Contrastes léxicos en catalán, español e italiano - Contrastiva
Contrastes léxicos en catalán, español e italiano - Contrastiva
Contrastes léxicos en catalán, español e italiano - Contrastiva
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Contrastes</strong> <strong>léxicos</strong> <strong>en</strong> <strong>catalán</strong>, <strong>español</strong> e <strong>italiano</strong><br />
Germà Colon Domènech<br />
(Basilea)<br />
En un int<strong>en</strong>to de cotejar con criterio objetivo las soluciones léxicas del <strong>catalán</strong> y del <strong>español</strong>, comparé <strong>en</strong><br />
léxico <strong>catalán</strong> <strong>en</strong> la Romania 1 un episodio de la novela Tirant lo Blanch, cuya edición príncipe apareció<br />
año 1490, con su traducción castellana publicada <strong>en</strong> Valladolid <strong>en</strong> 1511 2 .<br />
La elección del texto, el cual corresponde fragm<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te al capítulo 231 (numeración de la<br />
determinada por el cont<strong>en</strong>ido alegre y des<strong>en</strong>vuelto de la acción y no por consideraciones de índole lingüística.<br />
El parangón de los primeros dosci<strong>en</strong>tos lexemas del fragm<strong>en</strong>to arrojaba una coincid<strong>en</strong>cia del 62% y una<br />
38%. Ese elevado 62% de afinidad es normal tratándose de idiomas románicos vecinos. No ti<strong>en</strong>e nada de pa<br />
<strong>en</strong>trar / <strong>en</strong>trar, ojo / ull, vida / vida, v<strong>en</strong>ir / v<strong>en</strong>ir respondan a un mismo étimo latino (INTRARE, OCU<br />
VENIRE), común con todo o casi todo el resto de la Romania. Más importancia quizá deba achacarse a la op<br />
38% <strong>en</strong> donde casos como trobar / hallar, cuixa / muslo nos hablan bi<strong>en</strong> de una tajante frontera léxica.<br />
No cabe olvidar, sin embargo, que <strong>en</strong>tre las coincid<strong>en</strong>cias se dan también algunas curiosas afinidade<br />
evolución que lleva a mirar / mirar «regarder», conformidades que apartan de las demás a las l<strong>en</strong>guas hispán<br />
juego de acercami<strong>en</strong>to y alejami<strong>en</strong>to al y del vocabulario «iberorrománico» por parte del <strong>catalán</strong> reside uno de<br />
inc<strong>en</strong>tivos para su estudio.<br />
He creído que podría resultar de un cierto interés metodológico añadir los resultados <strong>italiano</strong>s del mismo<br />
l<strong>en</strong>gua italiana queda fuera de la discusión ibero o galorrománica y por ello su postura desempeña algo así como<br />
árbitro <strong>en</strong> la vieja querella. Del Tirant lo Blanch poseemos una versión publicada <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ecia <strong>en</strong> 1538<br />
<strong>en</strong> el título, está hecha sobre el texto original, y no sobre el castellano, como se advierte fácilm<strong>en</strong>te con sólo<br />
capítulo que nos ocupa: allí donde el <strong>español</strong> omite algún porm<strong>en</strong>or, vemos que la versión de V<strong>en</strong>ecia lo c<br />
consonancia con el <strong>catalán</strong> 4 .<br />
He aquí, a continuación de los fragm<strong>en</strong>tos <strong>catalán</strong> y <strong>español</strong>, la transcripción ceñida del texto <strong>italiano</strong>:<br />
Com fon nit escura, Tirant vingué a la cambra de la<br />
Duquessa; e com l'Emperador sopava ab les dames,<br />
Plaerdemavida <strong>en</strong>trà per la cambra molt alegre e pres a<br />
Tirant per la mà e portà'l-se'n, lo qual anava vestit ab gipó<br />
de setí carmesí, ab manto abrigat e ab una espasa <strong>en</strong> la<br />
mà. E Plaerdemavida lo posà dins lo retret. E havia-hi una<br />
gran caixa ab un forat que hi havi<strong>en</strong> fet perquè pogués<br />
al<strong>en</strong>dar. Lo bany que allí t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> aparellat estava davant la<br />
caixa. Aprés que haguer<strong>en</strong> sopat, les dames dansar<strong>en</strong> ab<br />
los galants cavallers, e com ver<strong>en</strong> que Tirant no hi era<br />
lleixar<strong>en</strong>-se de dansar, e l'Emperador se retragué <strong>en</strong> la sua<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 1 of 10<br />
Y como la noche fué escura, Tirante vino a<br />
de la Duquesa; y como el Enperador c<strong>en</strong>ava y<br />
