br />
consilium, consilii, n. :<br />
deliberación; consejo;<br />
decisión, proyecto<br />
constituo, is, constituere,<br />
constitui, constitutum :<br />
decidir; colocar; fijar;<br />
construir, fundar;<br />
establecer,<br />
cum, : [prep. abl.] con;<br />
defendo, -is, defendere,<br />
defendi, defensum :<br />
defender; alejar, rechazar;<br />
(ad defendum oppidum:<br />
para defender la ciudad)<br />
deficio, is, ere, feci, fectum :<br />
separarse, apartarse; faltar,<br />
fallar; abandonar, cesar<br />
dissimulo, as, are : ocultar,<br />
disimular<br />
Domitius, i : Domicio<br />
familiaris, -e : familiar,<br />
íntimo<br />
fuga, -ae, f. : fuga, huida<br />
hortor, hortaris, hortari,<br />
hortatus sum : [deponente]<br />
animar, exhortar, incitar<br />
in, : [prep.acus] a, hacia,<br />
para, contra; [prep. ab.] en<br />
littera, ae, f. : letra; [pl.]<br />
carta<br />
oppidum, -i, n. : plaza<br />
fuerte, fortaleza, ciudad<br />
CAESAR, De bello civili, I, 24<br />
paro, as, parare, paraui,<br />
paratum : preparar<br />
paucus, -a, -um : poco,<br />
escaso; [plural] algunos,<br />
unos pocos<br />
perlego, is, ere, legi, lectum<br />
: mirar, recorrer con la<br />
vista; leer enteramente<br />
Pompeius, i, m. : Pompeyo<br />
pronuntio, as, are : publicar,<br />
nombrar, declarar,<br />
pronunciar<br />
subsidium, subsidii, n. :<br />
tropa de reserva; apoyo,<br />
refuerzo, socorro, defensa<br />
suus, -a, -um : su; suyo,<br />
suya<br />
usus, -us, m. : uso, empleo;<br />
ejercicio, práctica; hábito,<br />
costumbre<br />
venio, -is, venire, veni,<br />
ventum : venir<br />
Pompeius his rebus cognitis, quae erant ad Corfinium gestae, Luceria proficiscitur Canusium<br />
atque inde Brundisium. Copias undique omnes ex novis dilectibus ad se cogi iubet; servos,<br />
pastores armat atque eis equos attribuit; ex his circiter CCC equites conficit.<br />
ad, :[prep.ac.] a, hacia, junto<br />
a; para<br />
armo: armar, dar armas<br />
atque, [conj.coord.copul.] y<br />
(= ac)<br />
attribuo, -tribui, -tributum :<br />
asignar, dar<br />
Brundisium, ii, n. : Bríndisi<br />
(ciudad de Calabria)<br />
Canusium : Canusio<br />
(nombre de una ciudad)<br />
circiter, : [adv.] alrededor;<br />
casi<br />
cognosco, -is, cognoscere,<br />
cognoui, cognitum :<br />
conocer, aprender, saber<br />
cogo, -is, cogere, coegi,<br />
coactum : empujar; reunir;<br />
recoger; obligar<br />
conficio, -is, conficere,<br />
confeci, confectum :<br />
105
terminar, completar;<br />
procurar; debilitar, abatir<br />
copia, -ae, f. : abundancia;<br />
(pl.] riquezas, tropas<br />
Corfinium, i: Corfinio<br />
(nombre de ciudad)<br />
dilectus, -us, m.:<br />
reclutamiento de soldados<br />
eques, equititis, m. : jinete,<br />
caballero<br />
equus, -i, m. : caballo<br />
ex, : [prep.+ abl] de, desde,<br />
a partir de; por<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
gero, -is, gerere, gessi,<br />
gestum : hacer; llevar;<br />
engendrar, producir<br />
inde, : [adv] de allí; por ello;<br />
desde entonces<br />
iubeo, -es, iubere, iussi,<br />
iussum : ordenar, mandar<br />
Luceria, ae : Luceria<br />
(nombre de ciudad)<br />
nouus, a, um : nuevo<br />
omnis, -e : todo<br />
pastor, oris, m. : pastor,<br />
guardián<br />
9. TEXTOS DE OTROS AUTORES<br />
Pompeius, i, m. : Pompeyo<br />
proficiscor, proficisceris,<br />
proficisci, profectus sum<br />
:[v.deponente] partir,<br />
marcharse, salir; proceder,<br />
depender; empezar<br />
res, rei, f. : cosa, hecho,<br />
asunto<br />
seruus, - i, m. : esclavo<br />
undique, : [adv.] de todas<br />
partes<br />
1. Cicerón lanza su discurso contra Catilina y este reacciona con falsa humildad<br />
Tum M. Tullius consul orationem habuit luculentam atque utilem rei publicae, quam postea<br />
scriptam edidit. Sed, ubi ille absedit, Catilina, demisso voltu, voce supplici postulare a patribus<br />
coepit ne quid de se temere crederent.<br />
Sall. Coniu. Cat. 31.<br />
2. Condiciones de Filipo de Macedonia para una alianza con Aníbal<br />
