La formación de arquetipos en la psique a través de los ... - Acmor
La formación de arquetipos en la psique a través de los ... - Acmor
La formación de arquetipos en la psique a través de los ... - Acmor
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
XXII CONGRESO DE INVESTIGACIÓN<br />
<strong>La</strong> <strong>formación</strong> <strong>de</strong> <strong>arquetipos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>psique</strong> a <strong>través</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas.<br />
Autores: Sofía Arias.<br />
Ana C<strong>la</strong>ra Castañón.<br />
Inés Quezada.<br />
Stephanie Sosa.<br />
Asesores: Dolores Gutiérrez (interno) y Dra. Joaquina Erviti Erice (externo).<br />
Institución: Colegio Marymount <strong>de</strong> Cuernavaca<br />
Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanida<strong>de</strong>s<br />
Antece<strong>de</strong>ntes:<br />
Los cu<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> re<strong>la</strong>tos transmitidos por tradición oral, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que distintas<br />
culturas buscaron preservar sus valores, conocimi<strong>en</strong>tos, idioma, tradiciones, etc. <strong>de</strong> una<br />
g<strong>en</strong>eración a otra. Etimológicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra cu<strong>en</strong>to vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l término <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín computare,<br />
que significa contar, calcu<strong>la</strong>r. “El cu<strong>en</strong>to es una narración breve <strong>de</strong> hechos imaginarios,<br />
protagonizada por un grupo reducido <strong>de</strong> personajes y con un argum<strong>en</strong>to s<strong>en</strong>cillo.” 1<br />
¿Qué es un cu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hadas? […] No conti<strong>en</strong>e alusión ninguna a <strong>la</strong> combinación cu<strong>en</strong>to-hada,<br />
y <strong>de</strong> nada sirve <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hadas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. En el Suplem<strong>en</strong>to, cu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hadas pres<strong>en</strong>ta<br />
una primera cita <strong>de</strong>l año 1750, y se constata que su acepción básica es: a) un cu<strong>en</strong>to sobre<br />
hadas o, <strong>de</strong> forma más g<strong>en</strong>eral, una ley<strong>en</strong>da fantástica; b) un re<strong>la</strong>to irreal e increíble, y c) una<br />
falsedad. 2<br />
Los cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>arquetipos</strong>. <strong>La</strong> pa<strong>la</strong>bra arquetipo vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l griego arjé-<br />
elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal y tipos- mo<strong>de</strong>lo principio, que significa <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación que se<br />
consi<strong>de</strong>ra mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> cualquier manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Los <strong>arquetipos</strong> son “formas o<br />
imág<strong>en</strong>es colectivas que se dan <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> tierra como elem<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> mitos y, al<br />
mismo tiempo, como productos autóctonos e individuales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> inconsci<strong>en</strong>te” 3 . Los<br />
cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas forman <strong>arquetipos</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> niños, que se quedan <strong>en</strong> el inconsci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>spués se<br />
manifiestan con el paso <strong>de</strong>l tiempo.<br />
Objetivos:<br />
• I<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> <strong>arquetipos</strong> más comunes <strong>en</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas.<br />
• Descubrir si <strong>los</strong> <strong>arquetipos</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas perduran <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
Hipótesis:<br />
Los <strong>arquetipos</strong> formados por <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia perduran durante <strong>la</strong> vida.<br />
Marco Teórico:<br />
Algunos estudios <strong>de</strong> <strong>arquetipos</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas han sido realizados por el doctor Bruno<br />
Bettelheim y por <strong>la</strong> doctora María Rosa Manas <strong>de</strong> Brut<strong>en</strong>.<br />
1 1998 - 2011, e-ci<strong>en</strong>cia.com (100cia & Divulcat), divulgando ci<strong>en</strong>cia durante 13 años<br />
http://e-ci<strong>en</strong>cia.com/recursos/<strong>en</strong>ciclopedia/Cu<strong>en</strong>to<br />
2 (10 Noviembre, 2010) http://www.ciudadseva.com/textos/teoria/opin/tolki<strong>en</strong>1.htm<br />
3 Majo Producciones 2001-2011 http://www.espaciologopedico.com/recursos/g<strong>los</strong>ario<strong>de</strong>t.php?Id=160
<strong>La</strong> literatura infantil es muy importante porque como lo explica el doctor Bruno Bettelheim,<br />
Los cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas ejerc<strong>en</strong> una función liberadora y formativa para <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad infantil y<br />
<strong>la</strong> dotan <strong>de</strong> apoyo moral y emocional. Al i<strong>de</strong>ntificarse con <strong>los</strong> personajes <strong>de</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>los</strong><br />
