03.06.2013 Views

Descarga el archivo de la publicación en pdf - Manuela Ramos

Descarga el archivo de la publicación en pdf - Manuela Ramos

Descarga el archivo de la publicación en pdf - Manuela Ramos

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

© Movimi<strong>en</strong>to Manu<strong>el</strong>a <strong>Ramos</strong><br />

PROGRAMA DERECHO A LA PARTICIPACIÓN POLÍTICA Y CIUDADANÍA<br />

Av. Juan Pablo Fernandini 1550<br />

Pueblo Libre, Lima 21 - Perú<br />

T: 423 8840<br />

F: 332 1280<br />

E-mail: postmast@manu<strong>el</strong>a.org.pe<br />

http://www.manu<strong>el</strong>a.org.pe<br />

E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos:<br />

Co<strong>la</strong>boración:<br />

Ilustraciones:<br />

Diseño y diagramación:<br />

Impresión: Línea & Punto SAC<br />

Depósito Legal Nº 1501132003-3348<br />

Lima, noviembre 2003.<br />

Este docum<strong>en</strong>to ha sido auspiciado por


TABLA DE CONTENIDOS:<br />

Pres<strong>en</strong>tación ......................................................................................... 7<br />

Discurso <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación a cargo <strong>de</strong> su presi<strong>en</strong>te,<br />

doctor Salomón Lerner Febres ............................................................... 9<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género ................................17<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres ...55<br />

Las organizaciones sociales <strong>de</strong> mujeres ..............................................155<br />

Apéndice I: Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica: <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong><br />

Manta y Vilca (1984-1995) ..................................................................167<br />

Apéndice II: Los asesinatos <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano (1992) y<br />

Pascua<strong>la</strong> Rosado (1996) ......................................................................181<br />

Bibliografía correspondi<strong>en</strong>te al capítulo sobe impacto<br />

difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia .................................................................197<br />

Apreciaciones y recom<strong>en</strong>daciones.......................................................201<br />

La viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación / 5


PRESENTACIÓN<br />

El índice <strong>de</strong> 732 páginas <strong>de</strong> los 42 volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transcripciones d<strong>el</strong><br />

juicio <strong>de</strong> Nuremberg, no incluye <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>la</strong> prostitución forzosa ni <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra mujer, pese a que los crím<strong>en</strong>es sexuales contra <strong>la</strong>s mujeres fueron<br />

ext<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tados.<br />

El Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte P<strong>en</strong>al Internacional tipifica <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual como<br />

un d<strong>el</strong>ito tan grave como <strong>la</strong> tortura, <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud o <strong>el</strong> g<strong>en</strong>ocidio. Es más, consi<strong>de</strong>ra<br />

<strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud sexual, <strong>la</strong> prostitución forzada, <strong>el</strong> embarazo forzado u<br />

otros abusos sexuales <strong>de</strong> graveda1d comparable, como crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa<br />

humanidad, cuando se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> ataques g<strong>en</strong>eralizados o<br />

sistemáticos contra una pob<strong>la</strong>ción civil <strong>en</strong> conflictos armados no internacionales.<br />

Entre estos dos sucesos han pasado aproximadam<strong>en</strong>te 50 años. Ha sido<br />

necesario <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> medio siglo, <strong>el</strong> trabajo muchas veces no reconocido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s activistas <strong>de</strong> Derechos Humanos y <strong>de</strong> otras organizaciones <strong>de</strong> mujeres, para<br />

combatir <strong>la</strong> impunidad y <strong>la</strong> invisibilización <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es sexuales cometidos<br />

contra <strong>la</strong>s mujeres, y alcanzar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>alización <strong>de</strong> este d<strong>el</strong>ito a niv<strong>el</strong> internacional.<br />

Sin embargo, todavía estamos lejos <strong>de</strong> lograr que <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> estos<br />

crím<strong>en</strong>es accedan a <strong>la</strong> justicia, que sus casos sean <strong>de</strong>nunciados, judicializados y<br />

sancionados. La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agresiones sexuales pone <strong>en</strong> cuestión ante <strong>la</strong>s<br />

propias mujeres su dignidad humana. Aunado a <strong>el</strong>lo, los efectos psicológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s víctimas y <strong>la</strong>s sanciones culturales a <strong>la</strong>s que son<br />

sometidas, tra<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia lógica y compr<strong>en</strong>sible <strong>la</strong> negativa a <strong>de</strong>nunciar<br />

y <strong>la</strong> subsecu<strong>en</strong>te impunidad.<br />

La Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación (CVR) ha puesto <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> todos y todas los extremos a los que se pue<strong>de</strong> llegar <strong>en</strong> situaciones extremas, <strong>en</strong><br />

un contexto <strong>de</strong> guerra interna. Esto, que pue<strong>de</strong> llevarnos incluso a cuestionar<br />

nuestra propia concepción <strong>de</strong> humanidad, <strong>de</strong>be obligarnos a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

social y político que hemos construido y <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea que t<strong>en</strong>emos por d<strong>el</strong>ante para<br />

lograr un mundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que no t<strong>en</strong>ga cabida <strong>la</strong> cru<strong>el</strong>dad que con tanta cru<strong>de</strong>za nos<br />

ha sido expuesta.<br />

La Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos, Comisedh, y <strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to Manu<strong>el</strong>a<br />

<strong>Ramos</strong> pres<strong>en</strong>tan esta <strong>publicación</strong> que reúne los capítulos d<strong>el</strong> Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CVR r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong>s agresiones contra <strong>la</strong>s mujeres, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> promover <strong>la</strong><br />

reflexión <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> gravedad d<strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muchas mujeres –principalm<strong>en</strong>te<br />

andinas quechuahab<strong>la</strong>ntes, pobres y excluidas– durante <strong>el</strong> periodo d<strong>el</strong><br />

conflicto armado interno y <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar un diálogo <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> paz, <strong>el</strong> respeto y <strong>la</strong><br />

valoración <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s culturas con <strong>la</strong>s que convivimos.<br />

7


Esperamos que <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> que ha sido tomado <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CVR se diluya y se inicie un verda<strong>de</strong>ro proceso político <strong>de</strong> reparación a <strong>la</strong>s víctimas<br />

y <strong>de</strong> reconciliación <strong>en</strong>tre peruanos, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad y <strong>la</strong> justicia, proceso<br />

que esperamos sea li<strong>de</strong>rado por qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s más altas responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Estado y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

Lima, noviembre <strong>de</strong> 2003.<br />

8 / Pres<strong>en</strong>tación<br />

PABLO ROJAS<br />

COMISEDH<br />

ANA MARÍA YÁÑEZ<br />

Movimi<strong>en</strong>to Manu<strong>el</strong>a <strong>Ramos</strong>


DISCURSO DE DE PRESENTACIÓN DEL INFORME DEL<br />

INFORME FINAL DE LA FINAL COMISIÓN DE DE LA LA COMISIÓN VERDAD Y DE LA<br />

RECONCILIACIÓN A CARGO DE SU PRESIDENTE,<br />

VERDAD Y RECONCILIACIÓN A CARGO DE<br />

DOCTOR SALOMÓN LERNER FEBRES<br />

SU PRESIDENTE, DOCTOR SALOMÓN<br />

LERNER FEBRES<br />

Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tísimo señor Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República,<br />

señorita presi<strong>de</strong>nta d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Ministros,<br />

señores ministros <strong>de</strong> Estado,<br />

señores congresistas,<br />

señor Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong> Pueblo,<br />

señores altos funcionarios d<strong>el</strong> Estado,<br />

señor jefe d<strong>el</strong> comando conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas,<br />

señores comandantes g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas y Policía Nacional,<br />

señores miembros d<strong>el</strong> cuerpo diplomático acreditado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú,<br />

señoras y señores repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> víctimas,<br />

damas y caballeros:<br />

Hoy le toca al Perú confrontar un tiempo <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za nacional. Con anterioridad,<br />

nuestra historia ha registrado más <strong>de</strong> un trance difícil, p<strong>en</strong>oso, <strong>de</strong> postración o <strong>de</strong>terioro<br />

social. Pero, con seguridad, ninguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los merece estar marcado tan rotundam<strong>en</strong>te con<br />

<strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za y <strong>la</strong> <strong>de</strong>shonra como <strong>el</strong> que estamos obligados a r<strong>el</strong>atar.<br />

Las dos décadas finales d<strong>el</strong> siglo XX son –es forzoso <strong>de</strong>cirlo sin ro<strong>de</strong>os– una marca<br />

<strong>de</strong> horror y <strong>de</strong> <strong>de</strong>shonra para <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> sociedad peruanos.<br />

La exclusión absoluta<br />

Hace dos años, cuando se constituyó <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación, se<br />

nos <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dó una tarea vasta y difícil: investigar y hacer pública <strong>la</strong> verdad sobre <strong>la</strong>s dos<br />

décadas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> político que se iniciaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú <strong>en</strong> 1980. Al cabo <strong>de</strong> nuestra <strong>la</strong>bor,<br />

po<strong>de</strong>mos exponer esa verdad con un dato que, aunque es abrumador, resulta al mismo<br />

tiempo insufici<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia vivida <strong>en</strong> nuestro país: <strong>la</strong><br />

Comisión ha <strong>en</strong>contrado que <strong>la</strong> cifra más probable <strong>de</strong> víctimas fatales <strong>en</strong> esos veinte años<br />

supera los 69 mil peruanos y peruanas muertos o <strong>de</strong>saparecidos a manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones subversivas o por obra <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado.<br />

No ha sido fácil ni mucho m<strong>en</strong>os grato llegar a esa cifra cuya so<strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación parece<br />

absurda. Y sin embargo, <strong>el</strong><strong>la</strong> es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> Perú <strong>de</strong> hoy ti<strong>en</strong>e que<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a vivir si es que verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sea llegar a ser aqu<strong>el</strong>lo que se propuso cuando<br />

nació como República: un país <strong>de</strong> seres humanos iguales <strong>en</strong> dignidad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> muerte<br />

<strong>de</strong> cada ciudadano cu<strong>en</strong>ta como una <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tura propia, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que cada pérdida humana<br />

–si es resultado <strong>de</strong> un atrop<strong>el</strong>lo, un crim<strong>en</strong>, un abuso– pone <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s ruedas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

justicia para comp<strong>en</strong>sar por <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> perdido y para sancionar al responsable.<br />

9


Nada, o casi nada, <strong>de</strong> eso ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que se nos pidió<br />

investigar. Ni justicia, ni resarcimi<strong>en</strong>to ni sanción. Peor aún: tampoco ha existido, siquiera, <strong>la</strong><br />

memoria <strong>de</strong> lo ocurrido, lo que nos conduce a creer que vivimos, todavía, <strong>en</strong> un país <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que <strong>la</strong> exclusión es tan absoluta que resulta posible que <strong>de</strong>saparezcan <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong><br />

ciudadanos sin que nadie <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad integrada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> los no excluidos, tome<br />

nota <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo.<br />

En efecto, los peruanos solíamos <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> nuestra peores previsiones, que <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia había <strong>de</strong>jado 35 mil vidas perdidas. ¿Qué cabe <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> nuestra comunidad<br />

política, ahora que sabemos que faltaban 35 mil más <strong>de</strong> nuestros hermanos sin que nadie<br />

los echara <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os?<br />

Un doble escándalo<br />

Se nos pidió averiguar <strong>la</strong> verdad sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, señor Presi<strong>de</strong>nte, y asumimos<br />

esa tarea con seriedad y rigor, sin estri<strong>de</strong>ncias, pero, al mismo tiempo, <strong>de</strong>cididos a no<br />

escamotear a nuestros compatriotas ni una pizca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia que ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a<br />

conocer. Así, nos ha tocado rescatar y api<strong>la</strong>r uno sobre otro, año por año, los nombres<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> peruanos que estuvieron, que <strong>de</strong>berían estar y que ya no están.<br />

Y <strong>la</strong> lista, que <strong>en</strong>tregamos hoy a <strong>la</strong> Nación, es <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong> como para que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Perú se siga hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> errores o excesos <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es intervinieron<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esos crím<strong>en</strong>es. Y <strong>la</strong> verdad que hemos <strong>en</strong>contrado es, también,<br />

<strong>de</strong>masiado rotunda como para que alguna autoridad o un ciudadano cualquiera pueda<br />

alegar ignorancia <strong>en</strong> su <strong>de</strong>scargo.<br />

El informe que le <strong>en</strong>tregamos expone, pues, un doble escándalo: <strong>el</strong> d<strong>el</strong> asesinato, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saparición y <strong>la</strong> tortura <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong>, y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> indol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> ineptitud y <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es pudieron impedir esta catástrofe humanitaria y no lo hicieron.<br />

Son <strong>la</strong>s cifras abrumadoras, pero, así y todo, <strong>el</strong><strong>la</strong>s no expresan <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

real gravedad <strong>de</strong> los hechos. Los números no bastan para ilustrarnos sobre <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> horror que se abatió sobre <strong>la</strong>s víctimas. En este Informe cumplimos<br />

cabalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber que se nos impuso, y <strong>la</strong> obligación que contrajimos voluntariam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />

exponer <strong>en</strong> forma pública <strong>la</strong> tragedia como una obra <strong>de</strong> seres humanos pa<strong>de</strong>cida por seres<br />

humanos. De cada cuatro víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, tres fueron campesinos o campesinas<br />

cuya l<strong>en</strong>gua materna era <strong>el</strong> quechua, un amplio sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción históricam<strong>en</strong>te<br />

ignorado –hasta <strong>en</strong> ocasiones <strong>de</strong>spreciado– por <strong>el</strong> Estado y por <strong>la</strong> sociedad urbana, aquél<strong>la</strong><br />

que sí disfruta <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad política.<br />

El insulto racial -<strong>el</strong> agravio verbal a personas <strong>de</strong>sposeídas- resu<strong>en</strong>a como abominable<br />

estribillo que prece<strong>de</strong> a <strong>la</strong> golpiza, al secuestro d<strong>el</strong> hijo, al disparo a quemarropa. Indigna<br />

escuchar explicaciones estratégicas <strong>de</strong> por qué era oportuno, <strong>en</strong> cierto recodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra,<br />

aniqui<strong>la</strong>r a esta o aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> comunidad campesina o someter a etnias <strong>en</strong>teras a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y al<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to forzado bajo am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> muerte. Mucho se ha escrito sobre <strong>la</strong> discriminación<br />

cultural, social y económica persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad peruana. Poco han hecho <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

d<strong>el</strong> Estado o los ciudadanos para combatir semejante estigma <strong>de</strong> nuestra comunidad. Este<br />

Informe muestra al país y al mundo que es imposible convivir con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sprecio, que éste es una<br />

<strong>en</strong>fermedad que acarrea daños tangibles e imperece<strong>de</strong>ros. Des<strong>de</strong> hoy, <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> miles <strong>de</strong><br />

muertos y <strong>de</strong>saparecidos estará aquí, <strong>en</strong> estas páginas, para recordárnoslo.<br />

Hay responsabilida<strong>de</strong>s concretas que establecer y seña<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> país y <strong>el</strong> Estado no<br />

pue<strong>de</strong>n permitir <strong>la</strong> impunidad. En una nación <strong>de</strong>mocrática, <strong>la</strong> impunidad y <strong>la</strong> dignidad son<br />

absolutam<strong>en</strong>te incompatibles. Hemos <strong>en</strong>contrado numerosas pruebas e indicios que seña<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> dirección <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> graves crím<strong>en</strong>es y, respetando los <strong>de</strong>bidos<br />

procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s haremos llegar a <strong>la</strong>s instituciones para que se aplique <strong>la</strong> ley. La<br />

10 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación exige y ali<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> sociedad peruana <strong>en</strong> su totalidad<br />

a acompañar<strong>la</strong> <strong>en</strong> esta <strong>de</strong>manda para que <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong>al actúe <strong>de</strong> inmediato, sin espíritu <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ganza, pero al mismo tiempo con <strong>en</strong>ergía y sin vaci<strong>la</strong>ciones.<br />

Sin embargo hay algo más que <strong>el</strong> seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res.<br />

Hemos <strong>en</strong>contrado que los crím<strong>en</strong>es cometidos contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción peruana no fueron, por<br />

<strong>de</strong>sgracia, actos ais<strong>la</strong>dos atribuibles a algunos individuos perversos que transgredían <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> sus organizaciones. Nuestras investigaciones <strong>de</strong> campo, los testimonios <strong>de</strong> casi<br />

diez y siete mil víctimas nos permit<strong>en</strong> más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>nunciar <strong>en</strong> términos categóricos <strong>la</strong><br />

perpetración masiva <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> muchas ocasiones coordinados o previstos por <strong>la</strong>s<br />

organizaciones o instituciones que intervinieron directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto. Mostramos <strong>en</strong><br />

estas páginas <strong>de</strong> qué manera <strong>la</strong> aniqui<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> colectivida<strong>de</strong>s o <strong>el</strong> arrasami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertas<br />

al<strong>de</strong>as estuvo sistemáticam<strong>en</strong>te previsto <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia d<strong>el</strong> auto<strong>de</strong>nominado “Partido<br />

Comunista d<strong>el</strong> Perú - S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso“. El cautiverio <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas, <strong>el</strong><br />

maltrato sistemático, <strong>el</strong> asesinato cru<strong>el</strong> como forma <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar ejemplos e infundir temor,<br />

conformaron para esta organización una metodología d<strong>el</strong> terror puesta <strong>en</strong> práctica al servicio<br />

<strong>de</strong> un objetivo: <strong>la</strong> conquista d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, consi<strong>de</strong>rado superior a <strong>la</strong> vida humana, mediante una<br />

revolución cru<strong>en</strong>ta. La invocación a “razones <strong>de</strong> estrategia”, tras <strong>la</strong> cual se ocultaba una<br />

voluntad <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todo <strong>de</strong>recho <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal, fue <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muerte<br />

para miles <strong>de</strong> ciudadanos d<strong>el</strong> Perú. Semejante voluntad <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong>raizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina<br />

<strong>de</strong> „S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso“, es imposible distinguir<strong>la</strong> <strong>de</strong> su propia naturaleza como movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> estos veinte años. La lógica siniestra que <strong>de</strong>sarrolló trasunta sin tapujos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> esa organización, y se ratifica <strong>en</strong> su disposición<br />

manifiesta a administrar <strong>la</strong> muerte acompañada <strong>de</strong> <strong>la</strong> cru<strong>el</strong>dad más extrema como<br />

herrami<strong>en</strong>tas para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus objetivos.<br />

Existía un <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>smesurado y era <strong>de</strong>ber d<strong>el</strong> Estado y <strong>de</strong> sus ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

vida y <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. El or<strong>de</strong>n que respaldan y<br />

rec<strong>la</strong>man los pueblos <strong>de</strong>mocráticos amparados <strong>en</strong> su constitución y su institucionalidad<br />

jurídica sólo pue<strong>de</strong> ser aqu<strong>el</strong> que garantice a todos <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> vida y <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> su<br />

integridad personal. Por <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una lucha que <strong>el</strong>los no iniciaron y cuya<br />

justificación era <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que era atacada, los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> esa misión no<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron <strong>en</strong> ocasiones su <strong>de</strong>ber.<br />

En <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> nuestras investigaciones, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> vista <strong>la</strong>s normas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

internacional que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> vida civilizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones y <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra justa,<br />

hemos comprobado con pesar que ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Policiales incurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica sistemática o g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, y que exist<strong>en</strong>, por tanto, fundam<strong>en</strong>tos para seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> d<strong>el</strong>itos <strong>de</strong> lesa<br />

humanidad. Ejecuciones extrajudiciales, <strong>de</strong>sapariciones, masacres, torturas, viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual, dirigida principalm<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong>s mujeres, y otros crím<strong>en</strong>es igualm<strong>en</strong>te con<strong>de</strong>nables<br />

conforman, por su carácter recurr<strong>en</strong>te y por su amplia difusión, lo que aparece como<br />

patrones sistemáticos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos humanos que <strong>el</strong> Estado peruano y sus<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocer y subsanar.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, tanta muerte y sufrimi<strong>en</strong>to no se pue<strong>de</strong>n producir y acumu<strong>la</strong>r, por <strong>el</strong> solo<br />

accionar mecánico <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> una institución o <strong>de</strong> una organización. Se necesita,<br />

como complem<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> complicidad, <strong>la</strong> anu<strong>en</strong>cia o, al m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong> ceguera voluntaria <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es tuvieron autoridad y, por tanto, faculta<strong>de</strong>s para evitarlos. La c<strong>la</strong>se política que<br />

gobernó o tuvo alguna cuota <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r oficial <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los años ti<strong>en</strong>e gran<strong>de</strong>s y graves<br />

explicaciones que dar al Perú. Hemos realizado una reconstrucción fi<strong>de</strong>digna <strong>de</strong> esta historia<br />

y hemos llegado al conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong> no habría sido tan terrible sin <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong> pasividad o <strong>la</strong> simple incapacidad <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tonces ocuparon los más altos cargos<br />

públicos. Este Informe seña<strong>la</strong>, pues, <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esa c<strong>la</strong>se política, y nos lleva<br />

a p<strong>en</strong>sar que <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>be asumir con mayor seriedad <strong>la</strong> culpa que le correspon<strong>de</strong> por <strong>la</strong> trágica<br />

Discurso <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación / 11


suerte <strong>de</strong> los compatriotas a los que gobernaron. Qui<strong>en</strong>es pidieron <strong>el</strong> voto <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

d<strong>el</strong> Perú para t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> honor <strong>de</strong> dirigir nuestro Estado y nuestra <strong>de</strong>mocracia; qui<strong>en</strong>es juraron<br />

hacer cumplir <strong>la</strong> Constitución que los peruanos se habían dado a si mismos <strong>en</strong> ejercicio <strong>de</strong><br />

su libertad, optaron con <strong>de</strong>masiada facilidad por ce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas esas<br />

faculta<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> Nación les había otorgado. Quedaron, <strong>de</strong> este modo, bajo tut<strong>el</strong>a <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> recién ganada <strong>de</strong>mocracia; se alim<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que los principios<br />

constitucionales eran i<strong>de</strong>ales nobles pero ina<strong>de</strong>cuados para gobernar a un pueblo al que se<br />

m<strong>en</strong>ospreciaba al punto <strong>de</strong> ignorar su c<strong>la</strong>mor, reiterando así <strong>la</strong> vieja práctica <strong>de</strong> r<strong>el</strong>egar sus<br />

memoriales al lugar al que se han r<strong>el</strong>egado, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> nuestra historia <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> los<br />

humil<strong>de</strong>s: <strong>el</strong> olvido.<br />

La lucha armada <strong>de</strong>satada <strong>en</strong> nuestro país por <strong>la</strong>s organizaciones subversivas<br />

involucró pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te a todos los sectores e instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, causando<br />

terribles injusticias y <strong>de</strong>jando a su paso muerte y <strong>de</strong>so<strong>la</strong>ción. Ante esta situación, <strong>la</strong> nación<br />

ha sabido reaccionar –aunque tardíam<strong>en</strong>te– con firmeza, interpretando <strong>el</strong> signo <strong>de</strong> los<br />

tiempos como <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to oportuno para hacer un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

y <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> lo ocurrido. Ha tomado <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> no olvidar, <strong>de</strong> recuperar su memoria,<br />

<strong>de</strong> acercarse a <strong>la</strong> verdad. Este tiempo <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za nacional ha <strong>de</strong> ser interpretado, por<br />

tanto, igualm<strong>en</strong>te como un tiempo <strong>de</strong> verdad.<br />

Haci<strong>en</strong>do suyo <strong>el</strong> anh<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación ha<br />

asumido su tarea como <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una verdad <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

un s<strong>en</strong>tido ético. Recogemos así <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión voluntaria <strong>de</strong> someterse a una investigación,<br />

motivados por <strong>la</strong> lúcida conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que se han cometido <strong>en</strong>tre nosotros graves injusticias<br />

que exig<strong>en</strong> una explicación y una r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, <strong>en</strong> vistas a <strong>la</strong> reconciliación <strong>de</strong><br />

nuestra sociedad. Las raíces <strong>de</strong> nuestra preocupación por <strong>la</strong> verdad, así como <strong>la</strong>s<br />

expectativas que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> su <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

estrictam<strong>en</strong>te moral <strong>de</strong> esta empresa. Hemos buscado comprometer a <strong>la</strong> nación <strong>en</strong>tera <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> escucha y <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> lo ocurrido –para que <strong>en</strong>tre todos los<br />

peruanos reconozcamos <strong>la</strong> verdad–.<br />

Ésta es al mismo tiempo arrancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algo a <strong>la</strong> ocultación y negación d<strong>el</strong> olvido.<br />

Sacar a <strong>la</strong> luz lo que estaba v<strong>el</strong>ado y <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria constituy<strong>en</strong> maneras<br />

diversas <strong>de</strong> referirse a lo mismo y ya <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong> nuestra civilización <strong>el</strong> refer<strong>en</strong>te<br />

común que unía ambas experi<strong>en</strong>cias era <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los hombres y <strong>la</strong> justicia.<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>smesura por <strong>la</strong> cual los hombres olvidaban lo divino incurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

hybris, <strong>la</strong> soberbia que <strong>en</strong>diosa, nacía <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia ética d<strong>el</strong> recuerdo, <strong>de</strong> no-olvidar que<br />

somos los mortales <strong>en</strong> lo abierto d<strong>el</strong> mundo. Es así que impera <strong>la</strong> justicia acordando a cada<br />

cual su lugar.<br />

La transgresión d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n social, <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia es precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>smesura<br />

que olvida lo es<strong>en</strong>cial, que oculta <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido último <strong>de</strong> nuestra naturaleza. Por eso fr<strong>en</strong>te a <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

es necesario <strong>el</strong> recuerdo que ilumina y que al hacerlo asigna responsabilida<strong>de</strong>s. La verdad<br />

que es memoria solo alcanza su pl<strong>en</strong>itud <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia.<br />

Por eso, este tiempo <strong>de</strong> vergu<strong>en</strong>za y <strong>de</strong> verdad es también tiempo <strong>de</strong> justicia. La sangre<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> compatriotas c<strong>la</strong>ma ante <strong>la</strong> nación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia:<br />

los asesinatos y ajusticiami<strong>en</strong>tos s<strong>el</strong>ectivos y colectivos, <strong>la</strong>s fosas comunes, <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong>sterradas, <strong>la</strong>s madres y los hijos sufri<strong>en</strong>tes, los <strong>de</strong>saparecidos, los <strong>de</strong>sposeídos. No<br />

po<strong>de</strong>mos permanecer indifer<strong>en</strong>tes fr<strong>en</strong>te a una verdad <strong>de</strong> esta naturaleza. “Porque sufrimos<br />

–expresa Sófocles <strong>en</strong> <strong>el</strong> corazón <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia–, reconocemos que hemos obrado mal”. Se<br />

trata, <strong>en</strong> efecto, <strong>de</strong> un sufrimi<strong>en</strong>to humano, producido d<strong>el</strong>iberadam<strong>en</strong>te por obra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

voluntad. No estamos ante una fatalidad, como pudiera ser <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una <strong>de</strong>sgracia natural,<br />

sino ante una injusticia, que pudo y <strong>de</strong>bió ser evitada.<br />

12 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


¿Quiénes son ante esto los responsables?<br />

En un s<strong>en</strong>tido estrictam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>al, <strong>la</strong> responsabilidad recae sobre los directos<br />

causantes <strong>de</strong> los hechos d<strong>el</strong>ictuosos, sobre sus instigadores y cómplices, y sobre aqu<strong>el</strong>los<br />

que, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> potestad <strong>de</strong> evitarlos, <strong>el</strong>udieron su responsabilidad. Ellos <strong>de</strong>berán, pues, ser<br />

i<strong>de</strong>ntificados, procesados y con<strong>de</strong>nados con todo <strong>el</strong> rigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. La Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Verdad y Reconciliación ha acopiado, por eso, materiales y expedi<strong>en</strong>tes sobre casos<br />

puntuales, y los pone ahora <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s judiciales d<strong>el</strong> país para que actú<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> acuerdo a <strong>de</strong>recho. Pero <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido más profundo, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido moral,<br />

<strong>la</strong> responsabilidad recae sobre todas <strong>la</strong>s personas que, <strong>de</strong> un modo u otro, por acción o por<br />

omisión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ubicación y <strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>de</strong>sempeñaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, no supieron hacer<br />

lo necesario para impedir que <strong>la</strong> tragedia se produjese o para que <strong>el</strong><strong>la</strong> adquiriese semejante<br />

magnitud. Sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>s recae <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> una <strong>de</strong>uda moral que no se pue<strong>de</strong> sos<strong>la</strong>yar. Ahora<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> responsabilidad ética no se restringe a nuestra r<strong>el</strong>ación con los hechos d<strong>el</strong> pasado.<br />

También con respecto al futuro d<strong>el</strong> país, a aqu<strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> armonía al que aspiramos, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se ponga fin a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y se instaur<strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones más <strong>de</strong>mocráticas <strong>en</strong>tre los<br />

peruanos, t<strong>en</strong>emos todos una responsabilidad compartida. La justicia que se <strong>de</strong>manda no<br />

es sólo <strong>de</strong> carácter judicial. El<strong>la</strong> es también <strong>el</strong> rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> una vida más pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro,<br />

una promesa <strong>de</strong> equidad y solidaridad, precisam<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>raizarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

convicción <strong>de</strong> que no hicimos lo que <strong>de</strong>bíamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia. Por haber surgido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> interp<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestros compatriotas, es que <strong>la</strong> responsabilidad para<br />

con <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> país se impone como una obligación directa y urg<strong>en</strong>te, tanto <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />

personal como institucional.<br />

Ha llegado pues <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> reflexionar sobre <strong>la</strong> responsabilidad que a todos nos<br />

compete. Es <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comprometernos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa d<strong>el</strong> valor absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, y<br />

<strong>de</strong> expresar con acciones nuestra solidaridad con los peruanos injustam<strong>en</strong>te maltratados.<br />

Así pues nuestro tiempo es <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za, <strong>de</strong> verdad y <strong>de</strong> justicia pero también lo es <strong>de</strong><br />

reconciliación.<br />

Hay, qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> nuestro país <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido fatalista,<br />

como si los males que <strong>en</strong> él ocurr<strong>en</strong> fues<strong>en</strong> atávicos e irremediables; y hay qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido sarcástico, como si los males no tuvies<strong>en</strong> que ver con nuestra<br />

propia vida y transcurries<strong>en</strong> <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario aj<strong>en</strong>o que pudiera ser objeto <strong>de</strong> bur<strong>la</strong>. Ambas<br />

actitu<strong>de</strong>s rev<strong>el</strong>an un problema <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>de</strong> autoestima que no permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong><br />

uno mismo, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria nacional, <strong>la</strong>s fuerzas que ayudarían a cambiar, y a mejorar, <strong>el</strong><br />

rumbo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas. La vergü<strong>en</strong>za nacional, que todos experim<strong>en</strong>tamos por tomar<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia, no <strong>de</strong>be ser una experi<strong>en</strong>cia sólo negativa, ni <strong>de</strong>be prevalecer<br />

sobre <strong>la</strong> riqueza oculta <strong>de</strong> nuestro pasado. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te así podremos adoptar una actitud<br />

constructiva ante <strong>el</strong> futuro. En <strong>la</strong> hora pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bemos superar <strong>la</strong> actitud d<strong>el</strong> espectador<br />

que sucumbe, avergonzado, ante <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>taciones d<strong>el</strong> fatalismo o d<strong>el</strong> sarcasmo, y adoptar <strong>la</strong><br />

actitud d<strong>el</strong> ag<strong>en</strong>te que es capaz <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia historia <strong>la</strong>s fuerzas morales para <strong>la</strong><br />

necesaria recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Es <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido ético <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>el</strong> que pue<strong>de</strong><br />

permitirnos asumir esperanzadam<strong>en</strong>te nuestra i<strong>de</strong>ntidad m<strong>el</strong><strong>la</strong>da.<br />

Recogi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuestra memoria como nación, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />

advertir <strong>el</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> situación pres<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> especial coyuntura que vivió <strong>el</strong> país <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> tránsito hacia <strong>el</strong> siglo XX. El más c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> los motivos que <strong>de</strong>sató <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada “G<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> Noveci<strong>en</strong>tos” fue precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> trágico <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra<br />

d<strong>el</strong> Pacífico. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra estuvo a<strong>de</strong>más directam<strong>en</strong>te asociada a <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> un fracaso nacional. Ello explica <strong>la</strong> mirada introspectiva que todos los<br />

protagonistas compartieron, así como <strong>el</strong> tono invocatorio a rehacer <strong>el</strong> país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

escombros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota. El mom<strong>en</strong>to histórico fue concebido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista éticopolítico,<br />

como una oportunidad única para p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> un esfuerzo colectivo <strong>de</strong> reconstrucción<br />

nacional.<br />

Discurso <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación / 13


Como <strong>en</strong> un crisol <strong>de</strong> sueños y expectativas frustradas surgieron <strong>de</strong>bates que habrían<br />

<strong>de</strong> ser un anticipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución trágica d<strong>el</strong> siglo XX. Hay que rescatar <strong>de</strong> <strong>el</strong>los lo positivo<br />

que tuvieron y pues resultan aleccionadores con respecto a <strong>la</strong> fractura profunda que sufriría<br />

<strong>el</strong> país posteriorm<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> reflexión cumplida por <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> Noveci<strong>en</strong>tos quedó<br />

p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> términos i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> una parte <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

memoria peruana, y <strong>de</strong> otra <strong>la</strong> imperiosa necesidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos.<br />

Hoy, como antaño, por <strong>la</strong> naturaleza d<strong>el</strong> conflicto vivido, así como por <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> los<br />

problemas sociales y los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>ológicos que él ha puesto al <strong>de</strong>scubierto, no cabe<br />

duda <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cuestión c<strong>en</strong>tral para <strong>el</strong> rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria nacional se vincu<strong>la</strong><br />

estrecham<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconciliación futura. Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates d<strong>el</strong><br />

siglo pasado, también ahora <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vivida pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una oportunidad para<br />

imaginar <strong>la</strong> transformación ética <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Para que esa oportunidad sea realm<strong>en</strong>te<br />

aprovechada <strong>de</strong>berán cumplirse muchas condiciones, y <strong>el</strong> Informe Final que ahora<br />

pres<strong>en</strong>tamos quisiera ser un primer paso <strong>en</strong> esta dirección. A él habrán <strong>de</strong> seguir muchos<br />

otros que finalm<strong>en</strong>te podrían consi<strong>de</strong>rarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovadas formas <strong>de</strong><br />

conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los peruanos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> progresiva construcción <strong>de</strong> ciudadanía pl<strong>en</strong>a para<br />

todos. Desterrar <strong>la</strong> exclusión y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> modo justo a <strong>la</strong><br />

sociedad a <strong>la</strong> que repres<strong>en</strong>ta, asumir <strong>la</strong>s instituciones y personas <strong>el</strong> valor exacto que <strong>en</strong>cierra<br />

<strong>la</strong> vida y dignidad humanas, son algunos <strong>de</strong> los hitos que marcan los avances por un <strong>la</strong>rgo y<br />

difícil camino.<br />

Vivimos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país tiempos difíciles y dolorosos, pero igualm<strong>en</strong>te prometedores,<br />

tiempos <strong>de</strong> cambio que repres<strong>en</strong>tan un inm<strong>en</strong>so <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> sabiduría y <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong><br />

todos los peruanos. Es un tiempo <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za nacional, que <strong>de</strong>biera estremecernos <strong>en</strong> lo<br />

más hondo al tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia vivida por tantos <strong>de</strong> nuestros<br />

compatriotas. Es un tiempo <strong>de</strong> verdad, que <strong>de</strong>be confrontarnos con <strong>la</strong> cruda historia <strong>de</strong><br />

crím<strong>en</strong>es que hemos vivido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas y que <strong>de</strong>be hacernos consci<strong>en</strong>tes<br />

también d<strong>el</strong> significado moral d<strong>el</strong> esfuerzo por rememorar lo vivido. Es tiempo <strong>de</strong> justicia: <strong>de</strong><br />

reconocer y reparar <strong>en</strong> lo posible <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas, y <strong>de</strong> someter a <strong>de</strong>recho a los<br />

perpretadores <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, es, <strong>en</strong> fin, tiempo <strong>de</strong> reconciliación nacional, que<br />

<strong>de</strong>be permitirnos recuperar con esperanza <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad lesionada para darnos una nueva<br />

oportunidad <strong>de</strong> refundar <strong>el</strong> acuerdo social <strong>en</strong> condiciones verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mocráticas.<br />

Señor Presi<strong>de</strong>nte:<br />

El informe que pres<strong>en</strong>tamos a usted, y por intermedio suyo a toda <strong>la</strong> Nación, conti<strong>en</strong>e<br />

un serio y responsable esfuerzo <strong>de</strong> reflexión colectiva sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia que vivió <strong>el</strong> Perú a<br />

partir <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1980. Se ha <strong>el</strong>aborado sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> 16,986 testimonios recogidos <strong>en</strong><br />

todo <strong>el</strong> territorio nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> peruanos, hombres y mujeres <strong>en</strong> su mayoría<br />

humil<strong>de</strong>s que nos abrieron sus puertas y sus corazones, que consintieron <strong>en</strong> recordar –para<br />

instrucción <strong>de</strong> sus compatriotas– una verdad que cualquier persona quisiera olvidar, que<br />

tuvieron <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r a responsables <strong>de</strong> graves crím<strong>en</strong>es y <strong>la</strong> <strong>en</strong>tereza <strong>de</strong> compartir<br />

su dolor y, también, su terca esperanza <strong>de</strong> ser, algún día, reconocidos como peruanos por<br />

sus propios compatriotas.<br />

Las voces <strong>de</strong> peruanos anónimos, ignorados, <strong>de</strong>spreciados, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

recogidas <strong>en</strong> estos miles <strong>de</strong> páginas, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser –son– más altas y más limpias que todas<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s voces que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> comodidad d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y d<strong>el</strong> privilegio, se han apresurado a<br />

levantarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas semanas para negar <strong>de</strong> antemano, como tantas veces ha ocurrido<br />

<strong>en</strong> nuestro país, toda credibilidad a sus testimonios y para cerrar <strong>el</strong> paso a toda corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

solidaridad con los humil<strong>de</strong>s.<br />

Creemos, Señor Presi<strong>de</strong>nte, que ya no será posible acal<strong>la</strong>r los testimonios aquí<br />

recogidos y puestos a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>en</strong>tera. Nadie ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a ignorarlos y,<br />

14 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


m<strong>en</strong>os que nadie, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política, aqu<strong>el</strong>los ciudadanos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> aspiración –legítima,<br />

aunque no siempre <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida con rectitud– <strong>de</strong> ser gobernantes y por tanto <strong>de</strong> ser servidores<br />

<strong>de</strong> sus compatriotas, según or<strong>de</strong>nan los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Mal harían los<br />

hombres y mujeres políticos, mal haríamos todos, <strong>en</strong> fingir que esta verdad, que estas<br />

voces, no exist<strong>en</strong>, y <strong>en</strong> <strong>en</strong>cogernos <strong>de</strong> hombros ante los mandatos que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Asumir <strong>la</strong>s obligaciones morales que emanan <strong>de</strong> este informe –<strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> hacer<br />

justicia y <strong>de</strong> hacer prevalecer <strong>la</strong> verdad, <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> cerrar <strong>la</strong>s brechas sociales que<br />

fueron <strong>el</strong> t<strong>el</strong>ón <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia vivida– es tarea <strong>de</strong> un estadista, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> un<br />

hombre o una mujer empeñado <strong>en</strong> gobernar para mejorar <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> sus conciudadanos.<br />

Al hacer a usted, señor Presi<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong>positario <strong>de</strong> este informe, confiamos <strong>en</strong> <strong>de</strong>jarlo<br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as manos. No hacemos, <strong>en</strong> todo caso, otra cosa que <strong>de</strong>volver al Estado, que usted<br />

repres<strong>en</strong>ta, ya <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te cumplido <strong>el</strong> honroso <strong>en</strong>cargo que se nos confió: <strong>el</strong> informe final<br />

<strong>de</strong> nuestras investigaciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se recoge <strong>la</strong> verdad y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> verdad que hemos<br />

sido capaces <strong>de</strong> averiguar para conocimi<strong>en</strong>to y reflexión <strong>de</strong> nuestros conciudadanos.<br />

Señor Presi<strong>de</strong>nte, compatriotas, amigos:<br />

Empecé afirmando que <strong>en</strong> este informe se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za y <strong>de</strong> <strong>de</strong>shonra. Debo<br />

añadir, sin embargo, que <strong>en</strong> sus páginas se recoge también <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> numerosos<br />

actos <strong>de</strong> coraje, gestos <strong>de</strong> <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, signos <strong>de</strong> dignidad intacta que nos <strong>de</strong>muestran<br />

que <strong>el</strong> ser humano es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te digno y magnánimo. Ahí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es no<br />

r<strong>en</strong>unciaron a <strong>la</strong> autoridad y <strong>la</strong> responsabilidad que sus vecinos les confiaron; ahí se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>safiaron <strong>el</strong> abandono para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a sus familias convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

arma sus herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> trabajo; ahí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es pusieron su suerte al <strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

los que sufrían prisión injusta; ahí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los que asumieron su <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r al<br />

país sin traicionar <strong>la</strong> ley; ahí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarraigo para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> vida. Ahí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestro recuerdo.<br />

Pres<strong>en</strong>tamos este informe <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje a todos <strong>el</strong>los. Lo pres<strong>en</strong>tamos, a<strong>de</strong>más,<br />

como un mandato <strong>de</strong> los aus<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> los olvidados a toda <strong>la</strong> Nación. La historia que aquí<br />

se cu<strong>en</strong>ta hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> nosotros, <strong>de</strong> lo que fuimos y <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser. Esta<br />

historia hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> nuestras tareas. Esta historia comi<strong>en</strong>za hoy.<br />

Salomón Lerner Febres<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación<br />

Lima, 28 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2003<br />

Discurso <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación / 15


EL IMPACTO DIFERENCIADO DE LA<br />

VILENCIA POR GÉNERO (*)<br />

GÉNERO (*)<br />

EL IMPACTO DIFERENCIADO DE LA VILENCIA POR<br />

1. Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> género<br />

La viol<strong>en</strong>cia afectó <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción peruana según <strong>la</strong>s diversas<br />

posiciones sociales ocupadas y los distintos roles <strong>de</strong> género <strong>de</strong>sempeñados. En este<br />

capítulo se muestra <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista difer<strong>en</strong>ciado, y se<br />

expone, principalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qué modo <strong>la</strong>s mujeres resultaron víctimas <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong><br />

d<strong>el</strong>itos y at<strong>en</strong>tados contra su dignidad y sus <strong>de</strong>rechos humanos que difier<strong>en</strong> <strong>de</strong> aquéllos<br />

sufridos por los varones. Se explica, a<strong>de</strong>más, que tales difer<strong>en</strong>cias no nacieron con <strong>el</strong><br />

conflicto, sino que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron sobre situaciones previas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad étnica, social<br />

y <strong>de</strong> género, inequida<strong>de</strong>s que se vieron agravadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. La CVR consi<strong>de</strong>ra<br />

necesario resaltar estas difer<strong>en</strong>cias, pues <strong>el</strong><strong>la</strong>s son vitales para <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

verdad sobre <strong>el</strong> periodo estudiado.<br />

Las r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre hombres y mujeres no han sido justas ni equitativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia d<strong>el</strong><br />

Perú. Existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad peruana un sistema <strong>de</strong> género –esto es, un sistema <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

simbólico, social y político, jurídico y psíquico (Scott 1990)– caracterizado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad,<br />

<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones jerárquicas y <strong>la</strong> discriminación. Dicho sistema está basado <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n social<br />

con mecanismos <strong>de</strong> autoridad y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que le sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to. El conflicto armado interno<br />

estudiado <strong>en</strong> este informe se <strong>de</strong>sarrolló ac<strong>en</strong>tuando, profundizando y <strong>en</strong> ocasiones<br />

transformando esas r<strong>el</strong>aciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Ello significa que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

reprodujo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad peruana patrones <strong>de</strong> exclusión y dominación.<br />

Ese sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te preexistió al conflicto armado interno.<br />

También lo ha sobrevivido y ha influido <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que éste y sus actores son<br />

recordados. La <strong>de</strong>sigualdad se expresa <strong>en</strong> una memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia que ignora o r<strong>el</strong>ega<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> ese proceso. Al adoptar un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género, <strong>la</strong> Comisión<br />

somete a exam<strong>en</strong> i<strong>de</strong>as y nociones <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido común sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

pres<strong>en</strong>tar como g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia masculina <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia vivida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú. Muestra<br />

así, <strong>en</strong> este capítulo, que mujeres y hombres vivieron <strong>el</strong> conflicto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones sociales<br />

difer<strong>en</strong>tes.<br />

Las mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un modo particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> situarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia y sus r<strong>el</strong>atos d<strong>el</strong><br />

conflicto reproduc<strong>en</strong> los roles que <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. El<strong>la</strong>s son madres, esposas<br />

e hijas <strong>de</strong> «otros» y rec<strong>la</strong>man justicia «para los otros». Practican así una «moral d<strong>el</strong> cuidado»<br />

(Gilligan 1990) que, si bi<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficia a qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>an, <strong>en</strong> muchas ocasiones actúa <strong>en</strong><br />

perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias mujeres. En <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, esto se ha<br />

expresado <strong>en</strong> <strong>la</strong> invisibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>de</strong><br />

los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los an<strong>de</strong>s rurales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>el</strong>va amazónica, invisibilidad que <strong>en</strong> este capítulo se <strong>de</strong>sea remediar. 1<br />

______________________________________<br />

(*) Este capítulo correspon<strong>de</strong> al Tomo VIII, Segunda Parte, Capítulo 2: El Impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />

Acápite 2.1: Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> género, d<strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación.<br />

1 La noción <strong>de</strong> invisibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres fue trabajada inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los estudios<br />

sobre roles <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema productivo o <strong>la</strong>boral y se refería a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción doméstica. En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> este capítulo, se refiere a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a los tipos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia específicam<strong>en</strong>te dirigidos contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina, a <strong>la</strong> subrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los daños<br />

contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas sobre viol<strong>en</strong>cia y al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> protagónico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> rechazo a los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

17


En cuanto a los daños causados por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> primer lugar, que<br />

numerosas mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales andinas fueron víctimas <strong>de</strong> asesinatos<br />

indiscriminados y estuvieron sometidas a un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> terror y opresión por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones subversivas. Niñas y jóv<strong>en</strong>es fueron reclutadas a temprana edad <strong>en</strong> dichas<br />

organizaciones, don<strong>de</strong> se les retuvo por <strong>la</strong> fuerza y se <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargó compulsivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

trabajos diversos. A<strong>de</strong>más, fueron obligadas a uniones no <strong>de</strong>seadas y sometidas a diversas<br />

prácticas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. La Comisión ha <strong>en</strong>contrado que muchos mandos locales d<strong>el</strong><br />

PCP-SL escogían jóv<strong>en</strong>es como «guardias <strong>de</strong> seguridad» a <strong>la</strong>s que sometían a prácticas <strong>de</strong><br />

abuso sexual.<br />

Asimismo, <strong>de</strong> acuerdo con los testimonios y con <strong>la</strong> información analizada por <strong>la</strong> CVR,<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas infligieron a <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

campesinas y <strong>de</strong> otras zonas afectadas prácticas vio<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual y otras. Entre los d<strong>el</strong>itos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, se practicaron<br />

vio<strong>la</strong>ciones y otras trasgresiones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, qui<strong>en</strong>es<br />

fueron tomadas como un medio para obt<strong>en</strong>er información. En otros casos, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

era ejercida con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> obligar a <strong>la</strong>s mujeres a autoinculparse, o como una <strong>de</strong>mostración<br />

d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r masculino sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>s o fr<strong>en</strong>te a los varones <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma pob<strong>la</strong>ción.<br />

De lo dicho, resulta c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales andinas se<br />

<strong>en</strong>contraron <strong>en</strong>tre dos fuegos: o eran víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones subversivas o eran<br />

acusadas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> subversión por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. Como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción civil, <strong>la</strong>s mujeres resultaron afectadas a pesar <strong>de</strong> no ser, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s veces, participantes directas d<strong>el</strong> conflicto.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser víctimas directas, <strong>la</strong>s mujeres sufrieron especialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saparición y muerte <strong>de</strong> sus familiares: esposos, hijos, padres y hermanos, <strong>en</strong> manos d<strong>el</strong><br />

PCP-SL y/o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas contrasubversivas. En su condición <strong>de</strong> madres y esposas, se<br />

hicieron cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sus familiares, así como <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>de</strong>nuncias y rec<strong>la</strong>mar<br />

justicia. En este proceso, fueron también objeto <strong>de</strong> d<strong>el</strong>itos y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> asedio sexual, vio<strong>la</strong>ciones, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones, torturas,<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos y trabajos forzados. Se <strong>la</strong>s utilizó como un medio para que los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos,<br />

o sospechosos <strong>de</strong> actos subversivos, confesaran, dieran información o se autoinculparan.<br />

El conflicto armado interno afectó <strong>la</strong> salud física y m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> manera<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> como perjudicó a los varones. Fueron <strong>el</strong><strong>la</strong>s qui<strong>en</strong>es, obligadas a migrar o<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse, se hicieron cargo so<strong>la</strong>s <strong>de</strong> familias <strong>de</strong>sestructuradas: sin padre y con hijos e<br />

hijas que habían sufrido <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> carne propia. Estas viudas o esposas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saparecidos tuvieron que procurar <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus familias sin recursos<br />

económicos y <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarraigo cultural y estigmatización social.<br />

Los hombres y <strong>la</strong>s mujeres que se vieron involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto, fuera como<br />

actores o como víctimas, actuaron y se r<strong>el</strong>acionaron <strong>en</strong>tre sí sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

masculinidad y feminidad previam<strong>en</strong>te asumidos y arraigados socialm<strong>en</strong>te. Los varones<br />

estuvieron marcados por un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> masculinidad guerrera, caracterizado por <strong>el</strong> ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> agresividad y <strong>la</strong> exhibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza, características que tuvieron para<br />

<strong>el</strong>los <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> un mandato social. Más aún, <strong>la</strong> propia noción <strong>de</strong> «guerra» se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

un sistema masculino <strong>de</strong> manifestación d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r. Así, <strong>el</strong> varón es <strong>de</strong>finido como custodio<br />

d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n, y <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> conflicto viol<strong>en</strong>to, es <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> patria o <strong>la</strong><br />

comunidad. La mujer, por su parte, se <strong>en</strong>carga d<strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa. Es <strong>la</strong><br />

guardiana d<strong>el</strong> hogar y <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> conflicto acompaña al varón a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los soldados: cuida y sana heridas.<br />

A esta difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>es sociales se suma <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú una historia previa <strong>de</strong><br />

autoritarismo, viol<strong>en</strong>cia familiar y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ejercicio ciudadano. La sociedad peruana está<br />

marcada por una historia <strong>de</strong> marginación y vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> vieja data.<br />

18 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Prueba <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son los testimonios y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia familiar y sexual practicada<br />

contra niñas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, trabajadoras d<strong>el</strong> hogar y mujeres <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. En este contexto, <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> mujeres como parte d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y como práctica <strong>de</strong><br />

guerra –más allá <strong>de</strong> su carácter inher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te criminal– es una ilustración más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera prepot<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que se ha ejercido <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú y constituye una muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos efectivos <strong>de</strong> unas fr<strong>en</strong>te al abuso <strong>de</strong> los otros. La Comisión consi<strong>de</strong>ra que<br />

esas prácticas pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>el</strong>a <strong>de</strong> juicio a una sociedad que permite, cuando no ali<strong>en</strong>ta, ese<br />

tipo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos.<br />

En su estudio <strong>de</strong> los veinte años <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> CVR ha constatado, por último, que<br />

aunque hombres y mujeres fueron afectados <strong>de</strong> maneras distintas, ni unos ni otras<br />

permanecieron totalm<strong>en</strong>te pasivos o inermes. La CVR consi<strong>de</strong>ra inexacto <strong>el</strong> estereotipo <strong>de</strong><br />

hombre-agresor y mujer-víctima y seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> este capítulo y otras secciones <strong>de</strong> este informe<br />

<strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> participación y acción, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y resist<strong>en</strong>cia, practicadas<br />

por mujeres y hombres d<strong>el</strong> Perú.<br />

1.1 Las mujeres y sus contextos. Datos G<strong>en</strong>erales<br />

La mayoría <strong>de</strong> mujeres afectadas por <strong>el</strong> conflicto armado interno vivía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s y pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra sur d<strong>el</strong> país (Ayacucho, Huancav<strong>el</strong>ica, Apurímac). Se<br />

trata <strong>de</strong> zonas rurales pobres y alejadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, habitadas por grupos campesinos<br />

secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te excluidos social, económica y políticam<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> estos contextos, <strong>la</strong>s<br />

mujeres han sido, <strong>en</strong> muchos casos, objeto <strong>de</strong> escarnio, maltrato y humil<strong>la</strong>ción por su<br />

condición <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as. Tales prácticas, que son rezagos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>de</strong> signo<br />

colonial, constituyeron durante <strong>el</strong> conflicto armado interno <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

regional interpretó <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia que impactó sus vidas. Una jov<strong>en</strong> mujer, al dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un<br />

hecho <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sucedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, utilizó <strong>el</strong> término «realistas» para referirse<br />

a los perpetradores. Tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> contexto antedicho, es razonable<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> ese término ciertos reman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> memoria colectiva sobre <strong>el</strong> ejército español<br />

y <strong>la</strong>s luchas por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> primer tercio d<strong>el</strong> siglo XIX. Esa memoria permitió a <strong>la</strong><br />

víctima explicar su situación actual bajo <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación, <strong>la</strong> autoridad y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los<br />

otros, los aj<strong>en</strong>os, los b<strong>la</strong>ncos. Se trata, pues, <strong>de</strong> una metáfora altam<strong>en</strong>te significativa y que<br />

seña<strong>la</strong> un problema que se arrastra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad peruana: <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> otro, <strong>la</strong> exclusión d<strong>el</strong> indíg<strong>en</strong>a, <strong>el</strong> autoritarismo y <strong>el</strong> abuso d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

Éste no fue un caso único. La i<strong>de</strong>a aparece reiteradam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los testimonios que<br />

hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones subversivas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n. Una<br />

expresión repetida para referirse a estas organizaciones fue «<strong>el</strong> patrón», término que ilustra <strong>la</strong><br />

posición subalterna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. La vig<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> patrón <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción remite, una vez más, al po<strong>de</strong>r, a <strong>la</strong> forma particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad y<br />

a <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se establec<strong>en</strong> los <strong>la</strong>zos sociales.<br />

Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que varones y mujeres narraron los hechos y dieron s<strong>en</strong>tido a lo<br />

ocurrido, se reconoce un marco interpretativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que gravitan y se reviv<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

históricas <strong>de</strong> subordinación, opresión y negación. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, se <strong>de</strong>be<br />

agregar que <strong>el</strong><strong>la</strong>s sufrieron, a<strong>de</strong>más –<strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado aludido, igual que durante <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia estudiado–, <strong>el</strong> abuso sexual ya fuera <strong>de</strong> los «patrones», <strong>de</strong> los «realistas» o <strong>de</strong> sus<br />

compañeros.<br />

1.1.1 Las mujeres y <strong>el</strong> conflicto. ¿Quiénes son <strong>la</strong>s víctimas?<br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s cifras recogidas por <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> mujeres muertas y<br />

<strong>de</strong>saparecidas constituye <strong>el</strong> 20% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> casos registrados, <strong>de</strong> lo que se infiere que <strong>la</strong><br />

gran mayoría <strong>de</strong> muertos y <strong>de</strong>saparecidos fueron hombres.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 19


Sin embargo, es indisp<strong>en</strong>sable resaltar que <strong>la</strong>s mujeres sufrieron numerosas<br />

vio<strong>la</strong>ciones a sus <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales y que resultaron afectadas <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> su<br />

género. La vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>la</strong> tortura como método para hacer<strong>la</strong>s brindar información sobre<br />

sus familiares, <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to compulsivo para <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong>s uniones forzadas y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> familias <strong>en</strong>teras a cargo <strong>de</strong> mujeres, son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones<br />

m<strong>en</strong>cionadas.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que han sido víctimas directas <strong>de</strong> muertes,<br />

<strong>de</strong>sapariciones y otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos humanos, se ti<strong>en</strong>e a aquél<strong>la</strong>s que son<br />

familiares <strong>de</strong> víctimas y que vivían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, pueblos y ciuda<strong>de</strong>s más afectadas<br />

por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia como Ayacucho, Apurímac, Junín, Huánuco y Lima. En muchas ocasiones,<br />

<strong>la</strong>s mujeres son víctimas <strong>en</strong> los dos s<strong>en</strong>tidos seña<strong>la</strong>dos. La Comisión ha i<strong>de</strong>ntificado tres<br />

categorías <strong>de</strong> mujeres afectadas: 2<br />

§ Mujeres afectadas por crím<strong>en</strong>es, vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y otros<br />

hechos.<br />

§ Mujeres afectadas por <strong>de</strong>saparición, muerte y otros d<strong>el</strong>itos cometidos contra<br />

familiares.<br />

§ Mujeres pob<strong>la</strong>doras y campesinas afectadas <strong>en</strong> cuanto habitantes <strong>de</strong> zonas afectadas<br />

por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

De estos tres grupos, <strong>la</strong> CVR contó con información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da d<strong>el</strong> primero. Se sab<strong>en</strong><br />

los nombres y algunos datos personales que permitieron <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres afectadas por crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos. El segundo grupo,<br />

que es <strong>el</strong> que ha t<strong>en</strong>ido mayor resonancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a pública, está compuesto por <strong>la</strong>s<br />

mujeres que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron ante <strong>la</strong> CVR, brindaron sus testimonios <strong>en</strong> sus lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> o<br />

dieron sus testimonios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas. Sobre <strong>el</strong> tercer grupo, <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias<br />

fueron <strong>en</strong> su mayoría indirectas; aunque también se contó con testimonios <strong>de</strong> mujeres que<br />

se vieron afectadas por los bombar<strong>de</strong>os, <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas, <strong>la</strong>s incursiones armadas, <strong>la</strong>s<br />

acciones realizadas contra sus pueblos y ciuda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> zozobra <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> cortes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica y otras formas <strong>de</strong> sabotaje.<br />

El perfil <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afectadas directam<strong>en</strong>te por muertes, vio<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y otros hechos es bastante c<strong>la</strong>ro y fue simi<strong>la</strong>r al <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> los<br />

varones. En su gran mayoría fueron quechuahab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona andina (73%),<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ayacucho (51%), analfabetas (34%) y jóv<strong>en</strong>es (<strong>el</strong> 48% t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre 10 y 30<br />

años y <strong>el</strong> 8% eran niñas m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 10 años). El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres solteras fue 32%;<br />

su ocupación principal era <strong>la</strong> agricultura, <strong>el</strong> comercio y su casa. 3 El 80% vivía <strong>en</strong> zonas<br />

rurales.<br />

Se trató <strong>de</strong> mujeres jóv<strong>en</strong>es con escasos recursos económicos y habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s más pobres y alejadas d<strong>el</strong> país. Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a insistir <strong>en</strong> que su idioma materno<br />

era <strong>el</strong> quechua, pues <strong>el</strong>lo permite captar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que tuvieron <strong>en</strong> su r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s<br />

instituciones a <strong>la</strong>s que recurrieron para realizar sus <strong>de</strong>nuncias. Se trata <strong>de</strong> un grupo que<br />

carecía <strong>de</strong> instrucción básica, característica que g<strong>en</strong>era una situación <strong>de</strong> mayor<br />

vulnerabilidad, y que poseía escasos recursos para realizar trámites, rec<strong>la</strong>mar sus <strong>de</strong>rechos<br />

o leer docum<strong>en</strong>tos que pudieran comprometer<strong>la</strong>s para negarse a firmarlos. Las mujeres<br />

______________________________________<br />

2 Si bi<strong>en</strong> esta tipología pue<strong>de</strong> hacerse también respecto <strong>de</strong> los varones, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> varones afectados <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> estas categorías así como también <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que<br />

viv<strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa posición específica.<br />

3 Esta cifra está sobreestimada y ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se consigna <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres campesinas. Cabe seña<strong>la</strong>r que «ama <strong>de</strong> casa» es una categoría urbana que no da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo.<br />

20 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores tasas <strong>de</strong> analfabetismo y, <strong>en</strong> promedio, pose<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or dominio d<strong>el</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no<br />

que los varones. Estas dos condiciones, que son consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su marginación por su<br />

condición <strong>de</strong> mujer, <strong>la</strong>s afectan negativam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>jar<strong>la</strong>s más expuestas <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra.<br />

Al comparar los perfiles socio<strong>de</strong>mográficos por tipo <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, se <strong>en</strong>contró que, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> promedio <strong>la</strong>s mujeres afectadas fueron<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te jóv<strong>en</strong>es, esto no fue así <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los asesinatos y <strong>la</strong>s ejecuciones<br />

extrajudiciales, don<strong>de</strong> se constató que <strong>la</strong>s mujeres afectadas provinieron <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

eda<strong>de</strong>s. Ello significa que <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> mujeres fue indiscriminada.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to forzado, se comprobó que éste se realizaba <strong>de</strong><br />

forma s<strong>el</strong>ectiva: <strong>el</strong> 71% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres reclutadas compulsivam<strong>en</strong>te fue m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 20 años.<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s mujeres familiares <strong>de</strong> víctimas y pob<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> zonas afectadas<br />

por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, no se contó con un registro específico, pero se pudo saber <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s a través<br />

<strong>de</strong> datos indirectos. Se pres<strong>en</strong>ta a continuación un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que pres<strong>en</strong>taron<br />

su testimonio a <strong>la</strong> CVR.<br />

De un total <strong>de</strong> 16,885 personas que brindaron su testimonio a <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 54% fueron<br />

mujeres y <strong>el</strong> 46%, varones. Este porc<strong>en</strong>taje varía según <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> se realizó <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trevista; <strong>el</strong> número <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rantes se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> sur c<strong>en</strong>tral y<br />

norori<strong>en</strong>tal (64% <strong>en</strong> Ayacucho, 63% <strong>en</strong> Huánuco y 61% <strong>en</strong> Ucayali).<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que dieron su testimonio, una cuarta parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s (24%)<br />

fue familiar directo <strong>de</strong> alguna víctima <strong>de</strong>saparecida. La r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> varones que fueron<br />

familiares directos <strong>de</strong> víctimas <strong>de</strong>saparecidas y dieron su testimonio fue proporcionalm<strong>en</strong>te<br />

m<strong>en</strong>or (12%). La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cifras no es casual y está r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong><br />

que fueron <strong>la</strong>s madres y hermanas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>saparecidos qui<strong>en</strong>es iniciaron los procesos <strong>de</strong><br />

búsqueda y <strong>de</strong>nuncia. 4<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se comprobó que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró fue mayor al inicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR. Dicho <strong>de</strong> otro modo: fueron <strong>la</strong>s mujeres qui<strong>en</strong>es inicialm<strong>en</strong>te<br />

se acercaron a <strong>de</strong>nunciar lo que pasó.<br />

Pero no se trató so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias cuantitativas. La especialista <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />

género y viol<strong>en</strong>cia Elizabeth J<strong>el</strong>in ha propuesto hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> «memorias <strong>de</strong> género» para hacer<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los recuerdos <strong>de</strong> hombres y mujeres (J<strong>el</strong>in<br />

2002). No rememoran lo mismo ni lo narran <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. Ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se verificó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR.<br />

De una parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra son los varones qui<strong>en</strong>es toman <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> alistarse y,<br />

por <strong>el</strong>lo, cumpl<strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> actores c<strong>en</strong>trales (los combati<strong>en</strong>tes, qui<strong>en</strong>es portan <strong>la</strong>s armas,<br />

qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan). En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> conflicto armado interno vivido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, <strong>el</strong> esquema<br />

se repitió <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales. D<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los grupos subversivos, <strong>la</strong> mayoría fueron<br />

varones (aunque también participaron mujeres <strong>en</strong> los comandos) y, d<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas y policiales, fueron también varones. Algunas mujeres participaron como<br />

combati<strong>en</strong>tes, pero, <strong>en</strong> promedio, <strong>el</strong> número fue consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or. Por tanto,<br />

qui<strong>en</strong>es murieron más <strong>en</strong> combate fueron los varones; <strong>la</strong>s mujeres fueron <strong>la</strong>s testigos, <strong>la</strong>s<br />

que se quedaron y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas, <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sapariciones, etc. El<strong>la</strong>s fueron <strong>la</strong>s viudas, <strong>la</strong>s hermanas, <strong>la</strong>s huérfanas.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mujer se quedara <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>la</strong> hizo b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong><br />

los actores armados d<strong>el</strong> conflicto, qui<strong>en</strong>es vieron <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> un medio <strong>de</strong> información o un objeto<br />

______________________________________<br />

4 En otros países fueron también <strong>la</strong>s mujeres qui<strong>en</strong>es iniciaron estos procesos. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Madres<br />

<strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 21


para <strong>la</strong> intimidación <strong>de</strong> sus familiares varones, que eran <strong>el</strong> objeto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s búsquedas.<br />

Las mujeres fueron objeto <strong>de</strong> rec<strong>el</strong>os cruzados, <strong>de</strong> acusaciones y <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y<br />

pa<strong>de</strong>cieron directam<strong>en</strong>te una viol<strong>en</strong>cia física y psicológica cuyas consecu<strong>en</strong>cias son difíciles<br />

<strong>de</strong> pon<strong>de</strong>rar. Asimismo, como resultado <strong>de</strong> sus roles domésticos, <strong>la</strong>s mujeres se<br />

convirtieron <strong>en</strong> proveedoras <strong>de</strong> servicios a los grupos subversivos y a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas;<br />

tuvieron que dar comida, alojami<strong>en</strong>to, at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> otras necesida<strong>de</strong>s vitales y,<br />

a<strong>de</strong>más, fueron sometidas a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. Estas <strong>de</strong>mandas y los p<strong>el</strong>igros que<br />

acarrearon explican por qué <strong>en</strong> algunas zonas los hombres protegieron a sus mujeres<br />

«escondiéndo<strong>la</strong>s» <strong>en</strong> refugios subterráneos para asegurar su sobreviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s mujeres estuvieron más dispuestas a hab<strong>la</strong>r sobre lo sucedido.<br />

Sintieron más esa necesidad <strong>de</strong> contar, <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> llorar, <strong>de</strong> expresar su dolor, <strong>de</strong> quejarse;<br />

fue un primer paso hacia <strong>la</strong> acción. Sin embargo, se ha <strong>en</strong>contrado que al narrar los hechos<br />

<strong>la</strong>s mujeres no cu<strong>en</strong>tan su historia, sino lo que les sucedió a sus esposos e hijos. Los<br />

varones, por <strong>el</strong> contrario, tuvieron más dificulta<strong>de</strong>s para expresar estas experi<strong>en</strong>cias y<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> público: dar un testimonio implica atravesar un proceso personal, subjetivo y<br />

doloroso. Los hombres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más retic<strong>en</strong>cias o barreras para mostrar pesar y sufrimi<strong>en</strong>to.<br />

[…] por ejemplo, cuando dan su testimonio <strong>la</strong>s mujeres se embarcan <strong>en</strong> un l<strong>la</strong>nto, lloran ¿no? A<br />

veces, hasta gritan ¿no? Pero <strong>el</strong> varón no, se reprime <strong>el</strong> l<strong>la</strong>nto. Y cuando llegan a un punto crucial<br />

al recordar, quizás puedan <strong>de</strong>rramar sus lágrimas y al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> retirarse «señorita, perdóneme<br />

porque he llorado». Y los varones no muestran sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> manera ¿sí o no?, o sea, se<br />

reprim<strong>en</strong> mucho al <strong>de</strong>cir, al contar <strong>el</strong> testimonio y no son <strong>de</strong>tallistas. En cambio, <strong>la</strong>s mujeres son<br />

<strong>de</strong>tallistas, te dan toda <strong>la</strong> amplitud d<strong>el</strong> <strong>de</strong>talle, d<strong>el</strong> caso, <strong>de</strong> los hechos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias, son<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>tallistas y expresan <strong>de</strong> manera muy espontánea, lloran, expresan todos los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> varón se reprime ¿no? son más puntuales, más escuetos <strong>en</strong> sus testimonios: pasó<br />

esto y pasó acá y acá. Y ¿qué más? no recuerdo más, dic<strong>en</strong>. 5<br />

1. 2 La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

Cuando <strong>el</strong> PCP-SL inició su guerra contra <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> sociedad peruanos, se habían<br />

producido consi<strong>de</strong>rables cambios r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio público.<br />

Des<strong>de</strong> los años 60, se increm<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> participación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>el</strong> trabajo y, <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> <strong>la</strong> política. En <strong>el</strong> espacio público, <strong>la</strong>s mujeres se hicieron pres<strong>en</strong>tes a<br />

través d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to feminista, los partidos políticos y los movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

mujeres (Lora 1996; Patrón 2000; Barrig 1996). A partir <strong>de</strong> estos espacios, <strong>la</strong>s mujeres<br />

ingresaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia resisti<strong>en</strong>do y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose al terror, pero también<br />

si<strong>en</strong>do parte <strong>de</strong> él.<br />

1.2.1 Organizaciones popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> mujeres<br />

Las organizaciones popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> mujeres, específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Comedores<br />

Popu<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Vaso <strong>de</strong> Leche, fueron <strong>la</strong>s que tuvieron mayor<br />

protagonismo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 80 e inicios <strong>de</strong> los 90. Precisam<strong>en</strong>te, este<br />

li<strong>de</strong>razgo, visibilidad y pres<strong>en</strong>cia pública <strong>la</strong>s convirtió <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco d<strong>el</strong> PCP-SL, que dirigió<br />

contra <strong>el</strong><strong>la</strong>s acciones viol<strong>en</strong>tas, atacando a sus lí<strong>de</strong>res y asesinando a varias <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. De<br />

acuerdo con <strong>la</strong> información recogida por <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 39% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lí<strong>de</strong>res fem<strong>en</strong>inas muertas o<br />

<strong>de</strong>saparecidas formaban parte <strong>de</strong> organizaciones asist<strong>en</strong>ciales. Con este dato, <strong>la</strong> CVR, pone<br />

______________________________________<br />

5 CVR. BDI-II P503.<br />

6 Véase un <strong>de</strong>sarrollo más amplio <strong>de</strong> este tema <strong>en</strong> <strong>el</strong> tomo III, capítulo 3.2, «Los sindicatos, los gremios<br />

empresariales y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> mujeres».<br />

22 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


<strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que <strong>la</strong>s mujeres lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizaciones popu<strong>la</strong>res no se mantuvieron al<br />

marg<strong>en</strong>; por <strong>el</strong> contrario, fueron protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia con riesgo para<br />

sus propias vidas. 6<br />

Las organizaciones <strong>de</strong> mujeres –comedores y vaso <strong>de</strong> leche– habían surgido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década d<strong>el</strong> 70 como respuesta a <strong>la</strong> crisis económica y a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>pauperación <strong>de</strong> los<br />

sectores popu<strong>la</strong>res urbanos. Aparecieron, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> una situación <strong>en</strong> que los actores<br />

políticos tradicionales como los sindicatos y partidos se habían replegado o habían sido<br />

neutralizados. Uno <strong>de</strong> sus rasgos más característicos fue <strong>la</strong> lucha por su autonomía. Esta<br />

lucha <strong>la</strong>s mantuvo unidas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s efectuados por los<br />

partidos políticos y otros movimi<strong>en</strong>tos. Fue también esta convicción <strong>la</strong> que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> los 80, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong> subversión.<br />

Las mujeres actuaron <strong>en</strong> los pueblos jóv<strong>en</strong>es y <strong>en</strong> los barrios popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Lima y<br />

Cal<strong>la</strong>o consolidando una forma <strong>de</strong> organización social que <strong>en</strong> los hechos significaba una<br />

opción alternativa a <strong>la</strong> propuesta viol<strong>en</strong>ta y sangri<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> PCP-SL. Por <strong>el</strong>lo, este grupo<br />

<strong>en</strong>contró <strong>en</strong> estas organizaciones y <strong>en</strong> sus principales lí<strong>de</strong>res una fuerza opositora que<br />

impidió <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Por consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s «sus <strong>en</strong>emigas», <strong>el</strong> PCP-<br />

SL <strong>la</strong>s hizo objeto <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas, actos <strong>de</strong> intimidación y asesinatos s<strong>el</strong>ectivos. Ese proceso<br />

tuvo su mom<strong>en</strong>to más crítico <strong>en</strong> los años 1991 y 1992; es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo que <strong>la</strong><br />

Comisión ha <strong>de</strong>finido como «crisis extrema». Muchas lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones fueron<br />

am<strong>en</strong>azadas; algunas lograron salir d<strong>el</strong> país <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> sufrir am<strong>en</strong>azas y at<strong>en</strong>tados, como<br />

fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Emma Hi<strong>la</strong>rio; mi<strong>en</strong>tras que otras fueron asesinadas por or<strong>de</strong>n d<strong>el</strong> PCP-SL.<br />

Entre estas últimas, cabe resaltar los casos <strong>de</strong> Juana López, Doraliza Espejo, María El<strong>en</strong>a<br />

Moyano y Pascua<strong>la</strong> Rosado. 7<br />

Las mujeres constituyeron una fuerza social que se opuso y rechazó <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

subversiva y que, <strong>de</strong> esta manera, hizo una importante contribución al combate contra <strong>el</strong><br />

PCP-SL y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia que éste practicaba. Un episodio c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> este <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to fue <strong>la</strong><br />

marcha convocada por <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1991 bajo <strong>el</strong> lema «Contra <strong>el</strong> hambre<br />

y <strong>el</strong> terror», <strong>la</strong> que contó con una gran número <strong>de</strong> participantes.<br />

Los testimonios acopiados por <strong>la</strong> CVR muestran <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> of<strong>en</strong>siva d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes popu<strong>la</strong>res. De acuerdo con <strong>la</strong> información, se constató que <strong>el</strong> PCP-<br />

SL fue <strong>el</strong> principal perpetrador <strong>de</strong> asesinatos contra dirig<strong>en</strong>tes fem<strong>en</strong>inas. La información<br />

recabada por <strong>la</strong> CVR sacó d<strong>el</strong> anonimato y d<strong>el</strong> olvido a muchas <strong>de</strong> estas dirig<strong>en</strong>tes. Des<strong>de</strong><br />

los primeros años d<strong>el</strong> conflicto hubo asesinatos y am<strong>en</strong>azas, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ayacucho,<br />

pero también <strong>en</strong> Junín, Huánuco y Puno. Fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Elba Barri<strong>en</strong>tos, presi<strong>de</strong>nta d<strong>el</strong> Club<br />

<strong>de</strong> Madres <strong>de</strong> Acosvinchos (Huamanga), y <strong>de</strong> su hijo, asesinados <strong>en</strong> 1984 <strong>en</strong> una incursión<br />

d<strong>el</strong> PCP-SL. Fue también <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rosa d<strong>el</strong> Águi<strong>la</strong> García, presi<strong>de</strong>nta d<strong>el</strong> Comité C<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong> Madres d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Amarilis (Tingo María), asesinada <strong>en</strong> 1993, presuntam<strong>en</strong>te por<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, según su hijo José Soto d<strong>el</strong> Águi<strong>la</strong>, qui<strong>en</strong> sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su madre<br />

permitió <strong>la</strong> <strong>de</strong>sactivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Club <strong>de</strong> Madres, así como <strong>de</strong> otras organizaciones<br />

<strong>en</strong> Huánuco. Por otro <strong>la</strong>do, al <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>narse <strong>el</strong> conflicto armado, numerosos pueblos y<br />

comunida<strong>de</strong>s se volvieron esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> acciones armadas, lo que redujo <strong>el</strong> espacio para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas organizaciones.<br />

______________________________________<br />

7 Véase una pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano y Pascua<strong>la</strong> Rosado <strong>en</strong> <strong>el</strong> tomo VII, capítulo<br />

2, «Los casos investigados por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación». El caso <strong>de</strong> Emma Hi<strong>la</strong>rio es<br />

expuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> tomo III, capítulo 3.2, «Los sindicatos, los gremios empresariales y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

mujeres».<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 23


La fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> clubes <strong>de</strong> madres <strong>en</strong> Ayacucho: FEDECMA<br />

En Ayacucho, <strong>la</strong>s mujeres también se organizaron para combatir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y buscar<br />

a sus familiares <strong>de</strong>saparecidos. Los clubes <strong>de</strong> madres que a inicios <strong>de</strong> los 80 no habían<br />

t<strong>en</strong>ido acogida, com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse a partir <strong>de</strong> 1986 como una manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

los problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. En 1988, se constituyó <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Provincial <strong>de</strong><br />

Clubes <strong>de</strong> Madres <strong>de</strong> Huamanga, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> 270 clubes <strong>de</strong> madres y otras<br />

invitadas provinciales. En 1991, se convocó al Primer Congreso Departam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> clubes <strong>de</strong><br />

madres que dio orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Departam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Clubes <strong>de</strong> Madres (FEDECMA)<br />

que <strong>en</strong> 1999 contaba con once fe<strong>de</strong>raciones provinciales, 1,400 clubes <strong>de</strong> madres y 80 mil<br />

mujeres afiliadas (Coral 1999: 350).<br />

Al igual que <strong>la</strong>s integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Comedores y Vaso <strong>de</strong> Leche, <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong> FEDECMA se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron al PCP-SL <strong>en</strong> circunstancias <strong>en</strong> que otras<br />

organizaciones sociales y políticas se <strong>de</strong>sactivaban o se reducían notoriam<strong>en</strong>te. Los<br />

objetivos principales <strong>de</strong> FEDECMA eran <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> lucha por<br />

<strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia. Es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong> par que luchaban contra <strong>el</strong> terrorismo y rec<strong>la</strong>maban por sus<br />

muertos y <strong>de</strong>saparecidos, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban proyectos productivos y alim<strong>en</strong>tarios para hacer<br />

fr<strong>en</strong>te a una p<strong>en</strong>uria agravada, <strong>en</strong> su caso, por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> seguridad para sus bi<strong>en</strong>es, <strong>el</strong><br />

abandono <strong>de</strong> los sembríos y <strong>la</strong> zozobra cotidiana. 8<br />

Este grupo <strong>de</strong> mujeres llegó a ser un importante actor social y político. El proceso, que<br />

se inició casi c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> reuniones <strong>de</strong> mujeres unidas por <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> sus<br />

familiares, fue tomando cuerpo y notoriedad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años al promover li<strong>de</strong>razgos<br />

fem<strong>en</strong>inos con una actuación pública reconocida. Una <strong>de</strong> sus acciones más importantes fue<br />

su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marcha por <strong>la</strong> Paz <strong>en</strong> 1988, durante <strong>la</strong> cual un<br />

conjunto <strong>de</strong> organizaciones sociales y políticas interp<strong>el</strong>ó y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó abiertam<strong>en</strong>te al PCP-<br />

SL. La investigadora Isab<strong>el</strong> Coral (1999: 351) seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> esa ocasión <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

manifestantes eran mujeres que coreaban <strong>en</strong> quechua consignas tales como «porque damos<br />

<strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>mos» y «<strong>el</strong> miedo se acabó».<br />

Más ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong>s integrantes <strong>de</strong> estas organizaciones asumieron un importante pap<strong>el</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> sus localida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> propuestas para <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo; <strong>de</strong> este modo, lograron legitimidad y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción y, a raíz <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, fueron convocadas como interlocutoras <strong>en</strong> distintos foros oficiales.<br />

Organización <strong>de</strong> familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos: ANFASEP<br />

Otro espacio importante <strong>de</strong> actuación fem<strong>en</strong>ina fueron <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos. En septiembre <strong>de</strong> 1983, varias mujeres –Angélica M<strong>en</strong>doza <strong>de</strong><br />

Ascarza, Teodosia Layme Cuya y Antonia Zaga Huaña, <strong>en</strong>tre otras– se unieron y formaron <strong>el</strong><br />

Comité <strong>de</strong> Familiares <strong>de</strong> Desaparecidos, grupo que <strong>en</strong> 1985 tomó <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Asociación<br />

Nacional <strong>de</strong> Familiares <strong>de</strong> Secuestrados-Det<strong>en</strong>idos-Desaparecidos <strong>en</strong> Zonas bajo Estado<br />

<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia (ANFASEP).<br />

El objetivo principal <strong>de</strong> ANFASEP fue localizar a sus familiares <strong>de</strong>saparecidos, ya fuera<br />

vivos o muertos. Para <strong>el</strong>lo, se acercaron a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias oficiales a exigir <strong>la</strong><br />

información que les era negada. ANFASEP sirvió también para ofrecer re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo y <strong>de</strong><br />

soporte a los familiares, compartir información y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias para <strong>la</strong> acción como<br />

marchas, <strong>de</strong>nuncias públicas, reuniones con ONGs <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y reuniones con<br />

autorida<strong>de</strong>s locales, nacionales o internacionales (Youngers 2002).<br />

En este camino, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje ha sido constante. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación, <strong>el</strong><br />

abandono y <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> su búsqueda, <strong>el</strong><strong>la</strong>s persistieron <strong>en</strong> afirmar sus<br />

______________________________________<br />

8 Véase <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te tomo <strong>la</strong> sección III, capítulo 3, «Las secu<strong>el</strong>as económicas».<br />

24 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


<strong>de</strong>rechos y exigir justicia. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos años, lograron colocar algunos casos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> organizaciones internacionales y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate público. Asimismo, fueron<br />

precursoras <strong>de</strong> diversas organizaciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

1.2.2 Las mujeres <strong>en</strong> los comités <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (CAD)<br />

Otro espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>la</strong>s mujeres actuaron ante <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia fueron los comités <strong>de</strong><br />

auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (CAD). Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> un inicio fueron principalm<strong>en</strong>te los varones qui<strong>en</strong>es<br />

asumieron <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> comando, <strong>la</strong> participación se amplió posteriorm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

mujeres. De acuerdo con <strong>la</strong> información procesada por <strong>la</strong> CVR, existió una división d<strong>el</strong><br />

trabajo <strong>en</strong> los CAD. Los hombres se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s rondas y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s<br />

armas; <strong>la</strong>s mujeres se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia–que era realizada <strong>en</strong> sitios estratégicos<br />

mi<strong>en</strong>tras pastaban sus animales–. Cuando se acercaba algún <strong>de</strong>sconocido, <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran <strong>la</strong>s<br />

que avisaban a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con señales antes acordadas como dando un choqe (chasquido<br />

d<strong>el</strong> látigo), cantando un qarawi o disparando un arma.<br />

El<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> hacer qarawi. Había un qarawi y ya se producía otro qarawi, otro<br />

qarawi y ya se sabía por qué ese tono, ¿no? Y cuando v<strong>en</strong>ían militares bi<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificados, ya se<br />

sabía también qué tipo <strong>de</strong> señas, y ahí daban alerta y ahí mismo <strong>de</strong>saparecían, no <strong>de</strong>jarse<br />

agarrar. (Comando Agui<strong>la</strong>, Chupacc). (CVR. Entrevista).<br />

S<strong>en</strong>tada con su escopeta, <strong>la</strong> señora cuidando. Cualquier cosa... ¡pum!, tiraba un tiro. Ya nos<br />

juntábamos, rapidito corríamos. Ya así, pues. (Comando Sombra, Pichari). (CVR. Entrevista).<br />

Las mujeres no patrul<strong>la</strong>n ni llevan armas. Esa parece haber sido <strong>la</strong> norma acordada<br />

por los comuneros <strong>en</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s como Chacca así como por los militares,<br />

qui<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> muchos lugares, no quisieron que <strong>la</strong>s mujeres participaran durante los primeros<br />

años d<strong>el</strong> conflicto. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s mujeres portaban armas caseras o tradicionales tales<br />

como guaracas 9 y palos con punta <strong>de</strong> fierro.<br />

En algunos lugares, <strong>la</strong>s mujeres participaron <strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos; <strong>en</strong> otros, <strong>en</strong> tareas<br />

<strong>de</strong> apoyo. Puesto que <strong>el</strong> objetivo principal era resistir, se adoptó una división <strong>de</strong> tareas: <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s mujeres se escondían y vigi<strong>la</strong>ban, y los varones patrul<strong>la</strong>ban. Muchas<br />

veces, <strong>la</strong>s viudas acompañaban a <strong>la</strong>s patrul<strong>la</strong>s y, excepcionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s mujeres estuvieron<br />

<strong>en</strong> puestos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> comandos. Algunas recibieron <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong><br />

armas por los mismos ron<strong>de</strong>ros o por los militares: «Cuando <strong>el</strong> ejército estuvo acá, nos<br />

<strong>en</strong>señaba constante, y algunas damas también que han podido manejar [...] más que nada<br />

a <strong>la</strong>s personas solteras, jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> dieciocho, veinte años, así <strong>de</strong> esas eda<strong>de</strong>s» (Comando<br />

Naranjita) 10<br />

En otros casos, <strong>la</strong>s mujeres participaron activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rondas y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s patrul<strong>la</strong>s:<br />

Dejé mi trabajo por servir a ese pueblo, di mi vida a ese pueblo y mi familia también y éste ha<br />

perjudicado <strong>en</strong> este tiempo porque era una Zona Roja don<strong>de</strong> nadie quería hacer nada. Yo también<br />

tomé valor para seguir ad<strong>el</strong>ante, por bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> los niños [...] yo he dado<br />

mi vida por ese caserío y aunque quizás s<strong>en</strong>tí miedo temor a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>spués tomé valor, <strong>de</strong>bo<br />

seguir ad<strong>el</strong>ante, no voy a dar marcha atrás [...] yo, como mujer, he seguido ad<strong>el</strong>ante, di fuerza al<br />

grupo, para salir ad<strong>el</strong>ante, para ver <strong>la</strong> pacificación más que todo <strong>de</strong> esa zona <strong>en</strong>tonces, porque<br />

nadies quería dar, nadies quería ver, porque yo he visto <strong>la</strong> muerte cómo ha sido, cómo ha<br />

sucedido esa muerte. 11<br />

______________________________________<br />

9 Honda tradicional andina.<br />

10 Véase CVR. Estudio sobre Comites <strong>de</strong> Auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (CAD).<br />

11 Véase CVR. Jefe ron<strong>de</strong>ra, Tingo María, Estudio sobre Comités <strong>de</strong> Auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (CAD).<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 25


En otros casos, <strong>la</strong>s mujeres se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> llevar <strong>la</strong> comida y apoyar a <strong>la</strong>s<br />

patrul<strong>la</strong>s. A veces, <strong>la</strong>s viudas eran <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> cumplir estas funciones y t<strong>en</strong>ían una<br />

posición más vulnerable, pues andaban siempre <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do a otro.<br />

E: ¿Y <strong>la</strong>s mujeres viudas?<br />

D: Bu<strong>en</strong>o, <strong>el</strong><strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> función <strong>de</strong> llevar <strong>la</strong> comida don<strong>de</strong> fuera <strong>la</strong>s patrul<strong>la</strong>s, para cocinar poseían<br />

todos su parte […] los ron<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>cían que hagan lo que pudieran, <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> ningún<br />

mom<strong>en</strong>to se les ha obligado tampoco les obligaba para que vigil<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s viudas t<strong>en</strong>ían varones a<br />

los cuales servían [...] <strong>la</strong>s mujeres t<strong>en</strong>ían igual participación que los varones, <strong>el</strong><strong>la</strong>s más que nada<br />

t<strong>en</strong>ían que preparar alim<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> patrul<strong>la</strong> y <strong>en</strong> caso que estos salieran <strong>de</strong> patrul<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>do a<br />

los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas también <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>bían seguirlos llevando comida, es así que iban<br />

patrul<strong>la</strong>ndo durante días a veces semanas. 12<br />

Otro testimonio seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s mujeres que se quedaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad se <strong>en</strong>cargaban<br />

también <strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> los que salían:<br />

El<strong>la</strong>s no llevaban armas, nada, m<strong>en</strong>os <strong>el</strong><strong>la</strong>s iban <strong>en</strong> patrul<strong>la</strong>s, pero al pastear sus ganados<br />

también estaban <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y si veían g<strong>en</strong>te extraña o un grupo <strong>de</strong> personas que bajaban d<strong>el</strong><br />

cerro <strong>el</strong><strong>la</strong>s estaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> darnos parte, y otro cuando salíamos <strong>de</strong> patrul<strong>la</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

asumían toda <strong>la</strong> responsabilidad d<strong>el</strong> hogar, salíamos por quince días, veinte días, y otro <strong>el</strong>los son<br />

los que cuidan a nuestros hijos, educan, trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong> chacra […]. En parte, se ponían como<br />

varones a trabajar. 13<br />

La militarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana impuso cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres. Quedarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas afectadas suponía <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista<br />

a través <strong>de</strong> estrategias diversas que combinaban <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, tareas<br />

que se sumaban a <strong>la</strong>s habituales r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> cocina, <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> los otros y <strong>de</strong> los hijos<br />

propios. Esta constante t<strong>en</strong>sión rompió <strong>la</strong> privacidad y <strong>la</strong> cali<strong>de</strong>z d<strong>el</strong> hogar, <strong>la</strong> rutina comunal<br />

y <strong>el</strong> ciclo agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong> medio d<strong>el</strong> riesgo constante <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> militarización significó <strong>el</strong> refuerzo <strong>de</strong> los estereotipos masculinos<br />

asociados a <strong>la</strong> fuerza y a <strong>la</strong> agresividad; <strong>la</strong>s mujeres no sólo trabajaron como hombres, sino<br />

que se «hicieron macho» <strong>en</strong> <strong>el</strong> esfuerzo físico y <strong>en</strong> <strong>el</strong> arreglo <strong>de</strong> conflictos cotidianos. El<br />

«hacerse macho» se agrega a <strong>la</strong>s tareas usuales, como dice una comando: «Hacemos <strong>la</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia con armas, haciéndonos macho». (Comando Mo<strong>de</strong>sta, Pampay) (CVR.<br />

Entrevista).<br />

1.2.3 Las mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL<br />

En <strong>el</strong> conflicto armado interno, <strong>la</strong>s mujeres militantes d<strong>el</strong> PCP-SL participaron como<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> terrorismo. El<strong>la</strong>s, como sus pares varones, fueron responsables <strong>de</strong><br />

muertes, am<strong>en</strong>azas, torturas y otras vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos humanos. Su pres<strong>en</strong>cia no fue<br />

accesoria. Según <strong>la</strong>s escasas informaciones que se ti<strong>en</strong>e, fueron parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización e intervinieron <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> «int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia», comandando columnas y<br />

haciéndose cargo <strong>de</strong> operativos <strong>de</strong> sabotaje y actos terroristas. Accedieron a puestos <strong>de</strong><br />

dirección y llegaron a ser parte importante d<strong>el</strong> Comité C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización subversiva; esto<br />

no expresaba, sin embargo, una valoración <strong>de</strong> su capacidad política y programática <strong>en</strong> sí misma,<br />

sino, más bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> su disposición a poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> línea directiva <strong>de</strong> Gonzalo (Mavi<strong>la</strong> 1992).<br />

L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> estudios sobre <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL, a pesar <strong>de</strong> que «se<br />

calcu<strong>la</strong> que un 40% <strong>de</strong> su militancia es fem<strong>en</strong>ina, más d<strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> su comité c<strong>en</strong>tral está<br />

integrado por mujeres y que son <strong>el</strong><strong>la</strong>s qui<strong>en</strong>es disparan <strong>el</strong> tiro <strong>de</strong> gracia a los hombres y mujeres<br />

que su<strong>el</strong><strong>en</strong> asesinar <strong>en</strong> sus l<strong>la</strong>mados ajusticiami<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res» (Barrig 1993).<br />

______________________________________<br />

12 Véase CVR. Estudio sobre Comités <strong>de</strong> Auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (CAD).<br />

13 Véase CVR. Estudio sobre Comités <strong>de</strong> Auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (CAD).<br />

26 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


De acuerdo con Coral (1999), los primeros núcleos <strong>de</strong> mujeres s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas procedían<br />

<strong>de</strong> los sectores medios estudiantiles y profesionales, y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>de</strong> los sectores<br />

urbano-marginales. Barrig (1993: 99) seña<strong>la</strong> que, <strong>en</strong> un estudio sobre s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, se<br />

muestra que <strong>el</strong> 57% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciadas t<strong>en</strong>ían educación superior fr<strong>en</strong>te a un 31%<br />

<strong>de</strong> los varones <strong>en</strong> esa misma situación; <strong>el</strong> 10% <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ía estudios <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong><br />

contraste con <strong>el</strong> 4% <strong>de</strong> los hombres. Esas cifras sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s mujeres que ingresaban<br />

al PCP-SL eran mujeres cuyas expectativas profesionales contrastaban con sus<br />

ocupaciones <strong>la</strong>borales y sus magros ingresos. Según <strong>el</strong> estudio, <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> frustración<br />

es <strong>el</strong> t<strong>el</strong>ón <strong>de</strong> fondo que explica <strong>la</strong> atracción por una opción como aquél<strong>la</strong>. Otros autores<br />

(Balbi y Callirgos 1992) seña<strong>la</strong>n que <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres a <strong>la</strong> educación<br />

superior y sus dificulta<strong>de</strong>s para insertarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral fue aprovechado por <strong>el</strong><br />

PCP-SL. Un gran número <strong>de</strong> sus militantes mujeres <strong>de</strong> los primeros años tuvo un mayor<br />

niv<strong>el</strong> educativo que los hombres. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> PCP-SL dirigía m<strong>en</strong>sajes específicos a estos<br />

grupos <strong>de</strong> mujeres profesionales con expectativas frustradas al<strong>en</strong>tando su incorporación a<br />

<strong>la</strong> lucha armada y a <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un nuevo or<strong>de</strong>n –que se suponía les haría justicia-. De<br />

alguna manera, <strong>el</strong> PCP-SL canalizaba <strong>el</strong> odio y <strong>la</strong> frustración <strong>de</strong>rivados no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discriminación social y racial, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> originada <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> género.<br />

Una vez incorporadas, se les pedía <strong>de</strong>dicación exclusiva y <strong>el</strong><strong>la</strong>s –al igual que los<br />

hombres– firmaban cartas <strong>de</strong> sujeción al presi<strong>de</strong>nte Gonzalo. Esa sujeción era total e<br />

implicaba una r<strong>en</strong>uncia a sus vidas y familias, así como a sus aspiraciones personales<br />

(Barrig 1993). 14 En ese contexto, <strong>la</strong>s mujeres r<strong>en</strong>unciaban a «<strong>la</strong> familia, <strong>el</strong> c<strong>la</strong>n y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión»<br />

(fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión fem<strong>en</strong>ina, según <strong>el</strong> PCP-SL) para incorporarse a <strong>la</strong> militancia. Por<br />

este camino, algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s accedieron a distintas instancias <strong>de</strong> dirección, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

cúpu<strong>la</strong> más alta, adquirieron cierto po<strong>de</strong>r y se hicieron conocidas por su radicalismo y<br />

fiereza. El<strong>la</strong>s imponían temor: «[…] chicas así armadas me llevaron a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za [...] sí, chicas<br />

que no valían <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a, pero como t<strong>en</strong>ían un arma t<strong>en</strong>íamos que obe<strong>de</strong>cer». 15<br />

A cambio, se sometieron incondicionalm<strong>en</strong>te al lí<strong>de</strong>r y a sus <strong>de</strong>signios. Como seña<strong>la</strong><br />

Giulia Tamayo (1996):<br />

[…] <strong>la</strong> opción s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista no hizo otra cosa que pot<strong>en</strong>cializar <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> sujeción, <strong>de</strong>voción y<br />

lealtad fem<strong>en</strong>ina. La importante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> PCP-SL resultaba<br />

una eficaz configuración para garantizar <strong>la</strong> «no compet<strong>en</strong>cia interna por <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r» y para favorecer<br />

<strong>el</strong> culto a <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r [...]. Nos <strong>en</strong>contramos con <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres d<strong>el</strong> PCP-SL ante<br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> adhesión incondicional a un caudillo y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> su reconocimi<strong>en</strong>to,<br />

hace significativa <strong>la</strong> propia exist<strong>en</strong>cia, aliviando <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r provocado por<br />

<strong>la</strong>s condiciones materiales y <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad política.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL, los r<strong>el</strong>atos recogidos dieron testimonio <strong>de</strong> una<br />

organización social jerárquica y autoritaria con consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> género precisas. Si bi<strong>en</strong> se<br />

asignaba a <strong>la</strong>s mujeres nuevos roles (mujeres combati<strong>en</strong>tes), se les seguía mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

otras tareas como <strong>la</strong> cocina y <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Los <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones recogidas seña<strong>la</strong>ron,<br />

a<strong>de</strong>más, una forma <strong>de</strong> vida que se imponía a los militantes como <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong><br />

conducta que se <strong>de</strong>bía imitar. Pero, y esto es muy importante, <strong>en</strong> este supuesto sistema utópico<br />

que se imponía, se dictaban un conjunto <strong>de</strong> normas y arreglos respecto <strong>de</strong> los roles <strong>de</strong> género,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre varones y mujeres, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad, <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> los hijos que se<br />

caracterizaban por <strong>el</strong> autoritarismo, <strong>la</strong> jerarquía y <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia irrestricta a los lí<strong>de</strong>res.<br />

Mujeres y varones eran castigados o asesinados cuando no cumplían los mandatos<br />

asignados. Así, <strong>la</strong> Comisión recibió informaciones <strong>de</strong> mujeres que cu<strong>en</strong>tan que <strong>el</strong> PCP-SL<br />

______________________________________<br />

14 Véase <strong>el</strong> tomo II, capítulo 1.1, «El Partido Comunista d<strong>el</strong> Perú-S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso».<br />

15 CVR: Testimonio, varón 70 años. Véase tomo V, capítulo 2, «Historias repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia».<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 27


aniqui<strong>la</strong>ba a <strong>la</strong>s «sacavu<strong>el</strong>teras», a <strong>la</strong>s «solda<strong>de</strong>ras», 16 términos <strong>de</strong>spectivos con los que se<br />

refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s mujeres que t<strong>en</strong>ían r<strong>el</strong>aciones con personas d<strong>el</strong> ejército. La sexualidad <strong>de</strong><br />

hombres y mujeres era una dim<strong>en</strong>sión contro<strong>la</strong>da, a <strong>la</strong> cual los sujetos t<strong>en</strong>ían que<br />

a<strong>de</strong>cuarse.<br />

Formas <strong>de</strong> militancia<br />

Diversos docum<strong>en</strong>tos permit<strong>en</strong> rastrear <strong>la</strong>s principales propuestas que <strong>el</strong> PCP-SL<br />

dirigía a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina. Su <strong>en</strong>foque sobre <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer se constreñía a<br />

una rígida i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino revolucionario y <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />

obrera (PCP 1975: 24). Se pue<strong>de</strong> sintetizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes tesis: primero, <strong>la</strong> emancipación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer está vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha obrera y <strong>la</strong> propiedad privada y supone <strong>la</strong><br />

«<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> tal <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> propiedad»; segundo, <strong>la</strong> mujer sufre una «triple opresión»: <strong>la</strong><br />

estatal, <strong>la</strong> familiar y <strong>la</strong> marital, <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> su conjunto <strong>en</strong>carnan <strong>la</strong> «i<strong>de</strong>ología d<strong>el</strong> sistema<br />

feudal», y por lo tanto «sólo pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear su emancipación sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad»; tercero, y como coro<strong>la</strong>rio, <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong>be incorporarse a <strong>la</strong><br />

lucha armada.<br />

Estos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos se acompañaban con críticas al feminismo y a <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>de</strong> mujeres. Entre 1988 y 1992 <strong>el</strong> vocero oficial d<strong>el</strong> PCP-SL, El Diario, afirmó que <strong>el</strong> feminismo<br />

es «burgués», <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión es «un escudo reaccionario» y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base son<br />

«colchones d<strong>el</strong> gobierno».<br />

Es ilustrativo observar <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> militancia <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL. La<br />

Comisión <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sifica así: a) cuadros comprometidos con <strong>la</strong> propuesta i<strong>de</strong>ológica y con <strong>la</strong><br />

guerra popu<strong>la</strong>r, sea como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> columna, como fuerza principal o fuerza <strong>de</strong> base, sea<br />

trabajando <strong>en</strong> Socorro Popu<strong>la</strong>r. 17 En estos casos, existe una adhesión incuestionable al<br />

partido y al jefe; b) cuadros emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> segunda línea pero <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> preparación<br />

i<strong>de</strong>ológica, <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es se observa una combinación <strong>de</strong> inquietud social g<strong>en</strong>eral con<br />

experi<strong>en</strong>cia propia <strong>de</strong> injusticia y marginación; c) simpatizantes que se incorporan a <strong>la</strong><br />

guerra <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>el</strong> PCP-SL aparece como «una oportunidad para <strong>el</strong> cambio», un<br />

canal <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r al que <strong>de</strong> otro modo no acce<strong>de</strong>rían. Éstas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or<br />

convicción i<strong>de</strong>ológica y m<strong>en</strong>or compr<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra; d) <strong>la</strong>s que fueron<br />

reclutadas a <strong>la</strong> fuerza, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales asum<strong>en</strong> un comportami<strong>en</strong>to adaptativo mi<strong>en</strong>tras<br />

otras que otras muestran cierta ali<strong>en</strong>ación respecto <strong>de</strong> sus propios actos como una suerte <strong>de</strong><br />

mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> esas formas, está <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> alta dirección d<strong>el</strong><br />

PCP-SL. Es posible que esa pres<strong>en</strong>cia temprana explique <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que se puso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos específicos sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y <strong>la</strong> pareja:<br />

«Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> C<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> Matrimonio ante <strong>el</strong> Partido» y «Por una línea <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to Popu<strong>la</strong>r Fem<strong>en</strong>ino», por ejemplo, <strong>el</strong>aborados por <strong>el</strong> Comité C<strong>en</strong>tral y<br />

fechados <strong>en</strong> 1975. En este último se afirma que:<br />

Las masas se liberan a sí mismas y a <strong>el</strong><strong>la</strong>s hay que servir haciéndoles tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su<br />

pap<strong>el</strong> creador <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

En nuestro país <strong>la</strong>s masas a <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>bemos ir son <strong>la</strong>s obreras y campesinas<br />

principalm<strong>en</strong>te, y siempre ori<strong>en</strong>tándonos a <strong>la</strong>s más pobres y explotadas.<br />

Las mujeres solo pue<strong>de</strong>n organizarse correctam<strong>en</strong>te si es que lo hac<strong>en</strong> sigui<strong>en</strong>do un principio<br />

c<strong>la</strong>sista <strong>de</strong> agrupar a <strong>la</strong>s mujeres parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su posición <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se.<br />

______________________________________<br />

16 CVR. BDI-I. P278<br />

17 Véase <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> esas instancias organizativas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tomo II, capítulo 1, «El Partido Comunista d<strong>el</strong><br />

Perú-S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso».<br />

28 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Sin embargo, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas quedaron <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras fr<strong>en</strong>te a una práctica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> militancia que no fue emancipatoria para <strong>la</strong>s mujeres.<br />

En cuanto al pap<strong>el</strong> político o militar que <strong>la</strong>s mujeres tuvieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización subversiva, es rev<strong>el</strong>ador que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1979 El<strong>en</strong>a Iparraguirre, Myriam, y Augusta La<br />

Torre, Nora, hayan integrado <strong>el</strong> Comité Perman<strong>en</strong>te al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Abima<strong>el</strong> Guzmán, precisam<strong>en</strong>te<br />

cuando se tomó <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong> lucha armada y <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad. Recién <strong>en</strong><br />

1989, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Nora, ingresa al Comité Perman<strong>en</strong>te Óscar Ramírez Durand,<br />

F<strong>el</strong>iciano.<br />

Al ser <strong>en</strong>trevistada <strong>en</strong> prisión por <strong>la</strong> CVR, El<strong>en</strong>a Iparraguirre <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Nora,<br />

a qui<strong>en</strong>, según afirmó, conoció <strong>en</strong> 1969 y con qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces mantuvo contacto <strong>en</strong><br />

torno a dos organismos g<strong>en</strong>erados d<strong>el</strong> PCP-SL, Socorro Popu<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to Fem<strong>en</strong>ino<br />

Popu<strong>la</strong>r. El<strong>en</strong>a Iparraguirre participó <strong>en</strong> <strong>el</strong> IX Pl<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> 1979, y se incorporó <strong>en</strong> <strong>el</strong> Comité<br />

C<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>cidió preparar <strong>la</strong> opción armada, y luego <strong>en</strong> <strong>el</strong> Comité Perman<strong>en</strong>te,<br />

lo que se habría <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s posiciones que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día: «ir a <strong>la</strong> lucha armada». En 1988 <strong>la</strong><br />

cúpu<strong>la</strong> d<strong>el</strong> PCP-SL estaba integrada por Abima<strong>el</strong> Guzmán, El<strong>en</strong>a Iparraguirre y Óscar<br />

Ramírez Durand. De <strong>la</strong>s diecinueve personas que integraban <strong>el</strong> Comité C<strong>en</strong>tral, ocho eran<br />

mujeres (Jiménez 2000: 530).<br />

¿Qué dic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres d<strong>el</strong> PCP-SL sobre sus propios actos? La Comisión ha<br />

<strong>en</strong>contrado escasa o nu<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> errores. Uno <strong>de</strong> los testimonios<br />

<strong>de</strong> una militante que podría ser un mando medio es rev<strong>el</strong>ador respecto <strong>de</strong> su «compromiso<br />

con <strong>el</strong> partido y <strong>la</strong> guerra»:<br />

[...] lo que a mí me ha llevado son <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> opresión, miseria, porque yo <strong>en</strong> carne propia he<br />

vivido [...]. Entonces llegado <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to uno <strong>de</strong>cía; basta ya. Había una guerra interna <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú.<br />

El pueblo, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te pobre, se vio <strong>en</strong> <strong>la</strong> disyuntiva <strong>de</strong> qué hacer: o apoyas <strong>la</strong> revolución o apoyas<br />

<strong>la</strong> contrarevolución. Ya cada qui<strong>en</strong> se <strong>de</strong>finía qué camino tomar. 18<br />

El<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> partido ha convocado a los pobres y «son los pobres, señorita,<br />

los que han hecho esa guerra […] <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia organizada existe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que existe Estado.<br />

Des<strong>de</strong> que existe propiedad privada». Al reconocer que hubo excesos y muertes seña<strong>la</strong> «[...]<br />

y que <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte Gonzalo, señorita, pedirá disculpas <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te por esos excesos que ha<br />

habido, pi<strong>en</strong>so que sí. Y yo también señorita, como parte <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que se han reb<strong>el</strong>ado<br />

también pido disculpa». 19<br />

Esta militante <strong>de</strong> SL pres<strong>en</strong>ta su evolución i<strong>de</strong>ológica como parte <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia<br />

personal <strong>de</strong> pobreza y seña<strong>la</strong> que cuando fue internada <strong>en</strong> Canto Gran<strong>de</strong> <strong>en</strong>contró «todas <strong>la</strong>s<br />

respuestas» <strong>en</strong> <strong>el</strong> «partido» y que recién allí se incorporó. Según este testimonio <strong>la</strong> cárc<strong>el</strong> se<br />

constituyó <strong>en</strong> una escu<strong>el</strong>a política y lugar <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to para mujeres y varones.<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista con <strong>la</strong> CVR ya m<strong>en</strong>cionada, El<strong>en</strong>a Iparraguirre, Myriam, se refirió al<br />

asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano como una <strong>de</strong>cisión d<strong>el</strong> mando zonal y afirmó que se t<strong>en</strong>ía<br />

una evaluación sobre su actitud «contrarrevolucionaria». Reconoció que fue un «exceso»<br />

que <strong>la</strong> «maltrataran» a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> matar<strong>la</strong>, con lo que se refiere al hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> cuerpo sin<br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>te popu<strong>la</strong>r fue dinamitado. En esta explicación se reitera <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> los<br />

«excesos» resultantes <strong>de</strong> cualquier guerra, tesis aducida por los actores armados para<br />

aminorar o evadir su responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> perpetración <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa humanidad.<br />

Otra integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización subversiva con<strong>de</strong>nada a ca<strong>de</strong>na perpetua afirma<br />

que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ejercida por <strong>el</strong> PCP-SL<br />

______________________________________<br />

18 CVR. Testimonio 700020. P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos, distrito <strong>de</strong> Chorrillos, provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

lima, 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

19 CVR. Testimonio 700020. P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos, distrito <strong>de</strong> Chorrillos, provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

lima, 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 29


[…] fue para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus propias vidas y futuro; es algo hermoso querer ver <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> tu<br />

propio pueblo o <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los hijos y niños [...]. Cuando <strong>la</strong> mujer rompe todas esas<br />

explotaciones [d<strong>el</strong> hombre, d<strong>el</strong> Estado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia], hay mucha <strong>en</strong>trega <strong>en</strong> su participación; por<br />

eso es que nos hicieron ver como monstruos, o <strong>la</strong>s que daban <strong>el</strong> último tiro <strong>de</strong> gracia, es por<br />

primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> nuestro país que se da una gran participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. 20<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas y tomas <strong>de</strong> testimonios realizado por <strong>la</strong> CVR<br />

con mujeres d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciarios, se recog<strong>en</strong> algunos rasgos g<strong>en</strong>erales:<br />

no reconoc<strong>en</strong> ser responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes aún <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> estar con<strong>de</strong>nadas a<br />

ca<strong>de</strong>na perpetua; no hab<strong>la</strong>n d<strong>el</strong> tema y, si lo hac<strong>en</strong>, seña<strong>la</strong>n que <strong>la</strong>s muertes eran s<strong>el</strong>ectivas,<br />

no indiscriminadas. Alguna reconoce que perdió <strong>el</strong> «s<strong>en</strong>tido d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong> y d<strong>el</strong> mal», perdió sus<br />

refer<strong>en</strong>tes éticos y solo s<strong>en</strong>tía «odio por los ricos». Otras afirman que se han s<strong>en</strong>tido<br />

«valoradas» y promocionadas aunque sea para dar <strong>el</strong> «tiro <strong>de</strong> gracia» y al referirse a su<br />

condición <strong>de</strong> presas dic<strong>en</strong> que es «<strong>el</strong> costo social <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución».<br />

Se ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> síntesis, un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> militancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se reproduce, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los casos, un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> subordinación o sumisión alejado <strong>de</strong> valores liberadores o<br />

autorrealizadores. La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL estuvo sujeta a <strong>la</strong> lógica más<br />

rígida <strong>de</strong> <strong>la</strong> «lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses» y, <strong>en</strong> cuanto protagonistas, a un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> autoafirmación por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

Las mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s bajo dominio d<strong>el</strong> PCP-SL<br />

Un aspecto crucial <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia fue <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

vivida por <strong>la</strong>s habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>el</strong> PCP-SL logró<br />

imponerse <strong>de</strong> manera continua o intermit<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 80. En esas comunida<strong>de</strong>s,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Estado ha sido débil a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia republicana, <strong>el</strong> PCP-SL<br />

int<strong>en</strong>tó establecer como nuevo principio <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>la</strong> ley d<strong>el</strong> «partido» <strong>en</strong> armas. Al comi<strong>en</strong>zo,<br />

se <strong>de</strong>cía combatir a los «ricos y po<strong>de</strong>rosos», esto es, a los repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r local<br />

que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción reconocía como «malo y abusador». Después, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia se dirigiría<br />

contra toda persona que discrepara y se opusiera al «partido». La vida cotidiana, <strong>la</strong><br />

organización productiva y <strong>la</strong> vida familiar quedaron, así, férream<strong>en</strong>te pautadas por <strong>el</strong> PCP-<br />

SL.<br />

La CVR ha <strong>en</strong>contrado que esta intromisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización subversiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s acarreó, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los daños expuestos <strong>en</strong> otras secciones d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

informe, 21 consi<strong>de</strong>rables trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> género y <strong>la</strong> vida familiar, y obligó a<br />

<strong>la</strong>s mujeres a poner <strong>en</strong> acto procesos <strong>de</strong> adaptación, resist<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />

organización subversiva.<br />

¿Cómo se produjo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> PCP-SL hasta <strong>el</strong> rechazo? Ese cambio obe<strong>de</strong>ció a varios factores. Entre <strong>el</strong>los, fue<br />

gravitante <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que <strong>la</strong> organización subversiva trató <strong>de</strong> establecer con <strong>la</strong>s mujeres<br />

adolesc<strong>en</strong>tes y adultas. En <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Huancasancos <strong>el</strong> rechazo com<strong>en</strong>zó, según<br />

reportes recibidos por <strong>la</strong> CVR, cuando se llevaron a <strong>la</strong>s niñas para integrar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

base. Una madre que se opuso a que llevaran a su hija, arriesgándose a que <strong>la</strong> mat<strong>en</strong>, narra:<br />

«Al llevar a <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> base <strong>la</strong>s niñas <strong>de</strong> doce, trece años ya no están bi<strong>en</strong>, sal<strong>en</strong><br />

embarazadas», y aña<strong>de</strong> que los pob<strong>la</strong>dores recriminaban a los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas: «“uste<strong>de</strong>s<br />

están haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong>s niñas para que camin<strong>en</strong> con <strong>el</strong><strong>la</strong>s como sus queridas”» (D<strong>el</strong> Pino<br />

1999: 181).<br />

______________________________________<br />

20 CVR. Testimonio 750083. P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Qu<strong>en</strong>ccoro, provincia <strong>de</strong> Cuzco, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cuzco, 10 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 2002.<br />

21 Véase <strong>en</strong> este tomo <strong>la</strong> tercera parte, «Las secu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia».<br />

30 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


La convocatoria d<strong>el</strong> PCP-SL suscitó <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to cierto grado <strong>de</strong> adhesión.<br />

Pero, poco a poco, qui<strong>en</strong>es se s<strong>en</strong>tían cercanos tomaron distancia. «[...] “estamos <strong>en</strong><br />

guerra”, <strong>de</strong>cían. Ya no t<strong>en</strong>emos mamá, familia, ni esposa. Ahora manda <strong>el</strong> partido, ahora<br />

trabajamos para <strong>el</strong> partido» (varón, 40 años. Sacasamarca).<br />

El PCP-SL apareció como un nuevo patrón, un patrón injusto al que se temía y d<strong>el</strong> que<br />

se huía. La reacción no vino so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res tradicionales, sino también <strong>de</strong> los<br />

propios comuneros, que temían estar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s futuras víctimas. «Cuando mataron a Moisés<br />

fue como un shock; com<strong>en</strong>zamos a cuestionar si <strong>de</strong>bería ser así o no» (varón 45 años,<br />

Sancos). Ésta fue <strong>la</strong> primera ejecución <strong>en</strong> Sancos, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1982. Moisés era un<br />

personaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ite local, pero pert<strong>en</strong>ecía a una familia <strong>de</strong> bajos recursos. El PCP-SL reunió<br />

a <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za y se leyeron los cargos: abusivo, explotador, mujeriego. Se le<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ció a muerte y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia se ejecutó <strong>de</strong> inmediato con un disparo <strong>en</strong> <strong>la</strong> si<strong>en</strong>. La<br />

pob<strong>la</strong>ción quedó conmocionada. Debe seña<strong>la</strong>rse que aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales<br />

andinas existe <strong>el</strong> castigo para abigeos y «abusadores», a éstos se les da <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

corregirse; no se les mata. Las ejecuciones <strong>de</strong>cididas por <strong>el</strong> PCP-SL, sumadas a sus<br />

abusos contra <strong>la</strong>s mujeres, alim<strong>en</strong>taron pronto <strong>en</strong>tre los comuneros <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> insubordinarse<br />

fr<strong>en</strong>te al «nuevo or<strong>de</strong>n».<br />

El régim<strong>en</strong> impuesto por <strong>el</strong> PCP-SL constituyó un <strong>de</strong>safío no sólo al or<strong>de</strong>n comunal<br />

sino también al or<strong>de</strong>n familiar, como se observa <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>scarnada <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho <strong>de</strong>nominada Oreja <strong>de</strong> Perro. 22 Allí, <strong>la</strong>s familias fueron<br />

obligadas a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse con <strong>la</strong> columna s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista <strong>en</strong> «retiradas», repliegues forzosos que,<br />

como se verá más ad<strong>el</strong>ante, resultaban <strong>en</strong> graves pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos para toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

para los niños y mujeres <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

El PCP-SL buscaba as<strong>en</strong>tarse como autoridad política y también como autoridad<br />

moral. Por <strong>el</strong>lo <strong>el</strong>aboró un conjunto <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y castigos que incluían normas sobre<br />

sexualidad, pareja y familia. Esas reg<strong>la</strong>s, sin embargo, no hicieron más que evi<strong>de</strong>nciar <strong>el</strong><br />

doble estándar <strong>de</strong> los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas respecto <strong>de</strong> lo permitido y lo prohibido a sus mandos y lo<br />

que era obligatorio para <strong>la</strong> «masa».<br />

Varios testimonios <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es reclutados por <strong>el</strong> PCP-SL se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> «ley <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

subversión». Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los23 m<strong>en</strong>ciona una suerte <strong>de</strong> carta rectora que cont<strong>en</strong>ía ocho<br />

advert<strong>en</strong>cias: hab<strong>la</strong>r con cortesía, no hab<strong>la</strong>r fuerte, pagar con honra<strong>de</strong>z lo que se compra,<br />

reparar objetos dañados, no tocar <strong>el</strong> cultivo, no maltratar a los prisioneros, no tocar a <strong>la</strong>s<br />

mujeres y no fastidiar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ni molestar al vecino. Pero esas advert<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> propia<br />

militancia pocas veces se cumplían.<br />

“Retiradas” y otras imposiciones<br />

Se <strong>de</strong>nomina «retiradas» a los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad impuestos por <strong>el</strong><br />

PCP-SL para escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. En <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro <strong>la</strong>s<br />

«retiradas» se dieron <strong>en</strong>tre 1984 y 1986. La pob<strong>la</strong>ción no pudo escapar porque los pu<strong>en</strong>tes<br />

fueron cortados; así, quedó atrapada. Aunque inicialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> «masa» tuvo <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />

una comunidad <strong>en</strong> que se compartía todo, se <strong>de</strong>silusionaron pronto, cuando a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos se sumaron los abusos <strong>de</strong> los mandos <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización subversiva.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s los niños y adolesc<strong>en</strong>tes varones y mujeres eran<br />

separados <strong>de</strong> sus familias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los doce años y <strong>en</strong>viados a escu<strong>el</strong>as especiales. Se les<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>aba para vigías y eran preparados para ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza local. Los jóv<strong>en</strong>es<br />

______________________________________<br />

22 Véase <strong>en</strong> <strong>el</strong> tomo V, capítulo 2, «Historias repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia», <strong>el</strong> subcapítulo 2.2: «Los casos<br />

<strong>de</strong> Chungui y Oreja <strong>de</strong> Perro».<br />

23 CVR. Testimonio 332054. Distrito Río Tambo, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 31


aspiraban a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza local porque así t<strong>en</strong>ían «más libertad». Ingresar a <strong>la</strong><br />

fuerza local significaba para <strong>la</strong>s niñas alejarse <strong>de</strong> sus familiares y realizar esfuerzos físicos;<br />

por <strong>el</strong>lo trataban <strong>de</strong> <strong>el</strong>udirlo.<br />

En <strong>la</strong>s retiradas, <strong>la</strong>s mujeres se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> los niños así como <strong>de</strong> los animales <strong>de</strong><br />

crianza, los granos y los cereales. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se producían bajas por<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, <strong>la</strong>s mujeres también tuvieron que asumir <strong>el</strong><br />

trabajo agríco<strong>la</strong>.<br />

De otro <strong>la</strong>do, pese a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas sobre <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer,<br />

