19.05.2013 Views

Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...

Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...

Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ESTUDIO COMPARATIVO DE LA<br />

DUREZA DEL AGUA EN EL ESTADO<br />

MÉRIDA Y ALGUNAS ...<br />

F. Millán


REVISTA CIENCIA E INGENIERÍA<br />

ISSN: 1316-7081


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estado</strong> <strong>Mérida</strong> y<br />

algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Water hardness comparative study betwe<strong>en</strong> <strong>Mérida</strong> state towns<br />

and some c<strong>en</strong>ter and western v<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>n towns<br />

*F. Millán , J. Mathison, M. Alvares, W. Jarbouh<br />

Instituto Universitario Politécnico “Santiago Mariño” Ext. <strong>Mérida</strong>.<br />

*fmil<strong>la</strong>n49@hotmail.com<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo se realizo a fin <strong>de</strong> resaltar y reforzar <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y su importancia a través <strong>de</strong> un<br />

estudio <strong>en</strong> <strong>agua</strong>s potables <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones <strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país. Se muestrearon un total <strong>de</strong> 36 localida<strong>de</strong>s. Las<br />

muestra se sometieron a los análisis químicos <strong>de</strong> <strong>dureza</strong> total, cálcica y magnésica pH, y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos. Los<br />

resultados muestran que para localida<strong>de</strong>s por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 1000 msnm, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 100<br />

ppm <strong>de</strong> CaCO3, mi<strong>en</strong>tras que por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 1500 msnm <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 50 ppm CaCO3. En <strong>el</strong><br />

<strong>estado</strong> <strong>Mérida</strong> se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar tres tipos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su <strong>dureza</strong>: muy b<strong>la</strong>ndas, b<strong>la</strong>ndas y<br />

semiduras y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, esta <strong>dureza</strong> está gobernada por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio. Las localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zea y Tovar, al sur <strong>de</strong>l<br />

<strong>estado</strong>, pres<strong>en</strong>tan <strong>dureza</strong>s anormalm<strong>en</strong>te altas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su asnm <strong>de</strong>bido a yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza, lo que explica los<br />

altos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio y magnesio. Las localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zea y Tovar, al sur <strong>de</strong>l <strong>estado</strong> así como Mucuchíes y Aparta<strong>de</strong>ros<br />

al norte, pres<strong>en</strong>tan <strong>dureza</strong>s anormalm<strong>en</strong>te altas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su asnm <strong>de</strong>bido a yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> calizas <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

geologías locales. En <strong>la</strong> parte occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s se increm<strong>en</strong>tan principalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Aguaviva don<strong>de</strong> más <strong>de</strong>l 90 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> está<br />

repres<strong>en</strong>tada por esta especie. Hacia <strong>la</strong> parte ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera: <strong>estado</strong>s Barinas, Portuguesa y <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país <strong>la</strong>s<br />

<strong>dureza</strong>s se increm<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to gradual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calcio. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato se re<strong>la</strong>ciona<br />

positivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> excepto <strong>en</strong> Lagunil<strong>la</strong>s y Cabimas cuyos valores <strong>de</strong> pH están fuera <strong>de</strong>l rango normal (6.5 – 8.5)<br />

<strong>de</strong>bido a posibles contaminaciones.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves: Agua, <strong>dureza</strong>, calcio, magnesio, bicarbonatos.<br />

Abstract<br />

The pres<strong>en</strong>t work was done with the finality to un<strong>de</strong>rline the concept of water hardness and its importance though a study in<br />

drinkable waters with a participating group of the stu<strong>de</strong>nts of our institute. 36 waters samples were collected from differ<strong>en</strong>t<br />

localities of western V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> especially from <strong>Mérida</strong> state and were submitted to chemical analysis of waters hardness,<br />

(Ca , Mg ) bicarbonates cont<strong>en</strong>t and pH. The results show that water hardness is betwe<strong>en</strong> 50 and 150 ppm CaCO3 for<br />

localities un<strong>de</strong>r 1000 m altitu<strong>de</strong> and un<strong>de</strong>r 50 ppm for locatives above 1500 altitu<strong>de</strong>. In <strong>Mérida</strong> state there are 3 kinds of<br />

water hardness governed by calcium cont<strong>en</strong>t. Localities like Zea and Tovar ( 910 and 952 in altitu<strong>de</strong> respectiv<strong>el</strong>y) in the<br />

south, Mucuchies and Aparta<strong>de</strong>ros (2983 and 3342 m altitu<strong>de</strong> respectiv<strong>el</strong>y) in the north Páramo shows waters hardness<br />

abnormally high re<strong>la</strong>ted to their altitu<strong>de</strong> because of <strong>de</strong>posits of high Calcium cont<strong>en</strong>t calcites in the local geology. In the<br />

western si<strong>de</strong> of the An<strong>de</strong>s mountains, water hardness increase principally due to the increase of magnesion cont<strong>en</strong>ts<br />

whereas to the eastern si<strong>de</strong>, the increase of water hardness is due to the increase of calcium cont<strong>en</strong>t. Bicarbonates cont<strong>en</strong>ts<br />

re<strong>la</strong>tes positiv<strong>el</strong>y with waters hardness, except in Lagunil<strong>la</strong>s and Cabimas. Zulia state and whose pH value were out of<br />

normal values range (6.5 – 8.5) showing possible contamination.<br />

Key words: Water, hardness, calcium, magnesium, bicarbonates.<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003


