el consumo abusivo de alcohol en la adolescencia - Plan Nacional ...
el consumo abusivo de alcohol en la adolescencia - Plan Nacional ...
el consumo abusivo de alcohol en la adolescencia - Plan Nacional ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
E L CONSUMO ABUSIVO DE<br />
ALCOHOL EN LA ADOLESCENCIA:<br />
UN MODELO EXPLICATIVO<br />
DESDE LA PSICOLOGÍA SOCIAL<br />
Javier Pons Diez<br />
Enrique Berjano Peirats<br />
Con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
Obra Social Caja Madrid PLAN NACIONAL SOBRE DROGAS
EL CONSUMO ABUSIVO DE<br />
ALCOHOL EN LA ADOLESCENCIA:<br />
UN MODELO EXPLICATIVO<br />
DESDE LA PSICOLOGÍA SOCIAL<br />
Javier Pons Diez<br />
Doctor <strong>en</strong> Psicología y Master <strong>en</strong> Psicología<br />
Comunitaria por <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València<br />
Profesor Asociado d<strong>el</strong> Área <strong>de</strong> Psicología Social<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València<br />
Enrique Berjano Peirats<br />
Doctor <strong>en</strong> Psicología por <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong><br />
València<br />
Catedrático <strong>de</strong> Escu<strong>el</strong>a Universitaria. Área <strong>de</strong><br />
Psicología Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València
El <strong>alcohol</strong> se ha convertido <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias protagonistas d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to actual. Y este protagonismo adquiere un carácter <strong>de</strong>stacado<br />
<strong>en</strong> lo que se refiere al <strong>consumo</strong> juv<strong>en</strong>il.<br />
Exist<strong>en</strong> multitud <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas y estudios que reflejan unas pautas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> por parte d<strong>el</strong> sector jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que han <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ido ya tópicas, pero<br />
no por <strong>el</strong>lo m<strong>en</strong>os reales, y sobre todo m<strong>en</strong>os dignas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción por parte <strong>de</strong> los<br />
po<strong>de</strong>res públicos y <strong>de</strong> los colectivos interesados <strong>en</strong> este tema. Es <strong>de</strong> sobra conocido<br />
por los especialistas e incluso por un número creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> público seguidor <strong>de</strong> estos<br />
asuntos, que este <strong>consumo</strong> se integra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unas pautas <strong>de</strong> conducta que un<br />
sector numéricam<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es vive como absolutam<strong>en</strong>te normales,<br />
propias <strong>de</strong> su edad y d<strong>el</strong> grupo con <strong>el</strong> que se r<strong>el</strong>aciona y que adquiere todo su s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización d<strong>el</strong> tiempo libre y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> torno al ocio y<br />
<strong>la</strong> diversión.<br />
Entre <strong>la</strong>s notas distintivas que caracterizan <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> juv<strong>en</strong>il <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, y que<br />
se expon<strong>en</strong> ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> último Informe d<strong>el</strong> Observatorio Español sobre<br />
Drogas, editado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por esta D<strong>el</strong>egación d<strong>el</strong> Gobierno, cabe seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> edad d<strong>el</strong> primer contacto con esta sustancia así como <strong>la</strong> forma compulsiva<br />
que llega a alcanzar este <strong>consumo</strong>, con un 2,6% <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>15 a 28 años<br />
(unos 235.000) que se emborrachan todos los fines <strong>de</strong> semana. Otro aspecto a resaltar<br />
es <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>de</strong> tal<br />
modo que, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, existe una práctica equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>en</strong>tre ambos sexos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre los 15 y los 18 años.<br />
Ante esta situación, uno <strong>de</strong> los principales objetivos d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>Nacional</strong> sobre<br />
Drogas es <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> este <strong>consumo</strong>, así como evitar que <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones<br />
adopt<strong>en</strong> estos patrones <strong>de</strong> uso, especialm<strong>en</strong>te p<strong>el</strong>igrosos para <strong>la</strong> salud. Para<br />
<strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> D<strong>el</strong>egación d<strong>el</strong> Gobierno para <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>Nacional</strong> sobre Drogas ha puesto <strong>en</strong><br />