<strong>la</strong> Comisión ha recibido información sobre uniones forzadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro.<br />

En tales uniones, <strong>el</strong> varón escogía su pareja y <strong>la</strong> mujer era persuadida <strong>de</strong> aceptar <strong>la</strong> unión u<br />

obligada a <strong>el</strong>lo mediante am<strong>en</strong>azas implícitas o explícitas.<br />

Los casami<strong>en</strong>tos se producían <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> «masa» o <strong>en</strong>tre miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> «masa»<br />

y <strong>la</strong> fuerza local. El hombre «pedía» a <strong>la</strong> mujer que más le gustara (podían ser adolesc<strong>en</strong>tes)<br />

y <strong>el</strong> partido los unía y obligaba a <strong>la</strong>s mujeres a mant<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales.<br />

El l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong> los infantes<br />

La CVR ha recibido testimonios según los cuales, <strong>en</strong> ciertos casos, <strong>el</strong> PCP-SL obligó<br />

a padres y madres a matar a sus propios hijos. En otros casos, según <strong>la</strong>s mismas fu<strong>en</strong>tes,<br />

eran los integrantes d<strong>el</strong> PCP-SL qui<strong>en</strong>es los mataban. Esto se habría hecho para evitar ser<br />

<strong>de</strong>scubiertos por <strong>la</strong>s rondas o por <strong>el</strong> ejército <strong>de</strong>bido al l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong> los niños:<br />

Hay una historia <strong>de</strong> Santa Marina que dic<strong>en</strong> pues que los niños lloraban <strong>de</strong> hambre y sabes quién<br />

los mataban: [...] y <strong>de</strong>spués su esposa [...]. Dice los niños <strong>de</strong> 7 a 6 meses lloraban lo ahorcaban<br />

con soga, lo ahorcaban como a unos perritos lo ahorcaban con soga y <strong>de</strong>spués a otros también<br />

lo mataban lo cortaban <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo y ya listo.<br />

Otro <strong>en</strong>trevistado señaló que <strong>la</strong> camarada Luisa<br />

[…] a los niños <strong>de</strong> unos tres o cuatro años los mataba, los llevaba cal<strong>la</strong>do y <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte los<br />

ahorcaba [...] [sus mamás] no los atajaban, sólo lloraban, llorando los soltaban. Los niños ya no<br />

volvían [...]. Habrían muerto unos diez niños». Otro testimoniante afirma que «a veces, cuando<br />

daban a luz, los mataban ahí mismo. Los ap<strong>la</strong>staban ahí mismo porque <strong>de</strong> seguro no vivirían [...]<br />

ahí mismo lo mataban y lo <strong>en</strong>terraban rápido» (varón, Oreja <strong>de</strong> Perro).<br />

La columna inclem<strong>en</strong>te<br />

Los testimonios recabados por <strong>la</strong> CVR aportan especialm<strong>en</strong>te informaciones sobre <strong>la</strong><br />

cru<strong>el</strong>dad con que actuaba <strong>la</strong> columna s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s bajo su dominio.<br />

Columna es <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> una unidad móvil, sin base fija, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> PCP-SL. Según<br />

una testimoniante, al ingresar a su pueblo (localidad <strong>de</strong> Boquerón, Provincia d<strong>el</strong> Padre Abad<br />

– Ucayali) una columna s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista buscaba a su esposo a qui<strong>en</strong> acusaba <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ator; luego<br />

<strong>de</strong> asesinarlo, <strong>la</strong> obligaron a ir con <strong>el</strong>los y a cocinar y coser para <strong>la</strong> columna. El<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ata<br />

cómo, luego <strong>de</strong> torturar a su esposo, quisieron obligar<strong>la</strong> a participar <strong>en</strong> su asesinato:<br />

Y a él seguían apuñalándolo, y yo gritaba <strong>de</strong>sesperadam<strong>en</strong>te y él me l<strong>la</strong>maba me <strong>de</strong>cía «negrita,<br />

bebita, ¿estás ahí?». «Sí», le <strong>de</strong>cía yo, «estoy aquí, estoy aquí, no te voy a <strong>de</strong>jar». «Cobar<strong>de</strong>s,<br />

suélt<strong>en</strong>me mi mano para que vean, suélt<strong>en</strong>me mi mano». Yo gritaba, pero yo no estaba<br />

amarrada. Empecé a p<strong>el</strong>ear, a arañar, a mor<strong>de</strong>r y como yo hacía tanto escándalo, me amarraron<br />

y yo seguía gritando. No me cal<strong>la</strong>ba, pedía auxilio. ¿Quién me iba auxiliar, si todos estaban ahí?<br />

De rep<strong>en</strong>te me su<strong>el</strong>tan y me llevan ante mi esposo.<br />

Mi esposo sangraba, pero no caía. Se paraba, lo hacían arrodil<strong>la</strong>r; así, apuña<strong>la</strong>do, se paraba, lo<br />

hacían arrodil<strong>la</strong>r, me llevan ahí, me <strong>de</strong>satan <strong>la</strong> mano, y <strong>el</strong> que lo habían apuña<strong>la</strong>do –<strong>el</strong> <strong>de</strong> ap<strong>el</strong>ativo<br />

Bagua–, era d<strong>el</strong> mando militar, estaba allí y <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te me dice «pícale». Me hace ver <strong>el</strong> puñal.<br />

«Pícale», me dice. Yo no quería picarle. ¿Cómo le iba a picar si él era <strong>el</strong> hombre que yo amaba;<br />

32 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


mi esposo, padre <strong>de</strong> mis hijos? Y me dijo «pícale». Me hacia bucear <strong>en</strong> su sangre <strong>de</strong> mi esposo,<br />

y yo no le quería picar.<br />

Y yo le piqué: a qui<strong>en</strong> lo pique fue a él, a Bagua. Lo piqué por <strong>la</strong> barriga; me ll<strong>en</strong>é <strong>de</strong> valor y di <strong>la</strong><br />

vu<strong>el</strong>ta y le di. ¡Cómo hubiera querido que me mat<strong>en</strong> juntam<strong>en</strong>te con él! No lo piqué. Ahí peor...,<br />

me tumbaron al su<strong>el</strong>o, me amarraron <strong>de</strong> pies y manos, no podía hacer nada. Pero mi esposo<br />

luchaba por su vida. Gritaba «¡cobar<strong>de</strong>s, cobar<strong>de</strong>s, lo <strong>de</strong> uste<strong>de</strong>s no va a durar, cobar<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong>sát<strong>en</strong>me <strong>la</strong>s manos, <strong>de</strong>sát<strong>en</strong>me <strong>la</strong>s manos!» Y me volvió a l<strong>la</strong>mar y me <strong>de</strong>cía «por más cosas<br />

que pas<strong>en</strong>, no te unas a <strong>el</strong>los. Prométeme, bebita, negrita, prométeme que no te vas a unir a<br />

<strong>el</strong>los». Y yo le prometí y yo jamás me he unido a <strong>el</strong>los. 24<br />

La testimoniante r<strong>el</strong>ató que, tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su esposo, <strong>el</strong><strong>la</strong>, con tres meses <strong>de</strong><br />

gestación, se volvió «como loca». La t<strong>en</strong>ían amarrada y los subversivos <strong>la</strong> llevaron v<strong>en</strong>dada<br />

a uno <strong>de</strong> sus campam<strong>en</strong>tos, don<strong>de</strong> cocinaba, <strong>la</strong>vaba, cosía, y estaba vigi<strong>la</strong>da; aún así logró<br />

escapar, pero fue apresada por los militares que luego <strong>de</strong> un tiempo <strong>la</strong> soltaron. Cuando esta<br />

señora se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> una audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR pidió por su hija que estaba <strong>en</strong>ferma;<br />

por su hijo, d<strong>el</strong> que no sabía dón<strong>de</strong> estaba porque se lo llevaron sus familiares; pidió, por<br />

último, que se le <strong>de</strong>volvieran los restos <strong>de</strong> su esposo. Sin embargo, no pidió nada para <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

1.3 Los crím<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y otros d<strong>el</strong>itos:<br />

sus consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

D<strong>el</strong> total <strong>de</strong> mujeres víctimas registradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR se ha podido<br />

comprobar que <strong>el</strong> crim<strong>en</strong> que <strong>en</strong> mayor proporción afectó a <strong>la</strong>s mujeres fue los asesinatos<br />

y ejecuciones extrajudiciales (50%). En segundo lugar aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones (27%) y <strong>en</strong><br />

tercer lugar <strong>la</strong> tortura (23%). Los reportes sobre vio<strong>la</strong>ción sexual aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> sexto lugar<br />

(10%), <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los secuestros (17%) y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sapariciones (16%).<br />

1.3.1 Asesinatos y ejecuciones extrajudiciales<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres asesinadas y ejecutadas extrajudicialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> CVR no<br />

<strong>en</strong>contró difer<strong>en</strong>cias significativas por grupo <strong>de</strong> edad, 25 lo cual significa que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

lo que sucedió con los varones, <strong>la</strong>s muertes fem<strong>en</strong>inas no fueron s<strong>el</strong>ectivas: afectaron a<br />

niñas, jóv<strong>en</strong>es, adultas y ancianas. El impacto indiscriminado por grupos <strong>de</strong> edad nos remite<br />

a <strong>la</strong>s matanzas colectivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se vio involucrada. De<br />

______________________________________<br />

24 Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Lima. Caso 26. Cuarta sesión, 22 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002. Cecilia Malpartida.<br />

25 Véase Comp<strong>en</strong>dio Estadístico.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 33


hecho, existieron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> hombres y mujeres<br />

muertos según <strong>el</strong> tamaño d<strong>el</strong> grupo.<br />

Si se analiza <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre varones y mujeres muertos, se pue<strong>de</strong><br />

concluir que <strong>la</strong>s mujeres murieron más <strong>en</strong> asesinatos grupales. Ello pue<strong>de</strong> explicarse por <strong>el</strong><br />

hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s masacres y asesinatos colectivos perpetrados por <strong>el</strong> PCP-SL, éste<br />

<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los pueblos y mató indiscriminadam<strong>en</strong>te a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>en</strong> estas matanzas<br />

colectivas <strong>la</strong>s principales víctimas fueron <strong>la</strong>s mujeres, ya que <strong>el</strong><strong>la</strong>s pasan más tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pueblo o comunidad por <strong>el</strong> vínculo necesario <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> chacra y <strong>la</strong> unidad doméstica.<br />

Las mujeres, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los varones, no fueron objeto <strong>de</strong> búsquedas específicas<br />

ni por <strong>el</strong> PCP-SL ni por <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y policiales. En g<strong>en</strong>eral, los sospechosos, los<br />

<strong>en</strong>emigos, eran los varones. Por <strong>el</strong> contrario, a <strong>la</strong>s mujeres no se les buscaba<br />

específicam<strong>en</strong>te para matar<strong>la</strong>s. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> PCP-SL, <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR<br />

rev<strong>el</strong>aron que <strong>la</strong>s mujeres no eran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «listas», salvo <strong>en</strong> los casos específicos <strong>de</strong><br />

lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizaciones popu<strong>la</strong>res, autorida<strong>de</strong>s, repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r local y/o<br />

familiares <strong>de</strong> sospechosos. Esta difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> roles es resultado d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> género que<br />

ve <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombre al militante, <strong>el</strong> combati<strong>en</strong>te.<br />

Los asesinatos y masacres d<strong>el</strong> PCP-SL<br />

Los testimonios recogidos por <strong>la</strong> CVR dieron r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y cru<strong>el</strong>dad con <strong>la</strong>s<br />

que <strong>el</strong> PCP-SL asesinaba. Los asesinatos s<strong>el</strong>ectivos fueron dirigidos contra varones; los<br />

casos <strong>de</strong> asesinatos contra mujeres estuvieron motivados por sus roles <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo,<br />

autoridad o po<strong>de</strong>r local:<br />

Primero <strong>en</strong>traron viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> alcal<strong>de</strong>sa d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pilpichaca y <strong>la</strong><br />

condujeron, junto con su esposo, a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> pueblo. Allí, <strong>la</strong> mataron a pedradas para<br />

luego regresar a <strong>la</strong> casa y robarles ropa, dinero y otros <strong>en</strong>seres. 26<br />

A fines <strong>de</strong> junio los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, dirigidos por Leoncio, incursionan <strong>en</strong> Aranguay y asesinan <strong>en</strong><br />

público a F<strong>el</strong>iciano Barreto, primer presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Una semana <strong>de</strong>spués, asesinan<br />

a R<strong>en</strong>é Oré, lí<strong>de</strong>r comprometida con <strong>el</strong> pueblo. 27<br />

______________________________________<br />

26 CVR. Ev<strong>en</strong>tos 1005368. Distrito Pilpichaca, provincia Huaytara, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Huancav<strong>el</strong>ica.<br />

27 CVR. Testimonio 203741. Distrito Santil<strong>la</strong>na, provincia Huanta, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

34 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


También fueron víctimas <strong>de</strong> asesinato s<strong>el</strong>ectivo <strong>la</strong>s mujeres consi<strong>de</strong>radas «soplonas»,<br />

y <strong>la</strong>s que proveían alim<strong>en</strong>tos, agua y vivi<strong>en</strong>da a <strong>la</strong>s fuerzas contrasubversivas.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s mujeres eran asesinadas cuando trataban <strong>de</strong> evitar <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

sus hijos o <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a sus familiares.<br />

En otros testimonios <strong>de</strong> masacres y asesinatos colectivos se señaló que <strong>el</strong> PCP-SL<br />

daba un trato difer<strong>en</strong>ciado a hombres y mujeres. Al llegar a una comunidad, separaba a los<br />

hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (a veces, a <strong>la</strong>s mujeres se <strong>la</strong>s juntaba con los niños) y los ubicaban<br />

<strong>en</strong> espacios difer<strong>en</strong>tes (<strong>el</strong> colegio, <strong>la</strong> iglesia, <strong>la</strong> casa comunal o <strong>el</strong> estadio, por ejemplo). En<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, <strong>la</strong>s mujeres testimoniantes informaron que <strong>el</strong> PCP-SL mataba a los<br />

hombres con hachas y cuchillos y <strong>de</strong>jaba <strong>en</strong>cerradas a <strong>la</strong>s mujeres. El<strong>la</strong>s escuchaban o<br />

veían lo que sucedía con sus maridos, hijos y hermanos. Luego, los subversivos se<br />

acercaban a <strong>el</strong><strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azaban con matar<strong>la</strong>s. Las mujeres imploraban por su vida<br />

ap<strong>el</strong>ando a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que sus hijos no se quedaran sin madre.<br />

Otra forma <strong>de</strong> asesinato particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te cru<strong>el</strong> perpetrado por <strong>el</strong> PCP-SL fue <strong>la</strong> quema<br />

<strong>de</strong> mujeres.<br />

Un día, no recuerda <strong>la</strong> fecha, los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas llegaron a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Orccosa junto con seis<br />

mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Chapa, distrito <strong>de</strong> Aucará. Las condujeron a<br />

una casa <strong>de</strong>shabitada, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cerraron <strong>de</strong>ntro, rociaron keros<strong>en</strong>e alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa y pr<strong>en</strong>dieron<br />

fuego. Las mujeres murieron quemadas.<br />

Después d<strong>el</strong> hecho, los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas reunieron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Orccosa don<strong>de</strong> les comunicaron<br />

dici<strong>en</strong>do: hemos matado a seis soplonas, así morirán todos lo soplones. 28<br />

Situación simi<strong>la</strong>r se produjo <strong>en</strong> Lucanamarca aunque <strong>el</strong> hecho no se llegó a concretar<br />

por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un niño.<br />

Entre agosto o septiembre <strong>de</strong> 1983, aproximadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cinco <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, ingresaron a<br />

Lucanamarca un grupo <strong>de</strong> subversivos y or<strong>de</strong>naron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción reunirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za. A qui<strong>en</strong>es<br />

se resistían les daban muerte inmediatam<strong>en</strong>te. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za les hicieron formar dos fi<strong>la</strong>s, una<br />

<strong>de</strong> mujeres y otra <strong>de</strong> varones. Luego los empezaron a acusar: «caras negras» «soplones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fuerzas militares». Sin mediar pa<strong>la</strong>bra, algunas empezaron a echarle queros<strong>en</strong>e a <strong>la</strong>s mujeres<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> su cuerpo y a los hombres, haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> machete, hacha, co<strong>la</strong><strong>de</strong>ra (una especie<br />

<strong>de</strong> banca), los mataban, les cortaban <strong>la</strong> cabeza, sus cabezas, sus sesos por los rincones, <strong>la</strong><br />

sangre corría por <strong>la</strong> calle.<br />

La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y un grupo <strong>de</strong> mujeres a qui<strong>en</strong>es se les había rociado con queros<strong>en</strong>e<br />

veían todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un rincón <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za. «Toditos íbamos a morir; “cuando acabemos <strong>de</strong><br />

matar a estos hombres, a uste<strong>de</strong>s <strong>la</strong>s vamos a quemar”, nos <strong>de</strong>cían». En medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

confusión se escuchó <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> un niño que había logrado huir y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un cerro advertía a<br />

gritos que ya llegaba <strong>el</strong> Ejército. Según <strong>el</strong> testimonio, esta l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong> advert<strong>en</strong>cia hizo que<br />

los subversivos huyeran no sin antes <strong>de</strong>struir y matar a qui<strong>en</strong>es hal<strong>la</strong>ron a su paso. Al día<br />

sigui<strong>en</strong>te <strong>el</strong> panorama era <strong>de</strong>so<strong>la</strong>dor: «vi cómo g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mi pueblo era comida por los<br />

perros. Fue impactante e increíble. Nos quedamos sin hab<strong>la</strong>, pero no podíamos hacer nada.<br />

Sólo quedó mirar y l<strong>la</strong>mar». 29<br />

Los testimonios informaron, también, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> estos ataques sanguinarios<br />

<strong>el</strong> PCP-SL infligió a <strong>la</strong>s mujeres diversos actos vejatorios, <strong>en</strong>tre los cuales se m<strong>en</strong>ciona <strong>el</strong><br />

recorte d<strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo.<br />

Cuando llegué al auditorio <strong>en</strong>contré a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te muerta. Todos boca abajo y mi esposo estaba boca<br />

arriba, cortada con hacha <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> su cara y punzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda. Lo habían matado<br />

con palos <strong>de</strong> leña y piedras a <strong>la</strong>s 18 personas. Y a <strong>la</strong>s mujeres que estaban pres<strong>en</strong>tes les habían<br />

______________________________________<br />

28 CVR. Testimonio 204213. Distrito <strong>de</strong> Aucará, provincia Lucanas, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

29 CVR. Testimonio 100598. Distrito Lucanamarca, provincia Huancasancos, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 35


cortado <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo... Después <strong>de</strong> asesinar a los comuneros los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas corrían y gritaban<br />

dici<strong>en</strong>do: traigan hacha, machete y correteaban por toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za... luego se retiraron dici<strong>en</strong>do:<br />

cuidado que <strong>en</strong>tierran a esta g<strong>en</strong>te, si lo hac<strong>en</strong> cuando volvamos les voy a sancochar como un<br />

motecito 30<br />

La CVR resalta que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> se verificó esta<br />

práctica, <strong>el</strong> corte d<strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong>e un impacto simbólico importante <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> feminidad y <strong>la</strong> autoestima. Se trató <strong>de</strong> un escarmi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>jaba una marca<br />

visible y que <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntificaba como culpables.<br />

Los testimonios seña<strong>la</strong>n, también, que <strong>la</strong>s mujeres fueron obligadas a cocinar y a<br />

hacer otras tareas <strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza bajo insultos, intimidaciones y am<strong>en</strong>azas<br />

<strong>de</strong> muerte: «A <strong>la</strong>s mujeres que escogieron <strong>la</strong>s obligaron a que cocin<strong>en</strong>. Allí les <strong>de</strong>cía<br />

“uste<strong>de</strong>s son amantes <strong>de</strong> los perros militares”». 31<br />

Ejecuciones arbitrarias: Fuerzas Armadas y Policiales<br />

La actividad contrasubversiva d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong>cargada a <strong>la</strong>s fuerzas policiales y<br />

militares, produjo también asesinatos extrajudiciales y masacres. Éstas se produjeron<br />

durante <strong>la</strong>s incursiones <strong>en</strong> los pob<strong>la</strong>dos rurales efectuadas con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar y<br />

capturar a los miembros d<strong>el</strong> PCP-SL. Testimonios recogidos por <strong>la</strong> CVR afirman que,<br />

cuando ingresaban a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ían y<br />

ejecutaban a los pob<strong>la</strong>dores y pob<strong>la</strong>doras sin mediar prueba alguna <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong><br />

activida<strong>de</strong>s subversivas o terroristas, como lo muestra <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te testimonio:<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masacres atribuidas a <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que éstas<br />

incluían <strong>la</strong> práctica reiterada <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres:<br />

A <strong>la</strong>s siete <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana d<strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1985, dos patrul<strong>la</strong>s, una al mando <strong>de</strong> un<br />

subt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> Ejército Peruano y otra <strong>de</strong> un t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, ambos i<strong>de</strong>ntificados, llegaron a un lugar<br />

conocido como Llocl<strong>la</strong>pampa, ubicado a tres kilómetros d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Accomarca. En <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za<br />

d<strong>el</strong> lugar, convocaron a una reunión a los comuneros. Después, los separaron <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong><br />

hombres, mujeres y niños. Las mujeres, <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es habían embarazadas, fueron llevadas a una<br />

acequia don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron. Los militares acusaron a los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer al PCP-SL y<br />

los llevaron por separado a <strong>la</strong>s casas cercanas, don<strong>de</strong> los ametral<strong>la</strong>ron, les tiraron granadas e<br />

inc<strong>en</strong>diaron <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>das. Después, saquearon <strong>la</strong>s casas, <strong>el</strong> colegio, <strong>el</strong> municipio, <strong>la</strong>s iglesias, <strong>la</strong><br />

posta médica y <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> correos. A<strong>de</strong>más, mataron <strong>el</strong> ganado y, finalm<strong>en</strong>te, prepararon una<br />

pachamanca para festejar <strong>el</strong> hecho. Ese día murieron más <strong>de</strong> 69 personas. 32<br />

La CVR i<strong>de</strong>ntificó, a partir <strong>de</strong> los testimonios recogidos, patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

difer<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y policiales, y <strong>la</strong>s organizaciones<br />

subversivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masacres perpetradas. Ambos tipos <strong>de</strong> actores armados<br />

separaban a hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, <strong>la</strong>s<br />

mujeres eran <strong>de</strong>snudadas, torturadas, vio<strong>la</strong>das. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> PCP-SL, se les infligía<br />

muti<strong>la</strong>ciones, incluy<strong>en</strong>do algunas <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido sexual, o castigos <strong>de</strong> pret<strong>en</strong>sión ejemp<strong>la</strong>r como<br />

rapaduras. Los testimonios seña<strong>la</strong>ron que <strong>el</strong> cuerpo d<strong>el</strong> varón era también objeto <strong>de</strong> muti<strong>la</strong>ciones<br />

y agresiones sexuales. Esto estuvo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> feminización y <strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

varones. A algunas mujeres les cortaron los pezones y <strong>el</strong> v<strong>el</strong>lo púbico. En este caso, <strong>la</strong>s<br />

muti<strong>la</strong>ciones cru<strong>el</strong>es y <strong>de</strong>nigrantes afectaron su cuerpo, su imag<strong>en</strong> y su s<strong>en</strong>sualidad.<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar, <strong>en</strong> todos los casos <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> juego <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong><br />

género como forma <strong>de</strong> ejercer po<strong>de</strong>r y v<strong>en</strong>cer al <strong>en</strong>emigo.<br />

______________________________________<br />

30 CVR. Testimonio 203003. Distrito Huamanquiquia, provincia Víctor Fajardo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

31 CVR. Testimonio 203003. Distrito Huamanquiquia, provincia Víctor Fajardo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

32 CVR. Testimonio 1001754. Distrito Accomarca, provincia Vilcashuaman, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

36 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


1.3.2 Desapariciones forzadas y reclutami<strong>en</strong>to forzado<br />

Desaparición forzada<br />

Según los datos recopi<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 85% (4,523) <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos fueron<br />

hombres y 15% (794) mujeres. D<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong>saparecidas, <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas fueron responsables d<strong>el</strong> 51%, <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong> un 36% y, <strong>en</strong> un 12%, no se ha<br />

i<strong>de</strong>ntificado al responsable.<br />

Mujeres familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos<br />

El análisis <strong>de</strong> género no pue<strong>de</strong> ser reducido al número <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong>saparecidas. Es<br />

necesario dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cómo esta situación afectó a varones y a mujeres <strong>de</strong> manera<br />

difer<strong>en</strong>te. De hecho, <strong>la</strong>s mujeres –<strong>en</strong> mayor medida que los varones– fueron testigos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> sus parejas y <strong>de</strong> sus hijos e hijas, y tuvieron que acudir a diversas<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias e instituciones <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> sus familiares.<br />

Los testimonios recogidos por <strong>la</strong> CVR permitieron i<strong>de</strong>ntificar situaciones específicas<br />

vividas por <strong>la</strong>s mujeres como <strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong>s humil<strong>la</strong>ciones que sufrieron <strong>en</strong> sus<br />

búsquedas. Los procesos <strong>de</strong> averiguación fueron interminables y dificultosos, especialm<strong>en</strong>te<br />

para aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s mujeres quechuahab<strong>la</strong>ntes. Eso <strong>la</strong>s hizo muy vulnerables cuando <strong>en</strong>traron <strong>en</strong><br />

contacto con <strong>la</strong>s instituciones d<strong>el</strong> Estado. Los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> mujeres campesinas fueron<br />

ignorados por <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n: «De esa parte […] los militares, aprovechando que no<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>día <strong>el</strong> quechua los golpeaba a <strong>la</strong> fuerza, no les importaba si era casada o no, siempre<br />

<strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban». 33<br />

A <strong>el</strong>lo se sumaron <strong>la</strong>s insinuaciones y exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> carácter sexual que se les hacía<br />

para darles información sobre sus seres queridos: «La volvieron a llevar a <strong>la</strong> PIP; ahí <strong>la</strong><br />

interrogan y le preguntan “¿qué ha hecho él? ¿ha coloborado con <strong>la</strong> subversión?” Uno <strong>de</strong> los<br />

que <strong>la</strong> interrogaba se acercó y <strong>la</strong> tocó. El<strong>la</strong> se alejó y éste le dijo: “mamita, no seas arisca; yo<br />

te puedo ayudar, a esta hora tu marido ya está muerto, pues, nada pue<strong>de</strong>s hacer”. Dicho<br />

esto, se retiro». 34<br />

Otro testimoniante cu<strong>en</strong>ta:<br />

Las mujeres eran vio<strong>la</strong>das cuando se acercaban a indagar por <strong>el</strong> para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> sus familiares o<br />

cuando los militares irrumpían <strong>en</strong> sus casas. El 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1990, cerca <strong>de</strong> Ranrapata tres<br />

mujeres fueron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas cuando se acercaron a llevar docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> familiares <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos.<br />

También <strong>de</strong>tuvieron a un comerciante. Todos fueron golpeados e interrogados. Las mujeres fueron<br />

obligadas a cocinar pero luego lograron escaparse. 35<br />

El sufrimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> angustia, <strong>el</strong> miedo y <strong>el</strong> dolor <strong>la</strong>s invadieron y, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s impulsaron a<br />

actuar, significaron un <strong>de</strong>sgaste físico y psíquico cuyos efectos se ext<strong>en</strong>dieron durante<br />

mucho tiempo. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran obligadas a ser testigos mudos, se les impedía hab<strong>la</strong>r<br />

o preguntar bajo am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> matar<strong>la</strong>s a <strong>el</strong><strong>la</strong>s o a sus hijos. En muchos casos, este sil<strong>en</strong>cio<br />

resultó ser otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to traumático.<br />

Reclutami<strong>en</strong>to forzado<br />

El reclutami<strong>en</strong>to forzado y <strong>el</strong> secuestro fueron crím<strong>en</strong>es perpetrados por los grupos<br />

subversivos. En g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> objetivo era reclutar jóv<strong>en</strong>es varones para <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>rlos <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-<br />

SL. Se buscaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s a aquéllos que pudieran servir mejor<br />

______________________________________<br />

33 CVR. BDI-II P265.<br />

34 CVR. BDI-II P387.<br />

35 CVR. Ev<strong>en</strong>tos 1001538. Distrito <strong>de</strong> Santo Tomás, provincia Chumbivilcas, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Cuzco.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 37


a sus fines. En este caso, se privilegiaron características físicas asociadas al varón fuerte,<br />

alto y responsable, que cumpliría luego <strong>la</strong> función <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>r: «niños pioneros» o «pioneros<br />

rojos».<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas puso <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que se trató <strong>de</strong><br />

un grupo muy jov<strong>en</strong>. El 65% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reclutadas t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre 10 y 19 años. Así pues, <strong>el</strong><br />

reclutami<strong>en</strong>to forzado fue s<strong>el</strong>ectivo y dirigido a niñas y adolesc<strong>en</strong>tes. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />

varones, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> reclutados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo <strong>en</strong>tre 10 a 19 años fue 35%; esto es, casi <strong>la</strong><br />

mitad que <strong>la</strong> proporción registrada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres. Asimismo, <strong>la</strong> CVR ha <strong>en</strong>contrado, al<br />

analizar <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito, que <strong>el</strong> 27% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres reclutadas provino d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín. Es <strong>el</strong> único caso (reclutami<strong>en</strong>to forzado) <strong>en</strong> que este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

ti<strong>en</strong>e tan alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ito. Ello se pue<strong>de</strong> explicar por <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los<br />

subversivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va c<strong>en</strong>tral y por los d<strong>el</strong>itos cometidos contra <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

asháninkas. 36<br />

Para <strong>el</strong> PCP-SL, <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to era parte <strong>de</strong> su estrategia <strong>de</strong> captación <strong>de</strong> cuadros;<br />

pero era también un mecanismo para acce<strong>de</strong>r a mano <strong>de</strong> obra gratuita, servicios sexuales<br />

y <strong>la</strong>bores diversas como cocina, alim<strong>en</strong>tación, cuidado <strong>de</strong> niños y <strong>en</strong>fermos. En otras<br />

ocasiones, <strong>la</strong>s mujeres eran llevadas como una forma <strong>de</strong> castigo o <strong>de</strong> intimidación a <strong>la</strong><br />

comunidad; es <strong>de</strong>cir, como reh<strong>en</strong>es para evitar que <strong>la</strong> familia co<strong>la</strong>borara con <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas:<br />

Yo, señorita, no estoy sana; me du<strong>el</strong>e <strong>la</strong> cabeza, estoy vivi<strong>en</strong>do pura pastil<strong>la</strong>s. Estoy traumada<br />

porque los terroristas me llevaron por tres años y esos tres años caminé <strong>de</strong>masiado, sin comer,<br />

o a veces <strong>la</strong> comida era cruda, <strong>el</strong> arroz mal cocido, sin sal [...] <strong>de</strong> hambre comíamos ají con<br />

limón. 37<br />

El reclutami<strong>en</strong>to forzado fue también una práctica recurr<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

asháninka. Un jov<strong>en</strong>, reclutado por <strong>el</strong> PCP-SL cuando t<strong>en</strong>ía diez años, informó:<br />

Enseñaba cómo matar, saquear, cómo traumar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, asustar para que huyan y quedarse<br />

con <strong>la</strong> casa. Nos llevaban para saquear, mataban a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes [asháninkas]. A <strong>la</strong>s mujeres les<br />

<strong>en</strong>señaban a trabajar. Una mujer era comando. Mataban a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que flojeaba, que estaba<br />

p<strong>en</strong>sativa, o por traición a <strong>la</strong> patria. 38<br />

Las personas reclutadas t<strong>en</strong>ían que cumplir y obe<strong>de</strong>cer sin cuestionar <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes<br />

impartidas por los mandos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres asháninkas, <strong>la</strong>s obligaban<br />

a peinarse con tr<strong>en</strong>zas, obligación que at<strong>en</strong>taba contra sus costumbres <strong>de</strong> usar <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo<br />

<strong>la</strong>rgo y su<strong>el</strong>to. Se <strong>la</strong>s privaba <strong>de</strong> intimidad y se <strong>la</strong>s atemorizaba perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. De<br />

acuerdo con los testimonios <strong>de</strong> los asháninkas, «los comités popu<strong>la</strong>res funcionaban como<br />

una especie <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> trabajo forzado, los horarios estrictos [...]<br />

y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> libertad individual llevaron a los asháninkas a rechazar al S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro<br />

Luminoso». 39<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to forzado <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es se asoció a <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> uniones forzadas a <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> PCP-SL sometía a <strong>la</strong>s mujeres que reclutaba <strong>de</strong><br />

manera compulsiva. 40<br />

______________________________________<br />

36 Véase al respecto <strong>el</strong> tomo V, capítulo 2: «Historias repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia», capítulo 2.8: «Los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los asháninkas».<br />

37 CVR. BDI-I P420.<br />

38 CVR. Testimonio recogido <strong>el</strong> estudio pr<strong>el</strong>iminar CVR «Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>el</strong>va C<strong>en</strong>tral y <strong>el</strong><br />

conflicto armado interno».<br />

39 CVR. Informacion d<strong>el</strong> estudio pr<strong>el</strong>iminar CVR «Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>el</strong>va C<strong>en</strong>tral y <strong>el</strong> conflicto<br />

armado interno».<br />

40 Este tema se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> con más <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> <strong>el</strong> acápite referido a viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

38 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


1.3.3 Tortura y tratos cru<strong>el</strong>es, inhumanos o <strong>de</strong>gradantes<br />

La tortura confluyó con <strong>la</strong> perpetración <strong>de</strong> otros d<strong>el</strong>itos como <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones,<br />

<strong>de</strong>sapariciones y ejecuciones extrajudiciales. Fue una forma <strong>de</strong> reducir al otro durante <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> captura y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. Como ejercicio <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y po<strong>de</strong>r, fue practicada por <strong>la</strong>s<br />

fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n y por los grupos subversivos.<br />

Según <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> mujeres torturadas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong><br />

reportes sobre mujeres víctimas <strong>de</strong> algún d<strong>el</strong>ito, fue <strong>de</strong> 20%, fr<strong>en</strong>te al 80% <strong>de</strong> varones. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s toturas infligidas a mujeres se reconoc<strong>en</strong> algunas características específicas.<br />

Se trató <strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong> mujeres rurales, marginales, pobres y quechuahab<strong>la</strong>ntes. Según<br />

los datos recogidos por <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> grueso <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> tortura contra mujeres se produjo <strong>en</strong><br />

los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Ayacucho (45%) y Apurímac (11%), <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos principalm<strong>en</strong>te<br />

rurales y pobres.<br />

La tortura por parte <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y Policiales<br />

Los establecimi<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se registró <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> tortura fueron<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias militares (26%) y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias policiales (18%), los primeros lugares<br />

a los cuales eran tras<strong>la</strong>dadas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas. Si consi<strong>de</strong>ramos que los datos g<strong>en</strong>erales<br />

seña<strong>la</strong>n que un 75% <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> tortura es atribuido a funcionarios d<strong>el</strong> Estado o<br />

personas que actuaron bajo su autorización, incluy<strong>en</strong>do los ron<strong>de</strong>ros y los CADS, los datos<br />

anteriores adquier<strong>en</strong> mayor niti<strong>de</strong>z. La tortura se producía <strong>en</strong> los primeros mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

captura y <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres se añadieron, a<strong>de</strong>más, los casos <strong>de</strong><br />

tortura que se producían cuando alguna <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s recurría a estas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias a solicitar<br />

información y datos sobre familiares <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos o <strong>de</strong>saparecidos. Cabe también seña<strong>la</strong>r que<br />

un 54% <strong>de</strong> mujeres seña<strong>la</strong>ron que fueron torturadas <strong>en</strong> «otros establecimi<strong>en</strong>tos»; esto es,<br />

<strong>en</strong> lugares específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stinados a actos <strong>de</strong> tortura.<br />

La tortura que se infligió a <strong>la</strong> mujer ti<strong>en</strong>e sus raíces <strong>en</strong> una cultura global que le niega<br />

<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y que legitima <strong>la</strong> apropiación viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> su cuerpo para<br />

satisfacer <strong>de</strong>seos individuales o alcanzar objetivos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> conflicto.<br />

La CVR ha i<strong>de</strong>ntificado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida una primera situación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual se utiliza a <strong>la</strong>s mujeres –familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos– como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> presión. En<br />

estos casos <strong>la</strong> tortura pue<strong>de</strong> infligirse a un varón o a una mujer. «D<strong>el</strong>ante mío golpearon a mi<br />

madre, a mis hermanas; simu<strong>la</strong>ron inclusive que <strong>la</strong>s iban a vio<strong>la</strong>r incluso d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> mí. Yo<br />

me s<strong>en</strong>tía tan culpable con toda esta situación... lo que yo empecé a hacer <strong>en</strong> un comi<strong>en</strong>zo<br />

fue autoinculparme... “sí, yo soy todo, pero <strong>de</strong>j<strong>en</strong> uste<strong>de</strong>s a mi familia”». 41<br />

Una segunda situación <strong>en</strong>contrada por <strong>la</strong> CVR es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que fueron víctimas<br />

<strong>de</strong> tortura cuando acudieron a solicitar información sobre familiares <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos o<br />

<strong>de</strong>saparecidos.<br />

Entonces al sigui<strong>en</strong>te día nos <strong>en</strong>teramos, pues, que se lo habían llevado a él [hermano]... ya<br />

<strong>de</strong>sesperados, llorando, fuimos. Mi abu<strong>el</strong>ita se fue llevando –¡estará <strong>de</strong> hambre!– también<br />

preparando canchita se ha ido; <strong>en</strong>tonces a mi abu<strong>el</strong>ita le habían dicho “¡qué cosa quieres vieja, tú<br />

también eres terrorista, tú también vas a morir!”. Aquí no hay nadie, ningún Crisóstomo<br />

conocemos nosotros aquí. Y mi abu<strong>el</strong>ita al no po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>trar se había vu<strong>el</strong>to llorando, llorando se<br />

ha vu<strong>el</strong>to. Y cuando nos avisan, nosotros no sabíamos qué hacer. Cuando mi cuñada llegó, con<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> también fuimos; <strong>en</strong>tonces, cuando hemos ido, a mi cuñada <strong>la</strong> querían agarrar, <strong>la</strong> querían vio<strong>la</strong>r.<br />

¡Si quieres ya <strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tonces¡ Yo le dije... qué vamos a hacer, mejor vámonos [...] <strong>en</strong>tonces<br />

llorando nos hemos vu<strong>el</strong>to, esperando, rogando sólo a Dios. 42<br />

______________________________________<br />

41 CVR. BDI-I P887.<br />

42 Testimonio recogido durante <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, C. (abril 2002-noviembre 2002) <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong><br />

proyecto Batal<strong>la</strong>s por <strong>la</strong> Memoria auspiciado por <strong>la</strong> Red para <strong>el</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 39


Finalm<strong>en</strong>te, una tercera situación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> mujeres que se autoinculpan al no soportar<br />

los maltratos y torturas. En estos casos no había ningún familiar ni pari<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azado. Se<br />

trata <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción civil involucrada fortuitam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ciertos hechos y que no pue<strong>de</strong> probar su<br />

inoc<strong>en</strong>cia (Apro<strong>de</strong>h, FIDH, Verdad y Justicia 2002). 43<br />

De acuerdo a los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, 44 <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tortura infligidas a varones y<br />

mujeres son simi<strong>la</strong>res. La forma más recurr<strong>en</strong>te son los golpes y maltratos (80%).<br />

No obstante, exist<strong>en</strong> modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tortura <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> mujeres<br />

afectadas es mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los varones: <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual y <strong>la</strong> tortura psicológica. Estas<br />

difer<strong>en</strong>cias nos remit<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s prácticas difer<strong>en</strong>ciadas que usaron los perpetradores <strong>de</strong><br />

acuerdo al sexo <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. A <strong>la</strong>s mujeres se <strong>la</strong>s torturaba psicológicam<strong>en</strong>te, utilizando a<br />

sus hijos y otros familiares. Se <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azaba a<strong>de</strong>más con <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y otros tipos<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual –como los <strong>de</strong>snudos forzados–, que constituían también formas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>gradar<strong>la</strong>s y humil<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s. Tales <strong>de</strong>snudos eran utilizados como medio <strong>de</strong> presión y chantaje<br />

perman<strong>en</strong>tes:<br />

[…] nos llevaban al baño... t<strong>en</strong>íamos que hacer nuestras necesida<strong>de</strong>s, ni siquiera un mínimo <strong>de</strong><br />

privacidad <strong>en</strong> nuestra condición <strong>de</strong> mujeres [...] Y creo que eso ha sido también con otras [...], era<br />

<strong>el</strong> mismo trato que le daban a todas. 45<br />

Y C<strong>la</strong>udia, ¿también estaba ahi? También <strong>de</strong>snuda, totalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>snuda d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> los cachacos.<br />

C<strong>la</strong>ro, ahí le metían <strong>la</strong> mano, <strong>la</strong> manoseaban, se bur<strong>la</strong>ban. Fue una cuestión <strong>de</strong>nigrante. 46<br />

Los excesivos po<strong>de</strong>res otorgados a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas por los gobiernos<br />

constitucionales, 47 así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, favorecían <strong>el</strong> sil<strong>en</strong>cio y <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncias. En no pocos testimonios <strong>la</strong>s mujeres dic<strong>en</strong> que no tomaron ninguna<br />

medida, pues «nunca les hacían caso».<br />

En <strong>el</strong> ámbito p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> mujeres recog<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

vejación. En muchos casos, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas eran <strong>de</strong>snudadas, manoseadas, vio<strong>la</strong>das,<br />

algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s mediante <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> objetos como bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s o pisto<strong>la</strong>s; asimismo,<br />

eran objeto <strong>de</strong> humil<strong>la</strong>ciones e insultos <strong>de</strong> carácter sexista como <strong>la</strong> bur<strong>la</strong> grosera por<br />

cualquier característica física. 48<br />

Las torturas <strong>en</strong> los grupos subversivos<br />

Los grupos subversivos cometieron también actos <strong>de</strong> tortura, usualm<strong>en</strong>te realizados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas públicas como un medio <strong>de</strong> aterrorizar y someter a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

una señora que brindó testimonio sobre cómo fue secuestrada por miembros d<strong>el</strong> PCP-SL y,<br />

a <strong>la</strong> semana, conducida a un cerro don<strong>de</strong> asesinaban a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te:<br />

Ahí veía cómo los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas les cortaban los s<strong>en</strong>os y les metían cuchillo por <strong>la</strong> vagina a <strong>la</strong>s<br />

mujeres que supuestam<strong>en</strong>te habían sido infi<strong>el</strong>es a sus maridos. A los homosexuales les<br />

cortaban <strong>el</strong> p<strong>en</strong>e <strong>en</strong> pedazos antes <strong>de</strong> matarlos. Ahí, me pidieron que acuchille a dos chicas y a<br />

un señor, yo no pu<strong>de</strong> hacerlo porque me <strong>de</strong>smayaba. 49<br />

______________________________________<br />

43 Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunas mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas injustam<strong>en</strong>te, algunas indultadas posteriorm<strong>en</strong>te.<br />

44 Perú 1980-2000: Casos <strong>de</strong> tortura según método por sexo <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima.<br />

45 CVR. BDI- I P251.<br />

46 CVR. BDI- I P872.<br />

47 Véase al respecto <strong>el</strong> tomo III, capítulo 2, «Los actores políticos e institucionales».<br />

48 Véase <strong>el</strong> tomo VI, «Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos», subcapítulo 1.5, «La viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual contra <strong>la</strong> mujer».<br />

49 CVR Testimonio 456739. Distrito Puerto Pisana, provincia Tocache, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to San Martín.<br />

40 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


El terror impartido y <strong>el</strong> miedo a mayores represalias favorecían <strong>el</strong> sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

víctimas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> su conjunto. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>la</strong>s mujeres<br />

interp<strong>el</strong>adas <strong>en</strong> su condición <strong>de</strong> madres, esposas e hijas, eran conminadas al sil<strong>en</strong>cio y a <strong>la</strong><br />

sumisión.<br />

1.3.4 Viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

La viol<strong>en</strong>cia sexual es un tipo <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se incluy<strong>en</strong><br />

figuras como <strong>la</strong> prostitución forzada, <strong>la</strong>s uniones forzadas, <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud sexual, los abortos<br />

forzados, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y los <strong>de</strong>snudos forzados.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> información recogida sobre este tipo <strong>de</strong> d<strong>el</strong>itos, <strong>la</strong> CVR pue<strong>de</strong><br />

afirmar que se trata <strong>de</strong> un crim<strong>en</strong> cometido casi exclusivam<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong>s mujeres. El total<br />

<strong>de</strong> casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexial reportados es <strong>de</strong> 538, <strong>de</strong> los caules 527 correspon<strong>de</strong> a víctimas<br />

mujeres y once tratan <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es contra varones. D<strong>el</strong> total <strong>de</strong> los casos contra mujeres<br />

reportados a <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 83% es responsabilidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> seguridad d<strong>el</strong><br />

Estado. A<strong>de</strong>más, miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas contrasubversivas figuran como únicos<br />

responsables <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> varones. 50<br />

Los grupos subversivo también incurrieron <strong>en</strong> estos d<strong>el</strong>itos. De acuerdo con <strong>la</strong><br />

información recabada, fue <strong>en</strong>tre los años 1995 y 1996 –período <strong>en</strong> que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL <strong>en</strong> <strong>el</strong> país es mínima– cuando <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones sexuales por parte d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL y <strong>el</strong> MRTA se increm<strong>en</strong>tó.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> edad y sexo <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima los datos recogidos permit<strong>en</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes precisiones:<br />

Si bi<strong>en</strong> se constata que <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> víctimas son mujeres jóv<strong>en</strong>es (<strong>en</strong>tre 10<br />

y 29 años) es posible establecer una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fuerzas contrasubversivas y los<br />

grupos subversivos. Los datos evi<strong>de</strong>ncian que <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es adolesc<strong>en</strong>tes<br />

vio<strong>la</strong>das por <strong>el</strong> PCP-SL es mucho más alta que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas. Ello ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to forzado <strong>de</strong> mujeres que, como seña<strong>la</strong>mos,<br />

fue s<strong>el</strong>ectivo. Esta configuración es importante para analizar <strong>la</strong> comisión d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong><br />

uniones forzadas por parte d<strong>el</strong> PCP-SL, como veremos más ad<strong>el</strong>ante. Con r<strong>el</strong>ación al<br />

estado civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, <strong>la</strong> simi<strong>la</strong>r proporción <strong>de</strong> solteras y casadas permite confirmar que<br />

ésta no era una variable <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ectividad.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> CVR ha podido constatar que, como <strong>en</strong> otros d<strong>el</strong>itos, <strong>el</strong> mayor<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones cometidas por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas se produjo <strong>en</strong><br />

Ayacucho (43.79) y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>en</strong> Huánuco (10%). En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> PCP-SL, <strong>la</strong><br />

proporción <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> Huánuco es mucho mayor que <strong>el</strong> promedio (31%).<br />

Estos datos muestran que <strong>la</strong>s mujeres fueron víctimas <strong>de</strong> una vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sus<br />

<strong>de</strong>rechos humanos y fueron sometidas a un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> terror bajo <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s cifras recogidas no muestran <strong>la</strong> magnitud d<strong>el</strong> problema, los r<strong>el</strong>atos,<br />

permit<strong>en</strong> inferir que <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones fueron una práctica común y bastante utilizada durante <strong>el</strong><br />

conflicto. En innumerables r<strong>el</strong>atos, luego <strong>de</strong> narrar los horrores <strong>de</strong> los arrasami<strong>en</strong>tos y<br />

ejecuciones extrajudiciales y torturas, se seña<strong>la</strong>n, al pasar, <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones a mujeres. En <strong>la</strong><br />

medida que los testimoniantes no pue<strong>de</strong>n dar los nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afectadas, <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

no son «contabilizadas», a pesar <strong>de</strong> que se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hechos.<br />

______________________________________<br />

50 Se <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> Comisión consi<strong>de</strong>ra que los d<strong>el</strong>itos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

subregistrados, por lo que <strong>la</strong>s proporciones seña<strong>la</strong>das no repres<strong>en</strong>tan, necesariam<strong>en</strong>te, lo ocurrido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

universo <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> este tipo.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 41


Por lo dicho, <strong>la</strong> CVR <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> este caso específico <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual que, si bi<strong>en</strong><br />

numéricam<strong>en</strong>te no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrarse <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> estos hechos, <strong>la</strong> información<br />

cualitativa y tang<strong>en</strong>cial permitiría afirmar que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> mujeres fue una práctica<br />

g<strong>en</strong>eralizada durante <strong>el</strong> conflicto armado interno. Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que también <strong>en</strong><br />

tiempos <strong>de</strong> paz los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción, así como <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s<br />

respectivas, son difíciles <strong>de</strong> probar. Ello no implica, sin embargo, que <strong>el</strong> hecho no haya<br />

ocurrido.<br />

[…] <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong><strong>la</strong> fue vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su marido y fue torturada y golpeada y no habló<br />

que su marido estaba allí, <strong>en</strong> su propia casa. ¿ no es cierto? <strong>en</strong>tonces ahora <strong>el</strong> l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres, <strong>la</strong>s que más han sufrido y <strong>la</strong>s que más lloran son <strong>la</strong>s mujeres. 51<br />

En <strong>el</strong> conflicto armado, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual no pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un hecho ais<strong>la</strong>do<br />

sino como una práctica g<strong>en</strong>eralizada. De acuerdo al testimonio <strong>de</strong> un soldado<br />

[…] que su or<strong>de</strong>n era que si <strong>en</strong>contraba una chica sospechosa más o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista o que<br />

está protegi<strong>en</strong>do a los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, a los movimi<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>tonces hay que agarrar<strong>la</strong> y vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, ¿<br />

no? (CVR. BDI-II P444)<br />

En este caso, <strong>el</strong> testimonio da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción como una forma <strong>de</strong> castigo, <strong>de</strong><br />

humil<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> escarmi<strong>en</strong>to. La or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>r a s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que <strong>en</strong><br />

este contexto <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una mujer <strong>en</strong>emiga era un arma <strong>de</strong> guerra. Se <strong>la</strong> disminuyó y<br />

sometió a partir d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> su cuerpo. Era, a <strong>la</strong> vez, una forma <strong>de</strong> escarmi<strong>en</strong>to que podía ser<br />

leída <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> género: «Si eres mujer y te metes a cosas <strong>de</strong> hombres –como es <strong>la</strong> guerra<br />

y <strong>el</strong> combate– este es tu merecido, tú ti<strong>en</strong>es un espacio vulnerable como mujer que yo<br />

puedo usar <strong>en</strong> mi favor» (Bunch 1991). 52<br />

Pero, para los agresores <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción no bastaba. Mejor si estos actos eran realizados<br />

d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> sus maridos, padres, hermanos. Se trataba <strong>de</strong> humil<strong>la</strong>r, someter y subordinar a<br />

<strong>la</strong>s mujeres, pero también a los varones<br />

Analizando los datos obt<strong>en</strong>idos a través <strong>de</strong> los <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rantes, <strong>la</strong> CVR concluye que <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> mujeres se producía asociada a otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos<br />

como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sapariciones forzadas, <strong>la</strong>s torturas y <strong>la</strong>s ejecuciones<br />

extrajudiciales. Este hecho invisibiliza <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, que pasa a un segundo p<strong>la</strong>no y que<br />

se interpreta como un daño m<strong>en</strong>or, co<strong>la</strong>teral, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos.<br />

La vio<strong>la</strong>ción se perpetraba también contra mujeres que luego eran asesinadas y/o con<br />

mujeres muertas, hecho que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> subregistro <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>:<br />

Yo cuando estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>, tuve una r<strong>el</strong>ación sexual con una que <strong>la</strong> matamos, le habían<br />

matado a una, supuestam<strong>en</strong>te era soplona, le matamos. Eso ha sido <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> por Culebra,<br />

Paraíso y <strong>la</strong> finada estaba pues <strong>en</strong> <strong>el</strong> hueco y como era simpática, recién era diez minutos, cinco<br />

minutos que habíamos matado y yo pues le digo: ¿que tal si…? Está bonita, que tal si po<strong>de</strong>mos<br />

t<strong>en</strong>er sexo. No sexo vulgar, sino vulgarm<strong>en</strong>te sexo vamos tirarle, culearle pues <strong>de</strong>cía no? Y me dic<strong>en</strong><br />

¿por qué no lo haces tú? Entonces yo soy <strong>el</strong> primero <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er sexo con <strong>el</strong><strong>la</strong> ¿no? cuando está<br />

muerta, ya estaba ya <strong>el</strong><strong>la</strong> muerta y cuando estoy <strong>en</strong> <strong>el</strong> hueco t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do r<strong>el</strong>ación sexual, llega una<br />

compañera que es finada, <strong>la</strong> Ciri<strong>la</strong> <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> una tanguita, <strong>de</strong> un calzón. O sea un muerto que tú<br />

le matabas le sacabas todo, le <strong>de</strong>jabas ca<strong>la</strong>to, todo se les llevabas ¿no? Entonces y Ciri<strong>la</strong> pues «no<br />

te voy a acusar nos <strong>de</strong>cía». No nos acusó Ciri<strong>la</strong>, le dimos su calzón. 53<br />

______________________________________<br />

51 CVR. BDI-II P503.<br />

52 Sobre <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción a militantes, los estudios realizados <strong>en</strong> Chile y Arg<strong>en</strong>tina seña<strong>la</strong>n que estas vio<strong>la</strong>ciones<br />

ti<strong>en</strong>e como objetivo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> su dignidad como ser humano, <strong>el</strong> escarmi<strong>en</strong>to por haber<br />

transgredido <strong>la</strong> posición que, como mujer, le correspondía <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> género.<br />

53 CVR. BDI-I P510.<br />

42 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


La viol<strong>en</strong>cia sexual supone un ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que <strong>de</strong>ja marcas. No se trata <strong>de</strong> un<br />

ev<strong>en</strong>to pasajero; sus consecu<strong>en</strong>cias son <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Malograr, estropear, dañar, estas<br />

pa<strong>la</strong>bras, utilizadas <strong>en</strong> los testimonios, remit<strong>en</strong> a experi<strong>en</strong>cias más dura<strong>de</strong>ras, severas y<br />

terminales. La viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>de</strong>ja hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s visibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo, pero también marcas<br />

invisibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida m<strong>en</strong>tal y afectiva, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social, mediante <strong>la</strong> privación d<strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> respeto comunal.<br />

La información recogida por <strong>la</strong> CVR muestra que, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>la</strong>s mujeres no<br />

<strong>de</strong>nunciaban <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones por temor o vergü<strong>en</strong>za, pero también porque t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong><br />

convicción <strong>de</strong> que cualquier rec<strong>la</strong>mo sería inútil por <strong>la</strong>s circunstancias <strong>de</strong> arbitrariedad e<br />

impunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se cometieron los abusos, para no m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> corrupción e<br />

ineficacia imperantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> justicia. Otros testimonios seña<strong>la</strong>n<br />

más bi<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s mujeres no <strong>de</strong>nunciaban por miedo a ser culpabilizadas y para evitar <strong>el</strong><br />

estigma público que cae sobre <strong>la</strong> mujer vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te.<br />

Cuando <strong>la</strong>s mujeres <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>n, ¿no <strong>de</strong>nuncian? Enti<strong>en</strong>do, yo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do cómo es esto. No es<br />

bonito, pues, <strong>de</strong>cir o <strong>de</strong>nunciar eso. Muchas veces le echan <strong>la</strong> culpa a <strong>la</strong> mujer, <strong>de</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

provoca. Pero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> haber habido muchas vio<strong>la</strong>ciones, pero nadie <strong>la</strong>s dice. Cuando conversamos<br />

nadie dice, sólo dic<strong>en</strong> «sí, seguro...» 54<br />

El cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer se convierte así <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cias y pugnas. Es un<br />

territorio <strong>en</strong> disputa. Es un botín <strong>de</strong> guerra que se busca obt<strong>en</strong>er tanto por p<strong>la</strong>cer personal<br />

como para v<strong>en</strong>cer al <strong>en</strong>emigo. El control d<strong>el</strong> cuerpo fem<strong>en</strong>ino es utilizado como instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> dominación masculina y como símbolo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que se exhibe.<br />

Uniones forzadas<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los r<strong>el</strong>atos recogidos durante <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR se obtuvo<br />

información sobre <strong>el</strong> PCP-SL y <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> género prevaleci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su interior. Se<br />

trataba <strong>de</strong> una organización cerrada y jerárquica, que imponía un or<strong>de</strong>n social y <strong>de</strong> género.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> CVR <strong>en</strong>contró <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s uniones forzadas a <strong>la</strong>s mujeres.<br />

Bajo <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Ayacucho, se produjeron uniones forzadas <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres. El «partido» <strong>de</strong>cidía y escogía <strong>el</strong> varón y se persuadía, presionaba o<br />

am<strong>en</strong>azaba a <strong>la</strong>s mujeres para que aceptaran. Los casami<strong>en</strong>tos se producían,. Comjo se ha<br />

dicho ya, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> «masa», y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> «masa» y <strong>la</strong> fuerza local.<br />

La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mada «retiradas» muestra cómo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guerra –que significa una susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida institucional– <strong>la</strong> recreación <strong>de</strong> normas obliga<br />

a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sexo-género.<br />

Las uniones eran vistas por los mandos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas como formas <strong>de</strong> preservar <strong>la</strong><br />

unidad, <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir los posibles escapes y <strong>de</strong> establecer vínculos <strong>de</strong> lealtad política y<br />

afectiva. A<strong>de</strong>más, estas uniones repres<strong>en</strong>taban una forma institucional <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er bajo<br />

control <strong>la</strong> sexualidad <strong>de</strong> sus militantes.<br />

Otros problemas que hacían, con so pretexto <strong>de</strong> que, bu<strong>en</strong>o, es <strong>la</strong> revolución, obligaban a<br />

señoritas, niñas que sé yo, <strong>de</strong> darles tierna, ah ya convivir como un compañero a nombre d<strong>el</strong><br />

presi<strong>de</strong>nte Gonzalo casarse, <strong>en</strong>tonces se veía eso acá, que se había perdido un tanto respeto a<br />

<strong>la</strong> misma familia. 55<br />

A <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevistada se le preguntó si <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza local un hombre y una mujer podían estar<br />

con varias parejas y <strong>el</strong><strong>la</strong> respondió que estaba prohibido y que si algui<strong>en</strong> quedaba viuda,<br />

inmediatam<strong>en</strong>te se le imponía otra pareja para que estuvieran unidos y no se escaparan:<br />

______________________________________<br />

54 CVR. BDI-I P368.<br />

55 Fu<strong>en</strong>te: Entrevista <strong>en</strong> Huancasancos realizada por <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Profundidad.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 43


No, eso era prohibidísimo, t<strong>en</strong>ían una so<strong>la</strong> pareja. Por ejemplo, quedaban su marido moría y una<br />

viuda, le juntaban con otra pareja que no t<strong>en</strong>ía pareja. Al toque lo juntaban para que no haya ese<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otra persona y no se pueda escapar esa pareja, para que estén unidos. 56<br />

Las uniones forzadas, posibilitan formas adicionales <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, como<br />

<strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones y abusos sexuales:<br />

Cuando fuimos sorpr<strong>en</strong>didos por los militares, dos chiquil<strong>la</strong>s y un varón. Este ya era mayor <strong>de</strong><br />

edad, t<strong>en</strong>ía más o m<strong>en</strong>os como treinta y <strong>la</strong> chica t<strong>en</strong>dría como 13 o 14 años. Después <strong>de</strong> este<br />

inci<strong>de</strong>nte escuchamos rumores <strong>de</strong> que él le había vio<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> chica. Esto se supo por parte d<strong>el</strong><br />

varón qui<strong>en</strong> com<strong>en</strong>taba dicho acto. Este inci<strong>de</strong>nte ocurre <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber escapado, cuando<br />

tuvieron que dormir <strong>en</strong> <strong>el</strong> bosque y como era oscuro pues pasó este inci<strong>de</strong>nte. 57<br />

De acuerdo a los r<strong>el</strong>atos, estos abusos eran cometidos también por los lí<strong>de</strong>res y<br />

dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> alto rango: «cuando les daba <strong>la</strong> gana podían cambiar <strong>de</strong> mujeres [...] a veces<br />

intercambiaban mujeres. Ello ocurrió <strong>en</strong>tre Alci<strong>de</strong>s y Alipio». La <strong>en</strong>trevistada seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

mujeres no podían hacer nada para evitar esa situación «<strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s se miraban con<br />

indifer<strong>en</strong>cia». No se podían mirar con odio o r<strong>en</strong>cor porque si no convocaban a una reunión<br />

y efectuaban «una lucha <strong>de</strong> dos líneas». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante refiere que <strong>la</strong>s mujeres que se<br />

<strong>en</strong>contraban alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> F<strong>el</strong>iciano eran «sus mujeres». Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s com<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que F<strong>el</strong>iciano «cuando quería se <strong>en</strong>camaba con otra mujer, su esposa no podía<br />

hacer nada porque así estaba acordado». Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «mujeres <strong>de</strong> F<strong>el</strong>iciano» había sido<br />

ret<strong>en</strong>ida cuando t<strong>en</strong>ía ocho años y cuando t<strong>en</strong>ía 12, «F<strong>el</strong>iciano <strong>la</strong> hizo su mujer y empezó a<br />

t<strong>en</strong>er más b<strong>en</strong>eficios que todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más mujeres». 58<br />

Los testimonios recogidos dan cu<strong>en</strong>ta también <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión que los lí<strong>de</strong>res ejercieron<br />

sobre <strong>la</strong>s mujeres para producir abortos.<br />

[…] <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante mantuvo una r<strong>el</strong>ación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal con <strong>el</strong> mandato s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista l<strong>la</strong>mado José<br />

aunque <strong>de</strong>spués este inició otra r<strong>el</strong>ación con una m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 13 años <strong>de</strong> edad. Ti<strong>en</strong>e conocimi<strong>en</strong>to<br />

que <strong>la</strong> hizo abortar hasta <strong>en</strong> cuatro oportunida<strong>de</strong>s. 59<br />

3.5. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia: sistema <strong>de</strong> género, racismo, machismo<br />

Al concluir este capítulo, <strong>la</strong> CVR l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> género, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculinidad asociada a <strong>la</strong> guerra, y <strong>el</strong> racismo que se muestra <strong>en</strong> los<br />

hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia. Estos dos ejes permit<strong>en</strong> una interpretación <strong>de</strong> los hechos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

características específicas <strong>de</strong> los d<strong>el</strong>itos y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>en</strong> un marco más abarcador.<br />

Como se ha visto, <strong>la</strong>s mujeres se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> un fuego cruzado y vivían <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cotidianeidad. Eran <strong>de</strong>mandadas por los grupos subversivos o por <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas contrasubversivas para cocinarles, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>fermos y dar alojami<strong>en</strong>to. No t<strong>en</strong>ían<br />

opciones y <strong>de</strong>bían obe<strong>de</strong>cer sin protestar, pues su vida y <strong>la</strong> <strong>de</strong> sus familiares estaban <strong>en</strong><br />

p<strong>el</strong>igro. La mujer no era escuchada; sus razones no eran consi<strong>de</strong>radas por unos ni por<br />

otros. Esta situación <strong>de</strong> invisibilidad y marginación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, si bi<strong>en</strong> existió<br />

previam<strong>en</strong>te, se agravaba por <strong>el</strong> conflicto interno. Las mujeres, cuyas voces no han sido<br />

usualm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>radas r<strong>el</strong>evantes ni autorizadas, fueron <strong>en</strong> este contexto nuevam<strong>en</strong>te<br />

sil<strong>en</strong>ciadas. Un ejemplo es <strong>el</strong> <strong>de</strong> una lí<strong>de</strong>r buscada por <strong>el</strong> PCP-SL para incorporar<strong>la</strong> al<br />

partido. El<strong>la</strong> no aceptó y luego <strong>el</strong> ejército <strong>la</strong> capturó y <strong>la</strong> mató, sin int<strong>en</strong>tar compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

______________________________________<br />

56 Fu<strong>en</strong>te: Entrevista <strong>en</strong> La Mar realizadas por <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Profundidad.<br />

57 Fu<strong>en</strong>te: Entrevista <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro Recogida por <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> profundidad.<br />

58 CVR Testimonio 100213. Distrito Río Tambo, provincia Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Junín.<br />

59 CVR Testimonio100213. Distrito Río tambo, provincia Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Junín.<br />

44 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


sucesos. De otro <strong>la</strong>do, t<strong>en</strong>er algún vínculo afectivo o <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, bi<strong>en</strong> sea con los grupos<br />

subversivos o <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n, resultaba incriminador y ponía <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer.<br />

[…] <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma que su familia recibía continuas am<strong>en</strong>azas por parte <strong>de</strong> los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas<br />

pues tanto <strong>el</strong><strong>la</strong> como su hermana estaban casadas con policía. 60<br />

Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> estos procesos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sin<br />

límites, especialm<strong>en</strong>te con actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que existe <strong>en</strong>tre guerra,<br />

masculinidad y viol<strong>en</strong>cia. En los estudios realizados sobre guerras y conflictos armados se<br />

ha <strong>en</strong>contrado que funciona un código que consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>nigrar al <strong>en</strong>emigo feminizándolo<br />

(Lindsay 1995; Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos 2001). Así se pasa <strong>de</strong> <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y<br />

pob<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

ins<strong>en</strong>sibilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong> otro.<br />

Hay un punto más <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio «bárbaro e incontin<strong>en</strong>te» <strong>de</strong> esta mal l<strong>la</strong>mada<br />

masculinidad. En algunos casos, <strong>la</strong>s mujeres víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia fueron vistas como<br />

«parte d<strong>el</strong> <strong>en</strong>emigo subversivo» y como tal <strong>de</strong>bían ser objeto <strong>de</strong> humil<strong>la</strong>ción y vejación. En<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> se v<strong>en</strong>gaban los odios y r<strong>en</strong>cores que <strong>el</strong> propio esc<strong>en</strong>ario viol<strong>en</strong>to configuró. El<strong>la</strong>s eran<br />

vistas no sólo como «terrucas» sino también como madres, hermanas o hijas <strong>de</strong> terrucos y,<br />

por tanto, objeto <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y barbarie.<br />

En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> PCP-SL, <strong>la</strong> CVR ha podido concluir que los numerosos crím<strong>en</strong>es y<br />

vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres cometidos por dicha organización<br />

subversiva y terroristas no tuvieron como sust<strong>en</strong>to su i<strong>de</strong>ología política, sino una i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s mujeres y sus cuerpos son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> guerra. Es <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia que se ejercía contra <strong>la</strong>s mujeres con <strong>la</strong> excusa <strong>de</strong> «haberse acostado o ser<br />

amante <strong>de</strong> los militares». En estos actos, <strong>la</strong> mujer es <strong>el</strong> objeto al cual los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas<br />

castigan cuando <strong>en</strong> realidad quier<strong>en</strong> agredir a los militares. Se tras<strong>la</strong>da así hacia <strong>la</strong> mujer <strong>el</strong><br />

odio, <strong>la</strong> furia y <strong>la</strong> impot<strong>en</strong>cia que pue<strong>de</strong>n s<strong>en</strong>tir fr<strong>en</strong>te a los militares.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es necesario m<strong>en</strong>cionar <strong>el</strong> racismo como otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que –unido al<br />

sistema <strong>de</strong> género–, permite dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos sufridos por <strong>la</strong>s mujeres.<br />

La constatación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> mujeres afectadas son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura andina<br />

y quechuahab<strong>la</strong>nte pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia su ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía<br />

social y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Lo que les sucedía a <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s campesinas, no era parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

preocupación nacional. Eran ésas que estaban allá <strong>en</strong> <strong>la</strong>s punas, pasando <strong>la</strong> cordillera, lejos<br />

d<strong>el</strong> progreso y <strong>la</strong> civilización. La sociedad peruana no se vio interp<strong>el</strong>ada por estos crím<strong>en</strong>es.<br />

[…] era una madre que v<strong>en</strong>ía pues solita... que era muy humil<strong>de</strong>, no t<strong>en</strong>ía... no conocía como<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse tanto <strong>en</strong> estos ambi<strong>en</strong>tes... le hacían esperar, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>egaban... y <strong>la</strong> señora estuvo<br />

así... años <strong>de</strong> años. 61<br />

De parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y Policiales se observa una asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia étnica y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los grupos subversivos. Se juntan dos pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong><br />

una so<strong>la</strong> y aparece una nueva: «indio-terruco» que sirve para <strong>de</strong>signar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

campesina <strong>en</strong> su conjunto. Bajo esta estrategia se produce una i<strong>de</strong>ntificación fa<strong>la</strong>z <strong>en</strong>tre los<br />

indios y los subversivos <strong>de</strong> modo tal que «todo indio/india es terruco/a». Se trata <strong>de</strong> una<br />

asociación perversa que hace caer sobre <strong>el</strong> indio y <strong>la</strong> india toda <strong>la</strong> culpa, <strong>el</strong> odio y <strong>el</strong><br />

res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. D<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, ésta es una manera <strong>de</strong><br />

______________________________________<br />

60 CVR. Testimonio 201111. Distrito Sancos, provincia Huancasancos, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to Ayacucho.<br />

61 CVR. BDI-I P886.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 45


cargar <strong>de</strong> significados negativos a muchos campesinos y campesinas que eran objeto <strong>de</strong><br />

sospechas y víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia injustificada. Esta imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> indio-terruco va a funcionar<br />

a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> los estereotipos <strong>de</strong> indio cochino, indio ocioso, indio traidor, <strong>el</strong>aborados por<br />

los grupos dominantes. 62<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y muerte se produce un <strong>de</strong>sbor<strong>de</strong> <strong>de</strong> pasiones, una<br />

transgresión <strong>de</strong> los límites, una aus<strong>en</strong>cia y falta <strong>de</strong> respeto a normas <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia y a los<br />

<strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Así, po<strong>de</strong>mos observar que <strong>en</strong> los testimonios se<br />

p<strong>la</strong>ntean <strong>de</strong>nuncias sobre matanzas <strong>de</strong> mujeres cuyos motivos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nada que ver con<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Se trata <strong>de</strong> problemas previos <strong>en</strong>tre parejas, vecinos, familiares, lí<strong>de</strong>res o<br />

comunida<strong>de</strong>s, que se actualizan y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran una solución <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso indiscriminado e<br />

ins<strong>en</strong>sato <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. En algunos casos, los asesinatos se tratan <strong>de</strong> justificar por<br />

razones supuestam<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ológicas que <strong>en</strong> realidad son sólo pretexto para hacer prevalecer<br />

<strong>la</strong> ley d<strong>el</strong> más fuerte. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una mujer que es asesinada con <strong>el</strong> pretexto <strong>de</strong> que<br />

«manda al hombre» y eso no es permitido por <strong>el</strong> PCP-SL. En este caso vemos que <strong>en</strong> un<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n, <strong>la</strong> agresividad y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia emerg<strong>en</strong> para justificar cualquier acto. La<br />

vida no vale nada. De este modo, se castiga a una mujer por no cumplir con <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> sumiso<br />

que le correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo al or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> género hegemónico. El varón no pue<strong>de</strong> soportar<br />

ser mandado por <strong>la</strong> mujer y <strong>la</strong> mata. En otros casos se trata <strong>de</strong> mujeres supuestam<strong>en</strong>te<br />

adúlteras, a qui<strong>en</strong>es se castiga por su ma<strong>la</strong> acción. En Huancayo, un varón policía,<br />

<strong>de</strong>spechado porque su esposa lo abandonó por otro hombre, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra v<strong>en</strong>ganza acusando<br />

a <strong>la</strong> nueva pareja <strong>de</strong> su mujer <strong>de</strong> terrorista y lo mata.<br />

El contexto d<strong>el</strong> conflicto armado interno parece así dar cabida a un tiempo y un<br />

espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> barbarie emerge sin que medie ningún s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> culpa. Es un<br />

mom<strong>en</strong>to susp<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong>s leyes y <strong>la</strong>s normas parec<strong>en</strong> no existir. Se<br />

abre así un vacío <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>satarán y actuarán los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos sil<strong>en</strong>ciados, <strong>la</strong>s<br />

frustraciones, <strong>la</strong>s pulsiones inconsci<strong>en</strong>tes. El varón campesino o pob<strong>la</strong>dor, al igual que los<br />

militares y subversivos prepot<strong>en</strong>tes, actúa su furia y golpea a su mujer, o al vecino<br />

conflictivo. El Estado pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad legítima y todo <strong>el</strong> mundo pue<strong>de</strong> actuar y transgredir<br />

<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n, sin que haya sanción ni ley que se respete.<br />

1.4 Impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

1.4.1 División d<strong>el</strong> trabajo<br />

En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> división d<strong>el</strong> trabajo, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los testimonios y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

investigaciones realizados por <strong>la</strong> CVR seña<strong>la</strong>ron que durante <strong>el</strong> conflicto se ac<strong>en</strong>túa <strong>la</strong><br />

división d<strong>el</strong> trabajo por género. El varón salía a <strong>la</strong> lucha, bi<strong>en</strong> fuera como parte <strong>de</strong> los grupos<br />

subversivos, como paramilitar, como recluta, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas o como<br />

ron<strong>de</strong>ro. Mi<strong>en</strong>tras tanto, <strong>la</strong>s mujeres quedaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> chacra, d<strong>el</strong><br />

cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>ores. Son <strong>el</strong><strong>la</strong>s qui<strong>en</strong>es realizaban diversas activida<strong>de</strong>s<br />

económicas y hacían fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s incursiones <strong>de</strong> subversivos Fuerzas Armadas y Policiales.<br />

Al permanecer <strong>la</strong> mujer so<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, su trabajo se recarga pues <strong>de</strong>be<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar sin ayuda un conjunto <strong>de</strong> tareas que antes compartía con su pareja, a fin <strong>de</strong><br />

asegurar <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prole. Este hecho afecta <strong>la</strong> salud física y <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y su familia.<br />

______________________________________<br />

62 En Guatema<strong>la</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s mayas fueron objetivo militar pues todas eran consi<strong>de</strong>radas<br />

«culpables».<br />

46 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


1.4.2 Rutas <strong>de</strong> búsqueda: <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose al espacio público<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> conflicto, <strong>la</strong>s mujeres salieron <strong>de</strong> sus espacios tradicionales:<br />

fueron <strong>el</strong><strong>la</strong>s qui<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargo y <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar a los muertos y<br />

<strong>de</strong>saparecidos. Si sabemos que <strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas afectadas por crím<strong>en</strong>es y<br />

vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos son varones, es c<strong>la</strong>ro que a <strong>la</strong>s mujeres les «tocó» <strong>la</strong> otra<br />

cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda: <strong>la</strong> búsqueda, <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia y <strong>el</strong> rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> justicia. En esta tarea <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

t<strong>en</strong>ían que acercarse a instituciones públicas que no conocían y ante <strong>la</strong>s cuales mostraban<br />

cierto temor. No obstante, lo hicieron, como lo prueban los múltiples testimonios recogidos<br />

por <strong>la</strong> CVR. Ello supuso adquirir ciertas habilida<strong>de</strong>s y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

necesarios para hacerse escuchar. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s sufrieron bur<strong>la</strong>s y humil<strong>la</strong>ciones, no se<br />

ami<strong>la</strong>naron. Las situaciones fueron diversas y mucho <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> sus trayectorias<br />

personales, pero también <strong>de</strong> los recursos económicos y simbólicos con que contaban. Se<br />

trata <strong>de</strong> un camino <strong>la</strong>rgo que se inicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio local, continúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital provincial para<br />

<strong>de</strong> ahí llegar a Lima, c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r. Ello supuso acercarse a hospitales, cárc<strong>el</strong>es, bases<br />

miltares, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias policiales, morgue, <strong>en</strong>tre otras. En este recorrido buscaron apoyo <strong>en</strong><br />

instituciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos nacionales e internacionales, <strong>en</strong> los partidos, <strong>la</strong>s iglesias<br />

y otras instituciones.<br />

La creci<strong>en</strong>te participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio público, implica una dim<strong>en</strong>sión<br />

colectiva. De hecho, es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su rol apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te «tradicional» <strong>de</strong> madres, esposas e<br />

hijas, que <strong>el</strong><strong>la</strong>s buscaron justicia y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron al espacio público institucional. Las<br />

organizaciones vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> familiares y <strong>de</strong>saparecidos fueron impulsada<br />

por mujeres que buscaban a sus esposos, padres, hermanos e hijos <strong>de</strong> manera<br />

<strong>de</strong>sesperada. Son principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s mujeres qui<strong>en</strong>es se movilizaron para <strong>de</strong>nunciar y pedir<br />

justicia. En este camino, los apr<strong>en</strong>dizajes han sido muchos pues al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discriminación, <strong>el</strong> abandono y <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong><strong>la</strong>s han ido apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a reconocer sus<br />

<strong>de</strong>rechos y a exigir justicia.<br />

Entonces, surgieron nuevas organizaciones como <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>das a los familiares <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saparecidos y otras <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia, como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> conflicto armado interno,<br />

que trataban <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a los problemas y buscar apoyo y salidas. Luego, concluido <strong>el</strong><br />

conflicto, muchas mujeres seña<strong>la</strong>ron su interés <strong>de</strong> participar como dirig<strong>en</strong>tes comunales o<br />

municipales. Este cambio no <strong>de</strong>be ser visto al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> su participación activa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad como ron<strong>de</strong>ra o como vigía.<br />

1.4.3 Desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

El <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> un grupo familiar o pob<strong>la</strong>cional –principalm<strong>en</strong>te<br />

campesina– como resultado d<strong>el</strong> conflicto armado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> su<br />

comunidad. El <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, que es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social que afectó a comunida<strong>de</strong>s,<br />

varones, mujeres y niños(as), pres<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> variable género, algunas<br />

características importantes. Los datos obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong> CVR muestran que fueron <strong>la</strong>s<br />

mujeres qui<strong>en</strong>es, al quedarse viudas y/o por proteger a su familia, li<strong>de</strong>raron <strong>la</strong>s salidas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s hacia otros lugares periféricos como c<strong>en</strong>tros urbanos cercanos, capitales <strong>de</strong><br />

provincia o <strong>el</strong> monte, como fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s ashaninkas.<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to supone una pérdida (du<strong>el</strong>o) no sólo <strong>de</strong> cosas<br />

tangibles, sino <strong>de</strong> vínculos y refer<strong>en</strong>cias culturales. Supone una alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realidad social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones con <strong>la</strong> naturaleza, <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong>s<br />

cre<strong>en</strong>cias. Para <strong>la</strong>s mujeres forzadas a vivir fuera <strong>de</strong> sus territorios tuvo significados<br />

particu<strong>la</strong>res, dados los vínculos estrechos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> territorio, su cultura, su i<strong>de</strong>ntidad y<br />

su pasado. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> mundo andino, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad se <strong>de</strong>fine por lo<br />

r<strong>el</strong>acional y comunitario, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to significa no sólo per<strong>de</strong>r un lugar don<strong>de</strong> vivir,<br />

sino per<strong>de</strong>rse a sí mismo.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 47


Las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sarraigo afectaron <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad personal<br />

y d<strong>el</strong> grupo, <strong>de</strong>rivando <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> marginación, minusvalía, <strong>de</strong>scalificación y<br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Se produce una triple discriminación: como <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas (muchas veces,<br />

acusadas <strong>de</strong> ser terroristas), mujeres e indíg<strong>en</strong>as.<br />

También aparec<strong>en</strong> efectos psicológicos, «traumas» por <strong>la</strong> huida forzosa y <strong>el</strong> haber<br />

pres<strong>en</strong>ciado <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. 63 A<strong>de</strong>más, los nuevos roles y <strong>la</strong>s nuevas activida<strong>de</strong>s económicas<br />

que tuvieron que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> muchos casos requerían habilida<strong>de</strong>s que no t<strong>en</strong>ían, lo cual<br />

<strong>la</strong>s colocaba <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> mayor precariedad. Las mujeres <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron una<br />

sobrecarga <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s: trabajaron, se hicieron cargo d<strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong><br />

los hijos, participaron <strong>en</strong> organizaciones sociales.<br />

En <strong>la</strong>s mujeres recayó <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do y d<strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Fueron <strong>el</strong><strong>la</strong>s qui<strong>en</strong>es<br />

sufrieron <strong>en</strong> mayor medida <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su inserción <strong>en</strong> una cultura difer<strong>en</strong>te y aj<strong>en</strong>a<br />

que <strong>la</strong>s estigmatizaba y viol<strong>en</strong>taba.<br />

Entonces, ahí llegando a <strong>la</strong>s capitales nos marginan, ya llegaron <strong>la</strong>s sobras <strong>de</strong> los terrucos, es<br />

<strong>de</strong>cir soy <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, Ayacucho, Apurimac éramos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, éramos acusados por<br />

terrorismo, llegando a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s por ejemplo <strong>en</strong> Huancayo, éramos totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocidos<br />

nosotros para <strong>el</strong> resto nos miraban como a unas personas raras, como si tuviéramos cachos algo<br />

no, con una indifer<strong>en</strong>cia total... todas esas cosas hemos pasado y seguimos pasando los<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados» P32 BDI-II<br />

La inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s también supuso un proceso organizativo:<br />

r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, comedores popu<strong>la</strong>res, coordinar activida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s iglesias y<br />

otras organizaciones para <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia. Empero, <strong>la</strong> situación era difícil y no siempre <strong>la</strong>s<br />

mujeres lograron a<strong>de</strong>cuarse a los nuevos pueblos y ciuda<strong>de</strong>s. Es <strong>en</strong> este contexto que se<br />

inicia <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> retorno una vez concluido <strong>el</strong> conflicto. Ello p<strong>la</strong>nteó a su vez nuevos retos<br />

y <strong>de</strong>mandas.<br />

1.4.4 Sexualidad, salud sexual y reproductiva<br />

Las vio<strong>la</strong>ciones, torturas, abusos sexuales y otros maltratos afectan <strong>el</strong> cuerpo, <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> sexualidad y <strong>la</strong> salud reproductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

Muchos testimonios coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r problemas vaginales, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

sexuales, dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> embarazos, así como problemas más graves, tal como como <strong>la</strong><br />

esterilidad. Todos <strong>el</strong>los, como resultado <strong>de</strong> los d<strong>el</strong>itos y maltratos m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo prece<strong>de</strong>nte.<br />

1.4.5 Maternidad<br />

Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> maternidad, un impacto que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción es <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

contradictoria que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En muchos casos, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> culpa es <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

que organiza sus r<strong>el</strong>atos; <strong>en</strong> otros, lo es <strong>el</strong> orgullo <strong>de</strong> haber salvado a sus hijos e hijas.<br />

Dado que <strong>la</strong> maternidad y <strong>el</strong> «ser para otros» es un espacio privilegiado <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to social, <strong>la</strong>s mujeres son muy s<strong>en</strong>sibles a los roles maternos, pues sab<strong>en</strong> que<br />

<strong>el</strong>los son fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad y afecto. La sobrevaloración social <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad hace que<br />

<strong>la</strong> autoestima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>p<strong>en</strong>da consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cómo <strong>de</strong>sempeña esa función.<br />

Los hijos dan a <strong>la</strong> mujer i<strong>de</strong>ntidad. El<strong>la</strong>, al criarlos y educarlos, dará pruebas <strong>de</strong> su ser mujer.<br />

Será este un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> control tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad como <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> pareja.<br />

Durante <strong>el</strong> conflicto armado <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad se vio trastrocada por <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> seguridad, <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones y calidad <strong>de</strong> vida, pero sobre<br />

todo por <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se ejerció <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra los niños y niñas.<br />

______________________________________<br />

63 Véase <strong>en</strong> este tomo <strong>la</strong> tercera parte, «Secu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia», capítulo 1, «Secu<strong>el</strong>as psicosociales».<br />

48 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Para algunos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, los hijos podían ser vistos como<br />

futuros terroristas, y para los grupos subversivos se convertían <strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo y<br />

p<strong>el</strong>igro o futuros cuadros. Al respecto, <strong>la</strong> CVR ha recogido testimonios don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

son objeto <strong>de</strong> maltrato psicológico y otros tipos <strong>de</strong> tortura por t<strong>en</strong>er hijos nacidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

<strong>de</strong> conflicto.<br />

En los casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones a mujeres se utilizaba su condición materna y se <strong>la</strong>s<br />

am<strong>en</strong>azaba con sus hijos. Los hijos eran un medio para infundir miedo y obt<strong>en</strong>er información<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres, manipu<strong>la</strong>ción que <strong>en</strong> muchos casos daba resultado porque <strong>la</strong>s volvía más<br />

vulnerables.<br />

En <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, <strong>el</strong> PCP-SL o <strong>el</strong> MRTA realizaban<br />

incursiones con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> practicar «levas», <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones, reclutami<strong>en</strong>tos o <strong>de</strong>sapariciones <strong>de</strong><br />

niños y jóv<strong>en</strong>es. Las familias se <strong>de</strong>sestructuraban y <strong>la</strong>s madres se s<strong>en</strong>tían culpables e<br />

impot<strong>en</strong>tes por <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> ofrecer cuidado y protección a sus hijos: «tu hijo ti<strong>en</strong>e que<br />

acompañarnos hasta <strong>la</strong> muerte, me <strong>de</strong>cían los subversivos... si no <strong>de</strong>jas que vaya con<br />

nosotros tu hijo, matamos a toda tu familia». 64 El<strong>la</strong>s si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> que han fracasado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> sus hijos. No han cumplido su mandato.<br />

En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> PCP-SL, <strong>la</strong> maternidad era signo <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad. Las que se<br />

incorporaban al partido <strong>de</strong>bían r<strong>en</strong>unciar a su «antiguo hogar» para abrazar a su nueva<br />

familia, los camaradas. Los niños(as) eran vistos también como un p<strong>el</strong>igro pues podían<br />

poner <strong>en</strong> riesgo a los militantes cuando huían o salían <strong>en</strong> «retiradas». Como se ha<br />

m<strong>en</strong>cionado antes, <strong>la</strong> CVR recogió testimonios que r<strong>el</strong>atan cómo los niños pequeños eran<br />

consi<strong>de</strong>rados un «estorbo» o una am<strong>en</strong>aza durante <strong>la</strong>s «retiradas», <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que su<br />

l<strong>la</strong>nto podía d<strong>el</strong>atar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> columna <strong>en</strong> algún paraje.<br />

En <strong>la</strong>s cárc<strong>el</strong>es, <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad se convirtió también <strong>en</strong> una experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> tortura. A pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres-madres era importante, no se les<br />

permitió convivir con sus hijos, salvo los que nacieron durante <strong>el</strong> cautiverio, los cuales<br />

<strong>de</strong>bían <strong>en</strong>tregar a <strong>la</strong>s familias cumplidos los tres meses. La situación <strong>en</strong> que quedaban los<br />

hijos fue fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> preocupación para <strong>la</strong>s mujeres presas, si<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>la</strong><br />

que mayores conflictos p<strong>la</strong>nteaba, g<strong>en</strong>erando aflicción y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>cia. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> tortura a <strong>la</strong> mujer embarazada, <strong>la</strong> psicológica se prolongaba mucho más allá <strong>de</strong> lo<br />

que duraban <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> torm<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> hostigami<strong>en</strong>to carc<strong>el</strong>ario, pues <strong>la</strong> futura madre<br />

vivía <strong>la</strong> angustia <strong>de</strong> abortar o <strong>de</strong> dar a luz un hijo afectado por secu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

1.4.6 Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización familiar<br />

El conflicto armado g<strong>en</strong>eró consecu<strong>en</strong>cias tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura y organización social<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones y dinámicas interpersonales y afectó <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te a varones<br />

y mujeres.<br />

Viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia<br />

La viol<strong>en</strong>cia social, económica y <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito político diseñó un esc<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se<br />

insertó y reforzó <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, forma <strong>de</strong> discriminación basada <strong>en</strong> una<br />

distribución <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera pública como <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera privada, cotidiana<br />

y r<strong>el</strong>acional.<br />

La viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia se asi<strong>en</strong>ta sobre patrones históricos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y discriminación, pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestra sociedad. Los datos seña<strong>la</strong>n que se trata <strong>de</strong><br />

un problema social <strong>de</strong> gran magnitud que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> conflicto armado.<br />

______________________________________<br />

64 CVR. Testimonio 313453. Huaytara.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 49


El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia intrafamiliar no es resultado directo d<strong>el</strong> conflicto armado<br />

interno. Es, más bi<strong>en</strong>, una forma <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que ya existía y que está r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong><br />

discriminación <strong>de</strong> género.<br />

La <strong>de</strong>sintegración familiar y los huérfanos<br />

Como resultado d<strong>el</strong> conflicto armado, <strong>la</strong> organización familiar se trastocó. Muchas<br />

mujeres quedaron viudas o abandonadas y tuvieron que hacerse cargo d<strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> los<br />

hijos, <strong>de</strong> su alim<strong>en</strong>tación, educación <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> extrema pobreza. Tuvieron, a<strong>de</strong>más,<br />

que hacerse cargo d<strong>el</strong> impacto subjetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> sus hijos, sus traumas, temores,<br />

angustias y tristezas.<br />

Los estudios realizados por <strong>la</strong> CVR rev<strong>el</strong>an que uno <strong>de</strong> los grupos afectados fueron los<br />

niños. Muchos huérfanos varones y mujeres vivieron <strong>la</strong> discriminación y <strong>el</strong> rechazo por parte<br />

<strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno social.<br />

Las viudas<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias más notorias y visibles d<strong>el</strong> conflicto es <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

mujeres so<strong>la</strong>s, como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong> esposo o convivi<strong>en</strong>te. Es dificil calcu<strong>la</strong>r <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> mujeres afectadas, pero si consi<strong>de</strong>ramos que, <strong>de</strong> acuerdo a los datos recogidos<br />

por <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas muertas y <strong>de</strong>saparecidas eran casadas o convivi<strong>en</strong>tes,<br />

po<strong>de</strong>mos concluir que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> mujeres viudas y <strong>de</strong> familias monopar<strong>en</strong>tales es<br />

bastante significativo. Son <strong>la</strong>s viudas, junto con otros familiares, qui<strong>en</strong>es sufrieron los<br />

efectos, no sólo económicos, sociales y políticos, sino también emocionales y subjetivos. No<br />

se trata únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong> post-conflicto. El<strong>la</strong>s<br />

cargan con <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los años <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, con los recuerdos, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias vividas y<br />

s<strong>en</strong>tidas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas.<br />

El quedarse so<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e un significado especial <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres andinas,<br />

socializadas <strong>en</strong> una cultura don<strong>de</strong>, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> ayuda mutua, <strong>la</strong> reciprocidad y <strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja son <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> común y los ejes d<strong>el</strong> prestigio y reconocimi<strong>en</strong>to social.<br />

En <strong>el</strong> mundo andino «ser dos» es parte d<strong>el</strong> ser comunero y campesino. En este contexto, <strong>el</strong><br />

quedarse so<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e un significado difer<strong>en</strong>te a lo que pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong> otros contextos<br />

socioculturales d<strong>el</strong> país.<br />

A <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s económicas se suma <strong>el</strong> estigma <strong>de</strong> ser viuda <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista o<br />

sospechosa <strong>de</strong> haber co<strong>la</strong>borado con los grupos subversivos.<br />

A <strong>la</strong>s viudas y sus hijos los marginan, <strong>de</strong>sconfían <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, los culpabilizan por <strong>la</strong>s<br />

muertes, los excluy<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> red social y los privan d<strong>el</strong> soporte económico, organizativo y<br />

afectivo necesario para <strong>la</strong> reinserción comunal.<br />

Los c<strong>el</strong>os y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mujer so<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>taron también <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. Como se trata <strong>de</strong> mujeres so<strong>la</strong>s, jóv<strong>en</strong>es, trabajadoras, <strong>la</strong>s<br />

otras comuneras v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s una am<strong>en</strong>aza pot<strong>en</strong>cial, si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> que si sus esposos <strong>la</strong>s<br />

ayudan o les dan <strong>la</strong> mano <strong>en</strong> <strong>la</strong> chacra pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>amorarse y ser <strong>el</strong><strong>la</strong>s posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

abandonadas.<br />

A <strong>la</strong>s mujeres que fueron vio<strong>la</strong>das (o cre<strong>en</strong> que lo fueron) o que mantuvieron tratos<br />

sexuales con miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas o con integrantes <strong>de</strong> los grupos<br />

subversivos también se <strong>la</strong>s estigmatiza, no se les cree, se <strong>la</strong>s culpa y, <strong>en</strong> ocasiones, es <strong>el</strong><br />

propio marido <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s abandona. No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, no resiste <strong>el</strong> hecho.<br />

Este <strong>de</strong>sarraigo y ruptura d<strong>el</strong> <strong>la</strong>zo social at<strong>en</strong>ta contra <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> rehacer su vida y<br />

mirar hacia <strong>el</strong> futuro. El pasado es un pres<strong>en</strong>te que le niega un futuro posible.<br />

50 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


El rechazo a <strong>la</strong>s «viudas» por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be ser compr<strong>en</strong>dido simbólicam<strong>en</strong>te.<br />

Su pres<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> palpable <strong>de</strong> un pasado viol<strong>en</strong>to, cru<strong>el</strong>, doloroso que se expresa <strong>en</strong><br />

su so<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia. Por <strong>el</strong>lo <strong>el</strong> negar<strong>la</strong>, <strong>el</strong> ignorar<strong>la</strong>, <strong>el</strong> no darle cabida, <strong>el</strong> bur<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> es una<br />

manera <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una distancia, <strong>de</strong> distinguirse <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, y <strong>de</strong> lo que repres<strong>en</strong>ta.<br />

1.4.7. Subjetividad y salud m<strong>en</strong>tal<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> sus subjetivida<strong>de</strong>s implica un trauma que es<br />

producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> aquél<strong>la</strong> sufrida por su condición<br />

g<strong>en</strong>érica: vio<strong>la</strong>ción sexual, abuso sexual, pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja, <strong>de</strong> los hijos, viu<strong>de</strong>z,<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to. Como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia se g<strong>en</strong>era una experi<strong>en</strong>cia traumática<br />

individual y social, que se sosti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> sil<strong>en</strong>cio y <strong>la</strong> impunidad.<br />

Los testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres expresan s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dolor, impot<strong>en</strong>cia,<br />

frustración, tristeza, angustia, culpa, miedo a <strong>la</strong> muerte inmin<strong>en</strong>te, ira contra los captores,<br />

resignación ante <strong>la</strong> muerte, temores, fobias, estados <strong>de</strong> pánico, pesadil<strong>la</strong>s, am<strong>en</strong>orreas,<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s recurr<strong>en</strong>tes, fobia al contacto físico, frigi<strong>de</strong>z, etc. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y malestares<br />

que <strong>en</strong> su mayoría no son compr<strong>en</strong>didos por <strong>la</strong>s víctimas, a pesar <strong>de</strong> su recurr<strong>en</strong>cia y<br />

perdurabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra sus cuerpos es parte <strong>de</strong> esta<br />

configuración. El que sus cuerpos hayan sido objeto <strong>de</strong> uso y abuso afecta su subjetividad y<br />

<strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong>s se v<strong>en</strong> a sí mismas. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong><br />

punto cumbre <strong>en</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ejercida contra <strong>la</strong> mujer, éstas no fueron <strong>la</strong> única manera <strong>de</strong><br />

usar, abusar y <strong>de</strong>struir los cuerpos fem<strong>en</strong>inos. De hecho los manoseos y los <strong>de</strong>snudos son<br />

también otra forma <strong>de</strong> ejercer un po<strong>de</strong>r sobre <strong>el</strong> cuerpo fem<strong>en</strong>ino y una herida <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

interno <strong>de</strong> estas mujeres.<br />

1.5 Conclusiones<br />

1.5.1. Las mujeres y <strong>el</strong> terror<br />

El análisis realizado por <strong>la</strong> CVR muestra que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia vivida <strong>en</strong> nuestro país no<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida fuera d<strong>el</strong> marco histórico y social peruano. El<strong>la</strong> se instaló sobre<br />

procesos secu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> exclusión, dominación y opresión cuyas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s, pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

memoria colectiva <strong>de</strong> los subalternos, emerg<strong>en</strong> <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis social. Se trató<br />

<strong>de</strong> una viol<strong>en</strong>cia que reitera prácticas autoritarias, prepot<strong>en</strong>tes, que revivió r<strong>el</strong>aciones<br />

coloniales aún no superadas.<br />

La CVR ha llegado a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e un impacto difer<strong>en</strong>cial<br />

según género, pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia cultural y c<strong>la</strong>se social. Por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser mujeres, <strong>el</strong><strong>la</strong>s han<br />

pasado experi<strong>en</strong>cias viol<strong>en</strong>tas, específicas a su condición <strong>de</strong> género, difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s vividas<br />

por los varones.<br />

No obstante, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias fem<strong>en</strong>inas varían según c<strong>la</strong>se social, pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia étnica,<br />

edad, estado civil y tipo <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ito. La mayoría <strong>de</strong> mujeres afectadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia pert<strong>en</strong>ece<br />

a <strong>la</strong> zona quechuahab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra sur d<strong>el</strong> país. Se trata <strong>de</strong> mujeres jóv<strong>en</strong>es,<br />

campesinas, con escasos niv<strong>el</strong>es educativos. Forman parte <strong>de</strong> los grupos social y<br />

políticam<strong>en</strong>te marginados d<strong>el</strong> país. El<strong>la</strong>s conforman ese gran sector cuyos <strong>de</strong>rechos no<br />

pasan <strong>de</strong> ser letra muerta. En los hechos, son <strong>la</strong>s ciudadanas <strong>de</strong> segunda c<strong>la</strong>se, <strong>la</strong>s que<br />

ocupan los últimos escalones <strong>de</strong> <strong>la</strong> jeraquía social y qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo d<strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> dominación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú.<br />

En términos cuantitativos <strong>el</strong> 80% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> afectados por crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones a<br />

los <strong>de</strong>rechos humanos, son varones. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s ha afectado<br />

física y psicológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 51


Las mujeres se han visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio <strong>de</strong> un fuego cruzado. Su cuerpo, su capacidad<br />

<strong>de</strong> trabajo pero también sus afectos han sido objeto <strong>de</strong> conflicto y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. La viol<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />

PCP-SL y <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas ha seguido modus operandi difer<strong>en</strong>tes:<br />

<strong>el</strong> Ejército Peruano <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ba y <strong>el</strong> PCP-SL <strong>la</strong>s quemaba. Unos abusaban <strong>de</strong> su cuerpo<br />

poseyéndolo y dominándolo, mi<strong>en</strong>tras que los otros lo aniqui<strong>la</strong>ban con torturas. En ambos<br />

casos, se trata <strong>de</strong> abusos injustificados e intolerables que duras <strong>de</strong>jan hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personales y<br />

colectivas. La vio<strong>la</strong>ción sexual, que es <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> género más significativo, ha sido una<br />

práctica ampliam<strong>en</strong>te utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra. Constituye una vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y un crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad perpetrado mayoritariam<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong>s mujeres.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los varones, <strong>la</strong>s muertes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres son más indiscriminadas. La<br />

proporción <strong>de</strong> mujeres muertas aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> asesinatos grupales y masacres. El<strong>la</strong>s<br />

murieron como parte <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción civil <strong>de</strong>sprotegida y atacada injustam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una<br />

espiral <strong>de</strong> barbarie. Esto fue posible por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sprecio, <strong>la</strong> exclusión d<strong>el</strong> grupo afectado:<br />

campesinas quechuahab<strong>la</strong>ntes analfabetas <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to<br />

forzado perpetrado por los grupos subversivos, sí se ha <strong>en</strong>contrado una «s<strong>el</strong>ectividad» <strong>de</strong><br />

mujeres adolesc<strong>en</strong>tes».<br />

Las mujeres, familiares <strong>de</strong> muertos y <strong>de</strong>saparecidos, torturados e injustam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, son parte <strong>de</strong> los grupos afectados que sobrevivieron a <strong>la</strong> guerra. El<strong>la</strong>s no sólo se<br />

han visto afectadas por <strong>la</strong> muerte, sino que han sido testigos impot<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> abusos y<br />

crím<strong>en</strong>es que aún no pue<strong>de</strong>n procesar. Algunas, a<strong>de</strong>más han pasado gran parte <strong>de</strong> su vida<br />

buscando a los <strong>de</strong>saparecidos y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose <strong>en</strong> ese trámite nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>la</strong> injusticia. El no po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>terrar a sus muertos es otra dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> dolor que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

estas mujeres.<br />

Como impactos difer<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> CVR ha <strong>en</strong>contrado a<strong>de</strong>más <strong>la</strong><br />

ac<strong>en</strong>tuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> división sexual d<strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong> sobrecarga fem<strong>en</strong>ina, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración<br />

familiar producto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los grupos familiares a cargo <strong>de</strong><br />

mujeres so<strong>la</strong>s.<br />

Si se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> maternidad, <strong>el</strong> trabajo, <strong>el</strong> cuerpo, <strong>la</strong> sexualidad y <strong>la</strong> ética d<strong>el</strong><br />

cuidado son ejes <strong>de</strong> <strong>la</strong> feminidad, se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ducir <strong>la</strong>s implicancias que estos procesos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres afectadas. De ahí <strong>la</strong>s secu<strong>el</strong>as <strong>en</strong> su salud física y<br />

m<strong>en</strong>tal.<br />

1.5.2 La invisibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra<br />

Existe un hiato <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos<br />

reconocidos internacionalm<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> realidad «no simbolizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres». Muchos <strong>de</strong><br />

los ev<strong>en</strong>tos ocurridos <strong>en</strong> estos años son síntomas <strong>de</strong> una sociedad <strong>en</strong> crisis. Se trata <strong>de</strong><br />

nuevos problemas, aún no tipificados, que no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran una categoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual puedan<br />

ser ubicados.<br />

La vio<strong>la</strong>ción (salvo <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que es <strong>la</strong> mujer qui<strong>en</strong> da <strong>el</strong> testimonio) aparece<br />

como un ev<strong>en</strong>to más, co<strong>la</strong>teral al conflicto armado, al que no se le da ninguna significación<br />

especial. Como si se naturalizara <strong>el</strong> hecho y no fuera un d<strong>el</strong>ito fr<strong>en</strong>te al cual correspon<strong>de</strong><br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse e indignarse. Naturalizado no sólo por los hombres, sino por <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong><br />

conjunto, <strong>la</strong>s mujeres también lo v<strong>en</strong> como natural: siempre ha v<strong>en</strong>ido un extraño <strong>de</strong> fuera que<br />

pue<strong>de</strong> vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s: «realistas, patrón, caporal, militar», como se registra <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario colectivo.<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> CVR ha querido hacer especialm<strong>en</strong>te visibles <strong>en</strong> este capítulo <strong>el</strong><br />

impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia según género. Como se ha mostrado, <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

produjo cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong><br />

economía, <strong>el</strong> espacio público, y <strong>la</strong> subjetividad. Las mujeres, a partir <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia<br />

individual y colectiva sufrieron y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron <strong>el</strong> conflicto armado, a partir <strong>de</strong> su particu<strong>la</strong>r<br />

52 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


i<strong>de</strong>ntidad social, étnica y <strong>de</strong> género. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> ocasiones <strong>el</strong><strong>la</strong>s aparec<strong>en</strong> como víctimas<br />

pasivas, <strong>el</strong>lo no es una reg<strong>la</strong> absoluta. De hecho, <strong>la</strong>s mujeres son también luchadoras y<br />

actoras sociales.<br />

1.5.3 Las ag<strong>en</strong>cias fem<strong>en</strong>inas y <strong>la</strong>s luchas contra <strong>el</strong> terror<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres han vivido y sufrido <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> carne propia –viéndose<br />

afectadas personal y socialm<strong>en</strong>te–, <strong>el</strong><strong>la</strong>s no han permanecido inermes y sin respuesta. A lo<br />

<strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> conflicto han ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo estrategias <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia para <strong>el</strong><strong>la</strong>s y sus seres<br />

queridos y <strong>de</strong> lucha por <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos. A pesar d<strong>el</strong> terror y <strong>el</strong> dolor, <strong>el</strong><strong>la</strong>s sal<strong>en</strong><br />

a <strong>la</strong>s calles, toman <strong>el</strong> espacio público y tratan <strong>de</strong> ser escuchadas. De hecho, es una<br />

organización <strong>de</strong> mujeres aparecida <strong>en</strong> 1983, ANFASEP, <strong>la</strong> que pidió <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saparecidos a <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría d<strong>el</strong> Pueblo (Def<strong>en</strong>soría d<strong>el</strong> Pueblo 2002: 15-17).<br />

Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es ap<strong>el</strong>ar a su rol <strong>de</strong> madre, a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

y d<strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> los hijos. Cuando <strong>el</strong><strong>la</strong>s vieron su vida o su integridad física <strong>en</strong> riesgo se<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron al agresor, interp<strong>el</strong>ándolo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia materna. Esta condición,<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te tradicional, fue usada por <strong>la</strong>s mujeres como una táctica <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia.<br />

Las organizaciones locales fueron otro espacio <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina. Las mujeres<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron vali<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, exponi<strong>en</strong>do su vida a los grupos subversivos. Siguieron<br />

trabajando al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> sus pueblos y comunida<strong>de</strong>s mostrando alternativas difer<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong><br />

cambio social.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas también se observa <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>razgos y organizaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se g<strong>en</strong>eran procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje social<br />

y construcción <strong>de</strong> sujetos. En medio d<strong>el</strong> dolor y <strong>la</strong> injusticia, <strong>la</strong>s mujeres adquier<strong>en</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>de</strong>finida como «<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>rechos».<br />

Fr<strong>en</strong>te a una imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> mujeres car<strong>en</strong>tes, sufridas, pobres e incapaces, lo que interesa<br />

r<strong>el</strong>evar es su capacidad <strong>de</strong> actuar y respon<strong>de</strong>r. Es cierto que ésta no es <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> todas,<br />

quizás tampoco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayorías afectadas. Pero sí es uno <strong>de</strong> los rostros que merece<br />

<strong>de</strong>stacarse. Son, <strong>el</strong><strong>la</strong>s también ejemplo, <strong>de</strong> afecto, fortaleza y coraje.<br />

1.5.4 Viejos y nuevos símbolos asociados a <strong>la</strong> femineidad<br />

El conflicto armado interno ha trastrocado muchos mod<strong>el</strong>os tradicionales <strong>de</strong><br />

feminidad, dando lugar a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación y emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevos símbolos.<br />

Un primer símbolo r<strong>en</strong>ovado es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer madre y esposa. Lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada<br />

tradicional, <strong>el</strong><strong>la</strong>s aparec<strong>en</strong> con una fuerza y vitalidad impresionantes. Luchan y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

al po<strong>de</strong>r institucional y <strong>en</strong> este camino g<strong>en</strong>eran espacios <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia y construcción<br />

ciudadana.<br />

Una segunda manifestación es <strong>la</strong> mujer «guerrera». Son <strong>la</strong>s mujeres d<strong>el</strong> PCP-SL y <strong>de</strong><br />

los otros grupos subversivos. Repres<strong>en</strong>tan nuevos mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> feminidad asociados a <strong>la</strong><br />

esfera pública y a <strong>la</strong> participación política. Se ha g<strong>en</strong>erado una imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> mujeres guerreras,<br />

masculinas y <strong>de</strong>spiadadas. Ost<strong>en</strong>tar cargos políticos <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong> jerárquico –fue un<br />

cambio <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los partidos tradicionales (<strong>de</strong> <strong>de</strong>recha<br />

y <strong>de</strong> izquierda)–. Analizando los r<strong>el</strong>atos, observamos que se trataba <strong>de</strong> mujeres cuya<br />

apuesta suponía una negación <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> madre o esposa. «Mi marido es <strong>el</strong> partido»<br />

dijo una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s y esa frase expresa bi<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ología. El (pre) ocuparse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia era visto como una muestra <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad, que <strong>de</strong>bían superar para que no interfiriera<br />

con <strong>la</strong>s tareas que <strong>el</strong> partido les <strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba. Se trataba <strong>de</strong> no mostrar afectos ni<br />

s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s, forjar una temp<strong>la</strong>nza especial. Había que constreñir aqu<strong>el</strong>lo que rev<strong>el</strong>a<br />

fragilidad pues <strong>el</strong>los y <strong>el</strong><strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ían que hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> conflicto, <strong>el</strong> otro era<br />

<strong>en</strong>emigo, no podía ser personalizado. Se buscaba <strong>la</strong> eficacia, <strong>la</strong> responsabilidad, <strong>el</strong><br />

compromiso.<br />

El impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia por género / 53


Una tercera manifestación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> organizaciones, que se opone y<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a los grupos subversivos. Se trata <strong>de</strong> mujeres d<strong>el</strong> pueblo, capacitadas y con<br />

capacidad <strong>de</strong> conducción, qui<strong>en</strong>es adquier<strong>en</strong> <strong>en</strong> este proceso una mayor valoración social.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>emos a <strong>la</strong>s mujeres víctimas sufri<strong>en</strong>tes. El<strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tan a un tipo <strong>de</strong><br />

mujer dolida, sin capacidad <strong>de</strong> acción, incapaz <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar su <strong>de</strong>stino. Se ha <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r<br />

finalm<strong>en</strong>te, que estas múltiples imág<strong>en</strong>es y repres<strong>en</strong>taciones fem<strong>en</strong>inas están vig<strong>en</strong>tes<br />

todavía <strong>en</strong> muchas zonas d<strong>el</strong> país y que a<strong>de</strong>más no son excluy<strong>en</strong>tes sino que pue<strong>de</strong>n<br />

coexistir <strong>en</strong> una persona.<br />

Para concluir, <strong>la</strong> CVR consi<strong>de</strong>ra que, como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> conflicto armado interno,<br />

<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> género se alteró afectando <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> varones y mujeres. La<br />

imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> varón responsable, proveedor d<strong>el</strong> hogar y protector <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó; es<br />

<strong>la</strong> mujer qui<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> cumplir esta función mi<strong>en</strong>tras los hombres combatían.<br />

En este esc<strong>en</strong>ario se exacerbaron <strong>la</strong>s diversas versiones <strong>de</strong> masculinidad guerrera,<br />

agresiva y viol<strong>en</strong>ta, y se abandonó, así, <strong>la</strong> función pública <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

Los códigos <strong>de</strong> guerra invadieron <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario social y <strong>el</strong> íntimo. La mujer se convirtió<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> proveedora y <strong>en</strong> <strong>la</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y bi<strong>en</strong>estar colectivo sin contar con los<br />

medios para <strong>el</strong>lo. También recayó <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> función pública <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> justicia La<br />

función paterna <strong>de</strong> respeto y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> mujer, qui<strong>en</strong> asumió los<br />

roles <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción con bastantes limitaciones y con fuertes impactos psicológicos. En este<br />

contexto po<strong>de</strong>mos ver que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> respeto, <strong>la</strong>s injustas r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> género, los<br />

abusos y los abandonos son parte <strong>de</strong> una crisis <strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> género, pero también <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

or<strong>de</strong>n social. Las parejas, <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s se vieron <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>tas <strong>en</strong> una vorágine<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que afectó <strong>la</strong>s distintas esferas sociales y personales.<br />

54 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


LOS CRIMENES Y VIOLACIONES DE LOS<br />

DERECHOS HUMANOS DE LAS MUJERES (*)<br />

LOS CRIMENES Y VIOLACIONES DE LOS<br />

DERECHOS HUMANOS DE LAS MUJERES (*)<br />

2. Viol<strong>en</strong>cia Sexual contra <strong>la</strong> Mujer<br />

La Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> una mujer constituy<strong>en</strong> una vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

fundam<strong>en</strong>tales e in<strong>de</strong>rogables <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona humana, esto es, configuran un d<strong>el</strong>ito que es<br />

tipificable bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> tortura, tratos o p<strong>en</strong>as cru<strong>el</strong>es, inhumanos o <strong>de</strong>gradantes. Por <strong>el</strong>lo,<br />

aunque esta <strong>de</strong>plorable práctica d<strong>el</strong>ictiva no ha sido expresam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> su<br />

mandato, <strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra incluida <strong>en</strong>tre los hechos que, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> mismo, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

necesariam<strong>en</strong>te investigados por <strong>la</strong> Comisión. En efecto, <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

establece que <strong>en</strong>focará su trabajo, inter alia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s «torturas y otras lesiones graves», así como<br />

<strong>en</strong> cualesquiera otros hechos que constituyan «crím<strong>en</strong>es y graves vio<strong>la</strong>ciones contra los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas» (artículo 3 d<strong>el</strong> <strong>de</strong>creto supremo 065-2001-PCM).<br />

En <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> sus investigaciones, <strong>la</strong> Comisión recibió <strong>en</strong> muchos lugares d<strong>el</strong> país<br />

testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias víctimas y <strong>de</strong> sus familiares, pero también <strong>de</strong> terceros, lo cual le<br />

permite afirmar que <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong><br />

mujer, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, no constituyeron hechos ais<strong>la</strong>dos sino una práctica constante que se<br />

ejerció durante todo <strong>el</strong> conflicto armado. Dicha práctica es imputable y comprometió, <strong>en</strong><br />

primer término, a ag<strong>en</strong>tes estatales –miembros d<strong>el</strong> Ejército, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> Guerra y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Policiales– y, <strong>en</strong> segundo término, aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, a miembros <strong>de</strong> los<br />

grupos subversivos, PCP-SL y MRTA.<br />

El pres<strong>en</strong>te análisis abordará, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>el</strong> marco jurídico aplicable y, <strong>en</strong> segundo<br />

lugar, <strong>la</strong> información <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral sobre los hechos que son materia <strong>de</strong> estudio. En<br />

tercer lugar, se expondrá <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes estatales y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> <strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong> los grupos subversivos.<br />

Marco jurídico<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

contexto <strong>de</strong> conflictos armados internos como <strong>el</strong> habido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, es <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

Este grave tipo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia ha sido constatado por <strong>la</strong> CVR <strong>en</strong> proporciones a<strong>la</strong>rmantes, lo<br />

que justifica su estudio y propuesta <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones para evitarlo. La CVR <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />

viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un acto <strong>de</strong> naturaleza sexual<br />

contra una o más personas o cuando se hace que esa(s) persona(s) realice(n) un<br />

acto <strong>de</strong> naturaleza sexual por <strong>la</strong> fuerza o mediante <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza o mediante<br />

coacción, como <strong>la</strong> causada por <strong>el</strong> temor a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> intimidación, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong><br />

opresión psicológica o <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contra esa(s) persona(s) u otra persona, o<br />

aprovechando un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> coacción o <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> esa(s) persona(s) <strong>de</strong> dar su libre<br />

cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. 1<br />

______________________________________<br />

(*) Este capitulo correspon<strong>de</strong> al Tomo VI, Sección cuarta, Capítulo 1: Patrones <strong>en</strong> <strong>la</strong> perpetración <strong>de</strong> los<br />

crím<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, Acápite 1.5: La viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong> Mujer,<br />

d<strong>el</strong> Informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación.<br />

1 Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los Crím<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma, artículo 7, 1, g, 6.<br />

55


La viol<strong>en</strong>cia sexual incluye difer<strong>en</strong>tes modalida<strong>de</strong>s y conductas afines, tales como:<br />

a) Prostitución forzada: Esta práctica vio<strong>la</strong>toria <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos se produce <strong>de</strong><br />

forma concomitante con <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> personas y consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> coacción que ejerce un<br />

tercero sobre una persona para obligar<strong>la</strong> a <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> prostitución. 2 El autor u otra<br />

persona obti<strong>en</strong><strong>en</strong>, o esperan obt<strong>en</strong>er, v<strong>en</strong>tajas pecuniarias o <strong>de</strong> otro tipo a cambio <strong>de</strong><br />

los actos <strong>de</strong> naturaleza sexual o <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong>los. 3<br />

b) Unión forzada: Se produce cuando se fuerza a una persona a unirse <strong>en</strong> matrimonio o<br />

<strong>en</strong> conviv<strong>en</strong>cia con otra persona.<br />

c) Esc<strong>la</strong>vitud sexual: Forma <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud referida a aqu<strong>el</strong>los casos <strong>de</strong> personas<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas contra su voluntad que son obligadas a prestar servicios sexuales a<br />

<strong>de</strong>terminadas personas. En estos casos, <strong>el</strong> autor ejerce uno <strong>de</strong> los atributos d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> propiedad sobre una o más personas, como comprar<strong>la</strong>s, v<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>s,<br />

prestar<strong>la</strong>s o dar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> trueque, o todos <strong>el</strong>los, o les impone algún tipo simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

privación <strong>de</strong> libertad, obligándo<strong>la</strong>s a realizar uno o más actos <strong>de</strong> naturaleza sexual. En<br />

este marco se ubica <strong>la</strong> explotación sexual. 4<br />

d) Abortos forzados: Se pres<strong>en</strong>tan estos casos cuando se obliga a una mujer a abortar<br />

mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza, <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza o cualquier forma <strong>de</strong> coacción.<br />

e) Embarazo forzado: Se <strong>de</strong>fine como <strong>el</strong> confinami<strong>en</strong>to ilícito <strong>de</strong> una mujer a <strong>la</strong> que se ha<br />

<strong>de</strong>jado embarazada por <strong>la</strong> fuerza, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> modificar <strong>la</strong> composición étnica<br />

<strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción o <strong>de</strong> cometer otras vio<strong>la</strong>ciones graves d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho internacional. La<br />

misma <strong>de</strong>finición ac<strong>la</strong>ra que <strong>en</strong> modo alguno se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá que esta <strong>de</strong>finición afecta<br />

a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho interno r<strong>el</strong>ativas al embarazo. Al respecto, cabe seña<strong>la</strong>r que,<br />

según Chinkin, 5 <strong>el</strong> embarazo forzado compr<strong>en</strong><strong>de</strong> dos actos separados: <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción por<br />

<strong>la</strong> cual <strong>la</strong> mujer queda embarazada, y <strong>la</strong> gestación forzada hasta <strong>el</strong> parto, mediante <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>negación d<strong>el</strong> aborto y <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> embarazo forzado pue<strong>de</strong><br />

también interpretarse como <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer a los servicios<br />

apropiados <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> embarazo. 6<br />

f) Vio<strong>la</strong>ción sexual: Es uno <strong>de</strong> los casos más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como una afr<strong>en</strong>ta al honor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>en</strong><br />

ciertos casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>en</strong> su acepción contemporánea <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual se ha ampliado. Así, <strong>el</strong> Tribunal P<strong>en</strong>al Internacional para Ruanda consi<strong>de</strong>ró<br />

como crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida ésta como un at<strong>en</strong>tado<br />

a <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, e incluyó <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición <strong>el</strong> concepto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>snudo forzado<br />

y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración sexual por <strong>la</strong> fuerza. El tribunal expresó que –si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

ha sido <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jurisdicciones nacionales como <strong>el</strong> acto sexual no cons<strong>en</strong>tido–<br />

______________________________________<br />

2 CAJ. Protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Estándares internacionales, 2001, p. 76.<br />

3 Revisar al respecto los Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los Crím<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma.<br />

4 Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los Crím<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma, artículo 7, 1, g, 2.<br />

5 Christine Chinkin. Consultoría para <strong>la</strong> CVR, 2002.<br />

6 Artículo 12, b y 14, 2, b <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación<br />

contra <strong>la</strong> Mujer. En este tema se sugiere revisar a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral 20 d<strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CEDAW (1992), <strong>la</strong> cual afirma: «22. En algunos informes se rev<strong>el</strong>an prácticas coercitivas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> graves<br />

consecu<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> mujer, como <strong>el</strong> embarazo, <strong>el</strong> aborto o <strong>la</strong> esterilización forzados. La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er hijos, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be adoptarse <strong>en</strong> consulta con <strong>el</strong> cónyuge o <strong>el</strong> compañero, no <strong>de</strong>be,<br />

sin embargo, estar limitada por <strong>el</strong> cónyuge, <strong>el</strong> padre, <strong>el</strong> compañero o <strong>el</strong> Gobierno. A fin <strong>de</strong> adoptar una<br />