40 Millán y col.<br />

1 Introducción<br />

La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, a pesar <strong>de</strong> su importancia, es un<br />

concepto que muchas veces pasa por <strong>de</strong>sapercibido,<br />

ignorándose <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química<br />

básica e inclusive <strong>de</strong> <strong>la</strong> química analítica <strong>en</strong> muchas<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería química.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lo que es una visión más integral <strong>de</strong>l<br />

ing<strong>en</strong>iero actual, <strong>la</strong> Estructura Iberoamericana <strong>de</strong> Apoyo a<br />

<strong>la</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ing<strong>en</strong>iería, EIBAEIL, ha incluido <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> sus propuestas un tema <strong>de</strong>dicado al estudio <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>,<br />

don<strong>de</strong> incluye <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> Dureza <strong>de</strong>l Agua y su<br />

<strong>de</strong>terminación (Agrifoglio, 1990).<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo ti<strong>en</strong>e como objetivo principal<br />

l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> nuestra institución<br />

acerca <strong>de</strong>l significado y aplicación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, a través <strong>de</strong> un estudio <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> y otras localida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país.<br />

2 Dureza <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

cationes metálicos, excepto metales alcalinos, que están<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y que pue<strong>de</strong>n existir como carbonatos o<br />

bicarbonatos. Entre estos metales están <strong>el</strong> calcio, magnesio,<br />

hierro, bario, estroncio.<br />

Debido a que <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> iones calcio y<br />

magnesio es mucho mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más cationes, se<br />

asume que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> está repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos iones, expresado como carbonato <strong>de</strong><br />

calcio, CaCO3. (Literat, 1975).<br />

2.1 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Aguas según su Dureza Total<br />

Las <strong>agua</strong>s se pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificar <strong>de</strong> acuerdo al valor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total (Ca +2 + Mg +2 ) según lo indica <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1,<br />

(Siegert, 1998).<br />

Tab<strong>la</strong> 3.- C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s según <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total<br />

Tipo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ppm CaCO 3<br />

Muy b<strong>la</strong>nda 0 – 15<br />

B<strong>la</strong>nda 16 – 75<br />

Semidura 76 – 150<br />

Dura 151 – 300<br />

Muy dura > 300<br />

3 Importancia Industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

La importancia <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> para<br />

los ing<strong>en</strong>ieros químicos radica <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es<br />

utilizada por un número variado <strong>de</strong> industrias como:<br />

embot<strong>el</strong><strong>la</strong>doras, cerveceras, <strong>de</strong>stilerías, industrias<br />

alim<strong>en</strong>ticias, p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> gas, refinerías, si<strong>de</strong>rúrgicas,<br />

industria <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong>, p<strong>la</strong>ntas químicas, fábricas <strong>de</strong> cerámica,<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

etc., <strong>en</strong> diversos procesos como: producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calor, transporte <strong>de</strong> materias primas o<br />

<strong>de</strong>sechos, acción mecánica, fabricación <strong>de</strong> productos,<br />

<strong>la</strong>vado, baños industriales etc.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, para <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> uso industrial, <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sales <strong>de</strong> calcio y <strong>de</strong> magnesio pres<strong>en</strong>ta una<br />

importancia particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>posición <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong><br />

estas sales cuando <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es cal<strong>en</strong>tada, lo que constituye un<br />

gran inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para equipos como cal<strong>de</strong>ras,<br />

intercambiadores <strong>de</strong> calor, etc los cuales están <strong>en</strong> contacto<br />

con <strong>el</strong> <strong>agua</strong> cali<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>de</strong>posición se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición térmica <strong>de</strong><br />

los bicarbonatos, con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> carbonatos<br />

insolubles, e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> sulfatos<br />

insolubles. Estas sales difícilm<strong>en</strong>te solubles se <strong>de</strong>positan<br />

sobre <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y tubos <strong>de</strong> estos equipos formando costras<br />

que no conduc<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> calor. Esto trae como<br />

consecu<strong>en</strong>cia: baja <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to térmico, provoca<br />

sobrecal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y un mayor gasto <strong>de</strong> combustible,<br />

provoca fatiga <strong>de</strong>l metal y pue<strong>de</strong> provocar explosiones si <strong>la</strong><br />

costra se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> durante <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to.<br />

Por tal motivo, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> un <strong>agua</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>be<br />

ser caracterizada antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir utilizar<strong>la</strong> <strong>en</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong>terminado a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estas<br />

sales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es aceptables o si por <strong>el</strong><br />

contrario, hay que someter <strong>el</strong> <strong>agua</strong> a un proceso <strong>de</strong><br />

ab<strong>la</strong>ndami<strong>en</strong>to previo.<br />

3.1 Importancia hogareña<br />

La importancia hogareña <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> radica<br />

<strong>en</strong> varios aspectos importantes. Las <strong>agua</strong>s duras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

sabor poco agradable y mi<strong>en</strong>tras mayor sea <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

sales disu<strong>el</strong>tas m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong>cuada es para <strong>el</strong> consumo.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, se forman <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> carbonatos y sulfatos<br />

insolubles <strong>en</strong> los ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong> cocina don<strong>de</strong> se hierve <strong>el</strong><br />

<strong>agua</strong>, impidi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a cocción <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y<br />

ocasionando un mayor gasto <strong>en</strong>ergético.<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s duras <strong>en</strong> cal<strong>en</strong>tadores <strong>el</strong>éctricos<br />