damas, Plazer de mi Vida <strong>en</strong>tró por la cámara<br />
tomó a Tirante por la mano y llevósele; el qual y<br />
con un jubón de raso carmesí y una capa cubiert<br />
espada <strong>en</strong> la mano. Y Plazer de mi Vida le m<br />
retrete de la cámara de la Princesa donde haví<br />
grande con un agujero, porque pudiesse<br />
que estava aparejado estava de cara del arca. Com<br />
c<strong>en</strong>ado las damas, dançaron con los cavallero<br />
vieron que Tirante no estava allí dexáronse todos<br />
03/06/2011
cambra, e les donzelles se n'anar<strong>en</strong> e deixar<strong>en</strong> a la<br />
Princesa dins <strong>en</strong> lo seu retret, <strong>en</strong> aquell on Tirant estava,<br />
sola ab aquelles qui la t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> de servir. Plaerdemavida, <strong>en</strong><br />
excusa de traure un drap de lli prim per al bany, obrí la<br />
caixa e deixà-la un poc oberta e posà roba dessús perquè<br />
neguna de les altres no ho vess<strong>en</strong>. La Princesa se<br />
com<strong>en</strong>çà a despullar, e Plaerdemavida li parà lo siti que<br />
v<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> dret que Tirant la podia molt b<strong>en</strong> veure. E com<br />
ella fon tota nua, Plaerdemavida pres una candela <strong>en</strong>cesa<br />
per fer plaer a Tirant: mirava-li tota la sua persona e tot<br />
quant havia filat e deia-li:<br />
__ A la fe, s<strong>en</strong>yora, si Tirant fos ací, si us tocava ab<br />
les sues mans així com jo faç, jo p<strong>en</strong>s que ell ho estimaria<br />
més que si el faï<strong>en</strong> s<strong>en</strong>yor del realme de França.<br />
__ No cregues tu això __ dix la Princesa __ , que més<br />
estimaria ell ésser rei que no tocar-me així com tu fas.<br />
__ Oh Tirant s<strong>en</strong>yor, e on sou vós ara? ¿Com no sou<br />
ací prop perquè poguésseu veure e tocar la cosa que més<br />
amau <strong>en</strong> aquest món ni <strong>en</strong> l'altre? Mira, s<strong>en</strong>yor Tirant, vet<br />
ací los cabells de la s<strong>en</strong>yora Princesa; jo els bese <strong>en</strong> nom<br />
de tu, qui est dels cavallers del món lo millor. Vet ací los<br />
ulls e la boca: jo la bese per tu. Vet ací les sues<br />
cristal·lines mamelles, que tinc cascuna <strong>en</strong> sa mà: beseles<br />
per tu: mira com són poquetes, dures, blanques e llises.<br />
Mira, Tirant vet ací lo seu v<strong>en</strong>tre, les cuixes e lo secret.<br />
¡Oh trista de mi, que si home fos, ací volria finir los meus<br />
darrers dies! Oh Tirant, on est tu ara? ¿Per què no véns a<br />
mi, puix tan piadosam<strong>en</strong>t te cride? Les mans de Tirant<br />
són dignes de tocar ací on jo toque, e altri no, car aquest<br />
és bocí que no és negú que no se'n volgués ofegar.<br />
Tirant tot açò mirava, e pr<strong>en</strong>ia-hi lo major delit del<br />
món per la bona gràcia ab què Plaerdemavida ho raonava,<br />
e v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>-li de grans temptacions de voler eixir de la caixa.<br />
y el Enperador se retruxo a su cámara. Las<br />
dexaron sola a la Princesa con los que<br />
ellas se fueron a dormir. Plazer de mi Vida, con<br />
sacar un paño delgado para el vaño, abrió el arc<br />
un poco abierta y puso ropa <strong>en</strong>cima porque ning<br />
otras no lo viess<strong>en</strong>. La Princesa se com<strong>en</strong>çó de d<br />
Plazer de mi Vida le puso el asi<strong>en</strong>to<br />
donde Tirante estava, de manera que él la podía<br />
ver a su plazer. E como del todo fué desnuda, Pl<br />
Vida tomó una candela <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dida, y por haze<br />
Tirante mirávala toda la persona, que allí no<br />
<strong>en</strong>cubierto, y dezíale a la señora:<br />
__ Si Tirante estoviesse aquí, y os tocass<br />
manos como yo hago, bi<strong>en</strong> creo que él<br />
al reyno de Francia.<br />
__ No lo creas tú esso, que más estimaría el<br />
Francia que no tocarme como tú hazes.<br />
Dezía Estefanía:<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 2 of 10<br />
__ ¡O Tirante, señor! ¿Dónde estás tú agora, q<br />
aquí cerca para que pudiesses ver y tocar la cos<br />
amas <strong>en</strong> aqueste mundo? Mira, señor Tirante,<br />
cabellos de la señora Princesa; yo los beso <strong>en</strong><br />
que eres el mejor de los cavalleros del mundo. Ca<br />