<strong>de</strong>cisión con conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> causa respecto <strong>de</strong> medidas anticonceptivas seguras y fiables, <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas anticonceptivas y su uso, así como garantías <strong>de</strong> recibir<br />

educación sexual y servicios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, según dispone <strong>el</strong> inciso h d<strong>el</strong> artículo 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción».<br />

56 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


<strong>el</strong> concepto pue<strong>de</strong> incluir actos que involucr<strong>en</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> objetos y /o <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

ciertos orificios corporales que no se consi<strong>de</strong>ran sexuales per se. Asimismo, se<br />

consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción era una forma <strong>de</strong> agresión y que sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales<br />

no pue<strong>de</strong>n limitarse a una <strong>de</strong>scripción mecánica <strong>de</strong> objetos y partes d<strong>el</strong> cuerpo. En<br />

este caso, <strong>el</strong> tribunal <strong>de</strong>finió <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual como una invasión física <strong>de</strong> naturaleza<br />

sexual cometida contra una persona bajo circunstancias <strong>de</strong> coerción. 7<br />

En síntesis, <strong>la</strong> CVR <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual como una forma <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

que se produce cuando <strong>el</strong> autor ha invadido <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> una persona mediante una<br />

conducta que haya ocasionado <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración, por insignificante que fuera, <strong>de</strong> cualquier parte<br />

d<strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima o d<strong>el</strong> autor con un órgano sexual o d<strong>el</strong> orificio anal o vaginal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

víctima con un objeto u otra parte d<strong>el</strong> cuerpo. Dicha invasión <strong>de</strong>bió darse por <strong>la</strong> fuerza o<br />

mediante <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza o mediante coacción, como <strong>la</strong> causada por <strong>el</strong> temor a <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> intimidación, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> opresión sicológica o <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, contra esa<br />

u otra persona o aprovechando un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> coacción, o que se haya realizado contra una<br />

persona incapaz <strong>de</strong> dar su libre cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. 8<br />

La CVR consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong> mujer, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> Derecho<br />

Internacional <strong>de</strong> los Derechos Humanos, como una vio<strong>la</strong>ción per se <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y, perpetrada <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> conflicto armado interno habido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, como<br />

una transgresión grave d<strong>el</strong> Derecho Internacional Humanitario. Esta viol<strong>en</strong>cia, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong> investigación que seguidam<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta, constituye un crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa<br />

humanidad, al alcanzar caracteres <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizado, <strong>en</strong> algunos casos, y <strong>de</strong> sistemático, <strong>en</strong><br />

otros. Las responsabilida<strong>de</strong>s alcanzan así no sólo a los perpetradores directos (que pue<strong>de</strong>n<br />

ser ag<strong>en</strong>tes estatales, civiles o miembros <strong>de</strong> organizaciones subversivas) sino también a<br />

sus jefes o superiores.<br />

Viol<strong>en</strong>cia sexual como una vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> Derecho Internacional <strong>de</strong> los Derechos<br />

Humanos (DIDH)<br />

La vio<strong>la</strong>ción sexual es una forma <strong>de</strong> tortura. Según <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas contra <strong>la</strong> Tortura, 9 por tortura se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá todo acto por <strong>el</strong> cual se inflija<br />

int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te a una persona dolores o sufrimi<strong>en</strong>tos graves, ya sean físicos o m<strong>en</strong>tales,<br />

con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> o <strong>de</strong> un tercero información o una confesión, <strong>de</strong> castigar<strong>la</strong> por un<br />

acto que haya cometido, o se sospeche que ha cometido, o <strong>de</strong> intimidar o coaccionar a esa<br />

persona o a otras, o por cualquier razón basada <strong>en</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> discriminación, cuando<br />

dichos dolores o sufrimi<strong>en</strong>tos sean infligidos por un funcionario público u otra persona <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ejercicio <strong>de</strong> funciones públicas, a instigación suya, o con su cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to o aquiesc<strong>en</strong>cia.<br />

La Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos (CIDH) ha seña<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Informe<br />

sobre <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Haití publicado <strong>en</strong> 1995, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

como una grave vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos. En <strong>el</strong> referido caso, <strong>la</strong>s mujeres<br />

afectadas no <strong>de</strong>nunciaron estos hechos ante <strong>la</strong> Policía por miedo a <strong>la</strong>s represalias, puesto<br />

que los responsables fueron por lo g<strong>en</strong>eral miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas que a su vez<br />

______________________________________<br />

7 Decisión d<strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1998. The prosecutor versus Jean-Paul Akayesu, caso ICTR-96-4-T,<br />

párrafo 596-597. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> agresión sexual asumidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong><br />

Akayesu fue adoptada por <strong>el</strong> Tribunal Internacional para <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso Furundzija.<br />

8 Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los Crím<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma, artículo 7, 1, g, 1.<br />

9 Sobre <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos internacionales, revisar: Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong><br />

Derechos Humanos, artículo 5; Conv<strong>en</strong>ción Americana <strong>de</strong> Derechos Humanos, artículo 5; Pacto<br />

Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos, artículo 7; Conv<strong>en</strong>ción Interamericana para prev<strong>en</strong>ir,<br />

sancionar y erradicar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, artículo 4.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 57


eran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía; por <strong>la</strong> corrupción e inefici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> sistema judicial, y por <strong>el</strong> estigma<br />

y vergü<strong>en</strong>za que afrontan qui<strong>en</strong>es son víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. La CIDH resaltó que esta<br />

práctica afectó a mujeres <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s y condición, <strong>de</strong>bido a sus activida<strong>de</strong>s<br />

políticas o a sus vínculos personales o familiares. Señaló, a<strong>de</strong>más, que <strong>el</strong><strong>la</strong> se ejerció como<br />

represalia por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s e i<strong>de</strong>as políticas <strong>de</strong> sus esposos, hijos, padres y <strong>de</strong>más<br />

familiares varones. Adicionalm<strong>en</strong>te, i<strong>de</strong>ntificó que muchas mujeres eran viol<strong>en</strong>tadas a causa<br />

<strong>de</strong> su propio status y rol <strong>de</strong> ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

La CIDH estableció como formas <strong>de</strong> «tortura sexual» los golpes <strong>en</strong> los s<strong>en</strong>os y <strong>el</strong><br />

estómago, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dirigidos hacia mujeres embarazadas con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> provocar <strong>el</strong><br />

aborto o afectar su capacidad reproductora, así como <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> objetos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina. 10<br />

Asimismo, afirmó que –a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

Americana <strong>de</strong> Derechos Humanos, referido a <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> honor y <strong>la</strong> dignidad– <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual constituyó una forma <strong>de</strong> tortura <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> artículo 5.2, lo que<br />

repres<strong>en</strong>ta un terrible caso <strong>de</strong> discriminación por razones <strong>de</strong> sexo. 11 Por oro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> CIDH<br />

consi<strong>de</strong>ró que «<strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales constituy<strong>en</strong> no sólo un tratami<strong>en</strong>to inhumano que<br />

at<strong>en</strong>ta contra <strong>la</strong> integridad física, psíquica y moral, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción, sino también una forma <strong>de</strong> tortura, según <strong>el</strong> artículo 5(2) d<strong>el</strong> citado<br />

instrum<strong>en</strong>to». 12 En este s<strong>en</strong>tido, se sostuvo que «<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales<br />

como arma <strong>de</strong> terror constituy<strong>en</strong> un crim<strong>en</strong> contra <strong>la</strong> humanidad bajo <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

internacional consuetudinario» . 13<br />

En <strong>el</strong> Informe sobre <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Raqu<strong>el</strong> Martín <strong>de</strong> Mejía <strong>de</strong> 1996, 14 <strong>la</strong> CIDH se pronunció<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual como una forma <strong>de</strong> tortura. En este caso, <strong>la</strong> señora Raqu<strong>el</strong><br />

Martín fue vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> dos oportunida<strong>de</strong>s luego <strong>de</strong> que su esposo Fernando Mejía Egocheaga<br />

fuera <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> su casa por militares <strong>en</strong> Oxapampa, Pasco (Perú).<br />

La CIDH concluyó que los abusos sexuales reiterados <strong>de</strong> los que fue objeto Raqu<strong>el</strong><br />

Mejía configuraban una vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> artículo 5 y d<strong>el</strong> artículo 11 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Americana<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos, referidos a <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura. La Comisión es c<strong>la</strong>ra al<br />

afirmar que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual produce un sufrimi<strong>en</strong>to físico y m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> víctima. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sufrida al mom<strong>en</strong>to que se perpetra, <strong>la</strong>s víctimas habitualm<strong>en</strong>te resultan<br />

lesionadas o, <strong>en</strong> algunos casos, quedan embarazadas. El hecho <strong>de</strong> ser objeto <strong>de</strong> un abuso<br />

<strong>de</strong> esta naturaleza les ocasiona asimismo un trauma psicológico que resulta, por un <strong>la</strong>do,<br />

d<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser humil<strong>la</strong>das y victimizadas y, por <strong>el</strong> otro, <strong>de</strong> sufrir <strong>la</strong> con<strong>de</strong>na <strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong> su comunidad si <strong>de</strong>nuncian los vejám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que fueron objeto. 15<br />

______________________________________<br />

10 Inter-American Commission on Human Rights. Report on the situation of Human Rigths in Haití. MRE/<br />

RES: 6/94, párrafo 123.<br />

11 Inter-American Commission on Human Rights. Report on the situation of Human Rigths in Haití. MRE/RES: 6/94.<br />

12 Inter-American Commission on Human Rights. Report on the situation of Human Rigths in Haití. MRE/<br />

RES: 6/94, párrafo 133.<br />

13 Inter-American Commission on Human Rights. Report on the situation of Human Rigths in Haití. MRE/<br />

RES: 6/94, párrafo 135.<br />

14 Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos. Informe 5/96, caso 10.970, Perú.<br />

15 Al respecto, <strong>la</strong> Corte Europea <strong>de</strong> Derechos Humanos ha reconocido que vio<strong>la</strong>ción sexual es una forma<br />

agravada y d<strong>el</strong>iberada <strong>de</strong> trato cru<strong>el</strong>, inhumano y <strong>de</strong>gradante y, por tanto, una vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> artículo 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción contra <strong>la</strong> Tortura y Otros Tratos o P<strong>en</strong>as Cru<strong>el</strong>es, Inhumanos y Degradantes: «La vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual <strong>de</strong> una persona <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por un ag<strong>en</strong>te estatal <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada como una especial y<br />

horr<strong>en</strong>da forma <strong>de</strong> maltrato consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> facilidad con que <strong>el</strong> agresor pue<strong>de</strong> aprovecharse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vulnerabilidad y débil resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. Asimismo, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong>ja profundas cicatrices<br />

psicológicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> víctima, <strong>la</strong>s cuales no respon<strong>de</strong>n al paso d<strong>el</strong> tiempo tan rápidam<strong>en</strong>te como otras<br />

formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia física y m<strong>en</strong>tal.» European Court of Human Rights. Case of Aydin v. Turkey, Judgm<strong>en</strong>t<br />

of 25 september 1997, párrafo 83 (traducción propia).<br />

58 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Viol<strong>en</strong>cia sexual como una transgresión grave d<strong>el</strong> Derecho Internacional<br />

Humanitario<br />

El Derecho Internacional Humanitario consi<strong>de</strong>ra que tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto armado<br />

internacional (CAI) como <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto armado interno (CANI), <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, incluida <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual, transgre<strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas mínimas <strong>de</strong> humanidad. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> CAI, se<br />

seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> tortura consi<strong>de</strong>rada como crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> guerra incluye los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual, lo cual se ha hecho explícito <strong>en</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los tribunales p<strong>en</strong>ales<br />

internacionales y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> CANI, existe cons<strong>en</strong>so para<br />

consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> transgresión constituye un crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> guerra a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

los tribunales p<strong>en</strong>ales para <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via y para Ruanda16 y <strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma.<br />

Los Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra <strong>de</strong> 1949, principales instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

víctimas <strong>de</strong> los conflictos armados, han c<strong>en</strong>trado su ámbito <strong>de</strong> protección al caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres embarazadas, <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes y <strong>la</strong>s madres <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, poni<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ante <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> conflicto armado. 17<br />

El artículo 3 común a los cuatro Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra d<strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1949<br />

establece <strong>la</strong>s garantías fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> trato <strong>de</strong> toda persona que no participe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

hostilida<strong>de</strong>s. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> CAI, <strong>el</strong> Cuarto Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Ginebra <strong>de</strong> 1949 r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong>s personas civiles <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> guerra prohíbe explícitam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

abuso sexual. Al referirse a los actos consi<strong>de</strong>rados como «infracciones graves» o «crím<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> guerra» incluye a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> tanto constituye «tortura o trato inhumano». El Comité<br />

Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja (CICR) ha <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado que <strong>la</strong> «infracción grave» <strong>de</strong> «causar<br />

d<strong>el</strong>iberadam<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s sufrimi<strong>en</strong>tos o <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tar gravem<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> integridad física o<br />

<strong>la</strong> salud» incluye a los abusos sexuales. De otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> Protocolo Adicional I a los<br />

Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra <strong>de</strong> 1949 prevé una prohibición expresa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción u otro tipo <strong>de</strong><br />

abusos sexuales.<br />

Para <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> CANI, tanto <strong>el</strong> artículo 3 común a <strong>la</strong>s cuatro Conv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong><br />

Ginebra, como <strong>el</strong> artículo 4.2 d<strong>el</strong> Protocolo Adicional II, incorporan <strong>la</strong> prohibición contra <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción y otros abusos sexuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que sean <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong><br />

un daño d<strong>el</strong>iberado contra una persona. En efecto, <strong>el</strong> Protocolo Adicional II establece<br />

disposiciones <strong>de</strong> trato especial para <strong>la</strong>s mujeres que sean arrestadas, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas o<br />

internadas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s hostilida<strong>de</strong>s, seña<strong>la</strong>ndo que salvo cuando hombres y mujeres<br />

<strong>de</strong> una misma familia sean alojados <strong>en</strong> común, <strong>la</strong>s mujeres estarán custodiadas <strong>en</strong> locales<br />

distintos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinados a los hombres y se hal<strong>la</strong>rán bajo <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia inmediata <strong>de</strong><br />

mujeres.<br />

El Comité Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja (CICR) ha manifestado que <strong>la</strong> norma d<strong>el</strong><br />

Protocolo ll reafirma y complem<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> artículo 3 común, pues era necesario fortalecer <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, qui<strong>en</strong>es pue<strong>de</strong>n ser víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción, prostitución forzada u<br />

otro tipo <strong>de</strong> abusos. 18 El CICR se ha pronunciado seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong> frase común a los cuatro<br />

Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra y sus Protocolos («<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> causar d<strong>el</strong>iberadam<strong>en</strong>te graves<br />

______________________________________<br />

16 Cabe seña<strong>la</strong>r que es a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones y actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual sistemáticos asociados a los<br />

conflictos <strong>en</strong> Bosnia y Ruanda, <strong>la</strong> comunidad internacional empezó a <strong>el</strong>aborar normas jurídicas precisas<br />

para fundam<strong>en</strong>tar que esas prácticas podrían ser crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> guerra, crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa humanidad y<br />

compon<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ocidio, y equivaler a tortura y tratos cru<strong>el</strong>es, inhumanos y <strong>de</strong>gradantes, y a<br />

esc<strong>la</strong>vitud. Informe R<strong>el</strong>atora, 57 período. En: Oficina d<strong>el</strong> Alto Comisionado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para los<br />

Derechos Humanos, «Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer». Bogotá, diciembre 2002, p. 92.<br />

17 Gardam, Judith. «La mujer, los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>el</strong> Derecho Internacional Humanitario». Revista<br />

Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja, 147, setiembre <strong>de</strong> 1998, pp. 453-467.<br />

18 Revisar al respecto <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración sobre <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y <strong>el</strong> niño <strong>en</strong> Estados <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia o<br />

<strong>de</strong> conflicto armado, proc<strong>la</strong>mada por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> su resolución 3318<br />

(XXIX), d<strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1974.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 59


sufrimi<strong>en</strong>tos o <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tar gravem<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> integridad física o <strong>la</strong> salud») incluye no sólo<br />

<strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, sino también cualquier at<strong>en</strong>tado contra <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, se ubica <strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma, cuyo Artículo 8 r<strong>el</strong>ativo a los crím<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> guerra incluye los actos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, esc<strong>la</strong>vitud sexual, prostitución forzada,<br />

embarazo forzado, 19 esterilización forzada y cualquier otra forma <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual que<br />

constituya una vio<strong>la</strong>ción grave <strong>de</strong> los Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra o graves vio<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> artículo<br />

3 común a los cuatro Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra; es <strong>de</strong>cir, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto a los conflictos<br />

armados <strong>de</strong> tipo internacional como no internacional. 20<br />

Viol<strong>en</strong>cia sexual como crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad<br />

En este punto, <strong>de</strong>bemos hacer refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> Carta d<strong>el</strong> Tribunal Militar que se<br />

estableció para los juicios <strong>de</strong> Nuremberg <strong>de</strong> 1945, <strong>la</strong> cual no m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

pero sí incluye expresam<strong>en</strong>te «otros actos inhumanos» <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es contra <strong>la</strong><br />

paz, crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> guerra y crím<strong>en</strong>es contra <strong>la</strong> humanidad. 21 Una aproximación difer<strong>en</strong>te es<br />

<strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los tribunales p<strong>en</strong>ales internacionales creados ad hoc para <strong>la</strong> ex<br />

Yugos<strong>la</strong>via y Ruanda, que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to han reconocido <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual tanto como<br />

crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad y como tortura.<br />

El Estatuto d<strong>el</strong> Tribunal Internacional para <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via22 incluye <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

<strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> listado <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es contra <strong>la</strong> humanidad, los cuales se consi<strong>de</strong>ran como tales<br />

cuando fueron cometidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> un conflicto armado, <strong>de</strong> carácter internacional o<br />

interno, y dirigidos contra cualquier pob<strong>la</strong>ción civil. Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos<br />

crím<strong>en</strong>es se incluy<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> tortura y «otros actos inhumanos» (artículo 5). 23<br />

La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este Tribunal radica <strong>en</strong> que ha permitido <strong>el</strong><br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los abusos sexuales cometidos <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> guerra, y reconocido que <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual no sólo constituye crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> guerra y <strong>de</strong> lesa humanidad, sino que pue<strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tar a<strong>de</strong>más tortura, esc<strong>la</strong>vitud, graves lesiones corporales y otros actos pertin<strong>en</strong>tes,<br />

«siempre que los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que constituy<strong>en</strong> esos crím<strong>en</strong>es se hall<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> acto<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual». 24<br />

______________________________________<br />

19 El Estatuto hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> embarazo forzado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 7, 2, f.<br />

20 Artículo 7, 2.- c) Por «esc<strong>la</strong>vitud» se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los atributos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> propiedad sobre<br />

una persona, o <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, incluido <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> esos atributos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> personas, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r mujeres y niños; artículo 7 1, h) persecución <strong>de</strong> un grupo o colectividad con i<strong>de</strong>ntidad propia<br />

fundada <strong>en</strong> motivos políticos, raciales, nacionales, étnicos, culturales, r<strong>el</strong>igiosos, <strong>de</strong> género <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

párrafo 3, u otros motivos universalm<strong>en</strong>te reconocidos como inaceptables con arreglo al <strong>de</strong>recho<br />

internacional, <strong>en</strong> conexión con cualquier acto m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te párrafo o con cualquier crim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte.<br />

21 Artículo 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta d<strong>el</strong> Tribunal Militar <strong>de</strong> Nuremberg.<br />

22 El Tribunal Internacional para <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via fue creado por <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> juzgar a los presuntos responsables <strong>de</strong> graves vio<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> Derecho<br />

Internacional Humanitario cometidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via a partir <strong>de</strong> 1991.<br />

23 El Estatuto Internacional fue adoptado por <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Seguridad, mediante resolución 827 d<strong>el</strong> 25 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 1993 y posteriorm<strong>en</strong>te modificado mediante <strong>la</strong> resolución 1166 (13 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1998), resolución<br />

1329 (30 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2000) y <strong>la</strong> resolución 1411 (17 <strong>de</strong> mayo d<strong>el</strong> 2002).<br />

24 R<strong>el</strong>atora Especial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, Radhika Coomaraswamy. Informe <strong>en</strong> <strong>el</strong> 57 período <strong>de</strong><br />

sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos, 2001.<br />

25 El Tribunal Internacional para Ruanda fue creado por <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas,<br />

con <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> juzgar a los presuntos responsables <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ocidio o <strong>de</strong> otras graves<br />

vio<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> Derecho Internacional Humanitario cometidas <strong>en</strong> Ruanda, así como a los ciudadanos<br />

60 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


El Estatuto d<strong>el</strong> Tribunal Internacional para Ruanda25 incluye <strong>en</strong>tre los crím<strong>en</strong>es contra<br />

<strong>la</strong> humanidad26 tanto a <strong>la</strong> tortura como a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. 27 Asimismo, al <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s<br />

infracciones al artículo 3 común a <strong>la</strong>s Conv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> Ginebra y al Protocolo Adicional II, <strong>el</strong><br />

Estatuto incluye <strong>la</strong> tortura, muti<strong>la</strong>ciones o toda forma <strong>de</strong> castigos corporales (artículo 4,a).<br />

Asimismo, se consi<strong>de</strong>ran «los at<strong>en</strong>tados contra <strong>la</strong> dignidad personal, especialm<strong>en</strong>te los<br />

tratami<strong>en</strong>tos humil<strong>la</strong>ntes y <strong>de</strong>gradantes, <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones, <strong>el</strong> forzar a <strong>la</strong> prostitución y todo<br />

at<strong>en</strong>tado contra <strong>el</strong> pudor» (artículo 4, e).<br />

Es importante hacer m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Procedimi<strong>en</strong>to y Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> ambos<br />

tribunales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se establece que no se requerirá <strong>la</strong> corroboración d<strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> víctima. Con r<strong>el</strong>ación al cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, éste no será permitido como un<br />

argum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> favor d<strong>el</strong> agresor, si <strong>la</strong> víctima:<br />

1. fue sometida o am<strong>en</strong>azada o tuvo motivos para temer ser sometida a viol<strong>en</strong>cia, coacción,<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción u opresión psicológica; o<br />

2. creyó razonablem<strong>en</strong>te que si no se sometía, un tercero podría ser sometido,<br />

am<strong>en</strong>azado o atemorizado.<br />

Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> conducta sexual previa <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, se sosti<strong>en</strong>e que ésta no será<br />

admitida como evi<strong>de</strong>ncia o como <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 28 Estos aspectos son muy importantes para <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> una reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción p<strong>en</strong>al peruana.<br />

Un hito importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Derecho P<strong>en</strong>al<br />

Internacional se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte P<strong>en</strong>al Internacional (1998), 29<br />

<strong>el</strong> cual establece que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción y otros abusos sexuales pue<strong>de</strong>n configurar crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa<br />

humanidad y crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> guerra. Así, <strong>el</strong> artículo 7, 1, g, referido a crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa<br />

humanidad, incluye cualquiera <strong>de</strong> los actos sigui<strong>en</strong>tes cuando se cometan como parte <strong>de</strong> un<br />

ataque g<strong>en</strong>eralizado o sistemático contra una pob<strong>la</strong>ción civil y con conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dicho<br />

ataque: vio<strong>la</strong>ción, esc<strong>la</strong>vitud sexual, prostitución forzada, embarazo forzado, esterilización<br />

forzada u otros abusos sexuales <strong>de</strong> gravedad comparable.<br />

Para que se constituya un crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad <strong>de</strong>be cumplirse con <strong>el</strong> requisito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión sistemática o g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados actos. En esta materia, <strong>el</strong><br />

Tribunal Internacional para <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via señaló <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso Tadic30 que <strong>el</strong> acusado Dusko<br />

______________________________________<br />

ruan<strong>de</strong>ses presuntam<strong>en</strong>te responsables por tales actos o vio<strong>la</strong>ciones cometidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong><br />

Estados vecinos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero y <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1994.<br />

26 En <strong>el</strong> artículo 3, <strong>el</strong> Estatuto califica como crim<strong>en</strong> contra <strong>la</strong> humanidad una serie <strong>de</strong> supuestos, siempre que<br />

se hayan cometido <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> un ataque g<strong>en</strong>eralizado y sistemático, y hayan sido dirigidos contra<br />

cualquier pob<strong>la</strong>ción civil <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> su nacionalidad o pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a un grupo político, étnico, racial o<br />

r<strong>el</strong>igioso.<br />

27 Resolución 955 d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Seguridad d<strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1994.<br />

28 Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> todo lo <strong>de</strong>más <strong>la</strong> redacción es <strong>la</strong> misma y correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> 96, <strong>en</strong> este último punto se<br />

marca una difer<strong>en</strong>cia: mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> TPY, se dice que <strong>la</strong> conducta sexual previa <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima<br />

no será admitida <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> TPR se aña<strong>de</strong> que tampoco se consi<strong>de</strong>rará <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

29 Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> artículo 7, 3 sosti<strong>en</strong>e que a los efectos d<strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá que <strong>el</strong><br />

término «género» se refiere a los dos sexos, masculino y fem<strong>en</strong>ino, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. El<br />

término «género» no t<strong>en</strong>drá más acepción que <strong>la</strong> que antece<strong>de</strong>. La R<strong>el</strong>atora ha expresado su<br />

preocupación por esta <strong>de</strong>finición ya que al subrayar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia biológica <strong>en</strong>tre hombres y mujeres,<br />

impi<strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques que se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación social d<strong>el</strong> género. R<strong>el</strong>atora Especial sobre <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, Radhika Coomaraswamy. Informe <strong>en</strong> <strong>el</strong> 57 período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos, 2001.<br />

30 Fue <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado culpable <strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1997 y con<strong>de</strong>nado a 25 años <strong>de</strong> prisión <strong>el</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

1999.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 61


Tadic –miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas serbobosnias que actuaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio <strong>de</strong> Prijedor– era<br />

culpable <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa humanidad por actos criminales <strong>de</strong> persecución, <strong>en</strong>tre los que<br />

figuraban los crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> abuso sexual. Asimismo, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia estableció que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>el</strong> abuso sexual pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse como parte <strong>de</strong> una campaña g<strong>en</strong>eralizada o<br />

sistemática <strong>de</strong> terror contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción civil. Cabe seña<strong>la</strong>r que, <strong>de</strong> acuerdo con esta<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, no es necesario probar que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> sí misma t<strong>en</strong>ga estas características.<br />

En <strong>el</strong> caso B<strong>la</strong>skic, <strong>el</strong> acusado Tihomir B<strong>la</strong>skic –coron<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas d<strong>el</strong><br />

Consejo <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Croacia (HV0)– fue con<strong>de</strong>nado por vio<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> Derecho<br />

Internacional Humanitario, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, vio<strong>la</strong>ciones sexuales cometidas <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. En este caso, B<strong>la</strong>skic no fue con<strong>de</strong>nado por cometer los crím<strong>en</strong>es, sino por<br />

or<strong>de</strong>nar, p<strong>la</strong>nificar, instigar o cooperar <strong>de</strong> otra forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, preparación o<br />

comisión <strong>de</strong> esos crím<strong>en</strong>es. 31<br />

En <strong>el</strong> caso Foca, ocho serbobosnios fueron acusados por vio<strong>la</strong>ción y tortura <strong>de</strong><br />

mujeres musulmanas como parte <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> limpieza étnica. 32 Las vio<strong>la</strong>ciones<br />

sexuales consistían tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración vaginal, anal y oral como <strong>en</strong> <strong>la</strong> f<strong>el</strong>ación. En este<br />

caso, Kunarac fue acusado <strong>de</strong> ser responsable <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar actos <strong>de</strong> agresión sexual<br />

cometidos por sus subordinados. 33 A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los casos Tadic y B<strong>la</strong>škic, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

Foca se inculpa a los acusados <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa humanidad por llevar a cabo una<br />

campaña g<strong>en</strong>eralizada o sistemática <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres. En estos<br />

casos, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> agresión sexual fueron por sí mismas sistemáticas y constituyeron <strong>la</strong><br />

«perpetración <strong>de</strong> un acto criminal <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s proporciones contra un grupo <strong>de</strong> civiles»<br />

requerida para una acusación por crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lesa humanidad. 34 La importancia <strong>de</strong> este fallo<br />

radica <strong>en</strong> que no sólo seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción masiva y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud sexual como crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

lesa humanidad, sino que, a<strong>de</strong>más, por primera vez los crím<strong>en</strong>es sexuales <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>rados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como un «daño co<strong>la</strong>teral» <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> guerra.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación peruana<br />

Para los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> CVR, hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

contra <strong>la</strong> mujer implicará un doble <strong>en</strong>foque. Por un <strong>la</strong>do, se prevé <strong>el</strong> análisis específico <strong>de</strong> lo<br />

sucedido a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, <strong>de</strong> modo que se t<strong>en</strong>ga un insumo que pueda analizarse <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral y<br />

______________________________________<br />

31 Fue con<strong>de</strong>nado <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> marzo d<strong>el</strong> 2000. R<strong>el</strong>atora Especial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, Radhika<br />

Coomaraswamy. Informe <strong>en</strong> <strong>el</strong> 57 período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos, 2001.<br />

32 A los acusados se les imputó <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> los lugares <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción; sacar a <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros y llevar<strong>la</strong>s a casas, apartam<strong>en</strong>tos y hot<strong>el</strong>es para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s; obligar a <strong>la</strong>s mujeres a<br />

<strong>de</strong>snudarse y bai<strong>la</strong>r <strong>de</strong>snudas ante los grupos <strong>de</strong> soldados y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía; cometer vio<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> grupo<br />

y <strong>en</strong> público; mant<strong>en</strong>er <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> casas y apartam<strong>en</strong>tos utilizados como burd<strong>el</strong>es;<br />

obligar a <strong>la</strong>s mujeres a realizar quehaceres domésticos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas y apartam<strong>en</strong>tos, y obligar<strong>la</strong>s a<br />

someterse a <strong>la</strong>s agresiones sexuales; y v<strong>en</strong><strong>de</strong>r mujeres a cambio <strong>de</strong> dinero.<br />

33 Cabe <strong>de</strong>stacar que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas eran niñas; una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ía 12 años y otra 15 cuando fueron<br />

vio<strong>la</strong>das y cuando fueron objeto <strong>de</strong> abusos sexuales <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> Foca. De otro <strong>la</strong>do, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres fueron vio<strong>la</strong>das <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na durante <strong>la</strong>rgos períodos <strong>de</strong> tiempo, sufri<strong>en</strong>do lesiones ginecológicas<br />

perman<strong>en</strong>tes como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción: una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ya no pudo concebir como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esas lesiones. En <strong>la</strong>s actas <strong>de</strong> acusación se hacía m<strong>en</strong>ción también <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

mujeres embarazadas <strong>de</strong> siete meses. Las acusaciones se dieron <strong>en</strong>tre julio <strong>de</strong> 1992 y febrero <strong>de</strong> 1993.<br />

La acusación se hizo pública <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1996. R<strong>el</strong>atora Especial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer,<br />

Radhika Coomaraswamy. Informe <strong>en</strong> <strong>el</strong> 57 período <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos,<br />

2001.<br />

34 R<strong>el</strong>atora Especial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, Radhika Coomaraswamy. Informe <strong>en</strong> <strong>el</strong> 57 período <strong>de</strong><br />

sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos, 2001<br />

62 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


sacar conclusiones <strong>en</strong> cuanto al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer. Todo esto será tratado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado <strong>de</strong>dicado al análisis <strong>de</strong> género. Adicionalm<strong>en</strong>te, este análisis <strong>de</strong>berá<br />

completarse con <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres, aspecto que será<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> manera específica <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> conflicto armado que se vivió <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, se produjeron numerosos actos<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres peruanas por agresores prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes tanto d<strong>el</strong><br />

Estado como <strong>de</strong> los grupos subversivos. Esto ha sido <strong>de</strong>stacado por diversas<br />

organizaciones internacionales, <strong>la</strong>s cuales <strong>en</strong>fatizan cómo durante <strong>el</strong> conflicto, ambas<br />

partes <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas vio<strong>la</strong>ban sexualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mujeres y abusaban <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s durante sus<br />

incursiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia o durante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones e interrogatorios. 35<br />

Esta realidad nos permite hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una «viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género» durante <strong>el</strong> conflicto<br />

armado vivido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, dado que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual afectó a <strong>la</strong>s mujeres por <strong>el</strong> solo hecho<br />

<strong>de</strong> serlo. Si bi<strong>en</strong> se dieron casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra los varones, <strong>la</strong>s mujeres fueron<br />

afectadas mayoritariam<strong>en</strong>te por estos hechos, 36 tal como se aprecia <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico<br />

N° 1:<br />

Como po<strong>de</strong>mos apreciar, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos <strong>el</strong> número <strong>de</strong> víctimas varones es mucho mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual –al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>el</strong>aborar este Informe– <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas<br />

registradas por <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR eran mujeres.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, si se hace una comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos<br />

registradas, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual repres<strong>en</strong>ta aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 1.53% <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad, es<br />

<strong>de</strong>cir, existe una subrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estos casos. Gráfico N° 2:<br />

______________________________________<br />

35 Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos, 52 período <strong>de</strong> sesiones, tema 9 d<strong>el</strong> programa provisional<br />

«Int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s<br />

fundam<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> cuestión d<strong>el</strong> programa y los métodos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Derechos<br />

humanos, éxodos <strong>en</strong> masa y personas <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas».<br />

36 Odio, Elizabeth. «Protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres». En Protección Internacional <strong>de</strong> los<br />

Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres. San José <strong>de</strong> Costa Rica: IIDH, 1996, pp. 26-27.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 63


Esta subrepres<strong>en</strong>tación se pres<strong>en</strong>tó también <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias simi<strong>la</strong>res. 37 Entre <strong>la</strong>s<br />

explicaciones a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

culpa que acompaña a <strong>la</strong> víctima <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, lo cual dificulta <strong>la</strong> narración <strong>de</strong> estos<br />

hechos. 38<br />

Asimismo, es necesario precisar que <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR sólo contabiliza los<br />

casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s otras formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual (abuso<br />

sexual, prostitución forzada, unión forzada, etc.). D<strong>el</strong> mismo modo, es importante t<strong>en</strong>er<br />

pres<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> registro se da <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «víctimas i<strong>de</strong>ntificadas», es <strong>de</strong>cir, sólo <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s cuyo nombre y ap<strong>el</strong>lido se conoce; se excluy<strong>en</strong> por tanto, para efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> estadísticas, los casos <strong>en</strong> que exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los hechos.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atos exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias y narraciones sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual sufrida por <strong>la</strong>s mujeres peruanas, aspectos sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los cuales se <strong>el</strong>abora<br />

este Informe.<br />

Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> invisibilización <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual ti<strong>en</strong>e que ver con que estos hechos se dan <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos humanos (masacres, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias, ejecuciones arbitrarias, tortura), lo<br />

cual hace que se pierda <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual y se priorice <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

A lo anterior <strong>de</strong>be añadirse que durante mucho tiempo <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fue vista<br />

como un daño co<strong>la</strong>teral o un efecto secundario <strong>de</strong> los conflictos armados y no como una<br />

vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos, con lo cual estos hechos no sólo no han sido <strong>de</strong>nunciados,<br />

sino que a<strong>de</strong>más se les ha visto como normales y cotidianos. Esto, que es cierto para<br />

situaciones <strong>de</strong> no conflicto, se hace aun más grave <strong>en</strong> una situación como <strong>la</strong> vivida <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Perú <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> año 1980 y <strong>el</strong> año 2000, cuando <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n se vio alterado y <strong>la</strong> impunidad se<br />

g<strong>en</strong>eralizó. Lo dicho se <strong>en</strong>marca a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> un contexto más amplio <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y<br />

discriminación contra <strong>la</strong> mujer, que ha <strong>de</strong>sconocido sus <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s situaciones<br />

que <strong>la</strong> afectan específicam<strong>en</strong>te. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse, <strong>en</strong>tonces, que durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong><br />

______________________________________<br />

37 Al respecto, se recomi<strong>en</strong>da revisar los informes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones guatemalteca y sudafricana.<br />

38 Ver al respecto: Goldb<strong>la</strong>tt, Beth y Shi<strong>el</strong>a Meintjes. G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and the Truth and Reconciliation Comission, mayo<br />

1996.<br />

64 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


viol<strong>en</strong>cia política lo que cambió fue <strong>el</strong> agresor. Como ha sido reconocido <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

internacional, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer es una forma <strong>de</strong> discriminación que impi<strong>de</strong><br />

gravem<strong>en</strong>te que goce <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y liberta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> pie <strong>de</strong> igualdad con <strong>el</strong> hombre. 39<br />

No obstante <strong>la</strong> subrepres<strong>en</strong>tación estadística, exist<strong>en</strong> datos que permit<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. Así, por ejemplo, se ti<strong>en</strong>e que <strong>de</strong> 118 testimonios recopi<strong>la</strong>dos por<br />

<strong>la</strong> CVR <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong> Chorrillos, <strong>en</strong> 30 casos <strong>la</strong>s mujeres<br />

m<strong>en</strong>cionan haber sufrido vio<strong>la</strong>ción sexual mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 66 casos dic<strong>en</strong> haber sido<br />

sometidas a otras formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. Esto implica que aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 81% <strong>de</strong><br />

estas testimoniantes fueron víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. 40<br />

De otro <strong>la</strong>do, y retomando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos, observamos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CVR exist<strong>en</strong> 7426 mujeres que fueron víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición forzada, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones,<br />

torturas y ejecuciones extrajudiciales. Si bi<strong>en</strong> no pue<strong>de</strong> afirmarse que todas estas mujeres<br />

fueron a<strong>de</strong>más víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, sí <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que<br />

esto haya sucedido. Con <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> mujeres víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual podría<br />

aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.<br />

En cuanto al perfil socio<strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, se pue<strong>de</strong><br />

afirmar que éstas prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones sociales m<strong>en</strong>os integradas a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r económico y político <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad peruana. Así como sucedió <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con todas<br />

<strong>la</strong>s víctimas d<strong>el</strong> conflicto armado, <strong>la</strong>s que sufrieron algún tipo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual formaban<br />

parte <strong>de</strong> sectores especialm<strong>en</strong>te vulnerables por su marginalidad. La gran mayoría eran<br />

analfabetas o sólo habían llegado a cursar <strong>la</strong> primaria. Gráfico N° 3.<br />

Asimismo, <strong>la</strong>s víctimas eran mayorm<strong>en</strong>te mujeres quechuab<strong>la</strong>ntes (75% <strong>de</strong> los<br />

casos), <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> rural (83%), campesinas (36% ) o amas <strong>de</strong> casa (30%). Dicho <strong>de</strong> otro<br />

modo, fueron <strong>la</strong>s peruanas más excluidas, y por lo tanto <strong>de</strong>sprotegidas, <strong>la</strong>s que sufrieron con<br />

mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual.En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas,<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que éstas eran jóv<strong>en</strong>es, con una mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> niñas a partir <strong>de</strong> los<br />

once años. La Base <strong>de</strong> Datos informa que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

registradas t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>tre 10 y 29 años <strong>de</strong> edad. Gráfico N° 4<br />

______________________________________<br />

39 Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral 19 (1992) d<strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas<br />

<strong>de</strong> Discriminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer.<br />

40 Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, mayo 2003.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 65


Por otro <strong>la</strong>do, y <strong>en</strong> cuanto al ámbito geográfico <strong>en</strong> que se dio <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, los<br />

casos se pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os 15 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> país. Ayacucho fue <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual registrados por <strong>la</strong> CVR,<br />

seguido <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica y Apurímac, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> sierra sur d<strong>el</strong> Perú, cuya pob<strong>la</strong>ción es<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te campesina. Gráfico N° 5:<br />

Por otra parte, se <strong>de</strong>be precisar que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual no se dio <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r y<br />

uniforme <strong>en</strong> todos los contextos. Es necesario efectuar, por tanto, un análisis difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s situaciones por perpetrador, años y lugares <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hechos.<br />

Con r<strong>el</strong>ación a los perpetradores, se trató tanto <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado como <strong>de</strong> los<br />

integrantes d<strong>el</strong> PCP-SL y d<strong>el</strong> MRTA, aunque <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes magnitu<strong>de</strong>s. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 83% <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual son imputables al Estado y<br />

aproximadam<strong>en</strong>te un 11% correspon<strong>de</strong>n a los grupos subversivos (PCP-SL y <strong>el</strong> MRTA). Si<br />

bi<strong>en</strong> estos datos marcan una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia importante <strong>de</strong> mayor responsabilidad por parte<br />

Estado <strong>en</strong> los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, no <strong>de</strong>be sos<strong>la</strong>yarse que los grupos subversivos<br />

fueron responsables <strong>de</strong> actos como aborto forzado, unión forzada, servidumbre sexual.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los años <strong>de</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia se pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar 1984 y<br />

1990, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que se condic<strong>en</strong> con <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos como <strong>la</strong> tortura y tratos cru<strong>el</strong>es, inhumanos o <strong>de</strong>gradantes, así como con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saparición forzada, 41 tal como se ve <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes gráficos N°s. 6, 7 y 8:<br />

______________________________________<br />

41 Al respecto, revisar los capítulos correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos.<br />

66 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú durante <strong>el</strong> conflicto armado interno<br />

constituye una tarea necesaria y difícil. Como se ha visto, los casos <strong>en</strong> los cuales una mujer<br />

es sometida a alguna <strong>de</strong> estas prácticas no son <strong>de</strong>nunciados <strong>de</strong> manera masiva e incluso<br />

muchas veces no se reconoc<strong>en</strong> como vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos. De otro <strong>la</strong>do,<br />

<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción p<strong>en</strong>al interna no facilita que una mujer víctima <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>de</strong>nuncie<br />

estos hechos, <strong>de</strong>dibo a los <strong>en</strong>gorrosos procedimi<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia implica, así como a<br />

<strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción y vergü<strong>en</strong>za que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> víctima.<br />

A esta situación <strong>de</strong>be sumarse <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información que rev<strong>el</strong>an <strong>la</strong>s investigaciones<br />

sobre <strong>de</strong>rechos humanos. Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinadora<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos –<strong>en</strong>tidad que agrupa a <strong>la</strong>s ONGs peruanas <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos–<br />

se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>el</strong> tema ha sido abordado <strong>de</strong> manera individual y <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, sin darle un tratami<strong>en</strong>to específico. 42<br />

______________________________________<br />

42 Efectivam<strong>en</strong>te, ninguno <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong>dica un capítulo específico al caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. De otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> Informe Anual <strong>de</strong> 1996 publica un comunicado<br />

titu<strong>la</strong>do «Viol<strong>en</strong>cia sexual: exige una respuesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos». Sin embargo, <strong>el</strong><br />

texto hace refer<strong>en</strong>cias muy g<strong>en</strong>erales a esto hechos, sin vincu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> análisis al caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia política.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 67


2.1 Grupos subversivos<br />

La CVR ha recibido testimonios <strong>en</strong> diversos lugares d<strong>el</strong> país sobre graves hechos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual perpetrados contra <strong>la</strong>s mujeres por miembros d<strong>el</strong> PCP-SL, así como d<strong>el</strong><br />

MRTA. La CVR <strong>de</strong>sea recordar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho Internacional Humanitario (DIH) se<br />

consi<strong>de</strong>ra que tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto armado internacional (CAI) como <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto armado<br />

interno (CANI), <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, incluida <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, transgre<strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<br />

mínimas <strong>de</strong> humanidad. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> CANI, <strong>en</strong> virtud d<strong>el</strong> artículo 3 común a los conv<strong>en</strong>ios<br />

<strong>de</strong> Ginebra, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los tribunales p<strong>en</strong>ales internacionales para <strong>la</strong> ex<br />

Yugoes<strong>la</strong>via y Ruanda y d<strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> Roma, existe cons<strong>en</strong>so para consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual durante los conflictos armados constituye una transgresión d<strong>el</strong> DIH que<br />

pue<strong>de</strong> llegar a constituir un crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad y/o <strong>de</strong> guerra.<br />

Según <strong>la</strong> información que maneja <strong>la</strong> CVR, los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual perpetrados<br />

por grupos subversivos durante <strong>el</strong> período 1980-2000 se ubican principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Apurímac, Ayacucho, Huancav<strong>el</strong>ica, Huánuco, Junín, Puno y Ucayali.<br />

Como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> perpetrador fue <strong>el</strong> Estado, <strong>la</strong> subrepres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong><br />

tema se evi<strong>de</strong>ncia al analizar <strong>el</strong> número total <strong>de</strong> testimonios recolectados. Efectivam<strong>en</strong>te, al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>el</strong>aborar este texto, <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Datos sólo había registrado 19 testimonios<br />

sobre <strong>el</strong> tema. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> análisis se complem<strong>en</strong>ta con otras fu<strong>en</strong>tes como publicaciones y<br />

otras investigaciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> CVR.<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual no su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>nunciar los<br />

hechos por miedo o vergü<strong>en</strong>za. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> accionar <strong>de</strong> los grupos subversivos, <strong>de</strong>be<br />

añadirse que muchas <strong>de</strong> estas situaciones se pres<strong>en</strong>taban al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

subversiva y contra personas sometidas a servidumbre sexual, con lo cual <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar los hechos disminuía aun más por <strong>el</strong> temor <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> haber<br />

integrado –voluntariam<strong>en</strong>te o bajo coerción– <strong>el</strong> PCP-SL o <strong>el</strong> MRTA.<br />

2.1.1 La viol<strong>en</strong>cia sexual perpetrada por miembros d<strong>el</strong> PCP-SL<br />

En <strong>la</strong> organización s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es eran reclutados para ser parte<br />

d<strong>el</strong> «ejército» y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción formaba parte <strong>de</strong> «<strong>la</strong>s masas». Dicho ejército estaba<br />

integrado por <strong>la</strong> «fuerza principal» y <strong>la</strong> «fuerza local». La primera era <strong>la</strong> que iba a combatir,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda permanecía con <strong>la</strong>s masas, vigilándo<strong>la</strong>s y cuidándo<strong>la</strong>s. La CVR ha<br />

recogido testimonios <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido que, <strong>en</strong> los campam<strong>en</strong>tos o «retiradas», <strong>la</strong>s masas<br />

estaban conformadas principalm<strong>en</strong>te por mujeres. 43<br />

En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, <strong>de</strong>be <strong>de</strong>cirse que si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso 44 <strong>el</strong> PCP-SL<br />

proc<strong>la</strong>maba que estos actos estaban prohibidos, <strong>la</strong> realidad fue muy difer<strong>en</strong>te. Un<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, reclutado por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los catorce años, cu<strong>en</strong>ta sobre <strong>la</strong> tolerancia hacia<br />

los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual por parte <strong>de</strong> los jefes: «... cuanto tú agarras a <strong>la</strong> fuerza,<br />

vio<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> partido te va a matar, pero pue<strong>de</strong> perdonar tres veces que hayas vio<strong>la</strong>do. Si<br />

______________________________________<br />

43 CVR. Testimonio 102170. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y su familia fueron secuestrados por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> S<strong>el</strong>va<br />

<strong>de</strong> Oro, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>en</strong> 1991. Luego fueron obligados a tras<strong>la</strong>darse a<br />

campam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> PCP-SL, ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> marg<strong>en</strong> izquierda d<strong>el</strong> Río Ene, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pangoa,<br />

provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín. Para mayores <strong>de</strong>talles sobre <strong>la</strong> estrategia y organización d<strong>el</strong><br />

PCP-SL («mandos», «fuerza local», «fuerza principal», etc.), así como sobre <strong>la</strong>s retiradas, revisar <strong>el</strong><br />

capítulo correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Informe Final.<br />

44 CVR. Testimonio 201319. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante manifiesta que <strong>en</strong> 1987, <strong>el</strong> PCP-SL organizaba a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

grupos y comités popu<strong>la</strong>res. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue secuestrada por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1987. Los<br />

hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> Ene, <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong>nominado Sol <strong>de</strong> Oro, distrito Río Tambo, provincia<br />

<strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín. CVR. BDI-I-P252. Entrevista <strong>en</strong> <strong>la</strong> cárc<strong>el</strong> <strong>de</strong> Yanamayo (Puno), 19 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2002.<br />

68 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


vio<strong>la</strong>s te criticaban, por qué haces estas cosas, al partido no le gusta y segundo t<strong>en</strong>ías que<br />

contar tu vida. [...] A nosotros nos permitían vio<strong>la</strong>r tres veces a una mujer, pero a <strong>la</strong> cuarta<br />

vez ya no te perdonaban, te <strong>en</strong>terraban [...]». 45<br />

De otro <strong>la</strong>do, una mujer cuya prima era una militante s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista afirma: «Muchas<br />

chicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> “tarea revolucionaria” <strong>de</strong> acudir a <strong>la</strong>s cárc<strong>el</strong>es para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />

compañeros. No se pue<strong>de</strong>n negar. Lo único que pue<strong>de</strong>n hacer es <strong>el</strong>egir con quién van a<br />

t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te un responsable <strong>de</strong>signa <strong>la</strong>s parejas». 46<br />

Dos son <strong>la</strong>s principales situaciones <strong>en</strong> que se han reportado a <strong>la</strong> CVR hechos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual perpetrados por miembros d<strong>el</strong> PCP-SL. La primera, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong><br />

incursiones armadas <strong>en</strong> pequeños pob<strong>la</strong>dos andinos y amazónicos. La segunda, <strong>en</strong> los<br />

campam<strong>en</strong>tos o «retiradas» establecidos por los subversivos para escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n y <strong>en</strong> los que se mant<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> servidumbre a un número<br />

in<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> personas.<br />

2.1.1.1 Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> incursiones armadas<br />

Durante <strong>la</strong>s incursiones y acciones armadas que realizaba <strong>el</strong> PCP-SL a <strong>la</strong>s diversas<br />

comunida<strong>de</strong>s, se produjeron vio<strong>la</strong>ciones sexuales contra <strong>la</strong>s niñas y mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> otros crím<strong>en</strong>es. Al respecto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica <strong>en</strong> 1983, se dice que<br />

«S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro estaba andando, matando y vio<strong>la</strong>ndo». 47<br />

La CVR cu<strong>en</strong>ta con información sobre los hechos <strong>de</strong> Iguaín, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Huanta,<br />

Ayacucho: «un grupo armado vestido <strong>de</strong> civil irrumpió <strong>en</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da. Los hombres<br />

ingresaron hasta <strong>la</strong> casa y sacaron a <strong>la</strong>s dos muchachas[...]. Primero <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron y luego <strong>la</strong>s<br />

asesinaron a tiros. [...]». 48 En 1989, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Tambo, <strong>en</strong> Ayacucho, dos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas<br />

ingresaron a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante para luego llevar<strong>la</strong> al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> una carretera y<br />

vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong> sexualm<strong>en</strong>te. 49 Una niña <strong>de</strong> nueve años estuvo a punto <strong>de</strong> ser vio<strong>la</strong>da por un<br />

subversivo durante <strong>la</strong> incursión a <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da Il<strong>la</strong>cancha, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> La Mar, <strong>en</strong><br />

Ayacucho. 50<br />

Hechos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual precedieron <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL: «...<br />

los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas llevaban a <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es al parque l<strong>la</strong>mado Ush<strong>la</strong><strong>la</strong>tuco, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ban y <strong>la</strong>s preparaban física y militarm<strong>en</strong>te; también <strong>la</strong>s adiestraban para realizar<br />

saqueos <strong>de</strong> animales e incluso apr<strong>en</strong>dieron a manejar con facilidad <strong>la</strong>s armas, para que<br />

cometan sus incursiones [...]». Las jóv<strong>en</strong>es que sufrieron estos hechos <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to<br />

t<strong>en</strong>ían dieciséis años. 51 En otros casos, <strong>la</strong>s mujeres eran secuestradas <strong>de</strong> sus casas y<br />

obligadas a acompañar a los subversivos <strong>en</strong> sus viajes. Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo su hija<br />

fue secuestrada y obligada a permanecer con los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas por tres meses. Cuando pudo<br />

escaparse, estaba embarazada a causa <strong>de</strong> una vio<strong>la</strong>ción sexual. 52<br />

______________________________________<br />

45 CVR. Testimonio 332054. Satipo, Satipo, Junín, 1988.<br />

46 Vicuña, Julia. «Las mujeres <strong>en</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro», Viva, 16, 1989, pp. 8-9.<br />

47 CVR. Testimonio 735011. Comunidad <strong>de</strong> Chaynabamba, Acobamba, 1983.<br />

48 Val<strong>en</strong>cia Cár<strong>de</strong>nas, Alberto. Los Crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso <strong>en</strong> Ayacucho. Editorial Impacto, octubre<br />

<strong>de</strong> 1992, p. 89.<br />

49 CVR. Testimonio 201943. C<strong>en</strong>tro Pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Wiscachayocc, Tambo, La Mar, Ayacucho, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1989.<br />

50 CVR. Testimonio 205369. Haci<strong>en</strong>da Il<strong>la</strong>cancha, San Migu<strong>el</strong>, La Mar, Ayacucho, 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1982.<br />

51 CVR. Testimonio 303694. Pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Pomamanta, Comas, Concepción, Junín, 1988.<br />

52 CVR. Testimonio 500931. Comunidad <strong>de</strong> Pucahuasi, Sañayca, Aymaraes, Apurímac. Los hechos habrían<br />

ocurrido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> setiembre y diciembre <strong>de</strong> 1986.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 69


Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual contra su hermana <strong>en</strong> 1989: «Cuando<br />

terminó <strong>el</strong> primero, <strong>el</strong> otro abusó <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma. Luego <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaron y le dieron <strong>de</strong><br />

comer unas galletas, le dijeron que no <strong>de</strong>bía avisar a su familia lo sucedido porque <strong>el</strong>los<br />

podían volver <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparecerían. [...] Empezó a sangrar. La<br />

testimoniante seña<strong>la</strong> que su hermana no gritó ni se movió p<strong>en</strong>sando que los subversivos<br />

seguían cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da. Lloró durante una semana y sus padres no sabían por qué». 53<br />

El mismo testimonio narra <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual que cometieron miembros d<strong>el</strong> PCP-SL contra<br />

una invi<strong>de</strong>nte: «Luego le apuntaron con un palo que le hicieron tocar para que supiera que era<br />

un arma <strong>de</strong> fuego. Uno <strong>de</strong> los presuntos subversivos <strong>la</strong> tomó por <strong>el</strong> brazo y <strong>la</strong> llevó hacia un<br />

<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada don<strong>de</strong> había paja amontonada, <strong>la</strong> empujó al su<strong>el</strong>o y le levantó <strong>la</strong><br />

“pollera”, 54 abusó sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> otro subversivo <strong>de</strong>cía: “si grita, <strong>la</strong><br />

matas”». 55<br />

En otro r<strong>el</strong>ato se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción continua <strong>de</strong> una anciana <strong>de</strong> 70 años: «A <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

volvieron loca los terroristas, porque siempre <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban, le hacían <strong>de</strong> todo, incluso <strong>la</strong><br />

amarraron <strong>en</strong> un poste, y se llevaban sus mejores carneros». 56<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong> 1994 una columna s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista ingresó a <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da<br />

don<strong>de</strong> trabajaba, y capturó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y a toda su familia.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, les robaron sus pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s tras<strong>la</strong>daron a una casa<br />

abandonada, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su esposo e hijos. 57 Ese mismo año, siete<br />

subversivos armados ingresaron a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong><br />

Antahuaycco, don<strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ron a su hija, para luego llevarse víveres y parte <strong>de</strong> sus animales.<br />

Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> resultó embarazada, pero <strong>el</strong> bebé murió al nacer. 58<br />

Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> narrar <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> su esposo a manos <strong>de</strong> grupos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, una<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong>contró mujeres con rastros <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual: «Han matado a<br />

mi esposo <strong>en</strong> <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te, le han <strong>de</strong>sarmado [...] a una señorita también que estaba <strong>en</strong>ferma<br />

<strong>en</strong> un cuarto alojado, habían <strong>en</strong>trado <strong>el</strong>los, le habían metido unas “chontas”, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>rgos, por <strong>la</strong> vagina le habían metido». 59<br />

Otra testimoniante narra que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones que <strong>el</strong> PCP-SL convocaba <strong>en</strong> su<br />

comunidad, «otros vio<strong>la</strong>ban, incluso uno que violó a una niñita». 60<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo su hija fue secuestrada por integrantes d<strong>el</strong> PCP-SL,<br />

qui<strong>en</strong>es ingresaron <strong>en</strong> forma viol<strong>en</strong>ta a su casa. Al día sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hechos, los<br />

pob<strong>la</strong>dores le avisaron que <strong>el</strong> cadáver <strong>de</strong> su hija había aparecido tirado <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Al llegar,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>en</strong>contró a su hija muerta, «con <strong>la</strong>s manos atadas, <strong>el</strong> cuerpo semi<strong>de</strong>snudo, <strong>el</strong><br />

rostro y pecho <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tado, con hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> haber sido apuña<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara.<br />

Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizarse <strong>la</strong> autopsia, le informaron que su hija había sido ultrajada<br />

______________________________________<br />

53 CVR. Testimonio 303364. Anexo <strong>de</strong> Talhuis, Comas, Concepción, Junín, 1989.<br />

54 Falda.<br />

55 CVR. Testimonio 303364. Anexo <strong>de</strong> Talhuis, Comas, Concepción, Junín, 1989.<br />

56 CVR. Testimonio 300127. Fundo Cocha Cocha, San Pedro <strong>de</strong> Cajas, Tarma, Junín, 1990.<br />

57 CVR. Testimonio 202594. Comunidad <strong>de</strong> Sal<strong>la</strong>yocc, Congal<strong>la</strong>, Angaraes, Huancav<strong>el</strong>ica, 1994.<br />

58 CVR. Testimonio 500571. Anexo <strong>de</strong> Antahuaycco, comunidad <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Juta, Lucre, Aymaraes,<br />

Apurímac, 20 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1994.<br />

59 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública temática «Comunida<strong>de</strong>s nativas afectadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia». Caso 26. Sesión<br />

única, 23 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong> Yes<strong>en</strong>ia Quiste Hurtado.<br />

60 CVR. Testimonio 435145. José Crespo y Castillo, Leoncio Prado, Huánuco, 1981.<br />

70 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


sexualm<strong>en</strong>te». 61 Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que cuando se <strong>en</strong>contraba recogi<strong>en</strong>do leña fue<br />

perseguida por un subversivo, qui<strong>en</strong> posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te: «me dijo: “si no<br />

me vas a aceptar, te voy a matar”. Yo gritaba, auxilio pedía y nadie había». 62<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> CVR cu<strong>en</strong>ta con testimonios <strong>en</strong> que se m<strong>en</strong>cionan int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual por parte <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas contra mujeres que escaparon <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia 63 y <strong>en</strong> otros casos al mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>el</strong> PCP-SL solicitaba co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres. 64 Asimismo se registraron actos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>en</strong> los cuales los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas,<br />

mediante am<strong>en</strong>azas, forzaban a <strong>la</strong>s mujeres a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales. Al respecto, una<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo un vecino comprometido con <strong>el</strong> PCP-SL llegó a su casa pidi<strong>en</strong>do<br />

alojami<strong>en</strong>to porque no t<strong>en</strong>ía casa y se había separado <strong>de</strong> su esposa. Una vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa,<br />

d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> sus hijos que lloraban, am<strong>en</strong>azó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante con matar<strong>la</strong> y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

violó. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante quedó embarazada y tuvo un hijo que fue reconocido posteriorm<strong>en</strong>te por<br />

<strong>el</strong> subversivo. Sin embargo, luego <strong>de</strong> esto, no se supo más <strong>de</strong> él. 65<br />

La CVR cu<strong>en</strong>ta con casos <strong>de</strong> mujeres que fueron vio<strong>la</strong>das como una forma <strong>de</strong><br />

intimidación, castigo o represalia. En muchos casos, lo que se buscaba era castigar a<br />

aqu<strong>el</strong>los varones que no se plegaban al grupo o que ost<strong>en</strong>taban cargos públicos, supuestos<br />

que se verifican <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes testimonios.<br />

En 1983, <strong>en</strong> una comunidad <strong>de</strong> Vilcashuamán, Ayacucho, <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong> había sido<br />

am<strong>en</strong>azado <strong>de</strong> muerte por <strong>el</strong> PCP-SL a fin <strong>de</strong> que r<strong>en</strong>unciara al cargo. Ante su negativa, los<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas ingresaron a <strong>la</strong> casa d<strong>el</strong> alcal<strong>de</strong>, <strong>de</strong>tuvieron a su esposa y <strong>la</strong> asesinaron. Su<br />

cadáver pres<strong>en</strong>taba signos <strong>de</strong> haber sido vio<strong>la</strong>da. 66<br />

Esta situación <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres –que <strong>la</strong>s ubica <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> riesgo perman<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> impunidad absoluta– se ve p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> una señora <strong>de</strong> San Martín, qui<strong>en</strong> era acosada sexualm<strong>en</strong>te por un vecino integrante d<strong>el</strong><br />

PCP-SL. El hombre se acercaba a su casa diciéndole: «amor, te damos una oportunidad, si<br />

te <strong>en</strong>tregas a nosotros no te vamos a hacer problemas <strong>de</strong> lin<strong>de</strong>ro, <strong>de</strong> lo contrario nos<br />

v<strong>en</strong>garemos [...] a otro estás dando tu cuerpo, conmigo no quieres nada». Ante <strong>la</strong> negativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, <strong>el</strong> hombre juró v<strong>en</strong>garse. Un día, estando <strong>en</strong> su casa con sus hijos, unos<br />

hombres se acercaron a su casa diciéndole: «V<strong>en</strong>imos a matar a tu esposo». Cuando <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante les indicó que su esposo no se <strong>en</strong>contraba, le dijeron: «Entonces queremos<br />

arreg<strong>la</strong>r contigo. Si no sales vas a morir, vamos a inc<strong>en</strong>diar tu casa, ¿sales o quieres<br />

morir?». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante abrió <strong>la</strong> puerta: «Los hombres me agarraron, me amarraron <strong>la</strong>s<br />

manos, me taparon <strong>la</strong> boca y me llevaron al p<strong>la</strong>tanal a treinta metros <strong>de</strong> mi casa. Después<br />

<strong>de</strong> muchos forcejeos, me quitaron <strong>el</strong> calzón y seis hombres me vio<strong>la</strong>ron; unos me abrían <strong>la</strong>s<br />

piernas y otros me hacían r<strong>el</strong>aciones sexuales [...] los <strong>de</strong>más estaban cuidando <strong>la</strong> casa<br />

don<strong>de</strong> estaban mis hijos. Cuando pasó <strong>el</strong> hecho, los vio<strong>la</strong>dores me obligaron a prepararles<br />

caldo <strong>de</strong> gallina, a lo que yo me opuse. Entonces, me volvieron a vio<strong>la</strong>r nuevam<strong>en</strong>te los seis<br />

hombres. Yo me quedé como <strong>de</strong>smayada». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante pudo reconocer <strong>la</strong> voz d<strong>el</strong> vecino<br />

que <strong>la</strong> acosaba perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Antes <strong>de</strong> irse, los hombres les dijeron que iban a volver<br />

para matar a su esposo.<br />

______________________________________<br />

61 CVR. Testimonio 301001. Anexo <strong>de</strong> Carhuancho, San Pedro <strong>de</strong> Coris, Churcampa, Huancav<strong>el</strong>ica, 1984.<br />

62 CVR. Testimonio 101218. Santiago <strong>de</strong> Pischa, Huamanga, Ayacucho, no se m<strong>en</strong>ciona <strong>el</strong> año <strong>en</strong> que<br />

ocurrieron los hechos.<br />

63 CVR. Testimonio 203221. Acroco, Huamanga, Ayacucho, aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1984.<br />

64 CVR. Testimonio 202708. Huamanga, Ayacucho, 1983.<br />

65 CVR. Testimonio 200775. Cayara, Víctor Fajardo, Ayacucho, 1984.<br />

66 CVR. Testimonio 101501. Vilcashuamán, Ayacucho, 1983.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 71


La tragedia <strong>de</strong> esta mujer no terminó allí. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que sucedía <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los casos, <strong>el</strong><strong>la</strong> y su esposo pres<strong>en</strong>taron una <strong>de</strong>nuncia ante <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. Sin<br />

embargo, <strong>el</strong> médico legista le dijo: «no ti<strong>en</strong>es nada, sólo rasguños». Los <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rantes<br />

pres<strong>en</strong>taron su <strong>de</strong>nuncia ante <strong>la</strong> Fiscalía <strong>de</strong> Saposoa y si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> responsable fue capturado,<br />

<strong>el</strong> abogado le aconsejó que dijera que él y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante eran amantes. Al poco tiempo fue<br />

liberado, luego <strong>de</strong> lo cual retornó a <strong>la</strong> zona. 67<br />

Se cu<strong>en</strong>ta con un caso <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual ocurrido <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1989, <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong><br />

Apaicancha, distrito <strong>de</strong> Ricran, provincia <strong>de</strong> Jauja <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín: «[...] <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1989, nuevam<strong>en</strong>te regresaron otro grupo <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, se acercaron a <strong>la</strong> casa d<strong>el</strong> vecino<br />

[...] qui<strong>en</strong> vivía con su hija [...] y su esposa [...]; se alojaron y pidieron alim<strong>en</strong>tos. Esta familia<br />

solicitó asesinar a [...] que vivía cerca <strong>de</strong> su casa, se introdujeron a <strong>la</strong> choza y al no ser<br />

<strong>en</strong>contrado, vio<strong>la</strong>ron a su esposa y a <strong>la</strong> hija.[...]». 68 Aquí, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual se constituye <strong>en</strong><br />

una forma <strong>de</strong> castigo tanto para <strong>la</strong>s víctimas como para <strong>el</strong> esposo y padre <strong>de</strong> éstas.<br />

La CVR cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una mujer cuyo esposo era una autoridad <strong>en</strong><br />

Puno y que fue asesinado por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> 1989. Cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que sus hijos se<br />

arrodil<strong>la</strong>ron pidi<strong>en</strong>do que no mat<strong>en</strong> a sus padres, pero «<strong>el</strong>los <strong>de</strong>cían que iban a matar a todos<br />

los hijos <strong>de</strong> los que habían matado»[...] «yo t<strong>en</strong>ía mi ti<strong>en</strong>dita <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer piso [...] <strong>el</strong> mor<strong>en</strong>o<br />

me dijo que bajara a <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da [...] me miraba, yo t<strong>en</strong>ía 22 años, era jov<strong>en</strong>, me dijo: “quítate <strong>la</strong><br />

ropa” y <strong>de</strong> miedo primero le di toda mi p<strong>la</strong>tita que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da para que no mate a mis<br />

hijos, pero me agarró fuerte y me besó <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca.... y me violó». 69<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo su madre fue vio<strong>la</strong>da y asesinada por integrantes d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL <strong>en</strong> 1982, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> acusaban <strong>de</strong> brindar información a los militares. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante<br />

cu<strong>en</strong>ta que su madre se <strong>en</strong>contraba so<strong>la</strong> ya que, ante <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas d<strong>el</strong> PCP-SL, su padre<br />

había huido a Lima y su madre, por <strong>el</strong> contrario, se había quedado <strong>en</strong> Ayacucho: «<strong>el</strong><strong>la</strong> se<br />

queda con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que a <strong>la</strong>s mujeres no les hac<strong>en</strong> nada». Debido a esta situación <strong>de</strong><br />

abandono, <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante v<strong>en</strong>día sus productos <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Colca. Por<br />

<strong>el</strong>lo, un grupo <strong>de</strong> tres s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas <strong>la</strong> interceptó <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za principal <strong>de</strong> Umaro, diciéndole:<br />

«queremos hab<strong>la</strong>r contigo, soplona». Luego, <strong>la</strong> arrastraron <strong>de</strong> los cab<strong>el</strong>los por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za y<br />

llevada a una iglesia, don<strong>de</strong> fue vio<strong>la</strong>da y luego asesinada. Al día sigui<strong>en</strong>te, su cadáver<br />

apareció <strong>en</strong> <strong>la</strong> iglesia, con <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo cortado, completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>snuda, con <strong>la</strong>s piernas<br />

abiertas, <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tada. Le habían sacado <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cara, no t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong>s orejas y <strong>la</strong> palma<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano había sido perforada con un impacto <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>. Una persona que había<br />

pres<strong>en</strong>ciado <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora i<strong>de</strong>ntificó a uno <strong>de</strong> los subversivos como un jefe<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> obligar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones d<strong>el</strong><br />

PCP-SL. 70<br />

Lo mismo sucedía con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s mujeres que rehusaban integrarse a <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL: «Fue así como <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1993 salió <strong>de</strong> Previsto con <strong>de</strong>stino a Huánuco. En <strong>el</strong><br />

trayecto ocurrieron los hechos. Fue interceptada por los subversivos <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso,<br />

qui<strong>en</strong>es estaban vigi<strong>la</strong>ndo toda <strong>la</strong> zona y no <strong>de</strong>jaban salir porque se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> reunión.<br />

Al ser cogida explicó “yo he v<strong>en</strong>ido a visitar a mi mamá”. Los subversivos replicaron: “Tú<br />

vi<strong>en</strong>es a visitar a tu mamá porque no participas”. El<strong>la</strong> respondió: “yo no quiero meterme <strong>en</strong><br />

esas cosas”. Entonces <strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvieron acusándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> “soplona”. Después <strong>de</strong> tres días una<br />

señora preguntó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante si ya se había ido. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante respondió: “sí, ya se ha<br />

vu<strong>el</strong>to”. Es <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to cuando esta señora le informa “a tu hija le han matado, vamos<br />

______________________________________<br />

67 CVR. Testimonio 450168. Hual<strong>la</strong>ga, San Martín, 1999.<br />

68 CVR. Testimonio 302036. Anexo <strong>de</strong> Apaicancha, Ricran, Jauja, Junín, 1989.<br />

69 CVR. Testimonio 520112. Orurillo, M<strong>el</strong>gar, Puno, 1989.<br />

70 CVR. Testimonio 201229. Comunidad <strong>de</strong> Umaru, Vischongo, Vilcashuamán, Ayacucho, 1982.<br />

72 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


a ver” y fueron a buscar a <strong>la</strong> víctima. La <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición, tirada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, con sus ropas <strong>de</strong>strozadas. También constataron que <strong>la</strong> habían vio<strong>la</strong>do porque su<br />

ropa interior no <strong>la</strong> llevaba puesta. Igualm<strong>en</strong>te pudieron ver hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> tortura <strong>en</strong> su cuerpo.» 71<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta lo sucedido a su nuera, qui<strong>en</strong> fue obligada a tras<strong>la</strong>darse junto<br />

con su esposo por un grupo <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas: «mi nuera dice que no se quería ir y les dijo,<br />

<strong>de</strong>sgraciados si no le su<strong>el</strong>tan a mi esposo yo les voy a <strong>de</strong>nunciar [...] <strong>en</strong>tonces le agarraron<br />

y le vio<strong>la</strong>ron. Después le cortaron los s<strong>en</strong>os a mi nuera, le dieron un ba<strong>la</strong>zo y cayó muerta». 72<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante secuestrada por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> 1991 cu<strong>en</strong>ta cómo fue llevada a una<br />

base d<strong>el</strong> grupo subversivo y luego a un cerro don<strong>de</strong> asesinaban personas. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante<br />

narra <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales con objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que fueron víctimas <strong>la</strong>s mujeres: «Ahí veía<br />

cómo los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas les cortaban los s<strong>en</strong>os y les metían cuchillo por <strong>la</strong> vagina a <strong>la</strong>s mujeres<br />

que supuestam<strong>en</strong>te habían sido infi<strong>el</strong>es a sus maridos. A los homosexuales les cortaban <strong>el</strong><br />

p<strong>en</strong>e <strong>en</strong> pedazos antes <strong>de</strong> matarlos. Ahí me pidieron que acuchille a dos chicas y a un<br />

señor, yo no pu<strong>de</strong> hacerlo porque me <strong>de</strong>smayaba». 73<br />

El cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres es usado aún <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muertas: «Yo cuando estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

guerril<strong>la</strong>, una ocasión, carambas, tuve una r<strong>el</strong>ación sexual con una que lo matamos, le<br />

habían matado a una, supuestam<strong>en</strong>te era soplona, le matamos, eso ha sido <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong><br />

Culebras, Paraíso, y <strong>la</strong> finada estaba pues <strong>en</strong> <strong>el</strong> hueco y como era simpática, recién era diez<br />

minutos, cinco minutos que habíamos matado y yo pues le digo que tal si, está bonita, que<br />

tal si po<strong>de</strong>mos t<strong>en</strong>er sexo ¿no?, no sexo vulgar sino vulgarm<strong>en</strong>te vamos tirarle, culearle pues<br />

<strong>de</strong>cía no, y me dic<strong>en</strong> por qué no lo haces tú, <strong>en</strong>tonces yo soy <strong>el</strong> primero <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er sexo con<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> no, cuando está muerta, ya estaba <strong>el</strong><strong>la</strong> muerta...». 74<br />

Las mujeres embarazadas fueron sometidas igualm<strong>en</strong>te a viol<strong>en</strong>cia sexual, tal como<br />

ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Leoncio Prado, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huánuco, cuando quince<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas irrumpieron y <strong>de</strong>tuvieron a los pob<strong>la</strong>dores. La cuñada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante se rehusó<br />

a ir con <strong>el</strong>los porque estaba embarazada. Uno <strong>de</strong> los subversivos le dijo: «A ver, saca tu<br />

pecho». El<strong>la</strong> lo hizo y <strong>el</strong> subversivo le presionó los s<strong>en</strong>os. Al comprobar que estaba<br />

embarazada, <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaron ir. 75 Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong> 1990, ocho subversivos<br />

ingresaron a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su madre, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y su esposo se <strong>en</strong>contraban. En ese<br />

mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante t<strong>en</strong>ía tres meses <strong>de</strong> embarazo. Los subversivos los insultaron y<br />

am<strong>en</strong>azaron, pidiéndoles dinero «para ayudar con <strong>la</strong> lucha popu<strong>la</strong>r». El esposo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue maniatado, mi<strong>en</strong>tras uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>capuchados <strong>la</strong> agredía físicam<strong>en</strong>te,<br />

tocándo<strong>la</strong> y manoseándole viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te los s<strong>en</strong>os y partes íntimas. 76<br />

______________________________________<br />

71 CVR. Testimonio 400082. p. 2. Los hechos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> trayecto <strong>de</strong> Previsto a Huánuco, <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 1993.<br />

72 CVR. Testimonio 425057. C<strong>en</strong>tro pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Maronil<strong>la</strong>, José Crespo y Castillo, Leoncio Prado, Huánuco,<br />

1986. El esposo <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima también fue asesinado luego <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> su esposa.<br />

73 CVR. Testimonio 456739. Puerto Pisana, Tocache, San Martín, 1991.<br />

74 CVR. BDI-I-P510. Entrevista, San Martín, 20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue mando militar d<strong>el</strong> PCP-SL<br />

y participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> <strong>de</strong> Uchiza, provincia <strong>de</strong> Pucallpa, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Loreto, los hechos sucedieron<br />

<strong>en</strong> Sector <strong>de</strong> Culebra Paraíso, <strong>en</strong> 1988 aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

CVR. BDI-I- P420. Taller <strong>de</strong> género, Valle d<strong>el</strong> Río Apurímac, s<strong>el</strong>va <strong>de</strong> Ayacucho, octubre <strong>de</strong> 2002. Taller que<br />

realizó CEPRODEP por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR.<br />

75 CVR. Testimonio 425143. Caserío <strong>de</strong> Shamiro Bajo, Rupa Rupa, Leoncio Prado, Huánuco, 1991.<br />

76 CVR. Testimonio 313891. C<strong>en</strong>tro Pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Sacha Orcco, Anta, Acobamba, Huancav<strong>el</strong>ica, 1990.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 73


2.1.1.2 Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> los campam<strong>en</strong>tos o «retiradas». «Mandos» y servidumbre<br />

sexual<br />

Uno <strong>de</strong> los espacios don<strong>de</strong> se dieron los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fueron <strong>la</strong>s<br />

«retiradas», i<strong>de</strong>ntificadas como los campam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> PCP-SL ubicados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes zonas<br />

d<strong>el</strong> país, básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sierra y s<strong>el</strong>va. 77 Para tal efecto, se obligaba a toda una<br />

comunidad a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse con algunos alim<strong>en</strong>tos y animales para escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

incursiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona o <strong>de</strong> un posible <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>el</strong>los.<br />

Estos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos eran constantes. En <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Chungui, por ejemplo, se hicieron<br />

<strong>en</strong>tre 1984 y 1986. Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizarse una retirada, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción era obligada a <strong>de</strong>jar<br />

sus casas y sus pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias para movilizarse, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te escapando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rondas. 78<br />

2.1.1.2.1 La viol<strong>en</strong>cia sexual perpetrada por los «mandos» d<strong>el</strong> PCP- SL. La<br />

servidumbre sexual<br />

Lo sucedido <strong>en</strong> estos espacios y <strong>la</strong> manera como se organizaba <strong>la</strong> vida diaria permite<br />

afirmar que cualquier prohibición <strong>de</strong> cometer actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, y específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual, era para <strong>la</strong> masa, pero no para los jefes o «mandos».<br />

Según <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas <strong>en</strong> Ayacucho, esta situación se verificó, por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s «retiradas» exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Chapi <strong>en</strong> 1984. Los <strong>en</strong>trevistados sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que los jefes<br />

contro<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> situación, asesinando a los responsables <strong>de</strong> cometer abusos sexuales. Sin<br />

embargo, «<strong>el</strong>los a <strong>la</strong>s señoritas les llevaba con <strong>el</strong>los [...]. Ellos sí abusaban <strong>de</strong> estas chicas,<br />

le sacaban d<strong>el</strong> lugar y <strong>el</strong><strong>la</strong>s retornaban aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una semana [...]. Sí,<br />

<strong>el</strong>los seguro que abusaban <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s». 79<br />

Un comunero <strong>de</strong> Chungui, Ayacucho, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los «mandos» <strong>de</strong> PCP-SL, dice:<br />

«sí, sí vio<strong>la</strong>ban hasta t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do mujer, a <strong>la</strong>s mejores nomás buscaban y dormían con <strong>la</strong>s<br />

mejores, hasta a su mujer <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaban, hasta querían matar a su mujer». 80 Esta situación era<br />

causa <strong>de</strong> gran número <strong>de</strong> problemas al interior <strong>de</strong> los campam<strong>en</strong>tos: «[...] Algunos por <strong>el</strong><br />

cargo que t<strong>en</strong>ían se aprovechaban <strong>la</strong>s cosas, los dirig<strong>en</strong>tes se aprovechaban <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres, <strong>de</strong> eso más que todo había problemas.» 81<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que integró <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> PCP-SL cu<strong>en</strong>ta: «Si, por ejemplo, un casado<br />

estaba con una chica, esa conducta era para ejecutar. Pero los jefes sí podían hacer. Si se<br />

les gustaba una chica, podían hacerlo librem<strong>en</strong>te ¿Por qué prohibían a los otros y <strong>el</strong>los qué?<br />

Había otra ley que <strong>de</strong>cía igualdad <strong>en</strong>tre jefes y soldados. Se cerraban y comían fi<strong>de</strong>os, atún.<br />

Comían bi<strong>en</strong> y tomaban cerveza, mi<strong>en</strong>tras los combati<strong>en</strong>tes sólo comían arroz. Ellos<br />

pregonaban <strong>la</strong> igualdad pero no había eso. Ellos eran casados, <strong>el</strong> mismo [...] era casado<br />

pero t<strong>en</strong>ía varias chicas, varias mujeres. Yo era soltero y tuve una chica <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>de</strong> La<br />

Esmeralda, fui al servicio <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y a mi regreso <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro a [...] <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o con <strong>la</strong> chica.<br />

No podía hacer nada porque era mi superior. Al día sigui<strong>en</strong>te se llevó a <strong>la</strong> chica, <strong>la</strong> nombró su<br />

______________________________________<br />

77 Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> se establecieron <strong>la</strong>s retiradas <strong>de</strong> manera casi perman<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> río<br />

Apurímac, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>nominada «Oreja <strong>de</strong> Perro», que abarcaba regiones como Chungui, Chincheros,<br />

Anco, La Conv<strong>en</strong>ción, etc.<br />

78 Entrevistas <strong>en</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro (realizadas por Estudios <strong>en</strong> Profundidad). Unidad Herm<strong>en</strong>éutica: Chungui -<br />

Doc. Primario: 9. Los hechos se suscitaron hacia finales <strong>de</strong> 1983-1986, <strong>en</strong> Huallhua, Ayacucho.<br />

79 CVR. BDI-I- P656. Señores <strong>de</strong> Totora. Hab<strong>la</strong>ron <strong>de</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Chapi y <strong>de</strong> Tastabamba.<br />

80 CVR. BDI-I-P633. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Chungui, (La Mar). Comunero natural <strong>de</strong> Tastabamba-<br />

Chungui. Sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad a los 14 años, escapándose d<strong>el</strong> PCP-SL, y regresa <strong>en</strong> 1993.<br />

81 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 821.<br />

74 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


guardaespaldas y se <strong>la</strong> llevó. Después <strong>la</strong> había aniqui<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> había matado, también». 82 Otro<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, cuyas hermanas fueron secuestradas por <strong>el</strong> PCP-SL, cu<strong>en</strong>ta que los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas<br />

«abusaban <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, principalm<strong>en</strong>te los jefes; a mi hermana [...] <strong>la</strong> había vio<strong>la</strong>do <strong>el</strong> jefe<br />

<strong>de</strong> ese grupo, y salió embarazada». 83<br />

Una mujer que fue reclutada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niña <strong>en</strong> <strong>el</strong> PCP-SL cu<strong>en</strong>ta cómo fue obligada a<br />

participar y que <strong>en</strong> una ocasión «los “mandos” estuvieron bebi<strong>en</strong>do licor. Horas más tar<strong>de</strong>,<br />

cuando se <strong>en</strong>contraban mareados, empezaron a abusar sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas. [...] En <strong>la</strong><br />

columna había una mujer que cumplía <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> “mando logístico”. El<strong>la</strong> llevaba <strong>la</strong>s niñas<br />

hacia <strong>la</strong> cama <strong>de</strong> los “mandos” para que abus<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s». 84<br />

Una persona que vivió <strong>en</strong> cautiverio <strong>en</strong> un campam<strong>en</strong>to s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista narra que casi todos<br />

los «mandos» s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas abusaban sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres d<strong>el</strong> «ejército». 85 Asimismo,<br />

otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que estuvo <strong>en</strong> cautiverio durante cuatro años cu<strong>en</strong>ta que «[...] nosotras<br />

cocinábamos, trabajábamos como los varones <strong>en</strong> <strong>la</strong> chacra sembrando para comer. A<br />

muchas mujeres les abusaban y les obligaban sexualm<strong>en</strong>te, otras tuvieron su bebé». 86<br />

Como se ha dicho, <strong>el</strong> PCP-SL organizaba <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

«retiradas», no sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> combate sino, sobre todo, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones al interior <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s (matrimonios, embarazos,<br />

r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> pareja, etc.): 87 «Si uno era soltera o viuda, para hacer pareja había que pedir<br />

permiso <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>de</strong> los “mandos”, si no pedían permiso, cuando alguna mujer salía<br />

embarazada, a los hombres les <strong>de</strong>cían que eran vio<strong>la</strong>dores y les sancionaba y a veces les<br />

mandaban a otros campam<strong>en</strong>tos». 88<br />

Este control sobre <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los hombres y <strong>la</strong>s mujeres, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes, hizo a éstas más vulnerables a los abusos: «Había un caso <strong>de</strong> una jov<strong>en</strong>cita<br />

<strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> dieciséis años, qui<strong>en</strong> había capitu<strong>la</strong>do, pero le alcanzaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino, le<br />

regresaron y le <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base porque allí estaba su madre, los “mandos” le l<strong>la</strong>maron,<br />

pero no sé qué le habrán hecho <strong>de</strong>spués que hemos salido, ya no hemos visto». 89 Una<br />

persona que vivió <strong>en</strong> cautiverio <strong>en</strong> una retirada d<strong>el</strong> PCP-SL durante muchos años, cu<strong>en</strong>ta:<br />

«Los miembros d<strong>el</strong> PCP-SL t<strong>en</strong>ían sus parejas, se aparejaban <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los y a veces con los<br />

hijos <strong>de</strong> los secuestrados hacían conviv<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> otras personas que estaban <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

campam<strong>en</strong>to». Asimismo, refiere que a <strong>la</strong>s parejas secuestradas refiere que se les<br />

permitían mant<strong>en</strong>erse juntos con sus hijos. Sin embargo, <strong>en</strong> algunos casos «a <strong>la</strong>s mujeres<br />

les hacían dormir al medio <strong>de</strong> otros varones y a <strong>la</strong>s mejores, <strong>la</strong>s más bonitas les escogían<br />

para los jefes y <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong>s mujeres eran abusadas, o sea, vio<strong>la</strong>das». 90 Un<br />

______________________________________<br />

82 CVR. Testimonio 201319. Río Tambo, Satipo, Junín, agosto o setiembre <strong>de</strong> 1987.<br />

83 CVR. Testimonio 200762. Llochegua, Huanta, Ayacucho, 1984.<br />

84 CVR. Testimonio 437591. Nuevo Progreso, Tocache, San Martín, octubre <strong>de</strong> 1988.<br />

85 CVR. Testimonio 102170. Pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> S<strong>el</strong>va <strong>de</strong> Oro, Río Tambo, Satipo, Junín. Los campam<strong>en</strong>tos<br />

subversivos se establecieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> izquierda d<strong>el</strong> río Ene, 1991.<br />

86 CVR. BDI-I- P420. Taller <strong>de</strong> género, Valle d<strong>el</strong> Río Apurímac, s<strong>el</strong>va <strong>de</strong> Ayacucho, octubre <strong>de</strong> 2002. Taller que<br />

realizó CEPRODEP por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR.<br />

87 Para un mayor <strong>de</strong>talle sobre <strong>el</strong> tema revisar <strong>el</strong> capítulo sobre género.<br />

88 CVR. Testimonio 205391. Pangoa, Satipo, Junín.<br />

89 CVR. Testimonios 102170, 205334, 205391. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue víctima <strong>de</strong> cautiverio por <strong>el</strong> PCP-SL, <strong>en</strong> Alto<br />

Ene, distrito <strong>de</strong> Río Tambo, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1988 hasta <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2002, fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> que fue liberada por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Operaciones Especiales<br />

(DOES – PNP).<br />

90 Esta manera <strong>de</strong> ubicarse al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dormir se <strong>de</strong>nominaba «acuchil<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to».<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 75


econocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta situación como un espacio para viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres<br />

motivó que, ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias pres<strong>en</strong>tadas, <strong>el</strong> PCP-SL optó por separar a los hombres y a<br />

<strong>la</strong>s mujeres al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dormir. 91<br />

Esta misma testimoniante da indicios sobre <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s principales víctimas<br />

<strong>de</strong> estos abusos eran niñas y adolesc<strong>en</strong>tes: «Sólo <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es andaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

columnas <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro, a <strong>la</strong>s mujeres mayores ya no le incorporaban, por eso a nuestros<br />

hijos e hijas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los once años nos quitaban y se los llevaban a otro sitio y les hacía<br />

trabajar, nosotras no les veíamos qué hacían [...] se los llevaban a otro sitio a <strong>la</strong>s jov<strong>en</strong>citas<br />

y no sab<strong>en</strong> qué hacían con <strong>el</strong><strong>la</strong>s». La testimoniante cu<strong>en</strong>ta que escuchó <strong>en</strong> una<br />

conversación <strong>de</strong> otras personas d<strong>el</strong> cautiverio que los jefes s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas que actuaban <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ntes manoseaban a <strong>la</strong>s jov<strong>en</strong>citas, les p<strong>el</strong>lizcaban <strong>en</strong> los s<strong>en</strong>os y muchas veces <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ban. Asimismo, escuchó que vio<strong>la</strong>ban a niñas <strong>de</strong> trece, catorce años y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />

que se llevaban a niñas que t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> once años, <strong>el</strong><strong>la</strong> supone que éstas también eran<br />

vio<strong>la</strong>das, y que por <strong>el</strong>lo eran alejadas <strong>de</strong> sus padres: «Abusarían pues a <strong>la</strong>s niñas, por eso<br />

nos quitarían <strong>de</strong> los padres [...], a mí me quitaron a mis dos hijas mujeres, luego <strong>de</strong> un<br />

tiempo regresaron, pero una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s al regresar se murió con todo <strong>el</strong> cuerpo e<strong>de</strong>matizado».<br />

No sabe qué pudo pasar con <strong>el</strong><strong>la</strong>s, si habrían sido vio<strong>la</strong>das o no, «porque no quisieron contar<br />

por <strong>el</strong> miedo». 92<br />

La testimoniante supone que <strong>la</strong>s obligaban a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales y que por temor<br />

a ser asesinadas, accedían. A<strong>de</strong>más agrega que muchas mujeres viudas salieron<br />

embarazadas y no se sabe quiénes eran los padres. Para evitar ser víctima <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual, <strong>la</strong> testimoniante permanecía al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> su esposo: «yo no quería separarme <strong>de</strong> mi<br />

esposo, dije que si nos mata, que lo haga a los dos, para que no me abus<strong>en</strong>». 93<br />

Los dirig<strong>en</strong>tes cometían diversos abusos contra <strong>la</strong>s mujeres: «cuando les daba <strong>la</strong> gana<br />

podían cambiar <strong>de</strong> mujeres [...] a veces intercambiaban mujeres». Seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s mujeres<br />

no podían hacer nada para evitar esa situación: «<strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s se miraban con indifer<strong>en</strong>cia». No<br />

se podían mirar con odio o r<strong>en</strong>cor, porque si no, convocaban a una reunión y efectuaban<br />

«una lucha <strong>de</strong> dos líneas». 94<br />

Como ya se ha dicho, <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s «retiradas» era regu<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> PCP-SL mediante<br />

una serie <strong>de</strong> disposiciones y mandatos. Uno <strong>de</strong> éstos implicaba que los «mandos»<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas podían <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres cautivas a algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s para que se<br />

<strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> como «su seguridad». En realidad, esto implicaba que <strong>la</strong>s mujeres <strong>el</strong>egidas<br />

pasaban a ser parejas <strong>de</strong> los «mandos», si<strong>en</strong>do sometidas a una serie <strong>de</strong> abusos y<br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales: «los jefes s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas t<strong>en</strong>ían sus mujeres: niñas <strong>de</strong> 15 a 16 años,<br />

______________________________________<br />

91 CVR. Testimonio 100213. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vischongo, provincia <strong>de</strong><br />

Vilcashuamán, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. En <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1986 miembros d<strong>el</strong> PCP-SL, hacían constantes<br />

incursiones <strong>en</strong> su comunidad, y <strong>en</strong> 1987 organizaron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> comités. Los hechos sucedieron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Localidad <strong>de</strong> Viscatán, distrito <strong>de</strong> Vitoc, provincia <strong>de</strong> Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, 1997.<br />

El<strong>la</strong> estuvo <strong>en</strong> cautiverio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 hasta 1998, año <strong>en</strong> <strong>el</strong> que logró escapar.<br />

92 CVR. Entrevista a mujer sobrevivi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cautiverio d<strong>el</strong> PCP-SL, realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>ero d<strong>el</strong> 2003.<br />

93 CVR. Entrevista a mujer sobrevivi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cautiverio d<strong>el</strong> PCP-SL, realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>ero d<strong>el</strong> 2003.<br />

94 CVR. Testimonio 100213. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vischongo, provincia <strong>de</strong><br />

Vilcashuamán, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. En <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1986 miembros d<strong>el</strong> PCP-SL hacían constantes<br />

incursiones <strong>en</strong> su comunidad. En 1987 organizaron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> comités. Los hechos sucedieron <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Localidad <strong>de</strong> Viscatán, distrito <strong>de</strong> Vitoc, provincia <strong>de</strong> Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, 1997. El<strong>la</strong><br />

estuvo <strong>en</strong> cautiverio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 hasta 1998, año <strong>en</strong> <strong>el</strong> que logró escapar.<br />

76 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


colonas chiquil<strong>la</strong>s, no t<strong>en</strong>ían hijos y una so<strong>la</strong> mujer. Estas mujeres eran su seguridad, no se<br />

juntaban con <strong>la</strong> masa. No se cons<strong>en</strong>tía estar ni con uno ni con otro, si no, lo mataban, no<br />

valía cambiar o estar con otros, (si no) a <strong>la</strong> mujer lo mataban». 95<br />

Según los testimonios recogidos por <strong>la</strong> CVR, esta modalidad <strong>de</strong> seguridad implicaba que<br />

<strong>la</strong>s mujeres fueran obligadas a mant<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales con los «mandos». Estas funciones<br />

eran cumplidas por <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es a partir <strong>de</strong> los 15 años. Eran dos <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> cada<br />

«mando», «con <strong>el</strong><strong>la</strong>s se acostaban por <strong>la</strong>s noches, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas seguridad t<strong>en</strong>ían que<br />

hacer <strong>la</strong> cama y mant<strong>en</strong>ían r<strong>el</strong>aciones sexuales con los «mandos». Se percató que no quedaban<br />

embarazadas, porque los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas se cuidan con preservativos». 96<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta: «Así se aprovechaban, los jefes preferían para su seguridad a <strong>la</strong>s<br />

chicas, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> estar con <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Pasaban uno o dos meses, les botaban. Las<br />

utilizaban y <strong>la</strong>s cambiaban». 97<br />

Al respecto, un caso que ha sido ilustrado <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes informes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista conocido como F<strong>el</strong>iciano,<br />

qui<strong>en</strong> al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su captura fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido con algunas mujeres que habían sido<br />

secuestradas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niñas, obligadas a permanecer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s «retiradas» y sometidas a<br />

esc<strong>la</strong>vitud sexual como seguridad. Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>ta cómo fue acosada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 15<br />

años qui<strong>en</strong> luego <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te: «Cuando t<strong>en</strong>ía 15 años F<strong>el</strong>iciano me fastidiaba, y un<br />

día a <strong>la</strong> fuerza me ha hecho... Yo no había t<strong>en</strong>ido explicación <strong>de</strong> mi mamá, <strong>de</strong> mi papá [...].<br />

F<strong>el</strong>iciano nos t<strong>en</strong>ía como prisioneras, a mí con <strong>la</strong> otra chiquita <strong>de</strong> 12 años, no nos <strong>de</strong>jaba<br />

salir, su seguridad eran puras mujeres [...]. Don<strong>de</strong> yo estaba no había varones.» 98<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que fue capturada <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra que <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista «era bi<strong>en</strong> duro con<br />

nosotras. T<strong>en</strong>íamos que obe<strong>de</strong>cer a una so<strong>la</strong> voz. Le gustaba meter <strong>la</strong> mano. Te maltrataba,<br />

incluso t<strong>en</strong>ía otra i<strong>de</strong>a con nosotras. Primero los miembros <strong>de</strong> su seguridad eran varones,<br />

luego mixto, <strong>de</strong>spués empezó a cambiar, cambió a los hombres dici<strong>en</strong>do que <strong>el</strong>los eran para<br />

<strong>la</strong> guerra, para <strong>el</strong> combate. Luego, los <strong>de</strong> su seguridad éramos puras mujeres. Él hacía lo que<br />

quería. Hacía y <strong>de</strong>shacía <strong>la</strong>s cosas. Él t<strong>en</strong>ía su mujer, pero no le respetaba. Abusaba <strong>de</strong> otras<br />

chicas, <strong>la</strong>s embarazaba y hacía abortar. Hacía esas cosas como si fuera normal. Cuando una<br />

no quería, él hacía a <strong>la</strong> fuerza incluso pegando. A veces se emborrachaba y recordaba los<br />

problemas o los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que una no ha hecho caso o ha <strong>de</strong>sobe<strong>de</strong>cido, mandaba<br />

l<strong>la</strong>mar, rastril<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> arma y te am<strong>en</strong>azaba. Era una persona que parecía <strong>en</strong>ferma. Vivíamos<br />

traumadas. T<strong>en</strong>íamos que obe<strong>de</strong>cer. No nos quedaba otra cosa». 99<br />

Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres cu<strong>en</strong>ta que estuvo con este lí<strong>de</strong>r porque <strong>la</strong> forzó con am<strong>en</strong>azas y<br />

maltratos: «Dijo que yo <strong>de</strong>bía estar con él. Yo no quería. Me am<strong>en</strong>azaban, porque no quería<br />

hacer nada [...] Yo me ponía a llorar. No quería estar con “F<strong>el</strong>iciano”, pero él me pegaba, me<br />

obligaba a <strong>la</strong> fuerza. Una vez me pegó con piedras, como a un animal, porque no quería<br />

estar con él. Siempre abusaban <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y les pegaban. Con él andaban siempre<br />

nueve mujeres.» 100<br />

______________________________________<br />

95 CVR. Testimonio 302133. San Martín <strong>de</strong> Pangoa, Satipo, Junín, 1989-1992.<br />

96 CVR. Testimonio 300044. p. 2. Los hechos se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caserío B<strong>el</strong>lo Horizonte ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> Mazamari, provincia <strong>de</strong> Satipo, 1993.<br />

97 CVR. Testimonio 201319. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> Río Ene, S<strong>el</strong>va <strong>de</strong> Oro, distrito <strong>de</strong> Río<br />

Tambo, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, 1987.<br />

98 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 821.<br />

99 CVR. Testimonio 200077. Zona <strong>de</strong> Vizcatán, Huanta, Ayacucho, 1994.<br />

100 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 825.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 77


Sobre este «mando» s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista una persona que vivió <strong>en</strong> cautiverio <strong>en</strong> una retirada<br />

dice: «[...] su seguridad eran todas mujeres y todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran sus mujeres. Y <strong>la</strong>s hacía<br />

abortar cada vez que salían embarazadas. Prácticam<strong>en</strong>te hacía lo que quería con estas<br />

mujeres. Me han contado que había vio<strong>la</strong>do a chicas m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad. Sus seguidores<br />

igual... cambiaban <strong>de</strong> mujeres como si fues<strong>en</strong> cualquier objeto. Estaban un tiempo con una<br />

mujer y se pasaban a otra mujer». 101<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante refiere que <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>en</strong>contraban alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista eran «sus mujeres». Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s le com<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que aquél «cuando<br />

quería se <strong>en</strong>camaba con otra mujer, su esposa no podía hacer nada porque así estaba<br />

acordado». Otra <strong>de</strong> estas mujeres había sido ret<strong>en</strong>ida cuando t<strong>en</strong>ía ocho años, y cuando<br />

tuvo doce años <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r «<strong>la</strong> hizo su mujer y empezó a t<strong>en</strong>er más b<strong>en</strong>eficios que todas <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más mujeres». 102<br />

Otra circunstancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se produjeron actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fueron <strong>la</strong>s<br />

«retiradas» ante <strong>la</strong>s incursiones militares: «algunos señores se acostaban con <strong>la</strong>s chicas. Esto<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te ocurría cuando nosotros éramos sorpr<strong>en</strong>didos por los militares o algo parecido<br />

y a causa <strong>de</strong> esto t<strong>en</strong>íamos que escapar <strong>de</strong>jando a sus esposas, etc. Y muchas veces se<br />

escapaban <strong>en</strong>tre dos: un varón y una mujer posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> noche y forzosam<strong>en</strong>te ocurría<br />

este tipo <strong>de</strong> abusos [...]. Por ejemplo, cuando una niña se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> esta fuga con un<br />

varón <strong>de</strong> noche, por miedo <strong>el</strong><strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía que seguirle al señor y es cuando él aprovechaba para<br />

aprovecharse <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>». El <strong>en</strong>trevistado cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una adolesc<strong>en</strong>te sometida a viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual: «Cuando fuimos sorpr<strong>en</strong>didos por los militares, dos chiquil<strong>la</strong>s y un varón. Éste ya era<br />

mayor <strong>de</strong> edad, t<strong>en</strong>ía más o m<strong>en</strong>os como treinta y <strong>la</strong> chica t<strong>en</strong>dría como trece o catorce años.<br />

Después <strong>de</strong> este inci<strong>de</strong>nte escuchamos rumores <strong>de</strong> que él le había vio<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> chica. Esto se<br />

supo por parte d<strong>el</strong> varón qui<strong>en</strong> com<strong>en</strong>taba dicho acto. Este inci<strong>de</strong>nte ocurre <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber<br />

escapado, cuando tuvieron que dormir <strong>en</strong> <strong>el</strong> bosque y como era oscuro pues pasó este<br />

inci<strong>de</strong>nte». 103 Tal como se pue<strong>de</strong> apreciar, esta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas y adolesc<strong>en</strong>tes fr<strong>en</strong>te<br />

a los varones favoreció los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

2.1.1.2.2 Las uniones forzadas: contexto para <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual consistió <strong>en</strong> someter a <strong>la</strong>s mujeres a uniones<br />

forzadas, motivadas por <strong>el</strong> temor a que <strong>la</strong>s mujeres «capitu<strong>la</strong>ran» (se rindieran) y se unieran<br />

a <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> Estado. Esto se basaba <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que<br />

necesitaban un hombre como compañero para vivir, ya que al estar so<strong>la</strong>s podían escapar o<br />

r<strong>en</strong>dirse. Como cu<strong>en</strong>ta una persona <strong>en</strong>trevistada: «Otros problemas que hacían, con so<br />

pretexto <strong>de</strong> que, bu<strong>en</strong>o, es <strong>la</strong> revolución, obligaban a señoritas, niñas que sé yo, <strong>de</strong> darles<br />

______________________________________<br />

101 CVR. Testimonio 102170. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y su familia fueron secuestrados por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> S<strong>el</strong>va<br />

<strong>de</strong> Oro, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín <strong>en</strong> 1991. Luego fueron obligados a tras<strong>la</strong>darse a<br />

campam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> PCP-SL ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> marg<strong>en</strong> izquierda d<strong>el</strong> Río Ene, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pangoa, provincia<br />

<strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín.<br />

102 CVR. Testimonio 100213. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vischongo, provincia <strong>de</strong><br />

Vilcashuamán, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. En <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1986, miembros d<strong>el</strong> PCP-SL hacían constantes<br />

incursiones <strong>en</strong> su comunidad, y <strong>en</strong> 1987 organizaron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> comités. Los hechos sucedieron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Localidad <strong>de</strong> Viscatán, distrito <strong>de</strong> Vitoc, provincia <strong>de</strong> Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, 1997.<br />

El<strong>la</strong> estuvo <strong>en</strong> cautiverio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 hasta 1998, año <strong>en</strong> <strong>el</strong> que logró escapar.<br />

103 Entrevistas <strong>en</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro (realizadas por Estudios <strong>en</strong> Profundidad). Unidad Herm<strong>en</strong>éutica: Chungui -<br />

Doc. Primario: 7. Los hechos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s retiradas d<strong>el</strong> PCP-SL (no se seña<strong>la</strong> con precisión <strong>el</strong><br />

lugar) durante 1985. No se distingue si los varones que cometían los hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra<br />

<strong>la</strong>s niñas pert<strong>en</strong>ecían a <strong>la</strong> masa o a <strong>la</strong>«fuerza local».<br />

78 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


tierna, ah ya convivir como un compañero a nombre d<strong>el</strong> “Presi<strong>de</strong>nte Gonzalo” casarse,<br />

<strong>en</strong>tonces se veía eso acá, que se había perdido un tanto respeto a <strong>la</strong> misma familia». 104<br />

En otros casos, <strong>la</strong>s mujeres se veían forzadas a unirse por miedo a ser asesinadas. Al<br />

respecto, se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una jov<strong>en</strong> mujer que <strong>de</strong>jó su casa <strong>en</strong> Oronjoy hacia<br />

1981 para tras<strong>la</strong>darse a <strong>la</strong>s «retiradas» organizadas por <strong>el</strong> PCP-SL. Una vez allí, <strong>la</strong> quisieron<br />

unir a un hombre. El<strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía quince años y, como no estaba <strong>de</strong> acuerdo, escapó a casa <strong>de</strong><br />

su tía, don<strong>de</strong> fue i<strong>de</strong>ntificada por un integrante d<strong>el</strong> PCP-SL qui<strong>en</strong> le dijo: «¿Quieres morir<br />

ahora por no querer estar con un hombre? Y me pregunté <strong>de</strong> verdad me van a matar [...] y<br />

por temor me comprometí con mi pareja». La <strong>en</strong>trevistada seña<strong>la</strong> que sólo estuvo tres días<br />

con su pareja y se separó porque «no me s<strong>en</strong>tía bi<strong>en</strong>, no me gustaba que <strong>el</strong> hombre jugara<br />

conmigo, me aburría». Nuevam<strong>en</strong>te se escapó pero esta vez con su mamá. Su pareja<br />

buscó a su padre y a través <strong>de</strong> él <strong>la</strong> <strong>en</strong>contró: «me dijo que nos juntemos que él no me iba a<br />

hacer nada, <strong>en</strong> eso trajo a los d<strong>el</strong> comando, <strong>de</strong> nuevo acepté y estuve con él». 105<br />

Otra testimoniante que vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s «retiradas» <strong>en</strong> Oronjoy narra <strong>la</strong>s circunstancias <strong>en</strong><br />

que conoció a su pareja. Él <strong>la</strong> acosaba para t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales cuando <strong>el</strong><strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía<br />

catorce años. La <strong>en</strong>trevistada no quería comprometerse con él porque éste era dieciocho<br />

años mayor. Ante <strong>el</strong> acoso d<strong>el</strong> que era víctima, <strong>la</strong> testimoniante se quejó con los<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa. Sin embargo, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los le respondió: «Está bi<strong>en</strong> eso. ¡Qué<br />

cosa pi<strong>en</strong>sas carajo! ¿O estás p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> “capitu<strong>la</strong>r”? Los militares te van a “cornetear”. 106<br />

Te ti<strong>en</strong>es que juntar». El<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta que los jefes incluso los <strong>en</strong>viaban juntos a patrul<strong>la</strong>r para<br />

que se juntaran: «Los jefes estaban <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> mi esposo, mi<strong>en</strong>tras a mí me han puesto al<br />

negativo, por eso p<strong>en</strong>saba irme a cualquier sitio. En eso, a veces a mi esposo le <strong>de</strong>cía:<br />

“Cómo no se muere”, <strong>de</strong>cía, porque yo era muy adolesc<strong>en</strong>te». Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> testimoniante<br />

accedió a unirse con <strong>el</strong> hombre, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> insist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los integrantes y jefes d<strong>el</strong> PCP-SL,<br />

qui<strong>en</strong>es le respondieron que <strong>la</strong> llevarían a otra zona. Su primo, que estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> «fuerza<br />

principal» d<strong>el</strong> PCP-SL, le aconsejó que mejor se quedara con hombre, porque si cambiaba<br />

<strong>de</strong> grupo iba a vivir <strong>en</strong> cuevas y andar por zonas que no conocía, lo cual <strong>la</strong> ponía <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro<br />

para protegerse <strong>de</strong> alguna incursión militar. Por <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>bía unirse con él «para sufrir m<strong>en</strong>os».<br />

Al principio, <strong>el</strong><strong>la</strong> se negaba a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales con <strong>el</strong> hombre, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

presionaba y <strong>la</strong> sometió a vio<strong>la</strong>ción sexual: «cuando me violó, recién me he conci<strong>en</strong>tizado [...]<br />

más antes no quería, cuando ya me violó sexualm<strong>en</strong>te recién he aceptado, luego <strong>de</strong> eso ya<br />

caminábamos juntos, ya <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día lo que me <strong>de</strong>cía poco a poco». Tal como se ha visto a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este capítulo, éste es uno <strong>de</strong> los numerosos casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> víctima no es<br />

consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> que ha sido víctima. Es interesante resaltar<br />

cómo <strong>la</strong> testimoniante no es consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual a que fue sometida. Cabe<br />

seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> hombre con qui<strong>en</strong> fue obligada a unirse era responsable d<strong>el</strong> apoyo logístico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> «fuerza local» d<strong>el</strong> PCP-SL. 107<br />

Esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> unir a <strong>la</strong>s mujeres so<strong>la</strong>s por miedo a que escaparan o se unieran a los<br />

militares se verifica <strong>en</strong> <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una <strong>en</strong>trevistada, qui<strong>en</strong> sosti<strong>en</strong>e que si alguna mujer<br />

quedaba viuda, inmediatam<strong>en</strong>te se le buscaba otra pareja para que estuvieran unidos y no<br />

______________________________________<br />

104 CVR. BDI-I-P348. Entrevista <strong>en</strong> Huancasancos realizada por <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Profundidad.<br />

105 Entrevistas <strong>en</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro (realizadas por Estudios <strong>en</strong> Profundidad). Unidad Herm<strong>en</strong>éutica: Chungui -<br />

Doc. Primario: 20. En una retirada d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Oronccoy, 1981.<br />

106 Vio<strong>la</strong>r sexualm<strong>en</strong>te.<br />

107 CVR. BDI-I-P667. Entrevista <strong>en</strong> profundidad <strong>en</strong> Chungui –«oreja <strong>de</strong> perro»–, (La Mar), no se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong><br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante es natural <strong>de</strong> Oroccoy. Vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s retiradas que organizó <strong>el</strong> PCP-SL,<br />

<strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1980, hasta que fue capturada por los militares <strong>de</strong> Mollebamba. En <strong>la</strong> retirada cuando t<strong>en</strong>ía 14<br />

años fue obligada a unirse a su actual esposo, qui<strong>en</strong> luego fue tomado prisionero por los militares y<br />

<strong>en</strong>viado a Chapi.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 79


se escaparan: «... cuando su marido moría, a una viuda le juntaban con otra pareja que no<br />

t<strong>en</strong>ía pareja. Al toque lo juntaban para que no haya ese s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otra persona y no se<br />

pueda escapar esa pareja, para que estén unidos». Cuando se le pregunta sobre caso <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> «fuerza local» o <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevistada respon<strong>de</strong>: «Estaba<br />

prohibidísimo eso. Porque a toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que le he preguntado, no había eso. Pero si<br />

querían estar con una persona, si quería pasar un abuso al toque lo juntaban y <strong>en</strong>tonces ya<br />

por <strong>la</strong> fuerza lo juntaban y quiera o no t<strong>en</strong>ías que estar con esa persona». 108<br />

Sin embargo, un hombre <strong>en</strong>trevistado por <strong>la</strong> CVR cu<strong>en</strong>ta que eran «los mandos» <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas principales, qui<strong>en</strong>es vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s mujeres cuando los esposos eran <strong>en</strong>viados a<br />

otros lugares, lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «retiradas». Ésta habría sido una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas para <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

apoyo <strong>de</strong> los propios integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización: «Sí, esas cosas han llevado a <strong>la</strong><br />

corrupción al S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro, con esas cosas <strong>la</strong>s masas se han <strong>de</strong>sanimado, porque hasta con<br />

nuestras esposas se dormían los “mandos”, peor cuando nos mandaban a otro sitio, le<br />

hacían quedar a nuestras esposas y dormían con <strong>el</strong><strong>la</strong>s, así eran. [...] (<strong>el</strong> “mando”) se dormía<br />

con <strong>la</strong>s chicas que le gustaba, más con <strong>la</strong>s simpáticas, aunque <strong>el</strong><strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ían sus esposos, a<br />

nosotros nos mandaba cumplir tareas, mi<strong>en</strong>tras eso él se quedaba y se dormían». 109<br />

Un ex dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> PCP-SL, al contar sobre <strong>la</strong>s razones que lo llevaron a retirarse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización, dice: «estaba <strong>de</strong>silusionado, <strong>de</strong>silusionado <strong>de</strong> todo, t<strong>en</strong>ía cierta <strong>de</strong>sazón, t<strong>en</strong>ía<br />

pesimismo <strong>en</strong> mí, ya no veía con ansias ¿no? <strong>el</strong> futuro para <strong>el</strong> partido así y que lo que se<br />

había luchado yo lo creía como un fracaso, pero no se los <strong>de</strong>cía a mis dos amigos, a mis dos<br />

compañeros [...] hab<strong>la</strong>r prepot<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s masas allá <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ucayali, no hacer <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

captación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ucayali, abusar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ucayali, principalm<strong>en</strong>te los<br />

“mandos”, aniqui<strong>la</strong>r a un combati<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s puras <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ucayali, o sea que son cosas que<br />

a uno pues le van mermando <strong>la</strong> capacidad, ¿no?». 110<br />

Según los testimonios con que cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> CVR, otro motivo por <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s mujeres se<br />

veían obligadas a unirse con los varones fue <strong>el</strong> evitar realizar <strong>de</strong>terminados trabajos: <strong>la</strong>s<br />

uniones forzadas se convirtieron <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a trabajos<br />

riesgosos, como era <strong>el</strong> <strong>de</strong> llevar alim<strong>en</strong>tos a los refugios <strong>de</strong> los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas. Una mujer<br />

<strong>en</strong>trevistada por <strong>la</strong> CVR sosti<strong>en</strong>e que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s «retiradas», <strong>el</strong> PCP-SL obligaba a <strong>la</strong>s mujeres<br />

jóv<strong>en</strong>es y viudas a que llev<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> refugio, lo cual motivó que muchas<br />

mujeres se vieran forzadas a unirse <strong>en</strong> pareja para evitar <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> estas <strong>la</strong>bores.<br />

Como se ve, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prohibición meram<strong>en</strong>te formal que <strong>de</strong>cía t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, se optaba por unir a hombres y mujeres, ya que se consi<strong>de</strong>raba<br />

que con <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> hecho <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción no era tal, sino que se «legitimaba» dicho accionar. Sin<br />

embargo, tanto <strong>la</strong> unión forzada como <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual constituy<strong>en</strong> formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual.<br />

La unión forzada como una modalidad que dio pie a otras formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, qui<strong>en</strong> fue secuestrada <strong>en</strong><br />

1988 por un s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista que <strong>la</strong>boraba como cocinero <strong>en</strong> <strong>el</strong> restaurante don<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> trabajaba:<br />

«En <strong>la</strong>s noches él se reunía dos o tres horas a espaldas d<strong>el</strong> restaurante con un grupo <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>te, les daba comida por <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana, al ver eso yo r<strong>en</strong>uncié y <strong>de</strong>cidí irme a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Huancayo. Cuando subí al ómnibus él también viajaba y se s<strong>en</strong>tó a mi <strong>la</strong>do, me <strong>de</strong>cía para<br />

______________________________________<br />

108 CVR. Entrevistas <strong>en</strong> Oreja <strong>de</strong> Perro (realizadas por Estudios <strong>en</strong> Profundidad). Unidad Herm<strong>en</strong>éutica:<br />

Chungui - Doc. Primario: 43. No se precisa ni <strong>la</strong> fecha ni <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron los hechos antes<br />

<strong>de</strong>scritos.<br />

109 CVR. BDI-I-P657. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Chungui (La Mar).<br />

110 CVR. Informe <strong>de</strong> Estudios a Profundidad sobre «Arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to masivo y Operativo Aries <strong>en</strong> <strong>el</strong> Alto<br />

Hual<strong>la</strong>ga».<br />

80 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


ser su <strong>en</strong>amorada, lo cual no acepté». Cuando llegaron a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Huancayo, <strong>el</strong> hombre<br />

no <strong>de</strong>jó que <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante se fuera, sino que <strong>la</strong> llevó a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su hermana don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tó como su <strong>en</strong>amorada. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> llevó a <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va: «me hacía <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong>s<br />

ti<strong>en</strong>das a pedir comida <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, me colgaba <strong>en</strong> los árboles con soga<br />

y me ponía un cart<strong>el</strong> que <strong>de</strong>cía “así se jo<strong>de</strong> a los soplones”, me vio<strong>la</strong>ba cuando quería, me<br />

torturaba, me insultaba, diario eran los golpes, sin comer me t<strong>en</strong>ía, no quería que converse<br />

con nadie, siempre estaba a mi <strong>la</strong>do, toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>saba que él era mi marido, mi familia<br />

también pero no era así. Él [...] se reunía con varias personas y se <strong>de</strong>cían compañeros, yo<br />

cocinaba para <strong>el</strong>los, mi<strong>en</strong>tras hacían sus reuniones y limpiaban sus armas. En <strong>la</strong> navidad <strong>de</strong><br />

1989 me ha pegado hasta matarme, me ha torcido <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo, me ja<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> p<strong>el</strong>o, me ha hecho<br />

varios chichones, me auxiliaron y vinieron los d<strong>el</strong> Ejército, esto ya era <strong>en</strong> Churcampa, mis<br />

vecinos me auxiliaron, ese día su madre <strong>de</strong> [...] me ha quitado a mi hijito que tuve con él<br />

producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones». 111<br />

2.1.1.2.3 Los abortos forzados<br />

Las mujeres que integraban <strong>el</strong> «ejército» d<strong>el</strong> PCP-SL y quedaban embarazadas eran<br />

obligadas a abortar: «Mi prima se tuvo que ir a su tierra. Se negó a abortar. Le dijeron que por<br />

su estado estaba impedida <strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong>s tareas que recom<strong>en</strong>daba <strong>el</strong> partido». 112<br />

El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que a <strong>la</strong>s mujeres que integraban <strong>el</strong> «ejército» les prohibieron<br />

t<strong>en</strong>er hijos. Cuando una jov<strong>en</strong> salía embarazada, los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas le daban <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

hacer<strong>la</strong> abortar: «eso se ha estado haci<strong>en</strong>do continuam<strong>en</strong>te, no permitían que una mujer que<br />

participaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> “ejército” t<strong>en</strong>ga su hijo. Esto pasaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> “ejército”, pero no <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa». 113<br />

Otra mujer cu<strong>en</strong>ta: «... aborté un embarazo <strong>de</strong> tres meses <strong>de</strong> gestación, cuando estuve con<br />

los terroristas me han alcanzado dos copitas <strong>de</strong> trago, eso ha sido <strong>el</strong> motivo para sangrar,<br />

estuve totalm<strong>en</strong>te hueso y p<strong>el</strong>lejo, así he llegado tres meses con <strong>el</strong> bebe caminando <strong>de</strong><br />

miedo con los terrucos, porque <strong>de</strong> todo nos mandaban hacer [...] por lo que he abortado, <strong>en</strong><br />

mi interior se había formado una herida...» 114<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que mantuvo una r<strong>el</strong>ación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal con un «mando»<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista, qui<strong>en</strong> luego tuvo otra r<strong>el</strong>ación con una m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> trece años <strong>de</strong> edad. Ti<strong>en</strong>e<br />

conocimi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> hizo abortar hasta <strong>en</strong> cuatro oportunida<strong>de</strong>s. La esposa <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los<br />

«mandos» era <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> realizar los abortos. Los abortos se producían «a fin <strong>de</strong><br />

evitarse <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> gestación y los problemas <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er hijos <strong>en</strong> esas circunstancias». 115<br />

______________________________________<br />

111 CVR. Testimonio 311011. Churcampa,, Huancav<strong>el</strong>ica. Los hechos se dieron también <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va (no<br />

seña<strong>la</strong> lugar específico), 1988 <strong>en</strong> ad<strong>el</strong>ante.<br />

112 Vicuña, Julia.<br />

113 CVR. Testimonio 102170. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y su familia fueron secuestrados por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> S<strong>el</strong>va<br />