<strong>de</strong>posita costras <strong>de</strong> estos compuestos insolubles tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pare<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>tador como <strong>en</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia,<br />

impidi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l calor e igualm<strong>en</strong>te<br />

ocasionando un mayor consumo <strong>el</strong>éctrico.<br />

Las <strong>agua</strong>s duras y muy duras no forman espuma con <strong>el</strong><br />

jabón, lo que obliga a un mayor consumo <strong>de</strong> éste.<br />

Igualm<strong>en</strong>te se forman sales insolubles que se <strong>de</strong>positan<br />

sobre los tejidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa, sobre <strong>la</strong> loza <strong>de</strong>l baño, creando<br />

manchas que son difíciles <strong>de</strong> sacar.<br />

Esto suce<strong>de</strong> <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> calcio <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za al sodio<br />

<strong>de</strong>l jabón, formando un jabón <strong>de</strong> calcio insoluble. Un jabón<br />

típico es <strong>el</strong> estearato <strong>de</strong> sodio, NaC18H35O2 (sal sódica <strong>de</strong>l<br />

ácido esteárico), <strong>el</strong> cual reacciona con <strong>el</strong> calcio <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />

Por medio <strong>de</strong> esta reacción se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sperdiciar<br />

cantida<strong>de</strong>s significativas <strong>de</strong> jabón (y <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te) ya que <strong>la</strong><br />

reacción prosigue hasta que todo <strong>el</strong> calcio y <strong>el</strong> magnesio se<br />

hayan agotado. Sólo <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> jabón recupera sus


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong>....<br />

propieda<strong>de</strong>s limpiadoras.<br />

Este aspecto es <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r importancia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>van<strong>de</strong>rías y otras industrias que utilizan gran<strong>de</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> jabón, ya que para evitar pérdidas<br />

económicas se v<strong>en</strong> obligados a utilizar tratami<strong>en</strong>tos<br />

ab<strong>la</strong>ndadores antes <strong>de</strong> utilizar <strong>el</strong> <strong>agua</strong>.<br />

4 Metodología<br />

4.1 El muestreo<br />

Fueron muestreadas un total <strong>de</strong> 19 localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

<strong>estado</strong> <strong>Mérida</strong> y 20 localida<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas <strong>de</strong> algunos<br />

<strong>estado</strong>s <strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte y c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong><br />

febrero y junio <strong>de</strong>l año 2000. En cada localidad se tomaron<br />

tres muestras al azar <strong>de</strong> grifos hogareños <strong>de</strong> un litro cada<br />

una, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar correr <strong>el</strong> grifo durante unos 5 minutos<br />

y finalm<strong>en</strong>te se realizó una muestra compuesta.<br />

Las muestras fueron recolectadas <strong>en</strong> bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

plástico <strong>de</strong> refresco, previam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>vadas con jabón<br />

<strong>la</strong>vap<strong>la</strong>tos, abundante <strong>agua</strong> <strong>de</strong> chorro, ácido clorhídrico<br />

0,01 N y finalm<strong>en</strong>te <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da. Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

muestreo, <strong>el</strong> <strong>en</strong>vase es <strong>en</strong>juagado varias veces con <strong>el</strong> <strong>agua</strong><br />

que será muestreada. Estos <strong>en</strong>vases ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> que<br />

son livianos y transpar<strong>en</strong>tes, pue<strong>de</strong>n trancar<br />

herméticam<strong>en</strong>te, impidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire, polvo, etc y<br />

se consigu<strong>en</strong> sin costo alguno.<br />

4.2 El análisis químico<br />

Las muestras recolectadas, una vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>boratorio,<br />

fueron sometidas a los sigui<strong>en</strong>tes análisis químicos:, <strong>dureza</strong><br />

total, <strong>dureza</strong> cálcica y magnésica, cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos y pH<br />

Todos los reactivos utilizados <strong>en</strong> los análisis son <strong>de</strong><br />

grado analítico y se utilizó <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da para preparar<br />

<strong>la</strong>s soluciones a utilizar. De esta manera se garantiza una<br />

mayor confiabilidad <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />

El pH se <strong>de</strong>terminó por <strong>el</strong> método pot<strong>en</strong>ciométrico con<br />

un pH – metro digital marca ELE Mo<strong>de</strong>lo EE 487,<br />

acop<strong>la</strong>do a un <strong>el</strong>ectrodo <strong>de</strong> vidrio, calibrado a pH 4 y 7 con<br />

soluciones buffer preparadas previam<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total, cálcica y<br />

magnésica se realizó por <strong>el</strong> método <strong>de</strong> volumetría <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> complejos (Agrifolio,1990; Yappert y DuPré,<br />

1997; Mitch<strong>el</strong>l, 1997; Sieget, 1998).<br />

Reactivos:<br />

Solución EDTA 0,01 M<br />

Solución buffer <strong>de</strong> pH 10<br />

Soluciones <strong>de</strong> NaOH 0,1 y 1 M<br />

Indicador Negro <strong>de</strong> eriocromo T<br />

Indicador murexi<strong>de</strong><br />

Pap<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> pH con esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> color.<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

La solución <strong>de</strong> EDTA se prepara a partir <strong>de</strong>l EDTA<br />

previam<strong>en</strong>te secado <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa por dos horas a 105 o C y<br />

disolviéndolo <strong>en</strong> <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da. La solución buffer<br />

recom<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los textos analíticos se<br />

prepara a partir <strong>de</strong> hidróxido <strong>de</strong> amonio y cloruro <strong>de</strong><br />

amonio (NH4OH / NH4Cl). Este buffer ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja<br />