ojos y la boca: yo lo[s] beso por ti. Cata aquí sus<br />
tetas, que t<strong>en</strong>go cada una <strong>en</strong> su mano; mira<br />
chiquitas, duras, blancas y lisas. Cata<br />
muslos y el lugar secreto. ¡O, desv<strong>en</strong>turada de m<br />
qué no so yo hombre para f<strong>en</strong>ecer aquí mis p<br />
días? ¿Dónde estás tú agora, cavallero inv<strong>en</strong>cible<br />
no vi<strong>en</strong>es a mí, pues tan piadosam<strong>en</strong>te te llamo?<br />
de Tirante son dignas de tocar aquí donde<br />
no, que aqueste es bocado con el qual quie<br />
querríe ahogar.<br />
Tirante mirava todas aquellas cosas, e s<strong>en</strong>tí<br />
plazer del mundo <strong>en</strong> oyr la bu<strong>en</strong>a gracia con que<br />
mi Vida lo razonava, e v<strong>en</strong>íanle grandes<br />
del arca.<br />
03/06/2011
Com haguer<strong>en</strong> estat així un poc burlant, la Princesa<br />
<strong>en</strong>trà <strong>en</strong> lo bany e dix a Plaerdemavida que es despullàs e<br />
que <strong>en</strong>tràs dins lo bany ab ella.<br />
__ No ho faré sinó ab una condició.<br />
__ ¿Quina serà? __ dix Princesa.<br />
Como ovieron estado un poco burlando, l<br />
<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el baño e dixo a Plazer de<br />
desnudase e que <strong>en</strong>trase <strong>en</strong> el baño con<br />
__ No lo haré sino con una condición.<br />
__ ¿Qué ha de ser? __ dixo la Princesa.<br />
Respòs Plaerdemavida: Respondió Plazer de mi Vida:<br />
__ Que comporteu que Tirant estiga una hora <strong>en</strong> lo<br />
vostre llit, e que vós hi siau.<br />
__ Calla, que est folla! __ dix la Princesa.<br />
__ S<strong>en</strong>yora, feu-me tanta de mercè que em digau, si<br />
Tirant una nit v<strong>en</strong>ia ací, que neguna de nosaltres no ho<br />
sabés, e el trobàsseu al vostre costat, què diríau?<br />
__ Què li t<strong>en</strong>ia de dir? __ dix la Princesa __ . Pregar-lo<br />
hia que se n'anàs, e si anar no se'n volia, ans deliberaria<br />
de callar que ésser difamada.<br />
faria jo.<br />
__ A la mia, fe, s<strong>en</strong>yora __ dix Plaerdemavida __ , així ho<br />
E estant <strong>en</strong> aquestes raons, <strong>en</strong>trà la Viuda Reposada,<br />
e la Princesa la pregà que es banyàs ab ella. La Viuda se<br />
despullà tota nua e restà ab calces vermelles e al cap un<br />
capell de lli. E <strong>en</strong>cara que ella t<strong>en</strong>ia molt bella persona e<br />
b<strong>en</strong> disposta, emperò les calces vermelles e lo capell al<br />
cap la desfavoria tant que paria que fos un diable, e<br />
certam<strong>en</strong>t qualsevulla dona o donzella qui <strong>en</strong> tal so la<br />
mireu vos parrà molt lleja per g<strong>en</strong>til que sia.<br />
Lo bany acabat, portar<strong>en</strong> a la Princesa la col·lació,<br />
que fon d'un parell de perdius ab malvesia de Candia e<br />
__ Que comportéys que Tirante esté una ora<br />
vuestra cama.<br />
__ ¡Calla, que eres loca __ dixo la Princesa.<br />
__ Señora, yo os ruego que me digáys si Tira<br />
aquí una noche, que de ninguna de nosotras fues<br />
y le hallásedes a vuestro costado, ¿qué le<br />
__ ¿Qué le avía de dezir __ dixo la Princesa<br />
graciosam<strong>en</strong>te que se fuesse, y si hazer no lo<br />
deliberaría antes callar que ser disfamada.<br />
haría yo.<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 3 of 10<br />
__ A la fe, señora __ dixo Plazer de mi Vida<br />
Estando <strong>en</strong> estas pláticas <strong>en</strong>tró la viuda Rep<br />
Princesa le rogó que se vañase con ella. La<br />
desnudó del todo y quedó <strong>en</strong> calças coloradas y<br />
<strong>en</strong> la cabeça; y aunque ella t<strong>en</strong>ía g<strong>en</strong>til persona, l<br />
el garvín la afeavan tanto que parecía un diablo; y<br />
que a qualquiera muger que <strong>en</strong> tal manera la<br />
parecerá muy fea, por g<strong>en</strong>til que sea.<br />
03/06/2011
aprés una dotz<strong>en</strong>a d'ous ab sucre e ab canyella. Aprés se<br />
posà <strong>en</strong> lo llit per dormir. El baño acabado, truxeron colación a la Prin<br />
par de perdizes y una doz<strong>en</strong>a de huevos con<br />
vino de Candía, y assí se acostó <strong>en</strong> su<br />
La Viuda anà-se'n <strong>en</strong> la sua cambra ab les altres<br />
donzelles sinó dues qui dormi<strong>en</strong> dins lo retret. Com totes<br />