<strong>de</strong> Oro, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín <strong>en</strong> 1991. Luego fueron obligados a tras<strong>la</strong>darse a<br />

campam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> PCP-SL, ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> marg<strong>en</strong> izquierda d<strong>el</strong> Río Ene, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pangoa,<br />

provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín.<br />

114 CVR. Testimonio 202023. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chungui, provincia <strong>de</strong> La Mar,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho, <strong>en</strong>tre los años <strong>de</strong> 1982 y 1983.<br />

115 CVR. Testimonio 100213. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vischongo, provincia <strong>de</strong><br />

Vilcashuamán, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. En <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1986, miembros d<strong>el</strong> PCP-SL hacían constantes<br />

incursiones <strong>en</strong> su comunidad y <strong>en</strong> 1987 organizaron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> comités. Los hechos sucedieron <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Localidad <strong>de</strong> Viscatán, distrito <strong>de</strong> Vitoc, provincia <strong>de</strong> Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, 1997. El<strong>la</strong><br />

estuvo <strong>en</strong> cautiverio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 hasta 1998, año <strong>en</strong> <strong>el</strong> que logró escapar.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 81


2.1.1.3 Las mujeres embarazadas a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual (PCP-SL)<br />

Se dieron casos <strong>de</strong> mujeres embarazadas a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual tanto<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incursiones armadas como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «retiradas». Es interesante<br />

resaltar que, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

«retiradas», una <strong>en</strong>trevistada cu<strong>en</strong>ta cómo «algunas t<strong>en</strong>ían pareja, otras eran madres<br />

solteras, otras serían vio<strong>la</strong>das [...] ya han separado a niños y niñas a campam<strong>en</strong>tos distintos,<br />

porque muchas niñas salían embarazadas. A veces estando junto, a veces cuando hacían<br />

vigi<strong>la</strong>ncia o algo pasaban problemas [...]». 116<br />

Otro <strong>en</strong>trevistado, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> preguntárs<strong>el</strong>e si conocía <strong>de</strong> estos casos, respon<strong>de</strong>:<br />

«De parte <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro, sí, yo t<strong>en</strong>go pruebas. Yo t<strong>en</strong>go una trabajadora que <strong>en</strong> esa época<br />

t<strong>en</strong>dría más o m<strong>en</strong>os 18 y fue vio<strong>la</strong>da por S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro y ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> hijo, ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> hijo. 117<br />

Asimismo, se han <strong>de</strong>tectado otros casos <strong>de</strong> mujeres embarazadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

acciones d<strong>el</strong> PCP-SL. Esto sucedió con <strong>la</strong> viuda <strong>de</strong> una autoridad local que se opuso a <strong>la</strong>s<br />

acciones s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas: luego <strong>de</strong> que su esposo fuera asesinado por <strong>el</strong> PCP-SL, <strong>la</strong> señora fue<br />

víctima <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual por parte <strong>de</strong> un s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista, producto <strong>de</strong> lo cual tuvo un niño. 118<br />

2.1.2 La viol<strong>en</strong>cia sexual perpetrada por integrantes d<strong>el</strong> MRTA<br />

Tal como sucedía con <strong>el</strong> PCP-SL, los integrantes d<strong>el</strong> MRTA también fueron<br />

responsables <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. Un miembro d<strong>el</strong> grupo subversivo seña<strong>la</strong> que si<br />

bi<strong>en</strong> estaba prohibida <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, «algunas veces les daban hasta<br />

tres oportunida<strong>de</strong>s para que se reivindiqu<strong>en</strong>». Ésta es una manera <strong>de</strong> aceptar que los<br />

subversivos eran responsables <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. 119<br />

Al respecto, se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una mujer que narra cómo los grupos<br />

armados llegaban a su comunidad exigi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y su<br />

esposo se negaban a co<strong>la</strong>borar, por lo que recibían am<strong>en</strong>azas constantes. En una ocasión,<br />

<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> este grupo <strong>la</strong> interceptó <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle y <strong>la</strong> reconoció. Le tapó <strong>la</strong> boca y <strong>la</strong> arrastró tras<br />

unos árboles diciéndole: «concha <strong>de</strong> tu madre, vas a ver quién es <strong>el</strong> que manda aquí, te voy<br />

a hacer vio<strong>la</strong>r por mis siete amigos y si no te <strong>de</strong>jas, te mato». El hombre <strong>la</strong> sujetó y l<strong>la</strong>mó a<br />

otro para que fuera <strong>el</strong> primero. Luego <strong>de</strong> consumada <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> hombre «me soltó un<br />

poco, aproveché para salir corri<strong>en</strong>do y todo trastornada me escondí <strong>en</strong> mi casa, no sabía qué<br />

hacer; lloré toda <strong>la</strong> noche». 120 Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo estuvo a punto <strong>de</strong> ser vio<strong>la</strong>da al<br />

negar su apoyo a los subversivos. 121<br />

Estos actos motivaron que algunos <strong>de</strong> sus integrantes abandonaran sus fi<strong>la</strong>s: «[...]<br />

a<strong>de</strong>más no me gustó últimos, cambiaban los códigos <strong>en</strong> sus reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos internos políticos<br />

d<strong>el</strong> MRTA. Ya no había respeto mutuo, <strong>el</strong> compañero es porque t<strong>en</strong>ía más tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

______________________________________<br />

116 CVR. Testimonios 102170, 205334, 205391. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue víctima <strong>de</strong> cautiverio por <strong>el</strong> PCP-SL, <strong>en</strong> Alto<br />

Ene, distrito <strong>de</strong> Río Tambo, provincia <strong>de</strong> Satipo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1988 hasta <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2002, fecha <strong>en</strong> que fue liberada por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Operaciones Especiales<br />

(DOES - PNP).<br />

117 CVR. BDI-I-P260. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Ayaviri, (M<strong>el</strong>gar). Varón, mediano productor y hac<strong>en</strong>dado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

zona. Con respecto a los hechos no m<strong>en</strong>ciona <strong>el</strong> lugar ni <strong>el</strong> año <strong>en</strong> que sucedieron.<br />

118 CVR. Testimonio 203221. Acroco, Huamanga, Ayacucho, 1990.<br />

119 CVR. Testimonio 700886. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Tarapoto, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

San Martín. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante participó <strong>en</strong> <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1988.<br />

120 CVR. Testimonio 456728. Localidad Mariscal Castil<strong>la</strong>, Tingo <strong>de</strong> Ponasa, Picota, San Martín, 1996. En esa<br />

época <strong>el</strong> esposo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante ya había fallecido.<br />

121 CVR. Testimonio 202708. Huamanga, Ayacucho, 1983.<br />

82 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


MRTA agarraban <strong>la</strong> compañera <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban [...] esta situación ya no es, mejor dicho, para<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se proletaria, para salir satisfecho como machista con <strong>la</strong>s mujeres, tomaba<br />

basándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> uniforme. Ahí también me di cu<strong>en</strong>ta que no es bu<strong>en</strong>o porque basándose <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> uniforme d<strong>el</strong> MRTA agarraban grupos pum se ponían a asaltar para <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> su<br />

bolsillo [...]. Yo le <strong>de</strong>cía a un compañero [...]: no hay que hacer eso, estamos dando un mal<br />

nombre <strong>de</strong> lo que es <strong>el</strong> MRTA [...]». 122<br />

2.1.2.1 Vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s incursiones y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>el</strong> PCP-SL<br />

En 1988, una columna d<strong>el</strong> MRTA ingresó al anexo <strong>de</strong> Los Áng<strong>el</strong>es <strong>de</strong> Ubiriki y se ganó<br />

<strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, a <strong>la</strong> que le prometían tranquilidad, combatir <strong>la</strong> injusticia y <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> PCP-SL. Así, insta<strong>la</strong>ron un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> preparación militar <strong>en</strong> <strong>el</strong> que todas <strong>la</strong>s<br />

noches realizaban ejercicios militares. Al respecto, un testimoniante manifiesta que «<strong>en</strong> cada<br />

fiesta d<strong>el</strong> pueblo, los emerretistas eran los mayordomos y junto a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se divertían,<br />

muchas veces llevándose a <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es[...]». 123 Otro <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 1986 un grupo <strong>de</strong> emerretistas llegaron a su comunidad cuando <strong>en</strong> ésta se<br />

festejaba una c<strong>el</strong>ebración local. Los subversivos se llevaron a varios niños y a<strong>de</strong>más<br />

vio<strong>la</strong>ron a una mujer. 124<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta: «<strong>en</strong> ese tiempo había pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> MRTA por toda <strong>la</strong> provincia<br />

<strong>de</strong> El Dorado, pasaban por los caseríos y <strong>la</strong>s chacras. Ésos eran unos <strong>de</strong>sgraciados, hasta<br />

nos querían vio<strong>la</strong>r». 125<br />

Otro testimonio da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una vio<strong>la</strong>ción sexual ocurrida <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />

Martín <strong>en</strong> 1989: «fueron directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima, <strong>la</strong> sacaron y condujeron a <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>za Mariscal Castil<strong>la</strong>; <strong>en</strong> dicho lugar, lo amarraron hasta <strong>el</strong> amanecer. Se dice que <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ron». 126 Otro <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que «los subversivos andaban por <strong>la</strong>s chacras, pidi<strong>en</strong>do<br />

víveres y a los que no querían darles les mataban [...] <strong>en</strong> una oportunidad vio<strong>la</strong>ron a [...]» 127<br />

Otra testimoniante cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> que fue víctima cuando t<strong>en</strong>ía 24 años<br />

<strong>de</strong> edad, al salir a su c<strong>en</strong>tro <strong>la</strong>boral. Los responsables eran integrantes d<strong>el</strong> MRTA: «por una<br />

calle media oscura había mucha g<strong>en</strong>te [...] <strong>en</strong>tonces me di cu<strong>en</strong>ta que eran unos hombres<br />

armados [...] éstos se hal<strong>la</strong>ban con pasamontañas y armas, dijeron ser miembros d<strong>el</strong> MRTA.<br />

[...] Luego, empiezan a interrogar <strong>en</strong> forma separada, uno d<strong>el</strong> otro. A mi amigo lo llevan para<br />

<strong>el</strong> otro <strong>la</strong>do y a mí más distante, yo t<strong>en</strong>ía miedo porque ese día me había traído <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>ves <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s oficinas principales incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong> bóveda, p<strong>en</strong>sé que <strong>el</strong>los sabían y me iban a quitar, pero<br />

cuando me llevaron me preguntaron nuevam<strong>en</strong>te lo mismo que al resto, pero a<strong>de</strong>más t<strong>en</strong>ían<br />

otra int<strong>en</strong>ción, es <strong>de</strong>cir querían abusar, yo no podía hacer nada, eran varios y estaban<br />

armados, me am<strong>en</strong>azaban, a<strong>de</strong>más no los pue<strong>de</strong> reconocer porque t<strong>en</strong>ían capuchas... los<br />

que abusaron <strong>de</strong> mí eran... cuatro». 128<br />

______________________________________<br />

122 CVR. BDI-I-P488. Entrevistas realizadas por <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Profundidad. Los hechos sucedieron<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Tarapoto, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante es un arrep<strong>en</strong>tido d<strong>el</strong> MRTA<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> San José <strong>de</strong> Sisa, distrito El Dorado, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín, 1991.<br />

123 CVR. Testimonio 314116. Los Áng<strong>el</strong>es <strong>de</strong> Ubiriki, Per<strong>en</strong>é, Chanchamayo, Junín, 1991-1994.<br />

124 CVR. Testimonio 306010. Anexo <strong>de</strong> Libertad <strong>de</strong> Occoro, Pariahuanca, Huancayo, Junín, 1986. La mujer<br />

vio<strong>la</strong>da sería <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida tres meses <strong>de</strong>spués por los militares.<br />

125 CVR. Testimonio 450079. Los hechos antes <strong>de</strong>scritos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> caserío <strong>de</strong> Mishquiyacu,<br />

distrito <strong>de</strong> San José <strong>de</strong> Sisa, provincia <strong>de</strong> El Dorado, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín, 1989.<br />

126 CVR. Testimonio 450117. Caserío <strong>de</strong> Santo Tomás, Picota, Picota, San Martín, 1989.<br />

127 CVR. Testimonio 450164. Conchaco, Saposoa, Hual<strong>la</strong>ga, San Martín, no se seña<strong>la</strong> <strong>el</strong> año.<br />

128 CVR. Testimonio 301721. C<strong>en</strong>tro pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Saños, San Jerónimo, Huancayo, Junín, 1993.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 83


Otra víctima <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual cu<strong>en</strong>ta que «<strong>en</strong> <strong>la</strong> noche cuando cruzaba <strong>el</strong> parque,<br />

aparecieron diez personas <strong>en</strong>capuchadas y portando armas, que <strong>de</strong>cían ser d<strong>el</strong> MRTA.<br />

Estas personas reunieron a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Margarita, [...] uno <strong>de</strong> los<br />

presuntos emerretistas <strong>la</strong>s llevaron hacia un lugar. Luego, <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> lugar, llegaron dos<br />

hombres más y <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron, “abusaron <strong>de</strong> mí. Me am<strong>en</strong>azaron <strong>de</strong> muerte. Luego me<br />

soltaron”». 129<br />

Otro testimonio cu<strong>en</strong>ta «<strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989 llegaron veinte hombres armados<br />

al distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Jarpa [...]. Este grupo se i<strong>de</strong>ntifica como <strong>el</strong> MRTA [...]. Se vio<br />

también que tomaron una casa que está ubicada fr<strong>en</strong>te al parque, abrieron <strong>la</strong> puerta gran<strong>de</strong><br />

y por ahí <strong>en</strong>traban y salían. Era <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia [...] Se pudo ver que llevaron también a<br />

varias chicas, <strong>en</strong>tre 15 y 20 años, <strong>la</strong>s tuvieron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas mi<strong>en</strong>tras l<strong>la</strong>maban a los cabezas<br />

negras, posiblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron». 130<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta hechos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y posterior asesinato <strong>de</strong> una jov<strong>en</strong><br />

durante una incursión d<strong>el</strong> MRTA <strong>en</strong> <strong>el</strong> caserío <strong>de</strong> Huimba Muyuna, distrito <strong>de</strong> Zapatero,<br />

provincia <strong>de</strong> Lamas, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín. Al parecer, <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong> lo sucedido fue<br />

que <strong>la</strong> víctima mant<strong>en</strong>ía una r<strong>el</strong>ación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal con un miembro d<strong>el</strong> Ejército con <strong>el</strong> objeto<br />

<strong>de</strong> lograr para su hermano <strong>la</strong> disp<strong>en</strong>sa d<strong>el</strong> servicio militar. Los moradores <strong>de</strong> Huimba Muyuna<br />

p<strong>en</strong>saban que <strong>el</strong><strong>la</strong> brindaba información al Ejército y por <strong>el</strong>lo escuchaban rumores que iban<br />

a sacar<strong>la</strong> <strong>de</strong> su domicilio. Al respecto, <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima dice: «t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces 27<br />

años <strong>de</strong> edad, <strong>de</strong> estado civil soltera [...]. Acompañada <strong>de</strong> su hermano, a <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

noche, fue conducida al fundo Esperanza, propiedad <strong>de</strong> su tío [...] don<strong>de</strong> fue vio<strong>la</strong>da y luego<br />

asesinada con tres tiros: dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte posterior <strong>de</strong> su cabeza y otro <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda, <strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su hermano [...] que era cuidado por un emerretista. Mi hijo, al ver <strong>el</strong> hecho,<br />

regresó a mi casa a comunicarnos lo acontecido. Asegura que los autores d<strong>el</strong> asesinato<br />

fueron cinco miembros d<strong>el</strong> MRTA. [...]» 131<br />

Hubo varios casos <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

asesinadas. Al respecto, se cu<strong>en</strong>ta con un testimonio que narra cómo una mujer y <strong>la</strong> hija <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, <strong>de</strong> quince años <strong>de</strong> edad «[...] fueron muertas por miembros d<strong>el</strong> MRTA <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mediación <strong>de</strong> Pinto Yacu y Nuevo Lamas, cuando regresaban <strong>de</strong> Nuevo Lamas al caserío <strong>de</strong><br />

Yumbatos les dieron a ba<strong>la</strong>zos. Se escucha que fueron vio<strong>la</strong>das, [...] con hojarasca <strong>la</strong>s<br />

taparon». 132<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que «[...] <strong>la</strong> noche <strong>de</strong> los sucesos ocurridos, junto con <strong>el</strong> esposo<br />

varias personas habían sido llevadas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los una niña <strong>de</strong> sólo catorce años <strong>de</strong> edad, a<br />

qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>contraron <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una semana muerta, botada <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino, con signos <strong>de</strong><br />

haber sufrido una vio<strong>la</strong>ción a<strong>de</strong>más, había sido disparada <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte g<strong>en</strong>ital. Al día sigui<strong>en</strong>te,<br />

algunos vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona le preguntaron a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante qué es lo que había pasado esa<br />

noche y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fingió no saber nada, porque había sido am<strong>en</strong>azada por los agresores.<br />

Agrega también que esos presuntos responsables habían sido los d<strong>el</strong> MRTA, porque para <strong>el</strong><br />

______________________________________<br />

129 CVR. Testimonio 322005. p. 2. Los hechos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> Maragarita, Per<strong>en</strong>é,<br />

Chanchamayo, Junín, <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1987.<br />

130 CVR. Testimonio 301671. Los hechos se suscitaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Jarpa, provincia <strong>de</strong><br />

Chupaca, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong>:<br />

«[...] yo me di cu<strong>en</strong>ta que no eran terroristas porque t<strong>en</strong>ían botas negras como <strong>de</strong> militares y se les veía<br />

gorditos, así no eran los terroristas».<br />

131 CVR. Testimonio 450068. p. 3. Caserío <strong>de</strong> Huimba Muyuna, Zapatero, Lamas, San Martín, 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1992.<br />

132 CVR. Testimonio 451001. p. 2. Caserío <strong>de</strong> Yumbatos, Caynarachi, Lamas, San Martín, 1989. No se<br />

precisan <strong>la</strong>s causas que motivaron los hechos <strong>de</strong>scritos.<br />

84 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


día sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> incursión habían <strong>de</strong>jado por todas partes sus ban<strong>de</strong>ras con <strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

MRTA, a<strong>de</strong>más llevaban insignia <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho». 133<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo su hija fue secuestrada, vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te y luego<br />

asesinada. La madre <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima seña<strong>la</strong> que fue informada que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Mariscal Castil<strong>la</strong><br />

fueron los que mataron a su hija. Al respecto, seña<strong>la</strong> que éstos <strong>la</strong> habían <strong>de</strong>spedazado y<br />

vio<strong>la</strong>do. 134<br />

Los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> MRTA con <strong>el</strong> PCP-SL también fueron contexto para <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales. Un testimonio cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> una mujer integrante d<strong>el</strong><br />

PCP-SL por parte <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> MRTA, qui<strong>en</strong>es luego <strong>de</strong> un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> otro<br />

grupo subversivo <strong>la</strong> capturaron, vio<strong>la</strong>ron y finalm<strong>en</strong>te asesinaron: «El <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to se inició<br />

a <strong>la</strong>s dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> y terminó a <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, una ba<strong>la</strong>cera infernal, bombas a cada<br />

rato. Ahí <strong>el</strong> MRTA captura a una chica <strong>de</strong> Ayp<strong>en</strong>a, [...] sindicada como co<strong>la</strong>boradora d<strong>el</strong><br />

PCP-SL. Junto con los heridos le llevan al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud d<strong>el</strong> Tingo Ponaza, ahí a <strong>la</strong> chica <strong>la</strong><br />

amarraron <strong>en</strong> un poste, <strong>la</strong> crucificaron, le rompieron <strong>la</strong> ropa y <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron, <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

noche, luego <strong>la</strong> chica <strong>la</strong> hicieron <strong>de</strong>saparecer». 135 Otro testimonio simi<strong>la</strong>r cu<strong>en</strong>ta: «<strong>el</strong> MRTA<br />

<strong>en</strong>tró a una pol<strong>la</strong>da <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro a <strong>la</strong> espalda <strong>de</strong> San Cosme, <strong>en</strong> Lima, <strong>en</strong> “12 <strong>de</strong> Octubre” y<br />

mataron y vio<strong>la</strong>ron». 136<br />

2.1.2.2 Otros hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

La CVR cu<strong>en</strong>ta con testimonios <strong>de</strong> mujeres que, si<strong>en</strong>do niñas, fueron secuestradas<br />

por <strong>el</strong> MRTA, integradas a sus fi<strong>la</strong>s y sometidas a servidumbre y viol<strong>en</strong>cia sexual por años.<br />

Al respecto, se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una mujer que fue secuestrada y vio<strong>la</strong>da por miembros<br />

d<strong>el</strong> MRTA <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que t<strong>en</strong>ía diez años <strong>de</strong> edad. Según <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato, los subversivos <strong>la</strong> llevaron a<br />

su campam<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> fue vio<strong>la</strong>da por todos los emerretistas, luego <strong>de</strong> lo cual <strong>la</strong> querían<br />

matar por temor a que escape y avise al Ejército. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma que «[...]<br />

constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban los emerretistas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los un presunto subversivo [...], también<br />

<strong>en</strong> otro campam<strong>en</strong>to fue vio<strong>la</strong>da por un emerretista. Era un b<strong>la</strong>ncón y era <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra».<br />

Narra que todo <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> subversivos dormía <strong>en</strong> camas separadas <strong>en</strong> sus<br />

campam<strong>en</strong>tos, pero cuando llegaban a otros lugares <strong>de</strong> improviso, <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte t<strong>en</strong>dían un<br />

plástico y se tapaban con una colcha. Indica que <strong>el</strong> presunto subversivo, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>spués<br />

murió <strong>en</strong> un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ba constantem<strong>en</strong>te: «Me dijo que íbamos a conversar,<br />

me puse a s<strong>en</strong>tar y me agarró a <strong>la</strong> fuerza, me dijo que quería estar conmigo, no he querido;<br />

me ap<strong>la</strong>stó mis brazos para yo po<strong>de</strong>r estar con él y me tapó <strong>la</strong> boca para no gritar.» 137<br />

Asimismo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín <strong>la</strong>s chicas reclutadas,<br />

que sumaban alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> veinte, antes <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales con los «mandos»,<br />

eran obligadas a que se apliqu<strong>en</strong> ampol<strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras, también reclutadas,<br />

para no concebir. Les aplicaban <strong>la</strong> inyección al finalizar su m<strong>en</strong>struación. En una<br />

oportunidad se acabaron <strong>la</strong>s ampol<strong>la</strong>s y no podían salir a comprar porque los militares los<br />

perseguían; <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es llegaron a t<strong>en</strong>er hijos que <strong>de</strong>spués eran arrebatados por<br />

______________________________________<br />

133 CVR. Testimonio 500108. p. 2. Los hechos se produjeron <strong>en</strong> Pucallpa. No se precisa ni <strong>el</strong> año ni <strong>la</strong> fecha.<br />

Tampoco se seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que los miembros d<strong>el</strong> MRTA cometieron tales hechos. Sólo se<br />

m<strong>en</strong>ciona que se trató <strong>de</strong> una incursión d<strong>el</strong> referido grupo subversivo <strong>en</strong> dicha comunidad.<br />

134 CVR. Testimonio 450022. Tingo <strong>de</strong> Ponanza, Picota, San Martín, 1991.<br />

135 CVR. Testimonio 450124. Un día domingo <strong>de</strong> 1991, se produce un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Ayp<strong>en</strong>a, distrito <strong>de</strong><br />

Tingo <strong>de</strong> Ponaza con miembros d<strong>el</strong> PCP-SL.<br />

136 CVR. Testimonio 102131. Cerro San Cosme, La Victoria, Lima, Lima, aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1992.<br />

137 CVR. Testimonio 303060. p. 5. Los hechos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> Alto Yurinaki, distrito <strong>de</strong><br />

Per<strong>en</strong>é, provincia <strong>de</strong> Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, 1990.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 85


los «mandos» y <strong>en</strong>tregados a personas extrañas. 138 La CVR cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que narra cómo su prima escapó <strong>de</strong> un campam<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> MRTA, don<strong>de</strong> había<br />

sufrido <strong>de</strong> maltratos físicos y vio<strong>la</strong>ción sexual por parte <strong>de</strong> los subversivos. 139<br />

Este testimonio resulta fundam<strong>en</strong>tal porque nos da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> aborto<br />

forzado a que fueron sometidas estas adolesc<strong>en</strong>tes reclutadas por <strong>el</strong> MRTA, actos que<br />

fueron acompañados <strong>de</strong> secuestro y posterior <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los niños y niñas que nacían:<br />

«(<strong>en</strong>) julio <strong>de</strong> 1997, mes <strong>en</strong> que <strong>la</strong> visitó [...] (otro «mando» emerretista) y le pidió un último<br />

favor, que lleve a <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes a Satipo, distrito y Provincia d<strong>el</strong> mismo<br />

nombre, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín. M<strong>en</strong>cionó a <strong>de</strong>más que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> esto no <strong>la</strong> volverían a<br />

molestar [...]. Le dieron <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> abandonar al bebé <strong>de</strong> <strong>la</strong> referida adolesc<strong>en</strong>te. [...] que lo<br />

<strong>de</strong>jara don<strong>de</strong> sea [...] <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te vas don<strong>de</strong> una señora y le dices que te agarre un rato al<br />

bebé, que te lo cui<strong>de</strong> y así lo <strong>de</strong>jas [...]. Decidió hab<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te y contarle lo que<br />

[...] había or<strong>de</strong>nado. [...] El<strong>la</strong> lloraba por su bebé porque sabía lo que le iba a pasar. [...]<br />

Seguram<strong>en</strong>te me van a quitar a mi hijo como lo han hecho con todas. [...] Cuando salían<br />

embarazadas o les hacían su extracción o les quitaban al bebé. Lo <strong>de</strong>jaban don<strong>de</strong> sea. [...]<br />

Otras chicas que estaban allí, m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad. Así niñas prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nueve o diez<br />

años, once. Que también <strong>el</strong><strong>la</strong> había visto <strong>en</strong> varias oportunida<strong>de</strong>s que le hacían tomar y<br />

<strong>de</strong>spués como no quería estar con uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong> mareada <strong>la</strong> agarraban dice, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban<br />

[...]. Cuando quedaban embarazadas les mandaba sacar [...] que abort<strong>en</strong> [...]. Nacía <strong>el</strong> bebé,<br />

pero se los quitaban y los <strong>de</strong>jaban <strong>en</strong> cualquier lugar. Las niñas eran vio<strong>la</strong>das por dos o tres<br />

hombres. Las mujeres que estaban con <strong>el</strong> MRTA eran <strong>en</strong> su mayoría m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad. Le<br />

com<strong>en</strong>tó que <strong>el</strong> padre d<strong>el</strong> bebé era un jov<strong>en</strong> emerretista al que l<strong>la</strong>maban [...], él es uno <strong>de</strong> los<br />

que <strong>en</strong>tró a <strong>la</strong> embajada. Le contó a<strong>de</strong>más, que [...] <strong>la</strong> embriagó <strong>en</strong> una ocasión y <strong>la</strong> violó; es<br />

<strong>de</strong> esa manera como <strong>el</strong><strong>la</strong> concibió al bebé [...].». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante ayudó a esta adolesc<strong>en</strong>te a<br />

escapar; no <strong>la</strong> llevó a Satipo como le habían solicitado. No ti<strong>en</strong>e información sobre <strong>el</strong> bebé.<br />

2.1.2.3 Mujeres embarazadas a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

También se pres<strong>en</strong>taron casos <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes embarazadas a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual. Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que su hija t<strong>en</strong>ía catorce años <strong>de</strong> edad y que<br />

estudiaba <strong>en</strong> Carachamayco cuando fue abusada sexualm<strong>en</strong>te por un miembro d<strong>el</strong> MRTA.<br />

Asimismo, seña<strong>la</strong> que cuando su hija rechazaba sus propuestas éste le <strong>de</strong>cía que era<br />

«machorra». Por este motivo, <strong>de</strong>cidieron que <strong>la</strong> niña estudiara <strong>en</strong> <strong>el</strong> caserío <strong>de</strong> Pampa<br />

Hermosa, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> cursó sus estudios hasta segundo <strong>de</strong> secundaria. Sin embargo, <strong>el</strong><br />

referido miembro d<strong>el</strong> MRTA <strong>la</strong> seguía persigui<strong>en</strong>do, por lo que <strong>de</strong>cidieron que viajara a Lima.<br />

Cuando su hija regresó a Carachamayco <strong>en</strong> 1995, <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, cuando regresaba<br />

<strong>de</strong> c<strong>el</strong>ebrar <strong>el</strong> día <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre fue abordada por <strong>el</strong> emerretista, qui<strong>en</strong> abusó sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> un terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. A consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, su hija resultó<br />

embarazada. 140<br />

La CVR cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una mujer que trabajaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> un<br />

integrante d<strong>el</strong> MRTA, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> una oportunidad «... trae una adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> más o m<strong>en</strong>os 15<br />

años con <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> [...] y <strong>el</strong><strong>la</strong> estaba embarazada más o m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong><br />

______________________________________<br />

138 CVR. Testimonio 303060. Anexo <strong>de</strong> Alto Yurinaki, Per<strong>en</strong>é, Chanchamayo, Junín, 1990.<br />

139 CVR. Testimonio 300578. Huancayo, Junín, 1992.<br />

140 CVR. Testimonio 450145. p. 5. Los hechos se suscitaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> caserío <strong>de</strong> Crachamayco, distrito <strong>de</strong><br />

Caynarachi, provincia <strong>de</strong> Lamas, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1995. Respecto d<strong>el</strong> niño,<br />

únicam<strong>en</strong>te se sabe que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad ti<strong>en</strong>e seis años <strong>de</strong> edad y que nunca fue reconocido por su<br />

padre.<br />

86 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


cinco meses. Don<strong>de</strong> él me dice que <strong>la</strong> ati<strong>en</strong>da y que <strong>la</strong> llevara a sus controles [...]». 141 El<br />

subversivo le había dicho que se trataba <strong>de</strong> un familiar suyo, que se <strong>de</strong>dicaba a <strong>la</strong> chacra.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te había sido raptada por <strong>el</strong> MRTA a los nueve años <strong>de</strong> edad. Unas<br />

semanas <strong>de</strong>spués <strong>el</strong> referido «mando» subversivo se llevó a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te a otro lugar<br />

argum<strong>en</strong>tando que ésta se s<strong>en</strong>tía mal. D<strong>el</strong> mismo modo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante manifiesta que unos<br />

días <strong>de</strong>spués <strong>el</strong> emerretista retornó a <strong>la</strong> casa y trajo consigo a otra adolesc<strong>en</strong>te «<strong>en</strong>tonces<br />

me dice que <strong>el</strong><strong>la</strong> era su sobrina, t<strong>en</strong>ía 15 años». 142 T<strong>en</strong>ía dos meses <strong>de</strong> embarazo. Al cabo<br />

<strong>de</strong> cuatro días se <strong>la</strong> llevó.<br />

2.1.3. Impunidad y <strong>de</strong>nuncia<br />

Tal como se vio <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual cuyos perpetradores fueron<br />

repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong> los casos que los subversivos fueron los responsables, <strong>la</strong><br />

impunidad también fue una característica. La CVR cu<strong>en</strong>ta con testimonios que así lo<br />

<strong>de</strong>muestran. Como su<strong>el</strong>e suce<strong>de</strong>r, <strong>la</strong>s víctimas no <strong>de</strong>nunciaron <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual por miedo<br />

a <strong>la</strong> advert<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los agresores. 143<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que los hechos sí fueron <strong>de</strong>nunciados por <strong>la</strong>s propias<br />

víctimas y sus familiares, estas <strong>de</strong>nuncias no obtuvieron resultados favorables. Este<br />

aspecto es importante y se r<strong>el</strong>aciona directam<strong>en</strong>te con los aspectos tratados al inicio <strong>de</strong> este<br />

capítulo: <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, tanto <strong>en</strong><br />

tiempos <strong>de</strong> paz como <strong>de</strong> conflicto armado.<br />

Esto se verifica c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

cuyos perpetradores fueron los integrantes <strong>de</strong> los grupos subversivos. Tal como se ha<br />

verificado <strong>en</strong> los testimonios recogidos por <strong>la</strong> CVR, al mom<strong>en</strong>to que <strong>la</strong>s víctimas<br />

pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia y poca (o nu<strong>la</strong>) respuesta eran<br />

habituales. En muchos casos, los subversivos se libraban <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad, no sólo por<br />

<strong>el</strong> temor que ante <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s implicaba <strong>el</strong> que <strong>el</strong> agresor integrara <strong>el</strong> PCP-SL o <strong>el</strong> MRTA,<br />

sino a<strong>de</strong>más porque se p<strong>en</strong>saba que <strong>la</strong> mujer había provocado <strong>el</strong> hecho o que <strong>el</strong> sujeto era<br />

su esposo o convivi<strong>en</strong>te, con lo cual al asunto se le restaba importancia y se le ubicaba <strong>en</strong><br />

un ámbito privado.<br />

En otros casos, <strong>la</strong> víctima era sometida a viol<strong>en</strong>cia sexual nuevam<strong>en</strong>te. Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante<br />

cu<strong>en</strong>ta cómo contó a los militares d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> que<br />

fue víctima su prima por parte <strong>de</strong> integrantes d<strong>el</strong> MRTA. Ante esto, los militares le dijeron que<br />

<strong>la</strong> mujer <strong>de</strong>bía estar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> acompañándolos y co<strong>la</strong>borando con <strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> los subversivos. Cuando <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> llegó al cuart<strong>el</strong>, fue atada <strong>de</strong> pies y manos. Fue golpeada<br />

y posteriorm<strong>en</strong>te ultrajada sobre un escritorio por un técnico y cinco soldados. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante<br />

le dijo a su prima que no le contara a nadie lo sucedido. 144<br />

______________________________________<br />

141 CVR. Testimonio 733010. p. 4. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante inició su co<strong>la</strong>boración con <strong>el</strong> MRTA <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1996. La casa<br />

alqui<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> que hace refer<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> María d<strong>el</strong> Triunfo, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Fue traída por miembros d<strong>el</strong> MRTA d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pichanaqui, provincia <strong>de</strong><br />

Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín.<br />

142 CVR. Testimonio 733010. p. 4. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante inició su co<strong>la</strong>boración con <strong>el</strong> MRTA <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1996. La casa<br />

alqui<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> que hace refer<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> María d<strong>el</strong> Triunfo, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Fue traída por miembros d<strong>el</strong> MRTA d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pichanaqui, provincia <strong>de</strong><br />

Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín.<br />

143 CVR. Testimonio 302036. Anexo <strong>de</strong> Apaicancha, Ricrán, Jauja, Junín, 1989.<br />

144 CVR. Testimonio 300578. Huancayo, Junín, 1992.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 87


2.1.4 Conclusiones<br />

1. Se produjeron graves hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual cuyos responsables fueron los<br />

integrantes <strong>de</strong> los grupos subversivos protagonistas d<strong>el</strong> conflicto armado vivido por <strong>el</strong><br />

Perú <strong>en</strong>tre 1980 y <strong>el</strong> año 2000. Si bi<strong>en</strong> los testimonios reportados no permit<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> una práctica sistemática o g<strong>en</strong>eralizada, sí se trató <strong>de</strong> graves transgresiones al<br />

Derecho Internacional Humanitario, específicam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s normas mínimas <strong>de</strong><br />

humanidad recogidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 3 común a los Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra y <strong>la</strong>s normas<br />

d<strong>el</strong> Código P<strong>en</strong>al Peruano.<br />

2. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> PCP-SL, los testimonios reportados a <strong>la</strong> CVR dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se dieron durante <strong>la</strong>s incursiones<br />

armadas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s «retiradas». Las principales formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual fueron <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>la</strong>s uniones forzadas, <strong>la</strong> servidumbre sexual y los<br />

abortos forzados; los principales responsables <strong>en</strong> este ámbito fueron los «mandos».<br />

3. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> MRTA, los hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se dieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

incursiones armadas y <strong>en</strong> los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>el</strong> PCP-SL. Asimismo, se<br />

reportaron casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Las principales<br />

formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fueron <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y los abortos forzados.<br />

4. El hecho <strong>de</strong> que una mujer estuviese embarazada no fue un impedim<strong>en</strong>to para que<br />

ciertos miembros <strong>de</strong> los grupos subversivos ejercieran viol<strong>en</strong>cia sexual sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

5. Se han reportado casos <strong>de</strong> mujeres embarazadas a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual.<br />

6. La impunidad ro<strong>de</strong>ó estos hechos, pues <strong>la</strong>s mujeres no <strong>de</strong>nunciaban los hechos por<br />

vergü<strong>en</strong>za o temor y <strong>en</strong> los casos que lo hicieron no recibieron una respuesta<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s.<br />

2.2 El estado como perpetrador<br />

En r<strong>el</strong>ación al Estado, <strong>la</strong> CVR ti<strong>en</strong>e evi<strong>de</strong>ncias que le permit<strong>en</strong> concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual fue una práctica g<strong>en</strong>eralizada y subrepticiam<strong>en</strong>te tolerada, pero <strong>en</strong> ciertos casos<br />

abiertam<strong>en</strong>te permitida por los superiores inmediatos <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados ámbitos. Tuvo lugar<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> incursiones militares, pero también <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> ciertos<br />

establecimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> Ejército y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Policiales. Esta práctica g<strong>en</strong>eralizada, sin<br />

embargo, pue<strong>de</strong> haber alcanzado <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas provincias <strong>de</strong> Ayacucho, Huancav<strong>el</strong>ica y<br />

Apurímac un carácter sistemático vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> subversión.<br />

En <strong>el</strong> caso específico d<strong>el</strong> Ejército y <strong>la</strong> Marina, organizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong><br />

índole internacional como Amnistía Internacional (AI) y Americas Watch (AW) publicaron <strong>en</strong> los<br />

años 80 s<strong>en</strong>dos informes <strong>en</strong> los que se daba cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales. Así, <strong>en</strong> 1986,<br />

AI manifestó haber recibido información <strong>de</strong> distintos casos <strong>de</strong> abuso sexual perpetrados<br />

contra mujeres <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. Según esta organización, los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Gobierno<br />

seña<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to que <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones eran previsibles cuando <strong>la</strong>s tropas se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> zonas rurales y por ese motivo no <strong>de</strong>berían promoverse procesos p<strong>en</strong>ales<br />

para sancionar este tipo <strong>de</strong> abusos. En 1991, esta <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>nunció <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

práctica ext<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones cometidas por militares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas incursiones que éstos<br />

realizaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s campesinas. 145 Como señaló <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to AW, no existían<br />

estadísticas sobre <strong>el</strong> número <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones atribuibles a <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n; sin embargo, se<br />

indicaba que <strong>el</strong> número era preocupante. Asimismo, este informe docum<strong>en</strong>ta casos <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ciones ocurridas durante interrogatorios, <strong>en</strong> operativos <strong>de</strong> rastril<strong>la</strong>je o masacres cometidas<br />

______________________________________<br />

145 (17) Amnesty International, Perú: Human Rights in a Climate of Terror. London, 1991, p. 7.<br />

88 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


por <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> seguridad. Entre <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scritas se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong><br />

objetos extraños <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina o <strong>el</strong> ano, combinadas con <strong>de</strong>scargas <strong>el</strong>éctricas <strong>en</strong> los g<strong>en</strong>itales<br />

o <strong>la</strong>s mamas, vio<strong>la</strong>ciones sexuales a mujeres embarazadas y m<strong>en</strong>ores, y vio<strong>la</strong>ción grupal. 146<br />

La CVR ha recogido numerosos testimonios 147 <strong>en</strong> los cuales se indica que los actos<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual constituían una situación común y frecu<strong>en</strong>te, realizada por integrantes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> Estado: «(...) También v<strong>en</strong>ían los grupos militares a hacer maltratos,<br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales, a chicas <strong>de</strong> dieciséis años, <strong>de</strong> quince años (...) Abancay, <strong>en</strong> 1988». 148<br />

Otro testimonio seña<strong>la</strong>: «(eran unos) carniceros, (ciertos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina) eran unos<br />

«carniceros, porque vio<strong>la</strong>ban y mataban a diestra y siniestra (...). «Salían <strong>de</strong> patrul<strong>la</strong> al<br />

campo y vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s mujeres casadas <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus esposos.» Huanta, <strong>en</strong> 1984. 149<br />

Estos hechos han sido reconocidos por los propios repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong> Estado. Así, por<br />

ejemplo, se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> Liz Rojas Val<strong>de</strong>z, qui<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia Pública <strong>de</strong><br />

Huamanga, narró cómo <strong>en</strong>tabló amistad con un oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> PIP. Éste le dijo «que a <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban, no uno, sino todos». El referido testimonio cobra importancia <strong>en</strong> tanto<br />

se trata <strong>de</strong> afirmaciones hechas por un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se acepta que <strong>la</strong>s<br />

mujeres que llegaban <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas eran vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> mismo s<strong>en</strong>tido, se ubica<br />

<strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cuya hermana fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Uchiza.<br />

Al preguntar sobre su para<strong>de</strong>ro, los militares le informaron que <strong>la</strong> habían soltado y que no<br />

insista buscándo<strong>la</strong> porque iba a t<strong>en</strong>er problemas. Sin embargo, luego <strong>de</strong> pagar veinte<br />

dó<strong>la</strong>res a un soldado, éste le informó que <strong>la</strong> muchacha había sido vio<strong>la</strong>da por los soldados y<br />

luego <strong>la</strong> habían matado. 150<br />

De otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> CVR cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una mujer que trabajó como<br />

suboficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Ayacucho hacia<br />

finales <strong>de</strong> los años 80. Durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> DECOTE (Departam<strong>en</strong>to contra <strong>el</strong><br />

Terrorismo) fue testigo <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual a cargo <strong>de</strong> los oficiales <strong>de</strong> Policía. La<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que al día sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales, le <strong>en</strong>cargaban que<br />

at<strong>en</strong>diera a <strong>la</strong>s mujeres diciéndole siempre: «Hay una <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida que está necesitando alguna<br />

cosa, vaya». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante t<strong>en</strong>ía que asistir<strong>la</strong>s, comprarles jabón y llevar<strong>la</strong>s a ducharse. 151<br />

Otro <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ejército vio muchos casos <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales. En una oportunidad trajeron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> Huahuapuquio, Incarai,<br />

Ayacucho, a una mujer <strong>de</strong> 27 años <strong>de</strong> edad aproximadam<strong>en</strong>te y fue vio<strong>la</strong>da primero por los<br />

oficiales: «... <strong>la</strong> primera, segunda y tercera vez <strong>la</strong> muchacha gritaba, pero <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más veces<br />

ya no. Fue vio<strong>la</strong>da por aproximadam<strong>en</strong>te siete u ocho oficiales y por los compañeros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma tropa que <strong>de</strong>cían cosas como «estaba bu<strong>en</strong>a, <strong>la</strong> cho<strong>la</strong> estaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> puta madre». 152<br />

Asimismo, explica que <strong>la</strong>s mujeres que no eran vio<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> eran tras<strong>la</strong>dadas a <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Ayacucho y ahí sí eran vio<strong>la</strong>das. 153<br />

______________________________________<br />

146 El Informe <strong>de</strong> AW da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estas acciones como «formas <strong>de</strong> tortura». Ibid. p. 3.<br />

147 Este informe so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te incluirá los nombres y ap<strong>el</strong>lidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han brindado su testimonio<br />

<strong>en</strong> audi<strong>en</strong>cias públicas o <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos que hayan sido incluidos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes publicaciones o<br />

reportes <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales e internacionales.<br />

148 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Abancay. Caso 1. Primera sesión, 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002. Testimonio<br />

<strong>de</strong> Saúl Huamantingo.<br />

149 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Huanta. Caso 17. Tercera sesión, 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Dionisio Pariona V<strong>en</strong>tura.<br />

150 CVR. Testimonio 100110. Uchiza, Tocache, San Martín, 1992.<br />

151 CVR. Testimonio 102117. Ayacucho, Huamanga, Ayacucho, 1986-1991.<br />

152 CVR. Testimonio 700493. Comunidad <strong>de</strong> Huahuapuquio, Cangallo, Cangallo, Ayacucho, 1985-1986.<br />

153 CVR. Testimonio 700493. Comunidad <strong>de</strong> Huahuapuquio, Cangallo, Cangallo, Ayacucho, 1985-1986.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 89


Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> los testimonios llegados a <strong>la</strong> CVR exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias a casos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual hechas por testigos <strong>de</strong> estos hechos. Nótese <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los hechos, que se pres<strong>en</strong>tan como prácticas comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Apurímac, un testimoniante narró a <strong>la</strong> CVR que había<br />

escuchado quejas contra los miembros d<strong>el</strong> Ejército porque robaban <strong>la</strong>s pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

campesinos y vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es. 154 Otro testimoniante afirma que escuchó com<strong>en</strong>tarios<br />

sobre <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un gana<strong>de</strong>ro porque «le gustó <strong>la</strong> cho<strong>la</strong>» 155 a uno <strong>de</strong> sus jefes. 156 Otro<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirmó <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los militares que «si <strong>en</strong>contraban chicas, d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> sus<br />

padres <strong>la</strong>s maltrataban, <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban». 157<br />

En cuanto a Ayacucho, exist<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los testigos: «Los militares<br />

vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s mujeres». 158 De Huánuco, una testimoniante manifiesta que hacia 1992 «<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Aucayacu habían matanzas, abusos, vio<strong>la</strong>ciones por parte d<strong>el</strong> Ejército». 159 Y una<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>de</strong> Abancay cu<strong>en</strong>ta que «...fueron <strong>en</strong>cerradas <strong>en</strong> un cuarto <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su<br />

hermano Manu<strong>el</strong>. Allí los militares <strong>la</strong>s mancuernearon, golpearon, torturaron, vio<strong>la</strong>ron<br />

sexualm<strong>en</strong>te durante toda <strong>la</strong> noche». 160<br />

Pero <strong>en</strong> los testimonios reportados a <strong>la</strong> CVR no sólo se narran vio<strong>la</strong>ciones sexuales.<br />

En <strong>el</strong>los también se hace refer<strong>en</strong>cia a diversas formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual como los abusos<br />

sexuales, chantajes sexuales, acoso sexual o manoseos:<br />

Fui yo con mis dos hijos, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los t<strong>en</strong>ía doce años, y <strong>el</strong> otro un año y medio, con mis dos<br />

niños me llevaron al cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Huancapi y viví <strong>en</strong> un pasadizo <strong>de</strong> una cocina, lloré mucho y nadie<br />

me apoyaba, me <strong>de</strong>cían cosas obsc<strong>en</strong>as los soldados, me of<strong>en</strong>dían y ahí vivía (...) 161<br />

Los policías pasaban su miembro por mi cara, por mis ojos, por mis oídos, por mi boca, por mi<br />

cu<strong>el</strong>lo (...) 162<br />

(...) me golpeaban, primero cachetadas y jalones <strong>de</strong> cab<strong>el</strong>lo, luego <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> abdom<strong>en</strong> y a<br />

<strong>la</strong> altura <strong>de</strong> los riñones, para <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>svestirme y tocar mis partes íntimas. Esto me causó<br />

mucha p<strong>en</strong>a y dolor. 163<br />

El que estaba a mi <strong>la</strong>do empezó a manosearme por los s<strong>en</strong>os y por los g<strong>en</strong>itales. 164<br />

El <strong>de</strong>snudo forzado también fue una práctica constante, que se dio por lo g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong><br />

los contextos <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones y tortura, como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te testimonio, <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

154 CVR. Testimonio 205316. Capaya, Aymares, Apurímac, 1989.<br />

155 D<strong>en</strong>ominación g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spectiva para referirse a campesinos y mestizos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

156 CVR. Testimonio 205316. Capaya, Aymaraes, Apurímac, 1989.<br />

157 CVR. Testimonio 101619. Toraya, Aymaraes, Apurímac, 1985.<br />

158 CVR. Testimonio 202751.C<strong>en</strong>tro pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Contay, Saurama, Vilcashuamán, Ayacucho, 1990.<br />

159 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Tingo María. Caso 12. Primera sesión, 8 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> Mileiva Bazán Rodríguez.<br />

160 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Abancay. Caso 1. Primera sesión, 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002. Testimonio<br />

<strong>de</strong> Ramiro Niño <strong>de</strong> Guzmán.<br />

161 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 2. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

F<strong>el</strong>iciana Quispe Huamaní.<br />

162 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 4. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Elizabeth Rojas Prieto.<br />

163 Caso <strong>de</strong> Doris Violeta Quispe La Rosa, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> 13ª comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos.<br />

De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 554.<br />

164 CVR. Testimonio 700130. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 1990. Los hechos ocurrieron ese día.<br />

90 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que ingresaron personas <strong>de</strong>sconocidas a su domicilio y se <strong>la</strong> llevaron<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su hijo. La condujeron hacia Capil<strong>la</strong>pata <strong>de</strong> San Juan Bautista,<br />

don<strong>de</strong> estaba estacionada una camioneta <strong>de</strong> color azul marca Chevrolet, <strong>la</strong> cubrieron con<br />

una tol<strong>de</strong>ra y <strong>de</strong> ahí <strong>en</strong> ad<strong>el</strong>ante no pudo distinguir adón<strong>de</strong> <strong>la</strong> llevaban. Luego, <strong>la</strong> llevaron a un<br />

cuarto don<strong>de</strong> había un colchón y <strong>la</strong> tiraron al su<strong>el</strong>o. En <strong>la</strong> mañana <strong>la</strong> llevaron con dirección<br />

<strong>de</strong>sconocida, le v<strong>en</strong>daron los ojos, le or<strong>de</strong>naron sacarse <strong>la</strong> ropa, le amarraron los brazos<br />

hacia atrás y <strong>la</strong> alzaban <strong>de</strong> los brazos para causarle dolor. Le leían una lista <strong>de</strong> nombres para<br />

que dijera si es que conocía a alguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Como <strong>el</strong><strong>la</strong> no conocía a ninguna persona, uno<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los le dijo: «una mierda son los serranos». 165 Finalm<strong>en</strong>te, «<strong>la</strong> golpearon <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda, le<br />

cortaron <strong>el</strong> cab<strong>el</strong>lo <strong>en</strong> dos oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> insultaron <strong>en</strong> repetidas ocasiones y <strong>de</strong>snudaron<br />

junto con sus hijos. 166<br />

En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, fueron comunes los casos <strong>en</strong> los que participaba<br />

más <strong>de</strong> un perpetrador: «(...) ahí vi muchas cosas, sufrí mucho por ser campesina.<br />

Veinticinco “sinchis” y soldados me vio<strong>la</strong>ron llevándome al baño; <strong>de</strong> este sufrimi<strong>en</strong>to que<br />

pasé, me <strong>de</strong>jaron, me arrastraron a <strong>la</strong> calle porque ni fuerzas t<strong>en</strong>ía, me arrastraron <strong>de</strong> los<br />

dos brazos a mí y a otra señora...» 167<br />

Otra testimoniante cu<strong>en</strong>ta: «(...) no sé si fueron ocho o diez, <strong>en</strong>traron y me quitaron <strong>la</strong><br />

blusa y me rompieron <strong>el</strong> sostén, me arrancaron <strong>el</strong> cierre d<strong>el</strong> pantalón y me vio<strong>la</strong>ron, me<br />

vio<strong>la</strong>ron por <strong>la</strong> vagina y por <strong>el</strong> ano, me <strong>de</strong>smayé, no recuerdo más.» 168<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> este tipo que mayor resonancia ha t<strong>en</strong>ido a niv<strong>el</strong> nacional fue <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Georgina Gamboa. Cuando <strong>el</strong><strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía 16 años, <strong>en</strong> 1981, fue vio<strong>la</strong>da por los «sinchis», primero <strong>en</strong><br />

su casa y luego <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> Policía <strong>de</strong> Vilcashuamán (Ayacucho). A consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción quedó embarazada. Georgina pasó cinco años y tres meses <strong>en</strong> prisión acusada <strong>de</strong><br />

terrorismo y pese a que i<strong>de</strong>ntificó y <strong>de</strong>nunció a los once oficiales y un civil que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron, éstos<br />

fueron <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados inoc<strong>en</strong>tes. La <strong>de</strong>cisión judicial seña<strong>la</strong>ba que «... <strong>la</strong>s imputaciones a los<br />

miembros policiales, como <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y maltrato físico no son sino <strong>la</strong> ya<br />

conocida reacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n, d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito contra <strong>la</strong> ley, para así tratar <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>svirtuar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> responsabilidad hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona». 169<br />

Como <strong>el</strong><strong>la</strong> misma narró a <strong>la</strong> CVR: «...me golpearon, <strong>de</strong>spués com<strong>en</strong>zaron a<br />

abusarme, vio<strong>la</strong>rme, a mí me vio<strong>la</strong>ron durante toda <strong>la</strong> noche; yo gritaba, pedía auxilio, me<br />

metieron pañu<strong>el</strong>o a mi boca, y aparte cuando gritaba y pedía auxilio me golpearon. Yo estaba<br />

totalm<strong>en</strong>te maltratada, esa, esa noche me vio<strong>la</strong>ron, siete eran, siete, siete militares o sea<br />

los siete “sinchis” <strong>en</strong>traron a vio<strong>la</strong>rme. Uno salía, otro <strong>en</strong>traba, otro salía, uno <strong>en</strong>traba. Ya<br />

estaba totalm<strong>en</strong>te muerta yo, ya no s<strong>en</strong>tía que estaba normal ». 170<br />

______________________________________<br />

165 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Huamanga. Caso 6. Segunda sesión, 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002. Testimonio<br />

<strong>de</strong> Alicia Castillo Vílchez.<br />

166 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica. Caso 4. Primera sesión, 25 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> Paulina Huaraca Rimachi.<br />

167 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 2. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

F<strong>el</strong>iciana Quispe Humaní.<br />

168 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 4. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Elizabeth Rojas Prieto.<br />

169 Americas Watch, p. 30.<br />

170 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Ayacucho. Caso 1. Primera sesión, 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002. Sesión <strong>de</strong><br />

ba<strong>la</strong>nce y perspectivas, 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003. Testimonio <strong>de</strong> Georgina Gamboa. En su mom<strong>en</strong>to, se<br />

realizaron gestiones <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> Gamboa que no tuvieron éxito. Dos par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios llevaron a <strong>la</strong><br />

adolesc<strong>en</strong>te embarazada al <strong>de</strong>spacho d<strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces ministro d<strong>el</strong> Interior, qui<strong>en</strong>, por toda respuesta a los<br />

pedidos <strong>de</strong> ayuda, habría preguntado: «¿Qué nombre le pondrás a tu hijo? ¿Sinchi, si es hombre, o<br />

Sincha, si es mujer?».<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 91


Los testimonios sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un contexto reiterado y masivo <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones<br />

sexuales abundan: « (...) no sé si fueron cinco, siete creo que fueron, más <strong>de</strong> 15, más, 17<br />

hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guardia Civil que me vio<strong>la</strong>ron, igual me volvía a <strong>de</strong>smayar, no obstante que yo<br />

estaba gestando, les com<strong>en</strong>té que estaba gestando, estoy esperando un hijo, no les interesó<br />

nada». 171 Los hechos ocurrieron <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1991, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cajamarca.<br />

«Ahí estuvimos una noche y a mí me sacaron con mis hijitos, me sacaron, vamos a<br />

Circamarca, vamos a sacar presos, uste<strong>de</strong>s van a reconocer me dijeron; (...) me llevaron al<br />

baño y <strong>en</strong> <strong>el</strong> baño 6 soldados <strong>en</strong>capuchados me vio<strong>la</strong>ron, mi hijito era <strong>de</strong> un año y medio, mi<br />

hijito lloraba, y mi hijito <strong>de</strong> un año y medio le metieron algo <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca para que no grite y a mí<br />

también». 172 Los hechos ocurrieron <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> abril; no m<strong>en</strong>ciona <strong>el</strong> año, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Cangallo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, son numerosos los testimonios que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

y am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual con objetos: «Una noche <strong>la</strong> <strong>de</strong>snudaron, le pusieron <strong>la</strong> v<strong>en</strong>da<br />

y le dijeron que le iban a dar comida mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> torturaban. La s<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> un fierro y le<br />

<strong>de</strong>strozaron <strong>el</strong> coxis. Le hicieron un hueco –«no t<strong>en</strong>go cóxis»– y <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong> su c<strong>el</strong>da,<br />

sobre un colchón <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tado. El<strong>la</strong> p<strong>en</strong>só que era <strong>la</strong> m<strong>en</strong>struación. No recibió at<strong>en</strong>ción<br />

médica y luego fue tras<strong>la</strong>dada al p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Santa Bárbara don<strong>de</strong> pasaba <strong>el</strong> día <strong>en</strong> <strong>el</strong> colchón.<br />

Según cu<strong>en</strong>ta, un policía le dijo que «me echara orines <strong>en</strong> mis heridas, por eso no me dio<br />

gangr<strong>en</strong>a»; 173 «...cuando yo llego a <strong>la</strong> comisaría, es <strong>la</strong> peor cosa que <strong>en</strong> toda mi vida <strong>la</strong> he<br />

pasado, (...)<strong>el</strong>los me cog<strong>en</strong>, yo era <strong>la</strong> única mujer <strong>de</strong> todo ese hecho, me cog<strong>en</strong>, me tiran,<br />

me <strong>en</strong>capuchan, me arrodil<strong>la</strong>n fr<strong>en</strong>te a una pared y me revisan, justo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong> carnet<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran también un carnet <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía, yo soy un familiar <strong>de</strong> policía y<br />

<strong>el</strong>los lo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, yo p<strong>en</strong>sé que por ese hecho <strong>el</strong>los me iban a respetar pero no fue así,<br />

<strong>el</strong>los p<strong>en</strong>saban que yo era una infiltrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía, p<strong>en</strong>saron que era S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso<br />

que había <strong>en</strong>trado a <strong>la</strong> Policía y me empiezan a golpear completam<strong>en</strong>te, me chancaban<br />

contra <strong>la</strong> pared y con una vara <strong>la</strong>rga que t<strong>en</strong>ían me empiezan a meter por <strong>el</strong> pantalón, me<br />

empezaron a poner (...) Sí, me empezaron a introducir, yo pues gritaba completam<strong>en</strong>te por<br />

esa situación que yo no t<strong>en</strong>ía nada que ver <strong>en</strong> ese asunto y que me respetaran...» 174<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta acerca <strong>de</strong> los hechos que le sucedieron luego <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida<br />

por integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE: «... se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> un cuarto oscuro, totalm<strong>en</strong>te ais<strong>la</strong>da<br />

y <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche <strong>la</strong> sacaban <strong>de</strong> su c<strong>el</strong>da ponían música bi<strong>en</strong> alta, <strong>la</strong> <strong>de</strong>snudaban y <strong>la</strong><br />

ahogaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> taza d<strong>el</strong> water, le pasaron <strong>el</strong>ectricidad <strong>en</strong> los s<strong>en</strong>os y <strong>en</strong> los g<strong>en</strong>itales y <strong>la</strong><br />

colgaban poniéndole los brazos hacia atrás y <strong>la</strong> levantaban sin que sus pies toqu<strong>en</strong> <strong>el</strong> piso,<br />

y le metían un palo por <strong>el</strong> ano, <strong>en</strong> otras oportunida<strong>de</strong>s aprovechaban los tras<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> un<br />

lugar a otro para hacer lo mismo». 175 Años <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida nuevam<strong>en</strong>te,<br />

pero por integrantes d<strong>el</strong> Ejército y <strong>la</strong> misma práctica se verifica: «nos habían dado duro y nos<br />

metieron palos por <strong>el</strong> recto ya que no era tan jov<strong>en</strong>cita como para vio<strong>la</strong>rme». 176<br />

______________________________________<br />

171 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 4. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Elizabeth Rojas Prieto.<br />

172 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 8. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Nemesia Bautista L<strong>la</strong>hua.<br />

173 CVR. Testimonio 700012. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Pueblo Libre, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>en</strong> 1985. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

174 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE. Los hechos sucedieron <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Comas, Lima.<br />

175 CVR. Testimonio 700022. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1987 <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Los<br />

Rosales, Surco. Los hechos ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

176 CVR. Testimonio 700022. La segunda <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción se verifica a finales <strong>de</strong> 1991, <strong>en</strong> Tarapoto, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> San Martín.<br />

92 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Un testimoniante indica que utilizaron un arma para hacerle <strong>la</strong> «ruleta rusa»: <strong>la</strong><br />

acostaron sobre un escritorio y le abrieron <strong>la</strong>s piernas. Como oponía resist<strong>en</strong>cia, se raspó <strong>la</strong><br />

pierna; <strong>la</strong> tocaban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s piernas para introducirle <strong>el</strong> arma, le <strong>de</strong>cían: «ah, no quieres<br />

conmigo, vas a ver, a ti no te toco porque estás sangrando, me das asco». Agrega <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que <strong>el</strong> haber manchado su ropa interior <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>struación <strong>la</strong> salvó <strong>de</strong> una<br />

posible vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> parte d<strong>el</strong> personal policial: «Me salvó que <strong>el</strong>los puedan introducir su<br />

miembro viril, vio<strong>la</strong>rme, pero con su arma sí, no puedo <strong>de</strong>terminar si fue arma <strong>la</strong>rga o corta.<br />

Me han golpeado con sus puños <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina. (...)Le pusieron su ropa, los efectivos le ja<strong>la</strong>ban<br />

<strong>el</strong> p<strong>el</strong>o y <strong>la</strong> golpeaban, al mismo tiempo que le <strong>de</strong>cían que <strong>de</strong>bía firmar. “Yo he sido golpeada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina, he sido vejada con sus armas”». 177<br />

Otra mujer cu<strong>en</strong>ta: «uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los dijo que si no co<strong>la</strong>boraba que me metieran un palo<br />

por <strong>el</strong> culo, y yo me asusté mucho». 178<br />

Los testimonios refier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s mujeres eran sometidas a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>nominada «<strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>rgo» que consistía <strong>en</strong> rozarles <strong>el</strong> cuerpo con <strong>la</strong>s armas <strong>la</strong>rgas y p<strong>en</strong>etrar<strong>la</strong>s con <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Una<br />

testimoniante narra lo sucedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE: «Ellos lo l<strong>la</strong>maban “<strong>la</strong>rgo”, comi<strong>en</strong>zan a<br />

hacer s<strong>en</strong>tir toda <strong>la</strong> pisto<strong>la</strong> y me comi<strong>en</strong>zan a <strong>de</strong>cir vas a s<strong>en</strong>tir lo que se si<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tir <strong>el</strong><br />

arma (...) nuevam<strong>en</strong>te me tiran a <strong>la</strong> mesa y me comi<strong>en</strong>zan a manosear, uno se tira <strong>en</strong>cima<br />

<strong>de</strong> mí con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> asustar, <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> mi estómago, como a hundirme <strong>el</strong> estómago.<br />

Un poco que lo digo, me está vio<strong>la</strong>ndo, como estaba <strong>de</strong>snuda yo he p<strong>en</strong>sado eso. Después<br />

otro también hace lo mismo y así otro. En ese mom<strong>en</strong>to yo he quedado semiinconci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> situación, uno tras otro. Com<strong>en</strong>zó como a quererme introducir por <strong>la</strong> vagina <strong>el</strong> arma así,<br />

como a querer introducirme así(...) Entonces, me empezaron a hacer un “clic” más rápido y<br />

yo p<strong>en</strong>sé ¿no? que cuándo me introducían, inclusive yo p<strong>en</strong>sé que me dolía un poco, cuando<br />

me introducían com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>cir ya se orinó. Yo qué habré hecho, empecé a gritar,<br />

nuevam<strong>en</strong>te me llevé a mi c<strong>el</strong>da, yo me <strong>de</strong>smayé, allí me tiraron agua fría, reaccioné y me<br />

empecé a vestir, y yo t<strong>en</strong>ía un poco <strong>de</strong> sangre, <strong>en</strong> realidad yo nunca he t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>aciones, se<br />

<strong>de</strong>sangra, ¿no? Yo, ya me habré vio<strong>la</strong>do, como siempre todo jov<strong>en</strong> se cu<strong>en</strong>ta, ¿no?. Cuando<br />

uno ti<strong>en</strong>e r<strong>el</strong>aciones se <strong>de</strong>sangra; yo, ya me habrán vio<strong>la</strong>do, qué me habían hecho». 179<br />

2.2.1 Ámbitos <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

Hasta aquí, se ha hecho una refer<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual durante <strong>el</strong> conflicto<br />

armado no internacional que es materia <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR. A continuación se<br />

pres<strong>en</strong>tan los principales ámbitos <strong>en</strong> que se produjeron los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, éstas no fueron <strong>la</strong>s únicas circunstancias <strong>en</strong> que estos hechos se dieron, pero<br />

por cuestiones metodológicas se ha or<strong>de</strong>nado <strong>la</strong> información <strong>de</strong> esta manera.<br />

Incursiones <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y Policiales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

Uno <strong>de</strong> los ámbitos <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se dieron casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fue durante <strong>la</strong>s<br />

incursiones d<strong>el</strong> personal militar y policial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones y comunida<strong>de</strong>s.<br />

Durante los años <strong>de</strong> mayor viol<strong>en</strong>cia se produjeron abusos d<strong>el</strong> personal militar contra <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción civil como represalias contra los pob<strong>la</strong>dos sospechosos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er –forzada o<br />

______________________________________<br />

177 CVR. Testimonio 700085. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Lima, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Lima, <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1991.<br />

178 CVR. Testimonio 700124. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Miraflores, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1993 y luego tras<strong>la</strong>dada al local <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, don<strong>de</strong> sucedieron los<br />

hechos.<br />

179 CVR.Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Comas, Lima.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 93


voluntariam<strong>en</strong>te– vínculos con los grupos subversivos. En este contexto se han reportado<br />

diversos casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. Los testimonios abundan al respecto.<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que hacia 1984 integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> «sinchis» <strong>de</strong><br />

Vilcashuamán, cometieron los mayores abusos: «saqueaban chacras, animales, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ían a<br />

<strong>la</strong>s personas, <strong>de</strong>sparecían y vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s mujeres». 180<br />

El 22 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1985, aproximadam<strong>en</strong>te veinte militares ingresaron a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>iéndo<strong>la</strong> a <strong>el</strong><strong>la</strong> y a su hermano, qui<strong>en</strong> era ag<strong>en</strong>te municipal, y golpeando<br />

a su madre. Su cuñada fue vio<strong>la</strong>da luego: «un militar <strong>en</strong>tró a mi cuarto, no me pu<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

amarró mi boca con una manta y <strong>de</strong>spués me violó». 181<br />

Otro r<strong>el</strong>ato dice que <strong>en</strong>tre 1985 y 1989 se pres<strong>en</strong>taron rastril<strong>la</strong>jes realizados <strong>en</strong> horas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada por parte <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> Ejército Peruano d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Quicapata,<br />

qui<strong>en</strong>es acordonaban los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> los barrios d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Alto y los<br />

pob<strong>la</strong>dores no podían ingresar ni salir <strong>de</strong> esa zona a pesar <strong>de</strong> que sus vivi<strong>en</strong>das se<br />

<strong>en</strong>contraban ubicadas allí. También solicitaban los docum<strong>en</strong>tos personales a los pob<strong>la</strong>dores,<br />

lo cual era aprovechado para hacer <strong>el</strong> registro corporal, sobre todo a <strong>la</strong>s mujeres, bajo <strong>la</strong><br />

am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> ser llevadas al vehículo portatropas. 182<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong>tre fines <strong>de</strong> octubre e inicios <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1990<br />

unos <strong>de</strong>sconocidos con pasamontañas <strong>en</strong>traron a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Huamanmarca y<br />

sacaron a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> sus casas. Parece ser que se trataba <strong>de</strong> integrantes d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL, pues les rec<strong>la</strong>maron por qué ayudaban a los militares. Horas más tar<strong>de</strong> d<strong>el</strong> mismo día,<br />

militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vilcashuamán incursionaron y les obligaron a reunirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a<br />

d<strong>el</strong> pueblo. Durante <strong>el</strong> tiempo que estuvieron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, <strong>la</strong> testimoniante fue<br />

vio<strong>la</strong>da varias veces: «Con golpes nos amarraban <strong>la</strong>s manos, nos tumbaban al piso y nos<br />

vio<strong>la</strong>ban. A <strong>la</strong>s mujeres nos separaron d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los varones y nos vio<strong>la</strong>ban,<br />

especialm<strong>en</strong>te escogían a <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es y <strong>en</strong>cerrándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban<br />

(....)» 183<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong> 1991 los subversivos d<strong>el</strong> MRTA llegaban a La Florida,<br />

buscaban a unas señoras para que les cocinaran y apoyaran a los subversivos.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, al llegar los militares, éstos <strong>en</strong>traban a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señoras y vio<strong>la</strong>ban<br />

a sus hijas. 184<br />

De otro <strong>la</strong>do, un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>de</strong> Tingo María seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> 1991 ya no era posible seguir<br />

vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su pueblo porque <strong>el</strong> Ejército <strong>en</strong>traba y vio<strong>la</strong>ba y mataba a <strong>la</strong>s personas que no<br />

eran s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas. 185<br />

Una fu<strong>en</strong>te bibliográfica refiere: «contó también que <strong>en</strong> otras casas escuchó que t<strong>en</strong>ían<br />

algunas mujeres, casi toda <strong>la</strong> noche violándo<strong>la</strong>s, porque los muchachos (soldados) <strong>de</strong>cían<br />

______________________________________<br />

180 CVR. BDI-I-P14. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, comunidad <strong>de</strong> Pampas, (Vilcashuamán). El <strong>en</strong>trevistado fue<br />

alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vilcashuamán. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> 1984.<br />

181 CVR. Testimonio 201538. Ayacucho, Huamanga, Ayacucho, 1983.<br />

182 CVR. Testimonio 700059. Los hechos ocurrieron durante un rastril<strong>la</strong>je realizado por militares d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Quicapata, distrito <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Alto, provincia <strong>de</strong> Huamanga, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho, <strong>en</strong>tre<br />

los años 1985 y 1989.<br />

183 CVR. Testimonio 203431. Huamba<strong>la</strong>ya, Vilcashuamán, Ayacucho, 1990.<br />

184 CVR. Testimonio 303060. Los hechos r<strong>el</strong>atados ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> Florida, distrito Per<strong>en</strong>é, provincia<br />

Chanchamayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1991.<br />

185 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Tingo María. Caso 11. Primera sesión, 8 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> Eu<strong>la</strong>lia Bravo.<br />

94 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


«ahora me toca a mí, ahora <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> otro, <strong>el</strong> otro» y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>cían: «yo le hice esto, yo hice<br />

esto, vanagloriándose...» 186<br />

Cuando <strong>la</strong>s personas eran capturadas por <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n, se <strong>la</strong>s agrupaba por<br />

sexo. Los testimonios cu<strong>en</strong>tan cómo <strong>la</strong>s mujeres eran repartidas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tropa y se <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ba sexualm<strong>en</strong>te.<br />

Un r<strong>el</strong>ato sobre hechos ocurridos <strong>en</strong> 1984 cu<strong>en</strong>ta: «Separaron a los hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres y los obligaron a estar contra <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y echados <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o para impedir que<br />

vieran lo que pasaba (...) a dos víctimas i<strong>de</strong>ntificadas <strong>la</strong>s quisieron forzar.» 187<br />

Las acciones <strong>de</strong> los militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Manta y <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vilca, 188 <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica,<br />

merec<strong>en</strong> un com<strong>en</strong>tario aparte. Los casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual se dieron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1984 y 1985, respectivam<strong>en</strong>te. Los soldados acostumbraban<br />

incursionar <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y vio<strong>la</strong>r sexualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> sus casas o <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>s<br />

con <strong>la</strong> excusa <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er vínculos con los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas para llevar<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> eran<br />

vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te. Muchas veces, los soldados irrumpían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores,<br />

instalándose <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cautiverio a <strong>la</strong>s mujeres: «Acá está uno <strong>de</strong> los tucos<br />

–me agarraron– ahora sí no escapas, ti<strong>en</strong>es que <strong>de</strong>cir todo. Me metieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto (...) allá<br />

vamos al corralón don<strong>de</strong> están tus animalitos, me metieron a<strong>de</strong>ntro y empezó a soltar humo<br />

<strong>de</strong> su arma (...) los habían pegado a mis hijitos, lo había <strong>en</strong>cerrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro cuarto. Ya que<br />

no quiere hab<strong>la</strong>r, haremos lo <strong>de</strong> costumbre, me han empezado a vio<strong>la</strong>r, seis, seis eran (...)<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacerme eso, me han hecho cocinar <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa, <strong>en</strong>cerrada me han t<strong>en</strong>ido por<br />

seis días, yo les cocinaba». 189<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta situación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Manta, son numerosos los<br />

casos <strong>de</strong> niños y niñas que <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> sus padres. En muchos casos, no<br />

llevan <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lido real d<strong>el</strong> padre, pues <strong>la</strong>s mujeres vio<strong>la</strong>das optaron por registrarlos con los<br />

apodos con que eran conocidos los soldados o con <strong>el</strong> grado militar d<strong>el</strong> padre. 190<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vilca, una <strong>en</strong>trevistada cu<strong>en</strong>ta lo sucedido <strong>en</strong><br />

1985 contra unas mujeres ancianas: « En esa fecha hasta los vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s ancianitas pues<br />

los militares (...) así era , hasta <strong>la</strong> abu<strong>el</strong>ita sigue todavía hasta ahora (...) <strong>el</strong>los a su mamá<br />

, a su abu<strong>el</strong>ita lo habían vio<strong>la</strong>do pues <strong>en</strong> su casa, a <strong>la</strong> anciana, a cinco ancianas dice que<br />

estaban reunidos ahí tomando su trago, así reunidos tomaban (...) <strong>en</strong>tonces tomando su<br />

trago y chaccando 191 su coca dice que estaban ahí (...) <strong>en</strong>tonces los militares como estaban<br />

aquí ¡ya van hacer chicharrón <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za! así dici<strong>en</strong>do han llevado, mariaditas, dice han<br />

respondido (...) <strong>en</strong>tonces dos ancianas nomás, dice, han v<strong>en</strong>ido, y a <strong>la</strong>s más jov<strong>en</strong>citas<br />

dice lo han hecho quedar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za tres militares y ahí han sufrido pues <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>s<br />

ancianas (...) <strong>la</strong> abu<strong>el</strong>ita también cuando vine al día sigui<strong>en</strong>te, me ha contado llorando<br />

todavía (...) <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero, creo que 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>en</strong> esa fecha». 192<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo al día sigui<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> cuatro comuneros, por<br />

parte <strong>de</strong> los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, llegó un grupo <strong>de</strong> 20 ó 30 soldados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Julcamarca<br />

______________________________________<br />

186 CNDDHH, 1994: 134.<br />

187 CVR. Testimonio 202641, Ev<strong>en</strong>to 1003146. Comunidad <strong>de</strong> Muyurina, Huamanga, Ayacucho, 1984.<br />

188 Ver al respecto <strong>el</strong> caso «Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica: Las bases <strong>de</strong> Manta y Vilca (1984-1995)» <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR.<br />

189 CVR. Testimonio 300556. Base militar <strong>de</strong> Vilca, Vilca, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1984.<br />

190 CVR. Testimonio 314025. Manta, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1984.<br />

191 Masticando.<br />

192 CVR. BDI-I-P127. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, agosto <strong>de</strong> 2002. Tarci<strong>la</strong>, 46 años, gobernadora <strong>de</strong><br />

Huambalpa.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 95


a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Cahua, <strong>en</strong> 1984. Los soldados <strong>en</strong>traron a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas y<br />

reunieron a todos los comuneros <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad; luego los llevaron fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, separaron a los varones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. Los varones fueron golpeados y <strong>la</strong>s<br />

mujeres fueron conducidas al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas abandonadas, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron<br />

sexualm<strong>en</strong>te. 193<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1992 quince soldados le dijeron a él y a su<br />

esposa: «por aquí han pasado los terrucos, uste<strong>de</strong>s los han visto y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que avisar». Los<br />

reunieron con otras veinte personas que estaban por allí y los pusieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, como era<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, boca abajo, <strong>en</strong> los surcos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chacras, a todos los varones, mi<strong>en</strong>tras que a <strong>la</strong>s<br />

mujeres jóv<strong>en</strong>es casadas y solteras <strong>la</strong>s separaron y se <strong>la</strong>s llevaron <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> un morro,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron a todas. Eran cinco mujeres. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s mujeres aparecieron y<br />

les dijeron «ya uste<strong>de</strong>s nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> esto, porque t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> uste<strong>de</strong>s, y si hay cualquier cosa ya verán(...). Fueron a recoger sus cosas y<br />

«nos fuimos a mi casa y mi esposa temb<strong>la</strong>ba y no me quiso <strong>de</strong>cir que le ha pasado o<br />

adón<strong>de</strong> <strong>la</strong> llevaron, bajamos a Huancav<strong>el</strong>ica». 194<br />

Al respecto, es ilustrativo <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Amalia Tol<strong>en</strong>tino, qui<strong>en</strong> fue interceptada<br />

por una patrul<strong>la</strong> militar integrada por set<strong>en</strong>ta soldados <strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1993 cuando se<br />

tras<strong>la</strong>daba <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> otras personas <strong>de</strong> Puerto <strong>de</strong> Moyuna hacia Huánuco. Los<br />

miembros d<strong>el</strong> Ejército separaron a los hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y tanto <strong>la</strong> señora Tol<strong>en</strong>tino<br />

como una niña <strong>de</strong> nombre Lour<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> 13 años <strong>de</strong> edad, fueron vio<strong>la</strong>das por diez y quince<br />

soldados, respectivam<strong>en</strong>te. «...A mi <strong>la</strong>do estaba una chica <strong>de</strong> trece años que se l<strong>la</strong>maba<br />

Lour<strong>de</strong>s... Estaba muy nerviosa y no quería separarse <strong>de</strong> mi <strong>la</strong>do..., (pero) varios soldados<br />

se <strong>la</strong> llevaron. Entonces Lour<strong>de</strong>s com<strong>en</strong>zó a gritar y a llorar. Después no <strong>la</strong> volví a ver más...<br />

Hasta que se calló. Más tar<strong>de</strong> me vinieron a buscar a mí. Los soldados <strong>de</strong>cían: “¡Qué rica<br />

que estaba Lour<strong>de</strong>s!” Entonces supe que <strong>la</strong> habían vio<strong>la</strong>do y que me tocaba a mí. Los<br />

soldados empezaron a manosearme <strong>la</strong>s piernas, distintas partes d<strong>el</strong> cuerpo. Cuando ya me<br />

estaban arrastrando, mi bebe Cinthya se puso a llorar. Sólo así se fueron.» 195<br />

Otro <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que «(...) <strong>la</strong>s mujeres tampoco no se han salvado <strong>de</strong> eso, han<br />

sido <strong>en</strong> algunos casos vio<strong>la</strong>das, <strong>en</strong> algunos casos abusadas, maltratadas y así como <strong>la</strong>s<br />

personas no se salvaron también los animales no se salvaron <strong>de</strong> esto». 196<br />

Un hecho que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo dicho se produjo <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Challhuayacu, don<strong>de</strong><br />

se perpetraron abusos por parte <strong>de</strong> los militares contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. Cuando los<br />

pob<strong>la</strong>dores acudieron a <strong>de</strong>nunciar los hechos ante <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong><br />

Palma, éste les manifestó que lo t<strong>en</strong>ían merecido, puesto que días antes habían <strong>de</strong>nunciado<br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Carm<strong>en</strong> Pariona, qui<strong>en</strong> fue vio<strong>la</strong>da por personal a su cargo <strong>en</strong> dicha<br />

base. 197<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante r<strong>el</strong>ata lo ocurrido cuando <strong>en</strong> 1996 fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por unos soldados que<br />

incursionaron <strong>en</strong> su comunidad ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín. El<strong>la</strong> trató <strong>de</strong> huir<br />

con su hijo <strong>de</strong> dos meses, pero no pudo. Los soldados le dijeron que se <strong>de</strong>snu<strong>de</strong> y ante su<br />

negativa le arrancharon <strong>la</strong> ropa y <strong>la</strong> tiraron al su<strong>el</strong>o. La golpearon, le v<strong>en</strong>daron los ojos y <strong>el</strong><br />

______________________________________<br />

193 CVR. Testimonio 202553. Comunidad <strong>de</strong> Cahua, Julcamarca, Angaraes, Huanacav<strong>el</strong>ica, 1984.<br />

194 CVR. Testimonio 314035. Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1992. Los soldados hac<strong>en</strong> una<br />

Incursión al barrio, porque previam<strong>en</strong>te había pasado por <strong>el</strong> lugar un grupo <strong>de</strong> subversivos.<br />

195 La señora Tol<strong>en</strong>tino <strong>de</strong>nunció los hechos ante <strong>la</strong> Fiscalía Especial <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> Huánuco<br />

(CNDDHH 1994: 160).<br />

196 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos Abancay. Caso 7. Audi<strong>en</strong>cia Privada. Testimonio <strong>de</strong> Wilfredo Torres.<br />

197 Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos. Los sucesos d<strong>el</strong> Alto Hual<strong>la</strong>ga, marzo, abril-mayo, 1994,<br />

junio <strong>de</strong> 1994, p. 98-99.<br />

96 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te le dijo a los soldados: «les regalo a esta terruca». Eran como <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> y<br />

fue vio<strong>la</strong>da por diez soldados. Luego, fue amarrada a un árbol. En <strong>la</strong> noche, pudo ver que su<br />

amiga <strong>de</strong> 16 años también estaba si<strong>en</strong>do vio<strong>la</strong>da por los soldados. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue<br />

nuevam<strong>en</strong>te vio<strong>la</strong>da por un t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y otras dos personas. Al día sigui<strong>en</strong>te iniciaron una<br />

caminata hasta llegar a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Challhuayacu, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te gritó a los soldados:<br />

«¡hemos traído carne!». Le <strong>de</strong>jaron <strong>en</strong> un almacén, con los ojos v<strong>en</strong>dados. Después <strong>de</strong> dos<br />

días <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>daron al cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Tocache <strong>en</strong> una camioneta, y fue <strong>en</strong>tregada al oficial d<strong>el</strong><br />

cuart<strong>el</strong>. En <strong>la</strong> noche nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sacaron para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. Después <strong>de</strong> eso <strong>el</strong><strong>la</strong> estaba muy<br />

mal. T<strong>en</strong>ía hemorragia, mucho dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina y no podía caminar, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los dolores<br />

por los golpes. 198<br />

Un testimoniante cu<strong>en</strong>ta que al huir d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Capaya, <strong>en</strong> 1989, fue ayudado por<br />

un campesino a cambio <strong>de</strong> que se llevara a su hija, pues t<strong>en</strong>ían miedo a los soldados porque<br />

vio<strong>la</strong>ban y asesinaban a <strong>la</strong>s mujeres, como había ocurrido con sus primas. 199 Como se ve,<br />

<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual eran comunes.<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Chapi por los militares y llevada a Chungui, para ser<br />

posteriorm<strong>en</strong>te liberada. Se <strong>de</strong>dicó a <strong>la</strong>bores agríco<strong>la</strong>s, pero siempre bajo <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

militares. Un hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te ses<strong>en</strong>ta años, pidió a los<br />

soldados que le <strong>en</strong>tregas<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante como convivi<strong>en</strong>te. El<strong>la</strong> se negó y <strong>el</strong> hombre <strong>la</strong><br />

acusó <strong>de</strong> terrorista, pero fue <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por una profesora que <strong>la</strong> conocía, gracias a <strong>la</strong> ayuda<br />

<strong>de</strong> un mayor. Sin embargo, este mayor hizo que <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>daran nuevam<strong>en</strong>te a Chapi don<strong>de</strong><br />

un capitán <strong>la</strong> mandó a vivir a su casa. En ese lugar fue vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te durante quince<br />

días por tres soldados cada noche. A consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual dio a luz a una<br />

niña. 200<br />

Una mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Vilca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Moya, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Huancav<strong>el</strong>ica, cu<strong>en</strong>ta hechos <strong>de</strong> 1992: «La g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ahí me contó que los militares los<br />

mataron <strong>el</strong> viernes 6 <strong>de</strong> abril, los golpearon y vio<strong>la</strong>ron a mis dos hermanas y a mi madre,<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s pedían auxilio». 201<br />

Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos estatales (bases militares, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

policiales, establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales)<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s incursiones <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se pres<strong>en</strong>tó al interior <strong>de</strong> diversos establecimi<strong>en</strong>tos<br />

estatales adon<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres eran conducidas para ser sometidas a interrogatorios, para ser<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas o para cumplir <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a impuesta luego <strong>de</strong> ser con<strong>de</strong>nadas. Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual se pres<strong>en</strong>taba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> hecho, así como<br />

durante <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s estatales.<br />

Uno <strong>de</strong> los espacios don<strong>de</strong> se dio <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fue <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases militares, tanto al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su insta<strong>la</strong>ción como durante <strong>el</strong> tiempo que<br />

funcionaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes localida<strong>de</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> país. Estos hechos han sido narrados<br />

no sólo por <strong>la</strong>s víctimas sino por pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad que los conocieron o pres<strong>en</strong>ciaron:<br />

______________________________________<br />

198 CVR. Testimonio 700185. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su casa ubicada <strong>en</strong> Alto Chalhuayaco, distrito <strong>de</strong><br />

Pólvora, provincia <strong>de</strong> Tocache, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Martín <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1996.<br />

199 CVR. Testimonio 205316. Capaya, Aymares, Apurímac, 1989.<br />

200 CVR. Testimonio 202418. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante había sido forzada a unirse a un campam<strong>en</strong>to s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista <strong>en</strong><br />

1983, <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte <strong>de</strong> Chaupimayo. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>de</strong>cidió viajar a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Oronccoy, motivo por <strong>el</strong><br />

cual fue perseguida por los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas. Al volver a Chapi, huy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecusión, fue capturada por<br />

los militares.<br />

201 CVR. Testimonio 303018. Moya, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1992.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 97


« (...) siempre se <strong>de</strong>ja los <strong>en</strong>emigos o <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, no sabíamos quiénes nos mataban,<br />

pero cuando nos <strong>de</strong>cían que íbamos al cuart<strong>el</strong> nos vio<strong>la</strong>ban o cuando nos <strong>de</strong>cían a los tres<br />

disparos ti<strong>en</strong>e que v<strong>en</strong>ir, eso no está bi<strong>en</strong>.» 202<br />

En 1987, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> Morales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Tarapoto, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San<br />

Martín, un testimoniante cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> una mujer por numerosos militares.<br />

El testimoniante se <strong>en</strong>contraba <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido y estaba si<strong>en</strong>do torturado: «En eso escucho<br />

algunos gritos <strong>de</strong> mujer y luces <strong>de</strong> cand<strong>el</strong>a. (...) Al escuchar gritos me acerco para ver por <strong>la</strong><br />

r<strong>en</strong>dija... Arrastrándome me acerqué a <strong>la</strong> pared, cuando me estaba acercando escucho<br />

disparos <strong>de</strong> armas: «terrucas, así van a morir todos, te vamos a quemar. El fuego que ardía<br />

era una especie <strong>de</strong> círculo, como <strong>la</strong> luz observé cinco a diez metros <strong>de</strong> distancia. Había<br />

cantidad <strong>de</strong> militares <strong>en</strong> formación. Vi traer un cuerpo. Al acercarse al costado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cand<strong>el</strong>a,<br />

vi que era una mujer, estaba <strong>de</strong>snuda. La tiraron al piso, como si fuera cualquier cosa y<br />

empezaron a abusar <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong>gradante, pasaban todos los soldados a abusar<br />

sexualm<strong>en</strong>te. Al principio <strong>la</strong> mujer no <strong>de</strong>cía nada, pero <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una cantidad <strong>de</strong>cía: “ya no<br />

hagan”. Eran 30 a 40 personas. Al terminar, todos se pon<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor, empiezan a disparar<br />

al medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cand<strong>el</strong>a y le <strong>de</strong>cían que hab<strong>la</strong>ra y no contestaba. Al parecer se había<br />

<strong>de</strong>smayado. Aparec<strong>en</strong> cuatro personas <strong>en</strong>capuchadas <strong>de</strong> negro, <strong>la</strong> crucifican y <strong>en</strong> su mano<br />

t<strong>en</strong>ían un instrum<strong>en</strong>to tipo puñal, más o m<strong>en</strong>os 15, 20 cm., otros apuntaban con sus armas<br />

pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> punta d<strong>el</strong> cañón era <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r grosor, era armam<strong>en</strong>to con sil<strong>en</strong>ciador. Se pon<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> cuclil<strong>la</strong>s por <strong>la</strong> <strong>en</strong>trepierna <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y le met<strong>en</strong> cuchillo por <strong>la</strong> vagina. La chica se<br />

<strong>de</strong>spertó, gritó y se <strong>de</strong>smayó. “Ya está”, ahora <strong>en</strong>cárgu<strong>en</strong>se como se ha quedado. En eso<br />

vino un carro, esa camioneta cerrada, no sé qué color. Métan<strong>la</strong> <strong>en</strong> esta bolsa y <strong>la</strong> echaron a<br />

<strong>la</strong> camioneta.» 203<br />

Sobre hechos <strong>de</strong> Huanta <strong>en</strong> 1993, se dice que: «Cuando dichos militares volvieron y<br />

establecieron una base militar, se iniciaron los abusos, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te sexuales contra <strong>la</strong>s<br />

mujeres jóv<strong>en</strong>es». 204<br />

Como seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> señora Marl<strong>en</strong>e Huayhua Prada: « (...) yo no sabía dón<strong>de</strong>, más<br />

<strong>de</strong>spués escuché que era un cuart<strong>el</strong>. ¡Sólo Dios sabe dón<strong>de</strong>! (...). Entonces fue <strong>la</strong> primera<br />

vez que estr<strong>el</strong><strong>la</strong>ron mi cabeza contra <strong>la</strong> pared y quisieron ponerme un palo <strong>de</strong> escoba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vagina.» 205 « (...) v<strong>en</strong>ía otro, rompía mis ropas y me golpeaban; me echaban agua por <strong>la</strong><br />

boca y <strong>la</strong> nariz (...) mi<strong>en</strong>tras otro agarraba mis s<strong>en</strong>os y los manoseaba horriblem<strong>en</strong>te,<br />

jalándom<strong>el</strong>os, dándome vu<strong>el</strong>ta.» 206<br />

Un caso que merece una m<strong>en</strong>ción especial es <strong>el</strong> Estadio <strong>de</strong> Huanta (Ayacucho) don<strong>de</strong><br />

se estableció <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> Guerra d<strong>el</strong> Perú <strong>en</strong> 1983. Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo<br />

durante su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> dicho lugar llevaron a una señora campesina <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong><br />

edad aproximadam<strong>en</strong>te, cuyo nombre no sabe, qui<strong>en</strong> fue vio<strong>la</strong>da por una fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> marinos. El<strong>la</strong><br />

rogaba que no <strong>la</strong> mat<strong>en</strong>: «papal<strong>la</strong>y, papal<strong>la</strong>y». 207 Esa misma noche, luego <strong>de</strong> ser vio<strong>la</strong>da<br />

sexualm<strong>en</strong>te, fue ejecutada. 208<br />

______________________________________<br />

202 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Segunda sesión, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong> Dominga<br />

Crispín.<br />

203 CVR. Testimonio 700164. Tocache, Tocache, San Martín, 1986.<br />

204 CVR. Testimonio 200097. C<strong>en</strong>tro Pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Carhuarán, San José <strong>de</strong> Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1983.<br />

205 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 210.<br />

206 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 211.<br />

207 «Papacito, papacito», expresión <strong>de</strong> súplica.<br />

208 CVR. Testimonio 202941. Huanta, Huanta, Ayacucho, 1984.<br />

98 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


En <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo <strong>en</strong> diversas ocasiones<br />

evitó ser vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te, hacia 1984. En una ocasión, se orinó y <strong>el</strong> capitán que<br />

pret<strong>en</strong>día vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong> <strong>de</strong>sistió. La testimoniante narra también que inv<strong>en</strong>tó que sufría <strong>de</strong> cáncer<br />

para evitar que le introduzcan un palo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina. Cuando un capitán <strong>la</strong> quiso vio<strong>la</strong>r y <strong>el</strong><strong>la</strong> le<br />

dijo que t<strong>en</strong>ía cáncer, él le respondió: «<strong>de</strong> uste<strong>de</strong>s qué se pue<strong>de</strong> esperar y no sería <strong>la</strong> primera<br />

vez». En otra ocasión quisieron hacerle tomar una bot<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> pisco, a lo que <strong>el</strong><strong>la</strong> se negó.<br />

Luego fue <strong>de</strong>svestida, <strong>la</strong> colgaron y empezaron a arrancarle los v<strong>el</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>vis. La<br />

testimoniante dijo que t<strong>en</strong>ía SIDA, lo que evitó <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. 209<br />

En <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Chungui, <strong>en</strong> 1986, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y otras 15 mujeres, <strong>de</strong> 38 a 40<br />

años <strong>de</strong> edad, fueron maltratadas con golpes, patadas y puñetes y <strong>la</strong>s torturaron<br />

colgándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>en</strong> un árbol. Fueron <strong>en</strong>cerradas <strong>en</strong> un cuarto húmedo y <strong>la</strong>s<br />

sacaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s noches para abusar <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s sexualm<strong>en</strong>te. Así <strong>la</strong>s tuvieron por un mes. 210<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> 1989, durante <strong>el</strong> tiempo que estuvo <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> base<br />

militar <strong>de</strong> Capaya <strong>en</strong> Abancay, fue testigo <strong>de</strong> numerosas vio<strong>la</strong>ciones ocurridas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

noches. En una ocasión escuchó gritos <strong>de</strong> mujeres y vio que quince a veinte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s corrían<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> patio perseguidas por los soldados, <strong>la</strong>s atrapaban, les rompían <strong>la</strong>s ropas y <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban.<br />

Algunas pedían que <strong>la</strong>s mataran, que ya para qué serviría su vida: «era una jauría <strong>de</strong><br />

soldados que se <strong>la</strong>nzaban uno y otro sobre <strong>la</strong> misma mujer, eran ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> soldados que se<br />

<strong>la</strong>nzaban». 211 Cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> testimoniante que esto duró toda <strong>la</strong> noche y que algunas mujeres no<br />

podían gritar porque les rompían <strong>la</strong>s piernas. Aña<strong>de</strong> que los soldados que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />

los torreones exigían participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones: «también <strong>el</strong> que me cuidaba <strong>en</strong>cima se<br />

bajó y agarró a una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cho<strong>la</strong>s ya casi semimuerta y <strong>la</strong> utilizó cerca al hueco don<strong>de</strong> yo<br />

estaba vi<strong>en</strong>do». 212 Al día sigui<strong>en</strong>te, «los cuerpos estaban tirados, no se movían, estaban con<br />

<strong>la</strong>s piernas abiertas, algunas volteadas, me ha espantado». 213 El testimoniante cu<strong>en</strong>ta<br />

a<strong>de</strong>más que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que eran llevadas al cuart<strong>el</strong> eran mujeres, <strong>la</strong>s cuales<br />

llegaban hasta dos veces por día o noche. Eran conducidas a <strong>la</strong> iglesia y luego eran objeto <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual: «... los soldados habían construido unos muros especiales como bretes<br />

para vio<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s mujeres». 214<br />

Un testimoniante que integró <strong>el</strong> Ejército cu<strong>en</strong>ta hechos <strong>de</strong> 1989: «Entonces nosotros<br />

le dijimos a <strong>la</strong> profesora, ya corría <strong>la</strong>s once <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. A esta hora no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar<strong>la</strong> ir<br />

porque había toque <strong>de</strong> queda, mañana temprano <strong>la</strong> vamos a soltar, pero ti<strong>en</strong>e que ser<br />

cariñosa con nosotros. El<strong>la</strong> miró y dijo: ¿cuántos son?...no con <strong>la</strong> tropa. El<strong>la</strong> miró y dijo:<br />

«¿cuántos son?».«Somos cuatro». Dijo: «no con <strong>la</strong> tropa, no, con <strong>la</strong> tropa no». 215<br />

Otra testimoniante que vivió <strong>en</strong> Pangoa seña<strong>la</strong> que hacia 1990 los soldados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />

militar 48 vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s mujeres que eran <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas: «<strong>el</strong> trato que los militares daban a <strong>la</strong>s<br />

mujeres era simi<strong>la</strong>r que a los varones, pero <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran a<strong>de</strong>más vio<strong>la</strong>das (...) <strong>la</strong>s señoritas y<br />

a <strong>la</strong>s mujeres si <strong>la</strong>s capturaban le vio<strong>la</strong>ban. Mataban, <strong>de</strong>saparecían. (...) Chicas <strong>de</strong> 18,<br />

______________________________________<br />

209 CVR. Testimonio 735014. Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1984.<br />

210 CVR. Testimonio 203993. Anexo <strong>de</strong> Chapi, Chungui, La Mar, Ayacucho, 1984. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida<br />

por militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Chungui <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1986 cuando se <strong>en</strong>contraba junto a su padre<br />

y hermanos <strong>en</strong> Huillcabamba, distrito <strong>de</strong> Chungui.<br />

211 CVR. Testimonio 205316. Base militar <strong>de</strong> Capaya, Capaya, Aymaraes, Apurímac, 1989.<br />

212 CVR. Testimonio 205316. Base militar <strong>de</strong> Capaya, Capaya, Aymaraes, Apurímac, 1989.<br />

213 CVR. Testimonio 205316. Base militar <strong>de</strong> Capaya, Capaya, Aymaraes, Apurímac, 1989.<br />

214 CVR. Testimonio 205316. Base militar <strong>de</strong> Capaya, Capaya, Aymaraes, Apurímac, 1989.<br />

215 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 99


jov<strong>en</strong>citas <strong>de</strong> 17 años, 15 años, 16 (...), para no conocer le llevaban amarrando su cara, (...)<br />

tapaban cara con casaca o con camisa. 216<br />

En <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>en</strong> Huarcatán (Ayacucho), hacia 1990, los<br />

pob<strong>la</strong>dores fueron también objeto <strong>de</strong> abusos por parte <strong>de</strong> los militares, qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>traban a<br />

<strong>la</strong>s casas y abusaban sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es. 217<br />

Una mujer <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida con su pareja <strong>en</strong> 1992, <strong>en</strong> Junín, cu<strong>en</strong>ta que un t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

Ejército le dijo: «que lo acompañe por que me iban a interrogar». Luego, le soltó <strong>la</strong>s ataduras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos, <strong>la</strong> llevó a unos treinta metros d<strong>el</strong> lugar y <strong>la</strong> violó: «me am<strong>en</strong>azó con su arma<br />

<strong>de</strong> fuego que me <strong>la</strong> puso <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho; sin embargo, grité, me <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dí, lo insulté, pero no pu<strong>de</strong><br />

evitarlo, ese mom<strong>en</strong>to fue rápido, luego me dijo que me levantara y no diga a nadie lo<br />

sucedido, porque si no me mataría» (...); «si<strong>en</strong>to que me manoseaban, eran personas<br />

distintas, <strong>en</strong>traba uno y otro, no los veía, pero los s<strong>en</strong>tía, fue horrible, no podía gritar ni <strong>de</strong>cir<br />

nada, ese mom<strong>en</strong>to me pareció muy ext<strong>en</strong>so; sin embargo, no sé cuántos fueron, luego me<br />

<strong>de</strong>jaron tranqui<strong>la</strong>». 218<br />

Se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> un testigo <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones sexuales durante <strong>el</strong> período que fue<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Suracasi y escuchó que abusaban sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una mujer que lo<br />

había sindicado como terrorista. Al retractarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> acusación, fue vio<strong>la</strong>da por los militares:<br />

«Ahí pu<strong>de</strong> escuchar, lo retiraron a <strong>el</strong><strong>la</strong>. Pi<strong>en</strong>so que se han abusado sexualm<strong>en</strong>te, a esa<br />

pobre mujer porque yo escuchaba “¿cómo quieres?, déjate” y <strong>la</strong> muchacha gritando. (...) Yo<br />

<strong>en</strong> ese mismo rato dije, yo s<strong>en</strong>tí p<strong>en</strong>a espiritualm<strong>en</strong>te. (...) No es para que lo hagan <strong>de</strong> esa<br />

manera. Porque errar es humano, sí, errar es humano». 219<br />

Por su parte, Juana Ibarra Aguirre fue víctima <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong><br />

Huánuco. Acusada <strong>de</strong> no querer <strong>en</strong>tregar <strong>el</strong> arma que un soldado había olvidado <strong>en</strong> su local,<br />

fue torturada y abusada sexualm<strong>en</strong>te por miembros d<strong>el</strong> Ejército. Fue obligada a ingerir dos<br />

calmantes y al <strong>de</strong>spertar se dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que había sido vio<strong>la</strong>da. 220<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que miembros d<strong>el</strong> Ejército ingresaron a su domicilio y <strong>la</strong><br />

golpearon con <strong>la</strong> cacha <strong>de</strong> su arma, <strong>la</strong> amarraron, <strong>la</strong> metieron <strong>en</strong> un costal y <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>daron<br />

<strong>en</strong> un carro. La llevaron a un cuarto <strong>en</strong> don<strong>de</strong> le pisaron <strong>la</strong> espalda, le dieron cu<strong>la</strong>tazos,<br />

patadas, le torcieron <strong>la</strong> mano, <strong>la</strong> obligaron a hacer p<strong>la</strong>nchas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>snudaron, <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaron<br />

<strong>de</strong> muerte y orinaron sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>, todo esto durante tres días. Asimismo, seña<strong>la</strong> que al día<br />

sigui<strong>en</strong>te fue vio<strong>la</strong>da por un militar. Cabe seña<strong>la</strong>r que durante su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción realizó <strong>la</strong>bores <strong>de</strong><br />

trabajo doméstico para los militares. 221<br />

El testimonio <strong>de</strong> un perpetrador narra hechos <strong>de</strong> 1989, ocurridos <strong>en</strong> San Martín:<br />

«Cerca a <strong>la</strong> base había una canchita <strong>de</strong> fulbito, ahí t<strong>en</strong>íamos <strong>el</strong> ca<strong>la</strong>bozo. La llevamos ahí y<br />

le com<strong>en</strong>cé a preguntar...Y yo le <strong>de</strong>cía: “¿dime quiénes son los que han participado contigo?<br />

¡Canjéate! ¿Quiénes han participado contigo, ¿dón<strong>de</strong> está <strong>el</strong> armam<strong>en</strong>to?”...Estaba<br />

amarrada... S<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> sil<strong>la</strong> y los pies amarrados a <strong>la</strong> sil<strong>la</strong>. Desnuda, totalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>snuda.» 222<br />

______________________________________<br />

216 CVR. Testimonio 304536. Base militar 48 <strong>de</strong> Pangoa, Satipo, Junín, 1990.<br />

217 CVR. Testimonio 313037. Comunidad <strong>de</strong> Huarcatán, Huanta, Huanta, Ayacucho, 1985-1990.<br />

218 CVR. Testimonio 300039. 9 <strong>de</strong> Julio, Concepción, Junín, 1992.<br />

219 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Abancay. Caso 10. Segunda sesión, 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> Pablo Marcan.<br />

220 APRODEH. Memoria d<strong>el</strong> horror, 2002, p. 35.<br />

221 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Lima. Caso 2. Primera sesión, 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Julia Castillo Jopa.<br />

222 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

100 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Una testimoniante223 cu<strong>en</strong>ta que fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por <strong>la</strong> Policía y llevada a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong><br />

San Juan <strong>de</strong> Miraflores (LIMA), don<strong>de</strong> fue golpeada para que firmara un acta <strong>de</strong> incautación,<br />

<strong>en</strong> 1989. El<strong>la</strong> se negó a firmar y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snudaron. Luego fue vio<strong>la</strong>da: «... <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma comisaría<br />

me tiran al su<strong>el</strong>o y me empiezan a golpear, me golpeaban los pies, <strong>la</strong>s piernas, <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> los<br />

huesos, los s<strong>en</strong>os (...) me sub<strong>en</strong> <strong>el</strong> polo y ahí me vio<strong>la</strong>n (...) Eran varios, yo recuerdo hasta<br />

<strong>el</strong> tercero que me ha echado <strong>en</strong>cima, incluso cuando yo he gritado, yo <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to he<br />

gritado, <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to yo he gritado que era inoc<strong>en</strong>te (...)». La vio<strong>la</strong>ción iba acompañada<br />

<strong>de</strong> insultos y of<strong>en</strong>sas: «me <strong>de</strong>cían: “esta perra maldita no tragará, mira como está <strong>de</strong> f<strong>la</strong>ca”.<br />

Entonces me observaban <strong>de</strong>snuda y me <strong>de</strong>cían: “mira cómo está <strong>de</strong> f<strong>la</strong>ca, ni tragará”, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong>los pues, con sus pa<strong>la</strong>bras soeces, sus jergas, refiriéndose al sexo. Incluso uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los,<br />

no cont<strong>en</strong>to con que ya me habían vio<strong>la</strong>do, me metía <strong>el</strong> cañón <strong>de</strong> <strong>la</strong> metralletra (...) me metía<br />

al ano y me <strong>de</strong>cía: “todavía te falta por acá”.»<br />

El<strong>la</strong> narra los abusos y maltratos a los que se vio sometida: «Ellos empezaron primero<br />

por ja<strong>la</strong>rme los v<strong>el</strong>los, agarraban así como un puñado y me los ja<strong>la</strong>ban y me empezaron a<br />

sacar, <strong>en</strong>tonces lo único que hacía era llorar, s<strong>en</strong>tía que lloraba, que lo que me hacían, era<br />

aparte <strong>de</strong> humil<strong>la</strong>nte, esa vejación que como mujer s<strong>en</strong>tía. Luego metían su mano a mi<br />

vagina. Yo s<strong>en</strong>tía que toda su mano me <strong>la</strong> metían <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vagina y cuando me dolía,<br />

empezaba a gritar y me dolía. Me tapan <strong>la</strong> boca con <strong>la</strong> casaca, con <strong>el</strong> polo <strong>en</strong>cima. Yo s<strong>en</strong>tía<br />

que me asfixiaba y luego ya se me han echado <strong>en</strong>cima. Entonces escuchaba que <strong>de</strong>cían: “le<br />

estás dando bu<strong>en</strong>o, mira cómo se queja, mira cómo gime”. O sea, cosas así, como que se<br />

bur<strong>la</strong>ban d<strong>el</strong> dolor, <strong>de</strong> lo que uno s<strong>en</strong>tía (...) me <strong>de</strong>cían: “oye, prostituta, ¿cuántos te tiras tú<br />

al día?, ¿cuántos te montan, prostituta?, cosas así.”(...) <strong>el</strong> segundo que se me iba a echar<br />

<strong>en</strong>cima: “oye, no te pases pues, carajo, búscale otra pose, cómo te <strong>la</strong> vas a tirar así, así<br />

nomás, búscale otra pose”. O sea, los otros lo al<strong>en</strong>taban a lo que él me estaba vio<strong>la</strong>ndo(... )<br />

Decía “oye, que gima más, que se queje más”, hazle así o hazle asá. Esas cosas hacían.<br />

Habrán sido cuatro los que me han vio<strong>la</strong>do, porque yo ya ... cuatro o cinco, pero <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los<br />

se al<strong>en</strong>taban unos a otros y <strong>el</strong> que iba a empezar me pasaba sus manos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s piernas,<br />

me agarraba los s<strong>en</strong>os, o me metía <strong>la</strong> mano <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina. Todas esas cosas me han hecho<br />

y <strong>el</strong> último incluso, señorita, me sacó al terminar <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, me sacó <strong>el</strong> polo, para mirarme<br />

<strong>la</strong> cara, cómo había quedado, qué reacción t<strong>en</strong>ía. Porque mi<strong>en</strong>tras me vio<strong>la</strong>ban, los otros<br />

<strong>de</strong>cían: “vamos, perra maldita, vas a <strong>de</strong>cir con quiénes has estado”. Ya no sólo fue para que<br />

firme <strong>el</strong> acta <strong>de</strong> incautación, “vas a firmar, perra maldita, nos vas a pedir tú firmar”. Pero<br />

ahora ya no era <strong>el</strong> acta <strong>de</strong> incautación, ahora era para que les dé nombres». 224<br />

Luego es tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE, don<strong>de</strong> fue nuevam<strong>en</strong>te maltratada: «Y <strong>en</strong>tonces<br />

me com<strong>en</strong>zó a ja<strong>la</strong>r <strong>el</strong> pezón, <strong>el</strong> pezón me lo empieza a ja<strong>la</strong>r y a estirar y a apretárm<strong>el</strong>o. Por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa me empieza a ja<strong>la</strong>r <strong>el</strong> pezón, ahí sí he gritado (...) porque era un dolor que<br />

jamás he s<strong>en</strong>tido, un dolor tan terrible como <strong>el</strong> que me jal<strong>en</strong> <strong>el</strong> pezón, me lo apriet<strong>en</strong>, como<br />

si me lo quisieran arrancar». 225<br />

«La tercera noche, <strong>la</strong> <strong>en</strong>volvieron <strong>en</strong> una frazada mojada, <strong>la</strong> soltaron ante sus suplicas,<br />

pero <strong>la</strong> vejaron, primero <strong>la</strong> <strong>de</strong>svistieron y <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong>snuda, y “pasaban y le tocaban los<br />

s<strong>en</strong>os, su cuerpo, manoseándo<strong>la</strong>” (...) vino <strong>la</strong> Policía a buscar<strong>la</strong>, y p<strong>en</strong>só que nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

iban a torturar y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se resignaba porque sabía que nadie podía ayudar<strong>la</strong>, ni salvar<strong>la</strong>,<br />

______________________________________<br />

223 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> mismo<br />

distrito.<br />

224 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> mismo<br />

distrito.<br />

225 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 101


y le dijeron que t<strong>en</strong>ía que hab<strong>la</strong>r porque era su última oportunidad, y que ya no iban a pedirle<br />

más porque ese mom<strong>en</strong>to había pasado y ahora v<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> actuación, <strong>la</strong> pusieron <strong>en</strong> una c<strong>el</strong>da<br />

oscura y le dijeron que se saque <strong>la</strong> ropa, como no quiso hacerlo, <strong>el</strong>los mismos le sacaron <strong>la</strong><br />

ropa, y le dijeron que se quedara allí, estaba muy asustada». 226<br />

Hechos simi<strong>la</strong>res se produjeron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas comisarías y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias policiales<br />

adon<strong>de</strong> eran conducidas <strong>la</strong>s mujeres luego <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas y don<strong>de</strong> se daban los primeros<br />

interrogatorios. La viol<strong>en</strong>cia sexual era una característica común. Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra lo<br />

sucedido durante <strong>el</strong> interrogatorio al que fue sometida <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> Comas, don<strong>de</strong> fue<br />

sometida a manoseos, int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> <strong>de</strong>snudo forzado <strong>en</strong> 1992: «... luego me<br />

llevaron a un cuarto medio oscuro y com<strong>en</strong>cé a escuchar, yo no podía ver porque estaba<br />

<strong>en</strong>capuchada, pero era un cuarto completam<strong>en</strong>te oscuro y com<strong>en</strong>zaron varios hombres a<br />

manosearme y uno me tiraba contra otro y así me <strong>de</strong>cían que ya iban a com<strong>en</strong>zar a<br />

vio<strong>la</strong>rme, me com<strong>en</strong>zaron a tratar <strong>de</strong> bajarme <strong>el</strong> pantalón. Una cuestión que yo siempre<br />

p<strong>en</strong>saba era que una vio<strong>la</strong>ción era lo peor que le podía pasar a una mujer, y si se daba esa<br />

situación a lo m<strong>en</strong>os t<strong>en</strong>ia <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> matarme. (...) empezaron a tirarme nuevam<strong>en</strong>te y<br />

a meterme por <strong>el</strong> pantalón <strong>el</strong> arma que t<strong>en</strong>ían y nuevam<strong>en</strong>te a hacerme «clic» con sus<br />

armas (...) Eran varios hombres, <strong>en</strong>capuchados estaban, y <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to me tiran al piso<br />

y también escucho a otros suplicar que son inoc<strong>en</strong>tes que no t<strong>en</strong>ían nada que ver <strong>en</strong> esta<br />

situación y <strong>en</strong> eso me dic<strong>en</strong> que yo soy mujer, que yo doy <strong>el</strong> tiro <strong>de</strong> gracia, me llevan a un<br />

lugar y me empiezan a golpear y a manosear con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción también <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>rme, <strong>de</strong><br />

vejarme <strong>de</strong> alguna manera. (...) me puse a p<strong>el</strong>ear, escapar, pegar y <strong>la</strong> verdad es que <strong>el</strong>los<br />

me ganaban <strong>en</strong> fuerza y un poco que también se pararon y a reírse <strong>de</strong> mí, <strong>de</strong> lo que yo<br />

estaba haci<strong>en</strong>do y uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los pasa y me sacó mi chompa, estaba con un polo y yo seguía<br />

así como acogiéndome, alejándome <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y gritando, pero <strong>en</strong> esa situación cuando ya<br />

estaban como acercándose llegó una or<strong>de</strong>n, ya los vamos a llevar a <strong>la</strong> Dincote. Entonces,<br />

<strong>de</strong> allí <strong>el</strong>los dijeron «ah, te salvaste», pero me empezaron a golpear, uno me tiraba puñete <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cara, otro contra <strong>la</strong> pared y <strong>el</strong> otro com<strong>en</strong>zó a como querer sacarme <strong>el</strong> pantalón y yo<br />

agarraba mi pantalón». 227<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche fue sacada <strong>de</strong> su c<strong>el</strong>da, v<strong>en</strong>dada. Camina y<br />

escucha voces que le dic<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>svista porque si no, «<strong>el</strong>los lo harían». El<strong>la</strong> se <strong>de</strong>sviste<br />

y queda <strong>en</strong> ropa interior. Le dan un puntapié y cae al su<strong>el</strong>o. Entonces un hombre se coloca<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y «hace algunos movimi<strong>en</strong>tos». Le dic<strong>en</strong> que <strong>de</strong>be co<strong>la</strong>borar porque si no<br />

«vamos a hacer contigo lo que sea»(...); «me ja<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> pezón, me tocaban <strong>la</strong>s nalgas». 228<br />

Esto sucedió <strong>en</strong> 1993, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Isidro, <strong>en</strong> Lima.<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta lo sucedido <strong>en</strong> 1991: «lo único que s<strong>en</strong>tí es que me ja<strong>la</strong>ban por <strong>la</strong><br />

fuerza, me hacían caminar por, supongo yo, por pasadizos hasta que me llevaron a un cuarto y<br />

me comi<strong>en</strong>zan a golpear ¿no?, para esto yo ya estaba bi<strong>en</strong> asustada ¿no?, no sabia qué<br />

pasaba, qué sucedía, me comi<strong>en</strong>zan a interrogar y a faltar <strong>el</strong> respeto, empiezan a manosearme<br />

¿no?, este... es una cosa que este, horrible para mí ¿no? <strong>el</strong> busto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cintura para abajo, aparte<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirme groserías y media, los golpes ya se v<strong>en</strong>ían también ¿no? (...)». 229<br />

______________________________________<br />

226 CVR. Testimonio 700025. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1994 <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito Cercado <strong>de</strong> Lima,<br />

provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>en</strong> 1994, y los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

227 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> comisaría <strong>de</strong> Comas.<br />

228 CVR. Testimonio 700906. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Los Olivos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1993. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía ubicado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida Aramburú, distrito <strong>de</strong> San Isidro, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima.<br />

229 CVR. Testimonio 700123. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1991. Sosti<strong>en</strong>e que los hechos<br />

ocurrieron <strong>en</strong> una comisaría, pero no ti<strong>en</strong>e c<strong>la</strong>ro cuál fue.<br />

102 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Un caso que ha t<strong>en</strong>ido gran resonancia fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a<br />

Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1992 <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera División <strong>de</strong> Fuerzas Especiales<br />

d<strong>el</strong> Ejército ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos. 230 Como <strong>el</strong><strong>la</strong> misma narra, le sacaron <strong>la</strong> ropa,<br />

mi<strong>en</strong>tras los perpetradores ap<strong>la</strong>udían y se reían mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> hacían caminar <strong>de</strong>snuda. La<br />

manosearon y le pintaron <strong>la</strong> boca con lápiz <strong>la</strong>bial; <strong>la</strong> acariciaron para luego golpear<strong>la</strong>. Le<br />

inyectaron una sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> brazo izquierdo y se mareó, lo cual fue aprovechado por <strong>el</strong>los<br />

para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. Sin embargo, <strong>el</strong><strong>la</strong> pudo s<strong>en</strong>tir <strong>el</strong> dolor y para que no pudiera gritar le taparon <strong>la</strong><br />

boca con un trapo. Cuando los perpetradores se retiraron, pudo ir al baño y notó sus piernas<br />

y <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o manchado <strong>de</strong> sangre, pues era <strong>la</strong> primera vez que t<strong>en</strong>ía r<strong>el</strong>aciones sexuales. Al<br />

sigui<strong>en</strong>te día <strong>la</strong> volvieron a vio<strong>la</strong>r; luego <strong>de</strong> bañar<strong>la</strong>, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron dos veces más: « Éstos eran<br />

unos monstruos <strong>en</strong> un infierno. Así, he pasado estas torturas, golpes, manazos por <strong>la</strong><br />

cabeza, patadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo. (...) « Parecía que mi cuerpo no era mío». 231<br />

Una testimoniante232 cu<strong>en</strong>ta cómo fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Chimbote <strong>en</strong> 1993 y llevada a <strong>la</strong><br />

Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>en</strong> Huacho don<strong>de</strong> fue recluida <strong>en</strong> un cuarto oscuro para ser interrogada.<br />

La <strong>de</strong>snudaron y manosearon <strong>en</strong>tre varios: «Ellos pasaron sus g<strong>en</strong>itales por mi cara y antes<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>smayarme s<strong>en</strong>tí que me vio<strong>la</strong>ron. Me pegaron mucho». La testimoniante cu<strong>en</strong>ta que<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> informó a los policías que estaba embarazada <strong>de</strong> cinco meses y que, pese a que sangró<br />

luego <strong>de</strong> los golpes, nadie <strong>la</strong> at<strong>en</strong>dió. Le dijeron que <strong>la</strong> iban a hacer abortar y tragar al hijo a<br />

pedazos.<br />

Se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> caso <strong>en</strong> que una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> dos mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas con<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> que fueron vio<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar Las Palmas <strong>en</strong> 1993. A <strong>la</strong> primera, <strong>de</strong> 19 años <strong>de</strong><br />

edad, «<strong>la</strong> han vio<strong>la</strong>do y le han puesto <strong>el</strong>ectricidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina»; <strong>la</strong> segunda, «fue vio<strong>la</strong>da y<br />

ultrajada». 233 El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> 19 años aparece narrado por otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante<br />

qui<strong>en</strong> afirma que «<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> mi c<strong>el</strong>da salió bi<strong>en</strong>, pusieron música y era para que no escuche los<br />

gritos <strong>de</strong> dolor, <strong>el</strong><strong>la</strong> llegó bi<strong>en</strong> débil, me dijo que le habían puesto <strong>el</strong>ectricidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina (...)<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>de</strong>smayó y cuando se <strong>de</strong>spertó vio sem<strong>en</strong> <strong>en</strong> su cara, a mí me consta que estaba<br />

bi<strong>en</strong>, todas <strong>la</strong>s noches eran así a varias personas». 234<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Policiales, merece especial m<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> local <strong>en</strong> Lima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección Nacional contra <strong>el</strong> Terrorismo (DINCOTE), <strong>el</strong> cual ha sido i<strong>de</strong>ntificado, por gran<br />

número testimoniantes que han acudido a <strong>la</strong> CVR, como un espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual se produjo reiteradam<strong>en</strong>te. El maltrato se iniciaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual los<br />

perpetradores se i<strong>de</strong>ntificaban como miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, según cu<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s<br />

testimoniantes. El maltrato continuaba durante <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do a dicha <strong>en</strong>tidad.<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta lo sucedido <strong>en</strong> 1986: «Durante los días que permanecí <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida<br />

fui testigo <strong>de</strong> que los policías torturaban a los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, a <strong>la</strong>s chicas <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban, todos eran<br />

tratados inhumanam<strong>en</strong>te...» 235<br />

______________________________________<br />

230 Ver al respecto <strong>el</strong> caso «Vio<strong>la</strong>ción sexual como tortura: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s» <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR.<br />