<strong>de</strong> que es volátil, posee un olor <strong>de</strong>sagradable y ti<strong>en</strong>e un<br />

grado <strong>de</strong> toxicidad <strong>el</strong>evado, por lo que es difícil <strong>de</strong> preparar<br />

y manipu<strong>la</strong>r.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, este buffer fue sustituido por<br />

una solución <strong>de</strong> tetraborato <strong>de</strong> sodio e hidróxido <strong>de</strong> sodio (<br />

Na2B4O7 / NaOH), <strong>la</strong> cual es inodora y mucho m<strong>en</strong>os<br />

tóxica, lo que <strong>la</strong> hace más fácil <strong>de</strong> preparar y <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r.<br />

La solución <strong>de</strong> NaOH 1 M se prepara disolvi<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

hidróxido sólido <strong>en</strong> <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> solución 0,1 se<br />

preparó por dilución <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera.<br />

El indicador NET se preparó <strong>en</strong> solución alcohólica<br />

(1%) y <strong>el</strong> murexi<strong>de</strong> <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> 1: 100 con NaCl<br />

El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato se <strong>de</strong>terminó por una<br />

valoración <strong>de</strong> neutralización con HCl. (Kreshov y<br />

Yaros<strong>la</strong>vtsev, 1977).<br />

Reactivos:<br />

Solución HCl 0,01 M<br />

Solución <strong>de</strong> indicador Metil Orange<br />

La solución <strong>de</strong> HCl 0,01 M se preparó por dilución <strong>de</strong><br />

una solución 1 M, <strong>la</strong> cual a su vez se preparó <strong>de</strong>l HCl 37 %<br />

y 1,2 g ml -1 . El indicador se preparó <strong>en</strong> solución alcohólica<br />

al 5 %.<br />

5 Resultados y discusión<br />

5.1 Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total y <strong>la</strong> altitud<br />

En <strong>la</strong> Fig. 1 se muestra <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s totales analizadas y <strong>la</strong> altitud sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l<br />

mar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas localida<strong>de</strong>s.<br />

ppm CaCO3<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Corre<strong>la</strong>ción<br />

Dureza Total - asnm<br />

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000<br />

asnm mts<br />

Fig. 1.- Corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total y <strong>la</strong> altitud sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l mar <strong>de</strong><br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s muestreadas.<br />

41


42 Millán y col.<br />

Los resultados muestran c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que hasta los 1000<br />

msnm, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

100 ppm CaCO3, mi<strong>en</strong>tras que sobre los 1500 msnm, <strong>la</strong>s<br />

<strong>dureza</strong>s están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 50 ppm CaCO3. Esto<br />

<strong>de</strong>muestra que <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser<br />

más b<strong>la</strong>ndas <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> montaña, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

localida<strong>de</strong>s con poca altitud, <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más<br />

duras.<br />

Esto es lógico si uno pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> que los ríos nac<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s partes altas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas y a medida que <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s<br />

corr<strong>en</strong> río abajo, van arrastrando y disolvi<strong>en</strong>do minerales,<br />

<strong>de</strong> manera que su <strong>dureza</strong> aum<strong>en</strong>ta.<br />

Sin embargo, hay excepciones ya que <strong>la</strong> composición<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> también <strong>de</strong> geología <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

geográfica don<strong>de</strong> se ubica <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual es tomada. La<br />

corre<strong>la</strong>ción lineal obt<strong>en</strong>ida para los datos mostrados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Fig. 1 arroja <strong>la</strong> ecuación: y = 1857,03 – 10,228x , don<strong>de</strong> y<br />

son los ppm <strong>de</strong> CaCO3 y x es <strong>la</strong> altura sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l<br />

mar. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción r es<br />

<strong>de</strong> – 0,5376, lo que indica justam<strong>en</strong>te una re<strong>la</strong>ción inversa<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> y <strong>la</strong> altitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />

5.2 Dureza Total<br />

En <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> fueron muestreadas un total <strong>de</strong> 19<br />

localida<strong>de</strong>s, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte norte como <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur <strong>de</strong>l<br />

<strong>estado</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2 se muestra <strong>de</strong> manera comparativa <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

ppm CaCO3<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

10 0<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

Arapuey<br />

Caja Seca<br />

D ureza Total<br />

Fig. 2.- Dureza Total <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas<br />

El Vigia<br />

Zea<br />

Tovar<br />

Sta. Cruz<br />

Bai<strong>la</strong>dores<br />

Ejido<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

Localidad<br />

Tabay<br />

Mucuruba<br />

Mucuchies<br />

Sn. Rafa<strong>el</strong><br />

Aparta<strong>de</strong>ros<br />

Sto. Domingo<br />

La Mitisus<br />

Chchopo<br />

Timotes<br />

Localidad<br />

Fig. 3.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas.<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

Los resultados muestran que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> se<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar tres tipos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s, <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n ser<br />

muy b<strong>la</strong>ndas, b<strong>la</strong>ndas o semiduras. Se observa que <strong>el</strong> 79 %<br />

<strong>de</strong> estas localida<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>taron <strong>agua</strong>s cuyas <strong>dureza</strong>s están<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 50 ppm CaCO3, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l<br />

páramo, por lo que estas <strong>agua</strong>s están catalogadas como<br />

b<strong>la</strong>ndas o muy b<strong>la</strong>ndas, con bajos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio y<br />

magnesio.<br />

En <strong>la</strong> misma zona, <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> Mucuchíes y<br />