niños comi<strong>en</strong>zan a i<strong>de</strong>ntificar por el<strong>los</strong> mismos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> justicia, fi<strong>de</strong>lidad, amor,<br />
val<strong>en</strong>tía, no como lecciones impuestas, sino como un gozoso <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, como parte<br />
orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> vivir. 4<br />
En su estudio Los cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el psico<strong>la</strong>nálisis <strong>la</strong> doctora María Rosa Manas <strong>de</strong><br />
Brut<strong>en</strong> nos explica que<br />
En el mo<strong>de</strong>lo psicoanalítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> personalidad humana, <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos aportan importantes<br />
m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong>l consci<strong>en</strong>te, preconsci<strong>en</strong>te e inconsci<strong>en</strong>te. Al hacer refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> problemas<br />
humanos universales, especialm<strong>en</strong>te aquel<strong>los</strong> que preocupan a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l niño, estas<br />
historias hab<strong>la</strong>n a su pequeño yo <strong>en</strong> <strong>formación</strong> y estimu<strong>la</strong>n su <strong>de</strong>sarrollo, mi<strong>en</strong>tras que al<br />
mismo tiempo liberan al preconsci<strong>en</strong>te y al inconsci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus pulsiones. A medida que <strong>la</strong>s<br />
historias se van <strong>de</strong>scifrando, dan crédito consci<strong>en</strong>te y cuerpo a <strong>la</strong>s pulsiones <strong>de</strong>l ello y<br />
muestran <strong>los</strong> distintos modos <strong>de</strong> satisfacer<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l yo y <strong>de</strong>l<br />
super-yo. 5<br />
Metodología:<br />
Realizamos una investigación docum<strong>en</strong>tal para <strong>de</strong>terminar qué <strong>arquetipos</strong> se crean a partir <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas más comunes. Escogimos <strong>los</strong> <strong>arquetipos</strong> más marcados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unos<br />
cu<strong>en</strong>tos específicos, y con base <strong>en</strong> éstos realizamos una <strong>en</strong>cuesta, <strong>la</strong> cual será aplicada a 300<br />
personas <strong>de</strong> distintas eda<strong>de</strong>s y nivel socioeconómico. <strong>La</strong> finalidad <strong>de</strong> ésta, es <strong>de</strong>terminar si<br />
estos <strong>arquetipos</strong> han perdurado durante sus vidas.<br />
Desarrollo:<br />
Consi<strong>de</strong>ramos tres cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas, todos el<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> versiones escritas por <strong>los</strong> Hermanos<br />
Grimm (1785–1863).<br />
El cu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> B<strong>la</strong>ncanieves p<strong>la</strong>ntea tres <strong>arquetipos</strong> importantes. El primero se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> malvada madrastra, qui<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ta el narcicismo. <strong>La</strong> reina vanidosa int<strong>en</strong>ta dañar a<br />
B<strong>la</strong>ncanieves, qui<strong>en</strong> también muestra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> esa característica al abrir <strong>la</strong> puerta a <strong>la</strong><br />
v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora <strong>de</strong> peines y cinturones, qui<strong>en</strong> realm<strong>en</strong>te era <strong>la</strong> reina disfrazada. Todos estos int<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> volverse más bel<strong>la</strong> acaban <strong>en</strong> <strong>de</strong>sastre, con <strong>la</strong> niña tirada inconsci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el piso y con <strong>la</strong><br />
reina muri<strong>en</strong>do al final. Esto lleva a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> ser mo<strong>de</strong>stas,<br />
pero bel<strong>la</strong>s.<br />
Otro arquetipo p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> este cu<strong>en</strong>to es el <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. El cazador, a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> reina<br />
había or<strong>de</strong>nado que matara a B<strong>la</strong>ncanieves, adopta una figura paterna que busca el bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
niña; pero, como es un hombre contro<strong>la</strong>do por su ‘esposa’, es débil, ya que sólo abandona a<br />
B<strong>la</strong>ncanieves <strong>en</strong> el bosque, sin realm<strong>en</strong>te ayudar<strong>la</strong>. Esto significa que <strong>los</strong> hombres contro<strong>la</strong>dos<br />
por <strong>la</strong>s mujeres son ineptos e inútiles; y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>la</strong>s mujeres no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er ningún control<br />
sobre sus maridos.<br />
El último arquetipo importante p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> B<strong>la</strong>ncanieves es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Cuando<br />
B<strong>la</strong>ncanieves llega a vivir con <strong>los</strong> siete <strong>en</strong>anitos, le p<strong>la</strong>ntean que el<strong>la</strong> pue<strong>de</strong> quedarse, pero a<br />
4<br />
Bettelheim Bruno. Psicoanálisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas, Silvia Furió, Bu<strong>en</strong>os Aires, Ed. Paídos SAICF/<br />