231 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública temática sobre «Legis<strong>la</strong>ción antiterrorista y vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bido proceso». Caso 3.<br />

Sesión única, 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a Monteza.<br />

232 CVR. Testimonio 700009. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chimbote, provincia <strong>de</strong> Santa,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ancash, <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1993. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong><br />

Huacho.<br />

233 CVR. Testimonio 700906. Base militar Las Palmas, Surco, Lima, Lima, 1993.<br />

234 CVR. Testimonio 700908. Distrito <strong>de</strong> El Agustino, Lima, Lima, 1993.<br />

235 CVR. Testimonio 700273. San Juan <strong>de</strong> Lurigancho, Lima, Lima, 1986. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Lurigancho, pero los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 103


Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra hechos ocurridos <strong>en</strong> 1989: «(...) uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los mete su pie <strong>en</strong> mis<br />

partes, por mis piernas, yo lo comi<strong>en</strong>zo a insultar que no haga eso y los chicos que estaban<br />

ahí abajo, los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, les <strong>de</strong>cían cobar<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>j<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s chicas; nos <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n y los<br />

empiezan a golpear (…) toda <strong>la</strong> noche <strong>la</strong> pasamos así, todos estábamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo<br />

cuarto, a los chicos lo agarraban a patadas y puñetes y caminaban <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> nosotros».<br />

Señaló a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante: «<strong>de</strong>spués me <strong>en</strong>teré que a <strong>la</strong> otra muchacha le habían<br />

obligado a hacer sexo oral, <strong>el</strong><strong>la</strong> está <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida». 236<br />

Sobre sucesos <strong>de</strong> 1991: «La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante recordó que un día los efectivos policiales le<br />

pidieron que le dé un beso a una muchacha que también estaba <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida con <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da,<br />

le pidieron también que se ponga <strong>en</strong> posición <strong>de</strong> perrito, “no sabes que es posición <strong>de</strong><br />

perrito, yo te voy a sacar <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche y te voy a poner” le dijeron ante su negativa; <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>saba que estaban fumados o drogados». 237<br />

«Recuerda también que <strong>en</strong> una oportunidad sacaron a una jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> su c<strong>el</strong>da y luego<br />

pusieron una música y <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> gritaba. Cuando regresó a su c<strong>el</strong>da, <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> le contó que <strong>la</strong><br />

habían <strong>de</strong>snudado junto a un jov<strong>en</strong> y los habían hecho bai<strong>la</strong>r, también le contó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante<br />

que <strong>la</strong> habían tratado <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>r, esa muchacha era m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> edad». 238<br />

Se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Pacheco, qui<strong>en</strong> fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong><br />

DINCOTE por personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1992. En dicha <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia policial<br />

sufrió manoseos <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos policiales que pret<strong>en</strong>dían bajarle <strong>la</strong> moral para que<br />

se autoinculpara. Manifiesta que tanto al salir como al <strong>en</strong>trar <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da t<strong>en</strong>ían que pasar por<br />

<strong>el</strong> «callejón oscuro» formado por policías que <strong>la</strong> manoseaban. 239<br />

De ese mismo año se cu<strong>en</strong>ta con otros r<strong>el</strong>atos: «Cuando yo llego a ese lugar era un<br />

cuarto y me comi<strong>en</strong>zan a <strong>de</strong>svestir, pero yo ya no podía hacer nada porque era una situación<br />

como que, por ejemplo, me amarraron los pies y me empezaron a sacar toda <strong>la</strong> blusa, <strong>el</strong><br />

sostén, todo, <strong>de</strong>spués me agarraron <strong>la</strong>s manos y me empezaron a sacar <strong>la</strong> blusa, todo (...)<br />

eran como cinco personas, todos varones, yo estaba <strong>en</strong>capuchada, me habían puesto <strong>la</strong><br />

capucha y <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to yo les <strong>de</strong>cía qué van a hacer. Yo dije acá me van a vio<strong>la</strong>r y me<br />

dic<strong>en</strong> no, te vamos a dar tu caram<strong>el</strong>ito y comi<strong>en</strong>zo a llorar, yo me iba a matar a tal situación<br />

si <strong>el</strong>los me hacían tales cosas. Ellos no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te van a recibir tu caram<strong>el</strong>ito, “cógete,<br />

cógete”, y yo no me voy a coger y me que<strong>de</strong> agachada <strong>en</strong> cuclil<strong>la</strong>s. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los me tiro <strong>de</strong><br />

patadas y nuevam<strong>en</strong>te me amarraron y me ja<strong>la</strong>ron <strong>de</strong> una soga.» 240<br />

Otra mujer cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> <strong>de</strong>svistieron y «me empezaron a manosear y me empezaron<br />

a golpear, me ponían trapos y me golpeaban», al mismo tiempo que le hacían preguntas.<br />

Dice que le preguntaban si había t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>aciones y si estaba m<strong>en</strong>struando. Ellos <strong>la</strong><br />

manoseaban al mismo tiempo que le <strong>de</strong>cían que hable. «Era un trato vejatorio. Todas <strong>la</strong>s<br />

noches torturaban personas. Pi<strong>en</strong>so que no me han <strong>de</strong>saparecido porque me han traído a<br />

mi casa. Fueron tres días con <strong>el</strong> mismo procedimi<strong>en</strong>to.» También manifiesta que <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

236 CVR. Testimonio 700056. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> edad, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1989, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito<br />

<strong>de</strong> Santa Anita, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1989 <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, Lima.<br />

237 CVR. Testimonio 700051. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbanización San Luis, d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Sa<strong>la</strong>manca, d<strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1991. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> DINCOTE ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida España, distrito <strong>de</strong> Cercado <strong>de</strong> Lima, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Lima.<br />

238 CVR. Testimonio 700051. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> El Agustino, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1991. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

239 APRODEH. Memoria d<strong>el</strong> horror, 2002, p. 16.<br />

240 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

104 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


insultaron constantem<strong>en</strong>te con pa<strong>la</strong>bras soeces, «me <strong>de</strong>cían perra, mierda, vas a ver lo que<br />

te vamos a hacer». 241<br />

El r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> una testimoniante242 nos da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cómo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su llegada a <strong>la</strong><br />

DINCOTE <strong>en</strong> 1993 <strong>la</strong> golpearon y maltrataron, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser manoseada constantem<strong>en</strong>te<br />

por los policías. Refiere que <strong>la</strong> persona <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación era un capitán, qui<strong>en</strong><br />

un día le pidió <strong>de</strong>snudarse completam<strong>en</strong>te para ver si t<strong>en</strong>ía marcas o cicatrices. La<br />

testimoniante p<strong>en</strong>saba que se trataba <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to normal. Sin embargo, un día <strong>el</strong><br />

referido capitán le dijo: «usted no ti<strong>en</strong>e nada que <strong>la</strong> incrimine, se va a ir; es su pa<strong>la</strong>bra contra<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> su acusadora; no hay nada contra <strong>la</strong> ley, pero yo le voy a pedir algo y eso ya <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> usted: si acce<strong>de</strong> a estar conmigo, yo le su<strong>el</strong>to y se va libre».<br />

De otro <strong>la</strong>do, se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Z<strong>en</strong>aida Huertas Suárez, qui<strong>en</strong> aceptó<br />

guardar <strong>en</strong> su domicilio un paquete <strong>de</strong> unos subversivos, puesto que fue am<strong>en</strong>azada <strong>de</strong><br />

muerte junto a sus familiares. Posteriorm<strong>en</strong>te, estas personas fueron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas y <strong>la</strong><br />

sindicaron como terrorista. Fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por <strong>la</strong> Policía y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE <strong>en</strong> 1993:<br />

«Al llegar a <strong>la</strong> DINCOTE me <strong>de</strong>snudaron, me golpearon mujeres y hombres y todas <strong>la</strong>s<br />

noches a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> una me sacaban para manosearme y pegarme.» 243<br />

En este s<strong>en</strong>tido, se ubica <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora María Mont<strong>en</strong>egro: «(...)En <strong>la</strong><br />

DINCOTE me tuvieron <strong>en</strong> cuarto v<strong>en</strong>dada y <strong>en</strong>marrocada, con <strong>la</strong>s manos hacia atrás. No<br />

querían que me s<strong>en</strong>tara. Mi<strong>en</strong>tras tanto me manoseaban. (...)» 244<br />

Otros r<strong>el</strong>atos sobre hechos <strong>de</strong> 1993: «Cuando yo com<strong>en</strong>zaba a temb<strong>la</strong>r <strong>de</strong> miedo me<br />

empezaron a tocar...»; 245 (...)«... se escuchaban <strong>la</strong>s voces cuando <strong>la</strong>s mujeres se quejaban,<br />

uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong>cía, “mét<strong>el</strong>e toda <strong>la</strong> ant<strong>en</strong>a, introdúc<strong>el</strong>e más <strong>la</strong> ant<strong>en</strong>a”, se escuchaba que<br />

algui<strong>en</strong> se quejaba». 246<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una jov<strong>en</strong> a <strong>la</strong> que le «pasaban un aparato <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>ectricidad por su vagina, s<strong>en</strong>os y que también le metían <strong>la</strong> vara que usaban los<br />

policías». 247<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que luego <strong>de</strong> ser interrogada <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, <strong>en</strong> 1994, fue<br />

llevada a una c<strong>el</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contraban otras tres mujeres, una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>da. 248<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta que durante su paso por <strong>la</strong> DINCOTE <strong>en</strong> 1995 «le sacaron<br />

<strong>la</strong> ropa <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> arriba y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>de</strong>cían cosas para aterrorizar<strong>la</strong>. Int<strong>en</strong>taron vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

241 CVR. Testimonio 700052. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Policiales, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Barranco, Lima. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

242 CVR. Testimonio 700008. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, <strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 1993.<br />

243 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 678. La señora Huertas fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1993 e indultada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000.<br />

244 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 368. La señora Mont<strong>en</strong>egro fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> 1993 y con<strong>de</strong>nada a 15 años <strong>de</strong> prisión <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

fuero militar.<br />

245 CVR. Testimonio 700001. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1993, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín<br />

<strong>de</strong> Porres, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

246 CVR. Testimonio 700126. Comas, Lima, Lima, 1993. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Comas.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, fue tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

247 CVR. Testimonio 700137. San Martín <strong>de</strong> Porres, Lima, Lima, 1993. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito<br />

<strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1993. Posteriorm<strong>en</strong>te fue llevada al local d<strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia<br />

Nacional y luego a <strong>la</strong> DINCOTE, don<strong>de</strong> ocurrieron los hechos.<br />

248 CVR. Testimonio 700100. Vil<strong>la</strong> El Salvador, Lima, Lima, 1994. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Vil<strong>la</strong> El Salvador, pero los hechos se produjeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 105


(...)Para que no me sigan maltratando he aceptado. No sé leer ni escribir. No sé qué me han<br />

hecho firmar, ni siquiera he firmado; sólo he puesto mi hu<strong>el</strong><strong>la</strong>. Lo hice para que no me sigan<br />

maltratando». 249<br />

Se <strong>de</strong>be precisar que <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales se daban no sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> recinto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

DINCOTE, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya y durante <strong>la</strong>s noches. Era común que <strong>la</strong>s mujeres fueran<br />

am<strong>en</strong>azadas con ser llevadas a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, eso implicaba que iban a ser vio<strong>la</strong>das. Esto es<br />

m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> testimonios. 250<br />

Como narra una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante: «... llegamos, me llevaron a <strong>la</strong> DINCOTE y me ajustaron<br />

<strong>la</strong> v<strong>en</strong>da, ahí me dijeron que me <strong>de</strong>svista, (...) yo gritaba, eran un montón, me sacaron <strong>la</strong><br />

ropa, ya no podía más, me empezaron a agarrar, ya no por favor, no quería (...)se fueron a<br />

<strong>de</strong>snudarse <strong>el</strong>los, me agarraron, yo gritaba, se movía uno, empezaron a <strong>de</strong>sesperarse,<br />

seguí tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rme, me tiraron con <strong>el</strong> cache (sic) <strong>de</strong> su revólver, me rompieron <strong>la</strong><br />

cabeza y luego me vio<strong>la</strong>ron, me vio<strong>la</strong>ron por <strong>la</strong> vagina, por <strong>el</strong> recto varios a <strong>la</strong> vez, no sé<br />

cuántos fueron, no sé cuántas veces fueron, tampoco sé allá <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, no lo pu<strong>de</strong><br />

ver, no recuerdo cuántos». 251<br />

«Com<strong>en</strong>ta que pudo ver que una mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>la</strong> sacaron y luego regresó mojada,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber<strong>la</strong> vio<strong>la</strong>do.» 252<br />

«Llegando acá nos recibieron, no estaba <strong>el</strong> alcai<strong>de</strong> y <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> policía empezó a<br />

<strong>de</strong>cirnos… bu<strong>en</strong>o, empezó a bur<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> nosotras, acá ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para rato, pero está bi<strong>en</strong>, van<br />

a estar cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, a ver si yo v<strong>en</strong>go un día domingo y me <strong>la</strong>s llevo a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, me <strong>la</strong>s<br />

llevo a pasear a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, empezó así a mofarse, a bur<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> nosotras.» 253<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo una noche <strong>la</strong> llevaron a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, don<strong>de</strong> fue <strong>de</strong>svestida a <strong>la</strong><br />

fuerza, <strong>la</strong> golpearon e insultaron. Los policías estaban bebi<strong>en</strong>do licor y con pa<strong>la</strong>bras soeces<br />

le invitaron licor. Posteriorm<strong>en</strong>te, fue conducida a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> d<strong>el</strong> mar don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron «<strong>el</strong>los y<br />

con sus armas. Estaba <strong>de</strong>sesperada p<strong>en</strong>sando que me iba a morir, me s<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a<br />

con <strong>la</strong>s piernas abiertas y los brazos dob<strong>la</strong>dos. Me insultaban todo <strong>el</strong> tiempo y s<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> contacto <strong>de</strong> los cuerpos. Estaban arrodil<strong>la</strong>dos sobre mí». 254<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo es llevada a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> madrugada, v<strong>en</strong>dada y con<br />

grilletes. Cuando llegan, le hac<strong>en</strong> quitarse <strong>la</strong> ropa: «yo escuchaba todas <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras tan<br />

vulgares que hab<strong>la</strong>ban, eran personas que cuando se te acercaban olían a licor, realm<strong>en</strong>te<br />

causaba náuseas. Com<strong>en</strong>zaron a manosearme <strong>el</strong> cuerpo, com<strong>en</strong>zaron a llevarme al agua,<br />

cada qui<strong>en</strong> agarrando mis pies, mis manos, y me tiraban al agua como si fuese un costal <strong>de</strong><br />

papas hasta que ya veían que realm<strong>en</strong>te me ahogaba. Hicieron prácticam<strong>en</strong>te todo lo que han<br />

querido. Yo <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to perdí <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, no sabía qué había pasado, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un<br />

______________________________________<br />

249 CVR. Testimonio 700005. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancayo,<br />

<strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1995. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> cercado <strong>de</strong> Lima.<br />

250 CVR. Testimonio 700048. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1994.<br />

251 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ñaña,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

252 CVR. Testimonio 700003. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a,<br />

Cercado <strong>de</strong> Lima (muy cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong> San Marcos). Los hechos sucedieron <strong>en</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 1990, <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

253 CVR. Testimonio 700201. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, profesora, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Comas, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1993. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario<br />

«Santa Mónica», ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima.<br />

254 CVR. Testimonio 700008. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres,<br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1993. El<strong>la</strong> fue conducida a <strong>la</strong> DINCOTE. Los hechos<br />

sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya (no especifica <strong>en</strong> cuál), y los perpetradores fueron miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

106 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


mom<strong>en</strong>to reaccioné y estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a tirada, <strong>de</strong>sperté con unos gritos <strong>de</strong> otra persona que<br />

también lo estaban torturando. Yo realm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tía una s<strong>en</strong>sación que ya, como <strong>de</strong>cir para mí<br />

<strong>la</strong> vida terminó aquí». 255 Este testimonio es importante porque si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante no dice<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron, luego <strong>de</strong> verificar su <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración con otras fu<strong>en</strong>tes, se comprobó<br />

que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> testimoniante hizo una <strong>de</strong>nuncia pública, ya que resultó embarazada a<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. Asimismo, se cu<strong>en</strong>ta con testimonios <strong>de</strong> personas<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período que <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, qui<strong>en</strong>es aseguran que <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones<br />

sexuales eran frecu<strong>en</strong>tes y que <strong>la</strong> testimoniante había sido víctima <strong>de</strong> estos hechos.<br />

Otra testimoniante256 cu<strong>en</strong>ta cómo una noche los policías que <strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvieron le pidieron<br />

co<strong>la</strong>borar con <strong>el</strong>los. Como no t<strong>en</strong>ía información que darles, le bajaron <strong>el</strong> pantalón, <strong>la</strong><br />

manosearon e int<strong>en</strong>taron introducirle un palo <strong>de</strong> escoba. Cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más que <strong>la</strong> <strong>de</strong>snudaban<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, «cada vez que había r<strong>el</strong>evo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mañanas». Unos días <strong>de</strong>spués, al pasar<br />

al médico legista, fue nuevam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>snudada.<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que <strong>la</strong> llevaron a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, <strong>la</strong> introdujeron <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> costal<br />

y <strong>la</strong> tiraron al mar varias veces. Luego <strong>la</strong> regresaron a <strong>la</strong> DINCOTE, <strong>la</strong> arrodil<strong>la</strong>ron y un<br />

hombre estaba d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, quería que le practicara sexo oral y como se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día,«...<strong>el</strong><br />

tipo se volvió loco, parecía que estaban borrachos, se reían <strong>de</strong> mí, me vejaban, había varias<br />

personas». Fue vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> varias ocasiones y bañada luego <strong>de</strong> cada hecho. Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales le sobrevino una hemorragia vaginal. Posteriorm<strong>en</strong>te, fue puesta sobre<br />

un escritorio, <strong>la</strong> vistieron y sintió que le ponían un estetoscopio. El sujeto que le hab<strong>la</strong>ba le<br />

<strong>de</strong>cía que era un médico y le preguntaba si t<strong>en</strong>ía espiral, pero <strong>el</strong><strong>la</strong> no t<strong>en</strong>ía «eso». La<br />

regresaron a los ca<strong>la</strong>bozos <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE y <strong>la</strong> tiraron al costado d<strong>el</strong> baño. En <strong>la</strong> noche<br />

<strong>de</strong>cían los nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>el</strong>das –<strong>el</strong><strong>la</strong> estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da trece–; volvieron a <strong>de</strong>cir su<br />

nombre. El<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta que t<strong>en</strong>ía mucho miedo, que fue nuevam<strong>en</strong>te golpeada y le conectaron<br />

algo <strong>en</strong> los s<strong>en</strong>os y sintió un dolor horrible, luego <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina y también <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte cervical<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza. Pidió «que le pusieran lo que sea, que <strong>el</strong><strong>la</strong> iba a firmar, pero no me vu<strong>el</strong>van a<br />

tocar, se han reído allí y dijo que no iba a volver a <strong>de</strong>scansar hasta que le diga todo». 257<br />

En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales, se pue<strong>de</strong>n<br />

m<strong>en</strong>cionar los sigui<strong>en</strong>tes testimonios:<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Cachiche, <strong>en</strong> Ica, adon<strong>de</strong> llegó <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong><br />

1992, un capitán a cargo d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>al am<strong>en</strong>azaba y maltrataba a <strong>la</strong>s internas continuam<strong>en</strong>te:<br />

«uste<strong>de</strong>s están <strong>en</strong> <strong>la</strong> mínima parte nos <strong>de</strong>cía ¿no?, esto no es nada <strong>de</strong> lo que les hacemos<br />

a uste<strong>de</strong>s, agra<strong>de</strong>zcan que ninguna <strong>de</strong> uste<strong>de</strong>s todavía está vio<strong>la</strong>da; y a una <strong>de</strong> nuestras, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s chicas que vivían con nosotras, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>tó vio<strong>la</strong>r alguna vez...» 258 Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra<br />

que durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este p<strong>en</strong>al, <strong>el</strong> director <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaba con llevar<strong>la</strong> “al hueco”<br />

para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. 259<br />

______________________________________<br />

255 CVR. Testimonio 700095. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Lima, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Lima, <strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1993, <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

256 CVR. Testimonio 700014. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su casa, ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Comas,<br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>en</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1994. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

257 CVR. Testimonio 700023. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Cercado <strong>de</strong> Lima, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1987. Los hechos ocurrieron mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>en</strong>contraba <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

258 CVR. Testimonio 700082. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Surquillo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1991. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Cachiche,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ica.<br />

259 CVR. Testimonio 700085. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Lima, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Lima, <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1991. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al «Cristo Rey» <strong>de</strong> Cachiche<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ica.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 107


En algunos casos, <strong>la</strong>s internas accedían a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales con sus<br />

custodios, a cambio <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al o por temor a que su<br />

situación empeorara. Una testimoniante d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> 1992, «<strong>el</strong><br />

coron<strong>el</strong> 260 sacaba a un grupo <strong>de</strong> chicas para cantar <strong>el</strong> himno y éstas t<strong>en</strong>ían que hacer todo<br />

lo que él <strong>de</strong>cía, cantar <strong>el</strong> himno, ibas a t<strong>en</strong>er visitas, no ibas a ser tras<strong>la</strong>dada, podías t<strong>en</strong>er<br />

mejores condiciones, te iban a dar material <strong>de</strong> trabajo, podías recibir <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> tu abogado,<br />

o sea, com<strong>en</strong>zó a condicionar, inclusive yo sé también que alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas, inclusive<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, por preferir t<strong>en</strong>er todas esas cosas, han preferido m<strong>el</strong><strong>la</strong>r un poco su moral como<br />

mujeres al ser utilizadas por <strong>el</strong>los y eso com<strong>en</strong>zó a jugarse acá. (...) Por ejemplo, me<br />

<strong>de</strong>cían, una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s me ha contado que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s noches <strong>la</strong>s sacaban los oficiales para estar<br />

con <strong>el</strong><strong>la</strong>s y <strong>el</strong><strong>la</strong>s aceptaban.(...) <strong>el</strong> coron<strong>el</strong> ha t<strong>en</strong>ido un hijo, también <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, no me<br />

acuerdo con quién (...) para tú estar libre, t<strong>en</strong>ías que aceptar todo lo que <strong>el</strong>los te <strong>de</strong>cían, yo<br />

no lo haría para m<strong>el</strong><strong>la</strong>r mi moral <strong>de</strong> mujer, no lo haría. Pero <strong>el</strong><strong>la</strong>s sí lo han hecho, una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

me han contado, yo <strong>la</strong> conozco. (...) <strong>el</strong><strong>la</strong>s aceptaban, pero si <strong>el</strong><strong>la</strong>s no aceptaban,<br />

nuevam<strong>en</strong>te te ponían al segundo piso que <strong>de</strong>cían que <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran <strong>la</strong>s más p<strong>el</strong>igrosas (...)». 261<br />

«Si tú quieres, a tus familiares ver más directam<strong>en</strong>te, porque a nosotros no nos han pasado<br />

a locutorio, nuestros familiares no los hemos visto, si tú quieres ti<strong>en</strong>es que hacer tales y<br />

tales cosas, salir a cocina, nosotros no nos oponíamos ir a cocina pero <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces<br />

salir a cocina era estar <strong>en</strong> pab<strong>el</strong>lón 1 A y era hacer todo lo que <strong>el</strong>los dijeran, todas y si<br />

<strong>de</strong>cían hacer algo para m<strong>el</strong><strong>la</strong>r mi moral como mujer, yo no lo iba a hacer. Y se han dado<br />

casos que estando <strong>en</strong> pab<strong>el</strong>lón A no querían hacer eso, <strong>la</strong>s regresaban al pab<strong>el</strong>lón C o acá<br />

al pab<strong>el</strong>lón B.» 262<br />

Incluso <strong>la</strong> testimoniante insinúa que <strong>el</strong> indulto <strong>de</strong> una <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida se produjo <strong>de</strong>bido a que<br />

había accedido a los requerimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> «coron<strong>el</strong>»: «...yo le <strong>de</strong>cía, cuando subes, porque<br />

sabía que <strong>la</strong>s que estaban abajo algo les iba a pasar, iban a estar a condición d<strong>el</strong> coron<strong>el</strong>, lo<br />

que <strong>el</strong> coron<strong>el</strong> quería, <strong>de</strong>cía ya voy a subir, pero <strong>de</strong>spués me dijo ya no voy a subir (...) es<br />

que estoy limpiando <strong>la</strong>s oficinas d<strong>el</strong> coron<strong>el</strong> y <strong>de</strong>spués, cuando nos hemos vu<strong>el</strong>to a ver<br />

nuevam<strong>en</strong>te para salir a dilig<strong>en</strong>cia, me dijo que <strong>el</strong> coron<strong>el</strong> pedía algunas cosas, que <strong>el</strong><strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía<br />

que hacer<strong>la</strong>s. (...) Ya no profundicé, pero tampoco quería hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ese tema para mí no es<br />

una situación muy bu<strong>en</strong>a, yo creo que no <strong>la</strong> había compr<strong>en</strong>dido a <strong>el</strong><strong>la</strong>, hasta ahora no <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>do. Pero <strong>el</strong><strong>la</strong> ya ha hecho su ley d<strong>el</strong> indulto a pesar que le han dado treinta años<br />

como a mí, pero ha t<strong>en</strong>ido que hacer esas cosas, ese tipo <strong>de</strong> cosas.» 263<br />

Es necesario precisar que, según los testimonios revisados, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se daba<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> cualquier circunstancia, pero sobre todo <strong>en</strong> los interrogatorios. 264 Las<br />

mujeres eran vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te o se <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azaba con vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s a fin <strong>de</strong> que brin<strong>de</strong>n<br />

información, firm<strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas <strong>de</strong> incautación, se arrepi<strong>en</strong>tan, 265 i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> a otros <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, etc.<br />

Como cu<strong>en</strong>ta una testimoniante: «Hasta que un día, me dice, como a <strong>la</strong>s nueve <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

noche, me l<strong>la</strong>man, <strong>en</strong>tonces yo me acerco a don<strong>de</strong>… al ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> estaban <strong>el</strong>los, era<br />

______________________________________<br />

260 CVR. Testimonio 700225. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario «Santa Mónica», <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1992. El coron<strong>el</strong> era <strong>el</strong> director d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>al.<br />

261 CVR. Testimonio 700225. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario «Santa Mónica», <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1992.<br />

262 CVR. Testimonio 700225. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario «Santa Mónica», <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1992.<br />

263 CVR. Testimonio 700225. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario «Santa Mónica», <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1992.<br />

264 CVR. Testimonio 700001.<br />

265 Sobre <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to ver <strong>el</strong> capítulo correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección sobre crím<strong>en</strong>es y<br />

vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

108 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


<strong>la</strong> salidita, yo me acerco hasta <strong>la</strong> salidita y me dic<strong>en</strong> voltéate, y me volteo, y me pon<strong>en</strong><br />

ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos y me v<strong>en</strong>dan los ojos, y le digo este… ¿adón<strong>de</strong> me lleva? ¿no?;<br />

vamos a dar un paseo, me dice; pero este, le digo, cómo que paseo, ¿a estas horas? ¿y a<br />

dón<strong>de</strong> me va a llevar, a <strong>la</strong> oficina? ¿Por qué me ti<strong>en</strong>e que llevar así? No, no, me dijo, vamos<br />

a pasear, ¿qué más quieres? Te vamos a sacar <strong>de</strong> paseo, me dijeron. Me sacaron dos tipos<br />

y me llevaron a un segundo piso (...) escuchaba que gritaban no más, ¡ay! ¡ay! Gritaban, pero<br />

no veía nada, estaba totalm<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>dada. Y <strong>en</strong>tonces me tuvieron <strong>en</strong> un rincón, v<strong>en</strong>ían y me<br />

agarraban, me manoseaban, así; estaba con mi ropa pero me manoseaban, y yo cuando<br />

s<strong>en</strong>tía que me agarraban <strong>de</strong>cía ¡señor!, ¡señor!, le <strong>de</strong>cía, ¿por qué me han traído acá? ¿por<br />

qué no está acá <strong>el</strong> señor policía o quién me va a tomar una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración? ¿qué es lo que<br />

quier<strong>en</strong>, por qué me han traído acá? No, pero ya vas a ver para qué te hemos traído acá. (...)<br />

<strong>de</strong>spués vi<strong>en</strong><strong>en</strong> varios y me dic<strong>en</strong>, yo si<strong>en</strong>to los pasos, y me dic<strong>en</strong> ¡sácate <strong>la</strong> ropa!; ¿cómo<br />

me voy a sacar <strong>la</strong> ropa, oiga qué ti<strong>en</strong>e?; no, sácate <strong>la</strong> ropa, sácate <strong>la</strong> ropa; y no quise <strong>la</strong><br />

ropa, <strong>en</strong>tonces me han agarrado <strong>en</strong>tre varios y me han empezado a <strong>de</strong>svestir, me han<br />

sacado <strong>la</strong>s marrocas y me han tapado <strong>la</strong> boca y me han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong>snuda. (...) ahí me han<br />

t<strong>en</strong>ido y me han empezado a manosear; mira ve, está bu<strong>en</strong>a todavía <strong>la</strong> vieja esta, está bu<strong>en</strong>a<br />

todavía y… me han empezado a manosear; pero mírale <strong>la</strong> barriga, me empezaron a agarrar<br />

<strong>la</strong> barriga así, a agarrarme los s<strong>en</strong>os y a bur<strong>la</strong>rse ¿no?(...) me habían <strong>de</strong>svestido toda y me<br />

volvieron a parar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo rincón don<strong>de</strong> estaba. Entonces este… me ja<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> p<strong>el</strong>o, me<br />

manoseaban, me peñiscaban y este… ¡hab<strong>la</strong> pues, carajo! ¡hab<strong>la</strong> pues! Hab<strong>la</strong> o te va ir<br />

peor...» 266<br />

Es común <strong>en</strong>contrar estos testimonios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres que actualm<strong>en</strong>te se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los diversos establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales y que <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to<br />

estuvieron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE. El<strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tan que eran sacadas <strong>de</strong> sus c<strong>el</strong>das para<br />

ser interrogadas, don<strong>de</strong> eran manoseadas por varias horas. 267<br />

«... cuando ya estaba ahí a<strong>de</strong>ntro me paró contra <strong>la</strong> pared y empezó a tocarme, a<br />

agarrarme mis g<strong>en</strong>itales.(...) Estaba todavía con ropa, empezó a fastidiar, empezó a <strong>de</strong>cir <strong>de</strong><br />

que está bu<strong>en</strong>a, está bu<strong>en</strong>a esta terruca y yo lloraba, yo lloraba y le <strong>de</strong>cía que no me toque;<br />

luego, empezó a bajarme <strong>el</strong> cierre d<strong>el</strong> pantalón, me empezó a bajarme <strong>el</strong> pantalón y ahí<br />

empecé a <strong>de</strong>sesperarme y a rec<strong>la</strong>marle y le gritaba, yo le gritaba, trataba <strong>de</strong> zafarme,<br />

l<strong>la</strong>maba y llegaba y le <strong>de</strong>cía que no t<strong>en</strong>ía padre, t<strong>en</strong>ía madre, hermana, podía t<strong>en</strong>er hasta<br />

hijas, sólo se reían, había, seguro, había otros afuera y hacían <strong>el</strong> coro y yo s<strong>en</strong>tía golpes,<br />

luego algui<strong>en</strong> vi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong>cían ahí vi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> oficial y me advirtieron que no me mueva <strong>de</strong> ahí,<br />

nuevam<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>ía, nuevam<strong>en</strong>te me empezaron a agarrar, ni siquiera sé si era <strong>el</strong> mismo o<br />

era otro, buscaban este seguro, pi<strong>en</strong>so yo ¿no?, justam<strong>en</strong>te eso ¿no?, s<strong>en</strong>tir miedo, temor,<br />

era su forma <strong>de</strong> arrancar confesiones, <strong>de</strong> hecho que no existían, me <strong>de</strong>cían si firmas te<br />

vamos a <strong>de</strong>jar tranqui<strong>la</strong>, me <strong>de</strong>cían si firmas te vamos a <strong>de</strong>jar tranqui<strong>la</strong>.» 268<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma: «... me pusieron un <strong>la</strong>picero <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano, me dijeron so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

firma, ya no te va pasar nada, ya vas a <strong>de</strong>scansar, yo les dije que no iba a firmar nada,<br />

<strong>en</strong>tonces me dijeron no quieres firmar, <strong>en</strong>tonces at<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias (...) me dijeron<br />

sácate <strong>la</strong> ropa, yo les dije no, no me voy a sacar <strong>la</strong> ropa, ahí yo ya estaba esposada, creo, no<br />

me habían sacado <strong>la</strong>s esposas, <strong>en</strong>tonces ya cuando me dijeron que me <strong>de</strong>svista, nuevam<strong>en</strong>te<br />

______________________________________<br />

266 CVR. Testimonio 700201. La testimoniante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1993, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Comas <strong>en</strong><br />

Lima. Fue llevada a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> Santa Luzmi<strong>la</strong> y luego tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

267 CVR. Testimonio 700001. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1993, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín<br />

<strong>de</strong> Porres, Lima. Fue llevada primero a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuadra 34 <strong>de</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida Perú y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

fue llevada a <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

268 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> 1988, <strong>en</strong> Ñaña, Lima. Afirma que fueron<br />

integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> DOES y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra haber sido conducida al cuart<strong>el</strong> ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ex fundo Barbadillo.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 109


me dio miedo y no quise, no, ah no quieres, y se me acercaron <strong>el</strong>los y empezaron a<br />

<strong>de</strong>svertime forcejeando, y me empezaron a agarrar, a tocar, empecé a gritar, a gritar...» 269<br />

«... yo simplem<strong>en</strong>te daba mi nombre, mi ocupación y pedía que l<strong>la</strong>m<strong>en</strong> a mi familia y a un<br />

abogado y no, <strong>el</strong>los <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to me dijeron que yo <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to iba a t<strong>en</strong>er abogado,<br />

que no iban a l<strong>la</strong>mar a mi casa y que me iban a vio<strong>la</strong>r y que t<strong>en</strong>ía que hab<strong>la</strong>r; bu<strong>en</strong>o, eso hizo que<br />

me cerrara más, que me quedara más muda porque veía yo realm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> que me<br />

<strong>en</strong>contraba y yo p<strong>en</strong>saba que era peor <strong>la</strong>s cosas. Ellos <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to me <strong>de</strong>snudaron, me<br />

empezaron a manosear, me am<strong>en</strong>azaron con vio<strong>la</strong>rme, al ver que no me asustaba o hab<strong>la</strong>r<br />

como <strong>el</strong>los esperaban, empezaron a cogerme <strong>de</strong> los v<strong>el</strong>los púbicos y a jalárm<strong>el</strong>os.» 270<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta cómo si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s doce <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche <strong>la</strong> sacaron <strong>de</strong> su c<strong>el</strong>da,<br />

«pusieron <strong>la</strong> música bi<strong>en</strong> alto, me interrogaban, y me gritaban». Luego le hicieron s<strong>en</strong>tar y<br />

amarraron sus pies <strong>en</strong> cada extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pata <strong>de</strong> <strong>la</strong> sil<strong>la</strong>, s<strong>en</strong>tía que respiraban por su cu<strong>el</strong>lo<br />

y «pusieron <strong>la</strong> canción <strong>de</strong> Jeanette, “Tómame”, y s<strong>en</strong>tía que le tocaban <strong>la</strong>s piernas y le<br />

<strong>de</strong>cían cosas feas <strong>en</strong> <strong>el</strong> oído». 271<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que para <strong>el</strong> interrogatorio primero le quitaban toda <strong>la</strong> ropa,<br />

luego <strong>la</strong> colgaban <strong>de</strong> los brazos y <strong>la</strong> introducían <strong>en</strong> un cilindro <strong>de</strong> agua. El<strong>la</strong> se <strong>de</strong>smayó <strong>en</strong><br />

repetidas oportunida<strong>de</strong>s, a veces no se daba cu<strong>en</strong>ta, «<strong>de</strong> tantas torturas y vio<strong>la</strong>ciones, yo<br />

pedía que me mat<strong>en</strong>, yo no sirvo para nada, han hecho lo que han querido, me <strong>de</strong>cían que<br />

me iban a <strong>de</strong>saparecer, pero que mi vida pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er solución o me iban a llevar al Ejército<br />

porque ahí es peor», refirió. Asimismo, agregó: «para suerte mía, me vino <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>, como me<br />

veían cochina me tiraban agua y así me vio<strong>la</strong>ban». 272<br />

Una testimoniante narra cómo fue llevada a una habitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE y am<strong>en</strong>azada<br />

con <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual: «a un lugar bi<strong>en</strong> cerrado y ahí me empezaron a interrogar, golpeándome,<br />

no habían podido ni hacer lo que han hecho con los otros porque yo estaba mal, pero me llevaron<br />

a <strong>la</strong>s oficinas y me empezaron a interrogar y quisieron vio<strong>la</strong>rme, me <strong>de</strong>svistieron, me tiraron al<br />

piso y fue don<strong>de</strong> yo dije, voy a firmar y me hicieron firmar varios pap<strong>el</strong>es». 273<br />

«(En <strong>la</strong> DINCOTE) vi<strong>en</strong>e un día a manosearme, pasaba sus manos, por acá, por mis<br />

partes íntimas y todavía me <strong>de</strong>cía: “¡no te pongas dura, carajo, no te pongas dura!”». 274 La<br />

misma testimoniante cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> una ocasión se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>de</strong> los abusos y logró que se<br />

<strong>de</strong>tuvieran: «ese tipo llegó y me pasaba <strong>la</strong>s manos, me ponía sus g<strong>en</strong>itales, yo estaba<br />

<strong>en</strong>marrocada, con <strong>la</strong>s manos atrás, me ponía sus g<strong>en</strong>itales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos y me <strong>de</strong>cía:<br />

“espérate, ahorita vas a ver lo que te voy a hacer”. He agarrado y le he apretado sus<br />

g<strong>en</strong>itales y le digo que eso sirvió, para que no más se me volviera a acercar». 275<br />

______________________________________<br />

269 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ñaña,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

270 CVR. Testimonio 700016. La testimoniante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1986 por <strong>la</strong> Policía. Los hechos<br />

sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Maranga, Lima.<br />

271 CVR. Testimonio 700023. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1987 <strong>en</strong> Lima por miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

DINCOTE.<br />

272 CVR. Testimonio 700059. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Ayacucho, provincia <strong>de</strong> Huamanga, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DIRCOTE,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho.<br />

273 CVR. Testimonio 700135. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por segunda vez <strong>en</strong> su domicilio, ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1993. Posteriorm<strong>en</strong>te fue<br />

tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE don<strong>de</strong> ocurrieron los hechos.<br />

274 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

275 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

110 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Luego <strong>de</strong> los testimonios revisados al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>el</strong>aborar este Informe, se pue<strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te listado <strong>de</strong> algunas bases militares y cuart<strong>el</strong>es <strong>en</strong> los que se<br />

produjeron actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual: 276<br />

Apurímac<br />

1. Base militar <strong>de</strong> Santa Rosa 277<br />

2. Base militar <strong>de</strong> Capaya 278<br />

3. Base d<strong>el</strong> Ejército <strong>de</strong> Abancay 279<br />

4. Base contrasubversiva Cóndor, Chalhuanca 280<br />

5. Base <strong>de</strong> Cotarusi 281<br />

6. Base <strong>de</strong> Suracasi 282<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Abancay 283<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Haquira 284<br />

Ayacucho<br />

1. Base militar <strong>de</strong> Carhuarán 285<br />

2. Base militar <strong>de</strong> Chungui 286<br />

3. Base militar <strong>de</strong> Chapi 287<br />

4. Base militar <strong>de</strong> Hual<strong>la</strong> 288<br />

5. Cuart<strong>el</strong> «Los Cabitos», provincia <strong>de</strong> Huamanga 289<br />

6. Base militar <strong>de</strong> Huamanga 290<br />

7. Base militar <strong>de</strong> Huancapi, provincia <strong>de</strong> Víctor Fajardo 291<br />

8. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> Guerra d<strong>el</strong> Perú (Estadio <strong>de</strong> Huanta) 292<br />

9. Base militar <strong>de</strong> Sivia 293<br />

______________________________________<br />

276 Para confeccionar <strong>la</strong> lista anterior, se ha hecho uso sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información procesada a <strong>la</strong> fecha por <strong>la</strong><br />

Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR. Esto es, d<strong>el</strong> 30% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> testimonios.<br />

277 CVR. Testimonio 500973. Santa Rosa, Grau, Apurímac, 1992. CVR. Testimonio 500574, diciembre <strong>de</strong>1991.<br />

278 CVR. Testimonio 500254. Aymaraes, Apurímac, 1989.<br />

279 CVR. Testimonio 500010, 1989.<br />

280 CVR. Testimonio 100167, setiembre <strong>de</strong> 1991.<br />

281 CVR. Testimonio 100167, agosto <strong>de</strong> 1992.<br />

282 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Abancay. Caso 10. Segunda sesión, 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> Pablo Marcan.<br />

283 CVR. Testimonio 500010, sin fecha exacta. Los perpetradores fueron militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base m<strong>en</strong>cionada,<br />

pero los hechos sucedieron <strong>en</strong> zonas cercanas, y no <strong>en</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones militares.<br />

284 CVR. Testimonio 501001, 1989.<br />

285 CVR. Testimonio 200097. C<strong>en</strong>tro pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Carhuarán, San José <strong>de</strong> Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1983.<br />

286 CVR. Testimonio 203993. Anexo <strong>de</strong> Chapi, Chungui, La Mar, Ayacucho, 1984.<br />

287 CVR. Testimonio 202418. Anexo <strong>de</strong> Chapi, Chungui, La Mar, Ayacucho, 1983.<br />

288 CVR. Testimonio 100562. San Juan, Lucanas, Ayacucho, 1991.<br />

289 CVR. Testimonio 200012, Ev<strong>en</strong>to 1001317, octubre <strong>de</strong> 1983.<br />

290 CVR. Testimonio 200747. Huamanga, Ayacucho, 1991. CVR. Testimonio 201211. Cangallo, Cangallo,<br />

Ayacucho, 1985-1986.<br />

291 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 2. Sesión única, 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong> F<strong>el</strong>iciana<br />

Quispe Huamaní.<br />

292 CVR. Testimonio 202941, 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1984. CVR. Testimonio 200568, Ev<strong>en</strong>to 1002768, 7 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1983.<br />

293 CVR. Testimonio 204063. Base militar <strong>de</strong> Sivia, Huanta, Ayacucho, 1984.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 111


10. Base militar <strong>de</strong> Pampacangallo 294<br />

11. Base militar <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> 295<br />

12. Base <strong>de</strong> Ayahuanco, provincia <strong>de</strong> Huanta 296<br />

13. Base militar <strong>de</strong> Ccoisa, Huamanga 297<br />

14. Base militar <strong>de</strong> Cayara, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Víctor Fajardo 298<br />

15. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Vizchongo, provincia <strong>de</strong> Cangallo 299<br />

16. Cuart<strong>el</strong> d<strong>el</strong> Ejército Peruano, distrito <strong>de</strong> Cangallo, provincia <strong>de</strong> Cangallo.<br />

17. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia «Casa Rosada», provincia <strong>de</strong> Huamanga 300<br />

18. 15. Unidad Militar <strong>de</strong> Tambo <strong>de</strong> Ayacucho 301<br />

19. Base militar <strong>de</strong> Cangallo , distrito <strong>de</strong> Cangallo, provincia <strong>de</strong> Cangallo 302<br />

20. Base militar <strong>de</strong> Totos, provincia <strong>de</strong> Cangallo 303<br />

21. Base militar <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Cachi 304<br />

22. Unidad Militar <strong>de</strong> Tambo <strong>de</strong> Ayacucho 305<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Pichari 306<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Accomarca 307<br />

· Militares d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Quicapata, distrito <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Alto, provincia <strong>de</strong><br />

Huamanga 308<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vilcashuamán 309<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> San José <strong>de</strong> Secce, distrito <strong>de</strong> Santil<strong>la</strong>na, provincia <strong>de</strong><br />

Huanta 310<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Huamanquiquia, provincia <strong>de</strong> Víctor Fajardo 311<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Cangallo, provincia <strong>de</strong> Cangallo 312<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Putis, provincia <strong>de</strong> Huanta 313<br />

______________________________________<br />

294 CVR. Testimonio 201361. Base militar <strong>de</strong> Pampacangallo, Cangallo, Ayacucho, 1983. CVR. Testimonio<br />

201211. Base militar <strong>de</strong> Cangallo, Ayacucho, 1983.<br />

295 CVR. Testimonio 411311. Base militar <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong>, San Martín, La Mar, Ayacucho, 1985.<br />

296 CVR. Testimonio 300088. Base militar <strong>de</strong> Ayahuanco, Huanta, Ayacucho, 1990.<br />

297 CVR. Testimonio 202708, agosto <strong>de</strong> 1983.<br />

298 CVR. Testimonio 102052. Cayara, Ayacucho, 1983.<br />

299 CVR. Testimonio 700083, 2 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1982.<br />

300 CVR. Testimonio 700083, mayo <strong>de</strong> 1982.<br />

301 C<strong>en</strong>doc-Mujer. Warmi 25 años <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa escrita: 1970-1996. CD-ROM.<br />

Lima: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> Mujer, 2000.<br />

302 CVR. Testimonio 203042, 17 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1984. CVR. Testimonio 201361, junio <strong>de</strong> 1983.<br />

303 CVR. Testimonio 201353, 1984.<br />

304 CVR. Testimonio 700192, 1983.<br />

305 C<strong>en</strong>doc-Mujer. Warmi 25 años <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa escrita: 1970-1996. CD-ROM.<br />

Lima: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> Mujer, 2000.<br />

306 CVR. Testimonio 202743, 1984.<br />

307 CVR. Testimonio 100004, 25 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1990.<br />

308 CVR. Testimonio 700059, sin fecha exacta (<strong>en</strong>tre 1985 y 1989).<br />

309 CVR. Testimonio 201443, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1984. CVR. Testimonio 203431, noviembre <strong>de</strong> 1990.<br />

310 CVR. Testimonio 200732, 1986. CVR. Testimonio 200920, 1987. Las víctimas <strong>de</strong> ambos testimonios<br />

salieron embarazadas.<br />

311 CVR. Testimonio 203021, 1992.<br />

312 CVR. Testimonio 201242, febrero <strong>de</strong> 1983.<br />

313 CVR. Testimonio 200904, 14 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1984.<br />

112 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Cuzco<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Antabamba 314<br />

Huancav<strong>el</strong>ica<br />

1. Base militar <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica 315<br />

2. Base militar <strong>de</strong> Manta 316<br />

3. Base militar <strong>de</strong> Vilca 317<br />

4. Base militar <strong>de</strong> Julcamarca 318-319<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Pampas 320<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Lircay 321<br />

Huánuco<br />

1. Base militar Los Laur<strong>el</strong>es, provincia <strong>de</strong> Huamalies 322<br />

2. Base <strong>de</strong> Aucayacu, provincia <strong>de</strong> Leoncio Prado 323<br />

3. Base <strong>de</strong> Monzón 324<br />

4. Base contrasubversiva <strong>de</strong> Yánac, provincia <strong>de</strong> Húanuco 325<br />

5. Base <strong>de</strong> Uchiza 326<br />

6. Base contrasubversiva 314 d<strong>el</strong> Ejército, provincia <strong>de</strong> Tingo María 327<br />

Junín<br />

1. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> La Oroya, Provincia <strong>de</strong> La Oroya 328<br />

2. Base <strong>de</strong> Satipo 329<br />

3. Base 48 <strong>de</strong> Pangoa, Provincia <strong>de</strong> Satipo 330<br />

4. Cuart<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> Diciembre, Huancayo 331<br />

5. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Chilca 332<br />

6. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Concepción 333<br />

______________________________________<br />

314 CVR. Testimonio 510065, 1990. CVR. Testimonio 510061, 1990.<br />

315 CVR. Testimonio 735014. Base militar <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1994.<br />

316 CVR. Testimonio 300039. Base militar <strong>de</strong> Manta, Huancayo, Huancayo, Junín, 1992.<br />

317 CVR. Testimonio 300556. Base militar <strong>de</strong> Vilca, Huancav<strong>el</strong>ica, Huancav<strong>el</strong>ica, 1986.<br />

318 CVR. Testimonio 202564. Base militar <strong>de</strong> Julcamarca, Angaraes, Huancav<strong>el</strong>ica, 1985.<br />

319 CVR. Testimonio 202564, mayo <strong>de</strong> 1985. CVR. Testimonio 202539, octubre <strong>de</strong> 1989. CVR. Testimonio<br />

202565, Ev<strong>en</strong>to 1000622, junio <strong>de</strong> 1990. CVR. Testimonio 202545, junio 1990.<br />

320 CVR. Testimonio 302389, marzo <strong>de</strong> 1986.<br />

321 CVR. Testimonio 202553, 1984.<br />

322 CVR. Testimonio 430188. Monzón, Huamalíes, Huánuco, 1998.<br />

323 CVR. Testimonio 440019, 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1989.<br />

324 Reportes d<strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Estados Unidos. 1997. p. 7<br />

325 CVR. Testimonio 417512. Base militar <strong>de</strong> Yanac, Pilcomarca, Huancayo, Junín, 1989.<br />

326 CVR. Testimonio 430089. Base militar <strong>de</strong> Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

327 CVR. Testimonio 430084, 1991.<br />

328 CVR. Testimonio 700041. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oroya, Yauli, Junín, 1986.<br />

329 CVR. Testimonio 202753, 1980.<br />

330 CVR. Testimonio 304536. Base militar 48 <strong>de</strong> Pangoa, Satipo, Junín, 1990.<br />

331 CVR. Testimonio 300578, 1992.<br />

332 CVR. Testimonio 300578, 1992.<br />

333 CVR. Testimonio 300039, 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 113


7. Base militar d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ulcumayo 334<br />

· Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vista Alegre 335<br />

La Libertad<br />

· Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Trujillo conocido como «La Veterinaria» 336<br />

Lima<br />

1. Base <strong>de</strong> <strong>la</strong> F.A.P. (Las Palmas) 337<br />

2. Base <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerza Aérea d<strong>el</strong> Perú (FAP) <strong>de</strong> Lima, provincia <strong>de</strong> Lima, distrito <strong>de</strong><br />

Jesús María 338<br />

3. Cuart<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> Ejército 339<br />

Puno<br />

1. Comandancia <strong>de</strong> Juliaca 340<br />

2. Comandancia <strong>de</strong> Azángaro 341<br />

San Martín<br />

1. Base militar <strong>de</strong> Tabalosos, provincia <strong>de</strong> Lamas 342<br />

2. Base contrasubversiva d<strong>el</strong> Ramal <strong>de</strong> Aspuzana, provincia <strong>de</strong> Tocache 343<br />

3. Base militar <strong>de</strong> Pizana, Tocache 344<br />

4. Militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Tocache 345<br />

Ucayali<br />

1. Base militar <strong>de</strong> Aguaytía, provincia <strong>de</strong> Padre Abad 346<br />

Según los testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, existieron casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s policiales y establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales:<br />

· PIP <strong>de</strong> Tingo María, provincia <strong>de</strong> Leoncio Prado, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Húanuco 347<br />

· Policía <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Huancayo, Junín 348<br />

______________________________________<br />

334 CVR. Testimonio 733002, 20 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1992.<br />

335 CVR. Testimonio 302366, marzo <strong>de</strong> 1989.<br />

336 CVR. Testimonio 700023. Los hechos se produjeron durante <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>en</strong><br />

1994 <strong>en</strong> Trujillo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong>nominado «La Veterinaria».<br />

337 CVR. Testimonio 700906. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Los Olivos, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1993. Estos hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar Las Palmas <strong>en</strong> 1993.<br />

338 CVR. Testimonio 700002. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Magdal<strong>en</strong>a, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP, Lima.<br />

339 CVR. Testimonio 700019. Lima, 1993. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Ayacucho y luego llevada a Lima.<br />

340 CVR. Testimonio 100336. Comandancia <strong>de</strong> Juliaca, Puno, 1982.<br />

341 CVR. Testimonio 100247. Azángaro, Puno, 1982.<br />

342 CVR. Testimonio 453378, 1990.<br />

343 CVR. Testimonio 435018, 1989.<br />

344 CVR. Testimonio 700185, 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1996.<br />

345 CVR. Testimonio 435099, 1993.<br />

346 CVR. Testimonio 407606, Ev<strong>en</strong>to 1002933, mayo <strong>de</strong> 1990.<br />

347 CVR. Testimonio 435018, sin fecha exacta.<br />

348 CVR. Testimonio 302354, 1988.<br />

114 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


· Comisaría <strong>de</strong> Huancayo, Junín 349<br />

· 13ª comisaría d<strong>el</strong> Distrito <strong>de</strong> Chorrillos <strong>de</strong> Lima 350<br />

· Estación <strong>de</strong> Policía <strong>de</strong> Vilcashuamán (sinchis), Ayacucho 351<br />

· DECOTE (Departam<strong>en</strong>to contra <strong>el</strong> Terrorismo), Ayacucho 352<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Infantas <strong>de</strong> Lima 353<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Ate Vitarte, Lima 354<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Santoyo, El Agustino, Lima 355<br />

· Comisaría <strong>de</strong> San F<strong>el</strong>ipe, Comas, Lima 356<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Miraflores, Lima<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Maranga, Lima 357<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Mirones, Cercado <strong>de</strong> Lima 358<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Canto Gran<strong>de</strong>, distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Lurigancho, Lima 359<br />

· Comisaría <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> Julio, distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador. Lima 360<br />

· Prefectura d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o 361<br />

· JECOTE <strong>de</strong> Piura 362<br />

· Comandancia <strong>de</strong> Juliaca, Puno 363<br />

· Comandancia <strong>de</strong> Azàngaro, Puno 364<br />

· PIP <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica 365<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Torocoma , Cusco 366<br />

· Puesto policial <strong>de</strong> Ocros, provincia <strong>de</strong> Huamanga, Ayacucho 367<br />

· Puesto policial <strong>de</strong> Huancapi, provincia <strong>de</strong> Víctor Fajardo, Ayacucho 368<br />

______________________________________<br />

349 CVR. Testimonio 700133, julio <strong>de</strong> 1992.<br />

350 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 554.<br />

351 CVR. BDI-I-P14. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, comunidad <strong>de</strong> Pampas, (Vilcashuamán). El <strong>en</strong>trevistado fue<br />

alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vilcashuamán. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> 1984.<br />

352 CVR. Testimonio 102117. Ayacucho, Huamanga, Ayacucho, 1986-1991.<br />

353 CVR. Testimonio 700481, 25 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1993.<br />

354 CVR. Testimonio 700188. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carretera C<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> Ate Vitarte, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ate Vitarte, Lima.<br />

355 CVR. Testimonio 700188, 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1988.<br />

356 CVR. Testimonio 700190. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbanización <strong>de</strong> San<br />

F<strong>el</strong>ipe, distrito <strong>de</strong> Comas, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> San F<strong>el</strong>ipe.<br />

357 CVR. Testimonio 700016. La testimoniante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1986 por <strong>la</strong> Policía. Los hechos<br />

sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Maranga, Lima.<br />

358 CVR. Testimonio 700018. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su casa, ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, 1989.<br />

359 CVR. Testimonio 700223, 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1986.<br />

360 CVR. Testimonio 700086, 1992.<br />

361 CVR. Testimonio 700430, marzo <strong>de</strong> 1993.<br />

362 CVR. Testimonio 700084. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Chulucanas, provincia <strong>de</strong> Morropón, Piura. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> JECOTE, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Piura.<br />

363 CVR. Testimonio 100336, 1982. CVR. Testimonio 700223, febrero <strong>de</strong> 1989.<br />

364 CVR. Testimonio 100336, 24 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1982. CVR. Testimonio 100247, 28 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1982.<br />

365 CVR. Testimonio 314504, 1990.<br />

366 CVR. Testimonio 100158, octubre <strong>de</strong> 1983.<br />

367 CVR. Testimonio 202748, 1984.<br />

368 CVR. Testimonio 700083, 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1980.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 115


· Puesto policial <strong>de</strong> Tambo, distrito y provincia <strong>de</strong> La Mar, Ayacucho 369<br />

· DIRCOTE, Ayacucho 370<br />

· Puesto policial <strong>de</strong> Lambrama, Apurímac 371<br />

· Puesto policial <strong>de</strong> Andarapa, Provincia <strong>de</strong> Andahuay<strong>la</strong>s, Apurímac 372<br />

· 13ª comisaría d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos <strong>de</strong> Lima 373<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Surquillo, Lima 374<br />

· Comisaría radiopatrul<strong>la</strong>, La Victoria, Lima 375<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Carabayllo, Lima 376<br />

· Comisaría <strong>de</strong> Las Palmeras, distrito <strong>de</strong> Los Olivos, Lima 377<br />

· Comisaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperativa <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Vainsa, Pu<strong>en</strong>te Piedra, Lima 378<br />

· DINCOTE, Lima 379<br />

· P<strong>en</strong>al Cristo Rey <strong>de</strong> Cachiche <strong>en</strong> Ica 380<br />

· Establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos , Lima 381<br />

· Establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al (cárc<strong>el</strong>) <strong>de</strong> Canto Gran<strong>de</strong>, Lima 382<br />

· Establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Puno 383<br />

· Establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Sicuani, Cusco 384<br />

La viol<strong>en</strong>cia sexual como un ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los perpetradores<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te a los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual que se pres<strong>en</strong>taron durante <strong>la</strong>s<br />

incursiones militares y <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias estatales, hubo casos que<br />

<strong>de</strong>notaban c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y,<br />

<strong>en</strong> especial, sobre <strong>la</strong>s mujeres. Estos casos reafirman <strong>la</strong> hipótesis sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

contexto g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> un contexto más amplio <strong>de</strong><br />

discriminación contra <strong>la</strong> mujer, a <strong>la</strong> que se consi<strong>de</strong>ra vulnerable y cuyo cuerpo es utilizado por<br />

<strong>el</strong> perpetrador sin t<strong>en</strong>er un motivo apar<strong>en</strong>te o vincu<strong>la</strong>do estrictam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> conflicto armado<br />

interno. El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres no se atrevieran a <strong>de</strong>nunciar los hechos –por<br />

vergü<strong>en</strong>za, por temor ante <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas, por lo cotidiano <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual– facilitaba<br />

estos hechos.<br />

______________________________________<br />

369 CVR. Testimonio 202743, octubre <strong>de</strong> 1983. Vio<strong>la</strong>ción sexual colectiva a m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad.<br />

370 CVR. Testimonio 700059, 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989.<br />

371 CVR. Testimonio 500010, 1987.<br />

372 CVR. Testimonio 202064, 1983.<br />

373 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 554.<br />

374 CVR. Testimonio 700082, 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1991.<br />

375 CVR. Testimonio 700223, 22 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1986.<br />

376 CVR. Testimonio 700087, febrero <strong>de</strong> 1992.<br />

377 CVR. Testimonio 700225, 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992.<br />

378 CVR. Testimonio 700048. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> 1994.<br />

379 CVR. Testimonio 700057, julio <strong>de</strong> 1983. CVR. Testimonio 700056, junio <strong>de</strong> 1987. CVR. Testimonio 700089,<br />

setiembre <strong>de</strong> 1992.<br />

380 CVR. Testimonio 700085. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> 1992 <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al «Cristo Rey» <strong>de</strong> Cachiche, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ica.<br />

381 CVR. Testimonio 700189, mayo <strong>de</strong> 1992. CVR. Testimonio 700190, julio <strong>de</strong> 1992. CVR. Testimonio<br />

700131, mayo <strong>de</strong> 1993. CVR. Testimonio 700207, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1994.<br />

382 CVR. Testimonio 700432, abril <strong>de</strong> 1992.<br />

383 CVR. Testimonio 700470, noviembre <strong>de</strong> 1996.<br />

384 CVR. Testimonio 100158, 1983. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante quedó embarazada, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones<br />

sexuales.<br />

116 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Así, por ejemplo, una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma que los militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona «por<br />

cualquier cosa metían al ca<strong>la</strong>bozo, abusaban <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas, <strong>la</strong> comunidad todas <strong>la</strong>s<br />

semanas t<strong>en</strong>ía que llevarles leña». 385<br />

Otra testimoniante refiere que los soldados cometían muchos excesos. Así, se<br />

registran vio<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>de</strong> mujeres y <strong>de</strong> esposas <strong>de</strong> ron<strong>de</strong>ros, qui<strong>en</strong>es eran<br />

victimadas <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus esposos, cuando por realizar patrul<strong>la</strong>jes solían viajar a<br />

lugares distantes y aus<strong>en</strong>tarse por varios días. Producto <strong>de</strong> esas vio<strong>la</strong>ciones fueron<br />

numerosos niños. 386 Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante informa que <strong>en</strong> 1983 los marinos llegaron a su pueblo,<br />

don<strong>de</strong> organizaron <strong>la</strong>s rondas campesinas. Afirma que, una vez establecidas <strong>la</strong>s rondas <strong>en</strong><br />

los pagos <strong>de</strong> Huanta, «los marinos han terminado matando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte alta d<strong>el</strong><br />

distrito, como Huaraco y otras comunida<strong>de</strong>s» y que «llevaban a mujeres a Huamanga y <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ban sexualm<strong>en</strong>te, que <strong>el</strong><strong>la</strong>s al ser liberadas les contaban». 387<br />

Otros r<strong>el</strong>atos cu<strong>en</strong>tan: «acá había mujeres que llevan su negocito para v<strong>en</strong><strong>de</strong>r y se<br />

abusaba <strong>de</strong> esas, así escuchaba». 388 «En <strong>el</strong> día v<strong>en</strong>ían unos oficiales a vernos y <strong>de</strong>cían que<br />

eran <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y pedían que se les diga si pasaba algo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche v<strong>en</strong>ían<br />

otros oficiales y les <strong>de</strong>cían a <strong>la</strong> tropa que cuando <strong>en</strong>tremos a los baños, <strong>el</strong>los también <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>,<br />

y que allí no había mujeres, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te “terrucos” y a <strong>la</strong>s terrucas si hay que mirar<strong>la</strong>s, se <strong>la</strong>s<br />

mira, si se <strong>la</strong>s quier<strong>en</strong> tirar, 389 se <strong>la</strong> tiran, y toda <strong>la</strong> noche era igual, con muchas obsc<strong>en</strong>ida<strong>de</strong>s,<br />

y no se podía hacer nada». 390<br />

Una testimoniante que actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos<br />

cu<strong>en</strong>ta: «Yo he visto como que se <strong>de</strong>sfogaban con <strong>la</strong>s mujeres, como que <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran <strong>la</strong> parte<br />

débil y que a <strong>el</strong><strong>la</strong>s había que hacerles <strong>de</strong> todo». 391<br />

Asimismo, integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones<br />

sexuales contra <strong>la</strong>s mujeres, sin seña<strong>la</strong>r un motivo específico: «(...) por ejemplo, <strong>en</strong> Tingo<br />

María, don<strong>de</strong> no t<strong>en</strong>íamos nada que hacer nosotros, no estábamos <strong>de</strong> patrul<strong>la</strong>, ni nada, él<br />

estaba <strong>de</strong> guardia, y como nosotros también controlábamos <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te que <strong>en</strong>tra para <strong>la</strong><br />

base, para Los Laur<strong>el</strong>es y también divi<strong>de</strong> para los pueblitos, este pata agarraba, no<br />

estábamos <strong>de</strong> patrul<strong>la</strong>, nada, veía una chica que era una simpática, no t<strong>en</strong>ía nada que hacer,<br />

si <strong>el</strong><strong>la</strong> estaba so<strong>la</strong>, <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ba. Y <strong>el</strong><strong>la</strong>s sí <strong>de</strong>nunciaban y v<strong>en</strong>ían don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

comandante, v<strong>en</strong>ían con <strong>la</strong> Policía, v<strong>en</strong>ían con su mamá. (...)» 392<br />

Es importante resaltar cómo los ag<strong>en</strong>tes estatales aprovechaban d<strong>el</strong> control que<br />

ejercían <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona para ejercer viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres. Esto implicaba que, <strong>en</strong><br />

algunos casos, <strong>la</strong>s mujeres «<strong>de</strong>bían» someterse a <strong>la</strong> tropa, tal como sucedía <strong>en</strong> Tocache <strong>en</strong><br />

1993, según un testimonio:<br />

A <strong>la</strong>s 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> nadie se podía movilizar y los que t<strong>en</strong>ían apremio por viajar también t<strong>en</strong>ían que<br />

pagar. Chicas que no t<strong>en</strong>ían docum<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> Tocache, Tingo María, Aucayacu...a tantas mujeres<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> costa indocum<strong>en</strong>tadas, <strong>el</strong> que estaba indocum<strong>en</strong>tada ya sabía pues, <strong>de</strong>cían <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te:<br />

______________________________________<br />

385 CVR. Testimonio 101612. Cayara, Víctor Fajardo, Ayacucho, 1988.<br />

386 CVR. Testimonio 200732. San José <strong>de</strong> Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1986.<br />

387 CVR. Testimonio 200747. Comunidad <strong>de</strong> Puchcas, Huanta, Huanta, Ayacucho, 1993.<br />

388 CVR. BDI-I-P131. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, comunidad <strong>de</strong> Pujas (Ayacucho), agosto <strong>de</strong> 2002. El<br />

<strong>en</strong>trevistado fue lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

389 El término «tirar» se emplea como sinónimo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sexuales.<br />

390 CVR. Testimonio 700023. Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Trujillo <strong>de</strong>nominado «La Veterinaria», 1984.<br />

391 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

392 CVR. Testimonio 100168. Tingo María, Huánuco, 1989.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 117


«Quiero conocer al capitán», no querían estar <strong>en</strong> <strong>la</strong> tropa. A veces v<strong>en</strong>ían cuatro, cinco, ya estaban<br />

con nosotros y <strong>la</strong> condición era que no estuviera con <strong>la</strong> tropa. Nosotros <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>íamos, estaban<br />

con nosotros y al día sigui<strong>en</strong>te se iban. 393<br />

Al ser <strong>en</strong>trevistado por <strong>la</strong> CVR <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a si conocía <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong> casos <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual, un alto jefe militar <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró: «No, <strong>en</strong> ese caso, <strong>la</strong>s campesinas son muy<br />

recatadas. A mí no me van a <strong>de</strong>cir: “Me han vio<strong>la</strong>do”. Le cu<strong>en</strong>to: vio<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> los puestos<br />

policiales, <strong>el</strong> 84, antes o <strong>de</strong>spués, ha habido. Yo conozco <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> una chica más o m<strong>en</strong>os<br />

simpática que está viajando. Los policías le dic<strong>en</strong> baje, a ver pap<strong>el</strong>es, le buscan cualquier<br />

pretexto, te quedas. Después, <strong>en</strong> su intimidad, conversan y dice “me han vio<strong>la</strong>do”. Pero que<br />

<strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te una campesina me diga “me han vio<strong>la</strong>do”, eso es para <strong>el</strong>los <strong>de</strong>nigrante.» 394<br />

Estas mujeres no siempre lograron escapar <strong>de</strong> ser forzadas a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones<br />

sexuales con <strong>la</strong> tropa. Así, «... había cholitas que t<strong>en</strong>íamos que darle a <strong>la</strong> tropa, t<strong>en</strong>ían que<br />

pasar por <strong>la</strong> tropa, porque <strong>la</strong> tropa rec<strong>la</strong>maba... todas <strong>la</strong>s mujeres que llegaban allí se iban a<br />

prostituir, quieran o no quieran trabajan <strong>en</strong> cantinas y <strong>de</strong> todas maneras t<strong>en</strong>ían que llegar a<br />

eso, a <strong>la</strong> prostitución. Pero <strong>el</strong><strong>la</strong>s solitas <strong>de</strong>cían, son cuatro, son cinco, nosotros<br />

apuntábamos, les preparábamos <strong>el</strong> v<strong>en</strong>usterio y <strong>la</strong> tropita pasaba... <strong>la</strong> condición era que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>járamos libres para que se vayan». 395<br />

Hacia 1987, una testimoniante empr<strong>en</strong>dió un negocio <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cerveza y gaseosa<br />

<strong>en</strong> su vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> San José <strong>de</strong> Secce (Ayacucho) a fin <strong>de</strong> solv<strong>en</strong>tar sus necesida<strong>de</strong>s. Un<br />

día, hacia <strong>la</strong>s tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te, llegaron los militares a consumir <strong>la</strong> cerveza<br />

como <strong>de</strong> costumbre. Los militares siguieron bebi<strong>en</strong>do hasta <strong>la</strong> noche. Los soldados fueron<br />

a recogerlos, pero uno <strong>de</strong> los oficiales <strong>de</strong>siste <strong>de</strong> ir y se queda dormido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da. A <strong>la</strong>s<br />

once <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche aproximadam<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> testimoniante dormía con sus hijos: «...<br />

porque sin p<strong>en</strong>sar nada, inoc<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te me dormí <strong>de</strong>jándolo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da», <strong>el</strong> oficial <strong>en</strong>tró a<br />

su dormitorio y <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> sus hijos: «cuando empecé a gritar, me tapó<br />

<strong>la</strong> boca con trapo, te voy a matar si gritas o avisas». 396 Ante esto, <strong>la</strong> testimoniante acudió a<br />

<strong>la</strong> base a <strong>de</strong>nunciar lo sucedido ante <strong>el</strong> oficial <strong>en</strong>cargado. El autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción reconoció<br />

su responsabilidad, pero señaló que <strong>la</strong> señora «no podía quedar embarazada sólo por una<br />

so<strong>la</strong> vez <strong>de</strong> acto sexual». Al oficial no se le inició proceso ni <strong>la</strong> testimoniante recibió<br />

reparación alguna.<br />

Ante <strong>la</strong> insist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, <strong>el</strong> oficial señaló que si <strong>el</strong><strong>la</strong> saliera embarazada él<br />

reconocería al niño y lo recogería <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to. Asimismo, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te le señaló que «si<br />

realm<strong>en</strong>te quedara embarazada, cualquiera <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> <strong>la</strong> base estaban aptos a<br />

recogérs<strong>el</strong>o. (...)».Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> perpetrador era reasignado, probablem<strong>en</strong>te para<br />

protegerlo <strong>de</strong> cualquier <strong>de</strong>nuncia. Un mes <strong>de</strong>spués, <strong>la</strong> testimoniante acudió nuevam<strong>en</strong>te ante<br />

<strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y le informó que estaba embarazada. El t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te le prometió <strong>de</strong> nuevo que<br />

«cualquiera <strong>de</strong> los jefes iba a recoger al niño». 397 Hasta <strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong> niña producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción no ha sido reconocida.<br />

La misma testimoniante da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> dos situaciones adicionales <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

<strong>en</strong> su localidad <strong>en</strong> 1987: «(...) hubo un policía investigador que andaba como loco buscando<br />

mujeres. Recuerda que una vez esta persona <strong>en</strong>tró a su casa, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>en</strong>contraba con<br />

su sobrina y <strong>el</strong> esposo <strong>de</strong> ésta. El policía <strong>la</strong> <strong>en</strong>cerró <strong>en</strong> un cuarto y golpeó y <strong>en</strong>cerró al<br />

______________________________________<br />

393 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

394 Entrevista realizada <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003.<br />

395 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

396 CVR. Testimonio 200920. Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1987.<br />

397 CVR. Testimonio 200920. Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1987.<br />

118 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


esposo <strong>de</strong> su sobrina. Luego, violó sexualm<strong>en</strong>te a su sobrina <strong>en</strong>ferma. Después d<strong>el</strong> hecho,<br />

«mi sobrina sufría y me <strong>de</strong>cía que se abra <strong>la</strong> tierra y que me trague para no pasar vergü<strong>en</strong>za.<br />

Por eso nadie sabe <strong>de</strong> ese hecho, sino sólo mi conci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong> su esposo». 398<br />

En otra ocasión, cuando <strong>la</strong> testimoniante y varias mujeres preparaban <strong>la</strong> comida para<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una fiesta patronal, un grupo <strong>de</strong> soldados se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa d<strong>el</strong><br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta e int<strong>en</strong>tó vio<strong>la</strong>r a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. El<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron<br />

echándoles sopa cali<strong>en</strong>te. Ante <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los soldados se retiraron<br />

llevándose <strong>la</strong> comida preparada para <strong>la</strong> fiesta. 399<br />

Estos casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual reiterada contra una misma mujer fueron comunes. Al<br />

respecto, <strong>la</strong> CVR cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que narra cómo su madre fue<br />

llevada reiteradam<strong>en</strong>te por los militares para ser vio<strong>la</strong>da. Éstos aprovechaban que <strong>la</strong> señora<br />

se había vu<strong>el</strong>to alcohólica a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su esposo a manos <strong>de</strong> los<br />

grupos subversivos. 400<br />

También se dieron casos <strong>de</strong> mujeres sometidas a viol<strong>en</strong>cia sexual por negarse a los<br />

requerimi<strong>en</strong>tos amorosos <strong>de</strong> los varones <strong>de</strong> su comunidad. Así, por ejemplo, una<br />

testimoniante recuerda que un día <strong>de</strong> noviembre o diciembre <strong>de</strong> 1989 llegó <strong>el</strong> Ejército al<br />

caserío Culebra, <strong>en</strong> Huancayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, buscando a su amiga, que era<br />

pret<strong>en</strong>dida por un hombre d<strong>el</strong> lugar. Ese hombre, al verse no correspondido, acudió al<br />

Ejército y <strong>la</strong> acusó <strong>de</strong> ser terrorista. El Ejército se <strong>la</strong> llevó a <strong>la</strong> base y no supieron más <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Sin embargo, dieciocho días <strong>de</strong>spués sus restos aparecieron a <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta d<strong>el</strong> río Culebras.<br />

Había sido <strong>de</strong>scuartizada: «Le habían cortado <strong>la</strong> punta d<strong>el</strong> s<strong>en</strong>o, <strong>la</strong>s uñas... Por <strong>la</strong> barriga,<br />

por <strong>la</strong>s piernas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> cuerpo para arriba. Sólo había un brazo, una pierna<br />

<strong>de</strong>strozada, cortada»(...)«Cuando hemos juntado su cuerpo ni siquiera t<strong>en</strong>ía su ropa. Su<br />

cuerpo era una <strong>de</strong>sgracia.» 401<br />

Una testimoniante narra <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> otra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida: «Le <strong>de</strong>cía <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, “tú vas<br />

a salir mañana, pero yo ya te he hecho tus pap<strong>el</strong>es para que te vayas mañana, pero ti<strong>en</strong>es<br />

que darme algo”. Entonces <strong>el</strong><strong>la</strong> lloraba y le <strong>de</strong>cía: “yo no t<strong>en</strong>go nada, yo no t<strong>en</strong>go p<strong>la</strong>ta, qué<br />

le puedo dar”. Y le dice: “bu<strong>en</strong>o, ti<strong>en</strong>es tu cuerpo” y ahí <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma oficina tuvo r<strong>el</strong>aciones<br />

con <strong>la</strong> chica. La chica aceptó sólo por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> querer salir <strong>en</strong> libertad (...) Por su libertad<br />

esa chica, y ni siquiera le dieron libertad.» 402<br />

En algunas situaciones, los perpetradores trataban <strong>de</strong> «conv<strong>en</strong>cer» a <strong>la</strong> víctima para<br />

que tuviera r<strong>el</strong>aciones sexuales con <strong>el</strong>los, tal como le sucedió a una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

DINCOTE, luego <strong>de</strong> que fuera vio<strong>la</strong>da por ag<strong>en</strong>tes policiales: «...uno <strong>de</strong> los policías se me<br />

acerca, no me acuerdo su nombre, pero sí su cara. Me dice, ya que tú has quedado así y<br />

has quedado un poco, ya tú no eres virg<strong>en</strong>, ya has sido utilizada, que te parece si <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

noche salimos, yo te voy a <strong>en</strong>señar a hacer cómo verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te se hace <strong>el</strong> amor, y <strong>de</strong><br />

esa manera te va a gustar. Entonces yo le digo que no(...) Me dice que sí te va a gustar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

noche, yo <strong>de</strong>cía éste <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche me va a sacar, yo le <strong>de</strong>cía que le iba a <strong>de</strong>cir a su superior,<br />

aunque le dijera así, los superiores ava<strong>la</strong>n lo que hac<strong>en</strong>, prácticam<strong>en</strong>te ésos son, para que<br />

hables cosas o inculparte. (...) <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche me saca y me dice, v<strong>en</strong> (...) te voy a hacer lo que<br />

______________________________________<br />

398 CVR. Testimonio 200920. Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1987.<br />

399 CVR. Testimonio 200920. Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1987.<br />

400 CVR. Testimonio 102052. Cayara, Ayacucho, 1983.<br />

401 CVR. Testimonio 700005. No se precisa <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar, 1990.<br />

402 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 119


es <strong>el</strong> amor, <strong>en</strong>tonces me lleva a un cuarto y yo le digo no, prefiero quedarme <strong>en</strong> mi c<strong>el</strong>da y<br />

me dice no, o prefieres que te saqu<strong>en</strong> a bu<strong>en</strong>a, que quiere <strong>de</strong>cir que te saqu<strong>en</strong> todos.» 403<br />

Al ver que no lograba conv<strong>en</strong>cer<strong>la</strong>, <strong>el</strong> policía le ofrece ver a su padre: « Me trajo a tres<br />

más, vamos quieres ver a tu papá, porque yo siempre cada vez que los veía <strong>de</strong>cía que le<br />

inform<strong>en</strong> a mi papá que yo estoy bi<strong>en</strong>, que no se preocup<strong>en</strong>, a cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los les <strong>de</strong>cía.<br />

Me llevan, era un cuarto y allí sí había una cama, no era una c<strong>el</strong>da, me parece que era <strong>la</strong><br />

habitación d<strong>el</strong> guardia. Entonces, <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to yo veo esa situación, si yo estoy qué irá<br />

a pasar, ya no lo voy a volver a pasar; como había rejil<strong>la</strong>, me he agarrado <strong>de</strong> esa rejil<strong>la</strong> y he<br />

com<strong>en</strong>zado a gritar y <strong>el</strong>los me han dicho que me calle, era una situación como <strong>de</strong> <strong>el</strong>los por<br />

haberme sacado a ese lugar, he gritado y que me calle, han v<strong>en</strong>ido otros guardias y han<br />

dicho qué pasa, no, que <strong>la</strong> hemos v<strong>en</strong>ido a interrogar acá. Interrogar acá, qué <strong>la</strong> vas a<br />

interrogar. Yo le dije quiero regresar a mi c<strong>el</strong>da, asustada, no, no quiero que me lleve él, un<br />

poco asustada me llevaron a mi c<strong>el</strong>da». 404<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta: «...hubo una noche <strong>en</strong> <strong>el</strong> que un t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te me hizo l<strong>la</strong>mar, un<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> Ejército me hace l<strong>la</strong>mar. Me sacan a una salita que había ahí y bu<strong>en</strong>o, yo p<strong>en</strong>sé<br />

que era parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación que él iba a hacer, y me empieza a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> fiestas, <strong>de</strong><br />

sexo y me dice que si no quería t<strong>en</strong>er sexo con él, que ya me traían a Chorrillos y que ya<br />

nunca más iba a ver a un hombre, que nunca más iba a t<strong>en</strong>er sexo y que si no quería t<strong>en</strong>er<br />

sexo con él, t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones con él». 405<br />

Otra testimoniante narra cómo un domingo un policía que estaba <strong>de</strong> franco y <strong>en</strong><br />

estado <strong>de</strong> ebriedad <strong>la</strong> sacó <strong>de</strong> su c<strong>el</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE y <strong>la</strong> llevó a una oficina, v<strong>en</strong>dada. La<br />

manoseó, le dijo si ya había probado hombre, mi<strong>en</strong>tras le ja<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> vestido. El<strong>la</strong> se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió<br />

como pudo, llorando. El policía le dijo que «él estaba <strong>de</strong> fiesta y que t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>recho a<br />

divertirse». 406<br />

En otro caso, una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante r<strong>el</strong>ató que durante su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oroya<br />

pudo ver que una m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> edad fue vio<strong>la</strong>da por varios miembros d<strong>el</strong> Ejército Peruano. La<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante escuchó que uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los le dijo: «si tú estás conmigo, yo te doy tu libertad ahorita<br />

(…) <strong>el</strong><strong>la</strong> aceptó y <strong>la</strong> violó d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> todos (...) c<strong>la</strong>ro no lo veíamos porque estábamos tan<br />

mal, abatidos (…) luego v<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> otro y <strong>el</strong> otro». 407<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra: «... al regresar a su c<strong>el</strong>da casi no podía caminar, aprovechando<br />

<strong>el</strong> soldado se metió a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da y <strong>la</strong> violó. “Lo empujaba pero no t<strong>en</strong>ía fuerza”, por lo que los<br />

chicos que estaban allí empezaron a tocar los candados y l<strong>la</strong>maban, pero <strong>el</strong> oficial llegó<br />

tardísimo.» 408<br />

En 1993 <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual era parte <strong>de</strong> una práctica conocida con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />

«pichana» . Al respecto resulta esc<strong>la</strong>recedor <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> un integrante d<strong>el</strong> Ejército que<br />

narra <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos hechos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> «<strong>la</strong> pichana», que era <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

403 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

404 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

405 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE. El<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te se ap<strong>el</strong>lidaría Jáuregui.<br />

406 CVR. Testimonio 700003. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Los Olivos, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

407 CVR. Testimonio 700041. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oroya, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1986.<br />

408 CVR. Testimonio 700023. El hecho ocurrió <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> conocido como «La Veterinaria», <strong>en</strong> 1994. La<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante estaba <strong>en</strong>ferma <strong>de</strong> dis<strong>en</strong>tería <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong>.<br />

120 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


<strong>de</strong>nominación que recibía <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar mujeres a <strong>la</strong> tropa: «Se le rega<strong>la</strong>ba a <strong>la</strong> tropa.<br />

Antes <strong>de</strong> matar<strong>la</strong> nosotros se <strong>la</strong> regalábamos. Ellos lo conocían como «pichana». Ellos<br />

<strong>de</strong>cían «¡ya, a pichanear!» Pichana significa «barrer». Y hacer<strong>la</strong> pasar a <strong>la</strong> mujer por todos<br />

los soldados, le <strong>de</strong>cíamos «pichana»... Pero eso se hacía <strong>en</strong> <strong>la</strong> patrul<strong>la</strong>, no se hacía <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

puesto <strong>de</strong> comando. En <strong>la</strong>s patrul<strong>la</strong>s nosotros agarrábamos mujeres, todos mayorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

«pichaneaban». 409<br />

El mismo testimoniante recuerda lo sucedido con una mujer <strong>en</strong>tonces «pareja» <strong>de</strong> un<br />

oficial: «Y un día me dice: está jo<strong>de</strong> y jo<strong>de</strong>, creo que <strong>la</strong> voy a rega<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> tropa(...)te <strong>la</strong> regalo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> noche v<strong>en</strong>te porque no voy a estar, <strong>la</strong> voy a <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> mi cuarto. Y efectivam<strong>en</strong>te, esa<br />

noche vinieron, se <strong>la</strong> sacaron. Yo p<strong>en</strong>sé que era broma, pero me levanté a <strong>la</strong>s 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mañana. Porque <strong>la</strong> chica no t<strong>en</strong>ía nada que hacer, <strong>la</strong> chica era d<strong>el</strong> pueblo. Y veo un tumulto<br />

que estaban, hacían co<strong>la</strong>. Me acerco a ver y estaba <strong>la</strong> chica, estaba que lloraba. La saqué,<br />

<strong>la</strong> llevé a mi cuarto, <strong>la</strong> bañé y le di cu<strong>en</strong>ta al capitán». 410<br />

De otro <strong>la</strong>do, una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que fue llevada al local <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong><br />

Investigaciones d<strong>el</strong> Perú (PIP), <strong>en</strong>tidad que investigaba a su esposo. Uno <strong>de</strong> los policías que<br />

<strong>la</strong> interrogaba, se acercó y <strong>la</strong> tocó, <strong>el</strong><strong>la</strong> se alejó y éste le dijo: «mamita, no seas arisca, yo te<br />

puedo ayudar. A esta hora tu marido ya está muerto pues, nada pue<strong>de</strong>s hacer», dicho esto<br />

se retiró. Entró otro efectivo y le dijo: «señora, usted no quiere co<strong>la</strong>borar». 411<br />

Resulta impresionante verificar que aun luego <strong>de</strong> morir, <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

seguía si<strong>en</strong>do utilizado por los soldados. A continuación se transcribe parte <strong>de</strong> una <strong>en</strong>trevista<br />

que ilustra lo dicho: «La llegamos a tirar al río. Cuando llegamos nosotros al baño <strong>de</strong> tropa,<br />

<strong>la</strong> tropa <strong>la</strong> estaba vio<strong>la</strong>ndo».<br />

– ¿Muerta?<br />

– Muerta. Sabe por qué le digo, porque era alta, gringa, simpática. Pero ya estaba mal,<br />

ya no servía para satisfacer. La tropa <strong>la</strong> estaba vio<strong>la</strong>ndo.<br />

– ¿Degol<strong>la</strong>da?<br />

– Sí, c<strong>la</strong>ro. La t<strong>en</strong>ían hacia atrás <strong>en</strong> <strong>la</strong> mesa, <strong>la</strong> habían tapado <strong>el</strong> pecho y <strong>la</strong> estaban vio<strong>la</strong>ndo.<br />

– ¿Y cuánta tropa era más o m<strong>en</strong>os?<br />

– Era gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> 12 ó 14. Con un palo los boté: «¡salvajes, está muerta».<br />

–Está cali<strong>en</strong>tita, mi técnico –<strong>de</strong>cían–. Dejamos a los dos soldaditos que estaban con<br />

nosotros, a <strong>el</strong>los les requintamos y dijeron: «pero si son los más bravos». Bu<strong>en</strong>o, le<br />

cortamos <strong>la</strong> cabeza y <strong>la</strong>s manos y <strong>la</strong> tiramos al río. 412<br />

Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

Uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres fue castigar, intimidar,<br />

coercionar, humil<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>gradar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. 413<br />

______________________________________<br />

409 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

410 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

411 CVR. Testimonio 304515. El esposo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro, fue<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Huancayo, provincia <strong>de</strong> Huancayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1990.<br />

Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> PIP <strong>de</strong> Huancayo.<br />

412 CVR. Testimonio 100168. Uchiza, Tocache, San Martín, 1989.<br />

413 Americas Watch. Terror no contado. Viol<strong>en</strong>cia contra mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto armado peruano. EEUU,<br />

1992, p. 2. Odio hace refer<strong>en</strong>cia a los reportes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones internacionales que seña<strong>la</strong>n esta<br />

situación, p. 36.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 121


Al respecto, <strong>la</strong> CVR ha obt<strong>en</strong>ido testimonios como éste: «... llegaron 18 soldados <strong>en</strong><br />

tres camionetas, yo p<strong>en</strong>saba que nos iban a matar, nos ro<strong>de</strong>aron, nos sacaron, vi como <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ban a tres muchachas d<strong>el</strong>ante nuestro, por don<strong>de</strong> <strong>el</strong>los querían. Un señor rec<strong>la</strong>mó <strong>la</strong><br />

forma y <strong>el</strong> alférez les dijo que querían <strong>de</strong>smoralizarlos para que <strong>la</strong>s mujeres no particip<strong>en</strong><br />

activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna, <strong>la</strong>s mujeres son <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, y nosotros t<strong>en</strong>emos que<br />

reducirlos...» 414<br />

Por otro <strong>la</strong>do, otro objetivo c<strong>la</strong>ro era presionar a <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas a autoinculparse<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>de</strong>terminados hechos: «(...) Empiezan a tocar mi cuerpo; yo me retorcía,<br />

gritaba, lloraba, pero no había nadie, nadie que pudiera <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rme. Empiezan a<br />

<strong>de</strong>svestirme y yo gritaba que no lo hicieran, hasta que llegué a s<strong>en</strong>tir con repugnancia <strong>el</strong><br />

cuerpo <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>... Dios, no pu<strong>de</strong> más y grité <strong>en</strong>tre sollozos: está bi<strong>en</strong>, está bi<strong>en</strong>, soy<br />

culpable (...)» 415<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaron para que firme <strong>el</strong> acta <strong>de</strong> incautación. Le<br />

dijeron: «firma porque yo te digo <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as maneras; firma y todo se soluciona, porque si yo<br />

te <strong>de</strong>jo con mis amigos, no sé qué te van a hacer <strong>el</strong>los, te van a obligar y sé que no te va a<br />

gustar». Como <strong>el</strong><strong>la</strong> no reconoció nada, <strong>en</strong>traron varios hombres y le rompieron <strong>la</strong> ropa, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>snudaron y le dijeron: «”¿alguna vez has estado con hombre?; ahora te vamos a pasar<br />

todos”. Le amarraron <strong>la</strong>s manos y los pies y <strong>la</strong> manosearon y dijeron “si no quieres que te<br />

violemos, firma”». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma que <strong>la</strong> manosearon y no <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron. La botaron al<br />

su<strong>el</strong>o y <strong>la</strong> llevaron a empujones a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da, sin su ropa. 416<br />

Esto sucedía también <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los varones <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, cuyas hijas y/o esposas<br />

eran vio<strong>la</strong>das <strong>en</strong> su pres<strong>en</strong>cia, a fin <strong>de</strong> que <strong>el</strong>los admitieran su culpabilidad <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

hechos o para que brindaran información. Al respecto, un testimoniante <strong>de</strong> Huancayo narra<br />

lo sucedido durante su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> <strong>de</strong> su hija <strong>de</strong> doce años. Fueron llevados al cuart<strong>el</strong> 9<br />

<strong>de</strong> Diciembre don<strong>de</strong> los colgaron e interrogaron. Los colocaron <strong>en</strong> habitaciones difer<strong>en</strong>tes<br />

pero contiguas, por lo que podía escuchar los gritos <strong>de</strong> su hija. El testimoniante seña<strong>la</strong> que<br />

seis soldados torturaron a <strong>la</strong> niña con <strong>de</strong>scargas <strong>el</strong>éctricas y que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron sexualm<strong>en</strong>te<br />

repetidas veces. Después <strong>de</strong> ocho días <strong>de</strong> torturas, <strong>el</strong> testimoniante pidió hab<strong>la</strong>r con <strong>el</strong><br />

comandante d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> Diciembre, a qui<strong>en</strong> le dijo: «tanto castigo para qué me das jefe,<br />

yo no he sido nada, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> castigar a mi hija, bu<strong>en</strong>o pues, <strong>de</strong> una vez mátanos (...)<br />

mátame a mí o si no a mi hija <strong>de</strong> una vez, no quiero llevar tanto castigo». El comandante<br />

empezó a golpearlo dici<strong>en</strong>do: «¡Terruco <strong>de</strong> mierda, tú quieres morir todavía!» 417<br />

De otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual también fue utilizada como un medio <strong>de</strong> presión para<br />

lograr <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, así como para apropiarse <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es. Al respecto,<br />

se ti<strong>en</strong>e un caso <strong>de</strong> 1984, ocurrido <strong>en</strong> Totos (Ayacucho), cuando los militares ingresaron a<br />

dicho distrito, reunieron a los comuneros y <strong>de</strong>tuvieron a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante. Una vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> base<br />

militar, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue vio<strong>la</strong>da por dos soldados que ingresaron a su c<strong>el</strong>da por <strong>la</strong> noche, no<br />

obstante <strong>en</strong>contrarse gestando. Luego <strong>de</strong> cinco días fue liberada, a cambio <strong>de</strong> dos carneros.<br />

En una segunda oportunidad, y al cambiar <strong>de</strong> capitán, <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a capturar y llevar a <strong>la</strong> base.<br />

Fue interrogada y maltratada. Al segundo día <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, por <strong>la</strong> noche ingresó a su<br />

c<strong>el</strong>da un soldado <strong>en</strong>capuchado y <strong>la</strong> violó. Al tercer día, ingresaron dos soldados<br />

<strong>en</strong>capuchados y nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma que <strong>la</strong> soltaron porque su<br />

______________________________________<br />

414 CVR. Testimonio 700311. Caserío <strong>de</strong> Unión Nueva Victoria, Pólvora, Tocache, San Martín, 1990.<br />

415 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 810.<br />

416 CVR. Testimonio 700099. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida Dueñas d<strong>el</strong> Cercado <strong>de</strong> Lima <strong>el</strong> 8 <strong>de</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 1989 y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE, don<strong>de</strong> sucedieron los hechos.<br />

417 CVR. Testimonio 303358. Cuart<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> Diciembre, Huancayo, Junín, 1989.<br />

122 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


madre <strong>en</strong>tregó a los militares media arroba <strong>de</strong> queso. Por <strong>el</strong>lo «siempre v<strong>en</strong>ían a mi casa a<br />

pedirnos queso» y le <strong>de</strong>cían a su madre «danos tu voluntad aunque sea p<strong>la</strong>ta, si no <strong>de</strong> vu<strong>el</strong>ta<br />

voy a llevar a tu hija». 418<br />

Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos<br />

Como ya se ha visto, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres se dio simultáneam<strong>en</strong>te<br />

con otras situaciones <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos. El gráfico sigui<strong>en</strong>te analiza<br />

<strong>la</strong>s otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos que sufrieron <strong>la</strong>s mujeres víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual, registradas por <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR. Como se ve, <strong>la</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia es <strong>de</strong><br />

tortura y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. Gráfico N° 9:<br />

La investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR permite concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fue utilizada como<br />

un método <strong>de</strong> tortura con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er información y/o autoinculpaciones,<br />

principalm<strong>en</strong>te. Esto se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes testimonios tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias mujeres<br />

como <strong>de</strong> personas que sobrevivieron a <strong>la</strong> tortura y cu<strong>en</strong>tan que pres<strong>en</strong>ciaron o escucharon<br />

estos casos, como ya se ha visto. Cabe <strong>de</strong>cir que muchas mujeres murieron a<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura, con lo cual es difícil recuperar su historia directam<strong>en</strong>te.<br />

Una mujer <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chilca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Huancayo y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

interrogada y torturada cu<strong>en</strong>ta: «Me amarraban con mis brazos para atrás (...). Me amarraban<br />

así con mis pies y mis manos. Y me ja<strong>la</strong>ban con <strong>la</strong> polea. También me pusieron unos<br />

“caimanes” 419 <strong>en</strong> mis s<strong>en</strong>os (...) Yo no s<strong>en</strong>tía <strong>el</strong> dolor <strong>en</strong> mis s<strong>en</strong>os, pero s<strong>en</strong>tía unos<br />

hincones por mi cerebro y mis s<strong>en</strong>os se me moreteaban». «(...)Una noche cuando<br />

<strong>de</strong>scansaba (...) <strong>en</strong>tra un efectivo. Él era <strong>de</strong> tez mor<strong>en</strong>a, alto. Este hombre le dijo que si no<br />

hab<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ría. Se bajó <strong>el</strong> pantalón y me dijo “hab<strong>la</strong>s o te violo” (...). Se bajó <strong>la</strong> trusa y me<br />

dijo: “mírame, mírame lo que te voy hacer”. (...) A <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche no había nadie <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

casa, <strong>el</strong><strong>la</strong> estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> cama amarrada. Entró <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación un hombre trigueño, alto,<br />

robusto, “alimeñado”. Me llevó al cuarto (...). Me amarró con <strong>la</strong> marroca mi mano, mis pies y<br />

él me violó. (...) Yo lloré (...). Me dijo: “dice que estás embarazada, vamos a ver si es cierto”,<br />

______________________________________<br />

418 CVR. Testimonio 201353. Totos, Cangallo, Ayacucho, 1984.<br />

419 Ganchos <strong>de</strong> fierro.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 123


(...) me golpeó. Hizo lo que él quería (...) Trajo un tubo (...) y me introdujó (sic) eso a <strong>la</strong> vagina.<br />

(...) Empiezo a sangrar. (...)» Al día sigui<strong>en</strong>te comunicó a uno <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes policiales que<br />

había sido vio<strong>la</strong>da y que le introdujeron un tubo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina, pero no le creyeron. Pidió una<br />

toal<strong>la</strong> higiénica porque estaba sangrando, pero no se <strong>la</strong> dieron. 420<br />

En <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> una interna d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong> Concepción se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> trato<br />

<strong>de</strong>nigrante al que fue sometida <strong>la</strong> víctima durante los interrogatorios. Cu<strong>en</strong>ta que le v<strong>en</strong>daban<br />

los ojos para torturar<strong>la</strong> e interrogar<strong>la</strong>: «cada vez que me traían estaba v<strong>en</strong>dada. Me tocaban<br />

los s<strong>en</strong>os y <strong>la</strong> vagina. Pasaban y me cogían». Fue obligada a permanecer <strong>de</strong>snuda <strong>en</strong> dos<br />

ocasiones durante <strong>el</strong> interrogatorio, a<strong>de</strong>más le ataron los brazos hacia atrás. En esas<br />

sesiones le tocaron <strong>el</strong> cuerpo. En <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ocasiones, <strong>el</strong><strong>la</strong> permaneció vestida, pero los<br />

ag<strong>en</strong>tes policiales que <strong>la</strong> interrogaban introducían <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> sus pr<strong>en</strong>das para<br />

tocarle los s<strong>en</strong>os y <strong>la</strong> vagina, le torcían los pezones con los <strong>de</strong>dos. Le hacían advert<strong>en</strong>cias:<br />

«cuidado que hables me <strong>de</strong>cían, para que no diga lo que me hacían». Los com<strong>en</strong>tarios<br />

respecto a <strong>el</strong><strong>la</strong> eran: «ésta está bu<strong>en</strong>a para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. Es <strong>la</strong> más jov<strong>en</strong>.» 421<br />

Otra forma <strong>de</strong> tortura se pres<strong>en</strong>taba cuando los policías t<strong>en</strong>ían r<strong>el</strong>aciones sexuales<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas. Al respecto, una testimoniante refiere que cuando esto sucedió: «Todo<br />

mi cuerpo temb<strong>la</strong>ba. Yo <strong>de</strong>cía este hombre <strong>de</strong>be estar drogado; <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te va a querer<br />

hacerlo conmigo; f<strong>el</strong>izm<strong>en</strong>te que no.» 422<br />

Asimismo, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se dio <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias y<br />

<strong>de</strong>sapariciones forzadas.<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> una adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 15 años <strong>de</strong><br />

edad, que fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su colegio y no regresó a su casa. Posteriorm<strong>en</strong>te, su cuerpo<br />

apareció <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Huanta, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante pudo ver <strong>el</strong><br />

cadáver y se percató que t<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> uniforme rasgado, <strong>la</strong> cara, los s<strong>en</strong>os y <strong>la</strong> parte d<strong>el</strong> vi<strong>en</strong>tre<br />

golpeados, «los ovarios rev<strong>en</strong>tados y <strong>la</strong> vagina toda maltratada», no t<strong>en</strong>ía trusa ni zapatos,<br />

sus pies estaban quemados, su boca estaba abierta y t<strong>en</strong>ía un orificio <strong>de</strong> ba<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te. 423<br />

Según los testimonios que maneja <strong>la</strong> CVR, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se inicia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción a cargo <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y/o Policiales:<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1985, cuando t<strong>en</strong>ía 19 años, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por<br />

integrantes d<strong>el</strong> Ejército y conducida a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Pampa Cangallo, <strong>en</strong> Ayacucho, don<strong>de</strong> fue<br />

acusada <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a SL y luego torturada físicam<strong>en</strong>te: «golpes <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza y cara con<br />

armas <strong>de</strong> fuego y patadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo». Seña<strong>la</strong> que fue vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> esa base por un<br />

comandante, qui<strong>en</strong> luego <strong>la</strong> liberó con am<strong>en</strong>azas: «si te atreves a quejarte o hacer algo <strong>en</strong><br />

contra mía, tú y tu familia muer<strong>en</strong> porque estamos siempre tras tuyo».<br />

En agosto <strong>de</strong> 1985 fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por segunda vez y conducida nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> Pampa Cangallo primero y luego tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Huamanga. Una vez allí, fue<br />

<strong>de</strong>snudada completam<strong>en</strong>te, amarrada <strong>de</strong> pies y manos, sujetada a una tab<strong>la</strong> e introducida a<br />

un pozo con agua por varios minutos; simultáneam<strong>en</strong>te fue interrogada, golpeándo<strong>la</strong> con un<br />

palo <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho, cintura y espalda. Finalm<strong>en</strong>te, luego <strong>de</strong> un mes, al no <strong>en</strong>contrar<strong>la</strong> culpable,<br />

______________________________________<br />

420 CVR. Testimonio 304548. Chilca, Huancayo, Junín, 1998.<br />

421 CVR. Testimonio 733009. Huancayo, Huancayo, Junín, 1992.<br />

422 CVR. Testimonio 700010. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> María d<strong>el</strong> Triunfo, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1995. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

423 CVR. Testimonio 700059. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Alto, provincia <strong>de</strong> Huamanga,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho <strong>en</strong> 1988. El cadáver <strong>de</strong> <strong>la</strong> niña apareció <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Huanta, Ayacucho.<br />

La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante refiere que cuando tomó conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> un cadáver <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Huanta<br />

mucha g<strong>en</strong>te se dirigió a ese lugar.<br />

124 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


es liberada. En 1986, <strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvieron por tercera vez y <strong>la</strong> llevaron a <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> nuevam<strong>en</strong>te<br />

fue abusada sexualm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> mismo comandante: «me <strong>de</strong>snudaba a <strong>la</strong> fuerza,<br />

rompiéndome toda <strong>la</strong> ropa interior, todo con un cuchillo y otras veces con su arma». La<br />

víctima cu<strong>en</strong>ta que fue víctima <strong>de</strong> acoso sexual por dicho comandante: «Cada vez que salía<br />

<strong>de</strong> mi colegio, <strong>el</strong> comandante (...) siempre me l<strong>la</strong>maba a que yo fuese a <strong>la</strong> base, a lo cual yo<br />

iba por temor a los golpes que me propinaba, cada vez que yo <strong>de</strong>sobe<strong>de</strong>cía sus ór<strong>de</strong>nes, y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada vio<strong>la</strong>ción se bur<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> mí, diciéndome que “eres ricachona terruca”». La<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante aña<strong>de</strong> que no fue <strong>la</strong> única víctima <strong>de</strong> dicho comandante, «sino a toda mujer bonita<br />

que se le cruzaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino sin tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta si era casada o no». 424 Por eso <strong>en</strong> esa<br />

época <strong>la</strong>s mujeres evitaban salir so<strong>la</strong>s.<br />

Como ha sucedido <strong>en</strong> muchas oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> víctima no <strong>de</strong>nunció los hechos por<br />

miedo a <strong>la</strong>s represalias d<strong>el</strong> comandante, ni tampoco contó que estaba embarazada. A los<br />

tres meses se sometió a un aborto y a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este hecho tuvo una hemorragia que<br />

casi le cuesta <strong>la</strong> vida. 425<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Cayguanas <strong>en</strong> 1990, cu<strong>en</strong>ta que fue<br />

testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> una mujer acusada <strong>de</strong> subversiva: «... fue torturada y vio<strong>la</strong>da<br />

(por vía vaginal y anal) por los militares. (...) recuerda que <strong>el</strong><strong>la</strong> vestía una minifalda y no t<strong>en</strong>ía<br />

ropa interior. Los militares <strong>la</strong> torturaban, dañándo<strong>la</strong> a <strong>el</strong><strong>la</strong>, él no <strong>la</strong> podía ver porque lo<br />

mant<strong>en</strong>ían con los ojos v<strong>en</strong>dados o t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso sin po<strong>de</strong>r levantar <strong>la</strong> cabeza; sólo<br />

escuchaba que gemía y los insultos que le <strong>la</strong>nzaban, le <strong>de</strong>cían: “perra traidora d<strong>el</strong> Perú, así<br />

vas a morir”, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban. Los militares <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaron moribunda y <strong>la</strong> abandonaron al<br />

bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> una carretera, ahí fue <strong>en</strong>contrada por <strong>el</strong> conductor <strong>de</strong> un auto que <strong>la</strong> llevó a <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia médica y lograron salvarle <strong>la</strong> vida». 426<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción arbitraria, los abusos sexuales, manoseos y am<strong>en</strong>azas<br />

<strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual fueron comunes. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción por <strong>la</strong>s Fuerzas Policiales, <strong>la</strong>s<br />

mujeres eran cubiertas con sus pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> vestir <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro, <strong>de</strong> modo que no pudieran<br />

i<strong>de</strong>ntificar a sus captores. También se les v<strong>en</strong>daba y <strong>en</strong>capuchaba: «... luego me llevaron a<br />

un cuarto medio oscuro y com<strong>en</strong>cé a escuchar, yo no podía ver porque estaba<br />

<strong>en</strong>capuchada, pero era un cuarto completam<strong>en</strong>te oscuro y com<strong>en</strong>zaron varios hombres a<br />

manosearme y uno me tiraba contra otra y así me <strong>de</strong>cían que ya iban a com<strong>en</strong>zar a<br />

vio<strong>la</strong>rme, me com<strong>en</strong>zaron a tratar <strong>de</strong> bajarme <strong>el</strong> pantalón». 427<br />

«Al ser <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida, fue <strong>en</strong>capuchada, <strong>la</strong> metieron a un carro y <strong>la</strong> golpearon tirándole<br />

patadas. La tocaban <strong>en</strong> sus zonas íntimas; “son cosas muy duras que uno pasa”, refirió.» 428<br />

De otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> los lugares <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>daban y <strong>la</strong>s ponían contra <strong>la</strong> pared<br />

para que no pudieran ver a sus agresores. Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta que fue tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong>s<br />

oficinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mantuvieron v<strong>en</strong>dada y <strong>de</strong> pie contra <strong>la</strong> pared. Luego <strong>de</strong><br />

unas horas com<strong>en</strong>zaron a golpear<strong>la</strong>: «me golpeaban, me tiraban contra <strong>la</strong> pared, me<br />

______________________________________<br />

424 CVR. Testimonio 201211. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Cangallo, provincia <strong>de</strong> Cangallo,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho, <strong>en</strong> abril o mayo <strong>de</strong> 1986. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

Pampacangallo.<br />

425 CVR. Testimonio 201211. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Cangallo, provincia <strong>de</strong> Cangallo,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho, <strong>en</strong> abril o mayo <strong>de</strong> 1986. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

Pampacangallo.<br />

426 CVR. Testimonio 733003. Huánuco, Huánuco, Huánuco, 1990.<br />

427 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> Comas.<br />

428 CVR. Testimonio 700054. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisaría 28 <strong>de</strong> Julio, <strong>en</strong> 1992. No<br />

quiso dar más <strong>de</strong>talles sobre su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 125


manoseaban cada qui<strong>en</strong> <strong>en</strong>traba y salía, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s noches me sacaban, me dob<strong>la</strong>ban los<br />

brazos, me llevaban a un cuarto y ahí me interrogaban por <strong>la</strong>s noches, me daban<br />

cachetadas y me <strong>de</strong>svestían, me manoseaban, me <strong>de</strong>cían que me iban a vio<strong>la</strong>r». 429<br />

Otra mujer narra: «me pon<strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>da <strong>en</strong> los ojos, me golpean, me dic<strong>en</strong> que no me<br />

mueva, si no me iban a disparar (…) me pon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>das, me hac<strong>en</strong> una revisión corporal,<br />

lo hac<strong>en</strong> varones <strong>de</strong> una forma vejatoria para mi juicio, com<strong>en</strong>zaron, más que una revisión<br />

parecía que me estaban manoseando, me quejé, me golpearon contra <strong>la</strong> pared porque me<br />

había quejado sobre esa situación». 430<br />

Una mujer cu<strong>en</strong>ta: «... me <strong>de</strong>tuvieron aproximadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ocho y media, nueve <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> noche... eh estaba yo t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> unas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas boca abajo, <strong>de</strong> todas maneras con<br />

<strong>la</strong> v<strong>en</strong>da <strong>en</strong> <strong>el</strong> ojo, <strong>la</strong> casaca <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza, y <strong>la</strong>s manos atrás, y un oficial vino a <strong>de</strong>svestirme,<br />

o sea a abrirme <strong>la</strong> blusa, bajarme <strong>el</strong> pantalón, etc., <strong>en</strong>tonces inicialm<strong>en</strong>te yo me resistí ¿no?,<br />

empecé a botarlo al hombre, a patearlo, a hacer lo que pu<strong>de</strong>, bu<strong>en</strong>o, ése era un hombre, por<br />

<strong>de</strong>cirle, bi<strong>en</strong> fornido, gran<strong>de</strong>, porque con una mano me tapó <strong>la</strong> boca y me preguntó si estaba<br />

embarazada, yo le dije que no, me preguntó si había t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>aciones sexuales, etc., yo no<br />

le respondí, me preguntó cosas <strong>de</strong> ese tipo ¿no?, y bu<strong>en</strong>o, yo quise gritar, forcejear, pero al<br />

final no pu<strong>de</strong>». 431<br />

Durante <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to previo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción se <strong>la</strong>s hostigaba sexualm<strong>en</strong>te: «...aparte<br />

que uno se da cu<strong>en</strong>ta cuando algui<strong>en</strong> está sigui<strong>en</strong>do para fastidiar, bu<strong>en</strong>o <strong>en</strong> ese tiempo yo<br />

era jov<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s primeras veces yo p<strong>en</strong>saba pues este hombre me está sigui<strong>en</strong>do porque<br />

quiere fastidiarme ¿no? y me fastidiaba so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, pero <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te ya empecé a ver que me<br />

seguía <strong>de</strong>masiado y no era que yo era muy atractiva, nada por <strong>el</strong> estilo...» 432<br />

En <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s estatales los abusos sexuales continuaban:<br />

«...<strong>en</strong>tonces ya cuando salimos, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se s<strong>en</strong>tó a mi <strong>la</strong>do y empezó a agarrarme a mí,<br />

y yo me puse a llorar, eso era lo que mas me dolía ¿no?, que me manoseaban, yo me s<strong>en</strong>tí<br />

impot<strong>en</strong>te <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r este respon<strong>de</strong>rle, pegarle, qué se yo, me pasaban <strong>el</strong> cuchillo, ese<br />

cuchillo <strong>de</strong> militar por <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo, me am<strong>en</strong>azaba que si gritaba ya no <strong>la</strong> iba a contar y este<br />

hemos estado ahí, salíamos d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> y yo empecé a hab<strong>la</strong>r cada vez mas fuerte, a<br />

rec<strong>la</strong>mar que no me agarre, llorando y ese hombre <strong>en</strong>fermo insistía, insistía...» 433<br />

La viol<strong>en</strong>cia sexual también se daba cuando <strong>la</strong>s internas eran reubicadas al interior <strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. Al respecto, se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una interna d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong><br />

Chorrillos, qui<strong>en</strong> narra lo sucedido <strong>en</strong> 1992, cuando <strong>la</strong>s internas iban a ser reubicadas <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes pab<strong>el</strong>lones: «Habrán sido más o m<strong>en</strong>os treinta. Después empezaron a correr<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> nosotras, con su vara, a mí lo que me hicieron me echaron agua <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong><br />

atrás. Nos hacían como que nos bajaban los pantalones y tiraban agua atrás, según <strong>la</strong> chica<br />

lo que ha podido ver era que se orinaban <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> nosotras. Después ponían <strong>la</strong> vara atrás<br />

______________________________________<br />

429 CVR. Testimonio 700135. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por segunda vez <strong>en</strong> su domicilio, ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1993. Posteriorm<strong>en</strong>te fue<br />

tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE, don<strong>de</strong> ocurrieron los hechos.<br />

430 CVR. Testimonio 700136. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron durante <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción.<br />

431 CVR. Testimonio 700082. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1991 <strong>en</strong> Surquillo, Lima. En primer<br />

término fue llevada a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. Los hechos que narra sucedieron <strong>en</strong> un lugar don<strong>de</strong> fue<br />

tras<strong>la</strong>dada con posterioridad. No i<strong>de</strong>ntifica con exactitud dón<strong>de</strong> fue.<br />

432 CVR. Testimonio 700017. Según <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante estos hechos se verificaron <strong>en</strong> 1985, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San<br />

Martín <strong>de</strong> Porres, <strong>en</strong> Lima. El<strong>la</strong> era universitaria y fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> 1988.<br />

433 CVR. Testimonio 700017. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> 1988 durante <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante d<strong>el</strong> cuart<strong>el</strong><br />

ex fundo Barbadillo a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> Vitarte.<br />

126 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


y <strong>la</strong> movían, como dici<strong>en</strong>do te vamos a vio<strong>la</strong>r. Bu<strong>en</strong>o, eso es lo que me hicieron, nos<br />

movíamos y para que no nos moviéramos echados nos agarraban para que no nos<br />

moviéramos. Dic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s chicas, no sé si será cierto, a mí no me ha pasado, que a algunas<br />

<strong>la</strong>s han vio<strong>la</strong>do. Ya <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>cían sus c<strong>el</strong>das están listas, ahora van a ir.» 434<br />

Otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se pres<strong>en</strong>tó viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

fueron <strong>la</strong>s ejecuciones arbitrarias. Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> marzo <strong>en</strong> 1994, <strong>en</strong><br />

Cayumba Chico, su padre, madre y hermana <strong>de</strong> seis años <strong>de</strong> edad fueron ejecutados<br />

arbitrariam<strong>en</strong>te por miembros d<strong>el</strong> Ejército. Su madre fue vio<strong>la</strong>da y t<strong>en</strong>ía los brazos rotos al<br />

igual que <strong>la</strong> boca. Su hermana también fue vio<strong>la</strong>da y le cortaron <strong>la</strong>s piernas. Asimismo,<br />

seña<strong>la</strong> que una vecina y <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> ésta también fueron vio<strong>la</strong>das y ejecutadas <strong>de</strong> un ba<strong>la</strong>zo. 435<br />

Durante los hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1992 436 <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Canto Gran<strong>de</strong>,<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s internas hace refer<strong>en</strong>cia a un caso <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual: «Justo a <strong>el</strong><strong>la</strong>s que están<br />

d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> mí les disparan y ca<strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos. Posteriorm<strong>en</strong>te supe que (...) muere allí, pero (...) cae<br />

inconsci<strong>en</strong>te, posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> recog<strong>en</strong>, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>n, <strong>la</strong> hier<strong>en</strong> y le disparan <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza. Hay<br />

personas que han visto cómo <strong>la</strong> arrastraban y han escuchado los gritos que <strong>el</strong><strong>la</strong> ha dado.» 437<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ejecuciones arbitrarias fueron <strong>la</strong>s masacres. En estos casos,<br />

una vez separados hombres <strong>de</strong> mujeres, los primeros eran ejecutados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />

mujeres eran vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te y posteriorm<strong>en</strong>te ejecutadas. Según <strong>la</strong> información<br />

recogida por <strong>la</strong> CVR, ante <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los hombres gritaran o se reb<strong>el</strong>aran fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los comandos siempre los ejecutaban primero, para<br />

luego po<strong>de</strong>r vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s. 438<br />

Otro <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante <strong>de</strong> Ayacucho cu<strong>en</strong>ta que a <strong>la</strong>s mujeres <strong>la</strong>s arrastraban a un montículo<br />

cercano: «Ellos llevaban para vio<strong>la</strong>r, hacían gritar». Separaron a <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los varones<br />

y los recluyeron <strong>en</strong> chozas distintas. Luego, balearon e inc<strong>en</strong>diaron <strong>la</strong>s chozas ejecutando a<br />

ses<strong>en</strong>ta y nueve personas. 439 Seña<strong>la</strong> que <strong>de</strong>tuvieron a su esposa y <strong>la</strong> llevaron al mismo<br />

lugar don<strong>de</strong> él estaba <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido. La torturaron y fue vio<strong>la</strong>da por todos los «republicanos»<br />

durante toda <strong>la</strong> noche. Cuando lo liberaron, un soldado le dijo que su esposa y otras seis<br />

personas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s otra mujer, habían sido asesinadas <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado lugar, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

pudo <strong>en</strong>contrar su cuerpo. Asimismo, seña<strong>la</strong> que durante <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> que estuvo <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido<br />

vio llegar a m<strong>en</strong>udo camiones con personas ancianas y mujeres vio<strong>la</strong>das con hemorragia<br />

vaginal. Seña<strong>la</strong> que los soldados <strong>la</strong>s habían vio<strong>la</strong>do. 440 Los hechos sucedieron <strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

1985, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Castropampa, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho.<br />

______________________________________<br />

434 CVR. Testimonio 700225. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, provincia y<br />

distrito <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario «Santa<br />

Mónica», <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1992.<br />

435 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Tingo María. Caso 13. Primera sesión, 8 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> Liz Liliana Zúñiga Vil<strong>la</strong>r.<br />

436 Al respecto, revisar <strong>el</strong> capítulo sobre ejecuciones extrajudiciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección sobre crím<strong>en</strong>es y<br />

vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

437 CVR. Testimonio 700088. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante es <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida (no m<strong>en</strong>ciona <strong>el</strong> lugar exacto, pero es <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima) <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1991.<br />

438 CVR. Entrevista realizada por Estudios <strong>en</strong> Profundidad: «Arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to masivo y Operativo Aries <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Alto Hual<strong>la</strong>ga». Este estudio se refiere a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos masivos (1993-1994) realizados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> Hual<strong>la</strong>ga, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones ubicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Crespo y Castillo<br />

(provincia <strong>de</strong> Tingo María), <strong>en</strong> <strong>la</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>recha d<strong>el</strong> Hual<strong>la</strong>ga y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas conocidas como Bolsón<br />

Cuchara y Bolsón Primavera (marg<strong>en</strong> izquierda d<strong>el</strong> Hual<strong>la</strong>ga), y su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> Operativo Militar Aries.<br />

439 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Huamanga. Caso 8. Segunda sesión, 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002. Testimonio<br />

<strong>de</strong> Primitivo Quispe Pulido.<br />

440 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Huanta. Caso 13. Segunda sesión, 11 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Marino Suárez Huamaní.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 127


Otras veces, <strong>la</strong> separación era <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, solteros y viudas. Así<br />

sucedió <strong>en</strong> <strong>la</strong> masacre <strong>de</strong> Pampa Coris, <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1988, realizada por miembros d<strong>el</strong><br />

Ejército, don<strong>de</strong> fallecieron aproximadam<strong>en</strong>te 25 personas: «ingresaron a Pampa Coris los<br />

ron<strong>de</strong>ros junto con una tropa militar e inmediatam<strong>en</strong>te reunieron a todo <strong>el</strong> pueblo <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za<br />

y los separaron por grupos <strong>de</strong> varones, mujeres, solteros y viudas. A <strong>la</strong>s mujeres <strong>la</strong>s llevaron<br />

a <strong>la</strong> iglesia y a los hombres al conv<strong>en</strong>to (...); 441 «durante <strong>la</strong> noche, los soldados sustraían <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> iglesia a <strong>la</strong>s mujeres solteras y a <strong>la</strong>s viudas, a qui<strong>en</strong>es luego <strong>de</strong> golpear<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>bido a que<br />

no accedían a sus pret<strong>en</strong>siones sexuales, <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban». 442<br />

Debe m<strong>en</strong>cionarse a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> masacre <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Santa Ana, provincia <strong>de</strong><br />

Lucanas, Ayacucho, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual mataron a tres hombres y, según <strong>la</strong>s informaciones, se llevaron<br />

a <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es a <strong>la</strong> iglesia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s se <strong>en</strong>contraba una niña <strong>de</strong> 14<br />

años, presuntam<strong>en</strong>te vio<strong>la</strong>da y gravem<strong>en</strong>te herida <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda con una bayoneta. 443<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo los militares reunieron a los miembros <strong>de</strong> su comunidad,<br />

los am<strong>en</strong>azaron y <strong>en</strong> una ocasión los llevaron a una cueva, <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong>nominado<br />