Aparta<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>berían ser comparables con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s adyac<strong>en</strong>tes sin embargo, su <strong>dureza</strong> total es<br />

casi <strong>el</strong> doble <strong>de</strong>bido a yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

que aportan mas calcio al <strong>agua</strong>.<br />

Igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> El Vigía, Zea y Tovar,<br />

pres<strong>en</strong>tan una <strong>dureza</strong> total anormalm<strong>en</strong>te alta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

resto <strong>de</strong>l Estado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Vigía, <strong>el</strong> resultado podría<br />

explicarse <strong>de</strong>bido a que esta localidad está por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los<br />

200 msnm, mi<strong>en</strong>tras que Zea y Tovar están sobre los 1000<br />

msnm y <strong>de</strong>berían pres<strong>en</strong>tar <strong>dureza</strong>s más bajas. Esto se <strong>de</strong>be<br />

igualm<strong>en</strong>te a que <strong>en</strong> esta región <strong>de</strong>l <strong>estado</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

importantes yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza, por lo que <strong>en</strong><br />

mayores cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calcio y magnesio son solubilizadas.<br />

En <strong>la</strong> Fig. 3 se muestran los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas discriminada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

calcio y magnesio. Estos resultados muestran que <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s está gobernada por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Zea, Bai<strong>la</strong>dores y<br />

Timotes, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> magnesio es un poco mayor<br />

que <strong>el</strong> <strong>de</strong> calcio.<br />

Es importante <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> calcita (CaCO3 ) es <strong>el</strong><br />

mineral mas frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<strong>el</strong>os, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> magnesita<br />

y <strong>la</strong> dolomita son más puntuales (Casanova, 1991).<br />

Hacia <strong>la</strong> parte norte <strong>de</strong>l Estado, los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

magnesio no superan los 10 ppm y disminuy<strong>en</strong><br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Ejido hasta <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> Aparta<strong>de</strong>ros sin embargo, los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

calcio aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo trayecto. Así, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong><br />

anormalm<strong>en</strong>te alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Mucuchíes y<br />

Aparta<strong>de</strong>ros se <strong>de</strong>be básicam<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio.<br />

Hacia <strong>la</strong> parte sur <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

magnesio ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a increm<strong>en</strong>tarse, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trayecto que cubre <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Santa Cruz <strong>de</strong> Mora,<br />

Tovar y Zea, don<strong>de</strong> hay yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca dolomítica<br />

(carbonato <strong>de</strong> calcio y magnesio) junto con <strong>la</strong> roca caliza.<br />

En <strong>la</strong>s Figs. 4 y 5 se muestran <strong>de</strong> manera comparativa<br />

<strong>la</strong> <strong>dureza</strong>s totales, así como <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s cálcicas y<br />

magnésicas <strong>en</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados Zulia,<br />

Lara y Trujillo.<br />

Estos resultados muestran que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se<br />

increm<strong>en</strong>ta rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Maracaibo<br />

hasta Agua Viva y esto se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te al<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio, mi<strong>en</strong>tras que los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 50 ppm.<br />

Se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> magnesio es más<br />

soluble que <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> calcio.


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong>....<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Aguaviva, <strong>el</strong> <strong>agua</strong> está<br />

catalogada como un <strong>agua</strong> muy dura ya que supera los 300<br />

ppm CaCO3 y esta <strong>dureza</strong> se <strong>de</strong>be básicam<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> magnesio, <strong>el</strong> cual repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 94 % <strong>de</strong> su <strong>dureza</strong> total.<br />

Esta composición química particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s estudiadas, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio<br />

supera <strong>el</strong> <strong>de</strong> magnesio y por este motivo esta <strong>agua</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>xantes, <strong>de</strong>bido justam<strong>en</strong>te al alto<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> magnesio.<br />

Igualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Barquisimeto,<br />

con un 65% <strong>de</strong> magnesio pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res<br />

al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Aguaviva.<br />

Las características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> Motatán, Sabana <strong>de</strong><br />

M<strong>en</strong>doza y Valera son completam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes, a pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cercanía geográfica, lo que indica que <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes. En este caso, <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> Motatán está catalogada como <strong>agua</strong> dura y su<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio es dos veces mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> magnesio,<br />

pero <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> Sabana <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza y Valera pose<strong>en</strong> una<br />

<strong>dureza</strong> anormalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a sus vecinos<br />

geográficos, por lo que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be<br />

prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> una zona geográfica con formaciones<br />

geológicas m<strong>en</strong>os solubles.<br />

ppm CaCO3<br />

Fig. 4.- Dureza total <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados Zulia, Lara y<br />

Trujillo.<br />

ppm CaCO3<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Maracaibo<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Maracaibo<br />

Cabimas<br />

Cabimas<br />

<strong>la</strong>gunil<strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>gunil<strong>la</strong>s<br />

Barquisimeto<br />

Barquisimeto<br />

Agua Viva<br />

Agua Viva<br />

Sna.M<strong>en</strong>doz.<br />

Sna.M<strong>en</strong>doz.<br />

Dureza Total<br />

Fig. 5.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados<br />

Zulia, Lara y Trujillo.<br />

En <strong>la</strong>s Figs. 6 y 7 se muestran <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s totales así<br />

como <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados <strong>Mérida</strong>, Barinas y Portuguesa.<br />

Se observa que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se increm<strong>en</strong>ta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

trayecto que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Estado <strong>Mérida</strong> hasta <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Ospino, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />

Valera<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

Valera<br />

Trujillo<br />

Trujillo<br />

Localidad<br />

Localidad<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

Portuguesa.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos son lógicos ya que esta<br />

trayecto repres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> altura sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>l mar, por lo que <strong>la</strong> Dureza <strong>de</strong>be aum<strong>en</strong>tar. Por este<br />

motivo, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Acarigua es<br />

anormalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ospino y San Carlos, <strong>la</strong>s cuales se catalogan<br />

como semiduras, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> primera se cataloga como<br />

una <strong>agua</strong> b<strong>la</strong>nda. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

formaciones geológicas distintas con tipos <strong>de</strong> rocas m<strong>en</strong>os<br />

solubles.<br />

ppm CaCO3<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Sto Domingo<br />

Dureza Total<br />

La Mitisus<br />

Barinitas<br />

Barinas<br />

Guanare<br />

Ospino<br />

Localidad<br />

Fig. 6.- Dureza total <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados <strong>Mérida</strong>, Barinas<br />

y Portuguesa.<br />

ppm CaCO3<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Sto Domingo<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

La Mitisus<br />

Barinitas<br />

Fig. 7.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados<br />

<strong>Mérida</strong>, Barinas y Portuguesa.<br />

Los resultados muestran igualm<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> calcio, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo observado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>do oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio gobierna <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> total. Esto se <strong>de</strong>be seguram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

composición <strong>de</strong> los materiales geológicas <strong>de</strong> ambos <strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera; hacia <strong>la</strong> parte occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>be predominar<br />

<strong>el</strong> material dolomítico, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte ori<strong>en</strong>tal,<br />

predomina <strong>el</strong> material calcítico.<br />

En <strong>la</strong>s Figs. 8 y 9 se muestra <strong>de</strong> manera comparativa <strong>la</strong><br />

Dureza total, así como <strong>la</strong> cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país.<br />

En este grupo <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s muestreadas<br />

son <strong>de</strong>l tipo semiduras, con <strong>dureza</strong>s que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre los 75<br />

y 150 ppm CaCO3.<br />

En <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Los Teques, <strong>el</strong> <strong>agua</strong> pres<strong>en</strong>ta una<br />

<strong>dureza</strong> total anormalm<strong>en</strong>te alta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su altitud<br />

(1173 msnm) y <strong>la</strong> misma es comparable con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Barinas<br />

Guanare<br />

Ospino<br />

Acarigua<br />

Acarigua<br />

Localidad<br />

43


44 Millán y col.<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> cual está a unos 470 msnm. Esto se <strong>de</strong>be<br />

probablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mayor solubilidad <strong>el</strong> material geológico<br />

asociado a <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te.<br />

ppm CaCO3<br />

Fig. 8.- Dureza total <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país.<br />

ppm CaCO3<br />

225<br />

150<br />

75<br />

0<br />

120<br />

100<br />

San Carlos<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

San Carlos<br />

Dureza Total<br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

Maracay<br />

Maracay<br />

Los Teques<br />

Los Teques<br />

Fig. 9.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />

país.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> muestra tomada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Maracay, pres<strong>en</strong>ta una <strong>dureza</strong> total anormalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a su altitud, <strong>la</strong> cual es comparable con <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Así, <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> Maracay se cataloga como una<br />

<strong>agua</strong> suave ya que su <strong>dureza</strong> total no supera los 75 ppm<br />

CaCO3, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se cataloga<br />

como una <strong>agua</strong> semidura. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

<strong>agua</strong> muestreada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Maracay se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s partes altas <strong>de</strong>l Parque Nacional H<strong>en</strong>ry Pitier o <strong>en</strong> una<br />

zona geológica m<strong>en</strong>os soluble.<br />

Para <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Caracas y La Guaira, a pesar <strong>de</strong><br />

haber más <strong>de</strong> 900 m <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> altitud, <strong>la</strong><br />

composición química <strong>de</strong> ambas muestras son muy<br />

simi<strong>la</strong>res. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio y magnesio no difier<strong>en</strong><br />

significativam<strong>en</strong>te, por lo que sus <strong>dureza</strong>s totales son muy<br />

simi<strong>la</strong>res. Es muy probable que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />

sea <strong>la</strong> misma<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se <strong>de</strong>be al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

calcio, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y<br />

Puerto <strong>la</strong> Cruz, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio es por lo<br />

m<strong>en</strong>os cuatro veces mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> magnesio.<br />

Estos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más o m<strong>en</strong>os<br />

parecidos, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Maracay sin<br />

embargo, se observa un increm<strong>en</strong>to gradual <strong>en</strong> los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> magnesio <strong>en</strong> <strong>el</strong> trayecto que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Caracas<br />

Caracas<br />

La Guaira<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

La Guaira<br />

Rio Chico<br />

Rio Chico<br />

Pto.La Cruz<br />

Pto.La Cruz<br />

Localidad<br />

Localidad<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

ciudad <strong>de</strong> San Carlos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Coje<strong>de</strong>s hasta Rio<br />

Chico, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l Estado Miranda.<br />

Esto pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> material<br />

dolomítico se increm<strong>en</strong>tan hacia <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> material calcítico permanece más o<br />

m<strong>en</strong>os constante. Por otro <strong>la</strong>do <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> magnesio es<br />

más soluble que <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> calcio.<br />

5.3 Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos<br />

El po<strong>de</strong>r Buffer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> éstas para neutralizar <strong>la</strong>s sustancias ácidas y está<br />

re<strong>la</strong>cionada, <strong>en</strong>tre otros factores, a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

bicarbonato pres<strong>en</strong>te. Así, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

bicarbonatos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo es importante porque<br />

ayuda a constituir un sistema amortiguador que le permite<br />

mant<strong>en</strong>er los valores <strong>de</strong> pH más o m<strong>en</strong>os constantes, a<br />

pesar <strong>de</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

sustancias acidificantes o alcalinizantes.<br />

En <strong>la</strong>s muestras analizadas no se <strong>en</strong>contró alcalinidad<br />