marcha una serie <strong>de</strong> programas, <strong>en</strong>tre los que cabe seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> información<br />
y s<strong>en</strong>sibilización que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1996 se han v<strong>en</strong>ido llevando a cabo, y que se dirig<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> forma prioritaria a <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha pres<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> última <strong>de</strong><br />
estas campañas, con <strong>el</strong> eslogan “A tope. Sin Drogas” que ti<strong>en</strong>e como objetivo precisam<strong>en</strong>te<br />
romper con esa i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> diversión durante los fines <strong>de</strong> semana y los<br />
períodos festivos y experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> nuevas s<strong>en</strong>saciones con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y<br />
otras drogas.<br />
3
4<br />
Otro programa que convi<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>r es <strong>el</strong> que se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1997<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los Ministerios d<strong>el</strong> Interior, <strong>de</strong><br />
Educación y Cultura y <strong>de</strong> Sanidad y Consumo para promover <strong>la</strong> “Educación para <strong>la</strong><br />
Salud” <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a. En <strong>el</strong> programa participan alumnos y profesores <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
primaria, y <strong>en</strong> él, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> ti<strong>en</strong>e una gran r<strong>el</strong>evancia.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> D<strong>el</strong>egación acaba <strong>de</strong> publicar otro volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie “Actuar es<br />
posible” <strong>de</strong>dicado a tratar <strong>de</strong> forma específica <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y sobre<br />
todo, sus formas específicas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a y otras instancias sociales<br />
y educativas como <strong>la</strong> familia.<br />
Este libro que ahora se publica se inscribe pues, <strong>en</strong> esta serie <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong>stinadas<br />
a procurar un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong><br />
nuestra sociedad, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones d<strong>el</strong> mismo, c<strong>en</strong>trado específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
juv<strong>en</strong>il. Todo <strong>el</strong>lo con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> contribuir a su prev<strong>en</strong>ción, tal y como seña<strong>la</strong>n<br />
los propios autores <strong>en</strong> su pres<strong>en</strong>tación.<br />
No me queda más que agra<strong>de</strong>cer a los autores d<strong>el</strong> libro su esfuerzo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación<br />
que han puesto <strong>en</strong> esta obra, que supone una gran aportación al estudio <strong>de</strong> este<br />
tema. Confío <strong>en</strong> que será apreciado como se merece por cuantos trabajan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, a qui<strong>en</strong>es va dirigido muy especialm<strong>en</strong>te.<br />
Gonzalo Robles Orozco<br />
D<strong>el</strong>egado d<strong>el</strong> Gobierno para <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>Nacional</strong> sobre Drogas
¡Oh, los que creéis! Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> vino, <strong>el</strong> juego d<strong>el</strong><br />
maysir, los ídolos y <strong>la</strong>s flechas son abominaciones proce<strong>de</strong>ntes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> Satanás. Satanás querría<br />
suscitar <strong>en</strong>tre vosotros <strong>la</strong> <strong>en</strong>emistad y <strong>el</strong> odio mediante<br />
<strong>el</strong> vino y <strong>el</strong> juego d<strong>el</strong> maysir y apartaros d<strong>el</strong> recuerdo<br />
<strong>de</strong> Dios, <strong>de</strong> <strong>la</strong> plegaria.<br />
(El Corán, V, 92-93.)<br />
… y tomando un cáliz dio gracias, y se lo dio dici<strong>en</strong>do:<br />
“Bebed todos <strong>de</strong> él, que ésta es mi sangre d<strong>el</strong> Nuevo<br />
Testam<strong>en</strong>to, que será <strong>de</strong>rramada por muchos, para<br />
remisión <strong>de</strong> los pecados. Y os digo que ya no beberé<br />
más <strong>de</strong> este fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vid hasta <strong>el</strong> día <strong>en</strong> que lo beba<br />
con vosotros, nuevo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> reino <strong>de</strong> mi Padre”.<br />
(La Biblia, Mt. 26, 27-29.)<br />
Dissabte, abs<strong>en</strong>ta i cassal<strong>la</strong><br />
a <strong>la</strong> salut d<strong>el</strong> rector;<br />
dium<strong>en</strong>ge, vi i ginebreta<br />
per curar <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>mació;<br />
dilluns matí, <strong>la</strong> ressaca,<br />