Hatunhuayco, don<strong>de</strong> asesinaron a varios: «vio<strong>la</strong>ron a <strong>la</strong>s mujeres, incluso introdujeron palos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, muri<strong>en</strong>do muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s (....)» 444<br />

En otro r<strong>el</strong>ato, <strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1984 los militares <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> Putis ingresaron al anexo d<strong>el</strong> mismo nombre <strong>en</strong> Ayacucho. Un día antes, los jefes<br />

<strong>de</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cercanas habían acordado ir a <strong>la</strong> base para <strong>en</strong>tregar sus<br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias y ganado. Los militares los acusaron <strong>de</strong> «terroristas» y los ejecutaron. Al día<br />

sigui<strong>en</strong>te continuaron con <strong>la</strong> masacre <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo. Los militares habían cavado unos hoyos<br />

seña<strong>la</strong>ndo que iban a insta<strong>la</strong>r granjas <strong>de</strong> truchas. Terminado los hoyos, separaron a <strong>la</strong>s<br />

personas por sexo y edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> pob<strong>la</strong>do. A <strong>la</strong>s mujeres <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron y luego <strong>la</strong>s<br />

ejecutaron. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante sabe que <strong>de</strong> esta masacre se salvó una jov<strong>en</strong> que no fue<br />

asesinada, porque <strong>el</strong> militar <strong>la</strong> <strong>de</strong>jó escapar, «ya que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres fueron<br />

vio<strong>la</strong>das antes <strong>de</strong> ser muertas». 445<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta lo sucedido <strong>en</strong> 1992 durante una incursión d<strong>el</strong> Ejército <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>de</strong> Apiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huánuco. Un soldado se acerca a <strong>el</strong><strong>la</strong>,<br />

manifestándole que le ayudaría a escapar: «Yo le digo ya, pero a mis hermanos también, sin<br />

hacer caso me ja<strong>la</strong> para <strong>el</strong> monte y me int<strong>en</strong>ta vio<strong>la</strong>r». El<strong>la</strong> logra escapar al monte don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con otras personas que lograron escapar. Cuando regresan a <strong>la</strong> comunidad, una<br />

vez que ya no escucharon disparos, <strong>en</strong>contraron treinta cadáveres: «Los cadáveres<br />

pres<strong>en</strong>taban heridas <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>s y t<strong>en</strong>ían signos <strong>de</strong> maltrato físico (...), estrangu<strong>la</strong>dos, y <strong>la</strong>s<br />

mujeres t<strong>en</strong>ían signos <strong>de</strong> haber sido vio<strong>la</strong>das.» 446<br />

De otro <strong>la</strong>do, se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> testimonio d<strong>el</strong> señor Hipólito Cevallos Abad, familiar <strong>de</strong><br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> Cayumba Chico. Su cuñada y su sobrina fueron<br />

torturadas, vio<strong>la</strong>das y ejecutadas arbitrariam<strong>en</strong>te por miembros d<strong>el</strong> Ejército que pert<strong>en</strong>ecían<br />

a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Tingo María: «empecé a andar por <strong>el</strong> monte, por los rastros que <strong>el</strong>los habían<br />

andado (...), <strong>en</strong>contré a <strong>la</strong> señora, a su hija, a mi prima a toditos estaban botados, como si<br />

______________________________________<br />

441 CVR. Testimonio 201834. Ayahuanco, Huanta, Ayacucho, 1988.<br />

442 CVR. Testimonio 201841. Comunidad <strong>de</strong> Pampa Coris, Ayahuanco, Huanta, Ayacucho, 1998.<br />

443 Informe <strong>de</strong> Amnistía Internacional. Año: 1990. EDAI. p. 255 .<br />

444 CVR. Testimonio 203431. Comunidad <strong>de</strong> Huamanmarca, Vilcashuamán, Ayacucho, 1984.<br />

445 CVR. Testimonio 200904. Santil<strong>la</strong>na, Huanta, Ayacucho, 1984. La masacre sucedió <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong><br />

1984.<br />

446 CVR. Testimonio 425022. Caserío <strong>de</strong> Alfonso Ugarte, Dani<strong>el</strong> Alomia Robles, Leoncio Prado, Huánuco,<br />

1992.<br />

128 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


hubieran dado v<strong>en</strong><strong>en</strong>o al perro así estaban, <strong>de</strong>snudas, quebrados sus brazos (...)». 447 Según<br />

dicho testimonio, tanto su cuñada como sobrina habrían sido vio<strong>la</strong>das, pues estaban sucias<br />

y con restos <strong>de</strong> sem<strong>en</strong> sobre <strong>el</strong> cuerpo.<br />

En abril <strong>de</strong> 1994, <strong>el</strong> Ejército ingresó a Moyuna y <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> dicha localidad fueron<br />

abusadas sexualm<strong>en</strong>te, torturadas y ejecutadas. 448 Todo esto pue<strong>de</strong> llevar a <strong>de</strong>ducir un<br />

patrón <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los miembros d<strong>el</strong> Ejército durante una incursión militar <strong>en</strong> una<br />

localidad, que implicaba <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres previam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ejecución.<br />

En <strong>el</strong> mismo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to sucedió algo simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> 1994. Aproximadam<strong>en</strong>te cuar<strong>en</strong>ta<br />

miembros d<strong>el</strong> Ejército ingresaron a <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Shapingo y provocaron una masacre. Una<br />

mujer y su bebé sobrevivieron. Sin embargo, <strong>la</strong> mujer había sido vio<strong>la</strong>da: «todos los soldados<br />

<strong>la</strong> han vio<strong>la</strong>do. Le amarraron con su faja <strong>de</strong> su bebe. Después que han terminado <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>rle,<br />

recién le han <strong>de</strong>jado libre. “Ahora vete”. “Ahora a mí me vas a hacer guiar a don<strong>de</strong> están los<br />

terrucos”, le han dicho.» 449<br />

A continuación un cuadro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masacres registradas por <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CVR que pres<strong>en</strong>tan viol<strong>en</strong>cia sexual:<br />

Finalm<strong>en</strong>te, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s masacres <strong>de</strong> Accomarca (Ayacucho) y <strong>de</strong> Santa Bárbara<br />

(Huancav<strong>el</strong>ica) se i<strong>de</strong>ntificaron casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual por parte <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

patrul<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> Ejército que incursionaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. En <strong>el</strong> primer caso, ocurrido <strong>en</strong> 1985, 69<br />

campesinos murieron, sometidos previam<strong>en</strong>te a tortura y vio<strong>la</strong>ción sexual. Un testigo narra<br />

cómo los militares reunieron a los hombres y <strong>la</strong>s mujeres, pero antes <strong>de</strong> ejecutarlos, vio<strong>la</strong>ron<br />

a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> pampa <strong>de</strong> Chilcamonte. 451 Cabe seña<strong>la</strong>r que tiempo antes se había<br />

______________________________________<br />

447 Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos. Los sucesos d<strong>el</strong> Alto Hual<strong>la</strong>ga, marzo, abril-mayo, 1994,<br />

junio <strong>de</strong> 1994, p. 104.<br />

448 Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos. Los sucesos d<strong>el</strong> Alto Hual<strong>la</strong>ga, marzo, abril-mayo, 1994,<br />

junio <strong>de</strong> 1994, p. 119-120.<br />

449 CVR. Testimonio 435017. Comunidad <strong>de</strong> Aucayacu, José Crespo y Castillo, Leoncio Prado, Huánuco.<br />

450 No se sabe si son mujeres u hombres.<br />

451 CVR. BDI-I-P23. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, comunidad <strong>de</strong> Pampas (Ayacucho). Los hechos ocurrieron <strong>el</strong><br />

14 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1985. El <strong>en</strong>trevistado fue testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> masacre <strong>en</strong> Lloql<strong>la</strong>pampa.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 129


insta<strong>la</strong>do un campam<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Llocl<strong>la</strong>pampa, a pocos kilómetros <strong>de</strong> Accomarca,<br />

don<strong>de</strong> los militares habían vio<strong>la</strong>do a muchas mujeres, según narran los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

zona. 452 Estos casos fueron comunes, tal como narra otra testimoniante, que escapó con su<br />

padre cuando llegaron los militares a <strong>la</strong> zona. Su madre, <strong>de</strong> ocho meses <strong>de</strong> embarazo, se<br />

quedó con su hermanita. La testimoniante cu<strong>en</strong>ta que su madre, junto a otras mujeres, fue<br />

vio<strong>la</strong>da: «sólo por cuidar sus cosas y evitar que les rob<strong>en</strong>». 453<br />

No obstante <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias, se s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ció al subt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te T<strong>el</strong>mo Hurtado sólo por «abuso<br />

<strong>de</strong> autoridad y <strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia» (cuatro años <strong>en</strong> prisión), y se dispuso su inmediata<br />

<strong>de</strong>stitución. Sin embargo, Hurtado nunca cumplió prisión efectiva ni fue <strong>de</strong>stituido. Es<br />

importante seña<strong>la</strong>r que los abusos contra <strong>la</strong>s mujeres continuaron más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> masacre.<br />

A <strong>el</strong>lo contribuyó <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> Accomarca se <strong>en</strong>contraban mayoritariam<strong>en</strong>te mujeres,<br />

ya que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> personas se <strong>en</strong>contraba dispersa <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. Una <strong>en</strong>trevistada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

zona sosti<strong>en</strong>e que hacia 1986, «ya estaban militares aquí <strong>en</strong> Accomarca, con <strong>el</strong>los hemos<br />

estado también <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> abuso, cuántos abusos han cometido, han agarrado a <strong>la</strong><br />

fuerza a <strong>la</strong>s mujeres, principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s solteras, ahora hay varias madres solteras, hijos<br />

<strong>de</strong> los militares, hay algo <strong>de</strong> diez muchachos». 454<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Santa Bárbara, ocurrido <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica <strong>en</strong> 1991, fuerzas combinadas<br />

d<strong>el</strong> Ejército y una patrul<strong>la</strong> civil <strong>de</strong>tuvieron a los comuneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona y <strong>de</strong>struyeron <strong>la</strong>s casas<br />

y vio<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong>s mujeres. Dos oficiales, los sarg<strong>en</strong>tos segundos Carlos Prado Chinchay y<br />

D<strong>en</strong>nis Pacheco, fueron acusados <strong>de</strong> homicidio, robo y vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres.<br />

Si bi<strong>en</strong> no se pue<strong>de</strong> afirmar que todas <strong>la</strong>s mujeres ejecutadas arbitrariam<strong>en</strong>te fueron<br />

previam<strong>en</strong>te vio<strong>la</strong>das, sí es necesario resaltar que exist<strong>en</strong> indicios que se repit<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

testimonios y que contribuy<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los casos sí se pres<strong>en</strong>tó<br />

viol<strong>en</strong>cia sexual. Así, son recurr<strong>en</strong>tes los testimonios que hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cadáveres <strong>de</strong> mujeres<br />

que aparec<strong>en</strong> sin ropa interior, completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>snudos o con ropa que no les pert<strong>en</strong>ece,<br />

con sangre <strong>en</strong> los g<strong>en</strong>itales, con los s<strong>en</strong>os muti<strong>la</strong>dos, con objetos introducidos <strong>en</strong> los<br />

g<strong>en</strong>itales, etc.<br />

El testimoniante vio a una mujer inconsci<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s piernas abiertas con un palo<br />

incrustado <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina. 455<br />

En Casinchihua apareció <strong>el</strong> cadáver <strong>de</strong> una mujer por lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> morgue le<br />

solicitaron al testimoniante <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> mismo. Se trataba <strong>de</strong> su hermana: «(...) sin<br />

cabeza, <strong>de</strong>capitada, quemada, los s<strong>en</strong>os cortados, con signos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, con los<br />

brazos quebrados, <strong>el</strong> hueso partido como leña, <strong>el</strong> fémur y <strong>la</strong> pierna <strong>de</strong>strozada, arrasada por<br />

<strong>el</strong> río». 456<br />

Reconstruy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los testimonios<br />

recibidos, se pue<strong>de</strong> afirmar que estos hechos constituy<strong>en</strong> indicios <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, como<br />

se verá más ad<strong>el</strong>ante.<br />

Por lo visto, es necesario <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> contexto g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos fue un espacio que –como se dijo anteriorm<strong>en</strong>te– contribuyó a <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

452 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Huamanga. Caso 8. Se m<strong>en</strong>ciona como refer<strong>en</strong>cia los años 1983-<br />

1985. Testimonio <strong>de</strong> Primitivo Quispe. (También <strong>en</strong> BDI-I-P432).<br />

453 CVR. BDI-I-P27. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Pampas (Ayacucho). Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1985.<br />

454 CVR. BDI-I-P28. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Pampas (Ayacucho). Los hechos sucedieron <strong>en</strong> 1986. El<br />

<strong>en</strong>trevistado fue testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> masacre <strong>en</strong> Lloql<strong>la</strong>pampa.<br />

455 CVR. Testimonio 205316. Capaya, Aymares, Apurímac, 1989.<br />

456 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Abancay. Caso 1. Primera sesión, 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002. Testimonio<br />

<strong>de</strong> Ramiro Niño <strong>de</strong> Guzmán.<br />

130 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


invisibilización <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual y le dio primacía a <strong>la</strong>s otras vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Un caso que grafica lo dicho fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> tres mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas arbitrariam<strong>en</strong>te y<br />

posteriorm<strong>en</strong>te víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición forzada <strong>en</strong> 1992 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín. Al<br />

poco tiempo <strong>de</strong> su <strong>de</strong>saparición, sus cadáveres aparecieron con signos <strong>de</strong> haber sido<br />

torturados. En uno <strong>de</strong> los casos, los familiares afirman que <strong>la</strong> víctima probablem<strong>en</strong>te había<br />

sido vio<strong>la</strong>da porque «<strong>en</strong> su vagina había sangre (...) <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantalón había sangre (...) t<strong>en</strong>ía<br />

maltratado <strong>el</strong> cuerpo». 457 En <strong>el</strong> segundo caso, <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctimas cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> cadáver<br />

<strong>de</strong> su hija había aparecido con ropa que no le pert<strong>en</strong>ecía y que <strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus piernas «t<strong>en</strong>ía<br />

una raya ancha como <strong>la</strong> hu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> una correa, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muñecas marcas como si hubiera sido<br />

amarrada. Había una hu<strong>el</strong><strong>la</strong> rosada como un s<strong>el</strong>lo <strong>en</strong> <strong>la</strong> palma <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano como si <strong>la</strong><br />

hubieran quemado y ya hubiera sanado». 458 En <strong>el</strong> tercer caso, se trataba <strong>de</strong> una mujer con<br />

cuatro meses <strong>de</strong> embarazo, cuyo cadáver apareció a los 15 días <strong>de</strong> su <strong>de</strong>saparición: «su<br />

cuerpo estaba torturado y ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>s, t<strong>en</strong>ía ba<strong>la</strong>s por todos <strong>la</strong>dos, no t<strong>en</strong>ía los <strong>de</strong>dos, su<br />

cuerpo estaba golpeado y <strong>el</strong> cuero <strong>de</strong> su cabeza ya casi se salía, toda su ropa estaba <strong>de</strong><br />

sangre, parecía que <strong>la</strong> habían vio<strong>la</strong>do y t<strong>en</strong>ía heridas por todo <strong>el</strong> cuerpo...». 459<br />

Como se ve, <strong>de</strong> esos testimonios se pue<strong>de</strong> presumir que –al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> los<br />

casos– los familiares intuy<strong>en</strong> que pudo haberse dado viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres<br />

aunque no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> certeza.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> CVR tuvo acceso a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración460 <strong>de</strong> una persona que estuvo<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida con varias mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> Diciembre, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s tres mujeres que<br />

aparecieron muertas. Según esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración, <strong>la</strong>s tres mujeres fueron vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te<br />

y sometidas a diversas formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te. El testimonio da<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conversaciones que tuvo <strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante con <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas. Una <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s le contó que un militar le <strong>de</strong>cía «que es tradición que <strong>en</strong> un cuart<strong>el</strong> <strong>la</strong> mujer pasa por<br />

todas <strong>la</strong>s armas antes <strong>de</strong> salir y que yo necesito pasar<strong>la</strong>s pero con mucho mérito si <strong>de</strong>seo<br />

salir <strong>de</strong> aquí». La mujer le contaba que los militares le preguntaban «cómo le gustaba» t<strong>en</strong>er<br />

r<strong>el</strong>aciones sexuales y que, como estaba m<strong>en</strong>struando, <strong>de</strong>bía avisarles cuando terminara su<br />

período. Según esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración, <strong>la</strong>s tres mujeres fueron vio<strong>la</strong>das durante todo <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong><br />

que permanecieron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas. Los militares acostumbraban <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong>s c<strong>el</strong>das por <strong>la</strong> noche<br />

y vio<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s mujeres d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos.<br />

Una noche, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres le dijo: «te acuerdas que te dije cuando al estar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Ejército una mujer <strong>de</strong>be pasar por todas <strong>la</strong>s armas, ahora sé a lo que se refier<strong>en</strong>, quiero salir<br />

<strong>de</strong> aquí y aunque me da asco prefiero estar viva y olvidar esto, a morir». Contó que <strong>la</strong><br />

golpearon cuando se negó, pero «ahora sólo lloró y trató <strong>de</strong> soportar». Ésta es <strong>la</strong> mujer cuyos<br />

familiares no hac<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual cuando aparece su cadáver.<br />

Los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual no se limitaban a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sino que también incluían <strong>el</strong><br />

forzar a <strong>la</strong>s mujeres a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los militares. Esto le<br />

sucedió a <strong>la</strong> mujer que estaba embarazada al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su captura con otra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida:<br />

«una vez <strong>de</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong>s estuvies<strong>en</strong> totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>snudas los militares se bur<strong>la</strong>ban <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ía los s<strong>en</strong>os bi<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s y qui<strong>en</strong> no, luego <strong>la</strong>s hicieron s<strong>en</strong>tarse con <strong>la</strong>s piernas<br />

abiertas y que fingies<strong>en</strong> una masturbación tipo <strong>la</strong>s tapas pornográficas que <strong>el</strong>los t<strong>en</strong>ían y <strong>la</strong>s<br />

cuales se <strong>la</strong>s mostraban a <strong>el</strong><strong>la</strong>s para que <strong>la</strong>s imitaran».<br />

______________________________________<br />

457 CVR. Testimonio 304535. Huancayo, Huancayo, Junín, 1992.<br />

458 CVR. Testimonio 304544. El Tambo, Huancayo, Junín, 1992.<br />

459 CVR. Testimonio 300567. Chilca, Huancayo, Junín, 1992.<br />

460 Docum<strong>en</strong>to confi<strong>de</strong>ncial, <strong>el</strong>aborado <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2001 y <strong>en</strong>tregado a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y<br />

Reconciliación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2003.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 131


El testimonio cu<strong>en</strong>ta también cómo <strong>el</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido escuchaba a los militares que le <strong>de</strong>cían<br />

a una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que «<strong>la</strong> soltarían y que se fuese a su casa, que está todo arreg<strong>la</strong>do y<br />

sobre todo que se fuese <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y que no dijera nada <strong>de</strong> lo que sabe, que se portó muy<br />

bi<strong>en</strong>». Sin embargo, como ya se ha dicho, <strong>la</strong>s tres mujeres aparecieron muertas.<br />

Las víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual: algo más que estadísticas<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual registradas por <strong>la</strong><br />

Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR –a <strong>la</strong>s que ya se hizo m<strong>en</strong>ción– se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> completar con <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes testimonios recogidos por <strong>la</strong> CVR que incluy<strong>en</strong> como víctimas <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual a niñas muy pequeñas, 461 como también a mujeres adultas y ancianas. Así,<br />

<strong>la</strong> señora D<strong>el</strong>ia Falcón narra <strong>en</strong> su testimonio que una niña <strong>de</strong> seis años también fue víctima<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual: «a una niña <strong>de</strong> seis años <strong>la</strong> han vio<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> han <strong>de</strong>jado ca<strong>la</strong>tita». 462 Por<br />

otro <strong>la</strong>do, se ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Vargas, una anciana <strong>de</strong> Moyuna, que logró escapar<br />

<strong>de</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. El<strong>la</strong> seña<strong>la</strong> que «(...) tres morocos... Bi<strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es, más<br />

muchachos, cholitos esos mocosos; ésos son más que hac<strong>en</strong>, pero g<strong>en</strong>tes mayores<br />

no». 463<br />

«El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante señaló que todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas eran vio<strong>la</strong>das, no se respetaba <strong>la</strong> edad<br />

porque supo por versión <strong>de</strong> algunos compañeros que una persona anciana fue vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Totos.» 464<br />

Si bi<strong>en</strong> había prefer<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es, esto no implicaba que mujeres<br />

mayores se <strong>en</strong>contraran libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual: «Separaron a los d<strong>el</strong>egados, separaron<br />

a <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> 15 y 19 años <strong>de</strong> sus hijos que lloraban, <strong>la</strong>s llevaron a un costadito y <strong>de</strong> allí<br />

se rotaban y <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ban. No podían ni pararse <strong>la</strong>s pobres mujeres, se quedaban sangrando<br />

y los que nos habíamos quedado esos días <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo t<strong>en</strong>íamos que cambiarles, ayudarles<br />

<strong>en</strong> sus necesida<strong>de</strong>s...» 465<br />

Otra <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra: « (...) los militares nos reunieron a toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> pueblo; a<br />

todos los varones los juntaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>spués a <strong>la</strong>s mujeres nos obligaron a reunir<br />

hachas, machetes, sogas y a <strong>la</strong>s más jóv<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s separaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia (...)<br />

Durante toda <strong>la</strong> noche <strong>la</strong>s mujeres que habían sido separadas «gritaban dici<strong>en</strong>do: “¿para<br />

eso nos han <strong>en</strong>cerrado?”». La testimoniante no sabe dón<strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ían pero escuchaba los<br />

gritos. 466<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong>s mujeres víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual por parte<br />

d<strong>el</strong> Estado fueron aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s percibidas como <strong>de</strong> mayor vulnerabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

incursión militar. Según los casos reportados a <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres vio<strong>la</strong>das por<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n eran quechuahab<strong>la</strong>ntes, 43% habían cursado sólo <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

461 Sobre <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, revisar <strong>el</strong> capítulo correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección<br />

<strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

462 Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos. Los sucesos d<strong>el</strong> Alto Hual<strong>la</strong>ga, marzo, abril-mayo, 1994,<br />

junio <strong>de</strong> 1994, p. 39.<br />

463 Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos. Los sucesos d<strong>el</strong> Alto Hual<strong>la</strong>ga, marzo, abril-mayo, 1994,<br />

junio <strong>de</strong> 1994, p. 131.<br />

464 CVR. Testimonio 700493. Huaraz, Huaraz, Huaraz, 1990.<br />

465 CVR. Testimonio 700311. Caserío <strong>de</strong> Unión Nueva Victoria, Pólvora, Tocache, San Martín, 1990.<br />

466 CVR. Testimonio 305043. C<strong>en</strong>tro pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Pampa Coris, Ayahuanco, Huanta, Ayacucho, 1983. En <strong>el</strong><br />

contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incursiones militares, suce<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales, por <strong>el</strong>lo <strong>la</strong>s «razones» por <strong>la</strong>s<br />

que sucedían estos actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia eran «justificadas», por <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y ser<br />

los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad sospechosos <strong>de</strong> ser miembros d<strong>el</strong> PCP-SL.<br />

132 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


primaria y <strong>el</strong> 40% eran solteras. Lo mismo indican algunos reportes <strong>de</strong> organizaciones<br />

internacionales. Seña<strong>la</strong>n que factores como <strong>la</strong> raza, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social, <strong>la</strong> ocupación social y <strong>el</strong><br />

género, <strong>en</strong> combinación con <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los grupos subversivos, son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que<br />

contribuían <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú al mayor riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas mujeres para ser víctimas <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual por parte d<strong>el</strong> Estado. 467<br />

Un testimonio <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica cu<strong>en</strong>ta que los soldados: «a <strong>la</strong>s mujeres les<br />

preguntaban si eran casadas o solteras y si t<strong>en</strong>ían hijos. Una mujer respondió<br />

afirmativam<strong>en</strong>te cuando le preguntaron si era soltera y por eso <strong>la</strong> llevaron a otra casa y<br />

abusaron <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> varios soldados, <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta cuidaban tres y a<strong>de</strong>ntro estaban los otros<br />

abusando». 468<br />

Otro r<strong>el</strong>ato narra que «(los militares ingresaron) preguntando a los niños sobre quiénes<br />

eran <strong>la</strong>s viudas y dice que los niños seña<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s viudas que habían quedado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Ese día dos militares ingresaron a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante por <strong>la</strong> noche.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se <strong>en</strong>contraba parado <strong>en</strong> <strong>el</strong> patio cuidando con su arma, y <strong>el</strong> otro ingresó al<br />

cuarto don<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>en</strong>contraba durmi<strong>en</strong>do empezando a agarrar<strong>la</strong>, forzar<strong>la</strong> y finalm<strong>en</strong>te<br />

vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, sin po<strong>de</strong>r <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse. Entre tanto, <strong>el</strong> otro militar se <strong>en</strong>contraba afuera<br />

disparando al aire para asustar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y que nadie pueda acercarse a su casa». 469<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1984, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Chontacancha,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica: «los soldados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Lircay primero<br />

ejecutaron a los comuneros y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te incursión vio<strong>la</strong>ron a <strong>la</strong>s viudas (....)». 470<br />

También resultaban víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>la</strong>s mujeres que asumieron <strong>la</strong><br />

búsqueda y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> sus familiares. Tal es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Juana Lidia Argumedo, 471 hermana<br />

<strong>de</strong> Juan Argumedo, guía <strong>de</strong> los periodistas que <strong>en</strong> 1983 fueron asesinados <strong>en</strong> Uchuraccay<br />

(Ayacucho). Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia, Juana <strong>de</strong>nunció <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> tragedia, a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo cual fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1984.<br />

Según su propia <strong>de</strong>nuncia, <strong>la</strong> señora Argumedo habría sido duram<strong>en</strong>te golpeada, colgada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s muñecas, casi asfixiada: le habían aplicado <strong>de</strong>scargas <strong>el</strong>éctricas y había sido vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

repetidas veces por Infantes <strong>de</strong> Marina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Militar <strong>de</strong> Tambo <strong>en</strong> Ayacucho. 472 El<br />

médico que at<strong>en</strong>dió a Juana Lidia Argumedo señaló que se le tuvo que realizar un legrado:<br />

«Hasta que los médicos <strong>de</strong> Lima me dijeron que me habían extraído restos <strong>de</strong> un aborto, yo<br />

no sabía nada <strong>de</strong> que pudiera haber estado embarazada. Ello <strong>de</strong>be haberse producido<br />

durante <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción que me han hecho los marinos <strong>en</strong> Tambo. Ahora ya compr<strong>en</strong>do por qué<br />

me daban pastil<strong>la</strong>s y me ponían inyecciones». 473<br />

______________________________________<br />

467 HRW, p. 78.<br />

468 CVR. Testimonio 304546. Comunidad <strong>de</strong> Manyac, Anta, Acobamba, Huancav<strong>el</strong>ica, 1982.<br />

469 CVR. Testimonio 203021. Huamanquiquia, Víctor Fajardo, Ayacucho, 1992.<br />

470 CVR. Testimonio 202541. Comunidad <strong>de</strong> Chontacancha, Anchonga, Angaraes, Huancav<strong>el</strong>ica, 1984.<br />

471 En <strong>la</strong> actualidad, Juana Lidia Argumedo figura como <strong>de</strong>saparecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría<br />

d<strong>el</strong> Pueblo. Su caso fue m<strong>en</strong>cionado indirectam<strong>en</strong>te por sus familiares: «Lidia Argumedo era una tía que<br />

se <strong>en</strong>contraba perseguida por militares y terroristas, y también había sido torturada y vio<strong>la</strong>da». CVR.<br />

Testimonio 100142. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, sobrina <strong>de</strong> Juana Lidia Argumedo, vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />

Mishapampa, distrito <strong>de</strong> Tambo, provincia <strong>de</strong> La Mar, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. No m<strong>en</strong>ciona ni <strong>el</strong> lugar<br />

ni <strong>el</strong> año <strong>en</strong> que sucedieron los hechos.<br />

472 Informe <strong>de</strong> Amnistía Internacional. Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, 1985, p. 188.<br />

473 C<strong>en</strong>doc-Mujer. Warmi 25 Años <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa escrita: 1970-1996. CD-ROM.<br />

Lima: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> Mujer, 2000. Los hechos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> Cayas Chico,<br />

distrito <strong>de</strong> Huancayo, provincia <strong>de</strong> Huancayo, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1990.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 133


Otra testimoniante narra lo sucedido a su hija cuando visitaba a su hermano <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Yanamayo: «cuando va a visitarlo a su hermano <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta no le permitieron<br />

ingresar, <strong>el</strong><strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mó, <strong>de</strong>bido a esto es llevada a un ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> habían terroristas<br />

arrep<strong>en</strong>tidos a qui<strong>en</strong>es le preguntaban si <strong>la</strong> conocían, uno <strong>de</strong> los chicos dijo: «<strong>el</strong><strong>la</strong> es <strong>la</strong><br />

mujer <strong>de</strong> (..)» Debido a esto es <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida y llevada al Ejército <strong>de</strong> Puno, don<strong>de</strong> abusan <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

y casi <strong>la</strong> matan, a raíz <strong>de</strong> esto es hospitalizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Hospital Militar...». 474<br />

Un interno d<strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> Huamancaca cu<strong>en</strong>ta sobre <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> su esposa y <strong>la</strong>s continuas vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> otra comunera. Su esposa había ido<br />

a buscarlo a San Juan <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>dahuay: «mi señora al ver que yo me he <strong>de</strong>morado (...)<br />

había v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> estancia (...) a mi señora lo habían agarrado (los militares)». Su esposa<br />

le contó que «<strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que ha ido a cargo <strong>de</strong> los militares (...) le dice señora si te <strong>de</strong>jas<br />

conmigo, yo te voy a <strong>de</strong>jar». Para evitar <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>el</strong><strong>la</strong> le ofreció un amplificador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad que t<strong>en</strong>ían guardado <strong>en</strong> su casa. El t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mó a dos militares y les<br />

dio <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llevarse <strong>el</strong> amplificador y violó a <strong>la</strong> señora. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta: «Mi señora<br />

se resistía (...) que le hagan daño (...) Una mujer pues con <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> un varón, <strong>de</strong> un<br />

militar, no es nada. Entonces, qué pasa, lo vio<strong>la</strong> a mi señora». Su esposa le contó d<strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> otra comunera: «junto a (...) me han vio<strong>la</strong>do (...) <strong>la</strong> están haciéndole andar<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con su mandil, sin calzón, sin nada». Esta comunera era vio<strong>la</strong>da<br />

constantem<strong>en</strong>te por los militares. 475<br />

La señora Virginia Lucero Cal<strong>de</strong>rón seña<strong>la</strong> que fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su esposo:<br />

«A <strong>la</strong>s doce <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche llegaron cuatro policías y dos <strong>de</strong>nunciantes. A mí me capturaron por<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a mi esposo, por eso me llevaron para acá, y <strong>de</strong> ahí me trajeron vio<strong>la</strong>ndo todo. Un<br />

señor me amarró aquí <strong>el</strong> brazo <strong>en</strong> tres partes, aquí t<strong>en</strong>go manchas, y ahí me vio<strong>la</strong>ron... aquí<br />

también t<strong>en</strong>go manchas.» 476<br />

De otro <strong>la</strong>do, también resultaban víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>la</strong>s mujeres que<br />

participaban activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto armado o aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se sospechaba su<br />

co<strong>la</strong>boración con los grupos subversivos.<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida junto a sus padres por los militares y llevados<br />

a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Cangallo, acusados <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar con SL. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> un<br />

cuarto pequeño, don<strong>de</strong> le amarraron los pies con una soga y <strong>la</strong> colgaron boca abajo. Estuvo<br />

susp<strong>en</strong>dida como una hora y luego fue vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te, empezando por <strong>el</strong> capitán y<br />

luego diez soldados, casi <strong>la</strong> matan y le dijeron que no cu<strong>en</strong>te nada a nadie ni a su esposo. 477<br />

En <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una jov<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> su hermana <strong>de</strong> 18 años, presunta<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista, se dice que «posiblem<strong>en</strong>te ha sido vio<strong>la</strong>da también, porque <strong>en</strong> su vagina había<br />

sangre (...) <strong>en</strong> <strong>el</strong> pantalón había sangre (...)». 478<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>en</strong> 1984 una mujer <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 23 años<br />

llegó <strong>de</strong> visita a su casa, junto con su bebe y una adolesc<strong>en</strong>te que le ayudaba a cuidar<strong>la</strong>. Al<br />

poco tiempo llegó un hombre a su casa, qui<strong>en</strong> le dijo a <strong>la</strong> mujer: «tú has participado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

474 CVR. Testimonio 700626. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su domicilio, <strong>en</strong> Lima <strong>en</strong> 1986. No se indica <strong>la</strong><br />

fecha <strong>de</strong> los hechos y sólo se hace refer<strong>en</strong>cia al «Ejército <strong>en</strong> Puno».<br />

475 CVR. Testimonio 733002. Caserío <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>dahuay, San Pedro <strong>de</strong> Cajas, Tarma, Junín,<br />

1992. Al parecer, los responsables serían militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ulcumayo, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín.<br />

476 APRODEH. Ya no puedo ver sol. Ya no puedo ver cand<strong>el</strong>a: Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárc<strong>el</strong> <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong><br />

Chic<strong>la</strong>yo. Especiales <strong>de</strong> APRODEH, 2, 1994, p. 15.<br />

477 CVR. Testimonio 201361. Anexo <strong>de</strong> Chacabamba, Totos, Cangallo, Ayacucho, 1983.<br />

478 CVR. Testimonio 304535. El Tambo, Huancayo, Junín, 1992.<br />

134 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


muerte <strong>de</strong> mi padre, tú has matado a mi padre....., yo pert<strong>en</strong>ezco al Servicio <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia<br />

y te voy a mandar a <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er». La víctima no huyó, sino que dijo: «estoy cansada <strong>de</strong> escapar,<br />

S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro me persigue y ahora los militares como si yo fuera culpable <strong>de</strong> algo....., si me van<br />

a matar, que me mat<strong>en</strong>....». A <strong>la</strong> medianoche ingresaron a <strong>la</strong> casa cinco varones<br />

<strong>en</strong>capuchados, qui<strong>en</strong>es levantaron a <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tr<strong>en</strong>zas: «levántate, perra, tú estás acá<br />

echada todavía». El<strong>la</strong> se levantó con su bebe <strong>en</strong> brazos. Uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>capuchados <strong>la</strong>nzó al<br />

bebe contra <strong>la</strong> cama, y tomando <strong>de</strong> los brazos a <strong>la</strong> víctima y a su empleada, le sacaron a <strong>la</strong><br />

sa<strong>la</strong>. A los dos días regresó <strong>el</strong> mismo hombre dici<strong>en</strong>do que ya habían matado a <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong><br />

Ñahuinpuquio. A los cinco días <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, regresó <strong>la</strong> empleada a recoger su ropa e<br />

informó que <strong>la</strong> mujer vivía aún. Dijo que <strong>el</strong> primer día casi <strong>la</strong> ahogaron, <strong>el</strong> segundo día le<br />

hicieron un hueco <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o, con hierro, por don<strong>de</strong> <strong>la</strong> colgaron y luego ambas fueron<br />

vio<strong>la</strong>das. 479<br />

Una mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Tarma narra <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una presunta mujer s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista<br />

por parte <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta soldados. Antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ran sexualm<strong>en</strong>te suplicó que no <strong>la</strong><br />

mat<strong>en</strong> y pidió perdón: «le empezaron a arrancharle <strong>la</strong> ropa. A jalones le sacaron toda su<br />

ropa. La <strong>de</strong>snudaron y <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaron totalm<strong>en</strong>te ca<strong>la</strong>tita, ca<strong>la</strong>tita. Los soldados le mascaban los<br />

s<strong>en</strong>os, le agarraban sus partes íntimas. Le tiraban patadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nalgas, <strong>la</strong> agarraban <strong>de</strong> los<br />

cab<strong>el</strong>los y <strong>la</strong> tiraban contra <strong>la</strong> pared, instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> chica se cayó al su<strong>el</strong>o. Cuando<br />

estaba tirada le hincaban con <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> su FAL <strong>en</strong> <strong>la</strong> vagina. La pateaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>tre.<br />

Después, <strong>la</strong> empezaron a vio<strong>la</strong>r. Uno por uno pasaban los soldados. Hacían co<strong>la</strong>, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban<br />

voltiándo<strong>la</strong>, voltiándo<strong>la</strong>, (sic) para ad<strong>el</strong>ante, para atrás; instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual un soldado se va<br />

a <strong>la</strong> bo<strong>de</strong>ga que había <strong>en</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da. Abrió <strong>la</strong> puerta a patadas y trajo una bolsa <strong>de</strong> pap<strong>el</strong><br />

higiénico. Con eso se limpiaban los <strong>de</strong>sgraciados, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> hacer sus cochinadas. No<br />

t<strong>en</strong>ían ni vergü<strong>en</strong>za» La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>de</strong>spués llegaron otros militares: «éstos<br />

también <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron, uno por uno; pero <strong>el</strong><strong>la</strong> estaba semimuerta, inconsci<strong>en</strong>te por todo lo que<br />

le habían hecho, aun así <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ban; «todos los soldados pasaron por <strong>la</strong> chica, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron los<br />

ses<strong>en</strong>ta soldados» (...) cuando <strong>la</strong> chica ya estaba muerta, t<strong>en</strong>ía hinchada y amoratada toda<br />

<strong>la</strong> parte d<strong>el</strong> vi<strong>en</strong>tre. Le cortaron no sé con qué <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> a <strong>la</strong> altura d<strong>el</strong> aparato reproductor y le<br />

sacaron todo su útero para afuera». 480<br />

Asimismo, se vieron afectadas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s mujeres que t<strong>en</strong>ían algún tipo <strong>de</strong> vínculo<br />

(amoroso, par<strong>en</strong>tesco, afinidad) con algunos <strong>de</strong> los actores d<strong>el</strong> conflicto.<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante refiere que <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1983, aproximadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s 12 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche,<br />

ingresaron treinta militares a su domicilio. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante salió a preguntar qué querían,<br />

mi<strong>en</strong>tras su esposo se escondía <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa. Su esposo era presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Los soldados lo acusaban <strong>de</strong> ser subversivo. Lo golpean<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y sus once m<strong>en</strong>ores hijos fueron obligados a<br />

permanecer <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa: «Rompíamos <strong>en</strong> l<strong>la</strong>nto suplicando que no se lo llevas<strong>en</strong>, pero<br />

también fuimos agredidos por los “sinchis”, a mis hijos les han golpeado, los han botado<br />

hacia un rincón y a mí también, nos amarró con soga». A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser golpeada, m<strong>en</strong>ciona<br />

haber sido vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus m<strong>en</strong>ores hijos: «Me agarró a <strong>la</strong> fuerza y me violó». Su<br />

esposo fue conducido a <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Cangallo: «Me levanté y le seguí por <strong>el</strong> camino,<br />

pero no llegué a <strong>la</strong> base y regresé por mis hijos.» 481<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que <strong>en</strong> 1984 ingresaron a su vivi<strong>en</strong>da aproximadam<strong>en</strong>te treinta<br />

militares «con uniforme ver<strong>de</strong>, armados con FAL, con bastantes granadas y <strong>la</strong>nzacohetes»<br />

preguntándoles por unos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas: «Nos <strong>de</strong>svistieron total y nos colgaron a nosotros y a<br />

______________________________________<br />

479 CVR. Testimonio 203285. Chilcas, La Mar, Ayacucho, 1984.<br />

480 CVR. Testimonio 303710. En <strong>la</strong> Haci<strong>en</strong>da Orihu<strong>el</strong>a, Caserío <strong>de</strong> Punray, Huasahuasi, Tarma, Junín, 1990.<br />

481 CVR. Testimonio 201242. Anexo <strong>de</strong> Ccochapata, Cangallo, Cangallo, Ayacucho, 1983.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 135


mi abu<strong>el</strong>a (...) <strong>en</strong> <strong>la</strong> viga con <strong>la</strong>s manos atadas atrás, ahí le rompieron los brazos» a <strong>la</strong><br />

anciana. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> anciana fue soltada <strong>de</strong> <strong>la</strong> viga y sometida a vio<strong>la</strong>ción sexual: «<strong>la</strong><br />

estiraron <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>. Por <strong>la</strong> vagina y por <strong>el</strong> ano le metieron fierro<br />

cali<strong>en</strong>te». Los perpetradores fueron aproximadam<strong>en</strong>te 5 militares, diciéndole: «dón<strong>de</strong> está tu<br />

hijo terruco». Después le «echaron keros<strong>en</strong>e y le pr<strong>en</strong>dieron fuego». Aproximadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

11 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana, uno <strong>de</strong> los jefes l<strong>la</strong>mó a los soldados y les dijo: «Llév<strong>en</strong>se a esta vieja y por<br />

ahí mát<strong>en</strong><strong>la</strong>». 482<br />

Otro testimonio cu<strong>en</strong>ta: «Levanta a una muchacha y le dice perra, puta, concha tu<br />

madre, tú que ti<strong>en</strong>es r<strong>el</strong>aciones con los terroristas, ahora vas a t<strong>en</strong>er con nosotros (...) Dos<br />

horas más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> tra<strong>en</strong> a <strong>la</strong> chica <strong>de</strong>snuda y muerta (...) t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>recho<br />

cortado, estaba abierto y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te gritaba, sobre todo mujeres.» 483<br />

Un <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido junto a un concejal <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad distrital<br />

<strong>de</strong> Huanta, y a <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> éste. Fueron tras<strong>la</strong>dados por los marinos al Estadio Municipal <strong>de</strong><br />

Huanta. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> «fue vio<strong>la</strong>da por una hilera <strong>de</strong> marinos, d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong><br />

todos nosotros, d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> su padre». 484<br />

El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas<br />

Es importante reparar <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera como <strong>la</strong>s víctimas se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

Exist<strong>en</strong> testimonios don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres no <strong>de</strong>jan c<strong>la</strong>ro si se <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>tó vio<strong>la</strong>r o si <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

se llegó a concretar. Esto pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse al temor y vergü<strong>en</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres a contar lo que<br />

les sucedió ante <strong>la</strong> CVR, consi<strong>de</strong>rando que sus propias familias ignoran lo sucedido. En todo<br />

caso, si <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual no se concretaba, es c<strong>la</strong>ro que manoseos, <strong>de</strong>snudos forzados y<br />

abusos sexuales sí se dieron, con lo que se prueba <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fue<br />

una práctica g<strong>en</strong>eralizada o sistemática durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia política por parte <strong>de</strong><br />

los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado.<br />

Muchas veces hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia al int<strong>en</strong>to o am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción: «Debido a los<br />

golpes recibidos, se <strong>de</strong>smayó varias veces, no recuerda cuántas. Luego fue tras<strong>la</strong>dada al<br />

local <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> Investigaciones d<strong>el</strong> Perú <strong>en</strong> don<strong>de</strong> int<strong>en</strong>taron vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. El<strong>la</strong> los insultaba.<br />

En ese lugar, una noche le sumergieron <strong>la</strong> cabeza <strong>en</strong> repetidas ocasiones <strong>en</strong> un pozo con<br />

agua sucia, <strong>la</strong> obligaron a firmar docum<strong>en</strong>tos que <strong>el</strong><strong>la</strong> no leyó». 485 «Le <strong>de</strong>cían pa<strong>la</strong>bras<br />

obsc<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> manoseaban, pero no llegaron a vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>», indicó. 486<br />

Una misma <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante es am<strong>en</strong>azada <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Técnica d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o. Luego es tras<strong>la</strong>dada a una comisaría d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o, don<strong>de</strong><br />

nuevam<strong>en</strong>te es am<strong>en</strong>azada con <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. Posteriorm<strong>en</strong>te, es llevada al local <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

DINCOTE don<strong>de</strong> vu<strong>el</strong>ve a ser am<strong>en</strong>azada: una noche «un señor alto empezó a hab<strong>la</strong>rme,<br />

com<strong>en</strong>zó a am<strong>en</strong>azarme que si yo no hab<strong>la</strong>ba, si no <strong>de</strong>cía dón<strong>de</strong> vivía me iban a vio<strong>la</strong>r». 487<br />

______________________________________<br />

482 CVR. Testimonio 201065. Anexo <strong>de</strong> Parccocucho, Vilcashuamán, Vilcashuamán, Ayacucho, 1984. Antes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> incursión militar, un miembro d<strong>el</strong> PCP-SL pasó por <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. El<strong>la</strong> le ofreció <strong>de</strong>sayuno y luego<br />

aquél se retiró. Enseguida ingresaron los militares, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> acusaron <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar con <strong>el</strong> PCP -SL.<br />

483 CVR. Testimonio 700311. Caserío <strong>de</strong> Santa Rosa <strong>de</strong> Mishollo, Pólvora, Tocache, San Martín, 1990.<br />

484 CVR. Testimonio 202941. Estadio <strong>de</strong> Huanta, Huanta, Ayacucho, 1984.<br />

485 CVR. Testimonio 700049. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante no quiso referir <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida. Los hechos<br />

ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE. No figura <strong>la</strong> fecha, aunque <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad d<strong>el</strong> testimonio se<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que pudo haber sucedido a principios <strong>de</strong> los 80.<br />

486 CVR. Testimonio 700046. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> JECOTE, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o, <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 1993.<br />

487 CVR. Testimonio 700098. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Técnica d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o,<br />

provincia constitucional d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992, por miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Marina <strong>de</strong> Guerra d<strong>el</strong> Perú.<br />

136 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que durante <strong>el</strong> tiempo que permaneció <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> DIRCOTE,<br />

«(….) nos sacaban a varias chicas y nos <strong>de</strong>svestían, se bur<strong>la</strong>ban y am<strong>en</strong>azaban con<br />

vio<strong>la</strong>rnos, (…) pero no nos llegaron a vio<strong>la</strong>r». 488<br />

Otras veces cu<strong>en</strong>tan que a otras mujeres <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron, pero no a <strong>el</strong><strong>la</strong>s: «He escuchado<br />

<strong>de</strong> otras chicas que <strong>la</strong>s han vio<strong>la</strong>do, pero conmigo no lo hicieron». 489 No fue vio<strong>la</strong>da, pero le<br />

dijeron que lo iban a hacer. Cree que si no <strong>la</strong> hubieran llevado a <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE,<br />

lo habrían hecho. A <strong>la</strong>s tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te, fue tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE (...).<br />

Consi<strong>de</strong>ra que no fue torturada porque <strong>la</strong> Cruz Roja Internacional ingresó a <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE y presionó por <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los presos, «tuve <strong>la</strong> suerte <strong>de</strong> que no me<br />

vio<strong>la</strong>ron», acotó. 490 «Creo que a algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s sí porque escuché algo, a mí no porque me<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dí como pu<strong>de</strong>», <strong>la</strong> manoseaban <strong>en</strong> sus partes íntimas, <strong>el</strong><strong>la</strong> gritaba por lo que<br />

empezaban a patear<strong>la</strong>. Indicó <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas había una m<strong>en</strong>or <strong>de</strong><br />

edad; <strong>el</strong><strong>la</strong> fue vio<strong>la</strong>da por varios miembros d<strong>el</strong> Ejército Peruano. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante no pudo ver,<br />

pero escuchó que uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los le dijo: «Si tú estas conmigo, yo te doy tu libertad ahorita (…)<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> aceptó y <strong>la</strong> violó d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> todos (...) c<strong>la</strong>ro no lo veíamos porque estábamos tan mal,<br />

abatidos (…) luego v<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> otro y <strong>el</strong> otro.» 491<br />

Es común que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rantes utilic<strong>en</strong> términos confusos o «impropios» al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual a que fueron sometidas. En este s<strong>en</strong>tido, se ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que narra lo sucedido durante <strong>el</strong> interrogatorio al que fue<br />

sometida. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante afirma que un hombre <strong>la</strong> levantó y apoyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> pared y le dijo que<br />

alzara los brazos. Luego <strong>el</strong> hombre se puso <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> e incurrió <strong>en</strong> «acoso sexual»,<br />

como lo <strong>de</strong>nomina <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante. Es muy probable que haya sido vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te, ya<br />

que luego afirma que «<strong>en</strong> esta circunstancia no t<strong>en</strong>ía fuerza para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rme y estaba<br />

bastante afectada». 492 Sin embargo, <strong>la</strong> testimoniante no da más <strong>de</strong>talles. Es interesante, sin<br />

embargo, referir que <strong>en</strong> otras partes d<strong>el</strong> testimonio <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> base<br />

militar Las Palmas don<strong>de</strong>, según sus propias pa<strong>la</strong>bras, «es acosada sexualm<strong>en</strong>te varias<br />

veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo que <strong>la</strong> llevaban a torturar<strong>la</strong>». Es muy probable que todo <strong>el</strong> tiempo <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante se estuviera refiri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. 493<br />

Otras veces <strong>la</strong>s víctimas utilizan términos como «mi condición <strong>de</strong> mujer» o «mi<br />

dignidad» para referirse a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual: «... estuve <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida ahí, me quitaron mi ropa, fui<br />

golpeada, fui golpeada muchas veces, a mi esposo yo no lo volví a ver, me metieron <strong>en</strong> un<br />

water con excrem<strong>en</strong>to, me colgaban <strong>de</strong> los brazos, me metían a una tina <strong>de</strong> agua, me<br />

sacaban <strong>la</strong> ropa y me humil<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> lo más íntimo <strong>en</strong> lo que uno es mujer, y son cosas que<br />

uno no <strong>la</strong>s llega a superar luego». 494<br />

______________________________________<br />

488 CVR. Testimonio 700135. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> La Victoria,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989 y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> comisaría 28 <strong>de</strong> Julio. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />

fue llevada al local <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIRCOTE, don<strong>de</strong> ocurrieron los hechos.<br />

489 CVR. Testimonio 700021. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE <strong>de</strong> Lima, 1996.<br />

490 CVR. Testimonio 700054. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Victoria, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

491 CVR. Testimonio 700041. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tarma, provincia <strong>de</strong> Huancayo,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Junín, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1986. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> La Oroya.<br />

492 CVR. Testimonio 700906. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Los Olivos, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1993. Estos hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

493 CVR. Testimonio 700906. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Los Olivos, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1993. Estos hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar Las Palmas <strong>en</strong> 1993.<br />

494 CVR. Testimonio 700097. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida, por primera vez, <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1983, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Parque<br />

<strong>de</strong> Las Ley<strong>en</strong>das, un zoológico ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Maranga. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

DIPAS, Seguridad d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida España.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 137


Las mujeres embarazadas y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

Finalm<strong>en</strong>te, merece una m<strong>en</strong>ción especial <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas que<br />

fueron víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. No obstante <strong>la</strong> protección especial que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir<br />

durante los conflictos armados según <strong>la</strong> normativa internacional ratificada por <strong>el</strong> Perú, nada<br />

<strong>de</strong> esto se verificó <strong>en</strong> nuestro país. Son numerosos los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que, estando<br />

embarazadas, fueron sometidas a viol<strong>en</strong>cia sexual y vieron interrumpidos sus embarazos<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ésta. Por otro <strong>la</strong>do, abundan los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas<br />

a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual sufrida a manos <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> conflicto; <strong>el</strong><strong>la</strong>s se vieron<br />

obligadas a asumir un embarazo forzado y sus hijos e hijas aún sigu<strong>en</strong> sufri<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Ello va unido a los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que abortaron para<br />

evitar ese embarazo y cuyas vidas y libertad fueron puestas <strong>en</strong> riesgo perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

Debe t<strong>en</strong>erse pres<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú <strong>el</strong> aborto está p<strong>en</strong>alizado y, por tanto, estas<br />

operaciones se realizaron c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinam<strong>en</strong>te, con <strong>el</strong> riesgo que esto implicaba para <strong>la</strong> vida <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> madre.<br />

Los testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que fueron victimas <strong>de</strong> agresión y viol<strong>en</strong>cia sexual, no<br />

obstante <strong>en</strong>contrarse gestando, son <strong>de</strong>sgarradores. Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra cómo los militares<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvieron a <strong>el</strong><strong>la</strong> y a su familia, y los condujeron a <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Sivia. Aña<strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>el</strong><strong>la</strong> y otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas se <strong>en</strong>contraban con ocho meses <strong>de</strong><br />

embarazo. Por este motivo, no podían caminar y por <strong>el</strong>lo fueron insultadas y empujadas por<br />

los soldados. En total, eran cuatro mujeres. Una vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar, fueron <strong>en</strong>cerradas <strong>en</strong><br />

un solo cuarto. En <strong>la</strong> noche varios militares ingresaron a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da y cortaron <strong>la</strong>s muñecas y<br />

pies <strong>de</strong> varias <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas. Posteriorm<strong>en</strong>te, aproximadam<strong>en</strong>te veinte militares ingresaron por<br />

<strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana y <strong>la</strong>s separaron <strong>en</strong> cada esquina. Luego fueron atadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos hacía atrás<br />

y v<strong>en</strong>dadas, al mismo tiempo que eran am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> muerte: «Si no se <strong>de</strong>jan, les vamos<br />

a cortar <strong>en</strong> pedacitos como lo hemos hecho con esos hombres, están vi<strong>en</strong>do, si se confían<br />

les vamos a soltar». Mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>spués son vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te: «nos han <strong>de</strong>snudado a<br />

<strong>la</strong> fuerza, si nos resistíamos nos am<strong>en</strong>azaban con ba<strong>la</strong>». La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante aña<strong>de</strong> que cada una<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s fue vio<strong>la</strong>da por cinco soldados. Al día sigui<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s ocho <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche<br />

aproximadam<strong>en</strong>te, nuevam<strong>en</strong>te veinte militares ingresaron al cuarto y <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma forma. A <strong>la</strong> medianoche retornan otro grupo <strong>de</strong> veinte militares, qui<strong>en</strong>es también <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ron por tercera vez. Lo mismo se repite a <strong>la</strong>s cuatro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana. Las vio<strong>la</strong>ciones<br />

sexuales se repitieron <strong>en</strong> los mismos horarios durante tres noches consecutivas y <strong>en</strong> los<br />

mismos horarios. Recuerda que eran am<strong>en</strong>azadas constantem<strong>en</strong>te dici<strong>en</strong>do «si gritan, les<br />

vamos a matar con ba<strong>la</strong>». 495<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta lo sucedido a su hermana, qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ía ocho meses <strong>de</strong><br />

embarazo. En abril <strong>de</strong> 1983 ingresaron a su domicilio cuar<strong>en</strong>ta militares y tres «sinchis»,<br />

todos portando armas <strong>de</strong> fuego. Los sinchis usaban pasamontañas. Le dijeron a su hermana<br />

que les <strong>en</strong>señe <strong>el</strong> camino a Putica y <strong>la</strong> víctima dijo que los acompañaría hasta cierto punto.<br />

Al día sigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> testimoniante sale a buscar<strong>la</strong> y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su cadáver: «Había sido<br />

ahorcada y vio<strong>la</strong>da antes <strong>de</strong> ser asesinada (...) El<strong>la</strong> había estaba tirada <strong>en</strong> un barranco con<br />

<strong>el</strong> pantalón cortado y sin ropa interior, todavía había restos <strong>de</strong> sem<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ropa y le habían<br />

cortado <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo, también habían colocado un cart<strong>el</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> que <strong>de</strong>cía: muerta por<br />

soplona.» 496<br />

Otra mujer cu<strong>en</strong>ta: «A mí me llevaron a una base d<strong>el</strong> Ejército, allí un capitán y un<br />

soldado me golpearon y me amarraron <strong>la</strong>s manos. (...) Luego, <strong>el</strong> comandante me <strong>en</strong>tregó a<br />

sus soldados y me vio<strong>la</strong>ron. Un capitán, que les dijo alto, me <strong>de</strong>cía que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rara <strong>la</strong> verdad.<br />

Y como yo no sé nada, com<strong>en</strong>zó él mismo a golpearme. Las am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> golpearme <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

______________________________________<br />

495 CVR. Testimonio 204063. Sivia, Huanta, Ayacucho, 1984.<br />

496 CVR. Testimonio 201211. Comunidad <strong>de</strong> Timpusca, Huahuapuquio, Cangallo, Cangallo, Ayacucho, 1983.<br />

138 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


arriga y <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r a mi hijo hicieron que yo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>re que estuve <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> que<br />

asesinaron al alcal<strong>de</strong> y al juez». 497<br />

No hubo distinción alguna cuando se trataba <strong>de</strong> mujeres embarazadas. Una<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo fue tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> base naval y <strong>en</strong>cerrada con una señora que<br />

t<strong>en</strong>ía siete meses <strong>de</strong> embarazo, y una señora más. Todos los días a <strong>la</strong>s siete <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />

les bajaban <strong>el</strong> pantalón, <strong>la</strong> ropa interior y les hacían tocami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> sus partes. 498 Otra<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo <strong>la</strong> interrogaron y fue maltratada pese a que estaba embarazada. 499<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante se <strong>en</strong>contraba embarazada cuando fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por varios hombres<br />

vestidos <strong>de</strong> civil, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> secuestraron, <strong>la</strong> golpearon y <strong>la</strong> <strong>en</strong>tregaron luego a miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Policía, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> llevaron <strong>en</strong> un patrullero junto con otra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida a una zona<br />

<strong>de</strong>scampada y oscura don<strong>de</strong> había torres <strong>de</strong> fluido <strong>el</strong>éctrico. Empezaron a interrogar<strong>la</strong> por <strong>la</strong><br />

supuesta posesión <strong>de</strong> arma, le quitaron sus pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias <strong>de</strong> valor, <strong>la</strong> golpearon e int<strong>en</strong>taron<br />

culpar<strong>la</strong> <strong>de</strong> querer vo<strong>la</strong>r dichas torres. Según afirma <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, buscaban matar<strong>la</strong>. En<br />

esta situación, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida empieza a t<strong>en</strong>er contracciones y ti<strong>en</strong>e una hemorragia. Llevan<br />

posteriorm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas a un lugar don<strong>de</strong>, horas <strong>de</strong>spués, llega un fiscal qui<strong>en</strong> le dice<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que le ha salvado <strong>la</strong> vida porque si no hubiera sido por su interv<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong><br />

habrían matado. La llevan <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia al hospital y, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>dida, fue<br />

tras<strong>la</strong>dada a DINCOTE y posteriorm<strong>en</strong>te al p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Canto Gran<strong>de</strong>. 500<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, son numerosos los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que resultan embarazadas<br />

a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. A <strong>la</strong>s secu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual se sumó <strong>el</strong> t<strong>en</strong>er<br />

que asumir <strong>la</strong> maternidad no <strong>de</strong>seada ni p<strong>la</strong>nificada.<br />

Al respecto, una testimoniante narra cómo los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong><br />

Accomarca vio<strong>la</strong>ban a <strong>la</strong>s mujeres: «es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora (...), <strong>de</strong> igual forma una mujer<br />

muda ya finada. Tanto (...) como esta mudita llegaron a t<strong>en</strong>er hijos producto <strong>de</strong> estas<br />

vio<strong>la</strong>ciones qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> abandono». 501<br />

Otra testimoniante cu<strong>en</strong>ta: « (...) una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que más me chocó fue ver a varias<br />

internas embarazadas producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones que sufrieron y tantas personas<br />

acusadas injustam<strong>en</strong>te por arrep<strong>en</strong>tidos, que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> <strong>el</strong>los tuviera más preso que <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

los inoc<strong>en</strong>tes.» 502<br />

Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo su hermana fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida cuando los militares ingresaron<br />

a revisar a los pasajeros d<strong>el</strong> autobús <strong>en</strong> <strong>el</strong> que viajaba. Fue llevada a <strong>la</strong> base <strong>en</strong><br />

Vilcashuamán, <strong>en</strong> Ayacucho. Estuvo <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por dos horas y fue vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te por<br />

dos soldados, argum<strong>en</strong>tando que era una «terruca». Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

quedó embarazada, motivo por <strong>el</strong> cual fue abandonada por su esposo, qui<strong>en</strong> le dijo: «cómo<br />

voy a estar con una mujer abusada, con hijo <strong>de</strong> un militar, es como un lunar negro <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

mis hijos». Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> su esposo pasó a ser padre y madre <strong>de</strong> sus hijos. 503<br />

______________________________________<br />

497 APRODEH. El<strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tan su verdad tras <strong>la</strong>s rejas. Especiales <strong>de</strong> APRODEH Nª 2, 1995, p. 6.<br />

498 CVR. Testimonio 700026. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1993 <strong>en</strong> <strong>la</strong> base naval d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o, provincia<br />

d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o.<br />

499 CVR. Testimonio 700044. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1994.<br />

500 CVR. Testimonio 700097. La segunda <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rane ocurrió <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1989, <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida Gran<br />

Chimú, distrito <strong>de</strong> Zárate, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima.<br />

501 CVR. BDI-I-P17. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Accomarca (Vilcashuamán). Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> 1982.<br />

Anónimo.<br />

502 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 350.<br />

503 CVR. Testimonio 202753. Saurama, Vilcashuamán, Ayacucho, 1990.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 139


En un focus group realizado por <strong>la</strong> CVR <strong>en</strong> Huancasancos, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s participantes<br />

narra <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> una jov<strong>en</strong> que resulta embarazada luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual: «Acá<br />

habían abusado <strong>de</strong> una chica, y al com<strong>en</strong>zar a gestar <strong>el</strong><strong>la</strong> tomó una pastil<strong>la</strong> y murió. De los<br />

militares eso pasaba.» 504<br />

Un caso muy conocido <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> María <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Pari, 505 qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ía<br />

20 años <strong>de</strong> edad cuando fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por <strong>la</strong> PIP junto a doce personas acusadas <strong>de</strong><br />

pert<strong>en</strong>ecer al <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to especial d<strong>el</strong> Ejército Guerrillero Popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Socorro Popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1993. Fue vio<strong>la</strong>da por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE durante <strong>el</strong><br />

interrogatorio y a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo quedó embarazada. El comando policial negó <strong>el</strong><br />

hecho antes <strong>de</strong>scrito, y señaló que <strong>el</strong> padre d<strong>el</strong> hijo <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Pari era su primo. El<br />

<strong>en</strong>tonces presi<strong>de</strong>nte Alberto Fujimori afirmó que María <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Pari ya estaba embarazada<br />

cuando fue interrogada por <strong>el</strong> grupo élite antiterrorista <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE. Sin embargo, un<br />

informe d<strong>el</strong> Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República especificó que María <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Pari, fue vio<strong>la</strong>da por<br />

los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE que <strong>la</strong> interrogaron <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 6 y <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>en</strong> los ca<strong>la</strong>bozos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> referida división. La <strong>de</strong>nuncia fue pres<strong>en</strong>tada por los familiares <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. Al<br />

respecto, <strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> PNP, Víctor Alva P<strong>la</strong>s<strong>en</strong>cia, señaló que está<br />

<strong>de</strong>mostrado con <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> médico legal practicado tres días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

supuesta vio<strong>la</strong>ción sexual a <strong>la</strong> señora Pari, <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> irritación vaginal, moretones,<br />

escoriaciones, y/o eritemas <strong>en</strong> parte alguna d<strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada mujer. D<strong>el</strong> mismo<br />

modo, <strong>el</strong> director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> PNP señaló que <strong>la</strong> señora María <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Pari t<strong>en</strong>ía al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción un mes y quince días <strong>de</strong> embarazo.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> señora Pari sostuvo que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> siete y diez <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero fue conducida a una<br />

p<strong>la</strong>ya cercana a Lima, tal vez La Chira. Señaló que <strong>en</strong> esa oportunidad fueron cinco <strong>la</strong>s mujeres<br />

vio<strong>la</strong>das e interrogadas con maltratos. Refiere que <strong>la</strong> sacaron d<strong>el</strong> ca<strong>la</strong>bozo <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE,<br />

amordazada y <strong>en</strong>capuchada. «Vamos a pasar rancho» dijo uno <strong>de</strong> los hombres que <strong>la</strong> conducía.<br />

Las <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas fueron llevadas a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> don<strong>de</strong> fueron vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera reiterada.<br />

La señora Pari afirmó que serían <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche y <strong>la</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada. Luego <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, perdió <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>spertó cuando estaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> camioneta <strong>de</strong> regreso.<br />

Una testimoniante vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te durante su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE <strong>en</strong> 1987<br />

y luego tras<strong>la</strong>dada al p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Canto Gran<strong>de</strong>, narra: «Fue pasando <strong>el</strong> tiempo, dos meses o<br />

poco más, pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te fue avanzando esto, s<strong>en</strong>tía náuseas, s<strong>en</strong>tía sí molestias, yo<br />

p<strong>en</strong>saba era <strong>el</strong> hígado y <strong>la</strong>s chicas también p<strong>en</strong>saban que era <strong>de</strong> lo que estaba mal,<br />

empezaron a administrarme medicam<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong> hígado, Epabion (sic), cosas así, pero mi<br />

barriga fue creci<strong>en</strong>do y me dijeron que me fuera a hacer un exam<strong>en</strong> y al tópico <strong>de</strong> Lince que<br />

<strong>el</strong>los ya no podían hacerlo y que ahí era mejor y <strong>el</strong> médico me dijo que estaba embarazada<br />

y yo le he reiterado que no podía estar embarazada porque yo había m<strong>en</strong>struado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

DINCOTE. Me mandó unos exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> orina, me sacaron y me dijeron que era positiva,<br />

obviam<strong>en</strong>te estaba embarazada <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción...» 506<br />

Es interesante <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos que le produc<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

embarazo y <strong>la</strong> manera como <strong>de</strong>be asumirlo, todo lo cual altera su vida personal: «... <strong>en</strong> esos<br />

mom<strong>en</strong>tos t<strong>en</strong>ía mucho odio por lo que habían hecho conmigo (...)Yo sabía lo que iba a v<strong>en</strong>ir,<br />

mis familiares, porque yo no quería <strong>de</strong>cirles lo que había pasado. Mi papá, mi mamá<br />

______________________________________<br />

504 CVR. BDI-I-P366. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Huancasancos (Huancasancos). Los hechos sucedieron <strong>en</strong><br />

1984.<br />

505 C<strong>en</strong>doc-Mujer. Warmi 25 Años <strong>de</strong> Información sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pr<strong>en</strong>sa Escrita: 1970-1996. CD-ROM.<br />

Lima: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> Mujer, 2000.<br />

506 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ñaña,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

140 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


p<strong>en</strong>saron que era hijo <strong>de</strong> mi pareja, <strong>de</strong>spués mucho <strong>de</strong>spués se <strong>en</strong>teraron <strong>de</strong> lo que había<br />

pasado.(...) Mi esposo t<strong>en</strong>ía que saberlo, a él le dije, él <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to me dijo que<br />

me iba a apoyar, que no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día lo que había pasado, pero <strong>de</strong>spués como yo lo s<strong>en</strong>tía con<br />

<strong>el</strong> bebé, no lo trataba como había tratado a mi hijo mayor, me separé <strong>de</strong> él al final.» 507<br />

Respecto a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas durante <strong>la</strong>s requisas, una<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta: «nos pegaron a todas, no respetaron embarazadas ni ancianas inclusive,<br />

había una chica que recién había dado a luz, t<strong>en</strong>ía once días que había t<strong>en</strong>ido a su bebé<br />

igual y no les importó nada, a todos golpearon». 508<br />

Una testimoniante cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvieron cuando fueron a buscar a su esposo los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> JECOTE <strong>de</strong> Huacho. El<strong>la</strong> estaba embarazada y uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los dijo “esta<br />

terruca, no vaya a parir varios terruquitos” y <strong>la</strong>s sacaron a <strong>el</strong><strong>la</strong> y a su cuñada». 509<br />

Como se ha dicho, los casos <strong>de</strong> abortos forzados a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los maltratos y<br />

torturas también fueron frecu<strong>en</strong>tes: «El día ocho me <strong>el</strong>ectrocutaron y pasaron <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectricidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hombro <strong>de</strong>recho luego mi s<strong>en</strong>o y luego <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro s<strong>en</strong>o pusieron sobrecarga y me<br />

<strong>de</strong>smayaron y mataron a mi bebé, me <strong>de</strong>sperté ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> Cajamarca,<br />

que me habían hecho un legrado había sacado a mi bebé y le t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>tecita y me<br />

gritaron perra, terrorista (...)» 510<br />

La señora E<strong>la</strong>ida Ortiz fue sindicada por su pareja como s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista por lo que fue<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> DINCOTE. En dicha <strong>en</strong>tidad <strong>la</strong> golpearon tanto que sufrió un<br />

aborto: «Yo les <strong>de</strong>cía que estaba embarazada, pero <strong>el</strong>los no me creían y seguían<br />

golpeándome. Sin embargo, cuando me puse mal tuvieron que llevarme un médico, qui<strong>en</strong><br />

les confirmó que había sufrido una pérdida. Fue <strong>el</strong> peor mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mi vida.» 511<br />

Una mujer cu<strong>en</strong>ta: «yo <strong>de</strong>cía que estaba embarazada, que no me tortur<strong>en</strong>, que no me<br />

golpe<strong>en</strong>; porque me golpeaban. En <strong>el</strong> estómago me pateaba. Me <strong>de</strong>cían que todas <strong>la</strong>s<br />

mujeres dic<strong>en</strong> lo mismo, que es <strong>la</strong> clásica(...). Durante <strong>la</strong> noche sintió <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> ir al baño,<br />

un oficial <strong>la</strong> llevó, no se separaba <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>(...) me vino como si se hubiese <strong>de</strong>rramado una taza<br />

<strong>de</strong> agua (...). Ahí es cuando perdí a mi bebe. (...) Yo tuve <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía <strong>de</strong> agarrar, <strong>de</strong> coger (<strong>el</strong><br />

feto). (...) Lo agarré, lo alcé y le dije: “mira lo que hac<strong>en</strong> uste<strong>de</strong>s conmigo” (...). Él me dijo:<br />

su<strong>el</strong>ta eso, me dio un manazo (...) y jaló <strong>la</strong> pita d<strong>el</strong> baño; y se pasó por <strong>el</strong> water.». 512<br />

Se ti<strong>en</strong>e un testimonio sobre <strong>la</strong>s mujeres asháninkas <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va peruana:<br />

[…] <strong>el</strong> Ejército (...) no ya son bu<strong>en</strong>os, pero hac<strong>en</strong> sus travesuras.<br />

E: abusaron <strong>de</strong> algunas chicas <strong>de</strong> acá.<br />

R: si.<br />

E: ¿qué pasó con esas chicas?<br />

______________________________________<br />

507 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ñaña,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

508 CVR. Testimonio 700136. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992. Los hechos ocurrieron durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos.<br />

509 CVR. Testimonio 700015.<br />

510 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> «Mujer». Caso 4. Sesión única, 1<strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong><br />

Elizabeth Rojas Prieto.<br />

511 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 678.<br />

512 CVR. Testimonio 304548. Lima, Lima, Lima, 1988.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 141


R: esas chicas han abortado (...) ah, y <strong>de</strong>spués se pusieron medio pálidas. 513<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>be resaltar que <strong>la</strong>s condiciones carc<strong>el</strong>arias no preveían<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas: «Cuando llegó <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

parto fue bi<strong>en</strong> difícil, tuvieron que rec<strong>la</strong>mar bastante, no me asistieron, <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te me<br />

sacaron cuando ya los dolores estaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite, <strong>el</strong> coron<strong>el</strong> se fue a su cuart<strong>el</strong> antes <strong>de</strong><br />

que me lleve a <strong>la</strong> maternidad, me llevaron a <strong>la</strong> maternidad, ahí dijeron que no podían<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>rme porque aparte <strong>de</strong> que estaban <strong>en</strong> hu<strong>el</strong>ga, por <strong>la</strong> conformación pélvica que t<strong>en</strong>ía yo<br />

t<strong>en</strong>ía que dar a luz por cesárea, <strong>en</strong> todo caso que me llevaran al Hospital <strong>de</strong> Policía. Yo no<br />

quería ir al Hospital <strong>de</strong> Policía, <strong>el</strong>los son capaces <strong>de</strong> matarme, sin po<strong>de</strong>r rec<strong>la</strong>mar a <strong>la</strong><br />

guardia me llevaron a un cuarto <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospital, me llevaron <strong>en</strong> una ambu<strong>la</strong>ncia, se malogró<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> pampón <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> Evitami<strong>en</strong>to y este yo seguía reiterando que los iba a <strong>de</strong>nunciar<br />

cualquier cosa que le ocurriera a mi hijo o a mí, <strong>el</strong>los iban a ser responsables porque todo<br />

Canto Gran<strong>de</strong> sabía con quién había salido, <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong><strong>la</strong> ya dijo que ya regresábamos a <strong>la</strong><br />

maternidad bajo mi responsabilidad, que yo asumiera cualquier cosa que le pudiera ocurrir<br />

a mi bebé o a mí, <strong>en</strong>tonces llegamos nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> maternidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> maternidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad sin inducir <strong>el</strong> parto y otras cosas que le dan a otras personas que van a ser<br />

mamás di a luz, no me asistieron». 514<br />

Impunidad<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un número importante <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones sexuales, no<br />

exist<strong>en</strong> mayores datos sobre procesos por vio<strong>la</strong>ción sexual seguidos contra los miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Fuerzas Armadas o Policiales. Tampoco se han realizado investigaciones efectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>nuncias pres<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong>s mujeres que fueron víctimas <strong>de</strong> abuso sexual perpetrado por<br />

personal militar y policial. 515 Todo parece indicar que <strong>la</strong> Policía y <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas protegían<br />

a los responsables <strong>de</strong> estas vio<strong>la</strong>ciones y les otorgaron promociones <strong>en</strong> sus carreras,<br />

tolerando <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> estos crím<strong>en</strong>es. 516 Según <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> AW, <strong>en</strong> 1983 <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción era<br />

común, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> caso que los perpetradores <strong>de</strong>bían adoptar un nombre <strong>de</strong> guerra y quitar <strong>de</strong><br />

su uniforme cualquier señal <strong>de</strong> rango militar. Asimismo, se dio una c<strong>la</strong>ra situación <strong>de</strong><br />

impunidad <strong>en</strong> cuanto al juzgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los responsables, consi<strong>de</strong>rando que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas d<strong>el</strong><br />

país don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas asumieron <strong>el</strong> control, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles,<br />

no sólo hubo mayor facilidad para los casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, sino también para que éstos<br />

no se <strong>de</strong>nunci<strong>en</strong>. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los oficiales utilizaran un «nombre <strong>de</strong><br />

guerra» y estuvieran <strong>en</strong>capuchados hacía imposible que <strong>la</strong> víctima los reconociera.<br />

Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> su Informe sobre <strong>el</strong> caso Raqu<strong>el</strong> Mejía, <strong>la</strong> Comisión Interamericana<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos hizo refer<strong>en</strong>cia a unas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones d<strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces presi<strong>de</strong>nte<br />

Alberto Fujimori, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1993 sostuvo: «En los casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mujeres, espero<br />

que existan investigaciones. Existe una <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table tradición <strong>de</strong> impunidad <strong>en</strong> Perú.» 517<br />

Como se ha dicho, <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> culpa son aspectos comunes<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>scartan <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar estos<br />

______________________________________<br />

513 CVR. BDI-I-P744. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Otica, (Satipo), 19 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2002. Los hechos<br />

ocurrieron <strong>en</strong> 1996.<br />

514 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ñaña,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988. El<strong>la</strong> fue vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> varias ocasiones por<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

515 Amnesty International, i<strong>de</strong>m supra nota 15, p. 22., CIDH.<br />

516 Human Rights Watch, i<strong>de</strong>m supra nota 19, p. 3.<br />

517 EL informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIDH hace refer<strong>en</strong>cia a: «Rapists in uniform: Peru looks the other way». The New York<br />

Times, April 29, 1993.<br />

142 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


hechos ante <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, por miedo a ser estigmatizadas por su familia y por <strong>la</strong><br />

comunidad: «Yo sabía que era injusto lo que me estaban haci<strong>en</strong>do y también <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción,<br />

señorita, s<strong>en</strong>tía vergü<strong>en</strong>za (...) me s<strong>en</strong>tía culpable <strong>de</strong> lo que había pasado, como que <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te me iba a <strong>de</strong>cir si sabían que había sido vio<strong>la</strong>da, o sea, t<strong>en</strong>ía todo eso.» 518<br />

«Empecé a ver un médico que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> afuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle, a tomar medicación y lo otro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción no les dije nada, le dije so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a una compañera que tuve más confianza,<br />

que le dije a <strong>la</strong> Cruz Roja, le dije al médico d<strong>el</strong> INPE lo que me había pasado» » 519<br />

Dice que le preguntaron si <strong>la</strong> habían vio<strong>la</strong>do: «yo no dije nada, por vergü<strong>en</strong>za». 520<br />

A <strong>el</strong>lo se suma <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que eran los propios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad y <strong>el</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción los responsables <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, con lo cual <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er justicia y reparación era aun m<strong>en</strong>or. En muchos <strong>de</strong> los casos que han<br />

llegado a <strong>la</strong> CVR, los r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones fueron hechos <strong>en</strong> tercera persona, si<strong>en</strong>do pocas<br />

<strong>la</strong>s mujeres que admitieron haber sido vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te. 521<br />

Esto se <strong>de</strong>duce d<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rosa Quiste Rupay, qui<strong>en</strong> <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1993 fue<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por miembros d<strong>el</strong> Ejército, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>daron al Mi<strong>la</strong>gro <strong>en</strong> don<strong>de</strong> permaneció<br />

recluida <strong>en</strong> un cuarto. Durante <strong>la</strong> madrugada uno <strong>de</strong> los soldados le preguntó si t<strong>en</strong>ía marido,<br />

si alguna vez había estado con algún hombre, <strong>el</strong><strong>la</strong> le respondió que no. Ante <strong>el</strong>lo, éste le<br />

manifestó que «ahora iba a saber lo que era un hombre» y procedió a vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, si<strong>en</strong>do luego<br />

am<strong>en</strong>azada para que no rev<strong>el</strong>ara lo hechos. 522<br />

Asimismo, se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia pres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> señora Carm<strong>en</strong> Rosa Pariona Yachi,<br />

<strong>de</strong> 23 años <strong>de</strong> edad ante La Fiscalía Provincial Mixta <strong>de</strong> Tocache <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1994. En<br />

dicha <strong>de</strong>nuncia <strong>la</strong> señora Pariona manifestó que durante <strong>el</strong> saqueo <strong>de</strong> Challhuayacu seis<br />

miembros d<strong>el</strong> Ejército ingresaron a su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores y abusaron sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Luego <strong>de</strong> consumado <strong>el</strong> acto se retiraron no sin antes am<strong>en</strong>azar<strong>la</strong> <strong>de</strong> muerte si es que<br />

<strong>de</strong>nunciaba los hechos. 523<br />

Hubo algunos casos don<strong>de</strong> se castigó a aqu<strong>el</strong>los soldados que incurrieron <strong>en</strong> estos<br />

hechos. Sin embargo, esto sólo fue esporádico y no trajo consigo <strong>la</strong> reparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

víctimas. Una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante cu<strong>en</strong>ta cómo al salir a buscar leña fue interceptada por tres<br />

soldados. Dos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaron con su arma mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> tercero abusaba<br />

sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. La víctima <strong>de</strong>nunció los hechos ante <strong>el</strong> oficial a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar,<br />

qui<strong>en</strong> mandó azotar al soldado, pero no fue procesado. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante no <strong>de</strong>nunció ante <strong>la</strong><br />

autoridad judicial por vergü<strong>en</strong>za y tuvo que asumir <strong>el</strong> embarazo que se produjo como<br />

consecu<strong>en</strong>cia. El soldado que <strong>la</strong> violó, <strong>en</strong> v<strong>en</strong>ganza por <strong>el</strong> castigo recibido, no reconoció al<br />

m<strong>en</strong>or. 524 Hubo casos <strong>de</strong> mujeres que rec<strong>la</strong>maron pero que no recibieron respuesta a su<br />

rec<strong>la</strong>mo:<br />

______________________________________<br />

518 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Estos hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> mismo<br />

distrito y <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

519 CVR. Testimonio 700017. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, estudiante universitaria, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ñaña,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y provincia <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1988. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

520 CVR. Testimonio 700085. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Lima, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Lima, <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1991. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

521 Dian<strong>de</strong>ras, Karina, Informe d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Género <strong>en</strong> <strong>la</strong> Se<strong>de</strong> Región C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, febrero 2003.<br />

522 APRODEH. Memoria d<strong>el</strong> horror, 2002, p. 35.<br />

523 Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos. Los sucesos d<strong>el</strong> Alto Hual<strong>la</strong>ga, marzo, abril-mayo, 1994,<br />

junio <strong>de</strong> 1994, p. 14-15.<br />

524 CVR. Testimonio 200732. Comunidad <strong>de</strong> Cc<strong>en</strong>tabama, Sivia, Huanta, Ayacucho, 1986.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 143


Yo he ido a <strong>la</strong> base. Le he dicho ¿Qué pasa señor?, capitán (...) ¿Por qué vi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> señor, ahora<br />

que ti<strong>en</strong>e r<strong>el</strong>evo va a v<strong>en</strong>ir ya a abusarse a <strong>la</strong>s mujeres? ¿Por qué? ¿Qué cosa ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong>los? Soy<br />

una mujer que estoy gestando todavía y ¿para qué malograr mi hogar? Eso está muy mal le he<br />

dicho ¿Cómo va a malograr mi hogar? Le he dicho.<br />

E: ¿Y qué le dijo <strong>el</strong> capitán?<br />

JM: Me dijo. Ahí, los (...) no, no. Para disimu<strong>la</strong>r seguro. No hizo nada. 525<br />

En otros casos, y dado que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres es percibida con dolor y<br />

vergü<strong>en</strong>za por los varones, <strong>la</strong>s mujeres víctimas <strong>de</strong> estos hechos son discriminadas y<br />

maltratadas por <strong>la</strong> comunidad. Los varones no cons<strong>en</strong>tían que <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>nunci<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ciones: «no <strong>de</strong>nunció ningún hecho ante <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, tampoco com<strong>en</strong>tó lo sucedido<br />

con su hija <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuart<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Huancayo; por temor, tanto a los<br />

miembros d<strong>el</strong> MRTA como a los miembros d<strong>el</strong> Ejército Peruano, y también por <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong><br />

(...)» 526 Asimismo, muchas veces <strong>la</strong>s propias mujeres no quier<strong>en</strong> que se registre <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> que fueron objeto porque sus esposos no sab<strong>en</strong> lo que les sucedió y <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong><br />

que quedaron embarazadas, <strong>en</strong> muchas ocasiones sus hijos fueron reconocidos por sus<br />

esposos, 527 con lo cual no quier<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad.<br />

En este contexto <strong>de</strong> impunidad, merece especial m<strong>en</strong>ción los numerosos testimonios<br />

que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> complicidad <strong>de</strong> los médicos legistas que at<strong>en</strong>dieron a <strong>la</strong>s mujeres<br />

luego <strong>de</strong> ser víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual:<br />

(...) cuando he pasado al médico legista, me ha visto los golpes. T<strong>en</strong>ía moretones y le he dicho<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción y ahí <strong>el</strong> médico legista me ha dicho: «¿eres virg<strong>en</strong>?» «No señor», le digo, «yo<br />

t<strong>en</strong>go un hijo, pero yo he sido vio<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores». Y me dice:<br />

«¿quién te va a creer? Si no has sido virg<strong>en</strong>, ¿cómo vas a <strong>de</strong>mostrar que te han vio<strong>la</strong>do?» Eso<br />

me sirvió, señorita, para cal<strong>la</strong>rme, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a mi familia le he contado lo que me había<br />

pasado. 528<br />

[…] así que me llevan al médico legista d<strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Justicia, <strong>de</strong> los mismos policías son los<br />

que me llevan seguidos por <strong>el</strong> carro <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, paso <strong>el</strong> médico legista y <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to yo<br />

le digo al médico que me están am<strong>en</strong>azando y me están golpeando y <strong>el</strong> médico me miró y<br />

atemorizado me dijo que él no podía hacer nada y que bu<strong>en</strong>o, que yo no registraba signos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, me lo dijo así abiertam<strong>en</strong>te cuando era evi<strong>de</strong>nte que estaba golpeada y me dijo que lo<br />

s<strong>en</strong>tía, que no podía hacer nada. 529<br />

Con <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong> un abogado que contrató su familia, fue llevada al medico legista,<br />

fue at<strong>en</strong>dida por una doctora a qui<strong>en</strong> le contó que había sido vio<strong>la</strong>da. La doctora le explicó a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante que como había pasado un mes no iba a ser posible hal<strong>la</strong>r lo necesario para<br />

probar <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, sólo podía registrar los moretones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s piernas, los brazos, <strong>la</strong> espalda<br />

y <strong>el</strong> pubis . 530<br />

______________________________________<br />

525 CVR. BDI-I-P368. Entrevista <strong>en</strong> profundidad, Huancasancos (Huancasancos). Al parecer los hechos<br />

sucedieron <strong>en</strong> 1984.<br />

526 CVR. Testimonio 303358. Huancayo, Huancayo, Junín, 1989.<br />

527 Dian<strong>de</strong>ras, Karina. p. 13.<br />

528 CVR. Testimonio 700020. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Miraflores, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría d<strong>el</strong> mismo<br />

distrito y <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

529 CVR. Testimonio 700016. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong>, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1986. Estos hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

530 CVR. Testimonio 700059. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Ayacucho, provincia <strong>de</strong> Huamanga,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho, <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DIRCOTE,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho. El 23 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1990, fue tras<strong>la</strong>dada al p<strong>en</strong>al Santiago Apóstol, ubicado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ayacucho.<br />

144 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Al ser revisada por <strong>el</strong> médico legista, «le digo mire lo que me han hecho, estaba con<br />

un chichón, morado mis piernas, mis brazos, y me dice eso tú te lo has hecho a propósito,<br />

tú te has tirado so<strong>la</strong>, quedó <strong>en</strong> nada». 531<br />

En otros casos, los propios médicos legistas fueron los agresores: «En <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong><br />

justicia, los médicos legistas le dijeron que casi le romp<strong>en</strong> <strong>el</strong> cúbito y <strong>el</strong> radio d<strong>el</strong> brazo<br />

<strong>de</strong>recho, porque no s<strong>en</strong>tía nada <strong>en</strong> su braz», pero no <strong>de</strong>jó que le hicieran <strong>el</strong> exam<strong>en</strong><br />

ginecológico, «porque parecían médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía, qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> forma sarcástica<br />

preguntaban si me habían hecho daño, s<strong>en</strong>tía <strong>la</strong> misma actitud que <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía y s<strong>en</strong>tía que<br />

se divertían con <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to aj<strong>en</strong>o.» 532<br />

«Cuando vu<strong>el</strong>ve a DINCOTE, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida pasa por <strong>la</strong> revisión superficial <strong>de</strong> una médico<br />

legista, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> obliga a exponerse fr<strong>en</strong>te a los policías varones.» 533<br />

La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante narra que durante su estancia tuvo que pasar por «<strong>la</strong> revisión vejatoria»<br />

d<strong>el</strong> médico legista, a pesar <strong>de</strong> haber pasado ya por una revisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial, don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera <strong>de</strong>terminó que no había sufrido maltratos físicos. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante r<strong>el</strong>ata que «él a<br />

<strong>la</strong> fuerza me quiso sacar <strong>la</strong> blusa y com<strong>en</strong>zó a insinuarme pa<strong>la</strong>bras soeces... me <strong>de</strong>cía <strong>de</strong><br />

mis pezones, los s<strong>en</strong>os... yo lo empujé y le dije que lo iba a <strong>de</strong>nunciar». 534<br />

A los dos días, <strong>la</strong> víctima recibió <strong>la</strong> visita d<strong>el</strong> médico legista. Él ingresó al ca<strong>la</strong>bozo para<br />

examinar<strong>la</strong>; al ver<strong>la</strong>, le dijo «bájate <strong>el</strong> pantalón». El<strong>la</strong> oponía resist<strong>en</strong>cia para no ser analizada.<br />

El doctor le gritaba «quiero revisarte, <strong>de</strong>spués no vayas a <strong>de</strong>cir que te han torturado». El<strong>la</strong> no<br />

<strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> gritar «no quiero, no me toques...»; <strong>en</strong> seguida ingresó su asist<strong>en</strong>te dici<strong>en</strong>do «si no<br />

quiere déja<strong>la</strong>, indica <strong>en</strong> <strong>el</strong> informe que no ha querido ser revisada». El gal<strong>en</strong>o insistía «yo<br />

quiero ver si <strong>la</strong> han vio<strong>la</strong>do»; minutos <strong>de</strong>spués, se retiró insultándo<strong>la</strong>. 535<br />

El médico legista ingresó a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da para examinar y constatar <strong>en</strong> qué condiciones<br />

llegaban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas, <strong>la</strong> víctima pres<strong>en</strong>taba heridas <strong>en</strong> ambas manos que le hiciera los<br />

grilletes que llevaba puesto. El gal<strong>en</strong>o y su asist<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> rostro cubierto con<br />

pasamontañas. 536<br />

Al día sigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, <strong>el</strong> médico legista <strong>la</strong> revisó, pero no colocó nada <strong>en</strong> su<br />

informe. Por <strong>la</strong> noche, regresó y trató <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante seña<strong>la</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> atestado<br />

policial colocaron que <strong>el</strong><strong>la</strong> se había negado a <strong>la</strong> revisión médica. Cuando vino <strong>el</strong> fiscal, le<br />

comunicaron sobre <strong>la</strong>s torturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que eran víctimas. Asimismo, por no existir pruebas,<br />

<strong>la</strong> fiscal solicitó <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante y su prima, qui<strong>en</strong>es salieron libres. 537<br />

______________________________________<br />

531 CVR. Testimonio 700056. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Barranco,<br />

Lima. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, Lima.<br />

532 CVR. Testimonio 700023. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Cercado <strong>de</strong> Lima, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1987. El<strong>la</strong> se <strong>en</strong>contraba <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

533 CVR. Testimonio 700126. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su casa, ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Comas,<br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1993. Estos hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE.<br />

534 CVR. Testimonio 700134. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su hogar, ubicado <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima y llevada a <strong>la</strong> DINCOTE. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> Aramburú, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> San Isidro, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima.<br />

535 CVR. Testimonio 700272. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1996, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan<br />

<strong>de</strong> Lurigancho, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DIVICOTE, Lima.<br />

536 CVR. Testimonio 700272. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1996, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan<br />

<strong>de</strong> Lurigancho, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base naval d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o.<br />

537 CVR. Testimonio 700222. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1987, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Santa Anita.<br />

Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, Lima.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 145


Fue revisada por un médico legista, «al día sigui<strong>en</strong>te me llevaron al medico legista y<br />

más parecía un policía porque quería que me <strong>de</strong>svista <strong>en</strong> su d<strong>el</strong>ante, me levante <strong>la</strong> chompa<br />

para ver mi espalda y dijo está bi<strong>en</strong>, está bu<strong>en</strong>a y regresé a mi c<strong>el</strong>da». 538<br />

Conclusiones<br />

1. La CVR ti<strong>en</strong>e evi<strong>de</strong>ncias que le permit<strong>en</strong> concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra<br />

mujeres fue una práctica g<strong>en</strong>eralizada perpetrada por ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

contexto <strong>de</strong> masacres y <strong>de</strong> ejecuciones arbitrarias, <strong>de</strong> operativos militares o<br />

policiales <strong>en</strong> medios rurales andinos y amazónicos (aunque también, con m<strong>en</strong>or<br />

frecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> medios urbanos), <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias fuera d<strong>el</strong> control formal<br />

o <strong>de</strong> hecho d<strong>el</strong> Ministerio Público, y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapariciones forzadas <strong>de</strong> personas<br />

consi<strong>de</strong>radas sospechosas <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er vínculos con los grupos subversivos. En estos<br />

dos últimos casos, esta práctica se produjo <strong>en</strong> ciertas insta<strong>la</strong>ciones militares y<br />

policiales, contó con <strong>la</strong> tolerancia <strong>de</strong> los superiores a cargo <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes<br />

perpetradores y, salvo casos excepcionales, no fue ordinariam<strong>en</strong>te investigada ni<br />

sancionada.<br />

2. En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>la</strong> CVR consi<strong>de</strong>ra, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información recogida, que se trató <strong>de</strong> una práctica reiterada y persist<strong>en</strong>te que se<br />

produjo <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual antes <strong>de</strong>scrita.<br />

3. Con r<strong>el</strong>ación a los perpetradores, se trató tanto <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado como <strong>de</strong><br />

los integrantes d<strong>el</strong> PCP-SL y d<strong>el</strong> MRTA, aunque <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes magnitu<strong>de</strong>s. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 83% <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual son imputables al<br />

Estado y aproximadam<strong>en</strong>te un 11% correspon<strong>de</strong>n a los grupos subversivos (<strong>el</strong><br />

PCP-SL y <strong>el</strong> MRTA). Si bi<strong>en</strong> estos datos marcan una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia importante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayor responsabilidad d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, es importante<br />

t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que los grupos subversivos fueron responsables <strong>de</strong> actos como<br />

aborto forzado, unión forzada y servidumbre sexual.<br />

4. Los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

zonas d<strong>el</strong> país. Ayacucho fue <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> casos<br />

registrados por <strong>la</strong> CVR, seguido <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica y Apurímac, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />

sierra sur d<strong>el</strong> Perú, cuya pob<strong>la</strong>ción es mayoritariam<strong>en</strong>te campesina. En r<strong>el</strong>ación a<br />

los años <strong>en</strong> que se dio <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, se i<strong>de</strong>ntifican<br />

1984 y 1990, años que correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación más crítica<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

5. Las mujeres afectadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fueron, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, mujeres<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, campesinas<br />

quechuahab<strong>la</strong>ntes, viudas, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> mayor<br />

vulnerabilidad. Como se ve, <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> discriminación contra <strong>la</strong> mujer, unido a<br />

<strong>la</strong> discriminación racial, subyace a estas prácticas. Las víctimas fueron niñas,<br />

mujeres jóv<strong>en</strong>es, adultas, ancianas. La Base <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR informa que <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual registradas t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre 11 y 30<br />

años <strong>de</strong> edad.<br />

6. La viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres afectó a un número importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas a causa <strong>de</strong> su real o presunto involucrami<strong>en</strong>to personal <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

______________________________________<br />

538 CVR. Testimonio 7000224. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1987, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Cercado <strong>de</strong><br />

Lima, Lima. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> DINCOTE, Lima.<br />

146 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


conflicto armado; afectó también a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s cuyas parejas eran miembros reales o<br />

supuestos <strong>de</strong> los grupos subversivos. Incluso, como castigo o represalia, fueron<br />

víctimas <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual mujeres que realizaban una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

búsqueda y/o <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> sus<br />

familiares. En muchos <strong>de</strong> estos casos, <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>la</strong>s<br />

aportan no <strong>la</strong>s propias víctimas sino personas que fueron testigos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Al respecto, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse pres<strong>en</strong>te que esta situación no <strong>la</strong>s hace víctimas<br />

«indirectas» <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, sino «directas» al ser afectadas también <strong>en</strong> sus<br />

<strong>de</strong>rechos, aun cuando <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> esta viol<strong>en</strong>cia no respondan a una<br />

participación activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto.<br />

7. La investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> CVR permite concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual se<br />

dio principal pero no exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes contextos: a) incursiones <strong>de</strong><br />

los ag<strong>en</strong>tes militares y policiales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s; b) <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos<br />

estatales (bases militares, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias policiales, establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales); y c)<br />

como un ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los perpetradores.<br />

8. La viol<strong>en</strong>cia sexual fue utilizada <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos como un método <strong>de</strong> tortura<br />

para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> información o confesiones autoinculpatorias.<br />

9. Se ha registrado una reiteración <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias o fuera d<strong>el</strong> control d<strong>el</strong> Ministerio Público, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sapariciones forzadas y <strong>la</strong>s ejecuciones arbitrarias.<br />

10.La viol<strong>en</strong>cia sexual estuvo ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> un contexto <strong>de</strong> impunidad, tanto al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> que los hechos se produjeron como cuando <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong>cidieron acusar a<br />

sus agresores. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, diversos médicos legistas<br />

contribuyeron a esta situación.<br />

La <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina y tortura a María Magdal<strong>en</strong>a Monteza<br />

B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s (1992)<br />

Sumil<strong>la</strong><br />

La Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación ha logrado <strong>de</strong>terminar que <strong>la</strong> ciudadana María<br />

Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s fue víctima <strong>de</strong> múltiples vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos humanos<br />

por parte <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1992 por militares. Entre<br />

<strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sufridas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción arbitraria, <strong>la</strong>s torturas y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual por<br />

parte <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> Ejército, producto <strong>de</strong> lo cual resultó embarazada.<br />

Contexto<br />

La viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Lima se int<strong>en</strong>sificó a inicios d<strong>el</strong> año 1992, período <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los grupos<br />

subversivos S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso y <strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to Revolucionario Túpac Amaru increm<strong>en</strong>taron<br />

su accionar <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital, realizando continuos at<strong>en</strong>tados contra<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas, así como asesinatos s<strong>el</strong>ectivos con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> amedr<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. El 5 abril <strong>de</strong> ese año, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> interrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, Alberto Fujimori<br />

promulgó <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto ley 25418 que instituía <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia y Reconstrucción<br />

Nacional.<br />

Durante <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> mayo, <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo <strong>el</strong>aboró y promulgó una nueva legis<strong>la</strong>ción<br />

antiterrorista. Estas nuevas disposiciones sancionaban con p<strong>en</strong>as graves tanto <strong>la</strong><br />

participación <strong>en</strong> actos terroristas como <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> organización, así como los actos<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y apología d<strong>el</strong> terrorismo. En agosto <strong>de</strong> 1992, se creó <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> traición a<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 147


<strong>la</strong> patria539 que castigaba con p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na perpetua a los lí<strong>de</strong>res o cabecil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los<br />

grupos subversivos o a qui<strong>en</strong>es participaban o co<strong>la</strong>boraban con <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tados<br />

mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> materiales explosivos o simi<strong>la</strong>res.<br />

Esta legis<strong>la</strong>ción vio<strong>la</strong>ba los principios d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bido proceso y garantías judiciales al<br />

establecer, por ejemplo, tipos p<strong>en</strong>ales abiertos e introducir <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los jueces «sin rostro»<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero común como <strong>en</strong> <strong>el</strong> militar, lo que permitía <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción sin necesidad <strong>de</strong><br />

mandato judicial o f<strong>la</strong>grancia <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ito y ampliaba <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción prev<strong>en</strong>tiva, <strong>en</strong>tre<br />

otros aspectos. Asimismo, mediante esta legis<strong>la</strong>ción se ext<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Policía para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er, incomunicar, tras<strong>la</strong>dar, interrogar y actuar pruebas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, así como<br />

para <strong>de</strong>cidir si un caso correspondía a terrorismo o a traición a <strong>la</strong> patria. De esta manera, se<br />

restringían <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial y d<strong>el</strong> Ministerio Público. 540<br />

La promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción antiterrorista no produjo una disminución significativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> extrema viol<strong>en</strong>cia 541 y a<strong>de</strong>más g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción arbitraria y con<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

numerosas personas inoc<strong>en</strong>tes. Asimismo, se registró un número importante <strong>de</strong> personas<br />

«requisitoriadas», esto es, con ór<strong>de</strong>nes p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> muchos casos porque<br />

se vieron obligadas a prestar co<strong>la</strong>boración a los grupos subversivos o porque fueron<br />

acusados por otras personas que buscaban reducir su propia s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. 542 De otro <strong>la</strong>do, se<br />

habían verificado actuaciones <strong>de</strong> grupos paramilitares, como <strong>la</strong> d<strong>el</strong> grupo «Colina» <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Enrique Guzmán y Valle, conocida como «La Cantuta», <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1992, que<br />

implicó <strong>la</strong> ejecución extrajudicial <strong>de</strong> nueve estudiantes y un profesor universitario. 543 Es <strong>en</strong><br />

este contexto que se produjo <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s.<br />

Hechos<br />

María Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s era una jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> diecinueve años que al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción estudiaba <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> sociología <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad San Martín <strong>de</strong><br />

Porres y estaba por iniciar sus estudios <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Enrique<br />

Guzmán y Valle. Natural d<strong>el</strong> distrito y provincia <strong>de</strong> Chota, Cajamarca, Magdal<strong>en</strong>a había llegado<br />

a Lima <strong>en</strong> 1990 y vivía con su hermano <strong>en</strong> Chosica hasta 1992, año <strong>en</strong> que su hermano<br />

Jos<strong>el</strong>ito Monteza fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, acusado <strong>de</strong> terrorismo.<br />

El 30 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1992, alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> mediodía, Magdal<strong>en</strong>a fue interv<strong>en</strong>ida por dos<br />

miembros d<strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª División <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Especiales d<strong>el</strong><br />

Ejército d<strong>el</strong> Perú vestidos <strong>de</strong> civil, cuando salía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Enrique Guzmán<br />

y Valle, bajo <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer y co<strong>la</strong>borar con una organización subversiva.<br />

______________________________________<br />

539 Decreto ley 25659 d<strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1992.<br />

540 De <strong>la</strong> Jara Basombrío, Ernesto. Memoria y batal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> los inoc<strong>en</strong>tes (Perú 1992-2001). Lima:<br />

IDL, 2001, p. 58.<br />

541 Sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima, se pue<strong>de</strong>n citar como hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> presos<br />

acusados <strong>de</strong> terrorismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>al Castro Castro (09/05/92), <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>saparición d<strong>el</strong> periodista<br />

Pedro Yauri <strong>en</strong> Huacho (24/06/92), <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> un coche bomba <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Tarata <strong>de</strong> Miraflores (16/07/<br />

92), y <strong>el</strong> asesinato d<strong>el</strong> secretario g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> CGTP –Confe<strong>de</strong>ración G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajadores d<strong>el</strong> Perú–<br />

, Pedro Huilca (18/12/92). También <strong>de</strong>be resaltarse que, <strong>en</strong> junio y <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1992, fueron<br />

capturados los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los grupos subversivos Víctor Po<strong>la</strong>y y Abima<strong>el</strong> Guzmán, d<strong>el</strong> MRTA y <strong>el</strong> PCP-SL<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Cabe resaltar que <strong>en</strong> este período se registran los actos perpetrados por <strong>el</strong> grupo<br />

paramilitar <strong>de</strong>nominado «Colina», así como numerosos casos <strong>de</strong> personas injustam<strong>en</strong>te con<strong>de</strong>nadas<br />

por terrorismo y traición a <strong>la</strong> patria a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas.<br />

542 Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos. Segundo Informe sobre <strong>la</strong> Situación <strong>de</strong> los Derechos<br />

Humanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú. CEDAL, julio 2000, p. 47.<br />

543 Véase al respecto <strong>el</strong> capítulo correspondi<strong>en</strong>te al caso <strong>de</strong> La Cantuta. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong><br />

crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, revisar <strong>la</strong> sección r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong>s ejecuciones arbitrarias.<br />

148 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción se <strong>en</strong>marcó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones iniciadas por <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n para<br />

<strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> uso ilegal <strong>de</strong> sustancias explosivas, <strong>de</strong>bido al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones terroristas. En este contexto se habían <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido a Juan Teodosio Ibarra Padil<strong>la</strong> y<br />

Brígida Marc<strong>el</strong>a Noreña Tol<strong>en</strong>tino, implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> incautación <strong>de</strong> un cargam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

explosivos que sería utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tados terroristas, ap<strong>en</strong>as un par <strong>de</strong> días<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a. 544<br />

Cuando Magdal<strong>en</strong>a fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida le cubrieron <strong>la</strong> cabeza con una frazada y <strong>la</strong><br />

introdujeron <strong>en</strong> un vehículo particu<strong>la</strong>r con <strong>de</strong>stino <strong>de</strong>sconocido. Luego <strong>de</strong> un trayecto <strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te dos horas, aún con <strong>la</strong> cabeza cubierta, fue obligada a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r d<strong>el</strong><br />

automóvil y conducida a un edificio don<strong>de</strong> fue <strong>en</strong>cerrada <strong>en</strong> una habitación oscura que<br />

posteriorm<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificó como un baño. Este edificio era <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera División <strong>de</strong><br />

Fuerzas Especiales d<strong>el</strong> Ejército ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Chorrillos. 545 El oficial d<strong>el</strong> Ejército<br />

responsable <strong>de</strong> este operativo se i<strong>de</strong>ntificó inicialm<strong>en</strong>te como t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te coron<strong>el</strong> G-2 César<br />

Infantas Cortijo, qui<strong>en</strong> respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> realidad al nombre <strong>de</strong> Julio Rodríguez Córdova.<br />

Los militares no se i<strong>de</strong>ntificaron ante Magdal<strong>en</strong>a ni le comunicaron formalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

motivo <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. La CVR resalta que ésta se produjo <strong>en</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma que<br />

establecía que los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas sólo podían <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er a personas <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los lugares <strong>en</strong> que no hubiera Policía –supuesto que no se aplica <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te caso–<br />

y con <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> poner a los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia policial más<br />

cercana <strong>de</strong> manera inmediata. 546<br />

De los docum<strong>en</strong>tos que obran o se reseñan <strong>en</strong> <strong>el</strong> atestado policial y <strong>el</strong> proceso seguido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero militar, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> Julio Rodríguez Córdova ante <strong>la</strong> justicia militar547 y <strong>la</strong><br />

Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación, 548 así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> María Monteza<br />

B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, pue<strong>de</strong> concluirse que no exist<strong>en</strong> registros <strong>de</strong> citación al fiscal provincial o que se<br />

haya dado cu<strong>en</strong>ta al Ministerio Público u otra autoridad judicial acerca <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción. 549<br />

Tampoco existe un registro <strong>de</strong> que se le haya permitido t<strong>en</strong>er acceso a un abogado o que se le<br />

haya proporcionado <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> oficio. Asimismo, <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR concluye que se<br />

<strong>la</strong> mantuvo incomunicada durante los cuatro días que permaneció bajo custodia militar, <strong>en</strong> un<br />

ambi<strong>en</strong>te utilizado como c<strong>el</strong>da que no reunía condiciones mínimas para tal efecto, sometida a<br />

condiciones <strong>de</strong> privación <strong>de</strong> luz, <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso.<br />

La CVR resalta que tal modo <strong>de</strong> actuación d<strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1º<br />

División <strong>de</strong> Fuerzas Especiales no pue<strong>de</strong> ser atribuido a un exceso producto <strong>de</strong> una <strong>de</strong>cisión<br />

personal d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> esta unidad militar –t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te coron<strong>el</strong> EP Julio Alberto Rodríguez Córdova–<br />

sino que eran procedimi<strong>en</strong>tos conocidos y autorizados por <strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces comandante g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> 1º División <strong>de</strong> Fuerzas Especiales, g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> brigada Luis Pérez Documet. 550 Ante <strong>el</strong><br />

______________________________________<br />

544 Atestado 247-D5-DINCOTE, 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992, firmado por mayor PNP Moisés Vil<strong>la</strong>fuerte<br />

Fernán<strong>de</strong>z, comandante PNP Luis Ramírez Arce y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te PNP Juan A. Pérez Uriondo.<br />

545 Entrevista realizada por investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

546 Decreto ley 25475, artículo 12, inciso a.<br />

547 Ante <strong>el</strong> 2º Juzgado Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> II Zona Judicial d<strong>el</strong> Ejército, expedi<strong>en</strong>te 58-95.<br />

548 Entrevista realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Lima <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

549 Entrevista realizada por investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero d<strong>el</strong> 2003. Al ser interrogado sobre este<br />

aspecto concreto, respondió: «Usted sabe que no comunicamos al fiscal ni al juez (...) t<strong>en</strong>íamos que<br />

actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley».<br />

550 Una prueba objetiva d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> brigada Luis Pérez Documet acerca <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />

operativos es <strong>el</strong> oficio 175/B-2/G-2/1RA DIV FFEE d<strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992 por <strong>el</strong> cual pusieron a<br />

disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> DINCOTE a María Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> mismo que lleva <strong>la</strong> firma d<strong>el</strong> citado oficial <strong>en</strong> su<br />

calidad <strong>de</strong> comandante g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª División <strong>de</strong> Fuerzas Especiales y <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> «SECRETO».<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 149


Segundo Juzgado Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> IIª Zona Judicial d<strong>el</strong> Ejército, Julio Rodríguez Córdova<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró «...que para este operativo se tuvo <strong>la</strong> autorización d<strong>el</strong> comando...» 551 y añadió que<br />

«...tampoco ha sido sancionado por estos hechos, por <strong>el</strong> contrario ha sido f<strong>el</strong>icitado por <strong>el</strong><br />

comandante g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Fuerzas Especiales...». 552<br />

El mismo día, <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, Magdal<strong>en</strong>a fue sacada <strong>de</strong> su c<strong>el</strong>da y se le v<strong>en</strong>daron<br />

los ojos para someter<strong>la</strong> a un interrogatorio. La CVR <strong>de</strong>staca que Magdal<strong>en</strong>a Monteza fue<br />

sometida a interrogatorios, sin pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un fiscal ni <strong>de</strong> un abogado, por funcionarios que<br />

carecían <strong>de</strong> facultad legal para realizar una investigación por d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> terrorismo.<br />

Durante este acto, le formu<strong>la</strong>ron diversas preguntas sobre su presunta vincu<strong>la</strong>ción<br />

con activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso y su r<strong>el</strong>ación con los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos Brígida Noreña<br />

Tol<strong>en</strong>tino y Juan Ibarra Padil<strong>la</strong>.<br />

Según su testimonio, ante su negativa a reconocer los cargos <strong>en</strong> su contra, fue<br />

golpeada y posteriorm<strong>en</strong>te sometida a vio<strong>la</strong>ción sexual por sus captores. Estos mismos<br />

actos se habrían repetido durante <strong>el</strong> día sigui<strong>en</strong>te.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> CVR ha logrado verificar que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual como forma <strong>de</strong> tortura fue una práctica persist<strong>en</strong>te y reiterada durante los<br />

interrogatorios a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n. Estos hechos se <strong>en</strong>marcan <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, práctica g<strong>en</strong>eralizada durante <strong>el</strong> conflicto armado vivido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú. 553<br />

El 3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992 –cuatro días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción– fue puesta a<br />

disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Nacional contra <strong>el</strong> Terrorismo (DINCOTE), don<strong>de</strong> se autoinculpó<br />

<strong>de</strong> los cargos imputados <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas que recibió <strong>de</strong> los militares <strong>de</strong> tomar<br />

represalias contra su familia si <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong>s torturas y <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

había sido víctima. Magdal<strong>en</strong>a Monteza ha <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado que lo hizo «porque t<strong>en</strong>ía miedo y<br />

vergü<strong>en</strong>za a <strong>la</strong> vez porque todos <strong>el</strong>los eran hombres». 554 A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su investigación, <strong>la</strong><br />

CVR ha comprobado que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, <strong>la</strong>s víctimas no<br />

<strong>de</strong>nuncian los hechos por miedo, vergü<strong>en</strong>za y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> culpa.<br />

Durante <strong>la</strong> tramitación d<strong>el</strong> proceso seguido <strong>en</strong> su contra por d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> terrorismo ante<br />

<strong>el</strong> 14° Juzgado P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Lima, María Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>nunció haber sido<br />

objeto <strong>de</strong> torturas físicas y psicológicas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que figura <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual por parte <strong>de</strong><br />

miembros d<strong>el</strong> Ejército d<strong>el</strong> Perú. Esta misma <strong>de</strong>nuncia <strong>la</strong> hizo ante <strong>el</strong> director d<strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos, don<strong>de</strong> fue recluida como procesada por <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong><br />

terrorismo. 555 El director informó <strong>de</strong> los hechos al Ministerio Público, iniciándose una<br />

investigación a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> 44 Fiscalía Provincial P<strong>en</strong>al. Esta Fiscalía se pronunció<br />

seña<strong>la</strong>ndo que se había logrado establecer <strong>la</strong> comisión d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong>nunciado, dado que <strong>el</strong><br />

informe médico correspondi<strong>en</strong>te corroboraba que «<strong>la</strong> interna agraviada se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

embarazada y que a <strong>la</strong> fecha, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos hechos, ha procreado un hijo...».<br />

556 Sin embargo, pese a <strong>el</strong>lo, dispuso <strong>el</strong> <strong>archivo</strong> provisional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción a que<br />

______________________________________<br />

551 Dec<strong>la</strong>ración d<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1996 ante <strong>el</strong> 2º Juzgado Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> IIª-ZJE, expedi<strong>en</strong>te 58-95.<br />

Respuesta a <strong>la</strong> pregunta Quinta.<br />

552 Ibid. Respuesta a <strong>la</strong> pregunta Décima.<br />

553 Al respecto, revisar <strong>el</strong> capítulo sobre viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos.<br />

554 Dec<strong>la</strong>ración escrita <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a Monteza d<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1996, que obra <strong>en</strong> su expedi<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong><br />

Comisión ad hoc creada por ley 26655.<br />

555 Dec<strong>la</strong>ración tomada <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> alcaldía <strong>el</strong> día 20 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1993.<br />

556 Informe Médico 001-DSP-SEGE.<br />

150 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


«...no se ha podido i<strong>de</strong>ntificar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te a los presuntos autores d<strong>el</strong> ilícito p<strong>en</strong>al (...) faltaría<br />

uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> procedibilidad que es <strong>la</strong> individualización d<strong>el</strong> presunto autor o<br />

autores d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito cometido...». 557<br />

Hasta <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, <strong>el</strong> Ministerio Público no ha realizado<br />

ninguna investigación adicional con miras a averiguar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> los presuntos<br />

responsables. La CVR consi<strong>de</strong>ra que esta actitud conlleva una vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones<br />

internacionales d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos. Tal como ha establecido <strong>la</strong><br />

Corte Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos, <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos humanos constituye una obligación <strong>de</strong> medio o comportami<strong>en</strong>to por parte d<strong>el</strong><br />

Estado y, por tanto, <strong>de</strong>be empr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse con seriedad y no como una simple formalidad<br />

con<strong>de</strong>nada <strong>de</strong> antemano a ser infructuosa. 558 En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> CVR exhorta al Ministerio<br />

Público para que retome <strong>la</strong> investigación a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> los responsables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s torturas y vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que fue víctima Magdal<strong>en</strong>a Monteza durante su<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción.<br />

Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te, se inició una investigación <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero militar por estos hechos a cargo<br />

d<strong>el</strong> fiscal CGP <strong>de</strong> <strong>la</strong> 2da. Zona Judicial d<strong>el</strong> Ejército. Por consi<strong>de</strong>rar que <strong>el</strong> fuero privativo<br />

militar no era compet<strong>en</strong>te para conocer d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción, al no estar expresam<strong>en</strong>te<br />

establecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Código <strong>de</strong> Justicia Militar, tales actos fueron calificados como una<br />

extralimitación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los militares, por lo que se inició una investigación por <strong>la</strong><br />

presunta comisión <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ito militar <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> autoridad.<br />

El juez instructor emitió su informe final <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual opinó «que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

acreditada <strong>la</strong> responsabilidad p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> personal militar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Div. FFEE...», fundam<strong>en</strong>tándose<br />

<strong>en</strong> que <strong>el</strong> dictam<strong>en</strong> pericial <strong>de</strong> medicina for<strong>en</strong>se 11605/92 no arrojaba ningún resultado<br />

r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong>nunciada. 559 La Sa<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Guerra<br />

Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> IIª Zona Judicial d<strong>el</strong> Ejército <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>el</strong> sobreseimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa y <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>evó <strong>en</strong> consulta al Consejo Supremo <strong>de</strong> Justicia Militar, que finalm<strong>en</strong>te confirmó esta<br />

<strong>de</strong>cisión <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1997.<br />

Uno <strong>de</strong> los puntos c<strong>en</strong>trales para negar <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual fueron los resultados <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes exám<strong>en</strong>es médicos a los que fue sometida<br />

Magdal<strong>en</strong>a Monteza, los cuales seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lesiones y <strong>de</strong>sgarrami<strong>en</strong>tos<br />

antiguos. 560 La CVR consi<strong>de</strong>ra que estos resultados no <strong>de</strong>scartan <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no una vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual contra María Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, consi<strong>de</strong>rando que <strong>en</strong> 1992 los reconocimi<strong>en</strong>tos<br />

médicos legales consistían <strong>en</strong> exám<strong>en</strong>es externos y se ori<strong>en</strong>taban a partir d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

exam<strong>en</strong> solicitado por <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te y los síntomas o refer<strong>en</strong>cias brindadas por<br />

______________________________________<br />

557 Resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> 44º Fiscalía Provincial P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Lima d<strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1995.<br />

558 Corte Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia caso V<strong>el</strong>ásquez Rodríguez, parágrafo 177.<br />

559 Informe Final 119-96/2do. JMP/(58-95).<br />

560 En efecto, <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> médico practicado por <strong>la</strong> Policía Nacional d<strong>el</strong> Perú seña<strong>la</strong> como resultado: «Exam<strong>en</strong><br />

ectoscópico. Lesiones reci<strong>en</strong>tes: Equimosis pequeña <strong>en</strong> <strong>la</strong> rodil<strong>la</strong> izquierda, cara anterior; lesiones<br />

antiguas: no se observan (...) Conclusiones: La persona <strong>de</strong> María Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>ta<br />

signos <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te contusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong> rodil<strong>la</strong> izquierda...» (dictam<strong>en</strong> <strong>de</strong> medicina for<strong>en</strong>se 11605/<br />

92 d<strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992, <strong>el</strong>aborado por <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Criminalística <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Nacional d<strong>el</strong> Perú<br />

y suscrito por dos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Nacional d<strong>el</strong> Perú y <strong>el</strong> Inspector <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª División <strong>de</strong> Fuerzas<br />

Especiales); <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to médico legal solicitado por <strong>la</strong> DINCOTE arroja equimosis y tumefacción <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> rodil<strong>la</strong> izquierda que no requier<strong>en</strong> incapacidad (certificado médico legal 39050-L d<strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

1992, expedido por <strong>la</strong>s doctoras Yo<strong>la</strong>nda Cáceres Bocanegra y Judith Maguiña Romero d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong><br />

Medicina Legal d<strong>el</strong> Perú) y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to médico legal or<strong>de</strong>nado por <strong>el</strong> 14 Juzgado P<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Lima, a<br />

solicitud d<strong>el</strong> repres<strong>en</strong>tante d<strong>el</strong> Ministerio Público, seña<strong>la</strong> como resultados <strong>de</strong>sgarros antiguos y «signos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfloración antigua» (certificado médico legal 3868-H d<strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992, expedido por <strong>el</strong><br />

Instituto <strong>de</strong> Medicina Legal d<strong>el</strong> Perú).<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 151


los examinados. En otras pa<strong>la</strong>bras, si <strong>la</strong> autoridad solicitaba un exam<strong>en</strong> sobre lesiones, <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to no incluía aspectos r<strong>el</strong>acionados a <strong>la</strong> integridad sexual, máxime si <strong>la</strong><br />

persona examinada omitía <strong>de</strong>nunciar un hecho <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. 561 Asimismo, <strong>de</strong>be<br />

t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual se habría producido luego <strong>de</strong> que Magdal<strong>en</strong>a fuera<br />

puesta <strong>en</strong> incapacidad <strong>de</strong> resistir; consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, no se habrían producido<br />

necesariam<strong>en</strong>te lesiones visibles.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> CVR ha consultado una opinión especializada, 562 <strong>la</strong> cual seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera r<strong>el</strong>ación sexual <strong>en</strong> una persona <strong>de</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>saparecer<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre siete a diez días. De otro <strong>la</strong>do, estudios especializados sobre tortura<br />

y viol<strong>en</strong>cia sexual afirman que <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> una vio<strong>la</strong>ción no se limitan a <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia física<br />

sino que esta experi<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima –<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>nominado «síndrome traumático <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción»– 563 que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>tectadas mediante un<br />

a<strong>de</strong>cuado exam<strong>en</strong> psicológico. Al respecto, durante <strong>el</strong> trámite <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> indulto <strong>de</strong><br />