for<strong>en</strong> adormides, Plaerdemavida llevà's del llit i <strong>en</strong> camisa<br />
tragué a Tirant de la caixa, e secretam<strong>en</strong>t lo féu despullar<br />
que neguna no ho s<strong>en</strong>tís. E a Tirant tot lo cor, les mans e<br />
los peus li tremolav<strong>en</strong>.<br />
__ Quina cosa és aquesta? __ dix Plaerdemavida __ . No<br />
és home <strong>en</strong> lo món que sia animós <strong>en</strong> armes que no sia<br />
temerós <strong>en</strong>tre dones. En les batalles no t<strong>en</strong>iu temor de tots<br />
los hòm<strong>en</strong>s del món, e ací tremolau per la vista d'una sola<br />
donzella. No temau cosa neguna, que jo seré tostemps ab<br />
vós e no me'n partiré.<br />
Page 4 of 10<br />
La viuda se fué a su cámara con las otras<br />
sino dos que dormían <strong>en</strong> el mismo retrete. Como<br />
mi Vida sintió que todas eran dormidas, levan<br />
cama <strong>en</strong> camisa y sacó a Tirante del arca, y m<br />
hizo desnudar que no fuesse s<strong>en</strong>tido. Al qual le<br />
las manos y los pies.<br />
__ ¿Qué cosa es ésta? __ dixo Plazer de mi vid<br />
hombre <strong>en</strong> el mundo que sea animoso <strong>en</strong> armas<br />
mugeres no sea medroso. Quando andáys <strong>en</strong> las<br />
t<strong>en</strong>éys ningún temor de todos los hombres del<br />
aquí tembláys por vista de una sola donzella.<br />
nada, que yo estaré junta con vos.<br />
quando fu giunta la notte oscura, Tirante se ne ando alla camera della Duchessa. & quando lo Imperatore ce<br />
Imperatrice, & la Pr<strong>en</strong>cipessa Piacere di mia vita <strong>en</strong>trò nella camera molto allegra, & prese Tirante per la ma<br />
condusse, il quale andaua vestito con vn giubone di raso carmesino, con vno manto ricamato, & con vna spada<br />
Piacere di mia vita il pose nella guardacamera, & eragli vna gran cassa con vno buco che haueua, accioche pote<br />
il bagno che gli haueua apparecchiato era dinanzi alla cassa. da poi che hebbero c<strong>en</strong>ato, le dame con gli galan<br />
danzorono di molte danze, & quando videro che Tirante nōgli era lasciorono di danzare, & lo Imperatore nella su<br />
riduesse, & le donzelle tutte se ne andorono lasciando la Pr<strong>en</strong>cipessa nella sua guardacamera in quella in cui<br />
nella, cassa chiuso sola con quelle che l'haueuano à seruire. Piacere di mia vita in scusa di trarre vno<br />
per il bagno apri la cassa, & lasciolla vn poco aperta, & perche alcuna di quelle altre donzelle non lo vedesse gli<br />
pāni sopra. La Pr<strong>en</strong>cipessa si incominciò à spogliare, & fra quel spatio che la Pr<strong>en</strong>cipessa si spogliaua Piacere<br />
apparecchiò il soglio che v<strong>en</strong>iua al dritto che Tirāte la poteua molto b<strong>en</strong> vedete, & quando la Pr<strong>en</strong>cipessa fu t<br />
Piacere di mia vita tolse vna candela accesa per far piacere à Tirante, & andaua mirandole, & toccandole tutta la<br />
quanto la maestra natura cominciato gli haueua, & diceuagli alla fe signora, se il Signor Tirante fusse quiui, &<br />
con le sue mani, cosi come io faccio, mi pēso che egli il stimaria piu c sel facessero Signore del Reame<br />
credere tu sto, disse la Prēcipessa, che egli piu stimaria essere Re, che toccarmi cosi come tu fai. o Signor T<br />
Piacere di mia vita, & doue sete voi hora, come non sete voi qui presso, che possiate vedere, & toccare la cosa<br />
sto, & nell'altro mondo amate. guardate Signor Tirãnte, vedete qui gli capelli della Signora Prēcipessa, io gli b<br />
nome, che sete de gli Caualieri del mōdo il megliore. vedete qui gli occhi, & la bocca io la bacio<br />
cristalline mamelle, che tēgo ciascuna nella sua mano, io le bacio voi: guardate quāto picciole, dure, bianche,<br />
sono. guardate Tirāte Signore, vedete qui il vētre, le coscie, & la parte segreta. o trista me, che qui vorrei fin<br />
vltimi giorni quādo fusse huomo. o Signor Tirante doue sete hora, perche non v<strong>en</strong>ite à me, poi che tanto<br />
chiamo? le mani del Signor Tirante sono degne di toccar qui doue io tocco, & altri no, che sto è bocc<br />
che non se ne volesse annegare. Tirante tutto sto vedea, & ne prēdea il maggior diletto del mondo per la buona g<br />
Piacere di mia vita il diceua, & v<strong>en</strong>iuangli grandissime t<strong>en</strong>tationi di vscire della cassa. quando furono state c<br />