dormiré a <strong>la</strong> salut d<strong>el</strong> patró.<br />
(Vic<strong>en</strong>t Torr<strong>en</strong>t, sobre una canción popu<strong>la</strong>r val<strong>en</strong>ciana)<br />
5
AGRADECIMIENTOS<br />
Todo trabajo ci<strong>en</strong>tífico es, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, resultado <strong>de</strong> un proceso colectivo. El que<br />
aquí pres<strong>en</strong>tamos, no ha sido una excepción. Por <strong>el</strong>lo queremos manifestar nuestro<br />
agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a diversas personas e instituciones, cuya co<strong>la</strong>boración nos han permitido<br />
llevar a término esta investigación.<br />
En primer lugar, a nuestros compañeros profesores d<strong>el</strong> Área <strong>de</strong> Psicología Social<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, Mª Sacram<strong>en</strong>to Pinazo, Juan Herrero, Sofía Bu<strong>el</strong>ga y<br />
Mª Áng<strong>el</strong>es Molpeceres, por su ayuda <strong>en</strong> <strong>el</strong> rastreo bibliográfico; y a nuestras compañeras<br />
psicólogas, Mª Antonia Suay, Inmacu<strong>la</strong>da Navarro, Mª José Valgañón y<br />
María Moliner por su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>el</strong> pase <strong>de</strong> los cuestionarios.<br />
En segundo lugar, al profesor Dr. D. Fernando García, d<strong>el</strong> Área <strong>de</strong> Metodología<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, por su co<strong>la</strong>boración<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los análisis estadísticos, sin <strong>la</strong> cual este trabajo no hubiera<br />
sido posible.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, queremos agra<strong>de</strong>cer a los colegios e institutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia que nos abrieron sus puertas, permitiéndonos <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> muestra:<br />
Colegio San José <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>sanz, Colegio San José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús,<br />
Escu<strong>el</strong>as Pías <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Escu<strong>el</strong>as Profesionales San José, I.B. Botánico<br />
Cavanilles, I.B. Francesc Ferrer i Guàrdia, I.B. Jordi <strong>de</strong> Sant Jordi, I.B. La<br />
Misericòrdia, I.F.P. La Misericòrdia, I.F.P. Manu<strong>el</strong> Sánchez Ayuso, I.N.B. Campanar e<br />
I.N.E.M. San Vic<strong>en</strong>te Ferrer.<br />
Y finalm<strong>en</strong>te, a D. Francisco Ovando, d<strong>el</strong> Gabinete <strong>de</strong> Coordinación d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n<br />
<strong>Nacional</strong> sobre Drogas, que con su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong>tre nuestras respectivas instituciones,<br />
ha facilitado <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> este trabajo.<br />
Los autores<br />
7
PRÓLOGO<br />
FACTORES DE RIESGO ASOCIADOS AL CONSUMO<br />
ABUSIVO DE ALCOHOL EN LA ADOLESCENCIA<br />
Creo que <strong>de</strong>bemos f<strong>el</strong>icitarnos siempre ante <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un nuevo libro, pero<br />
mucho más cuando éste aborda temas que atañ<strong>en</strong> a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y<br />
mucho más aún si <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción son los más jóv<strong>en</strong>es. Afortunadam<strong>en</strong>te somos ambiciosos<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to humano y seguimos persigui<strong>en</strong>do, como si<br />
<strong>de</strong> una quimera se tratara, fórmu<strong>la</strong>s para afrontar problemas como <strong>el</strong> uso y abuso <strong>de</strong><br />
drogas.<br />
Algo indudable <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta humana normal, es que somos “animales <strong>de</strong> costumbres”,<br />
capaces <strong>de</strong> transmitir <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />
pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta si éstas son positivas, negativas o<br />
neutras.<br />
Somos testigos que cuando nace un nuevo producto, <strong>de</strong> cualquier índole, se v<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
sus bonda<strong>de</strong>s para int<strong>en</strong>tar introducirlo <strong>en</strong> todos los estratos sociales y g<strong>en</strong>erar<br />
una necesidad tal, que nos lleguemos a preguntar cómo hemos podido vivir tanto<br />
tiempo sin ese magnífico producto. Es <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> nuestra omnipres<strong>en</strong>te y todopo<strong>de</strong>rosa<br />
“sociedad <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>”. Pero cuando <strong>el</strong> producto <strong>en</strong> cuestión ti<strong>en</strong>e mucho<br />
más <strong>de</strong> 5.000 años <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> pronto caemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que nos está<br />
perjudicando tanto, que incluso es capaz <strong>de</strong> acabar con nuestra vida y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los que<br />