Anno quarto postquam ad Italiam Hannibal venit, M. Claudius, consul apud Nolam, civitatem<br />
Campaniae, contra Hannibalem bene pugnavit. Quo tempore etiam rex Macedoniae Philippus ad<br />
eum legatos misit, promittens auxilia sub hac conditione ut ipse quoque contra Graecos ab<br />
Hannibale auxilia acciperet.<br />
Eutropius, Breviarium, 3, 12<br />
3. Amílcar realiza en España grandes hazañas, y con el botín obtenido enriquece a África.<br />
Hamilcar, postquam mare transiit in Hispaniamque venit, magnas res secunda gessit fortuna:<br />
maximas bellicosissimasque gentes subegit; equis, armis, viris, pecunia totam locupletavit Africam.<br />
Nep. Vita Hamil., 4, 1<br />
106
4. Un amigo del rey Pyrro se ofrece a traicionarlo<br />
Cum Pyrrus rex in terra Italia esset et unam et alteram pugnas prospere pugnavisset, tum<br />
quispiam Timochares, regis Pyrri amicus, ad C. Fabricium consulem furtim venit ac praemium<br />
petivit et, si de praemio conveniret, promisit regem venenis necare.<br />
Aulo Gelio, Noctes Atticae <strong>II</strong>I, 8<br />
5. Cicerón, entristecido, se dirige a su mujer<br />
Accepi ab Aristocrito tres epistulas, quas ego lacrimis prope delevi; conficior enim maerore, mea<br />
Terentia, nec meae me miseriae magis excruciant quam tuae vestraeque; ego hoc autem miserior<br />
sum quam tu, quae es miserrima.<br />
Cicerón, Ad familiares, XIV, 3<br />
6. Sagunto, causa de la segunda guerra púnica<br />
Omnibus Hispaniae gentibus subactis, Hannibal, ut bellum cum Romanis renovaretur, Saguntum,<br />
opulentam urbem, quae cum iis societatem fecerat, expugnavit. Saguntini se suosque ferro et igni<br />
occiderunt.<br />
7. Al volver Amílcar a Cartago, la ciudad se encuentra en una difícil situación, por el motín<br />
de los mercenarios que constituían su ejército.<br />
At ille ut Carthaginem venit, mercennarii milites desciverunt, quorum numerus erat viginti<br />
milium. Hi totam abalienaverunt Africam, ipsam Carthaginem oppugnaverunt. His malis Poeni<br />
perterriti, cum prope iam ad desperationem pervenissent, Hamilcarem imperatorem fecerunt.<br />
8. Catilina prepara sus tropas para la guerra<br />
Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia duas legiones instituit; cohortes pro numero<br />
militum complet. Deinde voluntarios aut socios qui in castra venerant aequaliter distribuit. Sed ex<br />
omni copia circiter pars quarta erat militaribus armis instructa; ceteri praeacutas sudes portabant.<br />
9. Agripa restablece la concordia contando una fábula a los plebeyos<br />
M. Agrippa concordiam inter patres plebemque restituit. Nam, cum plebs a patribus secessisset,<br />
quod et tributum et militiam non toleraret, Agrippa, vir facundus, ad plebem adiit. Narrata fabula,<br />
multitudinem redire secum Romam iussit. Dum haec geruntur, fremitus terribilis auditur.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
107
10. Combates en torno a la ciudad africana de Zama<br />
Dum Romani apud Zamam certant, idem ex improviso castra hostium cum magna turba invadit.<br />
Remissis eis qui in praesidio erant, portam irrumpit. Oppidani interea concurrunt, lapides, ignem,<br />
alia praeterea tela ingerunt. Interim Metellus cum acerrime rem gereret, clamorem hostilem a tergo<br />
accepit.<br />
11. Viriato, pastor lusitano, se opone a los romanos y es asesinado<br />
Viriathus, qui contra Romanos in Lusitania gerebat, pastor primo fuit, mox latronum dux;<br />
postremo tantos ad bellum populos concitavit, ut adsertor contra Romanos Hispaniae putaretur. A<br />
suis interfectus est, cum quattuordecim annis Hispanias adversus Romanos movisset.<br />
12. Lucio Catilina sale de Roma mientras el Senado toma medidas contra él<br />
Sed Catilina, paucos dies commoratus apud C. Flaminium in agro Arretino, dum vicinitatem antea<br />
sollicitatam armis exornat, cum fascibus atque aliis imperii insignibus in castra contendit. Haec ubi<br />
Romae comperta sunt, senatus decernit ut Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet.<br />
Departamento de <strong>La</strong>tín. 2012-2013<br />
108