Magdal<strong>en</strong>a, se le practicó una evaluación psicológica, <strong>la</strong> cual seña<strong>la</strong>:<br />

Al hab<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> tema <strong>de</strong> su embarazo se percibe <strong>de</strong> inmediato que Magdal<strong>en</strong>a <strong>en</strong>tra a<br />

«zona <strong>de</strong> conflicto», cambia radicalm<strong>en</strong>te su tono y <strong>la</strong>s emociones que <strong>la</strong> embargan son<br />

int<strong>en</strong>sas, confusas, trastabil<strong>la</strong>, sufre, se si<strong>en</strong>te culpable, ambival<strong>en</strong>te, rabiosa.(...) De <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trevista con <strong>la</strong> señora María Magdal<strong>en</strong>a Monteza, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual hemos dado cu<strong>en</strong>ta líneas<br />

arriba, se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> con razonable c<strong>la</strong>ridad que todo su comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autoinculpación<br />

es explicable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su contexto: apresami<strong>en</strong>to, tortura, vio<strong>la</strong>ción múltiple, posterior<br />

embarazo. 564<br />

Un hecho que ha sido argum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> distintas instancias como prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual a María Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s es que <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992 <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró ante <strong>el</strong> juez<br />

que creía <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> gestación, lo que se comprobó posteriorm<strong>en</strong>te mediante<br />

un exam<strong>en</strong> médico. 565 Efectivam<strong>en</strong>te, Magdal<strong>en</strong>a t<strong>en</strong>ía aproximadam<strong>en</strong>te ocho meses y<br />

medio <strong>de</strong> embarazo <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, 566 hecho que sitúa <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los últimos días d<strong>el</strong> mes <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1992. 567<br />

En resum<strong>en</strong>, <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> circunstancias que ro<strong>de</strong>an los hechos pue<strong>de</strong><br />

caracterizarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

1. <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina y confinami<strong>en</strong>to sin acceso a garantías o recursos legales;<br />

2. posibilidad <strong>de</strong> que los exám<strong>en</strong>es médico legales no hayan <strong>de</strong>tectado hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual no visibles y no referidas por <strong>la</strong> examinada;<br />

______________________________________<br />

561 Entrevista a <strong>la</strong> doctora Yo<strong>la</strong>nda Cáceres Bocanegra, médico legista, miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Medicina<br />

Legal d<strong>el</strong> Perú, realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia constitucional d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003. Indicó que<br />

actualm<strong>en</strong>te los reconocimi<strong>en</strong>tos médico-legales <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas incluy<strong>en</strong> preguntas específicas<br />

r<strong>el</strong>acionadas con posibles actos <strong>de</strong> tortura.<br />

562 Ibid.<br />

563 Cal<strong>la</strong>mard, Agnes. Docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos por ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado. Viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

Québec: C<strong>en</strong>tro internacional <strong>de</strong> Derechos Humanos y Desarrollo Democrático, marzo <strong>de</strong> 2002, p. 23.<br />

564 Informe pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> doctora Matil<strong>de</strong> Ureta <strong>de</strong> Cap<strong>la</strong>nsky a <strong>la</strong> Comisión ad hoc creada por ley 26655, p. 2.<br />

565 Resultado d<strong>el</strong> test <strong>de</strong> embarazo expedido por <strong>el</strong> Servicio <strong>de</strong> Laboratorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Departam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

Salud Lima Sur, mediante certificado 07833 d<strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1992.<br />

566 Revisar al respecto: ficha médica 3343 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Salud P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaria d<strong>el</strong> Instituto Nacional<br />

P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciario (INPE), d<strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1993 y <strong>el</strong> informe médico 081 expedido por <strong>el</strong> Instituto Materno<br />

Perinatal d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud (Maternidad <strong>de</strong> Lima) <strong>el</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2002.<br />

567 El 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1993 alumbró a su m<strong>en</strong>or hija, K.E.M.B., qui<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te cu<strong>en</strong>ta con nueve años <strong>de</strong><br />

edad, según consta <strong>en</strong> <strong>el</strong> acta <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to 2852, expedida <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1993 por <strong>el</strong> jefe d<strong>el</strong><br />

Registro Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong> Lima Metropolitana.<br />

152 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


3. concepción y alumbrami<strong>en</strong>to coetáneos con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción; y<br />

4. pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un síndrome traumático <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> presunta víctima.<br />

En tal s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida permite reconstruir un contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual este<br />

hecho resulta altam<strong>en</strong>te probable y justifica pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te su esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to exhaustivo por<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s jurisdiccionales.<br />

Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia efectuada por María Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> comisión<br />

<strong>de</strong> otros actos <strong>de</strong> tortura física y psicológica <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>rse que los citados exám<strong>en</strong>es<br />

tampoco arrojan resultados compatibles con otros graves sufrimi<strong>en</strong>tos físicos o psíquicos<br />

que configur<strong>en</strong> <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura. Ello pue<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes que se empleaban para constatar tales hechos. No<br />

obstante, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación acoge <strong>el</strong> criterio por <strong>el</strong> cual: «La<br />

vio<strong>la</strong>ción o am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas por los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos<br />

p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciarios, <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> seguridad o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas siempre equival<strong>en</strong> a<br />

tortura.» 568<br />

Por tal razón, <strong>la</strong> probable vio<strong>la</strong>ción sexual sufrida por María Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s no<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un acto criminal común o fundado <strong>en</strong> móviles<br />

individuales sino que <strong>de</strong>be ser analizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes estatales<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antisubversiva transgredieron <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico, privaron<br />

ilegítimam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su libertad a una persona y afectaron su integridad y dignidad sometiéndo<strong>la</strong><br />

a tortura <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una vio<strong>la</strong>ción sexual.<br />

El 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992 <strong>el</strong> fiscal provincial formalizó <strong>de</strong>nuncia contra Magdal<strong>en</strong>a<br />

por d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> terrorismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración. El 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1993, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación policial, fue con<strong>de</strong>nada por <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> Especial <strong>de</strong> Terrorismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Superior<br />

<strong>de</strong> Lima a veinte años <strong>de</strong> p<strong>en</strong>a privativa <strong>de</strong> libertad por <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración terrorista. El<br />

11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1994, <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia modificó <strong>la</strong> con<strong>de</strong>na y le impuso quince<br />

años <strong>de</strong> p<strong>en</strong>a privativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad.<br />

El 6 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1998, <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República le concedió <strong>el</strong> indulto569 por<br />

recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión ad hoc creada por ley 26655, 570 <strong>la</strong> cual estableció una<br />

presunción razonable <strong>de</strong> que María Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s no t<strong>en</strong>ía vincu<strong>la</strong>ción<br />

con activida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos u organizaciones terroristas y que existían indicios <strong>de</strong> maltrato<br />

físico y psicológico durante su <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> se<strong>de</strong> militar. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa judicial y durante<br />

su internami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Chorrillos, así como ante <strong>la</strong> Comisión ad<br />

hoc y <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación, 571 María Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s<br />

ha reiterado su <strong>de</strong>nuncia <strong>en</strong> estos extremos contra los miembros d<strong>el</strong> Ejército por haber<br />

sido objeto <strong>de</strong> diversos maltratos físicos, psicológicos y vio<strong>la</strong>ción sexual durante su<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción.<br />

______________________________________<br />

568 Cal<strong>la</strong>mard, Agnes. Op. cit., p. 12.<br />

569 Mediante resolución suprema 105-98-JUS d<strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1998, publicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Diario Oficial El<br />

Peruano.<br />

570 Integrada por <strong>el</strong> Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong> Pueblo, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> presidía, <strong>el</strong> ministro <strong>de</strong> Justicia y un repres<strong>en</strong>tante d<strong>el</strong><br />

Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República –<strong>el</strong> sacerdote b<strong>el</strong>ga Hubert Lanssiers–, se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong> proponer <strong>el</strong> indulto,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> gracia o <strong>la</strong> conmutación <strong>de</strong> p<strong>en</strong>a a con<strong>de</strong>nados o procesados por los d<strong>el</strong>itos <strong>de</strong> terrorismo<br />

y traición a <strong>la</strong> patria.<br />

571 Testimonio brindado ante <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Lima <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> marzo<br />

<strong>de</strong> 2002.<br />

Los crím<strong>en</strong>es y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres / 153


Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

El jefe d<strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> comandante g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª División <strong>de</strong><br />

Fuerzas Especiales d<strong>el</strong> Ejército, así como los <strong>de</strong>más integrantes d<strong>el</strong> grupo operativo bajo su<br />

mando, serían responsables por <strong>la</strong> comisión d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> secuestro agravado y d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito<br />

contra <strong>la</strong> libertad sexual <strong>en</strong> su forma agravada.<br />

Los actos cometidos por los oficiales d<strong>el</strong> Ejército i<strong>de</strong>ntificados durante <strong>la</strong> investigación<br />

realizada por <strong>la</strong> CVR y los <strong>de</strong>más miembros d<strong>el</strong> Ejército que participaron <strong>en</strong> los mismos,<br />

constituy<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más vio<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad y seguridad personales, consagrado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 9º d<strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos y <strong>el</strong> artículo 7º <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre Derechos Humanos, y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> integridad personal,<br />

consagrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 7º d<strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos, <strong>el</strong><br />

artículo 5º <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre Derechos Humanos y <strong>el</strong> artículo 3 común a los<br />

Conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> Ginebra. Estos instrum<strong>en</strong>tos internacionales forman parte d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

jurídico peruano y se <strong>en</strong>contraban vig<strong>en</strong>tes al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comisión <strong>de</strong> los hechos.<br />

La CVR expresa su con<strong>de</strong>na ante <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad personal, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> integridad física y psicológica, d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bido proceso, así como d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a una vida libre <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia que se cometieron <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> Magdal<strong>en</strong>a Monteza B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, y exhorta al<br />

Ministerio Público para que inicie <strong>la</strong>s investigaciones necesarias a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> los responsables, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s normas internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> Perú<br />

es parte obligada. Asimismo, <strong>la</strong> CVR l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> modificar <strong>la</strong>s<br />

normas que rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, a fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s víctimas<br />

sean realm<strong>en</strong>te protegidas y que los responsables sean sancionados efectivam<strong>en</strong>te.<br />

154 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


LAS ORGANIZACIONES SOCIALES DE<br />

LAS ORGANIZACIONES SOCIALES DE MUJERES (*)<br />

MUJERES (*)<br />

3. Las organizaciones <strong>de</strong> mujeres<br />

3.1 Cuando <strong>la</strong> vida está <strong>en</strong> juego: una dirig<strong>en</strong>cia am<strong>en</strong>azada<br />

La CVR ha comprobado que, a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> PCP-SL había t<strong>en</strong>ido una experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> organización d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino durante varios años <strong>en</strong> Ayacucho y <strong>en</strong> otros<br />

lugares d<strong>el</strong> país, así como un dilig<strong>en</strong>te, aunque sectario trabajo <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> una<br />

propuesta para <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> su programa e i<strong>de</strong>ario político, <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> abierta confrontación<br />

con <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes fem<strong>en</strong>inas y sus organizaciones <strong>de</strong> base.<br />

3.1.1 Lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> opinión local<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> gobierno y <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites ejercían su influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera pública<br />

oficial, <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba contracorri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> opinión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo cotidiano y lo local. La<br />

dirig<strong>en</strong>cia local, formada <strong>en</strong> gran parte por mujeres <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia,<br />

constituyó así una autoridad legítima con <strong>la</strong> que <strong>el</strong> PCP-SL no podía coexistir. Estas<br />

dirig<strong>en</strong>tes jugaban <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> «creadores <strong>de</strong> opinión local», para usar los términos <strong>de</strong> Sartori<br />

(1991), que a través <strong>de</strong> los espacios formales organizativos y <strong>de</strong> sus re<strong>de</strong>s informales <strong>en</strong> los<br />

barrios eran <strong>la</strong>s que actuaban como mediadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación. En nuestro medio, era usual<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> «lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> opinión» para referirse a los personajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> política o <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />

que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>tectaban que influían <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública. No era usual referirse a los<br />

lí<strong>de</strong>res locales. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los barrios trasc<strong>en</strong>día a <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>de</strong> base, porque a veces ocupaban varios cargos e, incluso, llegaron a ser autorida<strong>de</strong>s.<br />

Asimismo, habían impulsado niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralización (distrital, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal, nacional).<br />

Las dirig<strong>en</strong>tes se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> una cru<strong>en</strong>ta lucha política sin información y<br />

sin estrategia propia. Fueron asediadas por <strong>la</strong> «ley d<strong>el</strong> más fuerte» <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> PCP-SL y <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas. Las dirig<strong>en</strong>tes fueron atacadas cuando estaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto más alto <strong>de</strong> su<br />

prestigio. El prestigio que habían logrado <strong>en</strong> los nov<strong>en</strong>ta se basaba <strong>en</strong> su trayectoria <strong>de</strong> apoyo<br />

a <strong>la</strong> economía familiar <strong>en</strong> sectores popu<strong>la</strong>res y, sobre todo, a su <strong>la</strong>bor solidaria y voluntaria <strong>en</strong><br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> recesión económica. Más ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong>s organizaciones se <strong>de</strong>bilitaron y <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong><br />

ser <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos que antes fueron, especialm<strong>en</strong>te luego <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta. Por otro <strong>la</strong>do, aunque <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas<br />

d<strong>el</strong> PCP-SL eran s<strong>el</strong>ectivas, <strong>el</strong><strong>la</strong>s sabían que todas corrían alto riesgo.<br />

La r<strong>el</strong>ación que <strong>el</strong> PCP-SL trata <strong>de</strong> establecer con <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base <strong>de</strong><br />

mujeres sigue <strong>la</strong>s mismas pautas <strong>de</strong> infiltrar y contro<strong>la</strong>r como parte <strong>de</strong> un objetivo más<br />

amplio <strong>de</strong> construir <strong>la</strong>s masas que <strong>el</strong> partido requiere y <strong>de</strong> una creación <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha armada. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> estas organizaciones parece que <strong>el</strong> objetivo<br />

específico era sobre todo:<br />

______________________________________<br />

(*) Este capitulo correspon<strong>de</strong> al Tomo III, Capítulo 3: Las Organizaciones Sociales, acápite 3.2: Los<br />

sindicatos, los gremios empresariales y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> mujeres, d<strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Verdad y Reconciliación.<br />

155


· Desprestigiar dirig<strong>en</strong>tes, neutralizando <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia discrepante, <strong>en</strong> tanto lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong><br />

opinión local.<br />

· Desactivar <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país. Esto tuvo un mayor impacto <strong>en</strong> Lima,<br />

<strong>de</strong>bido a los asesinatos y at<strong>en</strong>tados contra dirig<strong>en</strong>tes conocidas, pero también<br />

ocurrió <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> país.<br />

El PCP-SL no calculó <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia que le opusieron estas dirig<strong>en</strong>tes, ni <strong>el</strong> impacto<br />

que <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>el</strong><strong>la</strong>s suscitó <strong>en</strong>tre los propios <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> los servicios que<br />

<strong>la</strong>s organizaciones brindaban y <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. A <strong>la</strong>s propias dirig<strong>en</strong>tes les<br />

era muy difícil aceptar que <strong>el</strong><strong>la</strong>s mismas podían ser objetivos políticos d<strong>el</strong> PCP-SL. En <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s también hubo resist<strong>en</strong>cia a co<strong>la</strong>borar con los militares, porque no les t<strong>en</strong>ían<br />

confianza, pero también porque se resistían a una lógica <strong>de</strong> «estás conmigo o contra mí». En<br />

este contexto, al no existir mecanismos <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa urbana ni estructuras partidarias<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivas, quedaban <strong>de</strong>sprotegidas.<br />

La estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprestigio contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes era usual, pero no siempre efectiva;<br />

daba algunos resultados cuando sembraba dudas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases, pero se trataba <strong>de</strong><br />

dirig<strong>en</strong>tes que estaban institucionalizando mecanismos <strong>de</strong> fiscalización y gestión<br />

<strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> sus propias organizaciones y respecto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> los gobiernos.<br />

3.1.2 La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> base<br />

En los set<strong>en</strong>ta, no sólo era difícil para <strong>la</strong>s mujeres ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política sino que<br />

ser dirig<strong>en</strong>te era poco habitual. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta y a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong><br />

los och<strong>en</strong>ta, surge una capa <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> base. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los barrios<br />

popu<strong>la</strong>res tuvieron que superar varios escollos, <strong>la</strong> timi<strong>de</strong>z, <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> hogar, <strong>la</strong> actitud<br />

d<strong>el</strong> esposo y <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> su comunidad para <strong>de</strong>sempeñarse como tales.<br />

En los och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres a través <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> organización<br />

masiva <strong>de</strong> base sorpr<strong>en</strong>dió a los políticos profesionales. Las dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> clubes <strong>de</strong><br />

madres, vaso <strong>de</strong> leche y comedores popu<strong>la</strong>res, no sólo tuvieron t<strong>en</strong>siones con los dirig<strong>en</strong>tes<br />

varones <strong>de</strong> organizaciones vecinales, sino con los dirig<strong>en</strong>tes políticos <strong>en</strong> sus barrios.<br />

La Iglesia y <strong>la</strong>s ONG, y no los partidos políticos, fueron qui<strong>en</strong>es estuvieron cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones y sus dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios. Para muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> ONG,<br />

ir al barrio y trabajar con <strong>la</strong>s organizaciones constituía parte <strong>de</strong> un proyecto personal y no<br />

sólo profesional. Establecían con <strong>la</strong>s mujeres d<strong>el</strong> barrio una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y<br />

acompañami<strong>en</strong>to, aunque luego hubo t<strong>en</strong>siones y los estilos <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación cambiaron. Estas<br />

experi<strong>en</strong>cias vincu<strong>la</strong>ban a mujeres <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sectores sociales <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s a favor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Si bi<strong>en</strong> había un estado <strong>de</strong> ánimo a favor d<strong>el</strong> cambio y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social, no se pue<strong>de</strong><br />

adscribir <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base a vínculos orgánicos con <strong>la</strong><br />

izquierda, aunque sí hubo izquierdistas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y militantes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s. D<strong>el</strong> mismo<br />

modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s una bu<strong>en</strong>a parte estaba <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> afirmación personal y, por<br />

tanto, acogían los programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y <strong>el</strong> diálogo con <strong>el</strong> feminismo, aunque<br />

no necesariam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ras<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> éste.<br />

3.1.3 El reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía, <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> C<strong>en</strong>tral Nacional <strong>de</strong> Comedores, Emma Hi<strong>la</strong>rio, seña<strong>la</strong>ba<br />

<strong>en</strong> una <strong>en</strong>trevista (Guzmán y Pinzas 1995: 64-65) que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre organización popu<strong>la</strong>r<br />

y partidos políticos estaba marcada por <strong>el</strong> temor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes popu<strong>la</strong>res a ser<br />

manipu<strong>la</strong>das; por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> sus organizaciones era una preocupación c<strong>en</strong>tral.<br />

Autonomía supone básicam<strong>en</strong>te libertad fr<strong>en</strong>te a otras organizaciones, especialm<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te<br />

156 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


a los partidos políticos y, para Emma, esta cualidad permitía <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización y su aporte a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización d<strong>el</strong> país. La autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización era<br />

más eficaz y permitía evitar, al interior d<strong>el</strong> barrio, los conflictos partidarios que podrían<br />

disminuir <strong>el</strong> alcance y <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los servicios prestados a <strong>la</strong> comunidad. En esa<br />

época, <strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ONG también consi<strong>de</strong>raban que sería un error querer convertir<br />

a <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> lí<strong>de</strong>res políticos tradicionales.<br />

En <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> trayectoria y dinámica organizativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> base <strong>de</strong> los<br />

och<strong>en</strong>ta, que giraba <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, resultó ser un espacio <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia contra <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>rismo. Como veremos más ad<strong>el</strong>ante, este proceso <strong>de</strong> afirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones <strong>de</strong> base no fue compr<strong>en</strong>dido y fue objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas d<strong>el</strong> PCP-SL y, <strong>en</strong><br />

los nov<strong>en</strong>ta, barrido por <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones d<strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Fujimori que finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s dividió.<br />

El proyecto que intuitivam<strong>en</strong>te gestaban estas mujeres, y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s que tejían, pue<strong>de</strong><br />

resumirse <strong>en</strong> otorgar vida institucionalizada y reconocimi<strong>en</strong>to a sus organizaciones, gestión<br />

<strong>de</strong>mocrática, trabajo solidario, no asist<strong>en</strong>cialismo, dignidad para los <strong>de</strong>stinatarios y para <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

mismas. Este proyecto que se podría caracterizar como autogestionario, t<strong>en</strong>dría sus<br />

gérm<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Comedores AFEDEPROM <strong>de</strong> Comas, <strong>la</strong> FEPOMUVES <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong><br />

El Salvador.<br />

Emma Hi<strong>la</strong>rio com<strong>en</strong>ta sobre una trayectoria <strong>de</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida pública difer<strong>en</strong>te para<br />

hombres y mujeres: éstas se integran a <strong>la</strong>s organizaciones por alim<strong>en</strong>tos y a los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mujeres; aquéllos, a los sindicatos y a los partidos políticos. D<strong>el</strong> mismo modo, agrega que <strong>la</strong>s<br />

organizaciones se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia afectivos para <strong>el</strong><strong>la</strong>s, a<strong>de</strong>más, como «<strong>el</strong> hambre<br />

siempre mueve» se trataba <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo ali<strong>en</strong>to que obligan a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los<br />

problemas nacionales (Guzmán y Pinzas 1995: 100).<br />

Aunque <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> país se habían producido varias muertes y <strong>de</strong>sapariciones <strong>de</strong><br />

dirig<strong>en</strong>tes sociales y políticos, se conocía poco lo acontecido con <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina.<br />

A<strong>de</strong>más, Lima li<strong>de</strong>raba <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia organizativa <strong>de</strong> base y había establecido niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tralización y gran reconocimi<strong>en</strong>to por su pap<strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te al ajuste y a <strong>la</strong>s duras medidas<br />

económicas impuestas por <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte Fujimori al inicio <strong>de</strong> su primer mandato. Por <strong>el</strong>lo,<br />

cuando se iniciaron los at<strong>en</strong>tados y am<strong>en</strong>azas contra <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina, éstos lograron<br />

cierta cobertura <strong>en</strong> medios pero un respaldo poco eficaz a sus problemas <strong>de</strong> seguridad.<br />

Asimismo, si bi<strong>en</strong> tuvieron una reacción aglutinadora y movilizadora, progresivam<strong>en</strong>te se<br />

fueron <strong>de</strong>bilitando y <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> repliegue por varios meses, algunas dirig<strong>en</strong>tes incluso<br />

tuvieron que abandonar <strong>el</strong> país.<br />

Las preocupaciones <strong>de</strong> estos movimi<strong>en</strong>tos se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> lograr <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a<br />

sus dirig<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> propuestas que garantizaran <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y políticas a favor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria. Aunque no había un discurso muy <strong>el</strong>aborado sobre los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, se perfi<strong>la</strong>ba un discurso por los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. Sin proponérs<strong>el</strong>o, al<br />

manifestar su discrepancia con <strong>el</strong> PCP-SL esgrimieron sus <strong>de</strong>rechos civiles y políticos, y<br />

giraron hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra y <strong>la</strong> discrepancia. Organizaron movilizaciones con <strong>el</strong><br />

lema <strong>de</strong> «Contra <strong>el</strong> hambre y <strong>el</strong> terror» cuando ningún otro sector t<strong>en</strong>ía capacidad <strong>de</strong><br />

convocatoria. Así, se produjo lo que <strong>en</strong> otros países también ocurrió: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su condición <strong>de</strong><br />

mujeres y madres ingresaron a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En muchos distritos se<br />

habían constituido también comités distritales que, con diversa <strong>de</strong>nominación, actuaba con<br />

dificultad a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> paz y los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

3.1.4 La of<strong>en</strong>siva d<strong>el</strong> PCP-SL contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> información recopi<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> CVR, po<strong>de</strong>mos establecer que <strong>la</strong><br />

of<strong>en</strong>siva d<strong>el</strong> PCP-SL contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes ha sido más amplia <strong>de</strong> lo inicialm<strong>en</strong>te imaginado<br />

y que, <strong>en</strong> otras regiones, ha pasado por <strong>el</strong> mismo ciclo <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y asesinatos, aunque<br />

los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate político o confrontación se conoc<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os.<br />

Las organizaciones sociales <strong>de</strong> Mujeres / 157


Sigui<strong>en</strong>do su política <strong>de</strong> reivindicaciones públicas, <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>jó establecido <strong>la</strong><br />

autoría <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tados y asesinatos <strong>en</strong> Lima contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes más conocidas. En todo <strong>el</strong><br />

país, los testimonios y <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR confirman que fue <strong>el</strong> principal perpetrador <strong>de</strong><br />

asesinatos contra dirig<strong>en</strong>tes fem<strong>en</strong>inas. Sin embargo, no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar que<br />

cuando se trata <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos y <strong>de</strong><br />

estudiantes universitarias se indican como presuntos responsables a los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas.<br />

3.1.5 La dirig<strong>en</strong>cia am<strong>en</strong>azada <strong>en</strong> Lima, cuando <strong>la</strong> vida está <strong>en</strong> juego<br />

Hacia mediados <strong>de</strong> 1991, <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> base com<strong>en</strong>zaron a recibir<br />

am<strong>en</strong>azas y fueron objeto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tados por parte d<strong>el</strong> PCP-SL. En <strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o asesinaron a<br />

Juana López <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> agosto y, <strong>en</strong> San Juan <strong>de</strong> Lurigancho a Doraliza Espejo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes<br />

<strong>de</strong> septiembre. En noviembre, se realiza <strong>la</strong> Marcha «Contra <strong>el</strong> hambre y <strong>el</strong> terror» que li<strong>de</strong>ran<br />

María El<strong>en</strong>a Moyano y Emma Hi<strong>la</strong>rio, <strong>en</strong>tre otras. En diciembre d<strong>el</strong> mismo año se produjo <strong>el</strong><br />

at<strong>en</strong>tado contra Emma Hi<strong>la</strong>rio y, <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1992, <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano luego<br />

<strong>de</strong> su protesta <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador contra <strong>el</strong> paro armado <strong>de</strong>cretado por <strong>el</strong> PCP-SL.<br />

Este período crítico confirma <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contraban y, aunque<br />

muchas dirig<strong>en</strong>tes se replegaron, también hubo int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sobreponerse al miedo y a <strong>la</strong><br />

adversidad. La Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Comedores trató <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er sus bases movilizadas y<br />

convocó a otros sectores, pero no logró continuidad.<br />

3.1.5.1 El caso <strong>de</strong> Emma Hi<strong>la</strong>rio y sus re<strong>de</strong>s<br />

Emma Hi<strong>la</strong>rio era reconocida por su trayectoria y capacidad <strong>de</strong> amplia convocatoria<br />

incluy<strong>en</strong>do a los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> su barrio. T<strong>en</strong>ía diversos cargos y supo mant<strong>en</strong>er vínculos con<br />

diversos sectores y organizaciones. A continuación, algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su biografía que<br />

da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas que antecedieron <strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado que sufrió por parte <strong>de</strong> PCP-SL:<br />

Emma afirma que se si<strong>en</strong>te responsable <strong>de</strong> no haber dado <strong>la</strong> importancia necesaria a este<br />

problema, y que <strong>el</strong> gobierno también ti<strong>en</strong>e responsabilida<strong>de</strong>s porque <strong>el</strong> éxito r<strong>el</strong>ativo que SL pudiera<br />

<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se <strong>de</strong>be, <strong>en</strong> gran medida, a <strong>la</strong> política neoliberal d<strong>el</strong><br />

gobierno que no ha t<strong>en</strong>ido una propuesta integral para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y sus causas. Para <strong>la</strong>s<br />

dirig<strong>en</strong>tes, ha sido difícil darse cu<strong>en</strong>ta que S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro no era como <strong>el</strong><strong>la</strong>s creían, «parte d<strong>el</strong> pueblo» con<br />

«i<strong>de</strong>as equivocadas pero int<strong>en</strong>ciones justificables»; «compañeros <strong>de</strong> lucha» empujados a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

por <strong>el</strong> hambre y <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. Sólo cuando comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas y los<br />

asesinatos <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes popu<strong>la</strong>res, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n cabalm<strong>en</strong>te que los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus propios<br />

intereses, difer<strong>en</strong>tes a los d<strong>el</strong> pueblo, y que no ti<strong>en</strong>e ninguna capacidad <strong>de</strong> diálogo con ese mismo<br />

pueblo que dic<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r. (Guzmán y Pinzás: 1995, 107-108)<br />

Emma había recibido am<strong>en</strong>azas, había notado que un auto <strong>la</strong> seguía y le había<br />

parecido reconocer a «tres mujeres d<strong>el</strong> sector, que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n posiciones cercanas a<br />

S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro», tuvo que dormir <strong>en</strong> varios locales. Un día, dos mujeres s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas <strong>en</strong>traron a su<br />

casa, se <strong>en</strong>contraba so<strong>la</strong> con su hija pequeña. Las mujeres le pegaron hasta fracturarle una<br />

costil<strong>la</strong> acusándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> los comedores d<strong>el</strong> cono. Un pob<strong>la</strong>dor, al referirse a<br />

estos hechos, consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> PCP-SL se equivocó ya que sí habían existido algunas<br />

inmoralida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> clubes <strong>de</strong> madres, pero no <strong>en</strong> comedores autogestionados. Emma Hi<strong>la</strong>rio,<br />

al hab<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>cía que «éste quiere evaluar<strong>la</strong>, que todavía no <strong>la</strong> va a matar». El<strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>saba que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no todo <strong>el</strong> PCP-SL estaría <strong>de</strong> acuerdo con que <strong>la</strong> castigu<strong>en</strong>.<br />

Según los rumores que le llegaron, existían discrepancias <strong>en</strong>tre los grupos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

distritos. Los miembros d<strong>el</strong> PCP-SL no eran g<strong>en</strong>te aj<strong>en</strong>a al barrio, al contrario, muchos eran<br />

jóv<strong>en</strong>es que vio crecer, hijos o familiares <strong>de</strong> personas que se conocían, que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron los<br />

mismos problemas que los <strong>de</strong>más pob<strong>la</strong>dores y con los que no fue fácil <strong>de</strong>marcarse. En<br />

cierto s<strong>en</strong>tido, si formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> evaluar y juzgar a los<br />

dirig<strong>en</strong>tes (Guzmán y Pinzas 1999: 114).<br />

158 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


A fines <strong>de</strong> diciembre, temprano por <strong>la</strong> mañana, cinco s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas <strong>en</strong>traron a su casa<br />

cuando todavía estaba <strong>de</strong>scansando, <strong>de</strong>jando heridos a su cuñado y a su esposo. A <strong>el</strong><strong>la</strong> le<br />

dispararon a <strong>la</strong> cabeza, pero t<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> brazo levantado y quedó herida; <strong>el</strong><strong>la</strong> y su familia se<br />

vieron obligados a escon<strong>de</strong>rse y salir d<strong>el</strong> país. Días antes d<strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado, <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>de</strong> comedores autogestionados a los que pert<strong>en</strong>ecía Emma Hi<strong>la</strong>rio habían recibido una<br />

distinción <strong>de</strong> manos <strong>de</strong> Pi<strong>la</strong>r Coll <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinadora <strong>de</strong> Derechos Humanos. La<br />

Coordinadora había <strong>de</strong>stacado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> estas organizaciones a favor <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas. Una revista <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />

nacional com<strong>en</strong>taba estos hechos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />

Y una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> masiva convocatoria que más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ha<br />

rechazado a S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro es <strong>la</strong> <strong>de</strong> comedores popu<strong>la</strong>res. Por tanto, sus dirig<strong>en</strong>tes corr<strong>en</strong> doble riesgo.<br />

Sin protección ni apoyo, poca perspectiva y cobertura les queda. Porque no se trata <strong>de</strong> esperar<br />

que, pese a <strong>la</strong> terca resist<strong>en</strong>cia al terror llegue <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>el</strong> miedo personal pueda más<br />

y uno a uno los dirig<strong>en</strong>tes y sus agrupaciones se vean obligados a c<strong>la</strong>udicar. (Caretas, 23 <strong>de</strong><br />

diciembre 1991)<br />

3.1.5.2 El caso <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

Las pintas que aparecieron <strong>en</strong> diversos lugares <strong>de</strong> Lima hacían refer<strong>en</strong>cia explícita a<br />

<strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base por <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia como «colchones» d<strong>el</strong> gobierno. La<br />

campaña estaba dirigida tanto contra los programas como contra <strong>la</strong>s madres participantes<br />

y sus dirig<strong>en</strong>tes, pero sus acciones <strong>de</strong> intimidación y <strong>de</strong>scrédito se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> estas<br />

últimas. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, María El<strong>en</strong>a Moyano, militante <strong>de</strong> izquierda y dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />

Mujeres <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador (FEPOMUVES) que fue <strong>el</strong>egida t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te alcal<strong>de</strong>sa para ese<br />

distrito. A<strong>de</strong>más, se distribuyeron vo<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacreditar<strong>la</strong>, a<br />

lo que <strong>el</strong><strong>la</strong> respondió públicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> varias ocasiones.<br />

Respecto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, <strong>el</strong> PCP-SL afirmaba que eran impulsados<br />

por los revisionistas <strong>de</strong> IU y que se trataba <strong>de</strong> donaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias imperialistas, que<br />

<strong>la</strong>s madres se convertían así <strong>en</strong> m<strong>en</strong>digos d<strong>el</strong> imperialismo. Asimismo, refiriéndose a Alfonso<br />

Barrantes, Violeta Correa y Pi<strong>la</strong>r Nores seña<strong>la</strong>ban que «los reaccionarios muev<strong>en</strong> a <strong>la</strong> masa<br />

empobrecida aprovechándose d<strong>el</strong> hambre d<strong>el</strong> pueblo con fines partidarios y <strong>el</strong>ectoreros»<br />

agregando que éstos programas son también una humil<strong>la</strong>ción para <strong>el</strong> pueblo (El Diario,<br />

agosto 1989).<br />

En 1991, María El<strong>en</strong>a contesta <strong>la</strong>s críticas que le hacían a <strong>el</strong><strong>la</strong> y a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mujeres<br />

(Milos<strong>la</strong>vich 1993: 49–51) a <strong>la</strong> vez que hacía refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s acciones terroristas d<strong>el</strong> PCP-SL:<br />

Decían que somos un colchón d<strong>el</strong> sistema y que no reivindicamos ni revaloramos a <strong>la</strong> mujer,<br />

porque ésta se emancipa sólo con <strong>la</strong> guerra. Que somos asist<strong>en</strong>cialistas. Que soy «revisionista»<br />

y estoy manipu<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong>s mujeres [...]. Nosotras creemos <strong>en</strong> lo que estamos construy<strong>en</strong>do, no<br />

hay que t<strong>en</strong>er miedo. Buscamos <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> solidaridad, <strong>la</strong> justicia y [...] <strong>la</strong><br />

izquierda. La izquierda es <strong>la</strong> que ha t<strong>en</strong>ido mayores vínculos con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te más necesitada, más<br />

<strong>de</strong>sposeída. Al atemorizarse <strong>la</strong> izquierda, S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro ha avanzado. Muchos compañeros se<br />

sintieron <strong>de</strong>s<strong>en</strong>gañados, <strong>de</strong>silusionados, y no hal<strong>la</strong>ron otra opción [...]<br />

[...] hasta hace un tiempo p<strong>en</strong>saba que S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro era un grupo equivocado y que, <strong>de</strong> alguna<br />

manera int<strong>en</strong>taba luchar por lograr alguna justicia. Pero cuando mataron al dirig<strong>en</strong>te obrero<br />

Enrique Castil<strong>la</strong> tuvieron todo mi repudio. Sin embargo, no me atrevía a con<strong>de</strong>nar esa actitud<br />

terrorista <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro. Ahora han tocado a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base, don<strong>de</strong> están los más<br />

pobres. ¿Por qué? ¿Quiénes son los que están <strong>en</strong> los comedores y <strong>en</strong> <strong>el</strong> vaso <strong>de</strong> leche?, los que<br />

no pue<strong>de</strong>n comer <strong>en</strong> su casa. Entonces yo no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do a este grupo <strong>de</strong>squiciado [...].<br />

Hoy están matando a dirig<strong>en</strong>tes. Hoy hemos visto cómo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o han matado a una dirig<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong> vaso <strong>de</strong> leche. Porque hasta ahora, nosotras, muchas dirig<strong>en</strong>tes, habíamos dicho sí, son<br />

compañeros que dic<strong>en</strong> que luchan por <strong>el</strong> pueblo. Ya no, falso: están <strong>en</strong> contra d<strong>el</strong> pueblo, están<br />

<strong>en</strong> contra <strong>de</strong> nuestras organizaciones.<br />

Las organizaciones sociales <strong>de</strong> Mujeres / 159


Si yo t<strong>en</strong>go <strong>el</strong> coraje es porque <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración me lo han dado. El mismo día que<br />

pusieron <strong>la</strong> bomba <strong>en</strong> <strong>el</strong> local nos reunimos. Reaccionamos rápidam<strong>en</strong>te. A mí eso me dio fuerza<br />

y valor. Ahí <strong>la</strong>s mujeres acordaron rechazar y repudiar a S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro. La asamblea metropolitana <strong>de</strong><br />

comedores también ha acordado una movilización, tomando <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>el</strong> Salvador. Han<br />

<strong>de</strong>cidido levantar dos consignas: contra <strong>el</strong> hambre y <strong>el</strong> terror.<br />

María El<strong>en</strong>a había sido <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada Personaje d<strong>el</strong> año por un diario nacional, pocas<br />

semanas antes <strong>de</strong> su asesinato y, por su <strong>la</strong>bor y su carismática personalidad, recibía<br />

frecu<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación. A los pocos meses, <strong>en</strong> medios <strong>de</strong><br />

comunicación internacionales, <strong>el</strong> PCP-SL difundía un vi<strong>de</strong>o refiriéndose a María El<strong>en</strong>a como<br />

«<strong>el</strong> zapato roto que había que <strong>de</strong>sechar». Esther Flores, qui<strong>en</strong> ejercía <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

FEPOMUVES cuando asesinaron a María El<strong>en</strong>a reiteró ante <strong>la</strong> CVR <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> María<br />

El<strong>en</strong>a a su pueblo.<br />

3.1.5.3 El caso <strong>de</strong> Pascua<strong>la</strong> Rosado y <strong>la</strong> inseguridad prolongada<br />

En julio <strong>de</strong> 1992 se estableció <strong>la</strong> primera Comisaría <strong>en</strong> Huaycán, cuando era dirig<strong>en</strong>te<br />

Pascua<strong>la</strong> Rosado. Esta <strong>de</strong>cisión creó inseguridad y fue criticada por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En los<br />

meses sigui<strong>en</strong>tes, varios dirig<strong>en</strong>tes fueron asesinados sin que sus muertes estuvieran<br />

<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te esc<strong>la</strong>recidas. Pascua<strong>la</strong> se fue d<strong>el</strong> país y a su regreso <strong>en</strong> 1996 fue asesinada.<br />

Pascua<strong>la</strong> Rosado se inscribió <strong>en</strong> Huaycán para lograr casa propia y se tras<strong>la</strong>dó con su<br />

familia. El<strong>la</strong>, con sólo instrucción primaria t<strong>en</strong>ía un gran s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación: se vinculó<br />

a otros conting<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mujeres para <strong>la</strong> ayuda mutua, participó como promotora <strong>de</strong> salud y<br />

<strong>de</strong>stacó. Luego <strong>de</strong> ejercer diversos cargos, salió <strong>el</strong>egida como Secretaria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Zona<br />

A, reemp<strong>la</strong>zando nada m<strong>en</strong>os que a Arturo, <strong>el</strong> conocido dirig<strong>en</strong>te visible que <strong>el</strong> PCP-SL t<strong>en</strong>ía<br />

<strong>en</strong> Huaycán. Al poco tiempo, fue <strong>el</strong>egida Secretaria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Urbana<br />

Autogestionaria Huaycán. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros dirig<strong>en</strong>tes, no t<strong>en</strong>ía mayor experi<strong>en</strong>cia política.<br />

Según <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR sobre Huaycán, <strong>en</strong> 1991, cuando <strong>el</strong> PCP-SL aum<strong>en</strong>tó su<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> carretera c<strong>en</strong>tral, Pascua<strong>la</strong> Rosado fue am<strong>en</strong>azada. Fr<strong>en</strong>te a esta situación<br />

extrema, no le quedó otra opción que aliarse con <strong>el</strong> gobierno. Llegó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> primera Comisaría <strong>en</strong> Huaycán y luego una base militar. Estas <strong>de</strong>cisiones, que hicieron<br />

efectivas <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong>contraron resist<strong>en</strong>cia, pues <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estaba acostumbrada<br />

a sus sistemas locales <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona existían para <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción experim<strong>en</strong>taba estas <strong>de</strong>cisiones como una pérdida <strong>de</strong> autonomía,<br />

lo que significaba también una pérdida <strong>de</strong> su capacidad <strong>de</strong> autogestión, con lo que <strong>el</strong> pueblo<br />

s<strong>en</strong>tía que <strong>el</strong> PCP-SL era algo que formaba parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, pero que se <strong>de</strong>bía combatir<br />

A pesar <strong>de</strong> esta resist<strong>en</strong>cia mayoritaria, también hubo otras posiciones como <strong>la</strong> <strong>de</strong> una<br />

pob<strong>la</strong>dora que al respecto seña<strong>la</strong>:<br />

Este Huaycán no t<strong>en</strong>ía comisaría, no había quién cuidarnos así, simplem<strong>en</strong>te este los dirig<strong>en</strong>tes,<br />

cuidaban pues, porque había mucha d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia. Y poco efectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> 92, <strong>la</strong> señora<br />

Pascua<strong>la</strong> Rosado que <strong>en</strong> paz <strong>de</strong>scanse. El<strong>la</strong> agarró, formó <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> auto <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, ¿no? Y tal<br />

vez ese cuerpo éramos hombres y mujeres que nos inscribimos para, para trabajar <strong>en</strong> ese cuerpo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Y nos inc<strong>en</strong>tivaban los lí<strong>de</strong>res, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s lí<strong>de</strong>res. Y <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 92, cuando <strong>el</strong> quince<br />

<strong>de</strong> julio juram<strong>en</strong>tamos <strong>el</strong> cuerpo, éramos más <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos, Tresci<strong>en</strong>tos y tantos hombres y<br />

mujeres que juram<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> ese cuerpo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa para luchar por <strong>la</strong> seguridad d<strong>el</strong> pueblo. Y<br />

salíamos a hacer patrul<strong>la</strong>je, patrul<strong>la</strong>je mixto. En <strong>la</strong> noche salíamos a hacer patrul<strong>la</strong>je mixto<br />

hombres y mujeres, comandando. Habíamos un grupo <strong>de</strong> mujeres que comandábamos un grupo,<br />

<strong>el</strong> otro, otro grupo. 1<br />

______________________________________<br />

1 Pob<strong>la</strong>dora <strong>en</strong> grupo focal realizado <strong>en</strong> Huaycán. Base interpretativa P234: Hyfocusmuj.txt.<br />

160 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Al ponerse <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se int<strong>en</strong>sificó <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y se produjeron asesinatos <strong>de</strong> varios dirig<strong>en</strong>tes. El miedo y <strong>la</strong> inseguridad<br />

persistieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Cuando se les interrogó sobre dichos asesinatos, se señaló «por<br />

algo habrá sido». En <strong>la</strong> actualidad, persiste también <strong>el</strong> miedo <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir algo «que pueda ser<br />

mal <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido o mal dicho» y que lo crean subversivo (CVR 2003). 2<br />

3.1.6 Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> tiempos difíciles<br />

Dirig<strong>en</strong>tes mujeres por tipo <strong>de</strong> organización muertas y/o<br />

<strong>de</strong>saparecidas período 1984-98<br />

29 Dirig<strong>en</strong>tes mujeres <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 465 dirig<strong>en</strong>tes registrados<br />

Las organizaciones <strong>de</strong> mujeres se expandían <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, tanto aquél<strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>das a<br />

gremios campesinos como a <strong>la</strong>s organizaciones para <strong>la</strong> subsist<strong>en</strong>cia. En muchas zonas<br />

rurales, poner <strong>en</strong> marcha organizaciones <strong>de</strong> apoyo alim<strong>en</strong>tario no parecía una solución<br />

a<strong>de</strong>cuada ya que <strong>la</strong>s propias mujeres campesinas ansiaban más bi<strong>en</strong> apoyo para <strong>la</strong><br />

producción. La expansión, <strong>en</strong> los och<strong>en</strong>ta, se <strong>de</strong>bió principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s sequías y otros<br />

<strong>de</strong>sastres naturales, así como a <strong>la</strong>s repercusiones d<strong>el</strong> ajuste <strong>en</strong> un agro estancado.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, nuevos esfuerzos <strong>de</strong> organización surg<strong>en</strong> <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong><br />

conflicto armado que obligó a muchas familias a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y a buscar los<br />

medios para subsistir.<br />

Cuando <strong>el</strong> conflicto armado se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nó y sus pueblos y comunida<strong>de</strong>s se<br />

volvieron esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> acciones armadas, <strong>el</strong> espacio para <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas<br />

organizaciones se redujo. Se produjeron at<strong>en</strong>tados contra los locales, <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes sufrieron<br />

am<strong>en</strong>azas directas o se vieron atrapadas <strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos. Fueron <strong>la</strong>s acciones d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inseguridad y <strong>de</strong> riesgo para estas dirig<strong>en</strong>tes; a <strong>el</strong>lo se sumó, <strong>en</strong> un<br />

segundo mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza que suscitaron <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones militares y <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> los grupos paramilitares.<br />

La información <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR sacó d<strong>el</strong> anonimato y d<strong>el</strong> olvido a muchas <strong>de</strong> estas<br />

dirig<strong>en</strong>tes. Des<strong>de</strong> los primeros años d<strong>el</strong> conflicto hubo asesinatos y am<strong>en</strong>azas,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ayacucho; pero también <strong>en</strong> Junín, Huanuco y Puno. Éste es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

Elba Barri<strong>en</strong>tos, presi<strong>de</strong>nta d<strong>el</strong> Club <strong>de</strong> madres <strong>de</strong> Acos Vinchos (Huamanga), y su hijo<br />

asesinados <strong>en</strong> 1984 <strong>en</strong> una incursión d<strong>el</strong> PCP-SL. Es también <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rosa d<strong>el</strong> Águi<strong>la</strong><br />

García, presi<strong>de</strong>nta d<strong>el</strong> Comité C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Madres d<strong>el</strong> Distrito <strong>de</strong> Amarilis (Tingo María 1993),<br />

asesinada presuntam<strong>en</strong>te por miembros d<strong>el</strong> PCP-SL, según su hijo José Soto d<strong>el</strong> Águi<strong>la</strong>,<br />

______________________________________<br />

2 El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad urbana <strong>de</strong> Huaycan, CVR 2003<br />

Las organizaciones sociales <strong>de</strong> Mujeres / 161


qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ra que su muerte originó <strong>la</strong> <strong>de</strong>sactivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> C<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> Club <strong>de</strong> Madres, así<br />

como <strong>de</strong> otras organizaciones <strong>en</strong> Huanuco. 3<br />

Fr<strong>en</strong>te a estos hechos, algunas reconocieron abiertam<strong>en</strong>te que no querían arriesgar<br />

sus vidas, otras trataron <strong>de</strong> continuar y también sufrieron am<strong>en</strong>azas y at<strong>en</strong>tados. En algunos<br />

lugares hubo repliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización; <strong>en</strong> otros, <strong>de</strong>sactivación. A pesar <strong>de</strong> esta situación<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> mujeres no se <strong>de</strong>smontaron por completo, sino que poco<br />

a poco se reactivaron e incluso nuevas organizaciones y fe<strong>de</strong>raciones surgieron <strong>en</strong> medio d<strong>el</strong><br />

conflicto armado. Éste es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> FEDECMA y <strong>de</strong> ANFASEP <strong>en</strong> Ayacucho.<br />

Una señora <strong>de</strong> Huambalpa (Ayacucho) r<strong>el</strong>ata:<br />

[...] ley <strong>de</strong> respeto, ley <strong>de</strong> haber respeto, está bi<strong>en</strong> señora ahora sí vamos a trabajar, <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>de</strong>cía, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> allí estábamos 85, 86 ya era esa fecha, <strong>en</strong>tonces señorita allí han hecho<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, cuando estábamos todavía organizados y <strong>en</strong>, había más inmigración ya,<br />

<strong>en</strong>tonces nosotros ya t<strong>en</strong>íamos 260 socias ya porque no había dón<strong>de</strong> pasar hambre, miseria, <strong>la</strong>s<br />

mujeres que se han <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado <strong>de</strong> otras comunida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> ciudad, no había trabajado nada,<br />

<strong>en</strong>tonces ya t<strong>en</strong>íamos 260 socias <strong>en</strong>tonces, allí, total hubo un at<strong>en</strong>tado al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, una<br />

tar<strong>de</strong> habían <strong>en</strong>trado y lo habían at<strong>en</strong>tado total.<br />

Otra señora <strong>de</strong> Huamanga dice: «En esos tiempos difíciles querían que yo sea<br />

presi<strong>de</strong>nta d<strong>el</strong> Club <strong>de</strong> Madres pero no quise porque era p<strong>el</strong>igroso, así sea mujer o varón<br />

igual t<strong>en</strong>ías <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> morir». 4<br />

En Ayacucho, <strong>la</strong>s mujeres se organizaron <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> FEDECMA logrando incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> política<br />

regional; participando <strong>en</strong> marchas por <strong>la</strong> paz; actuando ante <strong>el</strong> comando político militar;<br />

promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, así como su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> comité <strong>de</strong><br />

gestión para <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal; buscando canales <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />

regional; aportando a <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones fem<strong>en</strong>inas. A pesar<br />

<strong>de</strong> todo <strong>el</strong>lo, se les acusaba <strong>de</strong> yanahumas (sirvi<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> ejército y d<strong>el</strong> PCP-SL), seña<strong>la</strong> Coral.<br />

Actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ayacucho, Satipo y Puno <strong>la</strong>s mujeres sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus clubes <strong>de</strong> madres<br />

y otras organizaciones apoyando a viudas y huérfanos, haci<strong>en</strong>do fr<strong>en</strong>te a nuevos problemas.<br />

Asimismo, se han incorporado a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. El<strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>ran que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que seguir organizándose, pero a <strong>la</strong> vez tem<strong>en</strong> que vu<strong>el</strong>va <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia.<br />

En Puno, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres había com<strong>en</strong>zado con <strong>la</strong> sequía <strong>de</strong> 1983 y<br />

con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia; <strong>en</strong> otros lugares, v<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes. Aunque se trata <strong>de</strong><br />

una zona don<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia era m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sa, se <strong>de</strong>sconfiaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los<br />

militares. Por <strong>el</strong>lo, cuando se produjeron am<strong>en</strong>azas contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tes o sus<br />

co<strong>la</strong>boradores, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ponía <strong>en</strong> duda <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> dichas am<strong>en</strong>azas.<br />

En Puno, una dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> organizaciones campesinas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra:<br />

Yo era <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> Asociación <strong>de</strong> Mujeres, Manu<strong>el</strong>a Copa Condori, <strong>en</strong>tonces también<br />

pert<strong>en</strong>ecíamos al Partido Unificado Mariateguista PUM, esas fechas yo era yo no me niego,<br />

<strong>en</strong>tonces ya t<strong>en</strong>íamos al compañero [...] <strong>en</strong> Juliaca, <strong>en</strong>tonces, para que analic<strong>en</strong>, para investigu<strong>en</strong><br />

si <strong>la</strong> carta era verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso, o era g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> oposición, yo t<strong>en</strong>ía varios<br />

anónimos, noches tras noches anónimos, varios pap<strong>el</strong>es con <strong>la</strong> hoz y <strong>el</strong> martillo dici<strong>en</strong>do<br />

r<strong>en</strong>uncie, porque yo estaba <strong>en</strong> cargo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> mujeres campesinas y <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

esas cartas anónimas con hoz y martillo, <strong>el</strong> compañero Fernando Rodríguez ya me <strong>de</strong>cía trae,<br />

<strong>el</strong>los analizaban, si verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te era <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro o <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> oposición, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te<br />

militar. 5<br />

______________________________________<br />

3 CVR, Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> Tingo María. Caso n.° 6. Primera Sesión, 8 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002.<br />

Testimonio <strong>de</strong> José Soto d<strong>el</strong> Águi<strong>la</strong><br />

4 (Véase <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Historias repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia)<br />

5 (Grupo focal realizado por <strong>el</strong> Área <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Profundidad).<br />

162 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


3.1.7. Razones y sinrazones<br />

El PCP-SL irrumpió <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones con un esquema <strong>de</strong>stinado a una<br />

vanguardia conci<strong>en</strong>tizada políticam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s mujeres dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> base se<br />

si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> distantes <strong>de</strong> este discurso. Éstas constituy<strong>en</strong> una vanguardia <strong>de</strong> acción cívica y<br />

solidaria que se <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones primarias para <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia, que<br />

aspira a <strong>la</strong> gestión solidaria <strong>de</strong> los recursos y que expresa una vocación <strong>de</strong> servicio. Lo que<br />

se confrontaron, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, fueron dos tipos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> política y <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />

dirig<strong>en</strong>cia y base.<br />

Las críticas d<strong>el</strong> PCP-SL lograron cierta efectividad al sembrar dudas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases,<br />

alim<strong>en</strong>taron <strong>en</strong>vidias, minaron <strong>la</strong> solidaridad. Esta <strong>de</strong>sconfianza respecto <strong>de</strong> los que<br />

sobresal<strong>en</strong> fue alim<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> PCP-SL. A <strong>la</strong> vez que <strong>de</strong>splegó su campaña <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sprestigio, buscó legitimar su autoridad con críticas o castigos ejemp<strong>la</strong>res. De este modo,<br />

logró una efectividad <strong>en</strong> su rec<strong>la</strong>mo: ser parte d<strong>el</strong> pueblo y po<strong>de</strong>r criticar, aunque <strong>la</strong> crítica,<br />

real o fabricada, v<strong>en</strong>ga acompañada <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tados y asesinatos.<br />

En <strong>la</strong> práctica se produjo un choque <strong>en</strong>tre dos concepciones: por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> rec<strong>la</strong>mo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to social que se resistió a subordinarse al partido; y <strong>el</strong> d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL, por otro, que int<strong>en</strong>tó infiltrarse y construir sus propias masas. Aunque los altos mandos<br />

(hoy presos) sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> no haber participado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre asesinatos a estas<br />

dirig<strong>en</strong>tes porque se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que correspon<strong>de</strong>rían a los mandos zonales o<br />

regionales, resulta difícil aceptar esta versión. Sin embargo, sí admit<strong>en</strong> que se cometieron<br />

errores y que <strong>el</strong>lo es parte d<strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra.<br />

Son varios ci<strong>en</strong>tos los dirig<strong>en</strong>tes, varones y mujeres que fueron asesinados por <strong>el</strong> PCP-<br />

SL, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, casi un ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres que, <strong>en</strong> cierto modo, actuaban como mediadores <strong>en</strong><br />

una sociedad <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>da y <strong>en</strong> un sistema político excluy<strong>en</strong>te, aunque también hubo<br />

asesinatos atribuidos a militares y grupos paramilitares (véase r<strong>el</strong>ación parcial <strong>en</strong> <strong>la</strong> página<br />

sigui<strong>en</strong>te).<br />

3.1.8 Ba<strong>la</strong>nce<br />

Las dirig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Lima se ubicaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrecho resquicio d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate político,<br />

ap<strong>el</strong>ando al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilización como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al PCP-SL<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> sus organizaciones. Trataron <strong>de</strong> abrir un espacio, una tercera posición,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> PCP-SL y <strong>el</strong> Ejército; pero <strong>el</strong> PCP-SL no hizo concesiones.<br />

Los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> autogestión y autovaloración rompieron los esquemas partidarios<br />

ortodoxos, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> nueva izquierda se esforzaba por establecer una r<strong>el</strong>ación difer<strong>en</strong>te<br />

con estos sectores. Asimismo, <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, <strong>de</strong> algunas ONG y d<strong>el</strong><br />

feminismo resultaron un apoyo a <strong>la</strong>s aspiraciones <strong>de</strong> afirmación personal y <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sus organizaciones.<br />

Las dirig<strong>en</strong>tes, sin una compr<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> proceso político, se volvieron un objetivo<br />

político para <strong>el</strong> PCP-SL y portavoces incómodas para los militares, porque tampoco quisieron<br />

establecer vínculos con estos últimos.<br />

Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> organización se masificaba, los núcleos <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes, que repres<strong>en</strong>taban<br />

este incipi<strong>en</strong>te proyecto autogestionario, se <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ban como resultado d<strong>el</strong> período <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia. La masificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> apoyo alim<strong>en</strong>tario luego d<strong>el</strong> miedo, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inseguridad fr<strong>en</strong>te a acciones armadas y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos núcleos <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo,<br />

abrió <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción política <strong>de</strong> estas organizaciones y su alianza <strong>de</strong><br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> gobierno d<strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte Fujimori. En <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s campesinas y<br />

pequeños pueblos con m<strong>en</strong>os marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> acción, <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

se interrumpió y muchas <strong>de</strong> sus asociadas tuvieron que apoyar <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a otros lugares.<br />

Las organizaciones sociales <strong>de</strong> Mujeres / 163


AÑO<br />

1984<br />

1985<br />

1987<br />

1988<br />

1989<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

Mujeres dirig<strong>en</strong>tes, muertas y/o <strong>de</strong>saparecidas registradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

La Libertad<br />

Huánuco<br />

Huánuco<br />

Junín<br />

Junín<br />

Junín<br />

Ayacucho<br />

Huánuco<br />

Lima<br />

Junín<br />

Junín<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Ayacucho<br />

Huancav<strong>el</strong>ica<br />

Apurímac<br />

Junín<br />

Junín<br />

Ayacucho<br />

Junín<br />

Huánuco<br />

Puno<br />

LUGAR<br />

Huánuco<br />

Huánuco<br />

Huánuco<br />

Huánuco<br />

Huánuco<br />

NOMBRE DE LA VÍCTIMA<br />

FLAVIA GASTELU<br />

ELBA BARRIENTOS<br />

SIXTA QUISPE LICAS<br />

GUADALUPE MITMA ESCRIBA<br />

FELIBERTA CCAICURI SANTI<br />

GUILLERMINA GALINDO BEJAR<br />

GREGORIA BOCANEGRA OTINIANO<br />

JUANA EULALIA MIRAVAL<br />

SOLÓRZANO<br />

CERILA MARCELO TRAVEZAÑA<br />

GILBERTA PEREZ QUIÑÓNES<br />

MARCELA QUISPELAYA LOPEZ<br />

MARGARITA HILARIO TACSA<br />

MARÍA TORRES URBAY<br />

VICTORIA ROSARIO<br />

DOMÍNGUEZ POZO<br />

CONSUELO GARCÍA<br />

ANTONIA ARIZAPANA IGNACIO<br />

EMILIA LUNA PEÑA<br />

GUADALUPE<br />

CCALLOCUNTO OLANO<br />

BRIGIDA LEÓN MARCELO<br />

ZENAIDA VILCAMICHE<br />

LLACTAHUAMÁN<br />

PAULINA PARIONA QUIMICHE<br />

CONCEPCIÓN CÁRDENAS QUISPE<br />

FELIBERTA SACHA MARTINEZ<br />

RAYDA MARUJA DÁVALOS ARIAS<br />

FRANCISCA PEREZ<br />

VALLE ALIDA<br />

SHIRLEY ESPINAL GUTARRA<br />

MARCELINA DIAZ RAMÍREZ<br />

TERESA MARTEL CHEPE<br />

ROSA MERCEDES DEL AGUILA<br />

GARCÍA<br />

ANDREA LIDI TUTACANO<br />

TUCAPUCA<br />

GUADALUPE ANGULO VELA<br />

ISABEL LOZANO RÍOS<br />

DORA HUAMÁN MEZA<br />

NANCY SEGURA HARO<br />

OLIVIA FABIAN JARA<br />

Rondas Campesinas<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Rondas Campesinas<br />

Comunidad Campesina<br />

o asociaciones <strong>de</strong> campesinos<br />

Comunidad Campesina<br />

o asociaciones <strong>de</strong> campesinos<br />

Comunidad Campesina<br />

o asociaciones <strong>de</strong> campesinos<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización <strong>de</strong> estudiantes universitarios<br />

Comunidad Campesina o<br />

asociaciones <strong>de</strong> campesinos<br />

Organizaciones políticas<br />

Sindicatos o Fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong><br />

Trabajadores, obreros o empleados<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización gremial<br />

Organizaciones o asociaciones <strong>de</strong><br />

familiares y/o víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Comunidad Campesina o asociaciones<br />

<strong>de</strong> campesinos<br />

Comunidad Campesina o asociaciones<br />

<strong>de</strong> campesinos<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Sindicatos o Fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong><br />

Trabajadores, obreros o empleados<br />

Organización <strong>de</strong> estudiantes universitarios<br />

Organizaciones o asociaciones<br />

<strong>de</strong> Padres <strong>de</strong> Familia<br />

Organizaciones asist<strong>en</strong>ciales<br />

Organizaciones políticas<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Treinta y cinco mujeres <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 558 dirig<strong>en</strong>tes registrados hasta <strong>el</strong> 06 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2003.<br />

Otras<br />

TIPO DE ORGANIZACIÓN<br />

Organizaciones o asociaciones<br />

<strong>de</strong> Padres <strong>de</strong> Familia<br />

Organizaciones o asociaciones<br />

<strong>de</strong> Padres <strong>de</strong> Familia<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización asist<strong>en</strong>cial<br />

Organización política<br />

164 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad<br />

CARGO QUE OCUPABA<br />

Presi<strong>de</strong>nte o dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Presi<strong>de</strong>nte o dirig<strong>en</strong>te<br />

Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva<br />

Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva<br />

Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te sindical<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva<br />

Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te sindical<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

Dirig<strong>en</strong>te<br />

PRESUNTO<br />

RESPONSABLE<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

Ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado<br />

PCP-SL<br />

Ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

Sin <strong>de</strong>terminar<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

Grupo Paramilitar<br />

Rodrigo Franco<br />

Ejército<br />

PCP-SL<br />

Ejército<br />

Rondas <strong>de</strong><br />

auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o PCP-SL<br />

Rondas <strong>de</strong><br />

auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o PCP-SL<br />

Rondas <strong>de</strong><br />

auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o PCP-SL<br />

Rondas <strong>de</strong><br />

auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

Ejército o Grupo<br />

Paramilitar Colina<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

Ejército<br />

Ejército<br />

PCP-SL<br />

PCP-SL<br />

Sin <strong>de</strong>terminar


Durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia se produjo un <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y vínculos<br />

construidos <strong>en</strong>tre mujeres <strong>de</strong> distintos sectores sociales. Asimismo, se agudizaron <strong>la</strong>s<br />

distancias <strong>en</strong>tre dirig<strong>en</strong>cia y bases. Aunque ya se ha iniciado <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> estos<br />

vínculos, <strong>el</strong> contexto y <strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong> organización ha cambiado. La organización<br />

valorada como espacio solidario se vu<strong>el</strong>ve un espacio <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong> recursos.<br />

En este proceso están también <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> quechua, así como<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s nativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va; por tanto, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia organizativa <strong>de</strong> base no<br />

es más un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o urbano. Se trata, sin embargo, <strong>de</strong> esfuerzos localizados o <strong>de</strong><br />

trayectorias individuales; no avizoramos un nuevo esquema <strong>de</strong> esfuerzo colectivo solidario.<br />

Se ha abierto un nuevo canal para estas pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión local<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales.<br />

Luego <strong>de</strong> los años <strong>de</strong> esfuerzos organizativos por <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, poco ha cambiado <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estas personas cuyos hijos, y sobre todo hijas,<br />

no quier<strong>en</strong> seguir <strong>la</strong>s mismas rutas y buscan nuevos horizontes. Sin embargo, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pérdida d<strong>el</strong> valor simbólico <strong>de</strong> estos esfuerzos, no se vislumbran nuevas oportunida<strong>de</strong>s. No<br />

se han abierto nuevas perspectivas para <strong>el</strong> colectivo <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong> estos sectores. En lo<br />

individual y familiar sí hay otras aspiraciones: <strong>la</strong> microempresa y <strong>la</strong> candidatura <strong>en</strong> <strong>el</strong>ecciones<br />

municipales.<br />

3.2 Derechos humanos: un nuevo esc<strong>en</strong>ario<br />

Las organizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos fueron un ag<strong>en</strong>te incómodo a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong><br />

período <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú: incompr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> sus <strong>la</strong>bores, fueron <strong>de</strong>sestimadas por<br />

los involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto y asediadas por los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado. Esto ocurría<br />

principalm<strong>en</strong>te con los activistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales que seña<strong>la</strong>n que eran mirados<br />

con rec<strong>el</strong>o por sus lugares <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia o por <strong>el</strong> color <strong>de</strong> su pi<strong>el</strong>. Un especialista, Carlos<br />

Basombrío (citado por Coletta Youngers 2002) atribuye haber podido <strong>de</strong>sempeñar esta difícil<br />

<strong>la</strong>bor a que <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to era <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media y <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia urbana; <strong>en</strong><br />

cierto modo, t<strong>en</strong>ían una suerte <strong>de</strong> protección social y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> otros. Si bi<strong>en</strong><br />

también fueron objeto <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y at<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país, <strong>la</strong> red que construyeron<br />

nacional e internacionalm<strong>en</strong>te se fue legitimando. Un respaldo importante fue también <strong>el</strong> que<br />

prestaron sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia católica y evangélica <strong>en</strong> provincias.<br />

Qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>cabezaron esta <strong>la</strong>bor como coordinadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

agrupadas <strong>en</strong> una instancia c<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1984 fueron <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>soras <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos. 6 Aunque <strong>el</strong><strong>la</strong>s han sido discretas respecto <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> su<br />

condición <strong>de</strong> mujeres, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> preguntarnos cómo explicar esta pres<strong>en</strong>cia<br />

fem<strong>en</strong>ina. Acaso se trataba <strong>de</strong> que como mujeres podían ser consi<strong>de</strong>radas m<strong>en</strong>os<br />

competitivas y con mayor convocatoria, o es que <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia con <strong>el</strong> imaginario<br />

colectivo <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres son <strong>de</strong>f<strong>en</strong>soras <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era <strong>de</strong> suponer que recibirían mejor<br />

trato <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> los militares.<br />

Otros dos conting<strong>en</strong>tes confluyeron <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos: <strong>la</strong>s<br />

organizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que habían t<strong>en</strong>ido una evolución propia y<br />

paral<strong>el</strong>a a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos y <strong>de</strong>saparecidos que surgieron <strong>en</strong> Ayacucho.<br />

En 1983, una veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong> mujeres familiares <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos, hijos, esposos,<br />

padres, hermanos <strong>de</strong>cidieron crear <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Familiares Det<strong>en</strong>idos,<br />

______________________________________<br />

6 Estuvieron a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinadora <strong>de</strong> Derechos Humanos, durante <strong>el</strong> período estudiado, Pi<strong>la</strong>r Coll,<br />

Susana Vil<strong>la</strong>rán, Rosa Vil<strong>la</strong>rán y Sofía Macher.<br />

Las organizaciones sociales <strong>de</strong> Mujeres / 165


Desparecidos <strong>en</strong> Zonas <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia (ANFASEP) con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Ayacucho. Durante<br />

muchos años sólo estuvo integrada por mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> no seguir exponi<strong>en</strong>do a los<br />

varones, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> época parecían <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable. Un Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría<br />

d<strong>el</strong> Pueblo (2000) seña<strong>la</strong> que sus miembros fueron estigmatizados como familiares <strong>de</strong><br />

terrucos7 y sus <strong>de</strong>mandas fueron sil<strong>en</strong>ciadas. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias<br />

aum<strong>en</strong>taron y se diversificaron, surgieron otras organizaciones con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Lima<br />

<strong>de</strong>stinadas también a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> familiares y a dar apoyo a <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas.<br />

Des<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong>s iniciativas cívicas crecieron <strong>en</strong> importancia<br />

agrupando mujeres y jóv<strong>en</strong>es. A <strong>la</strong> vez, <strong>de</strong>stacadas profesionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial8 actuaron <strong>en</strong> nombre d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho para oponerse a <strong>la</strong> arbitrariedad d<strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong><br />

Fujimori y a su mayoría par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria.<br />

En medio d<strong>el</strong> conflicto armado, los organismos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos cobraron gran<br />

protagonismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario político, primero <strong>de</strong>sempeñando una difícil tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

contra <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y, luego, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s luchas <strong>de</strong>mocráticas contra <strong>la</strong>s<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias autoritarias d<strong>el</strong> gobierno d<strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte Fujimori. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> estas organizaciones<br />

constituye un refer<strong>en</strong>te ético para <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> ciudadanos y ciudadanas.<br />

______________________________________<br />

7 Así se <strong>de</strong>nominaba a los integrantes <strong>de</strong> los grupos subversivos.<br />

8 Surg<strong>en</strong> Mujeres por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y Movimi<strong>en</strong>to Amplio <strong>de</strong> Mujeres. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> jueza A. Saquicuray<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró inaplicable ley <strong>de</strong> Amnistía a los crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Barrios Altos.<br />

166 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


APÉNDICE I<br />

I<br />

Viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica: <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> Manta y Vilca<br />

(1984-1995)<br />

La CVR ha logrado <strong>de</strong>terminar que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual fue una práctica reiterada por<br />

parte <strong>de</strong> integrantes d<strong>el</strong> Ejército contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los distritos <strong>de</strong> Manta y Vilca (provincia<br />

y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica), don<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>ron s<strong>en</strong>das bases militares. Estos<br />

hechos se dieron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases militares <strong>en</strong> 1984 hasta <strong>el</strong> año 1995.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales producidas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad existe un gran<br />

número <strong>de</strong> niños y niñas que no han sido reconocidos por sus prog<strong>en</strong>itores y que se v<strong>en</strong><br />

privados d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales. La CVR sosti<strong>en</strong>e que estos hechos<br />

se <strong>en</strong>marcan <strong>en</strong> un contexto g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual sufrida por <strong>la</strong>s mujeres<br />

peruanas durante <strong>el</strong> conflicto armado interno. 1<br />

Antece<strong>de</strong>ntes: La pres<strong>en</strong>cia y dominio <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso (PCP-SL)<br />

Des<strong>de</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década d<strong>el</strong> 80, <strong>el</strong> PCP-SL obtuvo una gran influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> pros<strong>el</strong>itismo que <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as locales. En <strong>el</strong><br />

caso d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Manta, <strong>el</strong> colegio secundario Augusto Sa<strong>la</strong>zar Bondy fue su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

acción. Efectivam<strong>en</strong>te, con jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> este colegio los subversivos incursionaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San José <strong>de</strong> Acombambil<strong>la</strong>, tales como Pallpapampa,<br />

Pampahuasi, San Migu<strong>el</strong> y San Antonio. 2<br />

Hacia 1983, los distritos <strong>de</strong> Moya, Vilca y Manta eran zonas que sufrían int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te<br />

los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. En ese año, <strong>el</strong> PCP-SL realizaba acciones <strong>de</strong> propaganda y<br />

adoctrinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En dicho lugar, actuaba una columna subversiva cuyos<br />

mandos eran i<strong>de</strong>ntificados como Raúl y N<strong>el</strong>ly, qui<strong>en</strong>es reclutaban a los jóv<strong>en</strong>es, organizaban<br />

<strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> apoyo y <strong>de</strong>signaban a sus «d<strong>el</strong>egados» <strong>en</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

exist<strong>en</strong>tes. 3<br />

En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> Manta, <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1983, un grupo d<strong>el</strong> PCP-SL llegó a<br />

<strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró «zona liberada»; luego, obligó a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s a r<strong>en</strong>unciar. En<br />

los sigui<strong>en</strong>tes meses, <strong>el</strong> PCP-SL asesinó a varias personas y boicoteó <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

municipales 4 <strong>de</strong> ese año. El PCP-SL exhortaba a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para que huyera si llegaban<br />

los sinchis. 5<br />

______________________________________<br />

1 Véase al respecto <strong>el</strong> Capítulo sobre Viol<strong>en</strong>cia Sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sección Crím<strong>en</strong>es y Vio<strong>la</strong>ciones a los Derechos<br />

Humanos.<br />

2 CVR. Testimonio 310583. En «Manta y Vilca, 1982-1998: Reconstrucción <strong>de</strong> un esc<strong>en</strong>ario d<strong>el</strong> Conflicto».<br />

Informe <strong>el</strong>aborado por <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito<br />

<strong>de</strong> Manta, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong> 1983.<br />

3 CVR. Testimonios 300557, 300561, 301057, 301059, 301060, 302024, 302065, 302072, 302074, 302075,<br />

302076, 302082, 302393, 302405, 303013, 303345, 305006, 305037, 310541, 310542, 310552.<br />

4 Merce<strong>de</strong>s Crisóstomo Meza, «Mujeres y Fuerzas Armadas <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia política. Caso: Manta<br />

y Vilca <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica», 2002, Red <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales: Batal<strong>la</strong>s por <strong>la</strong> Memoria, p. 14.<br />

5 Ibí<strong>de</strong>m, p. 15.<br />

167


Poco <strong>de</strong>spués, los sediciosos ingresaron a <strong>la</strong> capital d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Moya don<strong>de</strong>, tras un<br />

juicio popu<strong>la</strong>r, 6 asesinaron al juez <strong>de</strong> paz y a los trabajadores administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a<br />

d<strong>el</strong> lugar. En 1984, un grupo <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te quince subversivos armados ingresó al<br />

barrio <strong>de</strong> Huarichaca <strong>en</strong> Vilca, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>tuvieron a los hermanos Isidoro, Félix y Teodoro<br />

Chamorro Arhuis, qui<strong>en</strong>es se habían opuesto <strong>la</strong>s medidas impuestas por <strong>el</strong> PCP-SL.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, fueron asesinados y los subversivos se tras<strong>la</strong>daron al distrito <strong>de</strong><br />

Acobambil<strong>la</strong>. 7<br />

La respuesta d<strong>el</strong> Estado: se insta<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s bases militares<br />

Entre 1982 y 1983 se promulgó una serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>cretos supremos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando <strong>el</strong> estado<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes provincias d<strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, como Angaraes8 , Tayacaja y<br />

Acobamba. 9 En diciembre <strong>de</strong> 1983 se añadió <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica; esta situación se<br />

r<strong>en</strong>ovó sucesivam<strong>en</strong>te hasta <strong>el</strong> año 1999. Durante ese período, estuvieron bajo <strong>el</strong> control d<strong>el</strong><br />

comando político-militar, con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Ayacucho.<br />

A consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones subversivas, se insta<strong>la</strong>ron bases<br />

militares <strong>en</strong> los distritos <strong>de</strong> Vilca y Manta <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1984. Estos <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>bían brindar seguridad a los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s citadas localida<strong>de</strong>s; pero los miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n cometieron una serie <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones contra los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Ese día se establecieron tres bases militares que formaban una línea <strong>de</strong> norte a sur<br />

que contro<strong>la</strong>ba toda <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca d<strong>el</strong> río Vilca. En <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vilca, <strong>la</strong> base militar se instaló <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Posta <strong>de</strong> Salud y algunos días <strong>de</strong>spués se tras<strong>la</strong>dó a una casa abandonada. En Manta, los<br />

militares escogieron <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> lugar, hasta que, años <strong>de</strong>spués, presionaron a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción para que construyera una nueva base que <strong>de</strong>nominaron Pircahuasi (casa <strong>de</strong><br />

piedra). 10 En <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> Ccoricocha se quedó un grupo reducido, también <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> zona. La base <strong>de</strong> Ccoricocha funcionó sólo durante ocho meses, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Vilca fue<br />

<strong>de</strong>sactivada <strong>en</strong> 1989, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>de</strong> Manta estuvo operativa hasta 1998.<br />

Los hechos: viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> Manta y Vilca<br />

Durante <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> que funcionaron <strong>la</strong>s bases militares, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local fue víctima<br />

<strong>de</strong> diversas vio<strong>la</strong>ciones a sus <strong>de</strong>rechos por parte <strong>de</strong> los militares: <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias,<br />

torturas, robos y saqueos. Sin embargo, lo más reprobable fue <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> que fueron víctimas <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, qui<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> ocasiones,<br />

también eran forzadas a realizar <strong>la</strong>bores domésticas para los ag<strong>en</strong>tes acantonados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

bases. Adicionalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s secu<strong>el</strong>as físicas y m<strong>en</strong>tales que sufrieron <strong>la</strong>s víctimas, <strong>la</strong> CVR<br />

<strong>de</strong>jó constancia <strong>de</strong> los numerosos casos <strong>de</strong> embarazos no <strong>de</strong>seados y <strong>de</strong> niños nacidos a<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales.<br />

______________________________________<br />

6 Sobre los «juicios popu<strong>la</strong>res» y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s acciones d<strong>el</strong> PCP-SL, revisar <strong>el</strong> capítulo correspondi<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Informe Final.<br />

7 CVR. Testimonio 302065. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> Huarichaca, distrito <strong>de</strong> Vilca, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong> 1984.<br />

8 Decreto supremo 006-82-IN, d<strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1982.<br />

9 Decreto supremo 003-83-IN, <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1983.<br />

10 Merce<strong>de</strong>s Crisóstomo Meza, «Mujeres y Fuerzas Armadas <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia política. Caso: Manta<br />

y Vilca <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica», 2002, Red <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales: Batal<strong>la</strong>s por <strong>la</strong> Memoria, p. 18.<br />

168 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


En efecto, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da, <strong>la</strong> CVR concluyó que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sexual fue una práctica persist<strong>en</strong>te y cotidiana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> Manta y Vilca. Los principales<br />

responsables fueron los integrantes d<strong>el</strong> Ejército <strong>de</strong>stacados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases militares d<strong>el</strong> lugar.<br />

Las <strong>de</strong>nuncias sobre vio<strong>la</strong>ciones sexuales cometidas por personal militar contra <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>de</strong> los distritos <strong>de</strong> Vilca y Manta, así como <strong>de</strong> Moya y Acobambil<strong>la</strong> –área <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ambas bases– indican que estos abusos se realizaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />

insta<strong>la</strong>ciones militares se establecieron hasta que fueron retiradas.<br />

Una testigo <strong>en</strong>trevistada por <strong>la</strong> CVR, 11 narró cómo los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Manta<br />

t<strong>en</strong>ían por costumbre llevar por <strong>la</strong> fuerza a varias pob<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad a <strong>la</strong> base. Ahí,<br />

eran obligadas a mant<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales con <strong>el</strong>los. Indicó haber recibido <strong>el</strong> testimonio<br />

<strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres pob<strong>la</strong>doras que le confiaron haber sido vio<strong>la</strong>das por los ag<strong>en</strong>tes militares.<br />

Tal como sucedió <strong>en</strong> otras zonas d<strong>el</strong> Perú, <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> Manta y Vilca fueron<br />

víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual <strong>en</strong> diversas circunstancias, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, por su participación o<br />

vínculo –real o presunto– con <strong>el</strong> PCP-SL, o cuando se acercaban a pedir información sobre<br />

sus familiares <strong>de</strong>saparecidos. Sin embargo, subyac<strong>en</strong>te a cualquier razón específica, se<br />

reconoce un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mediante <strong>el</strong> ejercicio d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, lo cual se<br />

evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s múltiples vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos humanos que se produjeron <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, éstas eran especialm<strong>en</strong>te vulnerables, no sólo por su<br />

condición socioeconómica y cultural (pobres, campesinas, analfabetas y quechuahab<strong>la</strong>ntes),<br />

sino porque, a<strong>de</strong>más, muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s habían perdido a sus esposos <strong>de</strong>bido al conflicto<br />

armado. En otros casos, los esposos eran <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos por los efectivos militares y llevados a<br />

<strong>la</strong> base, con lo cual <strong>el</strong><strong>la</strong>s quedaban a su merced. Asimismo, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser jóv<strong>en</strong>es y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s hacía víctimas seña<strong>la</strong>das <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual.<br />

Al respecto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Manta se registraron por lo m<strong>en</strong>os 32 casos <strong>de</strong> niños y<br />

niñas cuyos padres son efectivos militares que no los reconocieron. El <strong>en</strong>cargado d<strong>el</strong><br />

Registro Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong> Manta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1984, Ciro Araujo, indicó a <strong>la</strong> CVR que <strong>en</strong><br />

los últimos veinte años ha inscrito <strong>la</strong>s partidas <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos niños, que son hijos <strong>de</strong><br />

militares que estuvieron <strong>de</strong>stacados <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito:<br />

[…] a partir <strong>de</strong> 1986 se acercaron varias mujeres para s<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> partida <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus hijos,<br />

los que según <strong>el</strong><strong>la</strong>s son hijos <strong>de</strong> militares [...] <strong>la</strong>s chicas <strong>de</strong> Manta t<strong>en</strong>ían que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlos,<br />

precisando que si bi<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se comprometían con los soldados, otras fueron vio<strong>la</strong>das<br />

por los nuevos efectivos. 12<br />

En <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que sus hijos fueran reconocidos, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres pidieron que<br />

a los niños les pusieran como ap<strong>el</strong>lidos «Miltar», «Moroco» o «Capitán. La CVR cu<strong>en</strong>ta con<br />

una copia d<strong>el</strong> acta <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> E. Militar Ch. 13 qui<strong>en</strong>, según cu<strong>en</strong>ta su madre, fue<br />

concebido a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abuso sexual. Los otros dos casos han sido m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong><br />

un testimonio recogido por <strong>la</strong> CVR:<br />

El Ejército Peruano insta<strong>la</strong> una base militar <strong>en</strong> 1984 [...] <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa fecha, los soldados <strong>de</strong> tropa<br />

empiezan a abusar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres solteras y <strong>en</strong> algunas oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casadas. Como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, a <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Manta exist<strong>en</strong> muchos niños sin padre o que<br />

no llevan <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lido real <strong>de</strong> su padre, pues <strong>la</strong>s mujeres vio<strong>la</strong>das optaron por as<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s partidas<br />

<strong>de</strong> sus hijos con los ap<strong>el</strong>ativos con que eran conocidos los soldados o simplem<strong>en</strong>te ponían como<br />

ap<strong>el</strong>lido <strong>el</strong> grado d<strong>el</strong> padre como por ejemplo «Moroco», «Capitán» y otros grados». 14<br />

______________________________________<br />

11 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

12 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

13 Acta <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to inscrita <strong>en</strong> <strong>el</strong> Registro d<strong>el</strong> Estado Civil d<strong>el</strong> Distrito <strong>de</strong> Moya <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1988.<br />

14 CVR. Testimonio 314025. En «Manta y Vilca, 1982-1998: Reconstrucción <strong>de</strong> un esc<strong>en</strong>ario d<strong>el</strong> Conflicto».<br />

Area <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información. Los hechos sucedieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Manta, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica.<br />

Apéndice I / 169


Como sucedió <strong>en</strong> otras zonas d<strong>el</strong> país, <strong>la</strong> impunidad que ro<strong>de</strong>ó estos hechos fue<br />

g<strong>en</strong>eral. La CVR comprobó que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, <strong>la</strong>s víctimas no <strong>de</strong>nunciaron<br />

estos hechos por temor a <strong>la</strong>s represalias y <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> muerte que recibieron<br />

<strong>de</strong> los perpetradores. En los casos <strong>en</strong> que se atrevieron a contar los hechos, no recibieron<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles y militares.<br />

Los rostros <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia: hab<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s mujeres huancav<strong>el</strong>icanas<br />

A continuación, se pres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong> casos que ejemplifican <strong>la</strong> gravísima situación<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual que se verificó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> Manta y Vilca. En muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, se<br />

i<strong>de</strong>ntificaron algunas situaciones recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s circunstancias específicas <strong>en</strong><br />

que se dieron los hechos. En otros casos, lo que se constató fue <strong>el</strong> control que ejercían los<br />

miembros d<strong>el</strong> Ejército sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, al punto <strong>de</strong> cometer los hechos como una práctica<br />

cotidiana, seguros <strong>de</strong> no recibir sanción alguna.<br />

No fue s<strong>en</strong>cillo que <strong>la</strong>s mujeres que sufrieron viol<strong>en</strong>cia sexual dieran su testimonio.<br />

Como su<strong>el</strong>e suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> estos casos, <strong>la</strong>s víctimas no su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>nunciar <strong>el</strong> hecho por temor<br />

o por vergü<strong>en</strong>za. Sin embargo, <strong>la</strong> CVR logró i<strong>de</strong>ntificar y recopi<strong>la</strong>r los testimonios que a<br />

continuación se pres<strong>en</strong>tan a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación realizada por <strong>el</strong> programa Batal<strong>la</strong>s por <strong>la</strong><br />

memoria, 15 a través d<strong>el</strong> cual se informó a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afectada sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que<br />

estos hechos fueran conocidos.<br />

Viol<strong>en</strong>cia sexual luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> su esposo: E. B. <strong>de</strong> A. (1984) 16<br />

El 20 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1984, un grupo <strong>de</strong> militares llegó al barrio <strong>de</strong> San Carlos, ubicado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vilca y <strong>de</strong>tuvo a M. A. P. La esposa d<strong>el</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, E. B., fue informada <strong>de</strong> que M.<br />

había sido conducido a <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Ccoricocha, adon<strong>de</strong> acudió a buscarlo tres días<br />

<strong>de</strong>spués. Pudo verlo y conversar con él brevem<strong>en</strong>te. El t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te a cargo, i<strong>de</strong>ntificado con <strong>el</strong><br />

ap<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> Jaguar, le indicó que su esposo saldría <strong>en</strong> libertad si conseguía un certificado <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>a conducta <strong>de</strong> alguna autoridad d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vilca.<br />

El 27 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1984, cuando transitaba por <strong>la</strong> localidad, E. fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por dos<br />

militares qui<strong>en</strong>es le dijeron que <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te conocido con <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> Duro <strong>la</strong> estaba<br />

buscando. Fue tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> base insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za d<strong>el</strong> distrito, junto con su hija <strong>de</strong> diez<br />

años y su niño <strong>de</strong> tres meses <strong>de</strong> nacido. Al día sigui<strong>en</strong>te fueron llevados sus hijos <strong>de</strong> doce,<br />

ocho y cinco.<br />

Esa misma noche, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nueve, un soldado <strong>la</strong> llevó a <strong>la</strong> habitación d<strong>el</strong><br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Duro, indicándole que dicho oficial quería interrogar<strong>la</strong>. Una vez allí, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te le<br />

preguntó cómo era su esposo y le dijo que él «también era bu<strong>en</strong>o». Luego, le or<strong>de</strong>nó<br />

<strong>de</strong>snudarse y ante <strong>la</strong> negativa <strong>de</strong> E., <strong>el</strong> oficial le empezó a quitar <strong>la</strong> ropa <strong>de</strong>jándo<strong>la</strong><br />

completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>snuda y empujándo<strong>la</strong> hacia su cama, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. E.,<br />

qui<strong>en</strong> <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>ía treinta y tres años, narró a <strong>la</strong> CVR que fue sometida a prácticas<br />

sexuales contra su voluntad durante los sigui<strong>en</strong>tes ocho días. Explicó que <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> se negó a ir a <strong>la</strong> habitación d<strong>el</strong> oficial, pero que fue conducida a <strong>la</strong> fuerza.<br />

Al octavo día, tras concluir <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, E. tuvo una hemorragia vaginal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que puso<br />

<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to al t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Duro, qui<strong>en</strong> le or<strong>de</strong>nó que se retirara a <strong>la</strong> cocina, sin brindarle<br />

ninguna at<strong>en</strong>ción médica.<br />

______________________________________<br />

15 Merce<strong>de</strong>s Crisóstomo Meza, «Mujeres y Fuerzas Armadas <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia política. Caso: Manta<br />

y Vilca <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica», 2002, Red <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales: Batal<strong>la</strong>s por <strong>la</strong> Memoria.<br />

16 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Junín, 18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

170 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


E. fue liberada <strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1984, luego <strong>de</strong> que un efectivo conocido como Oficial<br />

le recordó al t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Duro que <strong>el</strong> capitán Torres, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> base, estaba a punto <strong>de</strong> retornar<br />

a <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones militares y que no estaría <strong>de</strong> acuerdo con lo que estaba ocurri<strong>en</strong>do. E.<br />

buscó a su esposo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia militar <strong>de</strong> Ccoricocha, pero fue informada <strong>de</strong> que<br />

dicha base había sido tras<strong>la</strong>dada a Manta. Al llegar a dicho distrito, vecinos d<strong>el</strong> lugar le<br />

manifestaron que su esposo había sido asesinado y <strong>en</strong>terrado <strong>en</strong> una fosa.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Sócrates Mejía Cáceres, qui<strong>en</strong> mantuvo una<br />

r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> amistad con <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Duro, 17 <strong>en</strong> una oportunidad éste se i<strong>de</strong>ntificó con <strong>el</strong><br />

ap<strong>el</strong>lido <strong>de</strong> Zapata. 18 Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Moya, Alberto Fonseca Mart<strong>el</strong>, 19 coincidió<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> oficial <strong>de</strong>nunciado como <strong>la</strong> <strong>de</strong> un hombre <strong>de</strong> estatura mediana, fornido,<br />

sin bigotes ni l<strong>en</strong>tes, qui<strong>en</strong> una vez le dijo que había nacido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Trujillo y que era<br />

un comando d<strong>el</strong> Ejército d<strong>el</strong> Perú.<br />

Vio<strong>la</strong>ción sexual reiterada: M. G. A. (1984) 20<br />

En marzo <strong>de</strong> 1984, al llegar a Manta, los efectivos militares realizaron un operativo <strong>de</strong><br />

rastril<strong>la</strong>je <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito, ingresando a varias vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Gustavo Yangali Lazo. Asustada por los hechos, M. G. A. se había escondido allí. Esa noche<br />

<strong>la</strong> jov<strong>en</strong>, que <strong>en</strong>tonces t<strong>en</strong>ía dieciséis años, fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida y tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> base junto a otras<br />

personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />

Al día sigui<strong>en</strong>te, un soldado <strong>la</strong> llevó a una vivi<strong>en</strong>da abandonada para verificar <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> un cadáver, a qui<strong>en</strong> M. reconoció como su vecino. El militar, que estaba<br />

armado, <strong>la</strong> llevó a otra habitación y <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. Ante <strong>el</strong> l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, <strong>el</strong><br />

soldado le dijo: «no ves que está tirado ese muerto, no haga bul<strong>la</strong>». Por vergü<strong>en</strong>za y temor,<br />

M. no com<strong>en</strong>tó lo sucedido con nadie, huy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Nuevo Occoro <strong>en</strong><br />

Huancav<strong>el</strong>ica, don<strong>de</strong> vivía su abu<strong>el</strong>o.<br />

En marzo <strong>de</strong> 1985, M. retornó a Manta con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> continuar sus estudios esco<strong>la</strong>res,<br />

pero <strong>en</strong> abril, un grupo <strong>de</strong> seis soldados <strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvo junto a su madre y <strong>la</strong>s tras<strong>la</strong>daron a <strong>la</strong><br />

base militar. Una vez allí, fue sindicada como integrante d<strong>el</strong> PCP-SL y <strong>la</strong> interrogaron sobre<br />

<strong>la</strong>s presuntas acciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que habría participado. Al negar los hechos, <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> fue<br />

separada <strong>de</strong> su madre y llevada a otra habitación, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ron. La víctima cu<strong>en</strong>ta cómo<br />

los militares <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaban diciéndole: «ahora te voy a colgar, terruca», «ahora vas a<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar, cuántas torres has tumbado»<br />

M. narró a <strong>la</strong> CVR cómo los seis soldados se formaron <strong>en</strong> fi<strong>la</strong> para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. Como <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

logró golpear a uno, fue sujetada por cuatro soldados <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> sus extremida<strong>de</strong>s,<br />

mi<strong>en</strong>tras un quinto soldado com<strong>en</strong>zaba a vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong>. Los soldados se turnaron para vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong> por<br />

una hora aproximadam<strong>en</strong>te. Ante <strong>el</strong> dolor, M. com<strong>en</strong>zó a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> inconsci<strong>en</strong>cia.<br />

Los gritos <strong>de</strong> auxilio <strong>de</strong> su madre hicieron que <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> base se acercara, pero<br />

los soldados escaparon. M. no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho porque al día sigui<strong>en</strong>te, cuando salió <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

base, vio que había un grupo <strong>de</strong> soldados que estaban si<strong>en</strong>do castigados y supuso que se<br />

trataba <strong>de</strong> los efectivos que abusaron sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Meses <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1985, cuando se <strong>en</strong>contraba cuidando a sus animales <strong>en</strong><br />

su estancia ubicada <strong>en</strong> una zona alejada d<strong>el</strong> distrito, llegó un militar, a qui<strong>en</strong> conocía <strong>de</strong> vista,<br />

______________________________________<br />

17 La cercanía con algunos <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Vilca se <strong>de</strong>bía a que <strong>el</strong> señor M. C. fue nombrado por<br />

<strong>el</strong> primer jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> base como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>de</strong> vecinos <strong>en</strong> 1984.<br />

18 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

19 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

20 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

Apéndice I / 171


y le solicitó alojami<strong>en</strong>to. Al darse cu<strong>en</strong>ta que estaba so<strong>la</strong>, procedió a vio<strong>la</strong>r<strong>la</strong> sexualm<strong>en</strong>te,<br />

mi<strong>en</strong>tras le <strong>de</strong>cía: «cál<strong>la</strong>te, estamos varios; se van a <strong>en</strong>terar y todos van a <strong>en</strong>trar».<br />

Producto <strong>de</strong> esta vio<strong>la</strong>ción, M. quedó embarazada. Averiguó que <strong>el</strong> militar que <strong>la</strong> había<br />

vio<strong>la</strong>do fue un soldado <strong>de</strong> nombre Julián Yance y fue a conversar con él. Éste int<strong>en</strong>tó negar<br />

lo ocurrido, pero finalm<strong>en</strong>te aceptó su responsabilidad y se comprometió a reconocer al niño,<br />

ante lo cual M. aceptó no <strong>de</strong>nunciarlo. Sin embargo, fue tras<strong>la</strong>dado al cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Pampas<br />

cuando M. t<strong>en</strong>ía cuatro meses <strong>de</strong> embarazo. Aunque le prometió regresar, nunca más volvió.<br />

El 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1986 nació <strong>el</strong> hijo <strong>de</strong> M., a qui<strong>en</strong> registró como J. T. Y. G. 21<br />

En abril <strong>de</strong> 1986, un grupo <strong>de</strong> soldados llegó a casa <strong>de</strong> M. y <strong>la</strong> llevaron a <strong>la</strong> base junto<br />

a sus padres, su hermana y su hermano, a qui<strong>en</strong> acusaron <strong>de</strong> haber robado una máquina <strong>de</strong><br />

escribir. Al llegar, <strong>el</strong> capitán Papilón, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> base, <strong>la</strong> apartó d<strong>el</strong> grupo y <strong>la</strong> llevó a su<br />

habitación, don<strong>de</strong> se bajó los pantalones y le pidió que se acercara. M. se negó y <strong>el</strong> oficial <strong>la</strong><br />

am<strong>en</strong>azó: «si tú no me aceptas, voy a mandarlo a <strong>la</strong> cárc<strong>el</strong> a todos». Como M. siguió<br />

negándose, <strong>el</strong> oficial <strong>la</strong> arrojó al piso y le dijo «si no, voy a l<strong>la</strong>mar a mis soldados».<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> violó por aproximadam<strong>en</strong>te media hora. Como <strong>en</strong> otras oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

víctima no <strong>de</strong>nunció estos hechos por temor a que <strong>el</strong> oficial cumpliera con sus am<strong>en</strong>azas y<br />

<strong>en</strong>carc<strong>el</strong>ara a sus familiares.<br />

A partir <strong>de</strong> un testimonio reservado, <strong>la</strong> CVR ha podido establecer que <strong>el</strong> capitán Papilón, era<br />

un oficial <strong>de</strong> ap<strong>el</strong>lido Quiñónez, que prestó servicios <strong>en</strong> varias bases <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica como<br />

Cobriza, Campo Herminio, Huancav<strong>el</strong>ica y Manta. Según <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones recogidas, <strong>el</strong> capitán<br />

Quiñónez t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre 34 y 40 años <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, era alto, fornido y <strong>de</strong> ojos pardos. 22<br />

Si bi<strong>en</strong> M. m<strong>en</strong>cionó que <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito se cometió <strong>en</strong> 1986, <strong>la</strong> CVR consi<strong>de</strong>ró que <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo<br />

tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hechos pudo haber ocasionado un error<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que éstos ocurrieron, lo que <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación correspondi<strong>en</strong>te.<br />

Vio<strong>la</strong>ción sexual por su presunto vínculo con <strong>el</strong> PCP-SL: L. T. M. H. (1984) 23<br />

A finales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1984, un grupo <strong>de</strong> militares llegó a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora D. Q.<br />

Ch., ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Il<strong>la</strong>co, a media hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Moya. Al llegar,<br />

preguntaron por L. M. El<strong>la</strong> se i<strong>de</strong>ntificó y explicó que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona había varias personas con <strong>el</strong><br />

mismo nombre, por lo que solicitó a los ag<strong>en</strong>tes que proporcionaran <strong>el</strong> segundo ap<strong>el</strong>lido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> persona que estaban buscando.<br />

Los militares le dijeron que su nombre estaba <strong>en</strong> una lista <strong>de</strong> «terrucos24 » y, <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>el</strong>lo, t<strong>en</strong>ía que acompañarlos a Moya. También se llevaron a su tía. L. i<strong>de</strong>ntificó a sus<br />

captores como miembros d<strong>el</strong> Ejército, porque al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa pudo apreciar que estaban<br />

armados y vestían uniformes militares. L. t<strong>en</strong>ía veintitrés años.<br />

Tras haber caminado aproximadam<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong> metros, L. fue introducida a <strong>la</strong> fuerza a <strong>la</strong><br />

escu<strong>el</strong>a primaria <strong>de</strong> Il<strong>la</strong>co. El oficial que estaba a cargo or<strong>de</strong>nó a uno <strong>de</strong> los efectivos<br />

militares que permaneciera fuera d<strong>el</strong> local, vigi<strong>la</strong>ndo. Luego, am<strong>en</strong>azó a L. con un cuchillo<br />

______________________________________<br />

21 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000333.<br />

22 CVR. Testimonio reservado 051-2003-CVR tomado por <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero d<strong>el</strong> 2003. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante indicó que lo conoció cuando <strong>el</strong> capitán «Papilón» estuvo <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> Vilca, don<strong>de</strong> permaneció los meses <strong>de</strong> noviembre y diciembre <strong>de</strong> 1985, y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración testimonial<br />

brindada a <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2002.<br />

23 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

24 D<strong>en</strong>ominación utilizada para referirse a los integrantes <strong>de</strong> los grupos subversivos.<br />

172 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


diciéndole que <strong>la</strong> t<strong>en</strong>drían que <strong>de</strong>saparecer. Asimismo, le dijo: «si quieres que tu tío se salve<br />

y tú también, ti<strong>en</strong>es que comp<strong>la</strong>cernos, porque tú eres <strong>la</strong> terruca y estás <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista y esto no<br />

ti<strong>en</strong>es que avisar a nadie»<br />

Entonces, <strong>el</strong> oficial <strong>la</strong> tiró al piso, le quitó <strong>la</strong> falda y los pantalones que llevaba puestos<br />

y <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. Luego, <strong>el</strong> oficial se levantó y l<strong>la</strong>mó a otro oficial, qui<strong>en</strong> también violó a<br />

L. En total, fue vio<strong>la</strong>da por cinco soldados.<br />

Los efectivos militares <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaron <strong>de</strong> muerte para que no <strong>de</strong>nunciara los hechos<br />

ocurridos. El<strong>la</strong> no lo com<strong>en</strong>tó con sus familiares por vergü<strong>en</strong>za y temor. Sin embargo, al día<br />

sigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>nunció <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sufrida ante <strong>el</strong> supervisor <strong>de</strong> educación, 25 ya que <strong>en</strong> ese<br />

mom<strong>en</strong>to trabajaba como personal <strong>de</strong> servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a primaria <strong>de</strong> Moya. El supervisor<br />

le dijo que había hab<strong>la</strong>do con <strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar, qui<strong>en</strong> le pidió que no <strong>de</strong>nunciara <strong>el</strong><br />

hecho, pues él se <strong>en</strong>cargaría <strong>de</strong> castigar a los responsables. L. no <strong>de</strong>nunció los hechos.<br />

M. M. A. (1984) 26<br />

En <strong>el</strong> testimonio brindado ante <strong>la</strong> CVR, B. C. S., resi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />

Ccorisotocc, <strong>en</strong> Manta, r<strong>el</strong>ató que su nuera M. M. A. fue vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te por varios<br />

efectivos militares durante <strong>el</strong> operativo antisubversivo <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1984. Estos soldados<br />

fueron los mismos que se insta<strong>la</strong>ron a partir <strong>de</strong> esa fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> Base Militar d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Manta. El hecho no fue <strong>de</strong>nunciado ante ninguna autoridad por temor.<br />

C. R. <strong>de</strong> S., G. A. C. y E. Ll. S. (1984) 27<br />

C. R. <strong>de</strong> S., pob<strong>la</strong>dora d<strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> Anccapa, distrito Acobambil<strong>la</strong> –jurisdicción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> Manta– fue otra víctima <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual por parte <strong>de</strong> los militares, lo mismo que<br />

su concuñada G. A. C. y su vecina E. Ll. S.<br />

El hecho ocurrió aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1984, <strong>en</strong> <strong>la</strong> base militar, adon<strong>de</strong> fueron<br />

tras<strong>la</strong>dadas para ser interrogadas sobre su presunta participación <strong>en</strong> acciones subversivas.<br />

El suboficial a cargo, conocido como Ruti, 28 <strong>la</strong>s acusó <strong>de</strong> haber participado <strong>en</strong> reuniones d<strong>el</strong><br />

PCP-SL y or<strong>de</strong>nó a tres soldados que <strong>la</strong>s llevaran a un cuarto. Allí, <strong>el</strong> suboficial Ruti les<br />

or<strong>de</strong>nó que se <strong>de</strong>snudaran, preguntándoles si t<strong>en</strong>ían armas. Las mujeres no respondieron y<br />

<strong>el</strong> suboficial or<strong>de</strong>nó a otros soldados que <strong>la</strong>s llevaran a cuartos distintos. Cuando llegaron a<br />

<strong>la</strong> habitación <strong>de</strong>signada, <strong>el</strong> soldado que <strong>la</strong> conducía or<strong>de</strong>nó a C. que se echara <strong>en</strong> <strong>la</strong> cama,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. G. y E. corrieron <strong>la</strong> misma suerte. Luego, <strong>la</strong>s mujeres fueron<br />

llevadas al cuarto <strong>de</strong> Ruti para que recogieran sus ropas. El suboficial les dijo: «no vayan a<br />

avisar a sus esposos, porque sino otra vez les va a ocurrir y peor». Ante estas am<strong>en</strong>azas <strong>la</strong>s<br />

víctimas nunca <strong>de</strong>nunciaron los hechos.<br />

______________________________________<br />

25 La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante sólo recuerda su nombre, Luis.<br />

26 CVR. Testimonio 310583. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ccorisotocc, distrito <strong>de</strong> Manta,<br />

provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong> 1984.<br />

27 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

28 El 27 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2002, mediante oficio 207-2002-CVR-P, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación<br />

solicitó al Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> confirmación sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad d<strong>el</strong> suboficial <strong>de</strong>nominado «Ruti». Con<br />

fecha 13 <strong>de</strong> diciembre, mediante oficio 2981-CP-JPREBE-2B/29.02.01, <strong>el</strong> Comando <strong>de</strong> COPERE<br />

comunica que ha remitido <strong>la</strong> solicitud al Comando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Región Militar, no existi<strong>en</strong>do respuesta<br />

a <strong>la</strong> fecha.<br />

Apéndice I / 173


T. B. C., D. C. B. y G. C. B. (1986) 29<br />

En marzo <strong>de</strong> 1986, aproximadam<strong>en</strong>te veinte militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Pampas, llegaron<br />

al distrito <strong>de</strong> Vilca don<strong>de</strong> realizaron un operativo <strong>de</strong> patrul<strong>la</strong>je. Al llegar al anexo <strong>de</strong> Libertad,<br />

<strong>de</strong>tuvieron a V. C. I. y maltrataron a sus familiares. Tanto su esposa, T. B. C., como sus hijas<br />

G., <strong>de</strong> 14 años y D., <strong>de</strong> 12 años, fueron vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te. Las víctimas no <strong>de</strong>nunciaron<br />

<strong>el</strong> hecho por temor y huyeron hacia <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va para evitar cualquier agresión posterior.<br />

Vio<strong>la</strong>ción sexual por vínculos familiares: M. Y. A. e I. A. H. (1985) 30<br />

El jefe d<strong>el</strong> Registro Civil <strong>de</strong> Manta, Ciro Araujo Ruiz, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró ante <strong>la</strong> CVR que los<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Manta cometieron vio<strong>la</strong>ciones sexuales contra varias pob<strong>la</strong>doras <strong>de</strong><br />

dicha localidad, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, M. Y. e I. A. H. Estos hechos ocurrieron durante <strong>el</strong> v<strong>el</strong>orio d<strong>el</strong><br />

señor B. A., qui<strong>en</strong> había sido asesinado por los militares. En esa oportunidad,<br />

aproximadam<strong>en</strong>te doce soldados se pres<strong>en</strong>taron y, al ver a M. e I., les preguntaron sus<br />

nombres. Luego verificaron <strong>en</strong> una lista y dijeron: «Tú eres terruca, hay que investigar». Las<br />

dos jóv<strong>en</strong>es fueron tras<strong>la</strong>dadas a <strong>la</strong> cocina por seis efectivos militares, qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s<br />

retuvieron allí por una hora aproximadam<strong>en</strong>te. Cuando los soldados se marcharon, <strong>la</strong>s dos<br />

jóv<strong>en</strong>es regresaron a <strong>la</strong> habitación llorando, y ante <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong> otras señoras, <strong>la</strong>s<br />

jóv<strong>en</strong>es dijeron: «nos ha hecho abuso».<br />

Por su parte, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración ante <strong>la</strong> CVR, M. Y. A. 31 confirmó haber sido víctima <strong>de</strong><br />

abuso sexual <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> miembros militares, aunque sostuvo que los hechos ocurrieron<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1985. Indicó que <strong>en</strong> esa oportunidad fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida con su<br />

hermano Eligardo y acusados <strong>de</strong> subversivos. Fueron llevados a <strong>la</strong> base, que <strong>en</strong> ese<br />

mom<strong>en</strong>to funcionaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> local <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a. Una vez allí, fue tras<strong>la</strong>dada al cuarto don<strong>de</strong><br />

dormían los soldados, don<strong>de</strong> fue <strong>de</strong>snudada y vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te por media hora. M.<br />

refiere que les pidió a los efectivos que no le hicieran daño, pero éstos <strong>la</strong> am<strong>en</strong>azaron<br />

dici<strong>en</strong>do: «cál<strong>la</strong>te, carajo, te voy a matar». Luego, <strong>la</strong> llevaron al ca<strong>la</strong>bozo don<strong>de</strong> durmió,<br />

si<strong>en</strong>do liberada al día sigui<strong>en</strong>te. M. <strong>de</strong>sconoce si los responsables fueron soldados u<br />

oficiales.<br />

D. Y. A. (1987) 32<br />

D. Y. A. fue sometida a viol<strong>en</strong>cia sexual por parte d<strong>el</strong> personal militar <strong>de</strong> Manta que<br />

perseguía a su hermano, Desi<strong>de</strong>rio R. A., a qui<strong>en</strong> acusaban <strong>de</strong> robo. El hecho ocurrió a<br />

mediados <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1987, cuando D. t<strong>en</strong>ía quince años. Su hermano había escapado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> base y, esa misma noche, aproximadam<strong>en</strong>te tres soldados, armados y con<br />

pasamontañas, llegaron a su vivi<strong>en</strong>da, don<strong>de</strong> vivía con su madre. Los soldados patearon <strong>la</strong><br />

puerta gritando: «¿Dón<strong>de</strong> está Desi<strong>de</strong>rio? ¿Dón<strong>de</strong> está ese ratero? Se ha escapado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

base, uste<strong>de</strong>s lo están escondi<strong>en</strong>do». Dos soldados se llevaron a D. a <strong>la</strong> fuerza y uno se<br />

quedó <strong>de</strong>t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante.<br />

D. fue interrogada sobre <strong>el</strong> para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> su hermano y dijo que no sabía nada, porque<br />

Desi<strong>de</strong>rio no había regresado a su casa. Entonces, uno <strong>de</strong> los soldados <strong>la</strong> tiró al pasto, le<br />

levantó <strong>la</strong> falda, le rompió <strong>la</strong> ropa interior y <strong>la</strong> forzó a t<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales. El<strong>la</strong> empezó<br />

a sangrar pues era virg<strong>en</strong>.<br />

______________________________________<br />

29 CVR. Testimonio 302389. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> La Libertad, distrito <strong>de</strong> Vilca, provincia y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1986.<br />

30 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

31 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

32 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

174 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Al día sigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s mujeres acudieron a <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Manta, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s recibió <strong>el</strong><br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Puma, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> un principio negó los hechos, pero ante <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> D. y <strong>de</strong> sus<br />

familiares qui<strong>en</strong>es am<strong>en</strong>azaron con <strong>de</strong>nunciar lo ocurrido <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, reunió a los<br />

soldados <strong>en</strong> <strong>el</strong> patio d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to. Entonces, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te preguntó quién había estado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> lugar y los soldados dieron <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> dos efectivos. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los era conocido como<br />

Escriba y <strong>el</strong> otro como Rojas. D. reconoció al primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los cuyo nombre era Jorge Luis<br />

Escriba Yangali, 33 como <strong>el</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción. Para evitar ser <strong>de</strong>nunciado, <strong>el</strong><br />

soldado aceptó su responsabilidad y se comprometió a casarse con <strong>el</strong><strong>la</strong>. Sin embargo, <strong>el</strong><br />

matrimonio no se concretó porque tres meses <strong>de</strong>spués Jorge Luis falleció. Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante tuvo una hija. 34<br />

N. N. Q. <strong>de</strong> P. (1990) 35<br />

Para asegurar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempaño d<strong>el</strong> proceso <strong>el</strong>ectoral, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1990 llegó al distrito<br />

<strong>de</strong> Moya una patrul<strong>la</strong> <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te cuar<strong>en</strong>ta efectivos militares que llevaba <strong>el</strong> material<br />

<strong>el</strong>ectoral que <strong>de</strong>bía ser utilizado durante los comicios g<strong>en</strong>erales d<strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> ese año. Al<br />

mando, se <strong>en</strong>contraba un oficial <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te cincu<strong>en</strong>ta años, <strong>de</strong> cab<strong>el</strong>lo cano y<br />

ojos c<strong>el</strong>estes. A<strong>de</strong>más, había un t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, que posteriorm<strong>en</strong>te fue i<strong>de</strong>ntificado como Sierra, 36<br />

qui<strong>en</strong> daba <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes al personal <strong>de</strong> tropa y se dirigía a los pob<strong>la</strong>dores.<br />

Al llegar, convocaron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Armas mediante campanadas y<br />

reunieron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta personas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales estaban N. N. Q. <strong>de</strong> P. y su tía.<br />

Al dar sus nombres, ambas fueron separadas d<strong>el</strong> grupo y colocadas junto a <strong>la</strong> tropa.<br />

En ese mom<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te preguntó quién podía cocinar durante su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> lugar y, ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respuesta, montó <strong>en</strong> cólera acusándolos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong><br />

subversión. Uno <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores, Faustino B<strong>el</strong>zusarri, le comunicó al oficial que <strong>la</strong> madre<br />

<strong>de</strong> N., podía at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos, ya que <strong>el</strong><strong>la</strong> v<strong>en</strong>día comida <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za y «había at<strong>en</strong>dido tanto a<br />

soldados como a terrucos».<br />

Esa misma tar<strong>de</strong>, los militares <strong>de</strong>tuvieron a los padres <strong>de</strong> N., a sus hermanas y a su<br />

sobrino, qui<strong>en</strong>es posteriorm<strong>en</strong>te fueron asesinados.<br />

El 7 <strong>de</strong> abril, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 7:30 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana, N. fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida por seis efectivos<br />

militares, <strong>en</strong>tre los que estaba al t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Sierra. Este último <strong>la</strong> acusó <strong>de</strong> terrorista,<br />

sometiéndo<strong>la</strong> a un interrogatorio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> golpeó cru<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras le leía una lista <strong>de</strong><br />

nombres y le preguntaba si conocía a esas personas. Al no <strong>en</strong>contrar respuesta, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

Sierra le arrancó <strong>el</strong> pantalón y sus pr<strong>en</strong>das íntimas, <strong>la</strong> tiró al piso y <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. N.<br />

lloraba y le pedía que no le hiciera daño. Sierra le respondió: «tú, cho<strong>la</strong>, pue<strong>de</strong>s aguantar<br />

más cosas». Luego abrió <strong>la</strong> puerta, hizo pasar a los <strong>de</strong>más soldados, instándolos a que <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ran. N. fue ultrajada sexualm<strong>en</strong>te por cinco soldados.<br />

Dos horas y media <strong>de</strong>spués, <strong>la</strong> patrul<strong>la</strong> tras<strong>la</strong>dó a N. ante <strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> grupo, que<br />

estaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> local d<strong>el</strong> Concejo Distrital, don<strong>de</strong> estableció su puesto <strong>de</strong> comando. Éste <strong>la</strong><br />

interrogó nuevam<strong>en</strong>te, pero <strong>en</strong> esa oportunidad no hubo más torturas. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante refiere<br />

que no rev<strong>el</strong>ó lo que le había ocurrido por temor, ya que <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Sierra <strong>la</strong> había am<strong>en</strong>azado<br />

<strong>de</strong> muerte con un arma.<br />

______________________________________<br />

33 El 27 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2002, mediante oficio N° 207-2002-CVR-P, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y<br />

Reconciliación solicitó al Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> confirmación sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad d<strong>el</strong> soldado Jorge Luis<br />

Escriba Yangali. Con fecha 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2002, mediante oficio N° 2981-CP-JPREBE-2B/29.02.01, <strong>el</strong><br />

Comando <strong>de</strong> COPERE comunicó que ha remitido <strong>la</strong> solicitud al Comando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Región Militar.<br />

34 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000331.<br />

35 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

Apéndice I / 175


Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción, N. tuvo una niña que nació <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1990, qui<strong>en</strong> fue<br />

inscrita por su esposo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Municipalidad El Tambo, Huancayo.<br />

N. sosti<strong>en</strong>e que cuando los militares se fueron <strong>de</strong> Moya, <strong>en</strong>contró los cadáveres <strong>de</strong><br />

sus familiares secuestrados días antes por personal militar, <strong>en</strong> una zona conocida como<br />

Toromanya o Accopampa. Indica que <strong>la</strong>s mujeres pres<strong>en</strong>taban signos <strong>de</strong> haber sufrido<br />

vio<strong>la</strong>ción sexual. El cuerpo <strong>de</strong> su madre t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> falda corrida hacia abajo y sin atar, mi<strong>en</strong>tras<br />

que sus hermanas t<strong>en</strong>ían los pantalones y <strong>la</strong> ropa interior hacia <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> muslo, <strong>de</strong>jando<br />

al <strong>de</strong>scubierto sus partes íntimas.<br />

Otros casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual: M. S. C. (1984) 37<br />

Según <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR, los oficiales y <strong>el</strong> personal subalterno <strong>de</strong> confianza<br />

acostumbraban organizar fiestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Manta una o dos veces al mes. A estas<br />

fiestas <strong>de</strong>bían asistir algunas jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchachas eran amigas<br />

<strong>de</strong> los efectivos militares, pero otras eran obligadas a participar <strong>en</strong> dichas reuniones, don<strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>ían que bai<strong>la</strong>r con <strong>el</strong>los y beber licor. M. S. C. fue llevada <strong>en</strong> dos oportunida<strong>de</strong>s y pudo ver<br />

que los jefes or<strong>de</strong>naban a <strong>la</strong> tropa que cerraran <strong>la</strong> puerta d<strong>el</strong> cuarto don<strong>de</strong> se organizaba <strong>la</strong><br />

fiesta, con mesas y sil<strong>la</strong>s.<br />

A finales <strong>de</strong> 1984, un soldado, a qui<strong>en</strong> posteriorm<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificó como Héctor Rufino<br />

Rivera Quispe, 38 qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>día <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía algún tiempo, buscó a M. <strong>en</strong> su domicilio. El<br />

soldado <strong>la</strong> <strong>en</strong>gañó para que saliera <strong>de</strong> su vivi<strong>en</strong>da, diciéndole que <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estaba<br />

l<strong>la</strong>mando. La jov<strong>en</strong> salió y fue llevada a un lugar alejado. Rivera trató <strong>de</strong> abrazar<strong>la</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong> lo<br />

rechazó. El soldado le dijo que estaba <strong>en</strong>amorado <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, pero M. continuó rechazándolo.<br />

Entonces, Rivera <strong>la</strong> sujetó <strong>de</strong> los brazos y le colocó <strong>la</strong> rodil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho, mi<strong>en</strong>tras le<br />

levantaba <strong>la</strong> falda y le quitaba <strong>la</strong> ropa interior. Luego <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. M. no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong><br />

hecho por temor a que <strong>el</strong> soldado le disparara o <strong>la</strong> llevara a <strong>la</strong> base militar y <strong>la</strong> acusara <strong>de</strong><br />

terrorismo. Asimismo, porque Rivera le prometió que se casaría con <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Ante sus ofrecimi<strong>en</strong>tos, M. aceptó <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r una r<strong>el</strong>ación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal con él por cinco<br />

meses. La jov<strong>en</strong> quedó embarazada y <strong>el</strong> soldado firmó un acta <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se comprometía a<br />

casarse con <strong>el</strong><strong>la</strong>. Sin embargo, tras su baja <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1985, <strong>el</strong> soldado abandonó a <strong>la</strong> jov<strong>en</strong><br />

sin asumir ninguna responsabilidad <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> niña, que nació <strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1986. 39<br />

S. R. C. Q. (1985) 40<br />

A fines <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1985, efectivos militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Manta ingresaron al<br />

domicilio <strong>de</strong> S. R. C. Q. El grupo estaba integrado por <strong>el</strong> capitán Piraña, <strong>el</strong> suboficial Ruti y<br />

dos soldados, todos armados con fusiles. El capitán le dijo a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> S. que uno <strong>de</strong> sus<br />

______________________________________<br />

36 El 27 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2002, mediante oficio N° 206-2002-CVR-P, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y<br />

Reconciliación solicitó al Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación d<strong>el</strong> oficial d<strong>el</strong> Ejército Peruano que<br />

comandó <strong>la</strong> patrul<strong>la</strong> <strong>de</strong>stacada al distrito <strong>de</strong> Moya para dar seguridad a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> 1990.<br />