nos ro<strong>de</strong>an, ¿qué hace que sea tan difícil terminar con él? ¿La costumbre? ¿La necesidad<br />
<strong>de</strong> consumirlo por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los perjuicios que repres<strong>en</strong>ta? ¿El p<strong>la</strong>cer que nos<br />
provoca <strong>el</strong> riesgo? ¿O simplem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> consumirlo?<br />
El <strong>alcohol</strong> quizás sea una <strong>de</strong> esas sustancias tan complejas <strong>de</strong> actualizar como<br />
<strong>el</strong> propio comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> lo consume. Es <strong>la</strong> droga <strong>de</strong> <strong>la</strong> contradicción perman<strong>en</strong>te,<br />
que se nos permite consumir pero se nos advierte <strong>de</strong> su p<strong>el</strong>igro, que se<br />
pue<strong>de</strong> usar pero no se pue<strong>de</strong> ni se <strong>de</strong>be abusar.<br />
Después <strong>de</strong> esos más <strong>de</strong> 5.000 años <strong>de</strong> “sana” conviv<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>, ahora nos empeñamos <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar prev<strong>en</strong>ir a nuestros jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los graves<br />
problemas que conlleva beber <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus múltiples formas. Y nos<br />
empeñamos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestra posición <strong>de</strong> consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, sin salir <strong>de</strong> ese<br />
triste pero cierto <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong> ”haz lo que yo te diga, pero no lo que yo haga”.<br />
9
10<br />
Todas estas cuestiones son algunas más, a sumar, a <strong>la</strong>s innumerables variables<br />
con <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un investigador <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas.<br />
Los profesores Pons y Berjano han afrontado una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s más <strong>de</strong>stacadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los factores que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan un<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable, haci<strong>en</strong>do<br />
un “barrido” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles variables que pue<strong>de</strong>n explicar <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> o influir <strong>en</strong> él,<br />
incluy<strong>en</strong>do factores <strong>de</strong> índole individual y colectivo.<br />
Nos <strong>en</strong>contramos ante <strong>la</strong>s premisas básicas <strong>de</strong> cualquier interv<strong>en</strong>ción posterior<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong> conocer sus antece<strong>de</strong>ntes, aqu<strong>el</strong>los parámetros<br />
que van a <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te ante <strong>el</strong> uso y abuso<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
La di<strong>la</strong>tada experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los autores <strong>en</strong> este campo ava<strong>la</strong>n su calidad, y creo<br />
que esta nueva aportación al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, podrá ayudar al<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> actuación e interv<strong>en</strong>ción con pob<strong>la</strong>ciones adolesc<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> este intrincado y difícil problema.<br />
San Juan <strong>de</strong> Alicante a 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1999<br />
Prof. José A. García-Rodríguez<br />
Director d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia (INID)<br />
Universidad Migu<strong>el</strong> Hernán<strong>de</strong>z
INDICE<br />
Pres<strong>en</strong>tación 13<br />
PRIMERA PARTE: MARCO TEÓRICO 15<br />
1. Introducción 17<br />
1. 1.1. Las bebidas alcohólicas: reseña histórico-cultural 19<br />
1. 1.2. Las bebidas alcohólicas: tipología 22<br />
2. Aspectos farmacológicos y <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> 25<br />
2. 2.1. Aacción d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo humano 27<br />
2. 2.1. 2.1.1. La <strong>alcohol</strong>emia 29<br />
2. 2.2. El <strong>alcohol</strong> como droga 30<br />
2. 2.3. Consumo, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia 31<br />
2. 2.4. Tolerancia y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia 35<br />
3. Problemas <strong>de</strong> salud r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 37<br />
2. 3.1. Problemas <strong>de</strong> salud física asociados al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 39<br />
2. 3.2. Problemas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal asociados al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>: alteraciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> S.N.C 40<br />
2. 2.1. 3.2.1. Toxicidad por <strong>de</strong>privación: <strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia 41<br />
2. 3.3. Problemas conductuales y psicológicos asociados al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 42<br />