Crítica, febrero 2010. Pág.360<br />
5<br />
Manas <strong>de</strong> Brut<strong>en</strong>, Maria Rosa, “Los cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el psico<strong>la</strong>nálisis”,Arg<strong>en</strong>tina, 2000, 11.11.10.<br />
http://www.esco<strong>la</strong>res.com.ar/propios/--<strong>los</strong>-cu<strong>en</strong>tos-<strong>de</strong>-hadas-<strong>de</strong>s<strong>de</strong>-el-psicoanalisis.html
cambio <strong>de</strong> limpiar <strong>la</strong> casa, hacer <strong>la</strong> comida, y <strong>la</strong>var <strong>la</strong> ropa. Al final, B<strong>la</strong>ncanieves es <strong>la</strong><br />
perfecta ama <strong>de</strong> casa, qui<strong>en</strong> hace todos sus <strong>de</strong>beres sin quejarse. Entonces, vemos tres<br />
<strong>arquetipos</strong> básicos <strong>en</strong> B<strong>la</strong>ncanieves, todos tratando <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.<br />
En <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Durmi<strong>en</strong>te, hay sólo un arquetipo que queremos <strong>de</strong>scubrir. Cuando <strong>la</strong> princesa<br />
cumple quince años, se pincha un <strong>de</strong>do y cae <strong>en</strong> un profundo sueño, <strong>de</strong>l cual no <strong>de</strong>spertará<br />
hasta recibir el beso <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ro amor. Pasa el tiempo, y el castillo es ro<strong>de</strong>ado por unas<br />
gran<strong>de</strong>s espinas que no <strong>de</strong>jan pasar a nadie. Al cabo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> años, <strong>la</strong>s espinas se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bel<strong>la</strong>s flores, y <strong>de</strong>jan pasar al príncipe afortunado. Todo esto repres<strong>en</strong>ta el arquetipo <strong>de</strong> que no<br />
hay que preocuparse por un problema, ya que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un tiempo, se resolverá solo.<br />
Un arquetipo p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> <strong>la</strong> C<strong>en</strong>ici<strong>en</strong>ta resalta <strong>en</strong> B<strong>la</strong>ncanieves por primera vez: <strong>la</strong> humildad<br />
es una característica fem<strong>en</strong>ina. C<strong>en</strong>ici<strong>en</strong>ta vive <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas, como le or<strong>de</strong>nan sus<br />
hermanastras. En vez <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar buscar su belleza a <strong>través</strong> <strong>de</strong> formas artificiales como ropa y<br />
joyas, si<strong>en</strong>do el<strong>la</strong> misma logra <strong>en</strong>amorar al príncipe, con el que se casa al final. También <strong>la</strong><br />
zapatil<strong>la</strong> es un símbolo: sólo le queda a C<strong>en</strong>ici<strong>en</strong>ta, qui<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e el pie más pequeño y fino <strong>de</strong><br />
todos, lo que repres<strong>en</strong>ta el arquetipo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mujer bel<strong>la</strong> es pequeña y <strong>de</strong>lgada, y que sólo esa<br />
mujer se casará con el príncipe.<br />
Nuestro cuestionario cont<strong>en</strong>drá preguntas que nos permitirán reconocer si qui<strong>en</strong>es escucharon<br />
estos cu<strong>en</strong>tos durante su infancia, conservan <strong>los</strong> <strong>arquetipos</strong> que <strong>en</strong> el<strong>los</strong> son p<strong>la</strong>nteados.<br />
Resultados y Conclusiones <strong>en</strong> proceso<br />
Bibliografía:<br />
Libros:<br />
• “Arquetipo”. El Pequeño <strong>La</strong>rousse Ilustrado. México, 2005. 11° Edición. p. 104.<br />
• Bettelheim Bruno. Psicoanálisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas, Silvia Furió, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />
Ed. Paídos SAICF/ Crítica, febrero 2010.<br />
Revistas:<br />
• Garralón, A. “Clásicos infantiles: <strong>arquetipos</strong>”. Revista Babar, (Abril, 2005)<br />
• Guil, Ana. “El papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>arquetipos</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> actuales estereotipos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer”,<br />
Comunicar , no. 12, España, (Marzo, 1999), pág. 95-100.<br />
• Juarros, L. “<strong>La</strong> Sabiduría <strong>de</strong> <strong>los</strong> Cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Hadas”. Uakix, (Enero, 2007), pág. 30-33<br />
Fu<strong>en</strong>tes electrónicas:<br />
• Arquetipo. Espacio Logopédico. 03.03.2011<br />
http://www.espaciologopedico.com/recursos/g<strong>los</strong>ario<strong>de</strong>t.php?Id=160<br />
• Cu<strong>en</strong>to, e-ci<strong>en</strong>cia.com 03.03.2011 http://e-ci<strong>en</strong>cia.com/recursos/<strong>en</strong>ciclopedia/Cu<strong>en</strong>to<br />
• Etimología <strong>de</strong>l Arquetipo, <strong>de</strong>chile.net. 03.03.2011 03.03.2011<br />
http://etimologias.<strong>de</strong>chile.net/?arquetipo<br />
• Manas <strong>de</strong> Brut<strong>en</strong>, Maria Rosa, “Los cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
psico<strong>la</strong>nálisis”,Arg<strong>en</strong>tina, 2000, 11.11.10. http://www.esco<strong>la</strong>res.com.ar/propios/--<strong>los</strong>cu<strong>en</strong>tos-<strong>de</strong>-hadas-<strong>de</strong>s<strong>de</strong>-el-psicoanalisis.html<br />
• Tolki<strong>en</strong>, J.R.R. Sobre el cu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hadas. Ciudad seva. 10.11.2010 03.03.2011<br />
http://www.ciudadseva.com/textos/teoria/opin/tolki<strong>en</strong>1.htm