scherzādo, la Pr<strong>en</strong>cipessa <strong>en</strong>trò nel bagno, & disse à Piacere di mia vita, che si spogliasse & che <strong>en</strong>trasse nel b<br />
non faro Signora, disse Piacere di mia vita, se non con vna conditione. qual sara, disse Pr<strong>en</strong>cipessa?<br />
vita, che comportarete che'l Signor Tirāte stia vn'hora nel vostro letto, & voi gli siate. taci che sei pazza, disse la P<br />
Signora, fatimi tanto di gratia, disse Piacere di mia vita, che mi diciate se il Signor Tirante vna notte v<strong>en</strong>isse<br />
alcuna di noi altre nol sapesse, & vi lo trouaste al lato, che diresti? che glidourei dire, disse la Pr<strong>en</strong>cipessa, se n<br />
che se ne andasse? & se andare non volesse, disse Piacere di mia vita? anzi deliberarei di tacere, rispose la Pr<strong>en</strong><br />
di esser ifamata. alla mia fe Signora, disse Piacere di mia vita, & cosi farei io, & ess<strong>en</strong>do in questi ragioname<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
03/06/2011
Vedoua riposata, & la Pr<strong>en</strong>cipessa la prego molto che la volesse <strong>en</strong>trare nel bagno con lei, la Vedoua riposata inc<br />
spoglio tutta nuda, & rimase in calcie di grana, & con vn cuffion di lino in capo, & anchora che ella hauesse<br />
persona, & b<strong>en</strong> disposta, le calcie, & il cuffion in capo tanto la disformauano, che pareua che fusse vn diauolo. &<br />
qual si voglia donna, ò donzella, che in tal forma vedesti per g<strong>en</strong>til che fusse molto disforme vi pareria, finito<br />
collatione, che fu d'un paio di nici cōmaluasia di Cādia cōvna dozina di oua cōzuccaro ap sso, & canella alla<br />
portorono, la quale dopoi si pose nel letto per dormire. La Vedoua riposata, & le altre donzelle<br />
andorono, se nōdue che dormiuano nella guardacamera. Quando tutte forono à dormire Piacere di mia vita si le<br />
in camiscia, & trasse Tirante della cassa, & secretam<strong>en</strong>te il fece spogliare, che alcuna nol s<strong>en</strong>ti. & à Tirante il cou<br />
& gli piedi tremolauano. che cosa è questa, disse Piacere di mia vita, non è huomo nel mondo che sia animoso<br />
che non sia timoroso fra donne? nelle battaglie non hauete timore di tutti gli huomini del mondo, & qui tremate<br />
di vna sola donzella. non temiate di cosa alcuna, che io faro sempre con voi, & non me ne partiro.<br />
Desde luego, algunas de las coincid<strong>en</strong>cias catalano-castellanas, que, <strong>en</strong> mi citado estudio, arrinco<br />
considerarlas relevantes, cobran aquí nuevo interés, al aparecer una actualización italiana diverg<strong>en</strong>te. Por ejemplo<br />
[núm. 43.] se ha de <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar con el it. più; asimismo la coincid<strong>en</strong>cia retret / retrete [50.] t<strong>en</strong>drá que opo<br />
guardacamera o el verbo retraure's / retraerse [49.], al it. ridursi. Otros casos de uniformidad ahora se<br />
fuerza: callar / callar [34.] versus tacere.<br />
A veces el cotejo no es fácil, porque <strong>en</strong> las traducciones siempre hay que dejar sitio a la creatividad o libre<br />
del traductor. De un caso como vingué / vino / se ne andò no sacaremos, desde el punto de vista léxico,<br />
que se trata de una cuestión de perspectiva al contemplar la acción de los personajes: «com fon nit escura, Tirant<br />
cambra de la Duquessa» (líneas 1-2) __ «quando fu giunta la notte oscura, Tirante se ne andò alla camera della<br />
Lo mismo diremos de la línea 3, <strong>en</strong> donde «sopava ab les dames» vi<strong>en</strong>e vertido por «c<strong>en</strong>aua con la<br />
Pr<strong>en</strong>cipessa», y de varios casos más. A la hora del parangón hemos prescindido de ellos.<br />
Vamos a proceder colocando el material léxico considerado <strong>en</strong> tres columnas, según el ord<strong>en</strong> <strong>catalán</strong>,<br />
<strong>italiano</strong>. También omitimos las coincid<strong>en</strong>cias del tipo emperador / emperador / imperatore, persona<br />
servir / servir / servire, las cuales constituy<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> cincu<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to del total. La pres<strong>en</strong>cia del mismo lex<br />
tres romances es indicio de su carácter románico g<strong>en</strong>eral, y tales casos sirv<strong>en</strong> de poco para nuestro propósito.<br />