2. 2.1. 3.3.1. El impacto d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas sobre <strong>el</strong> proceso madurativo d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te 44<br />
2. 3.4. Problemas sociales asociados al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>: acci<strong>de</strong>ntes y <strong>de</strong>sajustes familiares 45<br />
2. 2.1. 3.4.1. Inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> sobre los acci<strong>de</strong>ntes 45<br />
2. 2.1. 3.4.2. Desajustes familiares asociados a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica 47<br />
4. Epi<strong>de</strong>miología d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes 51<br />
2. 4.1. Estudios epi<strong>de</strong>miológicos 53<br />
2. 2.1. 4.1.1. Estudios epi<strong>de</strong>miológicos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana 54<br />
2. 2.1. 4.1.2. Estudios epi<strong>de</strong>miológicos realizados <strong>en</strong> otras comunida<strong>de</strong>s 56<br />
2. 2.1. 4.1.3. Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> embriaguez 60<br />
2. 4.2. La edad <strong>de</strong> inicio 63<br />
5. Factores <strong>de</strong> riesgo asociados al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes 67<br />
2. 5.1. Mod<strong>el</strong>os explicativos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas 69<br />
2. 2.1. 5.1.1. El Mod<strong>el</strong>o Jurídico 69<br />
2. 2.1. 5.1.2. El Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Distribución d<strong>el</strong> Consumo 70<br />
2. 2.1. 5.1.3. El Mod<strong>el</strong>o Médico 70<br />
2. 2.1. 5.1.4. El Mod<strong>el</strong>o Sociológico 70<br />
2. 2.1. 5.1.5. El Mod<strong>el</strong>o Psicosocial 71<br />
2. 2.1. 5.1.6. El Mod<strong>el</strong>o Ecológico 72<br />
2. 5.2. Variables r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> disponibilidad 77<br />
2. 5.3. Variables individuales 80<br />
2. 2.1. 5.3.1. Actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> 83<br />
2. 5.4. Factores r<strong>el</strong>acionales 86<br />
2. 2.1. 5.4.1. La familia 86<br />
2. 2.1. 5.4.2. El grupo <strong>de</strong> iguales 92<br />
11
12<br />
6. Mod<strong>el</strong>os aplicables a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia 97<br />
2. 6.1. La prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud 99<br />
2. 6.2. La prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a 103<br />
2. 6.3. El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción 107<br />
2. 6.4. La prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> comunidad 110<br />
SEGUNDA PARTE: INVESTIGACIÓN 115<br />
1. Método 117<br />
2. 1.1. Justificación <strong>el</strong> estudio 119<br />
2. 1.2. Objetivos 119<br />
2. 1.3. Hipótesis 120<br />
2. 1.4. Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra 121<br />
2. 1.5. Instrum<strong>en</strong>to 125<br />
2. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s 129<br />
2. 2.1. La socialización familiar 131<br />
2. 2.1. 2.1.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> EMBU 89 131<br />
2. 2.1. 2.1.2. Estructura factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> EMBU 89 135<br />
2. 2.2. Los valores 140<br />
2. 2.1. 2.2.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> VAL-89 140<br />
2. 2.1. 2.2.2. Estructura factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> VAL-89 144<br />
2. 2.3. La información sobre <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> 150<br />
2. 2.1. 2.3.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92 150<br />
2. 2.1. 2.3.2. Tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92 153<br />
2. 2.4. Las actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> 164<br />
2. 2.1. 2.4.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> ACTICOL-92 164<br />
2. 2.1. 2.4.2. Análisis factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> ACTICOL-92 167<br />
2. 2.1. 2.4.3. Tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> ACTICOL-92 172<br />
2. 2.5. Los hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas 188<br />
2. 2.1. 2.5.1. Tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> HABICOL-92 188<br />
2. 2.1. 2.5.1. 2.5.1.1. Consumo d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar 188<br />
2. 2.1. 2.5.1. 2.5.1.2. Consumo durante <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales 192<br />
2. 2.1. 2.5.1. 2.5.1.3. Frecu<strong>en</strong>cia y edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> borracheras 200<br />
2. 2.1. 2.5.1. 2.5.1.4. Edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas 202<br />
2.5.2. Tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 206<br />
2. 2.1. 2.5.1. 2.5.2.1. Grupos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>: abstemios, mo<strong>de</strong>rado y excesivo 206<br />
2. 2.1. 2.5.1. 2.5.2.2. Análisis <strong>de</strong>scriptivo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> 210<br />
3. R<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables: análisis difer<strong>en</strong>ciales 215<br />
2. 3.1. Análisis estructural d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 217<br />
2. 2.1. 3.1.1. Bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios para <strong>la</strong>s variables estructurales 217<br />