<strong>de</strong>bida a carbonatos, por lo tanto, <strong>la</strong> alcalinidad<br />

<strong>de</strong>terminada correspon<strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos. En <strong>la</strong> Fig. 10 se muestra <strong>de</strong> manera<br />

comparativa, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato y <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s<br />

totales <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas.<br />

Se observa que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> bicarbonato esta más o<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> concordancia con los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total,<br />

si<strong>en</strong>do esta última siempre un poco m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> bicarbonato. Esto sugiere que toda <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> esta <strong>agua</strong><br />

es <strong>de</strong>l tipo carbonática.<br />

ppm CaCO3 o HCO3-<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Caja Seca<br />

Zea<br />

Tovar<br />

Bai<strong>la</strong>dores<br />

Ejido<br />

Sn . Rafa<strong>el</strong><br />

Aparta<strong>de</strong>ros<br />

Dureza Total<br />

HCO3-<br />

Chachopo<br />

Timotes<br />

St. Domingo<br />

Localidad<br />

Fig. 10.- Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total <strong>de</strong><br />

algunas localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zea, <strong>Mérida</strong> y<br />

Chachopo, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos es prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total y esta difer<strong>en</strong>cia podría repres<strong>en</strong>tar<br />

los bicarbonatos <strong>de</strong> otros metales alcalinos como <strong>el</strong> sodio<br />

que pue<strong>de</strong>n estar también bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> bicarbonatos.<br />

Esto se traduce <strong>en</strong> una mayor capacidad <strong>de</strong> neutralización<br />

ácida y por lo tanto esta <strong>agua</strong> pose<strong>en</strong> una cierta protección<br />

contra sustancias acidificantes o alcalinizantes.


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong>....<br />

5.4 Valores <strong>de</strong> pH<br />

El pH <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s es <strong>de</strong>finido por <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> bióxido <strong>de</strong> carbono, carbonatos y bicarbonatos<br />

minerales disu<strong>el</strong>tos. La cantidad <strong>de</strong> bicarbonatos evita <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> pH <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l<br />

bióxido <strong>de</strong> carbono, <strong>la</strong> cual forma ácido carbónico, H2CO3.<br />

En <strong>la</strong> Fig. 11 se muestran los valores <strong>de</strong> pH <strong>de</strong><br />

algunas localida<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

muestras. En g<strong>en</strong>eral, los valores <strong>de</strong>l pH medidos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> rango establecido por <strong>la</strong> OMS y <strong>la</strong> CE para<br />

<strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo humano, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong>tre 6,5 y 8,5. Este<br />

resultado confirma que <strong>la</strong> alcalinidad <strong>de</strong> esta <strong>agua</strong> se <strong>de</strong>be<br />

principalm<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos.<br />

pH<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

Maracaibo<br />

<strong>la</strong>gunil<strong>la</strong>s<br />

Agua Viva<br />

Sna.M<strong>en</strong>doz.<br />

Fig. 11. Valores <strong>de</strong> pH <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s muestreadas.<br />

Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad, los resultados muestran los<br />

casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cabimas y Lagunil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Zulia<br />

cuyas <strong>agua</strong>s pres<strong>en</strong>tan valores <strong>de</strong> pH <strong>de</strong> 5,15 y 8,87<br />

respectivam<strong>en</strong>te, los cuales se sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l rango m<strong>en</strong>cionado<br />

anteriorm<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Cabimas, <strong>la</strong> muestra es muy<br />

ácida y pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s corrosivas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Lagunil<strong>la</strong>s <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es muy alcalina y su valor <strong>de</strong><br />

pH indica <strong>la</strong> posible pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carbonatos.<br />

Debido a que estas localida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

zona <strong>de</strong> producción petrolera, estos valores anormales<br />

pudieran ser <strong>de</strong>bido a problemas <strong>de</strong> contaminación. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> estas localida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos es bastante bajo con re<strong>la</strong>ción al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> total (11,79 y 52,83 mg HCO3 _ L -1 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Esto sugiere que estas <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca capacidad<br />

para regu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> pH <strong>de</strong>bido justam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> poca cantidad <strong>de</strong><br />

bicarbonato pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Por lo tanto, cualquier aporte<br />

ácido o alcalino prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s petroleras<br />

y/o industriales pue<strong>de</strong> modificar fácilm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pH <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

6 Conclusiones<br />

Caja Seca<br />

Tovar<br />

Bai<strong>la</strong>dores<br />

Valores <strong>de</strong> pH<br />

Mucuruba<br />

La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> es una característica importante a<br />

pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> muchos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química<br />

le prestan poca o ninguna at<strong>en</strong>ción, por lo que <strong>el</strong> concepto<br />

mismo permanece prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> anonimato <strong>en</strong>tre los<br />

Sn.Rafa<strong>el</strong> M<br />

Chachopo<br />

Valera<br />

Sto Domingo<br />

Guanare<br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

La Guaira<br />

Localidad<br />

Pto.La Cruz<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

estudiantes.<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo se p<strong>la</strong>nteó como una inquietud <strong>de</strong><br />

algunos estudiantes, <strong>en</strong> principio como un trabajo <strong>de</strong> corte<br />

doc<strong>en</strong>te a fin <strong>de</strong> que los alumnos se familiarizaran con <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<strong>la</strong>.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> mismo fue ampliado <strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />

localida<strong>de</strong>s muestreadas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> otros<br />

parámetros como <strong>el</strong> pH, alcalinidad, etc. Los resultados han<br />

mostrado que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser<br />

mayor <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 1000 msnm y<br />

m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s con altitu<strong>de</strong>s superiores a 1500 msnm.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar<br />

tres tipos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s con re<strong>la</strong>ción a su <strong>dureza</strong> total. Estas son<br />