El 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero d<strong>el</strong> 2003, mediante oficio N° 12171 MINDEF/K-6/CVR, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa respon<strong>de</strong><br />

que no existe docum<strong>en</strong>tación al respecto.<br />

37 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

38 El 27 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2002, mediante oficio N° 207-2002-CVR-P, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y<br />

Reconciliación solicitó al Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> confirmación sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad d<strong>el</strong> soldado Héctor<br />

Rufino Rivera Quispe. Con fecha 13 <strong>de</strong> diciembre, mediante oficio N° 2981-CP-JPREBE-2B/29.02.01, <strong>el</strong><br />

Comando <strong>de</strong> COPERE comunica que ha remitido <strong>la</strong> solicitud al Comando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Región Militar, no<br />

existi<strong>en</strong>do respuesta a <strong>la</strong> fecha.<br />

39 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000332.<br />

40 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

176 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


soldados estaba <strong>en</strong>amorado <strong>de</strong> su hija, por lo cual <strong>el</strong><strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía que retirarse <strong>de</strong> ese lugar, ante<br />

lo cual <strong>la</strong> señora int<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse cogi<strong>en</strong>do un palo. Sin embargo, los militares <strong>la</strong> sacaron<br />

por <strong>la</strong> fuerza y <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> tuvo que quedarse; luego, fue <strong>en</strong>tregada a uno <strong>de</strong> los soldados. El<br />

soldado le pidió que fuera su <strong>en</strong>amorada y le dijo que quería casarse con <strong>el</strong><strong>la</strong>. S. lo rechazó<br />

y <strong>el</strong> soldado, molesto, le gritó: «si quieres estar conmigo a bu<strong>en</strong>a hora pues, yo te voy a<br />

matar si no te confías». Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> empujó a <strong>la</strong> cama, le quitó <strong>la</strong> ropa, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong><br />

jov<strong>en</strong> se resistía. El soldado <strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te.<br />

S. t<strong>en</strong>ía dieciséis años y nunca había t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>aciones sexuales. Al día sigui<strong>en</strong>te,<br />

cuando <strong>el</strong><strong>la</strong> y su madre fueron a quejarse a <strong>la</strong> base, <strong>el</strong> capitán Piraña aseguró que <strong>el</strong><br />

soldado, a qui<strong>en</strong> se i<strong>de</strong>ntificó con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Amador Gutiérrez Lizarbe, asumiría su<br />

responsabilidad y se casaría con <strong>la</strong> jov<strong>en</strong>. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, sostuvieron una corta<br />

r<strong>el</strong>ación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual nació una niña. 41 El soldado abandonó <strong>la</strong> localidad<br />

<strong>de</strong> Manta aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1986 y, si bi<strong>en</strong> prometió retornar, nunca<br />

regresó.<br />

M. A. E. y M. A. B. (1985) 42<br />

El jefe d<strong>el</strong> Registro Civil <strong>de</strong> Manta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró a <strong>la</strong> CVR, que su hija M. A. E., <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong><br />

quince años <strong>de</strong> edad, y su hermana M. A. B. fueron sometidas a vio<strong>la</strong>ción sexual por<br />

personal militar <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> Manta, <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 1985, a qui<strong>en</strong>es logró i<strong>de</strong>ntificar como los<br />

soldados Dionisio F<strong>el</strong>ipe Álvaro y Ro<strong>la</strong>ndo Inga Romero.<br />

El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante logró i<strong>de</strong>ntificar a los agresores como los soldados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar<br />

Pircahuasi acantonada <strong>en</strong> Manta, 43 por lo que pres<strong>en</strong>tó su queja ante <strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

Manta, conocido como <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Carlos. Al principio, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te negó los hechos, culpando<br />

a los subversivos. Sin embargo, M. i<strong>de</strong>ntificó al responsable y <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te le dijo que <strong>el</strong><br />

soldado se casaría con <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

M. inició una r<strong>el</strong>ación amorosa con <strong>el</strong> soldado que <strong>la</strong> había vio<strong>la</strong>do, quedando<br />

embarazada posteriorm<strong>en</strong>te. Mas no así M. A., qui<strong>en</strong> resultó embarazada a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, pero <strong>el</strong> responsable no asumió su responsabilidad. Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción M. tuvo una hija que nació <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1986. 44<br />

L. S. (1985) 45<br />

L. S. fue vio<strong>la</strong>da sexualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1985 por <strong>el</strong> suboficial Ruti y un grupo <strong>de</strong> soldados,<br />

<strong>de</strong>stacados <strong>en</strong> Manta. En ese mom<strong>en</strong>to, L. t<strong>en</strong>ía veinticinco años y los hechos sucedieron<br />

cuando <strong>el</strong><strong>la</strong> regresaba a su casa <strong>en</strong> <strong>el</strong> anexo <strong>de</strong> Ccorisoto.<br />

O. R. C. (1988) 46<br />

En agosto <strong>de</strong> 1988, O. R. C. se <strong>en</strong>contraba con su prima <strong>en</strong> su casa, ubicada <strong>en</strong><br />

Manta, cuando llegaron dos soldados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar. La prima era <strong>en</strong>amorada <strong>de</strong> uno <strong>de</strong><br />

______________________________________<br />

41 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000336.<br />

42 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

43 CVR. Testimonio 314025. Los hechos ocurrieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Manta, provincia y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Huancav<strong>el</strong>ica, <strong>en</strong>tre mayo o junio <strong>de</strong> 1985.<br />

44 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000335.<br />

45 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

46 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

Apéndice I / 177


<strong>el</strong>los y se alejó con él. El otro soldado se quedó <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> O. y <strong>la</strong> violó. El<strong>la</strong> sólo t<strong>en</strong>ia<br />

quince años <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to y nunca antes había t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>aciones sexuales.<br />

En su r<strong>el</strong>ato a <strong>la</strong> CVR, O. contó que <strong>el</strong> soldado47 <strong>la</strong> empujó al piso y le empezó a bajar<br />

<strong>el</strong> pantalón mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong><strong>la</strong> lloraba gritando «déjame, déjame» y l<strong>la</strong>maba a su prima, que<br />

nunca respondió. El soldado le dijo: «cál<strong>la</strong>te, si no, te voy a pisar <strong>la</strong> boca d<strong>el</strong> estómago y no<br />

vas a po<strong>de</strong>r ni respirar». Durante media hora aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> soldado <strong>la</strong> violó y sólo se<br />

<strong>de</strong>tuvo cuando su prima y su acompañante regresaron. Cuando los efectivos se retiraron, O.<br />

le contó a su prima lo sucedido. La prima no se inmutó, sino que le sugirió que averigüe <strong>el</strong><br />

nombre d<strong>el</strong> agresor, porque «a lo mejor se junta contigo».<br />

Un mes <strong>de</strong>spués regresaron los mismos militares, pero <strong>en</strong> esa oportunidad <strong>la</strong> prima<br />

salió con los dos hombres seña<strong>la</strong>ndo que irían a buscar un caballo que se había perdido.<br />

Minutos <strong>de</strong>spués regresó <strong>el</strong> soldado, qui<strong>en</strong> le dijo l<strong>la</strong>marse Julián Meza García, que había<br />

abusado sexualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> O. y le propuso mant<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal. O. se negó y<br />

empezó a correr, pero <strong>el</strong> soldado <strong>la</strong> <strong>de</strong>tuvo, <strong>la</strong> abofeteó y arrojó al su<strong>el</strong>o, don<strong>de</strong> nuevam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> violó sexualm<strong>en</strong>te. El<strong>la</strong> trató <strong>de</strong> resistirse pero fue imposible.<br />

Dos meses <strong>de</strong>spués, O. se acercó a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Manta para contarle al soldado que <strong>la</strong><br />

ultrajó que estaba embarazada, ante lo cual <strong>el</strong> soldado se comprometió a reconocer al niño.<br />

Sin embargo, O. no volvió a t<strong>en</strong>er noticias suyas hasta que cumplió seis meses <strong>de</strong><br />

embarazo, cuando una mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ccolpa, le contó que <strong>la</strong> base había sido<br />

tras<strong>la</strong>dada a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica. O. no volvió a saber <strong>de</strong> Julián. Su hijo nació <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 1989. 48<br />

V. G. A. (1995) 49<br />

En junio <strong>de</strong> 1995, V. G. volvía <strong>de</strong> acompañar a su tía hasta <strong>el</strong> para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> autos ubicado<br />

a dos horas <strong>de</strong> camino <strong>de</strong> Manta, cuando se cruzó con una patrul<strong>la</strong> militar comandada por<br />

un t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y compuesta por seis soldados. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se retrasó <strong>de</strong> <strong>la</strong> patrul<strong>la</strong> y empezó<br />

a molestar<strong>la</strong>, diciéndole si quería que <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ra él o <strong>el</strong> loco, refiriéndose a otro soldado que<br />

iba con <strong>el</strong>los. V. le dijo que se cal<strong>la</strong>ra y lo insultó. En ese mom<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> soldado se bajó d<strong>el</strong><br />

caballo y se acercó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante, sujetándo<strong>la</strong> con fuerza, <strong>la</strong> apartó d<strong>el</strong> camino y le arrancó<br />

<strong>el</strong> pantalón. El<strong>la</strong> int<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse pidiéndole que no le «abusara» y diciéndole que iba a<br />

acusarlo ante <strong>el</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. El soldado que <strong>la</strong> violó estaba armado y le am<strong>en</strong>azó diciéndole:<br />

«cuando tú avises, te voy a matar».<br />

Por temor <strong>de</strong> que cumpliera con su am<strong>en</strong>aza y también por vergü<strong>en</strong>za, V. no <strong>de</strong>nunció<br />

lo ocurrido. Sin embargo, dos meses <strong>de</strong>spués, al darse cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que había quedado<br />

embarazada, <strong>de</strong>cidió acercarse a <strong>la</strong> base. De esa manera se <strong>en</strong>teró que su agresor se<br />

l<strong>la</strong>maba Martín Sierra50 y que había sido tras<strong>la</strong>dado al Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong> Pampas, a don<strong>de</strong> se dirigió<br />

a buscarlo. En dicha <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia militar, <strong>la</strong> muchacha conversó con un capitán qui<strong>en</strong> al<br />

______________________________________<br />

47 El 27 <strong>de</strong> noviembre d<strong>el</strong> 2002, mediante oficio N° 207-2002-CVR-P, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y<br />

Reconciliación solicitó al Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> confirmación sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad d<strong>el</strong> soldado Julián Meza<br />

García. Con fecha 13 <strong>de</strong> diciembre, mediante oficio N° 2981-CP-JPREBE-2B/29.02.01, <strong>el</strong> Comando <strong>de</strong><br />

COPERE comunica que ha remitido <strong>la</strong> solicitud al Comando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Región Militar, no existi<strong>en</strong>do<br />

respuesta a <strong>la</strong> fecha.<br />

48 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000330.<br />

49 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

50 Mediante <strong>el</strong> oficio 207-CVR-P d<strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002 <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad ha solicitado<br />

información <strong>de</strong>stinada a precisar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad d<strong>el</strong> soldado Martín Sierra. Con fecha 13 <strong>de</strong> diciembre,<br />

mediante oficio N° 2981-CP-JPREBE-2B/29.02.01, <strong>el</strong> Comando <strong>de</strong> COPERE comunica que ha remitido <strong>la</strong><br />

solicitud al Comando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Región Militar, no existi<strong>en</strong>do respuesta a <strong>la</strong> fecha.<br />

178 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


ecibir <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong> V., le dijo: «¿Cómo yo sé hijita?» y mandó a l<strong>la</strong>mar al soldado, qui<strong>en</strong><br />

negó lo ocurrido. Se <strong>en</strong>teró, <strong>en</strong> esta ocasión, que prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> Ñahuimpuquio. Ante esto, V.<br />

int<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>nunciar <strong>el</strong> abuso ante <strong>el</strong> juez <strong>de</strong> paz <strong>de</strong> Pampas, pero éste se negó a recibir<strong>la</strong>.<br />

Producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, V. tuvo un hijo. 51<br />

E. T. N. y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es R. B. y A. G. 52<br />

El profesor d<strong>el</strong> colegio <strong>de</strong> Vilca <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró ante <strong>la</strong> CVR que varias mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad<br />

fueron vio<strong>la</strong>das sexualm<strong>en</strong>te por miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> base militar <strong>de</strong> Vilca.<br />

Durante <strong>el</strong> período <strong>en</strong> que asumió <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> dicho distrito, recibió quejas<br />

<strong>de</strong> algunos vecinos sobre abusos sexuales que los ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n habían cometido<br />

contra sus hijas o sobrinas. Clem<strong>en</strong>te Durán sostuvo que se llevaban a cabo un promedio <strong>de</strong><br />

dos vio<strong>la</strong>ciones sexuales al mes y que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas eran m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad,<br />

<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 14 y 15 años, qui<strong>en</strong>es eran retiradas <strong>de</strong> sus casas contra su voluntad.<br />

Los familiares acudían al día sigui<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Municipalidad para quejarse. Recuerda a los<br />

padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> R. B., A. G. y T. N., <strong>en</strong>tre otros. El <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rante refiere que una vez que <strong>la</strong>s<br />

jóv<strong>en</strong>es eran llevadas a <strong>la</strong> base, <strong>la</strong>s liberaban durante <strong>la</strong> misma noche y que los pob<strong>la</strong>dores<br />

no podían ver lo sucedido porque había toque <strong>de</strong> queda.<br />

* * * * *<br />

La CVR <strong>de</strong>talló estos casos con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> contribuir al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

justicia <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> mandato legal recibido. La CVR señaló que los jefes d<strong>el</strong> Cuart<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Pampas N.° 43, durante los años 1984 y 1985, d<strong>el</strong> que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>la</strong>s bases militares <strong>de</strong><br />

Manta y Vilca, no adoptaron <strong>la</strong>s medidas necesarias para <strong>el</strong> cese <strong>de</strong> estos actos ni <strong>la</strong><br />

sanción a los responsables; con <strong>el</strong>lo contribuyeron a <strong>la</strong> impunidad <strong>de</strong> estos hechos.<br />

La CVR logró <strong>de</strong>terminar que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los distritos <strong>de</strong><br />

Manta y Vilca, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Huancav<strong>el</strong>ica, se produjo <strong>de</strong> manera persist<strong>en</strong>te y<br />

reiterada por parte <strong>de</strong> los efectivos militares <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases contrasubversivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

Estos hechos se <strong>en</strong>marcan <strong>en</strong> un contexto g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong> mujer<br />

que se pres<strong>en</strong>tó a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> país durante <strong>el</strong> conflicto armado.<br />

En muchas oportunida<strong>de</strong>s, los oficiales a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia militar cometían<br />

directam<strong>en</strong>te los abusos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otras circunstancias los fom<strong>en</strong>taron e, incluso,<br />

or<strong>de</strong>naban a sus subalternos que los cometieran. Hubo tolerancia por parte <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s bases militares ante estos actos, ya que no se sancionó a los responsables. Asimismo,<br />

<strong>la</strong>s víctimas fueron am<strong>en</strong>azadas por los perpetradores para que no <strong>de</strong>nunciaran los hechos<br />

y <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos que lo hicieron, no recibieron una respuesta efectiva ante sus rec<strong>la</strong>mos.<br />

Es imprescindible que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s protejan los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños y niñas<br />

nacidos a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, qui<strong>en</strong>es hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no han sido<br />

reconocidos por lo que sus <strong>de</strong>rechos se v<strong>en</strong> afectados.<br />

La CVR consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> situación vivida <strong>en</strong> Huancav<strong>el</strong>ica se <strong>en</strong>marcó <strong>en</strong> un amplio<br />

contexto <strong>de</strong> discriminación <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, cuyos <strong>de</strong>rechos humanos<br />

fueron vulnerados reiteradam<strong>en</strong>te y no <strong>en</strong>contraron respuesta ante sus rec<strong>la</strong>mos por lo que<br />

tuvieron que asumir una maternidad no <strong>de</strong>seada a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. La<br />

CVR recuerda que <strong>el</strong> Perú es parte <strong>de</strong> numerosos tratados <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia y que, <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> actuar con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida dilig<strong>en</strong>cia para prev<strong>en</strong>ir, investigar y<br />

sancionar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> mujer, así como <strong>de</strong> incluir <strong>en</strong> su legis<strong>la</strong>ción interna <strong>la</strong>s<br />

______________________________________<br />

51 Partida <strong>de</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad Distrital <strong>de</strong> Manta Nº 000324.<br />

52 CVR. Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales. Huancav<strong>el</strong>ica, 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

Apéndice I / 179


normas p<strong>en</strong>ales, civiles y administrativas necesarias para dar remedio a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres vio<strong>la</strong>das.<br />

La CVR reconoce y agra<strong>de</strong>ce <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres huancav<strong>el</strong>icanas que<br />

<strong>de</strong>nunciaron los terribles hechos <strong>de</strong> que fueron víctimas y exhorta al Ministerio Público a que<br />

inicie <strong>la</strong>s investigaciones necesarias a fin <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar a los responsables, <strong>de</strong> modo que<br />

estos hechos no que<strong>de</strong>n impunes.<br />

180 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


APÉNDICE II<br />

II<br />

Los asesinatos <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano (1992) y Pascua<strong>la</strong> Rosado<br />

(1996)<br />

Sumil<strong>la</strong><br />

La CVR ha logrado <strong>de</strong>terminar que <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>sarrolló durante los años nov<strong>en</strong>ta una<br />

serie <strong>de</strong> acciones contra los dirig<strong>en</strong>tes sociales. Así, fueron am<strong>en</strong>azadas y asesinadas<br />

varias dirig<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas más pobres <strong>de</strong> Lima, qui<strong>en</strong>es se opusieron a <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo subversivo. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran María El<strong>en</strong>a Moyano D<strong>el</strong>gado, <strong>de</strong><br />

Vil<strong>la</strong> El Salvador, y Pascua<strong>la</strong> Rosado Cornejo, d<strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano <strong>de</strong> Huaycán, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. La CVR sosti<strong>en</strong>e que ambos crím<strong>en</strong>es no fueron hechos ais<strong>la</strong>dos<br />

sino que se ori<strong>en</strong>taron a <strong>el</strong>iminar a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que li<strong>de</strong>raron los procesos <strong>de</strong><br />

organización social <strong>en</strong> su comunidad, por consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s opositoras a <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> PCP-SL.<br />

Contexto<br />

Hacia 1990, <strong>el</strong> PCP-SL había ext<strong>en</strong>dido su pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> país hacia<br />

Lima, realizando importantes acciones armadas <strong>en</strong>tre 1990 y 1992. 1 En esos mom<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> crisis económica y a <strong>la</strong> recesión <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, se había <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un importante<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> organización social que trató <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a esta situación, satisfaci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Esta actividad <strong>de</strong> organización social fue <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

partida para <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res locales, hombres y mujeres, que también<br />

hicieron fr<strong>en</strong>te al discurso <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que preconizaba <strong>el</strong> PCP-SL.<br />

Las mujeres que asumieron <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia local constituían una autoridad legítima que no<br />

podía coexistir con <strong>el</strong> PCP-SL. Su fuerza radicaba <strong>en</strong> su trayectoria <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> economía<br />

familiar <strong>en</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor solidaria ante <strong>la</strong> crisis económica que vivía <strong>el</strong><br />

Perú. Estas dirig<strong>en</strong>tas surg<strong>en</strong> a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los clubes <strong>de</strong> madres, <strong>de</strong> los comités d<strong>el</strong> vaso <strong>de</strong> leche y <strong>de</strong> los comedores popu<strong>la</strong>res. 2<br />

En mayo <strong>de</strong> 1991 Abima<strong>el</strong> Guzmán anunció que se había alcanzado <strong>el</strong> «equilibrio<br />

estratégico», por lo cual <strong>de</strong>cretó <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> campañas más agresivas <strong>en</strong> todos los<br />

fr<strong>en</strong>tes. Las barriadas <strong>de</strong> Lima eran esc<strong>en</strong>ario c<strong>la</strong>ve para su estrategia, porque, <strong>de</strong> acuerdo<br />

con sus proyecciones, allí se libraría <strong>la</strong> «batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>cisiva» <strong>de</strong> <strong>la</strong> «guerra popu<strong>la</strong>r». 3 Las<br />

dirig<strong>en</strong>tas eran un obstáculo para este objetivo, y por <strong>el</strong>lo <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>sarrolló una estrategia<br />

ori<strong>en</strong>tada a <strong>de</strong>sprestigiar<strong>la</strong>s y a <strong>de</strong>sactivar <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país. Asimismo, al<br />

inicio <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta am<strong>en</strong>azó y asesinó a <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tas más conocidas, acusándo<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>emigas d<strong>el</strong> pueblo y co<strong>la</strong>boradoras d<strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> turno.<br />

______________________________________<br />

1 Al respecto, se recomi<strong>en</strong>da revisar <strong>el</strong> capítulo sobre <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> <strong>el</strong> Informe Final.<br />

2 Al respecto, se recomi<strong>en</strong>da revisar <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> género d<strong>el</strong> Informe Final.<br />

3 El Diario, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992.<br />

181


En este contexto se ubica <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> Juana López León, ocurrido <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 1991. Juana era coordinadora d<strong>el</strong> Programa d<strong>el</strong> Vaso <strong>de</strong> Leche d<strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano<br />

Juan Pablo II, <strong>en</strong> El Cal<strong>la</strong>o. 4 Había iniciado su <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> 1985 durante una invasión <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

<strong>de</strong> Gambetta <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces se <strong>de</strong>dicó a organizar a <strong>la</strong>s madres vecinas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> comedor popu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa d<strong>el</strong> Vaso <strong>de</strong> Leche, recibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong><br />

instituciones. La gran acogida que tuvo <strong>el</strong> comedor popu<strong>la</strong>r perjudicaba al PCP-SL, que veía<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social y <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia una traba para sus avances y<br />

proyecciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más pobres d<strong>el</strong> Cal<strong>la</strong>o.<br />

El 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1991, cuando participaban <strong>en</strong> una asamblea popu<strong>la</strong>r, fueron<br />

asesinados Fortunato Col<strong>la</strong>zos Crispín, subsecretario g<strong>en</strong>eral, y Alfredo Aguirre Beraún,<br />

secretario <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa y propaganda d<strong>el</strong> pueblo jov<strong>en</strong> Juan Pablo II d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong><br />

Miraflores, <strong>en</strong> Lima. 5<br />

El 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1991 <strong>el</strong> PCP-SL asesinó a Doraliza Espejo Márquez, dirig<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong><br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano José Carlos Mariátegui d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Lurigancho, <strong>en</strong><br />

Lima, por haber co<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> un reparto <strong>de</strong> víveres organizado por <strong>el</strong> Ejército. 6 El 31 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>el</strong> PCP-SL at<strong>en</strong>tó contra Emma Hi<strong>la</strong>rio, dirig<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

Comedores, disparándole <strong>en</strong> su hogar <strong>en</strong> <strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano Pamplona Alta, <strong>en</strong> Lima.<br />

Emma sobrevivió pero quedó herida, al igual que su cuñado y su esposo, motivo por <strong>el</strong> cual<br />

se vio obligada a salir d<strong>el</strong> país. 7 Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992, Luis Pomasunco<br />

Constanza, dirig<strong>en</strong>te vecinal que implem<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s rondas urbanas <strong>en</strong> <strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

humano 7 <strong>de</strong> Octubre <strong>en</strong> El Agustino, Lima, fue asesinado por los subversivos. 8<br />

María El<strong>en</strong>a Moyano D<strong>el</strong>gado: Vil<strong>la</strong> El Salvador<br />

En 1971, aproximadam<strong>en</strong>te mil familias compuestas por migrantes y habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas tugurizadas d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Lima invadieron terr<strong>en</strong>os estatales y propiedad privada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cerro Primero <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> Pamplona. El gobierno d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral Juan V<strong>el</strong>asco Alvarado <strong>de</strong>cidió<br />

reubicar a los invasores <strong>en</strong> un ext<strong>en</strong>so ar<strong>en</strong>al ubicado a 26 kilómetros al sur <strong>de</strong> Lima, <strong>en</strong> un<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano que recibió <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador y que luego se convertiría<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera comunidad urbana p<strong>la</strong>nificada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú. Vil<strong>la</strong> El Salvador <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día<br />

administrativam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> María d<strong>el</strong> Triunfo.<br />

Cuando, <strong>en</strong> 1975, <strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral Francisco Morales Bermú<strong>de</strong>z <strong>de</strong>rrocó al g<strong>en</strong>eral V<strong>el</strong>asco<br />

Alvarado, se <strong>en</strong>dureció <strong>la</strong> posición estatal hacia los sectores popu<strong>la</strong>res y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong><br />

El Salvador, <strong>el</strong> gobierno abandonó <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong> comunidad. En este contexto,<br />

los sectores políticos <strong>de</strong> izquierda <strong>en</strong>cabezaron un proceso <strong>de</strong> movilización social que<br />

recogía reivindicaciones concretas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad pero que también t<strong>en</strong>ía un cont<strong>en</strong>ido<br />

político <strong>de</strong> oposición al gobierno militar y a su política económica. 9<br />

En 1983 Mich<strong>el</strong> Azcueta fue <strong>el</strong>egido alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, y <strong>en</strong> 1986 fue<br />

re<strong>el</strong>egido <strong>en</strong> <strong>el</strong> cargo. Azcueta se <strong>de</strong>sempeñaba como profesor d<strong>el</strong> colegio <strong>de</strong> Fe y Alegría<br />

<strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador y militaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> Partido Unificado Mariateguista (PUM), <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong><br />

partido más gran<strong>de</strong> al interior d<strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te Izquierda Unida (IU). Mich<strong>el</strong> Azcueta dirigió <strong>el</strong><br />

______________________________________<br />

4 Revista Sí d<strong>el</strong> 9 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1991. Diario La República d<strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992.<br />

5 Diario La República d<strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992.<br />

6 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

7 Al respecto, revisar <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> género d<strong>el</strong> Informe Final.<br />

8 Diario La República, 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992.<br />

9 Ob. cit.<br />

182 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


movimi<strong>en</strong>to por convertir a Vil<strong>la</strong> El Salvador <strong>en</strong> un distrito in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y propuso un<br />

ambicioso proyecto para promover <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo comunal a través d<strong>el</strong><br />

gobierno local, reactivando <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base. En algunos casos <strong>el</strong> municipio<br />

<strong>de</strong>volvió <strong>el</strong> control <strong>de</strong> programas sociales a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base, como sucedió con<br />

<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Mujeres <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador (Fepomuves). María El<strong>en</strong>a Moyano,<br />

militante d<strong>el</strong> PUM, fue <strong>el</strong>egida presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fepomuves <strong>en</strong> 1984. 10<br />

La pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PCP-SL<br />

En los años och<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> PCP-SL com<strong>en</strong>zó a actuar <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador a través <strong>de</strong><br />

actos <strong>de</strong> sabotaje que t<strong>en</strong>ían un valor simbólico y <strong>de</strong> propaganda. Entre 1981 y 1986 hubo<br />

pocas incursiones armadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, dirigidas contra <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s estatales como <strong>la</strong><br />

comisaría, los bancos y <strong>la</strong>s torres <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectricidad. Los subversivos realizaban ocasionales<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> agitación y difusión como <strong>la</strong> iluminación <strong>de</strong> los cerros cercanos con fogatas<br />

que formaban <strong>la</strong> hoz y <strong>el</strong> martillo, símbolo d<strong>el</strong> PCP-SL, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> vo<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong><br />

mercados y colegios, y <strong>la</strong> interceptación <strong>de</strong> camiones y <strong>la</strong> repartición <strong>de</strong> los comestibles que<br />

llevaban. 11<br />

Muchos <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores percibían con cierta simpatía <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PCP-SL,<br />

hecho que fue increm<strong>en</strong>tándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>el</strong> Estado respondía con una represión<br />

indiscriminada. Como seña<strong>la</strong> una dirig<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> distrito: «Vil<strong>la</strong> El Salvador era consi<strong>de</strong>rada<br />

como ‘zona roja’ <strong>en</strong> esa época. Se hacía rastril<strong>la</strong>jes, nos bajaban <strong>de</strong> los camiones, llevaban<br />

a mucha g<strong>en</strong>te presa por nada, para intimidar. Sólo por ser <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> se nos consi<strong>de</strong>raba<br />

terroristas». 12<br />

En 1989 se com<strong>en</strong>zó a notar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PCP-SL, que <strong>de</strong>splegaba esfuerzos <strong>de</strong><br />

organización no para resolver los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sino para radicalizar su lucha<br />

para <strong>de</strong>slegitimar al Estado y a <strong>la</strong> izquierda legal <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> sus problemas. 13 Ganar<br />

<strong>la</strong> hegemonía <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador t<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> objetivo estratégico <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que <strong>el</strong> PCP-SL<br />

podía competir <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o con <strong>la</strong> izquierda legal y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascarar <strong>la</strong> supuesta inutilidad <strong>de</strong><br />

su opción pacífica <strong>de</strong> cambio social. Desprestigiar a <strong>la</strong> izquierda y ganar pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong><br />

El Salvador constituía un efecto simbólico para <strong>el</strong> PCP-SL no sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito distrital sino<br />

también <strong>en</strong> <strong>el</strong> nacional.<br />

Poco a poco, los dirig<strong>en</strong>tes locales com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>safiar al PCP-SL , buscando <strong>el</strong><br />

apoyo d<strong>el</strong> Estado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía. No obstante, <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad inicial <strong>de</strong> estos dirig<strong>en</strong>tes le<br />

dio al PCP-SL un espacio fundam<strong>en</strong>tal para organizarse, reunir información y establecer una<br />

red <strong>de</strong> simpatizantes y militantes, indisp<strong>en</strong>sable para <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> su campaña posterior <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to abierto, cuando había logrado ejercer un niv<strong>el</strong> importante <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia e,<br />

incluso, <strong>el</strong> control sobre <strong>la</strong>s organizaciones c<strong>la</strong>ves d<strong>el</strong> distrito. El objetivo d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong><br />

El Salvador fue <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias pacíficas <strong>de</strong> cambio social: un<br />

objetivo ori<strong>en</strong>tado tanto a <strong>de</strong>sprestigiar a los partidos <strong>de</strong> izquierda, a los que consi<strong>de</strong>raba sus<br />

principales rivales y <strong>en</strong>emigos, como para radicalizar <strong>la</strong>s luchas popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> su<br />

lógica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> Estado.<br />

______________________________________<br />

10 Ob. cit.<br />

11 El 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1991 se registra <strong>el</strong> asalto por parte <strong>de</strong> una columna d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong> un camión cargado<br />

con más <strong>de</strong> tresci<strong>en</strong>tas cajas <strong>de</strong> aceite vegetal que repartieron <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s amas <strong>de</strong> casa que realizaban<br />

compras <strong>en</strong> un mercado <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador. Banco <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Desco, ficha 006623. En otra ocasión se<br />

registra un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong> incitar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a saquear un camión que distribuía<br />

bebidas gaseosas (<strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1991). Banco <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Desco, 013584.<br />

12 Entrevista, diciembre <strong>de</strong> 2002, <strong>en</strong> ob. cit., p. 21.<br />

13 Ob. cit., p. 28.<br />

Apéndice II / 183


Otra táctica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador y <strong>en</strong> otros distritos<br />

popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Lima fue levantar reivindicaciones popu<strong>la</strong>res concretas. Por ejemplo,<br />

aprovechando <strong>la</strong> incapacidad d<strong>el</strong> Estado para brindar seguridad básica a sus ciudadanos<br />

castigó y <strong>en</strong> algunos casos asesinó a d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>tes y a personas que vio<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad, tales como adúlteros, drogadictos, etcétera, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo «una suerte <strong>de</strong><br />

justicia vigi<strong>la</strong>nte <strong>en</strong> estas zonas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> Estado o siempre estuvo aus<strong>en</strong>te o se había<br />

replegado». Otra forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>slegitimar a autorida<strong>de</strong>s locales y dirig<strong>en</strong>tes popu<strong>la</strong>res fue<br />

acusarlos <strong>de</strong> corruptos, para lo cual buscó primero difamarlos y <strong>de</strong>spués <strong>el</strong>iminarlos.<br />

A partir <strong>de</strong> 1991, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador se volvió más agresiva.<br />

Los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia estuvieron ori<strong>en</strong>tados a crear vacíos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> una campaña para<br />

intimidar y <strong>el</strong>iminar a autorida<strong>de</strong>s locales. El primer acto que se registró fue <strong>el</strong> asesinato d<strong>el</strong><br />

prefecto d<strong>el</strong> distrito, Alejandro Magno Gómez, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1991. 14<br />

¿Quién era María El<strong>en</strong>a Moyano?<br />

María El<strong>en</strong>a Moyano D<strong>el</strong>gado nació <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1958 <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong><br />

Barranco, <strong>en</strong> Lima. Llegó con su madre y sus siete hermanos a Vil<strong>la</strong> El Salvador cuando<br />

t<strong>en</strong>ía 12 años. Con su familia se instaló <strong>en</strong> <strong>el</strong> ar<strong>en</strong>al sin agua y protegidos precariam<strong>en</strong>te por<br />

esteras. 15 Apr<strong>en</strong>dió a v<strong>en</strong>cer <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y muy pronto se convirtió <strong>en</strong> animadora d<strong>el</strong><br />

primer Programa No Esco<strong>la</strong>rizado <strong>de</strong> Educación Inicial (Pronoei) que se creó <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El<br />

Salvador. Posteriorm<strong>en</strong>te participó <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> alfabetización comprometiéndose <strong>en</strong><br />

diversas tareas comunales.<br />

El 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1990 se casó con Luis Pinequi Fal<strong>la</strong>, con qui<strong>en</strong> tuvo dos hijos.<br />

Mal<strong>en</strong>a, como <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maban, integró los comedores y clubes <strong>de</strong> madres hasta 1984, cuando<br />

com<strong>en</strong>zó a participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa d<strong>el</strong> Vaso <strong>de</strong> Leche. Más tar<strong>de</strong> estuvo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres<br />

fundadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fepomuves, que <strong>en</strong> 1992 agrupaba a 112 comedores popu<strong>la</strong>res con 30 mil<br />

com<strong>en</strong>sales diarios y 507 Comités d<strong>el</strong> Vaso <strong>de</strong> Leche que at<strong>en</strong>dían aproximadam<strong>en</strong>te a 60<br />

mil niños y ancianos. 16 En <strong>la</strong> Fepomuves se <strong>de</strong>sempeñó primero como subsecretaria <strong>de</strong><br />

organización y luego como presi<strong>de</strong>nta. Cabe <strong>de</strong>cir que cuando María El<strong>en</strong>a fue <strong>el</strong>egida<br />

presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fepomuves <strong>en</strong> 1984, fue acusada <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización política <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

por IU y <strong>el</strong> municipio, creándose un conflicto que luego sería aprovechado por <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong><br />

su búsqueda <strong>de</strong> ganar espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito. Sin embargo, María El<strong>en</strong>a <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió siempre <strong>la</strong><br />

autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social fr<strong>en</strong>te a los partidos políticos.<br />

María El<strong>en</strong>a pert<strong>en</strong>ecía a <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rada d<strong>el</strong> PUM. Cuando éste se dividió, María<br />

El<strong>en</strong>a se unió al Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Afirmación Socialista (MAS), pequeño partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda<br />

cristiana, y fue invitada a formar parte <strong>de</strong> su dirección.<br />

En 1989 María El<strong>en</strong>a fue <strong>el</strong>egida como t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ta alcal<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador.<br />

Desempeñaba este cargo cuando <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong>filó sus ataques contra <strong>el</strong><strong>la</strong>. María El<strong>en</strong>a<br />

t<strong>en</strong>ía una gran influ<strong>en</strong>cia porque era un paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza y también <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a todo tipo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y especialm<strong>en</strong>te contra <strong>el</strong> terror.<br />

Su capacidad organizativa y <strong>de</strong> trabajo es recordada por sus compañeras <strong>de</strong> lucha:<br />

Yo trabajé con María El<strong>en</strong>a Moyano cuando <strong>el</strong><strong>la</strong> fue Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mujeres <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1988 y 1990. Yo era asist<strong>en</strong>ta social <strong>de</strong> Fepomuves. María El<strong>en</strong>a Moyano era una mujer<br />

que trabajaba arduam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> temprano hasta muy altas horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, <strong>de</strong>dicándose a <strong>la</strong><br />

organización, a organizar a <strong>la</strong>s mujeres, a crear formas y niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

______________________________________<br />

14 Diario La República, 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1991.<br />

15 Diario Expreso, 16 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992.<br />

16 Boletín informativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos-CNDDHH. Lima, mayo <strong>de</strong> 1992.<br />

184 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Es por eso que muchas mujeres salimos <strong>de</strong> nuestras casas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro pare<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> nuestros<br />

problemas individuales a los problemas colectivos y logramos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que t<strong>en</strong>íamos un <strong>de</strong>recho<br />

y que t<strong>en</strong>íamos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> mejorar nuestra condición <strong>de</strong> vida. 17<br />

Cuando <strong>el</strong> PCP-SL arremetió contra <strong>la</strong>s instituciones y dirig<strong>en</strong>tes popu<strong>la</strong>res, María<br />

El<strong>en</strong>a se le <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó directa y públicam<strong>en</strong>te:<br />

Aquí se están matando pobres, se están matando mujeres, se están matando dirig<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong><br />

pretexto <strong>de</strong> revolución, porque revolución era nueva vida, era justicia y <strong>de</strong>mocracia. Y ahí, empezó<br />

a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse abiertam<strong>en</strong>te, i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te, con <strong>el</strong> PCP-SL. Es ahí cuando si<strong>en</strong>do presi<strong>de</strong>nta<br />

pues, sufre muchos cuestionami<strong>en</strong>tos y persecuciones y muchas am<strong>en</strong>azas y am<strong>en</strong>azan a <strong>la</strong>s<br />

organizaciones y acusan <strong>de</strong> ser asist<strong>en</strong>cialistas y colchón d<strong>el</strong> sistema. 18<br />

La propia María El<strong>en</strong>a admitió <strong>en</strong> una <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> 1991 que no había criticado al PCP-<br />

SL públicam<strong>en</strong>te hasta que éste com<strong>en</strong>zó a atacar a grupos <strong>de</strong> base como <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Mujeres:<br />

Hasta hace un tiempo yo p<strong>en</strong>saba que <strong>el</strong> PCP-SL era un grupo equivocado y que, <strong>de</strong> alguna<br />

manera, int<strong>en</strong>taba luchar por alguna justicia. Pero cuando mataron al dirig<strong>en</strong>te obrero [Enrique]<br />

Castillo [<strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 1989], tuvieron todo mi repudio; sin embargo, yo no me atrevía a con<strong>de</strong>nar<br />

esta actitud terrorista d<strong>el</strong> PCP-SL. Ahora han tocado <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> base, don<strong>de</strong> están<br />

los más pobres [...] Pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n socavar este tipo <strong>de</strong> organizaciones. […] [Y]o ya no consi<strong>de</strong>ro al<br />

PCP-SL un grupo revolucionario, es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un grupo terrorista. 19<br />

Tanto <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong>, Johny Rodríguez, como <strong>el</strong> ex alcal<strong>de</strong>, Mich<strong>el</strong> Azcueta, com<strong>en</strong>zaron a<br />

recibir am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> muerte d<strong>el</strong> PCP-SL, y <strong>en</strong>tre 1991 y 1993 ambos sobrevivieron a varios<br />

int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> asesinato. El periódico El Diario, vocero s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista, acusó a Mich<strong>el</strong> Azcueta y a<br />

María El<strong>en</strong>a Moyano, <strong>en</strong>tre otros, <strong>de</strong> ser oportunistas y corruptos, revisionistas contrarios a<br />

<strong>la</strong> revolución. El proyecto político <strong>de</strong> IU fue <strong>de</strong>nunciado como una farsa ori<strong>en</strong>tada a «castrar<br />

<strong>la</strong> combatividad y <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial revolucionario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas»: 20<br />

¿En dón<strong>de</strong> quedaron los ‘proyectos’, ‘programas’ <strong>de</strong> los revisionistas y reaccionarios? Sólo fueron<br />

un burdo tráfico para los pobres y <strong>el</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to ilícito <strong>de</strong> unos cuantos a costa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

<strong>de</strong> miles. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los traficantes miserables Azcueta, Pare<strong>de</strong>s, Moyano, Zazzali, Cáceres,<br />

Quintanil<strong>la</strong>, <strong>en</strong>tre otros que trabajan contra <strong>la</strong> revolución maoísta <strong>en</strong> nuestro país. 21<br />

En septiembre <strong>de</strong> 1991 una bomba explotó y <strong>de</strong>strozó uno <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> acopio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Fepomuvez, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización almac<strong>en</strong>aba los alim<strong>en</strong>tos que distribuía a los<br />

comedores popu<strong>la</strong>res. María El<strong>en</strong>a Moyano responsabilizó al PCP-SL d<strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado, y esta<br />

agrupación negó su responsabilidad, acusándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> haber orquestado <strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado para<br />

<strong>en</strong>cubrir <strong>el</strong> mal uso <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Después d<strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado contra <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> acopio, <strong>la</strong> periodista Mari<strong>el</strong><strong>la</strong> Balbi, d<strong>el</strong> diario La República, publicó una <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual María El<strong>en</strong>a afirmaba que <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador resistirían<br />

al PCP-SL y que <strong>el</strong><strong>la</strong> promovería <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> rondas urbanas para combatirlo. Dijo<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que serían rondas autónomas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y Policiales, pues <strong>el</strong><br />

pueblo no confiaba <strong>en</strong> estas instituciones. Sin embargo, los esfuerzos naci<strong>en</strong>tes por<br />

organizar rondas se <strong>de</strong>sarmaron luego <strong>de</strong> que <strong>el</strong> PCP-SL visitara a los organizadores,<br />

______________________________________<br />

17 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Caso n.° 22. Cuarta sesión, 22 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2003. Testimonio <strong>de</strong> Esther Flores Pacheco, presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mujeres <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El<br />

Salvador. El<strong>la</strong> compartió <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fepomuves con María El<strong>en</strong>a Moyano.<br />

18 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Caso n.° 22. Cuarta sesión, 22 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2003.<br />

19 Diario La República, 22 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1991.<br />

20 Diario El Diario n° 551, 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1989.<br />

21 Diario El Diario n.° 613, 1991.<br />

Apéndice II / 185


am<strong>en</strong>azándolos y advirtiéndoles que <strong>de</strong>sistieran <strong>de</strong> organizar rondas porque <strong>el</strong>los se<br />

<strong>en</strong>cargarían <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> droga. 22<br />

En 1991 María El<strong>en</strong>a Moyano publicó una carta abierta que fue difundida <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

medios <strong>de</strong> comunicación, como respuesta a <strong>la</strong>s acusaciones d<strong>el</strong> PCP-SL consignadas <strong>en</strong><br />

un vo<strong>la</strong>nte d<strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to C<strong>la</strong>sista Barrial (MCB), un organismo d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> los barrios<br />

popu<strong>la</strong>res. En dicho vo<strong>la</strong>nte se le acusaba <strong>de</strong> estar aliada con <strong>el</strong> gobierno, <strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

formar rondas urbanas <strong>en</strong> coalición con <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, <strong>de</strong> robar al pueblo y <strong>de</strong> que<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> habría dinamitado <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> acopio. En su carta, María El<strong>en</strong>a negó todas <strong>la</strong>s<br />

acusaciones, recordando su protesta contra <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y su <strong>la</strong>bor<br />

a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. La carta termina con un párrafo fulminante:<br />

[...] <strong>la</strong> revolución es afirmación a <strong>la</strong> vida, a <strong>la</strong> dignidad individual y colectiva; es ética nueva. La<br />

revolución no es muerte ni imposición ni sometimi<strong>en</strong>to ni fanatismo. La revolución es vida nueva,<br />

es conv<strong>en</strong>cer y luchar por una sociedad justa, digna, solidaria, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

creadas por nuestro pueblo, respetando su <strong>de</strong>mocracia interna y gestando los nuevos gérm<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> nuevo Perú. 23<br />

Una supuesta corrupción –nunca confirmada ni probada– fue aceptada por un bu<strong>en</strong><br />

sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Sin embargo, situando los hechos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los métodos utilizados<br />

por <strong>la</strong> agrupación s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista, <strong>la</strong> CVR pue<strong>de</strong> afirmar que todo esto formaba parte <strong>de</strong> una<br />

campaña por <strong>de</strong>sprestigiar a <strong>la</strong> Fepomuves, y concretam<strong>en</strong>te a María El<strong>en</strong>a Moyano, para<br />

luego justificar su asesinato.<br />

El PCP-SL <strong>de</strong>cretó un «paro armado» para <strong>el</strong> día 14 <strong>de</strong> febrero. María El<strong>en</strong>a <strong>de</strong>cidió<br />

que <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>safiar al PCP-SL <strong>de</strong> manera directa había llegado. Entonces p<strong>la</strong>nteó<br />

que Vil<strong>la</strong> y sus organizaciones <strong>de</strong>bían protestar contra <strong>el</strong> paro <strong>en</strong> una manifestación pública<br />

<strong>de</strong>nominada «Marcha por <strong>la</strong> Paz». Ese mismo día muchas personas <strong>de</strong>cidieron no<br />

participar por temor a <strong>la</strong>s represalias. Incluso los grupos <strong>de</strong> izquierda rehusaron participar.<br />

Como dijo Mich<strong>el</strong> Azcueta <strong>en</strong> una carta publicada a dos días <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a:<br />

Llevamos más <strong>de</strong> una semana María El<strong>en</strong>a [Moyano], Yoni [Rodríguez], [José] Polo y yo hab<strong>la</strong>ndo<br />

c<strong>la</strong>ro sobre <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>ciones d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador y sobre <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas continuas –<br />

<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te confirmadas–contra nuestras vidas. Lo hemos hecho público una y otra vez por<br />

todos los medios posibles. Nadie dijo nada. Al contrario, y lo digo sin ningún tipo <strong>de</strong> odio personal<br />

sino p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, <strong>el</strong> mismo domingo, a <strong>la</strong> mañana María El<strong>en</strong>a pidió al PUM que<br />

apoyara una acción unitaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> Parque Industrial, ante <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes d<strong>el</strong> PCP-SL.<br />

¿Cuál fue <strong>la</strong> evaluación d<strong>el</strong> PUM? ‘No, pues t<strong>en</strong>emos que fortalecer nuestro perfil propio’.<br />

Respuesta textual dicha a <strong>la</strong> propia María El<strong>en</strong>a. Los resultados ya se conoc<strong>en</strong>. [N]i <strong>el</strong> PUM, ni<br />

<strong>el</strong> PC, ni mucho m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong> UDP o <strong>el</strong> Bloque [Revolucionario] apoyaron <strong>la</strong> «Marcha por <strong>la</strong> Paz»,<br />

importante acto simbólico <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo día d<strong>el</strong> paro. 24<br />

La marcha se realizó, pero sólo participaron aproximadam<strong>en</strong>te cincu<strong>en</strong>ta personas.<br />

Sin embargo, María El<strong>en</strong>a iba a <strong>la</strong> cabeza, portando ban<strong>de</strong>ras b<strong>la</strong>ncas <strong>en</strong> símbolo <strong>de</strong> paz.<br />

Ese mismo día un paquete con quini<strong>en</strong>tos gramos <strong>de</strong> dinamita fue colocado <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Mich<strong>el</strong> Azcueta. 25 No hubo víctimas, pero <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje era c<strong>la</strong>ro.<br />

No obstante <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas que recibía d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990, María El<strong>en</strong>a se resistía<br />

a creer que si<strong>en</strong>do <strong>el</strong><strong>la</strong> d<strong>el</strong> pueblo se atrevieran a matar<strong>la</strong>. Sin embargo, com<strong>en</strong>zó a preparar<br />

a su esposo y a sus hijos, Gustavo <strong>de</strong> diez años y David Alejandro <strong>de</strong> ocho años: «Pero<br />

______________________________________<br />

22 Burt, ob. cit., p. 44.<br />

23 Milos<strong>la</strong>vich, Diana (editora). María El<strong>en</strong>a Moyano: En busca <strong>de</strong> una esperanza. Lima: Flora Tristán, 1993.<br />

24 Carta <strong>de</strong> Mich<strong>el</strong> Azcueta publicada <strong>en</strong> Última Hora, 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992.<br />

25 Banco <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Desco, ficha 016599.<br />

186 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


cuando pasa ninguna preparación pue<strong>de</strong> sobreponernos al <strong>en</strong>orme dolor que nos<br />

embarga». 26<br />

El viernes 14, cuando se llevó a cabo <strong>la</strong> «Marcha por <strong>la</strong> Paz», Mal<strong>en</strong>a conversó con su<br />

esposo sobre lo que podía pasar y, como si presintiera lo que iba a suce<strong>de</strong>r, le pidió que<br />

cui<strong>de</strong> mucho a sus hijos. Más tar<strong>de</strong>, como v<strong>en</strong>ía haciéndolo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía algunos meses, se<br />

fue a pasar <strong>la</strong> noche <strong>en</strong> otro lugar con sus hijos. Para evitar estar lejos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los regresó <strong>de</strong><br />

México, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> habían <strong>en</strong>viado para proteger<strong>la</strong>. 27<br />

El asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a<br />

María El<strong>en</strong>a se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> Esther Flores cuando recibió una invitación<br />

d<strong>el</strong> Comité d<strong>el</strong> Vaso <strong>de</strong> Leche d<strong>el</strong> grupo resi<strong>de</strong>ncial 23 <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer sector <strong>de</strong> VES para una<br />

pol<strong>la</strong>da bai<strong>la</strong>ble28 que se realizaría <strong>el</strong> sábado 15 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992 con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> recaudar<br />

fondos para implem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cocina. La persona que <strong>en</strong>tregó <strong>la</strong>s tarjetas insistió <strong>en</strong> que no<br />

podían faltar porque <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran sus dirig<strong>en</strong>tas. Ambas, consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus obligaciones,<br />

acordaron asistir <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> como una manera <strong>de</strong> apoyar y estimu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más mujeres.<br />

El día anterior, <strong>el</strong> administrador d<strong>el</strong> concejo distrital <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador contrató los<br />

servicios <strong>de</strong> Víctor Chocano d<strong>el</strong> Carpio para que realizara servicio <strong>de</strong> transporte a María<br />

El<strong>en</strong>a <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana hasta <strong>la</strong>s 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche d<strong>el</strong> día sigui<strong>en</strong>te.<br />

El 15 <strong>de</strong> febrero María El<strong>en</strong>a pasó <strong>la</strong> mañana <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya Paraíso Azul con sus hijos, un<br />

sobrino y una amiga. Los acompañaba a<strong>de</strong>más su resguardo personal, <strong>el</strong> suboficial <strong>de</strong><br />

tercera Róger Bocanegra Gómez. En <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya permanecieron hasta <strong>la</strong>s 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, y<br />

aproximadam<strong>en</strong>te una hora <strong>de</strong>spués se dirigieron a <strong>la</strong> pol<strong>la</strong>da.<br />

Después <strong>de</strong> <strong>de</strong>jarlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta d<strong>el</strong> local, <strong>el</strong> automóvil Volkswag<strong>en</strong> azul alqui<strong>la</strong>do se<br />

estacionó pocos metros más allá. En <strong>el</strong> carro sólo quedó <strong>el</strong> chofer, y <strong>el</strong> policía se ubicó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

esquina más próxima. A los pocos minutos, una jov<strong>en</strong> vestida con polo b<strong>la</strong>nco y falda<br />

floreada se acercó al policía sonri<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong> improviso, le disparó hiriéndolo <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho. El<br />

herido dio varias vu<strong>el</strong>tas <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, sacó su arma y com<strong>en</strong>zó a disparar, pero sin dirección<br />

específica. Después, rodó hasta <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un auto estacionado. Entonces, un subversivo le<br />

arrojó una carga <strong>de</strong> dinamita que no llegó a estal<strong>la</strong>r. El policía, aprovechando <strong>la</strong> escasa<br />

iluminación, logró alejarse.<br />

María El<strong>en</strong>a estaba muy animada y <strong>de</strong>partía con los organizadores. Cerca <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

estaban sus hijos y <strong>la</strong> compañera que los cuidaba. De pronto, mi<strong>en</strong>tras otros hombres<br />

armados disparaban, vio que una mujer y un hombre se le acercaban y se dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

que v<strong>en</strong>ían por <strong>el</strong><strong>la</strong>. Entonces, alcanzó a advertir a <strong>la</strong>s mujeres que se tir<strong>en</strong> al su<strong>el</strong>o. Dijo:<br />

«Vi<strong>en</strong><strong>en</strong> por mí, a matarme». Sus hijos se agacharon junto a <strong>la</strong> mujer que los cuidaba. El<strong>la</strong><br />

les indicó: «Táp<strong>en</strong>se <strong>la</strong> cara porque su mami va a escaparse».<br />

La mujer disparó contra María El<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho y <strong>la</strong> cabeza. Cuando cayó al su<strong>el</strong>o,<br />

sus asesinos <strong>la</strong> arrastraron hasta <strong>la</strong> salida don<strong>de</strong> le colocaron aproximadam<strong>en</strong>te cinco kilos<br />

<strong>de</strong> explosivos. La explosión <strong>de</strong>strozó su cuerpo y sus restos quedaron esparcidos <strong>en</strong> un<br />

radio <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta metros aproximadam<strong>en</strong>te. La confusión era total. Cuando los hijos <strong>de</strong><br />

______________________________________<br />

26 Pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Luis Pinequi Fal<strong>la</strong>, esposo <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a. La República, 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992.<br />

27 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Caso n.° 22. Cuarta sesión. 22 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2002. Testimonio <strong>de</strong> Esther Flores Pacheco: «Y optamos porque <strong>el</strong><strong>la</strong> se fuera a México porque<br />

había am<strong>en</strong>azas constantes».<br />

28 Actividad que se realiza para recaudar fondos.<br />

Apéndice II / 187


Mal<strong>en</strong>a levantaron <strong>la</strong> cara, dijeron: «Mami logró escapar», y salieron corri<strong>en</strong>do por <strong>la</strong> parte <strong>de</strong><br />

atrás d<strong>el</strong> local.<br />

En <strong>la</strong> actividad había aproximadam<strong>en</strong>te treinta personas, y como resultado d<strong>el</strong><br />

at<strong>en</strong>tado también resultaron heridos los vecinos asist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> pol<strong>la</strong>da Am<strong>el</strong>ia V<strong>el</strong>a Yersa,<br />

Pedro Jaime P<strong>en</strong>ique, Beatriz Chil<strong>en</strong>o Guitol<strong>la</strong>nos, Rafa<strong>el</strong> Martínez Gamboa y Áng<strong>el</strong> San<br />

Martín L<strong>la</strong>nos, qui<strong>en</strong>es tuvieron que ser interv<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospital María<br />

Auxiliadora.<br />

Entre <strong>la</strong> confusión reinante <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te huyó <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes direcciones, y no todos se<br />

dieron cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo ocurrido con María El<strong>en</strong>a. Más tar<strong>de</strong>, cuando se procedió al recojo <strong>de</strong> sus<br />

restos, se percataron <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lo acontecido. Sólo una vez efectuada <strong>la</strong><br />

reconstrucción <strong>de</strong> los restos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo local comunal, <strong>el</strong> chofer Víctor Chocano reconoció<br />

que correspondían a María El<strong>en</strong>a.<br />

Cuando su compañera Esther Flores llegó al local, <strong>en</strong>contró un espectáculo aterrador:<br />

Yo llegué seis cuar<strong>en</strong>ta y cinco muy alegre p<strong>en</strong>sando que <strong>el</strong><strong>la</strong> ya había llegado [...] Cuando bajo<br />

y me <strong>en</strong>camino para <strong>en</strong>trar había mucha g<strong>en</strong>te que salía <strong>de</strong>spavorida gritando y muchas<br />

compañeras se acercaron a mí y me dijeron: «Por favor, no vayas, que acaban <strong>de</strong> matar a María<br />

El<strong>en</strong>a y que también te pue<strong>de</strong>n matar a ti. Por favor, no vayas». Pero yo avancé unos pasos más<br />

ad<strong>el</strong>ante [...] Lo que vi fue un cuerpo <strong>de</strong>strozado, los intestinos tirados, <strong>la</strong> cabeza <strong>en</strong> <strong>el</strong> techo, y<br />

<strong>la</strong> sangre que bañó toda <strong>la</strong> pared d<strong>el</strong> local, que era b<strong>la</strong>nca y roja <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to. 29<br />

Después d<strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado, <strong>la</strong>s compañeras <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a llegaron como pudieron al<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> acopio. Allí se s<strong>en</strong>taron a llorar. En esos mom<strong>en</strong>tos un f<strong>la</strong>sh informativo por <strong>la</strong><br />

t<strong>el</strong>evisión daba cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Mal<strong>en</strong>a:<br />

Muchas mujeres v<strong>en</strong>ían, muchas compañeras v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sesperadas, lloraban, llorábamos, unas<br />

se <strong>de</strong>smayaban, otras gritaban. Y muchas no sabíamos. ¿Por qué tanto odio? ¿Por qué tanta<br />

cru<strong>el</strong>dad? ¿Por qué tanta barbarie? ¿Por qué <strong>de</strong>strozar? ¿Por qué romperle <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trañas? [...] <strong>la</strong><br />

mataron, cal<strong>la</strong>ron su voz, pero sus pa<strong>la</strong>bras, su ejemplo, nunca pudieron matarlos. Porque<br />

nosotras <strong>la</strong>s mujeres lo llevamos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestro corazón, lo llevamos como una convicción y<br />

como un i<strong>de</strong>al, ese i<strong>de</strong>al por <strong>el</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong> luchó, <strong>en</strong>tregó su vida y murió con coraje. 30<br />

Sin embargo, quedó una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que se <strong>la</strong> había <strong>de</strong>jado so<strong>la</strong> a merced <strong>de</strong> sus<br />

asesinos, <strong>de</strong> que los dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> izquierda <strong>la</strong> abandonaron, <strong>de</strong> que <strong>el</strong> gobierno <strong>la</strong> utilizó<br />

como paradigma <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te al terror. Al final, María El<strong>en</strong>a sólo contaba con un<br />

policía <strong>de</strong> resguardo, que resultaba sólo una formalidad fr<strong>en</strong>te al aparato d<strong>el</strong> PCP-SL.<br />

La balearán, <strong>la</strong> dinamitarán... ¡Y NO PODRÁN MATARLA!<br />

Ése fue <strong>el</strong> titu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> diario La República d<strong>el</strong> domingo 16 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992 que dio <strong>la</strong><br />

vu<strong>el</strong>ta al mundo. María El<strong>en</strong>a Moyano D<strong>el</strong>gado, Mal<strong>en</strong>a o <strong>la</strong> Negra, como le <strong>de</strong>cían con cariño,<br />

había muerto pero vivía <strong>en</strong> <strong>el</strong> corazón <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es fueron testigos <strong>de</strong> su lucha. Una<br />

multitudinaria marcha acompañó su b<strong>la</strong>nco ataúd hasta <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio Cristo Salvador. Los<br />

pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> El Salvador, confundidos con dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organizaciones popu<strong>la</strong>res y<br />

portando ban<strong>de</strong>ras b<strong>la</strong>ncas, acompañaron sus restos <strong>en</strong>tre ar<strong>en</strong>gas: «¡No matarás ni con<br />

hambre ni con ba<strong>la</strong>s. No matarás!».<br />

______________________________________<br />

29 CVR. Audi<strong>en</strong>cia pública <strong>de</strong> casos realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lima. Caso n.° 22. Cuarto grupo. 22 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2002.<br />

30 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

188 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


¿Cómo se p<strong>la</strong>neó <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a?<br />

Cuando María El<strong>en</strong>a confirmó su asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> pol<strong>la</strong>da, <strong>la</strong> maquinaria d<strong>el</strong> PCP-SL se<br />

puso <strong>en</strong> marcha. El operativo estaba p<strong>la</strong>neado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía un año. El aparato <strong>de</strong><br />

información d<strong>el</strong> PCP-SL, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión, dio aviso <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia. El comando <strong>de</strong><br />

aniqui<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to llegó al lugar mi<strong>en</strong>tras dos grupos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción ya se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

lugar d<strong>el</strong> ataque. El primer conting<strong>en</strong>te –unas cinco personas– estaba confundido <strong>en</strong>tre los<br />

asist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> pol<strong>la</strong>da. El otro se apostó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada d<strong>el</strong> local. Cuando María El<strong>en</strong>a llegó a<br />

<strong>la</strong> pol<strong>la</strong>da los grupos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción estaban <strong>en</strong> sus puestos. El armam<strong>en</strong>to fue transportado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> alguna vivi<strong>en</strong>da cercana, <strong>de</strong> acuerdo con versiones posteriores, utilizando m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> edad. En <strong>el</strong> operativo participaron aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 15 y 18 personas.<br />

Según versiones periodísticas, <strong>el</strong> comando <strong>de</strong> aniqui<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bió estar compuesto<br />

por personas extrañas a Vil<strong>la</strong> El Salvador. Pero los grupos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción y los informantes<br />

sí era g<strong>en</strong>te allegada que conocía perfectam<strong>en</strong>te los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores.<br />

En los días posteriores, <strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado fue reivindicado por <strong>la</strong> organización terrorista a<br />

través <strong>de</strong> vo<strong>la</strong>ntes y pronunciami<strong>en</strong>tos tanto d<strong>el</strong> comité c<strong>en</strong>tral como d<strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to<br />

C<strong>la</strong>sista Barrial (MCB), 31 que justificaron <strong>la</strong> acción como <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> Marcha por <strong>la</strong> Paz<br />

que <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992 había sido <strong>en</strong>cabezada por Mal<strong>en</strong>a Moyano <strong>en</strong> abierto <strong>de</strong>safío<br />

al PCP-SL, que había convocado a un «paro armado» para esa fecha.<br />

Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1992 <strong>la</strong>s bases d<strong>el</strong> PCP-SL habían rebasado a Abima<strong>el</strong> Guzmán y,<br />

no obstante que <strong>en</strong> un principio <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista consi<strong>de</strong>ró <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a<br />

Moyano como un exceso, posteriorm<strong>en</strong>te lo avaló dici<strong>en</strong>do que <strong>el</strong><strong>la</strong> era punta <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza d<strong>el</strong><br />

imperialismo yanqui. 32<br />

La investigación policial<br />

El 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1992 <strong>la</strong> Policía puso a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te a<br />

Martha Huatay Ruiz y a otros <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos como presuntos autores <strong>de</strong> acciones terroristas,<br />

<strong>en</strong>tre otras, <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano. 33 En marzo <strong>de</strong> 1993 <strong>la</strong> Dincote <strong>de</strong>tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

urbanización El Naranjal a los integrantes <strong>de</strong> un <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to especial <strong>de</strong> aniqui<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Socorro Popu<strong>la</strong>r al que se le atribuyó <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a. La Policía sostuvo que a<br />

estas personas se les había <strong>en</strong>contrado <strong>el</strong> «reg<strong>la</strong>je» 34 <strong>de</strong> <strong>la</strong> asesinada li<strong>de</strong>resa. Entre los<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos se <strong>en</strong>contraba Óscar Manu<strong>el</strong> Sed<strong>el</strong>mayer Armas, consi<strong>de</strong>rado como mando<br />

político d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to.<br />

Junto a Sed<strong>el</strong>mayer fueron <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos Johnny Ernesto Sed<strong>el</strong>mayer Armas y Marco<br />

Antonio Abarca Rupay, este último consi<strong>de</strong>rado como mando militar d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to<br />

especial d<strong>el</strong> cono norte <strong>de</strong> Socorro Popu<strong>la</strong>r. Habían sido consi<strong>de</strong>rados como no habidos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> atestado n.º 243-D1-Dincote d<strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992 y habían sido con<strong>de</strong>nados <strong>en</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia a ca<strong>de</strong>na perpetua por <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> traición a <strong>la</strong> patria. Entre los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos figuraba<br />

una adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 17 años, Victoria Sa<strong>la</strong>s Huallpa, camarada Tania, convivi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Abarca<br />

Rupay. Otros <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos fueron: Rómulo Vásquez Palomino (a) Darío; Luis Alberto Salomón<br />

Bravo (a) Saúl; Óscar Manu<strong>el</strong> Sed<strong>el</strong>meyer Armas (a) Alejandro; Mario Quiñónez Mamani (a)<br />

Álex; Victoria Sa<strong>la</strong>s Huallpa (a) Tania; Urbano Ordaya Ramírez (a) Tomás; Lázaro A<strong>la</strong>rcón<br />

______________________________________<br />

31 Muestra 27 <strong>de</strong> <strong>la</strong> p. 130 d<strong>el</strong> atestado n.° 268-Divicote-3-Dincote. Un vo<strong>la</strong>nte con i<strong>de</strong>ología marxistal<strong>en</strong>inista-<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Gonzalo, exaltando <strong>la</strong> sanción impuesta a <strong>la</strong> «ag<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> imperialismo» María<br />

El<strong>en</strong>a Moyano.<br />

32 Coron<strong>el</strong> PNP Jiménez Baca, B<strong>en</strong>edicto. Entrevista <strong>en</strong> El Comercio, 12 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1999.<br />

33 Dincote. Atestado policial n.º 231.<br />

34 Es <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to que se le hacía a <strong>la</strong>s víctimas.<br />

Apéndice II / 189


Gonzales (a) Alberto; F<strong>el</strong>ipe Carrasco Luque (a) Héber; Crisanto Ordaya Ramírez;<br />

Francisco Gálvez Pérez; Ad<strong>el</strong>ina Sed<strong>el</strong>meyer Armas; Máximo Julcapoma Minayahua; Manu<strong>el</strong><br />

M<strong>en</strong>doza Chiara (a) C<strong>el</strong>so; Victor Maco Nalvarte (a) Jorge; y Luis Zambrano Toro (a) Lipa.<br />

Un diario local afirmaba que <strong>el</strong> PCP-SL utilizó a una niña <strong>de</strong> 11 años y a su hermano,<br />

dos años m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong><strong>la</strong>, como parte d<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong><br />

Mal<strong>en</strong>a Moyano. 35 La Dincote pres<strong>en</strong>tó ante <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa a Maritza Infante Yupanqui (a)<br />

Mi<strong>la</strong>gros» o Carolina y a otros cinco miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zonal sur <strong>de</strong> Socorro Popu<strong>la</strong>r y allí se<br />

m<strong>en</strong>cionó a los m<strong>en</strong>ores. La niña ARCH fue puesta a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> 5ª fiscalía d<strong>el</strong> m<strong>en</strong>or<br />

y <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te. Posteriorm<strong>en</strong>te, los medios dieron cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Fredy Gómez<br />

Romaní, mando militar d<strong>el</strong> sector <strong>de</strong> Canarias d<strong>el</strong> comité regional principal, y <strong>de</strong> J<strong>en</strong>ny<br />

Romero Coro, 36 camarada Lucero, como dirig<strong>en</strong>te militar <strong>de</strong> Socorro Popu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> comité<br />

regional metropolitano. 37 Ambos fueron investigados por <strong>la</strong> Dincote como participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano.<br />

Los <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos, <strong>en</strong>cabezados por los hermanos Sed<strong>el</strong>mayer y Abarca Rupay, fueron<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciados por <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> traición a <strong>la</strong> patria. Actualm<strong>en</strong>te se han acogido a lo dispuesto<br />

por <strong>el</strong> Tribunal Constitucional que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> inconstitucionalidad d<strong>el</strong> referido tipo p<strong>en</strong>al, por lo<br />

que han solicitado <strong>la</strong> nulidad d<strong>el</strong> proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se los con<strong>de</strong>nó, iniciándose un nuevo<br />

proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> 4° juzgado p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Lima. 38 El caso, por lo tanto, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

instrucción.<br />

De otro <strong>la</strong>do, se ha formalizado <strong>de</strong>nuncia39 contra J<strong>en</strong>ny Romero Coro, Maritza Infante<br />

Yupanqui y Marilú Cár<strong>de</strong>nas Cáceres, <strong>en</strong>tre otras personas. En cuanto a <strong>la</strong> primera, <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 1997 <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Judicial se pronunció <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> integrar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

anterior y reservar <strong>el</strong> proceso hasta que sea habida. 40 Maritza Infante y Marilú Cár<strong>de</strong>nas<br />

fueron con<strong>de</strong>nadas por <strong>la</strong> Corte Superior <strong>de</strong> Lima por d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> terrorismo, sin seña<strong>la</strong>r como<br />

agraviada a María El<strong>en</strong>a Moyano, no obstante que <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma resolución se sosti<strong>en</strong>e que<br />

actuaron como cont<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado.<br />

La CVR resalta que hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no existe una investigación exhaustiva para<br />

individualizar a los autores d<strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a Moyano, aunque <strong>el</strong> autor mediato,<br />

Abima<strong>el</strong> Guzmán, ha sido con<strong>de</strong>nado por este crim<strong>en</strong>. La CVR exhorta a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

para que continú<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s investigaciones a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar a los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muerte <strong>de</strong> María El<strong>en</strong>a.<br />

Pascua<strong>la</strong> Rosado Cornejo: Huaycán<br />

El Programa <strong>de</strong> Habilitación Urbana d<strong>el</strong> Área <strong>de</strong> Huaycán (PEHUH) fue creado <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 1984 por resolución <strong>de</strong> alcaldía n.º 40 <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad <strong>de</strong> Lima metropolitana. El<br />

propósito d<strong>el</strong> programa era <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo progresivo <strong>de</strong> un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to humano <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />

<strong>de</strong> Huaycán, básicam<strong>en</strong>te autofinanciado y autoconstruido, para más <strong>de</strong> 20.000 familias <strong>de</strong><br />

escasos recursos económicos, así como <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> estrategias alternativas<br />

______________________________________<br />

35 Diario El Comercio, 9 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1994.<br />

36 Atestado policial n.° 082-D3-Dincote.<br />

37 Diario El Comercio, 22 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2000.<br />

38 Expedi<strong>en</strong>te n.° 307-2003.<br />

39 D<strong>en</strong>uncia n.º 9610391.<br />

40 IDL, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Romero, solicitó <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley 26655 <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

complem<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> gracia <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución suprema 115-2001-JUS.<br />

190 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


–principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong> agua– para <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras eriazas <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa<br />

peruana. 41 Huaycán se ubica <strong>en</strong> un <strong>de</strong>svío d<strong>el</strong> kilómetro 17 <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera C<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> Lima.<br />

Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad fueron difíciles, ya que los pob<strong>la</strong>dores t<strong>en</strong>ían que v<strong>en</strong>cer <strong>el</strong><br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> lugar, <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y, sobre todo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PCP-<br />

SL, que buscaba tomar <strong>el</strong> control, primero para formar un comité popu<strong>la</strong>r abierto, y, luego<br />

para crear bases <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> acceso a Lima. La int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los subversivos<br />

era ais<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, combustibles, etcétera.<br />

Como sucedió <strong>en</strong> otras zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> Huaycán <strong>la</strong><br />

oposición <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes que no permitieron su infiltración pero que pagaron con su vida su<br />

lucha contra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. El 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1992 <strong>el</strong> PCP-SL asesinó a Zacarías Magal<strong>la</strong>nes,<br />

promotor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONG I<strong>de</strong>as, y <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1993 corrió <strong>la</strong> misma suerte José Galindo,<br />

uno <strong>de</strong> los principales promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para combatir <strong>la</strong><br />

subversión a través <strong>de</strong> los comités <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. 42 El local don<strong>de</strong> funcionaban <strong>la</strong>s rondas<br />

<strong>de</strong> Huaycán fue dinamitado <strong>en</strong> cuatro oportunida<strong>de</strong>s. El 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1993 acribil<strong>la</strong>ron a<br />

uno <strong>de</strong> sus miembros, José Gómez Estrada, y <strong>el</strong> 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> ese mismo año<br />

asesinaron al ron<strong>de</strong>ro Erasmo Flores Arias.<br />

¿Quién era Pascua<strong>la</strong> Rosado?<br />

Pascua<strong>la</strong> Rosado Cornejo era una persona vigorosa, dinámica y con gran s<strong>en</strong>tido<br />

social. Nació <strong>en</strong> Cayma, Arequipa, don<strong>de</strong> sólo pudo estudiar hasta quinto grado <strong>de</strong> primaria.<br />

Se casó con F<strong>la</strong>vio Froylán O<strong>la</strong>zábal Salinas, un trujil<strong>la</strong>no, con qui<strong>en</strong> tuvo siete hijos.<br />

Al principio vivieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> Pascua<strong>la</strong>, <strong>en</strong> una humil<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

Santa C<strong>la</strong>ra, <strong>en</strong> Lima, hasta que <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1984 Pascua<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidió inscribirse para obt<strong>en</strong>er<br />

un terr<strong>en</strong>o propio <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Huaycán que por <strong>en</strong>tonces empezaba a formarse.<br />

Cuando se tras<strong>la</strong>dó a dicho lugar, integró diversos grupos <strong>de</strong> mujeres cuya función fue<br />

ayudarse mutuam<strong>en</strong>te para salir d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vivían. Al inicio ejerció<br />

algunos cargos m<strong>en</strong>ores, sobresali<strong>en</strong>do por su dinamismo, lo cual hizo que fuese <strong>el</strong>egida<br />

dirig<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> vivía. Posteriorm<strong>en</strong>te fue nombrada secretaria g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />

A, unidad <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da comunal don<strong>de</strong> vivía, reemp<strong>la</strong>zando a Charles Jaime Lastra<br />

Domínguez, conocido como Arturo, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> múltiples oportunida<strong>de</strong>s había sido i<strong>de</strong>ntificado<br />

como dirig<strong>en</strong>te visible d<strong>el</strong> PCP-SL <strong>en</strong> Huaycán, tal como él mismo señaló: «A mí me<br />

confundían como s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista. De rep<strong>en</strong>te me veían como un alto dirig<strong>en</strong>te s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista. Tal vez<br />

como un i<strong>de</strong>ólogo s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista [...]». 43<br />

La int<strong>en</strong>sa actividad que Pascua<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegó <strong>en</strong> dicho cargo fue su carta <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación para que <strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1991 fuera <strong>el</strong>egida secretaria g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comunidad Urbana Autogestionaria <strong>de</strong> Huaycán, <strong>el</strong> máximo cargo al que se podía aspirar.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su g<strong>en</strong>eración, como María El<strong>en</strong>a Moyano, Pascua<strong>la</strong> no<br />

había pasado por <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as partidarias y su visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política se reducía al ámbito <strong>de</strong><br />

Huaycán. Esto fue <strong>de</strong>terminante dado <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> don<strong>de</strong> le tocó <strong>de</strong>sempeñarse<br />

como autoridad comunal, porque <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces Huaycán era consi<strong>de</strong>rada «zona roja»,<br />

es <strong>de</strong>cir, zona s<strong>en</strong><strong>de</strong>rista.<br />

______________________________________<br />

41 El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Urbana Autogestionaria <strong>de</strong> Huaycán. Informe final. Área <strong>de</strong> Esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Hechos-Estudios <strong>en</strong> profundidad. Se<strong>de</strong> Lima-CVR.<br />

42 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

43 Entrevista con Charles Jaime Lastra Domínguez realizada por <strong>el</strong> Área <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR.<br />

Apéndice II / 191


La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Pascua<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eró importantes b<strong>en</strong>eficios para <strong>la</strong> comunidad. Así, durante<br />

su gestión como secretaria g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Huaycán se construyó <strong>el</strong> instituto superior tecnológico<br />

y <strong>el</strong> hospital materno-infantil; se realizaron obras <strong>de</strong> agua, <strong>de</strong>sagüe, insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> luz<br />

<strong>el</strong>éctrica y se implem<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa para combatir <strong>la</strong> d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia.<br />

Tal como otras dirig<strong>en</strong>tas lo hicieron, Pascua<strong>la</strong> se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó abiertam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> PCP-SL. Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1991, ap<strong>en</strong>as un día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su <strong>el</strong>ección,<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> formuló al diario La República <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones contra <strong>el</strong> grupo subversivo:<br />

El propósito <strong>de</strong> los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas es atemorizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, amedr<strong>en</strong>tarlos con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> estar<br />

aquí e imponer sus i<strong>de</strong>as y sus métodos [...] Yo voy a combatir al terrorismo con otras armas. [...]<br />

El s<strong>en</strong><strong>de</strong>rismo ti<strong>en</strong>e su caldo <strong>de</strong> cultivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran <strong>de</strong>socupación exist<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> trabajo. Nosotros creemos que si damos fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, ésta contará<br />

con recursos económicos y <strong>de</strong>saparecerá ese caldo <strong>de</strong> cultivo. 44<br />

La respuesta d<strong>el</strong> PCP-SL no se hizo esperar. Como sucedió <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> María<br />

El<strong>en</strong>a Moyano, El Diario <strong>la</strong> empezó a am<strong>en</strong>azar. El 4 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1992 apareció publicado un<br />

panfleto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> acusaban <strong>de</strong> malversaciones y <strong>de</strong> estar seriam<strong>en</strong>te comprometida con<br />

<strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> turno, esto es, <strong>de</strong> ser una «cabeza negra».<br />

El PCP-SL basaba sus afirmaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que Pascua<strong>la</strong> había coordinado<br />

con <strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral EP Luis Pérez Documet y <strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral PNP Antonio Ketín Vidal <strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera comisaría <strong>en</strong> Huaycán, así como <strong>la</strong> base militar, a inicios <strong>de</strong><br />

1992. 45<br />

El PCP-SL pasó <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras a los hechos. El 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1992, un grupo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sconocidos at<strong>en</strong>tó contra su domicilio. Sin embargo, <strong>la</strong> oportuna pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su esposo<br />

F<strong>la</strong>vio O<strong>la</strong>zábal logró que los agresores huyeran sin lograr su cometido. Su hija Ingrid<br />

recuerda estos hechos:<br />

[...] a eso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, un grupo <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te cinco terroristas empezaron a<br />

disparar a mi casa por <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> ad<strong>el</strong>ante, directam<strong>en</strong>te a mi mamá, pero como <strong>la</strong> puerta estaba<br />

trancada <strong>el</strong>los no pudieron ingresar. Mi papá que estaba afuera, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, com<strong>en</strong>zó a rep<strong>el</strong>er <strong>el</strong><br />

ataque disparando con <strong>el</strong> arma que t<strong>en</strong>ía. Entonces los terroristas huyeron por un pasaje. 46<br />

En 1993 <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas d<strong>el</strong> PCP-SL contra su vida fueron más int<strong>en</strong>sas. Sus<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones a un medio <strong>de</strong> comunicación, <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> ese año, sobre un discurso d<strong>el</strong> ex<br />

presi<strong>de</strong>nte Alberto Fujimori <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tó como <strong>la</strong> li<strong>de</strong>resa <strong>de</strong> un comité <strong>de</strong><br />

auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa armado contra <strong>el</strong> PCP-SL, empeoraron su situación: 47 «A raíz <strong>de</strong> que <strong>el</strong> 15 <strong>de</strong><br />

julio <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> Huaycán y <strong>el</strong> señor Presi<strong>de</strong>nte nos pres<strong>en</strong>tó como <strong>el</strong> primer cuerpo<br />

armado contra <strong>el</strong> PCP-SL, los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas <strong>de</strong>cían que <strong>el</strong> Ejército y <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte me habían<br />

obligado, pero no es cierto. Nadie me presionó [...]».<br />

En vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s constantes am<strong>en</strong>azas y ante <strong>el</strong> inmin<strong>en</strong>te p<strong>el</strong>igro que corría su vida,<br />

Pascua<strong>la</strong> tuvo que refugiarse <strong>en</strong> Chile, adon<strong>de</strong> viajó <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1993 gracias al apoyo <strong>de</strong><br />

organismos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos. Permaneció <strong>en</strong> ese país cerca <strong>de</strong> un año y seis meses.<br />

Durante ese tiempo fueron asesinados <strong>en</strong> Huaycán <strong>el</strong> ex dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los servicios<br />

comunales David Chacaliaza y <strong>el</strong> ron<strong>de</strong>ro Migu<strong>el</strong> Galindo Cabezas. También fue dinamitado<br />

<strong>el</strong> local d<strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad autogestionaria.<br />

______________________________________<br />

44 Diario La República, martes 7 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1991.<br />

45 CVR. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autogestionaria <strong>de</strong> Huaycán. Informe final <strong>el</strong>aborado por <strong>el</strong> Área <strong>de</strong><br />

Estudios <strong>en</strong> Profundidad <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2002.<br />

46 CVR. Dec<strong>la</strong>ración testimonial <strong>de</strong> Ingrid O<strong>la</strong>zábal Rosado prestada a <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Especiales <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003.<br />

47 Diario La República, domingo 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1993.<br />

192 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


El cariño por su familia y <strong>la</strong> nostalgia por su comunidad hicieron que Pascua<strong>la</strong><br />

regresara al Perú. En <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1995 volvió al país, mas no a Huaycán. Por <strong>en</strong>tonces,<br />

Apro<strong>de</strong>h consiguió albergar<strong>la</strong> <strong>en</strong> una casa ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> <strong>en</strong> Lima. No<br />

obstante, eran muchos los p<strong>la</strong>nes que Pascua<strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía para su comunidad, por lo que<br />

finalm<strong>en</strong>te volvió a Huaycán. Cuando lo hizo, <strong>en</strong> sus pa<strong>la</strong>bras se notaba cansancio, quizá<br />

hartazgo por <strong>la</strong> prepot<strong>en</strong>cia con que <strong>el</strong> PCP-SL había trastocado su vida: «No le t<strong>en</strong>go miedo<br />

a <strong>la</strong> muerte. Ya <strong>la</strong> conocí <strong>en</strong> Chile y si t<strong>en</strong>go que morir, que sea <strong>en</strong> mi país, <strong>en</strong> este pueblo<br />

que me vio nacer». 48<br />

Al respecto, <strong>la</strong> CVR ha recogido <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> Wálter Ortega, ex secretario g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Urbana Autogestionaria <strong>de</strong> Huaycán, qui<strong>en</strong> sostuvo que <strong>el</strong><strong>la</strong> t<strong>en</strong>ía estrecha<br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> Policía y <strong>el</strong> Ejército: «Sobre los asesinatos, se podría <strong>de</strong>cir que Pascua<strong>la</strong> era<br />

una persona visiblem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da al gobierno, al Ejército y a <strong>la</strong> Policía. Existían <strong>de</strong>nuncias<br />

públicas <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo. A<strong>de</strong>más, sus actitu<strong>de</strong>s eran más bi<strong>en</strong> provocadoras». 49<br />

En <strong>el</strong> mismo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>el</strong> ex dirig<strong>en</strong>te Charles Jaime Lastra Domínguez, qui<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>jó su cargo cuando Pascua<strong>la</strong> Rosado fue <strong>el</strong>egida como secretaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona A:<br />

La señora Pascua<strong>la</strong> tuvo una oportunidad <strong>de</strong> salvar su vida. El<strong>la</strong> se retiró <strong>de</strong> acá un tiempo pero<br />

regresó acá, regresó y yo particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te lo veo así, me da <strong>la</strong> impresión como que eso había<br />

sido una especie <strong>de</strong> provocación porque lo que se dice también <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Pascua<strong>la</strong> es que <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

se comprometió <strong>de</strong>masiado con los organismos paramilitares y mucha g<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> PCP-SL había<br />

sido afectada por esa actitud <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. 50<br />

Por su parte, <strong>el</strong> profesor Máximo Tic<strong>la</strong>yauri, pob<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> Huaycán, aseguró a <strong>la</strong> CVR que<br />

su muerte se <strong>de</strong>bió también a que <strong>el</strong><strong>la</strong> solía aparecer públicam<strong>en</strong>te con los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

los aparatos estatales, lo que para él hacía evi<strong>de</strong>nte su compromiso con <strong>el</strong> gobierno:<br />

[...] El<strong>la</strong> presidía los <strong>de</strong>sfiles <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Creo que <strong>la</strong> culpa <strong>de</strong> esa muerte,<br />

más que los grupos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ristas, <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> propio Estado <strong>de</strong> comprometer a los dirig<strong>en</strong>tes a<br />

grados que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una lucha que no era <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Realm<strong>en</strong>te no era una lucha <strong>de</strong> <strong>el</strong>los porque<br />

<strong>el</strong> PCP-SL con todos sus problemas se <strong>la</strong>nzó a <strong>la</strong> lucha contra un Estado, contra los organismos<br />

tut<strong>el</strong>ares d<strong>el</strong> Estado y <strong>el</strong> Estado para protegerse puso <strong>en</strong> medio a <strong>la</strong>s organizaciones popu<strong>la</strong>res.<br />

Y dirig<strong>en</strong>tes que aceptaron, bu<strong>en</strong>o se involucraron tanto que pusieron <strong>en</strong> riesgo también su<br />

situación [...]. 51<br />

El asesinato<br />

El 6 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1996 Pascua<strong>la</strong> Rosado salió <strong>de</strong> su domicilio, <strong>en</strong> Huaycán, con<br />

<strong>de</strong>stino a su trabajo. Tomó <strong>el</strong> camino usual para abordar <strong>el</strong> microbús. En esas<br />

circunstancias, y cerca d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida 15 <strong>de</strong> julio, un grupo <strong>de</strong> aniqui<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

PCP-SL <strong>la</strong> interceptó y le infirió un disparo <strong>en</strong> <strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te: 52 «Dos hombres <strong>la</strong> agarraron <strong>de</strong> los<br />

brazos por <strong>de</strong>trás y una mujer se paró <strong>en</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> diciéndole: ‘Ahora vas a morir’. Mi<br />

mamá se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a esa mujer y le dijo: ‘A ver mátame, pues’, porque <strong>el</strong><strong>la</strong> ya estaba cansada<br />

<strong>de</strong> todo eso. Luego <strong>la</strong> mujer le dio una cachetada a mi mamá y le disparó». 53<br />

______________________________________<br />

48 Diario La República, miércoles 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1995, p. 19.<br />

49 CVR. Entrevista con Wálter Ortega, ex secretario g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Urbana Autogestionaria <strong>de</strong><br />

Huaycán, tomada <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2002. Estudios <strong>en</strong> Profundidad.<br />

50 CVR. Entrevista con Charles Jaime Lastra Domínguez <strong>en</strong> Huaycán. Estudios <strong>en</strong> Profundidad.<br />

51 CVR. Entrevista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR con <strong>el</strong> profesor Máximo Tic<strong>la</strong>yauri <strong>en</strong> Huaycán, tomada <strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2002.<br />

Estudios <strong>en</strong> Profundidad.<br />

52 Protocolo <strong>de</strong> necropsia n.°. 878/96 PR.<br />

53 Dec<strong>la</strong>ración testimonial <strong>de</strong> Ingrid O<strong>la</strong>zábal Rosado prestada a <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Investigaciones Especiales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003.<br />

Apéndice II / 193


Luego <strong>de</strong> los disparos, y con Pascua<strong>la</strong> t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, uno <strong>de</strong> los subversivos<br />

colocó sobre <strong>el</strong> cuerpo una carga <strong>de</strong> dinamita a <strong>la</strong> altura d<strong>el</strong> vi<strong>en</strong>tre; dieron vivas a <strong>la</strong> «lucha<br />

armada», esparcieron vo<strong>la</strong>ntes 54 y huyeron. Segundos <strong>de</strong>spués estalló <strong>el</strong> explosivo<br />

<strong>de</strong>strozando su cavidad abdominal. Esta versión ha sido corroborada por los policías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dircote. 55 A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones policiales se pudo <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s características<br />

físicas <strong>de</strong> los criminales, i<strong>de</strong>ntificados como dos hombres <strong>de</strong> raza mestiza y una mujer <strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te 28 años. 56<br />

La CVR l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que se llevó a cabo <strong>el</strong> crim<strong>en</strong>, cuyas<br />

motivaciones y ejecución fueron simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> manera como se acabó con <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> María<br />

El<strong>en</strong>a Moyano.<br />

Cómo se p<strong>la</strong>nificó <strong>el</strong> crim<strong>en</strong><br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dincote, <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex dirig<strong>en</strong>ta<br />

comunal <strong>de</strong> Huaycán, Pascua<strong>la</strong> Rosado, fue dispuesto por <strong>el</strong> comité regional metropolitano,<br />

que <strong>en</strong>cargó a <strong>la</strong> red móvil <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución d<strong>el</strong> crim<strong>en</strong>. 57<br />

El camarada Carlos, mando político <strong>de</strong> dicha red, comunicó a los <strong>de</strong>más integrante <strong>la</strong><br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar<strong>la</strong>. Para <strong>el</strong>lo se reunieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio d<strong>el</strong> camarada F<strong>el</strong>ipe, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma comunidad <strong>de</strong> Huaycán. Allí p<strong>la</strong>nificaron <strong>el</strong> at<strong>en</strong>tado y <strong>el</strong>igieron a los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

subversivos que se <strong>en</strong>cargarían <strong>de</strong> ejecutar<strong>la</strong>. La Policía sostuvo que Máximo se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cohesión; <strong>el</strong> «reg<strong>la</strong>je» estuvo bajo responsabilidad <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> red territorial o<br />

<strong>de</strong>stacam<strong>en</strong>to zonal este; y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución directa intervinieron Fedor como mando militar,<br />

qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ía una pisto<strong>la</strong> automática; mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong> apoyo directo actuaron <strong>el</strong> combati<strong>en</strong>te<br />

Isaías, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>jó <strong>la</strong> carga explosiva sobre <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. Finalm<strong>en</strong>te, como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción intervinieron Óscar y Saúl.<br />

El 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1997 <strong>el</strong> PCP-SL, a través <strong>de</strong> su vocero El Diario, reivindicó <strong>el</strong><br />

at<strong>en</strong>tado: «Huaycán: Activistas d<strong>el</strong> Ejército Popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Liberación (EPL) aniqui<strong>la</strong>n <strong>de</strong> dos<br />

ba<strong>la</strong>zos y dinamitan <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> instigadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión y rondas urbanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />

<strong>de</strong> Huaycán, Pascua<strong>la</strong> Rosado». 58<br />

Según <strong>la</strong>s investigaciones practicadas por <strong>la</strong> Dincote, los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>ta vecinal Pascua<strong>la</strong> Rosado Cornejo habrían sido miembros d<strong>el</strong> comité regional<br />

metropolitano d<strong>el</strong> PCP-SL, que <strong>en</strong>cargó a <strong>la</strong> red móvil <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución d<strong>el</strong> crim<strong>en</strong>.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicha investigación policial, <strong>en</strong> ese mismo año se produjo <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> varias personas como presuntos responsables d<strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong> Pascua<strong>la</strong><br />

Rosado, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los un obrero <strong>de</strong> construcción civil y estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad La<br />

Cantuta. Algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los fueron procesados <strong>en</strong> tribunales militares y otros <strong>de</strong>rivados al fuero<br />

común, don<strong>de</strong> fueron absu<strong>el</strong>tos.<br />

______________________________________<br />

54 Los vo<strong>la</strong>ntes con manuscritos rezaban: «¡Superar <strong>el</strong> recodo» (<strong>en</strong> alusión a <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> Abima<strong>el</strong> Guzmán<br />

Reinoso) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> guerra popu<strong>la</strong>r» «¡Ap<strong>la</strong>star a los revisionistas y capitu<strong>la</strong>cionistas a sangre y<br />

fuego».<br />

55 Informe n.° 011-IC-H-DDCV obrante <strong>en</strong> <strong>el</strong> expedi<strong>en</strong>te n.° 004-TP-96, a fojas 144.<br />

56 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

57 Atestado n.° 091-Divicote-Dincote, p. 59.<br />

58 Diario El Diario, 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1997.<br />

194 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


La Sa<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Terrorismo, <strong>en</strong> mérito al <strong>de</strong>creto legis<strong>la</strong>tivo 922-2003, 59 <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong><br />

nulidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia con<strong>de</strong>natoria expedida <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero militar contra los presuntos<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Pascua<strong>la</strong> Rosado, disponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un nuevo<br />

juicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero común. 60<br />

Conclusiones<br />

La CVR confirma que <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tas María El<strong>en</strong>a Moyano D<strong>el</strong>gado y Pascua<strong>la</strong> Rosado<br />

Cornejo fueron asesinadas por <strong>el</strong> grupo subversivo PCP-SL, que veía <strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor y li<strong>de</strong>razgo<br />

comunal un obstáculo para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus acciones.<br />

En ambos casos se trataba <strong>de</strong> mujeres que habían <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una importante <strong>la</strong>bor<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y que habían asumido una posición c<strong>la</strong>ra contra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándose abiertam<strong>en</strong>te al PCP-SL e instando a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para que se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>diera y<br />

rechazara <strong>la</strong>s acciones d<strong>el</strong> grupo subversivo.<br />

La CVR repara <strong>en</strong> <strong>la</strong> similitud con que ambos asesinatos fueron ejecutados. En ambos<br />

casos <strong>el</strong> PCP-SL <strong>de</strong>sarrolló una estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprestigio y am<strong>en</strong>azas contra <strong>la</strong>s dirig<strong>en</strong>tas<br />

para finalm<strong>en</strong>te asesinar<strong>la</strong>s y luego reivindicar los hechos. La CVR resalta que estos<br />

crím<strong>en</strong>es forman parte <strong>de</strong> un contexto más amplio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> PCP-SL am<strong>en</strong>azó y acabó<br />

con <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> otras dirig<strong>en</strong>tas, que por cierto <strong>de</strong>plora.<br />

La CVR insta a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s a que realic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones correspondi<strong>en</strong>tes para que<br />

se llegue a <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> los responsables directos <strong>de</strong> estos crím<strong>en</strong>es, se les<br />

juzgue y sancione <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> ley, alcanzando tal responsabilidad a Abima<strong>el</strong> Guzman<br />

Reinoso y a los integrantes d<strong>el</strong> comité c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> PCP-SL.<br />

______________________________________<br />

60 En esa instancia jurisdiccional los expedi<strong>en</strong>tes figuran con los números 199-2003 y 129-2003.<br />

59 Esta norma fue dada por <strong>el</strong> Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República acogi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Tribunal Constitucional<br />

n.º 010-2002-AI/TC, por <strong>la</strong> cual recomi<strong>en</strong>da al Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas antiterroristas<br />

que vio<strong>la</strong>n <strong>la</strong> Carta Magna.<br />

Apéndice II / 195


BIBLIOGRAFÍA CORRESPONDIENTE AL<br />

CAPÍTULO SOBE IMPACTO<br />

DIFERENCIADO DE LA VIOLENCIA<br />

BIBLIOGRAFÍA CORRESPONDIENTE AL CAPÍTULO<br />

SOBE IMPACTO DIFERENCIADO DE LA VIOLENCIA<br />

Apro<strong>de</strong>h, FIDH y Verdad y Justicia<br />

2002 Memorias d<strong>el</strong> Horror. Testimonios <strong>de</strong> mujeres afectadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Lima.<br />

Balbi y Callirgos<br />

1992 «S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro y <strong>la</strong> mujer». Quehacer, 79, septiembre-octubre. Lima: DESCO.<br />

BARRIG, Maruja<br />

1993 «Li<strong>de</strong>razgo fem<strong>en</strong>ino y viol<strong>en</strong>cia política <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú <strong>de</strong> los 90». Debates <strong>en</strong><br />

sociología, n.° 18. pp. 89-112.<br />

1996 «Los nudos d<strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo». Márg<strong>en</strong>es, n.° 15. Lima: Sur, Casa <strong>de</strong> Estudios d<strong>el</strong><br />

Socialismo.<br />

BOGGINO, J y D. KOLNIKOFF<br />

1998 Asociación Primo Levi <strong>de</strong> París.<br />

En http://www.unesco.org/courier/1998-08/sp/ethique/txt1.htm.<br />

BOURDIEU, Pierre<br />

1993 «Structure, habitus, power: Bases for a theory of symbolic power». En N. Dirks,<br />

E. Geoff y Sh. Ortner (eds.). Culture / Power / History. A rea<strong>de</strong>r in contemporary<br />

social theory. Nueva Jersey: Princeton University Press, pp. 155-199.<br />

BUNCH, Ch.<br />

1991 «Hacia una re-visión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos». Santiago <strong>de</strong> Chile: Isis<br />

Internacional, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, n.° 15.<br />

CASTELLANOS, Gabri<strong>el</strong>a<br />

2001 «Mujeres y conflicto armado: repres<strong>en</strong>taciones, prácticas sociales y propuestas<br />

para <strong>la</strong> negociación». En Sujetos fem<strong>en</strong>inos y masculinos. Cali.<br />

CASTILLO, M.<br />

1998 «Metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia». En G. Araujo, O. Desatnik y L. Fernán<strong>de</strong>z<br />

(comps.). Fr<strong>en</strong>te al sil<strong>en</strong>cio. Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Latinoamérica.<br />

México D. F.: Universidad Autónoma Metropilitana-Xochimilco e Instituto<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia, pp. 223-232.<br />

CORAL, Isab<strong>el</strong><br />

1999 «Las mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra. Impacto y respuestas». En Steve Stern (ed.). Los<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros insólitos d<strong>el</strong> Perú. Lima: IEP-UNSCH.<br />

Def<strong>en</strong>soría d<strong>el</strong> Pueblo<br />

2002 La <strong>de</strong>saparición forzada <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú (1980-1996). Serie Informes<br />

Def<strong>en</strong>soriales, n.° 55. Lima.<br />

197


D<strong>el</strong> Pino<br />

1999 «Familia, cultura y “revolución”. Vida cotidiana <strong>en</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso». En Steve<br />

Stern (ed.). Los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros insólitos d<strong>el</strong> Perú. Lima: IEP-UNSCH.<br />

FOUCAULT, Mich<strong>el</strong><br />

1964 Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> locura <strong>en</strong> <strong>la</strong> época clásica. México: Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

FREUD, Sigmund<br />

1910 «Cinco confer<strong>en</strong>cias sobre psicoanálisis». En Sigmund Freud. Obras<br />

Completas. Madrid: Biblioteca Nueva, 1981, Tomo I.<br />

GILLIGAN, Carol<br />

1982 La moral y <strong>la</strong> teoría. Psicología d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo fem<strong>en</strong>ino. México: FCE, 1985.<br />

JELIN, Elizabeth<br />

2002 Los trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria. Madrid: Siglo XXI.<br />

JIMÉNEZ, B<strong>en</strong>edicto<br />

1998 Inicio, <strong>de</strong>sarrollo y ocaso d<strong>el</strong> terrorismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú. Tomo I. Lima: Sanki.<br />

KIRK, Robin<br />

1993 Grabado <strong>en</strong> piedra. Las mujeres <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso. Lima: IEP.<br />

LAGARDE, M.<br />

1992 «Enemistad y sororidad: hacia una nueva cultura feminista». Isis Internacional,<br />

n.° 17. Santiago <strong>de</strong> Chile: Isis Internacional.<br />

Lindsay, Ch.<br />

1993 «Las mujeres y <strong>la</strong> guerra». Revista internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja, n.° 839, pp.<br />

561-580.<br />

LORA, Carm<strong>en</strong><br />

1993 Creci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> diginidad. Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comedores autogestionarios. Lima:<br />

Instituto Bartolomé <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas.<br />

MAVILA LEÓN, Rosa<br />

1992 «Pres<strong>en</strong>te y Futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra». Quehacer, 79, septiembreoctubre.<br />

Lima: DESCO.<br />

PATRÓN, Pepi<br />

1998 Pres<strong>en</strong>cia social, aus<strong>en</strong>cia política: espacios públicos y participación fem<strong>en</strong>ina.<br />

Lima: Ag<strong>en</strong>da Perú.<br />

PCP-SL<br />

1975 «El marxismo, Mariátegui y <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino. Por una línea <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino popu<strong>la</strong>r». Docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Comité C<strong>en</strong>tral.<br />

PRADO, Liliana<br />

1998 «Mujeres afectadas y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia política: construy<strong>en</strong>do una<br />

ciudadanía». Monografía d<strong>el</strong> Diploma <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Género. Lima: Pontificia<br />

Universidad Católica d<strong>el</strong> Perú.<br />

198 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


RUIZ BRAVO, Patricia y E. NEIRA<br />

2002 «Tiempo <strong>de</strong> mujeres: d<strong>el</strong> caos al or<strong>de</strong>n v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ro». En Batal<strong>la</strong>s por <strong>la</strong>s memorias.<br />

Lima: Red para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales.<br />

SCOTT, Joan W.<br />

1990 «El género, una categoría útil para <strong>el</strong> análisis histórico». En James Am<strong>el</strong>ang y<br />

Mary Nash, Historia y género. Las mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> Europa mo<strong>de</strong>rna y<br />

contemporánea. Val<strong>en</strong>cia: Ediciones Alfons <strong>el</strong> Magnanim.<br />

SILVA, Gis<strong>el</strong>le<br />

1998 Resili<strong>en</strong>cia y viol<strong>en</strong>cia política <strong>en</strong> niños. Bu<strong>en</strong>os Aires: Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Lanús y Fundación Bernard Van Leer.<br />

TAMAYO, Giulia<br />

1996 «Com<strong>en</strong>tarios a “Los nudos d<strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo”». Márg<strong>en</strong>es, n.° 15. Lima: Sur, Casa<br />

<strong>de</strong> Estudios d<strong>el</strong> Socialismo.<br />

YOUNGERS, Coletta<br />

2002 Viol<strong>en</strong>cia política y sociedad civil <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú: historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinadora Nacional<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos. Lima: IEP, 2003<br />

Bibliografía correspondi<strong>en</strong>te al capítulo sobre impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia / 199


APRECIACIONES Y RECOMENDACIONES<br />

Y RECOMENDACIONES<br />

El Informe Final <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVR conti<strong>en</strong>e dos capítulos r<strong>el</strong>ativos al modo como <strong>el</strong> conflicto<br />

armado interno <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú afectó a <strong>la</strong>s mujeres, que constituy<strong>en</strong> una primera aproximación<br />

a este tema, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral es muy poco abordado y muchas veces invisibilizado. En <strong>el</strong>los,<br />

<strong>la</strong> CVR p<strong>la</strong>ntea una primera sistematización <strong>de</strong> lo ocurrido a niv<strong>el</strong> nacional <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual, y <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual.<br />

Esta experi<strong>en</strong>cia, por ser innovadora se ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado a un sinnúmero <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> diversa índole, que han marcado <strong>el</strong> resultado final, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacamos:<br />

1.- La metodología empleada por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación no ha<br />

sido <strong>la</strong> más a<strong>de</strong>cuada para abordar <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. Dada <strong>la</strong> escasa<br />

información recogida <strong>en</strong> otros conflictos armados internos, estudios auspiciados<br />

por organismos internacionales recom<strong>en</strong>daban un especial tratami<strong>en</strong>to para<br />

obt<strong>en</strong>er una a<strong>de</strong>cuada información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud y dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong><br />

problema <strong>en</strong> cuestión, que <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te no fueron consi<strong>de</strong>rados.<br />

2.- En <strong>el</strong> análisis se ha dado un peso muy significativo a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual, lo cual es<br />

sin duda pertin<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración que <strong>el</strong> Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte P<strong>en</strong>al<br />

Internacional <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra como un crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad tratándose <strong>de</strong><br />

conflictos armados no internacionales. Sin embarg1o, no se r<strong>el</strong>eva <strong>la</strong> limitación<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra legis<strong>la</strong>ción p<strong>en</strong>al que no tipifica <strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual,<br />

pero sí <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, motivo por <strong>el</strong> cual se ha <strong>de</strong>bido seña<strong>la</strong>r tal limitación y <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> superarlo.<br />

3.- Toda vio<strong>la</strong>ción sexual, sea cual fuere <strong>el</strong> motivo, constituye un ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />

un abuso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Sin embargo, d<strong>el</strong> Informe se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ciones sexuales g<strong>en</strong>eradas por p<strong>la</strong>cer sexual son <strong>la</strong>s únicas que<br />

<strong>de</strong>mostrarían <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r masculino.<br />

4.- El docum<strong>en</strong>to sobre <strong>el</strong> impacto difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eraliza sus<br />

afirmaciones. Consi<strong>de</strong>ramos que los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> masculinidad y feminidad<br />

ameritan un estudio cualitativo más profundo y porm<strong>en</strong>orizado que obt<strong>en</strong>ga<br />

información empírica que sust<strong>en</strong>te los hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong>contrados. Asimismo, no<br />

está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te expuesto <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>en</strong> una<br />

situación <strong>de</strong> guerra, difer<strong>en</strong>ciándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un período no<br />

bélico.<br />

5.- La priorización d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> masculinidad asociada a <strong>la</strong> guerra,<br />

conlleva a omitir <strong>el</strong> rol legitimador que <strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> mujer sobre <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>de</strong>siguales y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre varones y mujeres. En <strong>el</strong> texto se percibe un sesgo<br />

cultural consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong> mujer predominantem<strong>en</strong>te como víctima <strong>de</strong><br />

los acontecimi<strong>en</strong>tos. Creemos que es necesario evaluar <strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias y sufrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres durante <strong>el</strong> conflicto armado son ava<strong>la</strong>das<br />

por <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />

201


De otro <strong>la</strong>do, esta priorización explica que no se haya tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes:<br />

1.- Falta una mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura andina. Si bi<strong>en</strong> es importante analizar <strong>la</strong><br />

información <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos, también es imprescindible<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s visiones <strong>de</strong> justicia y <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho asociadas a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. Este<br />

déficit, <strong>en</strong>tre otras cosas, explica <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción percibe<br />

a <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales como normales y cotidianas, sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo que<br />

realm<strong>en</strong>te si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>el</strong>los/<strong>el</strong><strong>la</strong>s, incluso se afirma que sólo se cambió <strong>de</strong> agresor.<br />

2.- La información obt<strong>en</strong>ida por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Verdad y Reconciliación permitía<br />

obt<strong>en</strong>er una primera aproximación sobre <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

como un arma <strong>de</strong> guerra factible <strong>de</strong> volver a ser empleada por los estrategas<br />

militares dada su comprobada eficacia <strong>en</strong> hacer daño al “<strong>en</strong>emigo”, durante y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra.<br />

3.- Falta una mirada humanista. La extrema cru<strong>el</strong>dad manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto<br />

armado justificaba un mayor <strong>de</strong>sarrollo para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas tan<br />

inhumanas que llevaron a cabo los actores que portaban armas. Estas conductas<br />

cuestionan <strong>la</strong> naturaleza humana y nos dan una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los<br />

instintos sexuales se <strong>de</strong>sbordan (¿bestializan?) <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario caracterizado por<br />

<strong>el</strong> dominio d<strong>el</strong> más po<strong>de</strong>roso <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho más fundam<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> ser<br />

humano no es respetado: <strong>la</strong> vida.<br />

4.- Los daños y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual son <strong>de</strong> extrema<br />

gravedad, por lo que amerita un análisis posterior y a profundidad.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

En <strong>la</strong> medida que <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral No. 19 d<strong>el</strong> Comité que vigi<strong>la</strong> <strong>el</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción para Eliminar todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra<br />

<strong>la</strong> Mujer, ratificada por <strong>el</strong> Perú <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1982, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong><br />

mujer como una forma <strong>de</strong> discriminación, incluyéndose <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> actos que inflig<strong>en</strong> daño o<br />

sufrimi<strong>en</strong>to físico, m<strong>en</strong>tal o sexual, <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> tales actos, coerción y otras<br />

privaciones <strong>de</strong> libertad,<br />

Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que esta Recom<strong>en</strong>dación precisa que los Estados, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

respon<strong>de</strong>r por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia perpetrada por autorida<strong>de</strong>s públicas, pue<strong>de</strong>n ser responsables por<br />

los actos perpetrados por particu<strong>la</strong>res si faltan al <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> actuar con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida dilig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos, <strong>en</strong> investigar y castigar los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, o <strong>en</strong><br />

garantizar comp<strong>en</strong>saciones a <strong>la</strong>s víctimas,<br />

Aplicando esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación al conflicto armado interno que vivió <strong>el</strong><br />

Perú, sost<strong>en</strong>dríamos que <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>ber respon<strong>de</strong>r por los actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual<br />

cometidos por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y Policiales, así como por aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

cometidas por miembros <strong>de</strong> S<strong>en</strong><strong>de</strong>ro Luminoso, MRTA y ron<strong>de</strong>ros.<br />

Bajo estos consi<strong>de</strong>randos, creemos que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual,<br />

y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, requier<strong>en</strong> un tratami<strong>en</strong>to especial, tanto <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

Reparaciones como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones para garantizar <strong>la</strong> no repetición <strong>de</strong> esta<br />

práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser asumidas por <strong>el</strong> Estado.<br />

202 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


Propuestas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Reparaciones para casos <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual<br />

a. En materia <strong>de</strong> reparación al daño moral<br />

§ Establecer una In<strong>de</strong>mnización por daño moral equival<strong>en</strong>te a una Unidad<br />

Impositiva Tributaria. El otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma no <strong>de</strong>be estar condicionado a<br />

<strong>la</strong> probanza <strong>de</strong> una discapacidad física o m<strong>en</strong>tal, ni estar sometido a pruebas <strong>de</strong><br />

tipo judicial, admitiéndose un amplio espectro <strong>de</strong> mecanismos probatorios.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>en</strong> una primera etapa esta medida b<strong>en</strong>eficiaría a <strong>la</strong>s víctimas<br />

registradas y calificadas como tales por <strong>la</strong> CVR. Sin embargo, <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse<br />

una segunda etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que podrían ser b<strong>en</strong>eficiadas <strong>la</strong>s víctimas que no<br />

<strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong> hecho ante <strong>la</strong> Comisión, estableciéndose criterios complem<strong>en</strong>tarios<br />

para su calificación.<br />

Se sugier<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes criterios: i) <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia víctima; ii) <strong>de</strong>nuncias<br />

antiguas efectuadas o docum<strong>en</strong>tos que refieran <strong>el</strong> hecho (<strong>archivo</strong>s periodísticos); iii)<br />

<strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> familiares, autorida<strong>de</strong>s, u otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, si cu<strong>en</strong>ta<br />

con <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> agraviada; iv) <strong>de</strong>nuncias efectuadas ante organizaciones<br />

nacionales e internacionales; v) <strong>la</strong> evaluación psicológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas. Sobre este<br />

último punto <strong>de</strong>bemos resaltar que, existe cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre los profesionales1 sobre <strong>la</strong><br />

viabilidad <strong>de</strong> practicar pruebas psicológicas para diagnosticar psicopatologías que<br />

i<strong>de</strong>ntifican una <strong>de</strong>terminada experi<strong>en</strong>cia traumática (hay ejemplos c<strong>la</strong>ros <strong>en</strong><br />

diagnóstico <strong>de</strong> abuso sexual <strong>en</strong> niños y <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia familiar).<br />

§ Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un Programa Simbólico <strong>de</strong> reparación para <strong>el</strong> daño moral.<br />

El daño moral producido por <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>de</strong>be también ser at<strong>en</strong>dido a<br />

través d<strong>el</strong> programa simbólico, señalándose expresam<strong>en</strong>te a los familiares y<br />

víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual. Las medidas a adoptarse tales como disculpas<br />

públicas y otras simi<strong>la</strong>res se efectuarán cuidando <strong>la</strong> reserva <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual.<br />

b. En materia <strong>de</strong> daños a <strong>la</strong> salud<br />

§ Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un Programa Integral <strong>de</strong> salud que ati<strong>en</strong>da <strong>de</strong> manera<br />

especial los daños a <strong>la</strong> salud sexual, reproductiva y m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

El programa <strong>de</strong> salud integral d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Integral <strong>de</strong> Reparaciones, para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

mujeres víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>de</strong>bería po<strong>de</strong>r insertarse <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n<br />

Nacional contra <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia hacia <strong>la</strong> Mujer, que por su carácter intersectorial<br />

garantiza <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> términos presupuestales. En este<br />

marco proponemos:<br />

1. La inversión por parte d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas afectadas, que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con profesionales capacitados <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

problemas <strong>de</strong> salud sexual y reproductiva; equipos médicos y medicinas<br />

a<strong>de</strong>cuadas.<br />

2. El diseño <strong>de</strong> una metodología efectiva, bajo criterios <strong>de</strong> reserva y<br />

confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas, para garantizar un a<strong>de</strong>cuado<br />

______________________________________<br />

1 Dra. Carm<strong>en</strong> Wurst, y Dra. Victoria Pareja especialistas d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Psicosocial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Coordinadora Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos.<br />

Apreciaciones y recom<strong>en</strong>daciones / 203


tratami<strong>en</strong>to, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, haciéndose ext<strong>en</strong>siva<br />

a los hijos y pareja.<br />

3. El acceso a servicios sociales, at<strong>en</strong>ción médica y psicosocial para los niños/<br />

niñas nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, a fin <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse problemas <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong><br />

estigma, no reconocimi<strong>en</strong>to paterno, <strong>en</strong>tre otros.<br />

c. Fr<strong>en</strong>te a los daños al Proyecto <strong>de</strong> vida<br />

1. Incluir <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa educativo <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

estudio para <strong>la</strong>s mujeres víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y sus hijos a<br />

través <strong>de</strong> facilida<strong>de</strong>s tales como programas <strong>de</strong> alfabetización, educación<br />

para adultos, ingreso directo a universida<strong>de</strong>s o institutos superiores<br />

estatales y becas integrales.<br />

2. El programa económico no pecuniario <strong>de</strong>be establecer una especial<br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> mujeres sobre todo <strong>en</strong> aspectos productivos; <strong>la</strong><br />

inversión prefer<strong>en</strong>te con apoyo d<strong>el</strong> Estado para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

productivas, que promuevan su sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to económico.<br />

Propuestas para <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones ori<strong>en</strong>tadas a garantizar <strong>la</strong><br />

no repetición <strong>de</strong> estos hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

a. Medidas <strong>de</strong> investigación y protección<br />

§ Medida <strong>de</strong> cesación: En <strong>la</strong> medida que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información mas precisa<br />

sobre <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones sexuales constituye un daño continuado que vulnera <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas, como medida <strong>de</strong> cesación se sugiere<br />

continuar <strong>la</strong>s investigaciones partiéndose <strong>de</strong> una metodología a<strong>de</strong>cuada que<br />

requiere un trato especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información a través <strong>de</strong><br />

familiares y miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, combinándose éstas con otras fu<strong>en</strong>tes:<br />

información periodística, <strong>de</strong> ongs nacionales e internacionales, revisión <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>tos, niños no reconocidos, <strong>en</strong>tre otros. Esta medida podría insertarse<br />

<strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n contra <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia hacia <strong>la</strong> Mujer que coordina <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Mujer, <strong>el</strong> cual podría <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su línea <strong>de</strong> investigación e información<br />

para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, un proyecto para investigar e i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong>s víctimas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y <strong>la</strong>s principales zonas afectadas.<br />

§ Creación <strong>de</strong> un <strong>en</strong>te rector estatal <strong>de</strong> veeduría y protección <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. El Estado <strong>de</strong>be crear un <strong>en</strong>te compuesto<br />

por un equipo especial con participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría d<strong>el</strong> Pueblo,<br />

organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y organizaciones internacionales, para que esté<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> conflicto armado interno, disturbios y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuales<br />

zonas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, para apoyar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afectada, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus <strong>de</strong>rechos y<br />

reparaciones e i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong>s víctimas. Asimismo, este equipo investigará <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual y los hijos que<br />

pudieran haber concebido producto <strong>de</strong> esta vio<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> establecer<br />

recom<strong>en</strong>daciones que garantic<strong>en</strong> su seguridad e integridad física, para que no<br />

sean objeto <strong>de</strong> nuevas vio<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to.<br />

204 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad


. Medidas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y capacitación a funcionarios d<strong>el</strong> Estado<br />

1. Cambio d<strong>el</strong> currículo <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong> formación militar y policial para que se<br />

incluya un curso especial sobre <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia sexual contra <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> conflictos armados, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual, sus repercusiones, mecanismos <strong>de</strong> protección internacional y su calidad<br />

<strong>de</strong> crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lesa humanidad.<br />

2. Realización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y capacitación al personal <strong>de</strong><br />

administración <strong>de</strong> justicia (magistrados y fiscales) para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to jurídico d<strong>el</strong><br />

d<strong>el</strong>ito <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género. Agregando que para<br />

promover <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado tratami<strong>en</strong>to jurídico d<strong>el</strong> problema, los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> justicia cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con asesores especializados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>de</strong><br />

género.<br />

c. Medidas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y capacitación a <strong>la</strong> sociedad<br />

1. Cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> currículo esco<strong>la</strong>r para que <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> Historia d<strong>el</strong> Perú se<br />

expongan los hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia cometidos durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong> conflicto<br />

armado, incluyéndose <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual; así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong><br />

educación sexual, para promover <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> los alumnos y <strong>la</strong><br />

capacitación <strong>en</strong> torno a los <strong>de</strong>rechos que esta vio<strong>la</strong>ción vulnera y prev<strong>en</strong>irlos.<br />

2. Inclusión obligatoria <strong>de</strong> un curso <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Derecho d<strong>el</strong> país.<br />

3. Capacitación a los abogados a través <strong>de</strong> sus colegios profesionales a niv<strong>el</strong><br />

nacional para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones sexuales, con<br />

un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género.<br />

4. Realización <strong>de</strong> talleres a través <strong>de</strong> los programas d<strong>el</strong> MIMDES <strong>en</strong> coordinación con<br />

<strong>el</strong> MINJUS, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y capacitación <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos a los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas rurales afectadas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mujeres tanto víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción<br />

sexual como no afectadas, ori<strong>en</strong>tados a promover <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as<br />

estereotipadas y valores sobre <strong>el</strong> hombre y <strong>la</strong> mujer.<br />

d. Medidas <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas estatales y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> integración social<br />

1. Recom<strong>en</strong>dar que se establezcan políticas ori<strong>en</strong>tadas a fortalecer <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n contra <strong>la</strong><br />

Viol<strong>en</strong>cia hacia <strong>la</strong> mujer, garantizar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes, y otorgar <strong>el</strong><br />

carácter <strong>de</strong> <strong>en</strong>te rector al MIMDES, con medidas específicas dirigidas a <strong>la</strong>s<br />

mujeres campesinas y nativas afectadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia política.<br />

2. Que <strong>el</strong> se asigne recursos sufici<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado a los sectores correspondi<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> manera que se puedan impulsar acciones ori<strong>en</strong>tadas al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía para <strong>la</strong>s mujeres afectadas durante <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia política.<br />

3. Que <strong>la</strong> Comisión señale <strong>de</strong> manera expresa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> salud integral d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Integral <strong>de</strong> Reparaciones <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

contar con <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño como <strong>en</strong> su<br />

aplicación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s ori<strong>en</strong>tadas a lograr <strong>la</strong> reconciliación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales<br />

y <strong>la</strong> reconstrucción social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afectadas.<br />

Apreciaciones y recom<strong>en</strong>daciones / 205


e. Medidas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> justicia y reformas normativas<br />

1. Modificación d<strong>el</strong> Código P<strong>en</strong>al a<strong>de</strong>cuándose a los dispositivos internacionales<br />

respecto a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te al Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte P<strong>en</strong>al<br />

Internacional, ratificado por <strong>el</strong> Estado peruano, <strong>el</strong> cual adopta <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> crim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> lesa humanidad para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

expresam<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>das. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>be evaluarse su inclusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> título<br />

<strong>de</strong> d<strong>el</strong>itos contra <strong>la</strong> humanidad.<br />

2. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas sustantivas y procesales <strong>de</strong> tipo p<strong>en</strong>al a fin <strong>de</strong><br />

garantizarse un recurso apropiado para <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ción sexual<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas alejadas, garantizando su<br />

acceso rápido y efectivo a <strong>la</strong> justicia.<br />

3. Derogatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 24150 (Jun.1985) y d<strong>el</strong> Decreto Legis<strong>la</strong>tivo (Nov.1991), por<br />

facultar a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas a asumir <strong>el</strong> control <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas <strong>en</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia.<br />

206 / ABUSARUWANKU Vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mujeres: sil<strong>en</strong>cio e impunidad

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!