2. 2.1. 3.1.2. Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> y variables estructurales 220<br />
2. 3.2. La socialización familiar y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 223<br />
2. 3.3. Los valores y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 226<br />
2. 3.4. El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> 228<br />
2. 3.5. El <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te 230<br />
4. R<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables: análisis discriminante 233<br />
2. 4.1. Introducció1n al análisis discriminante 235<br />
2. 4.2. Socialización, valores, información, actitu<strong>de</strong>s, influ<strong>en</strong>cia y no <strong>consumo</strong>/<strong>consumo</strong><br />
mo<strong>de</strong>rado vs. <strong>consumo</strong> excesivo 236<br />
5. Conclusiones 245<br />
6. Propuestas prev<strong>en</strong>tivas 265<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas 273<br />
Anexo 291
PRESENTACIÓN<br />
La investigación social <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década ha resaltado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir,<br />
explicar y prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es<br />
y adolesc<strong>en</strong>tes. Hasta hace pocos años, los ci<strong>en</strong>tíficos que abordaban <strong>el</strong> problema<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> prov<strong>en</strong>ían básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad médica, y <strong>el</strong><br />
interés <strong>de</strong> su trabajo se focalizaba, sobre todo, <strong>en</strong> los aspectos clínicos y terapéuticos<br />
r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> <strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Sin embargo, los cambios sociales<br />
acontecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, y especialm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong>los reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta<br />
<strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, han contribuido a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un nuevo tipo <strong>de</strong> “abusador<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>”. La figura d<strong>el</strong> alcohólico solitario -ubicado <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> “estética <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>rrota” que <strong>de</strong>scribieron tantos creadores <strong>de</strong> nuestro siglo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes medios<br />
expresivos- ti<strong>en</strong>e su contrapunto <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> jov<strong>en</strong> bebedor grupal -más que<br />
social- <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana. El jov<strong>en</strong> abusador <strong>de</strong> bebidas alcohólicas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra perfectam<strong>en</strong>te<br />
integrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad urbana <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> siglo. Forma<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> ocio, <strong>el</strong> marketing y <strong>la</strong> <strong>de</strong>socupación. Es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, como lo son <strong>la</strong> copa que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano o <strong>el</strong> anuncio t<strong>el</strong>evisivo que le<br />
recordó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong>.<br />
Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad individual o <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> cada ciudadano sobre<br />
su propio cuerpo, su vida y su muerte, <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias tóxicas legales <strong>de</strong>vi<strong>en</strong>e<br />
un problema <strong>de</strong> salud pública, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los <strong>en</strong>ormes costes sociales<br />
<strong>de</strong>rivados. Y no nos referimos únicam<strong>en</strong>te a los costes económicos -que por sí solos<br />
son motivo sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción- sino, sobre todo, al <strong>de</strong>terioro humano que para<br />
una sociedad pret<strong>en</strong>didam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da y “saludable” repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
drogas que <strong>el</strong><strong>la</strong> misma propone a sus ciudadanos. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar es necesariam<strong>en</strong>te una sociedad sana.<br />
En <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> conocer, explicar y contro<strong>la</strong>r un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> primer paso sería<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> sus pautas <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia. Difer<strong>en</strong>tes estudios llevados a cabo tanto<br />
<strong>en</strong> nuestra comunidad autónoma como <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> estado, han <strong>de</strong>tectado niv<strong>el</strong>es<br />