Los ejemplos llevan numeración seguida y la refer<strong>en</strong>cia que sigue a la voz catalana corresponde al número<br />
del texto (véase supra nota 1).<br />
Com<strong>en</strong>zamos por <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar las soluciones indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes de cada una de las tres l<strong>en</strong>guas:<br />
1. aixo 36 esso questo<br />
2. al<strong>en</strong>dar 11 resollar halitare<br />
3. aprés que 12 como dopoi che<br />
4. ara 39 agora hora<br />
5. bocí 57 bocado bocconcino<br />
6. capell de lli 88 garvín cuffion di lino<br />
7. cosa neguna, no ... ˜114 nada, no ... ˜ cosa alcuna, no ... ˜<br />
8. darrers 53 postrimeros ultimi<br />
9. davant 12 de cara dinanzi<br />
10. desfavoria 91 afeavan disformauano<br />
11. dessús 23 <strong>en</strong>cima sopra<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 5 of 10<br />
03/06/2011
12. folla 73 loca pazza<br />
13. forat 10 agujero buco<br />
14. lleja 94 fea disforme<br />
15. on 39 donde dove<br />
16. parà 26 puso aparecchiò<br />
17. perquè 10 porqué accioche<br />
18. poquetes 49 chiquitas picciole<br />
19. portà'l-se'n 5 llevósele ne lo condusse<br />
20. pres 29 tomó tolse<br />
21. prim 21 delgado sottile<br />
22. prop 40 cerca presso<br />
23. quina 69 qué qual<br />
24. raons 84 pláticas ragionam<strong>en</strong>ti<br />
25. restà 87 quedó rimase<br />
26. siti 26 asi<strong>en</strong>to soglio<br />
27. so 93 manera forma<br />
28. t<strong>en</strong>ia de 78 avía de dourei<br />
29. t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> 11 estava haueua<br />
30. vermelles 87 coloradas grana di<br />
Discrepancia italiana ante la coincid<strong>en</strong>cia castellano-catalana:<br />
31. acabat 95 acabado finito<br />
32. així 83 assí cosi<br />
33. burlant 64 burlando scherzando<br />
34. calla 73 calla taci<br />
35. com 1 como quando<br />
36. costat 77 costado lato<br />
37. deixar<strong>en</strong> 17 dexaron lasciando<br />
38. dies 53 días giorni<br />
39. <strong>en</strong>tre 110 / 111 <strong>en</strong>tre fra<br />
40. estava 12 estava era<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 6 of 10<br />
03/06/2011
41. havia-hi 9 donde havía eragli<br />
42. llises 50 lisas morbide<br />
43. més 34 más piu<br />
44. mira 42 mira guardate<br />
45. mirava 59 mirava vedea<br />
46. ofegar 58 ahogar annegare<br />
47. perdius 96 / 97 perdizes pernici<br />
48. raonava 61 razonava diceua<br />
49. retragué, se ˜16 retruxo, se ˜ ridusse, si ˜<br />
50. retret 9 retrete guardacamera<br />
51. roba 23 ropa panni<br />
52. t<strong>en</strong>ia 89 t<strong>en</strong>ía hauesse<br />
Coincid<strong>en</strong>cia hispano-italiana fr<strong>en</strong>te al <strong>catalán</strong>:<br />
53. ab 6 con con<br />
54. car 57 que que<br />
55. cride, te ˜55 llamo, te ˜ chiamo, vi ˜<br />
56. ho 24 lo lo<br />
57. parell 96 par paio<br />
58. quina cosa 108 qué cosa che cosa<br />
59. setí 6 raso raso<br />
60. sopava 3 c<strong>en</strong>ava c<strong>en</strong>aua<br />
Coincid<strong>en</strong>cia catalano-italiana fr<strong>en</strong>te a la solución <strong>español</strong>a:<br />
61. anava 6 yva andaua<br />
62. anàs, se n'˜79 fuesse, se ˜ andasse, se ne ˜<br />
63. bella 89 g<strong>en</strong>til bella<br />
64. caixa 9 arca cassa<br />
65. cap 91 cabeza capo<br />
66. certam<strong>en</strong>t 92 es verdad certam<strong>en</strong>te<br />
67. cuixes 51 muslos coscie<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 7 of 10<br />
03/06/2011
68. delit 60 plazer diletto<br />
69. despullar 25 desnudar spogliare<br />
70. despullà, se ˜86 / 87 desnudó, se ˜ spogliò, si ˜<br />
71. dona 93 muger donna<br />
72. drap de lli 21 paño drappo di lino<br />
73. dret que, <strong>en</strong> ˜26 / 27 cara de, de ˜ dritto che, al ˜<br />
74. eixir 62 salir uscire<br />
75. <strong>en</strong>cara que 88 aunque anchora che<br />
76. [ésser] fos (cs. ací) 32 estoviesse (sc. aquí) fusse (sc. quiui)<br />
77. [ésser] sou 39 estás sete<br />
78. [ésser] és, no ˜109 ay, no ˜ è, non ˜<br />
79. finir 52 f<strong>en</strong>ecer finire<br />
80. lleixar<strong>en</strong>-se 15 dexáronse lasciorono<br />
81. llevà's 103 levantóse leuò, si ˜<br />
82. llit 72 cama letto<br />
83. malvesia 97 bu<strong>en</strong> vino maluasia<br />
84. mamelles 47 tetas mamelle<br />
85. manto 7 capa manto<br />