<strong>agua</strong>s muy b<strong>la</strong>ndas, b<strong>la</strong>ndas y semiduras y <strong>en</strong> todas <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> está gobernada por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio.<br />

En <strong>la</strong> parte occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s, es<br />

<strong>de</strong>cir hacia <strong>la</strong> costa ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Lago <strong>de</strong> Maracaibo, <strong>la</strong>s<br />

<strong>dureza</strong>s se increm<strong>en</strong>tan pero <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio. Por otro <strong>la</strong>do, hacia <strong>la</strong> parte<br />

ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera, es <strong>de</strong>cir hacia los Estados Barinas,<br />

Portuguesa y hacia <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s también se<br />

increm<strong>en</strong>tan, pero <strong>en</strong> este caso, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>be al<br />

aum<strong>en</strong>to gradual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calcio.<br />

Los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> alcalinidad están repres<strong>en</strong>tados por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos, los cuales pres<strong>en</strong>tan una<br />

corre<strong>la</strong>ción positiva con los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total,<br />

si<strong>en</strong>do esta última por lo g<strong>en</strong>eral m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos. La difer<strong>en</strong>cia podría repres<strong>en</strong>tar los<br />

bicarbonatos <strong>de</strong> metales alcalinos como <strong>el</strong> sodio, los cuales<br />

forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />

Los resultados sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>dureza</strong><br />

bicarbonato podría usarse como índice <strong>de</strong> posibles<br />

problemas <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s.<br />

Los valores <strong>de</strong> pH medidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por lo<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l rango establecido por <strong>la</strong> OMS y CE para<br />

<strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo, salvo dos excepciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estado</strong><br />

Zulia (Cabimas y Lagunil<strong>la</strong>s). Estos valores anormales<br />

pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> poca cantidad <strong>de</strong> bicarbonatos<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> esta <strong>agua</strong> con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total, lo que<br />

le da poca capacidad <strong>de</strong> neutralización ácida. Por este<br />

motivo, estas <strong>agua</strong> son muy susceptibles a <strong>la</strong> contaminación<br />

por parte <strong>de</strong> sustancias ácidas o alcalinas. Los datos <strong>de</strong> este<br />

trabajo repres<strong>en</strong>tan resultados parciales ya que <strong>el</strong> mismo<br />

será ext<strong>en</strong>dido al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas y los<br />

Estados Táchira y Barinas a fin <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un panorama más<br />

completo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno geográfico <strong>de</strong>l Estado <strong>Mérida</strong>,<br />

haci<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas con <strong>agua</strong>s <strong>de</strong><br />

características especiales.<br />

7 Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Los autores <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo <strong>de</strong>sean agra<strong>de</strong>cer al<br />

I.U.P.S.M. por <strong>el</strong> apoyo logístico e institucional para <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong>l mismo. Igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera especial a los<br />

bachilleres Héctor Martínez, Susana Gutiérrez y Rigoberto<br />

Pare<strong>de</strong>s por su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y<br />

45


46 Millán y col.<br />

a todos aqu<strong>el</strong>los bachilleres que participaron <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

muestreo. Al Dr. J.M. Hetier por sus suger<strong>en</strong>cias y<br />

recom<strong>en</strong>daciones.<br />

Bibliografía<br />

Agrifolio G, 1990, La Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química <strong>en</strong><br />

ing<strong>en</strong>iería, Rev. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Soc. V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Química. Vol.13,<br />

Nr. 4. pp 24 – 26.<br />

Casanova O, 1991, Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.<br />

Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Facultad <strong>de</strong> Agronomía.<br />

C.D.C.H.<br />

Fyfe WS, 1981, Introducción a <strong>la</strong> geoquímica, Ed. Reverté,<br />

S.A., Barc<strong>el</strong>ona, pp 12<br />

Hostettler JD, 1985, Geochemistry for chemist. J. of Chem.<br />

Educ. Vol. 62, Nr. 10, pp 823 – 831.<br />

Kreshkov AP y Yaros<strong>la</strong>vtsev AA, 1977, Course of<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

analytical chemistry, Vol. 2, Quantitative Analysis. Mir<br />

Pub., Moscow. p 218<br />

Literat L, 1975, Química g<strong>en</strong>eral, Ed. Didáctica Bucarest, p<br />

320<br />

Lurie Ju, 1975, Handbook of analytical chemistry, Mir<br />

Pub., Moscow. p 253.<br />

Mitch<strong>el</strong>l P, 1997, Metal complexes of EDTA: An exercise<br />

in data interpretation, J. of Chem. Educ, Vol. 74, Nr. 10. pp<br />

1235 – 1237.<br />

Siegert G, 1998, Laboratorio básico <strong>de</strong> química. Ed. Y Pub.<br />

Vicerrectorado Académico UCV, pp 130 – 138.<br />

Tebbutt THY, 1998, Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, Ed. Limusa, México, pp 19 y 40.<br />

Yappert MC y DuPré DB, 1997, Complexometric titrations:<br />

Competition of complexing ag<strong>en</strong>ts in the <strong>de</strong>termination of<br />

water hardness with EDTA. J. of Chem. Educ,Vol.74,<br />

Nro.12, pp1422–1423.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!