<strong>el</strong>evados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
Este es <strong>el</strong> dispositivo que hace sonar <strong>la</strong> a<strong>la</strong>rma que nos indica que hay que ir más<br />
allá <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Aportar materiales para <strong>la</strong> explicación, compr<strong>en</strong>sión<br />
y prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, es <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
esta investigación.<br />
13
14<br />
No es éste, por tanto, un trabajo <strong>de</strong> tipo epi<strong>de</strong>miológico, ni ofreceremos aportaciones<br />
r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. Hemos pret<strong>en</strong>dido establecer r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes y una serie <strong>de</strong> variables que consi<strong>de</strong>ramos<br />
hipotéticam<strong>en</strong>te explicativas d<strong>el</strong> mismo: socialización familiar, valores, actitu<strong>de</strong>s, niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> información y <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. Los hal<strong>la</strong>zgos que hayamos<br />
podido obt<strong>en</strong>er, <strong>de</strong>berían ayudar a <strong>en</strong>caminar <strong>la</strong> acción profesional hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos prev<strong>en</strong>tivos a<strong>de</strong>cuados y posibles.<br />
En <strong>la</strong> primera parte d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo hemos <strong>en</strong>marcado teóricam<strong>en</strong>te los conceptos<br />
con los que operamos, a través <strong>de</strong> una revisión <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes trabajos aparecidos<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />
Hemos contemp<strong>la</strong>do <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una perspectiva ecológica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual variables individuales, sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />
sustancia interactúan para dar cu<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> citado <strong>consumo</strong>, y para discriminar <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />
sujeto abstemio, <strong>el</strong> consumidor mo<strong>de</strong>rado y <strong>el</strong> consumidor excesivo, difer<strong>en</strong>ciación<br />
ésta que consi<strong>de</strong>ramos crucial para abordar <strong>el</strong> problema que nos ocupa.<br />
En <strong>la</strong> segunda parte, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> muestra e instrum<strong>en</strong>tos utilizados,<br />
así como los objetivos e hipótesis p<strong>la</strong>nteados, exponemos los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales conclusiones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los anteriores<br />
resultados, y, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> éstas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión recogida <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico, se<br />
apuntan propuestas metodológicas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción prev<strong>en</strong>tiva. Este punto, final <strong>de</strong><br />
nuestra investigación, ha <strong>de</strong> ser forzosam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> futuras acciones<br />
educativas y comunitarias <strong>en</strong>caminadas a prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia,<br />
pues al final <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso, nos resulta evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia básica<br />
-investigar para saber- ti<strong>en</strong>e transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nu<strong>la</strong> si no sirve para “hacer” algo útil para<br />
<strong>la</strong> sociedad.<br />
Los autores
PRIMERA PARTE:<br />
MARCO TEÓRICO<br />
15
1 INTRODUCCIÓN<br />
17
Com<strong>en</strong>zaremos <strong>el</strong> marco teórico <strong>de</strong> este trabajo con un capítulo introductorio que<br />
nos aproxime a una d<strong>el</strong>imitación histórico-cultural <strong>de</strong> nuestro objeto <strong>de</strong> estudio: <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r ser exhaustivos ni <strong>de</strong>masiado precisos <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición,<br />
m<strong>en</strong>cionaremos algunos <strong>de</strong> los aspectos culturales que han acompañado a <strong>la</strong>s<br />
bebidas alcohólicas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización l<strong>la</strong>mada occi<strong>de</strong>ntal.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>taremos muy brevem<strong>en</strong>te algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
bebidas ferm<strong>en</strong>tadas y <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das más consumidas <strong>en</strong> nuestra sociedad.<br />
1.1. LAS BEBIDAS ALCOHÓLICAS: RESEÑA HISTÓRICO-<br />
CULTURAL<br />
El uso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas (d<strong>el</strong> árabe al-kuhl = <strong>el</strong> colirio) va estrecham<strong>en</strong>te<br />