86. p<strong>en</strong>s 34 creo p<strong>en</strong>so<br />
87. per 113 por per<br />
88. portar<strong>en</strong> 95 truxeron portorono<br />
89. posà 8 metió pose<br />
90. posà ... per dormir, se ˜99 acostó, se ˜ pose ... per dormire, si ˜<br />
91. pregar-lo 79 rogarle pregarlo<br />
92. pres 5 tomó prese<br />
93. qualsevulla 92 / 93 qualquiera qual si voglia<br />
94. realme 35 reyno reame<br />
95. secretam<strong>en</strong>t 104 / 105 muy paso secretam<strong>en</strong>te<br />
96. temerós 110 medroso timoroso<br />
97. traure 21 sacar trarre<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
Page 8 of 10<br />
03/06/2011
98. trista 51 desv<strong>en</strong>turada trista<br />
99. trobàsseu 77 hallásedes trouaste<br />
100. vet ací 43 carta aquí vedete qui<br />
101. volgués 58 querríe volesse.<br />
Page 9 of 10<br />
No vale ocultar los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes del método adoptado. En el cotejo hay que hacer caso omiso<br />
equival<strong>en</strong>cias (ya se ha aludido a ello <strong>en</strong> § 2.1.) porque la traducción es arbitraria. Así abrigat (línea 7) /<br />
(sc. manto o capa) resulta una interpretación curiosa <strong>en</strong> <strong>italiano</strong>, y el mismo traductor <strong>en</strong> otro lugar da la<br />
riccamate por brodades (cap. 264; esp. bordadas, «Clásicos Castellanos», vol. 190: 268, línea 22).<br />
Algunos casos están a caballo <strong>en</strong>tre el léxico y la gramática. El numeral dues (l. 127), con la distinción del<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al adjetivo unitario para los dos géneros del hispano-<strong>italiano</strong> dos / due, si bi<strong>en</strong> formalm<strong>en</strong>te due<br />
próximos. Tampoco he tomado <strong>en</strong> consideración la afinidad tipológica del posesivo con artículo les sues<br />
fr<strong>en</strong>te al sus del castellano (cf. sin embargo: <strong>en</strong> sa mà (l. 48) / <strong>en</strong> su mano / nella sua mano); ni la prefer<strong>en</strong>cia del<br />
los superlativos sintéticos <strong>en</strong> -issimo: grans (l. 62) / grandes / grandissime. A m<strong>en</strong>udo lo difer<strong>en</strong>cial es el<br />
preposiciones o la derivación y composición, etc.: t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> de (l. 20) / aví<strong>en</strong> de / haueuano a + inf.; <strong>en</strong>cesa<br />
accesa; nua (l. 28) / desnuda / ignuda; ací (l. 32) / aquí / quiui. He optado por prescindir de tales datos limítrofes<br />
A veces el error nos lleva por un rumbo inesperado: ofegar / ahogar / annegare [46.] es una equivocación<br />
que trueca los dos semas fundam<strong>en</strong>tales del cat. ofegar «ertrink<strong>en</strong>» y «erstick<strong>en</strong>», aunque para la comparaci<br />
ejemplo sirva, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia lo hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta.<br />
Ahora no vamos a extraer conclusiones de estos materiales <strong>léxicos</strong>. Lo parvo del corpus y lo aleatorio<br />
interpretaciones harían que los resultados carecieran de validez. Lo que interesa es mostrar, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to deter<br />
bisagra de los siglos XV y XVI __ , el juego de conformidades y rechazos de tres l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> unos casos muy<br />
Porque <strong>en</strong>tre los romanistas, hemos estado vivi<strong>en</strong>do de ejemplos prefabricados con vistas a demostrar algo ya co<br />
m<strong>en</strong>os intuido.<br />
No pret<strong>en</strong>do fijar a mi vez, con el escaso material de este capítulo, una fragm<strong>en</strong>tación del vocabulario r<br />
mucho m<strong>en</strong>os diseñar una tipología del mismo. Lo que provisionalm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>to son unas equival<strong>en</strong>cias reale<br />
catalana del siglo XV a XVI corresponde <strong>en</strong> los textos de ese período tal palabra italiana o <strong>español</strong>a. Así la<br />
forat / agujero / buco [13.] está ahí, sin más; no cabe argum<strong>en</strong>tar que el castellano conoce horadar<br />
t<strong>en</strong>ía forado «agujero» <strong>en</strong> la Edad Media (p. ej. Libro de Bu<strong>en</strong> Amor, estrofa 1350d). También nos ceñiremos a<br />
de la tríada prop / cerca / presso [22].) sin redargüir que <strong>en</strong> cierta obra castellana aparece prueb (Faci<strong>en</strong>da<br />
M. Lazar: 206), etc. Son reflexiones que el filólogo debe hacerse luego. Si <strong>en</strong> el Tirant el traductor <strong>español</strong> r<strong>en</strong>u<br />
posibilidades es porque <strong>en</strong> 1511 t<strong>en</strong>ía a mano otras. Huelga el regateo. Aquí convi<strong>en</strong>e que la objetividad quede<br />
por el mero automatismo de las correspond<strong>en</strong>cias.<br />
Como <strong>en</strong> el capítulo del libro m<strong>en</strong>cionado com<strong>en</strong>té (COLÓN 1976: 81-83) algunas de las conformidade<br />
castellanas, voy a examinarlas ahora brevem<strong>en</strong>te a la luz del prisma <strong>italiano</strong> 5 . De los siete casos (<br />
deixar, mirar, ofegar, y roba), hay unos que se reafirman con más fuerza: cat. y esp. burlar [33.] fr<strong>en</strong>te a<br />
además importantísimo y apoya la suposición de que el it. burlare usado desde B. Castiglione es un hispanism<br />
ropa / panni [51.] muestra la evolución semántica de las soluciones hispanas y el giro que da precisam<strong>en</strong>te el c<br />
siglo XV. __ Los resultados <strong>italiano</strong>s tacere, annegare y guardare subrayan la comunidad catalano-castellana de<br />
ofegar / ahogar [46.] y mirar [44.], si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> este último caso no cabe olvidar la pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la novela de<br />
diverg<strong>en</strong>te: guardar / mirar / guardare (capítulo 263) que una vez más sitúa al <strong>catalán</strong> <strong>en</strong> esa posición pe<br />
conocemos. Respecto a la fecha de aparición de mirar «regarder» <strong>en</strong> la Hispania y a la prioridad del<br />
matizar lo que avancé <strong>en</strong>tonces (COLÓN 1976: 82, § 6.3.) a la vista del sigui<strong>en</strong>te texto <strong>catalán</strong> de 1262:<br />
ni façe terrat ni mirador per lo qual pusca guardar e mirar sobre la casa de son vehí...» 6 . __ La apuntada posici<br />
del acervo léxico <strong>catalán</strong> se refleja todavía con la doble solución de lleixar / dexar / lasciare [80.] y deixar<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
03/06/2011
Page 10 of 10<br />
[37.]. __ El ejemplo de animós (línea 137) / animoso / animoso es normal, puesto que ya apuntábamos el pos<br />
<strong>italiano</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista que había hecho preferir esa elección a la de coratjós.<br />
Ni que decir ti<strong>en</strong>e que <strong>en</strong> los grupos de conformidad hispano-italiana (supra § 3.3.; cridar / llamar<br />
55.]), catalano-italiana (§ 3.4.; cuixes / muslos / coscie [67.]) o de solución triplem<strong>en</strong>te diversa (§ 3.1.;<br />
[12.]), la respectiva ubicación del <strong>catalán</strong> muestra un alejami<strong>en</strong>to de este idioma respecto al castellano y<br />
proximidad a las áreas c<strong>en</strong>trales de la Romania (COLÓN 1976: 62-73).<br />
Para terminar estas reflexiones, permítaseme insistir <strong>en</strong> que el método contrastivo 7 , <strong>en</strong> casos como el de nu<br />
traducción, no hay que desvirtuarlo con estadísticas y cuantificaciones. El alcance de una ecuación como<br />
c<strong>en</strong>ava [60.] desde luego debe ser mayor que el de otras, tal retret / retrete / guardacamera [50.], dado que esta e<br />
no es constante <strong>en</strong> la obra estudiada (p. ej., retret / retrete / camerino <strong>en</strong> el cap. 263) y que la palabra caste<br />
préstamo del propio <strong>catalán</strong>; por ello el original habrá influido <strong>en</strong> la elección 8 . Lo mismo ocurre más de una vez.<br />
En el estudio léxico contrastivo lo que cumple es disponer de corpus muy variados establecidos con un<br />
automático de las soluciones. Más adelante, para ver si éstas son «comparables» o «no comparables»<br />
interv<strong>en</strong>ir la más sana y rígida crítica filológica. Sólo así se superará la frivolidad <strong>en</strong> que ha caído este procedi<br />
llegará a operar con datos dignos de crédito. El método quedaría restringido a las l<strong>en</strong>guas literarias, bi<strong>en</strong> es v<br />
ellas son la parte más conspicua de nuestra disciplina, <strong>en</strong> particular cuando consideramos la dim<strong>en</strong>sión diacrónica<br />
http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />
03/06/2011