ligado a los aconteceres sociales <strong>de</strong> nuestra civilización <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos inmemoriables.<br />
Inmediatam<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> ser humano es capaz, <strong>en</strong> su evolución adaptativa al<br />
medio, <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir una forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar líquidos <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te, comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas. Tan pronto como es <strong>de</strong>scubierto <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />
ferm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ciertos líquidos azucarados proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> algunos granos y frutos,<br />
comi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> estas bebidas. El <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir histórico ha convertido al <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> una sustancia ampliam<strong>en</strong>te utilizada y con una <strong>en</strong>orme aceptación social, pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> casi todos los rituales sociales vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> cultura occi<strong>de</strong>ntal. El <strong>alcohol</strong><br />
es <strong>de</strong> hecho, <strong>la</strong> primera droga <strong>de</strong> <strong>la</strong> que los textos históricos se han referido <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> abuso, varios miles <strong>de</strong> años antes <strong>de</strong> Cristo (Blum, 1973).<br />
El <strong>alcohol</strong> ha sido sin duda <strong>la</strong> droga por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pueblos mediterráneos.<br />
Sus efectos embriagantes fueron utilizados como vínculo litúrgico por egipcios, griegos,<br />
romanos y hebreos. Los egipcios son los inv<strong>en</strong>tores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza tres mil<strong>en</strong>ios<br />
antes <strong>de</strong> Cristo. Aún antes, <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong> Mesopotamia conocía y utilizaba <strong>de</strong> otras<br />
bebidas ferm<strong>en</strong>tadas simi<strong>la</strong>res, citadas incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> código <strong>de</strong> Hammurabi, don<strong>de</strong> se<br />
prescribía <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> ser arrojado al río para aqu<strong>el</strong>los propietarios <strong>de</strong> locales <strong>de</strong> bebidas<br />
que permitieran <strong>la</strong> embriaguez <strong>de</strong> sus cli<strong>en</strong>tes.<br />
Parece ser que <strong>la</strong> utilización d<strong>el</strong> vino como vínculo <strong>de</strong> unión con <strong>la</strong> espiritualidad,<br />
aprovechando sus efectos embriagantes, se remonta a <strong>la</strong> civilización egipcia. Entre<br />
<strong>el</strong>los, <strong>la</strong> cerveza estaba vincu<strong>la</strong>da a usos popu<strong>la</strong>res, y gravada con algo simi<strong>la</strong>r a lo<br />
que ahora l<strong>la</strong>maríamos impuestos. Sin embargo, <strong>el</strong> vino fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> Imperio Egipcio,<br />
hasta bi<strong>en</strong> avanzada <strong>la</strong> dominación romana, una bebida exclusivam<strong>en</strong>te ritual, utilizada<br />
para <strong>la</strong> embriaguez sagrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo <strong>de</strong> T<strong>en</strong>tyra, al parecer <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> culto<br />
<strong>de</strong>dicado a Hator, diosa egipcia d<strong>el</strong> amor.<br />
El culto que <strong>la</strong>s antiguas culturas griega y romana ofrecían a sus respectivos dioses<br />
d<strong>el</strong> vino -Dionisos y Baco- es otro exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te indicador d<strong>el</strong> arraigo que esta bebida<br />
ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> los ritos r<strong>el</strong>igiosos <strong>de</strong> los pueblos mediterráneos. El culto dionisíaco era<br />
<strong>de</strong> hecho uno <strong>de</strong> los más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua Grecia. El ritual incluía procesio-<br />
19
20<br />
nes y danzas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los participantes buscaban <strong>la</strong> unión con <strong>el</strong> dios, a través <strong>de</strong><br />
un estado <strong>de</strong> embriaguez. Este culto al dios d<strong>el</strong> vino, fue recogido por <strong>la</strong> cultura <strong>la</strong>tina,<br />
don<strong>de</strong> Dionisos adoptó <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Baco, y <strong>el</strong> ritual festivo-r<strong>el</strong>igioso conocido como<br />
bacanal, ha llegado hasta nuestros días como ejemplo <strong>de</strong> manifestación lúdica y liberadora<br />
<strong>de</strong> instintos, mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> un producto divinizado: <strong>el</strong> vino.<br />
Por su parte, es conocido cómo <strong>el</strong> sincretismo ju<strong>de</strong>o-cristiano llegaría a <strong>el</strong>evar <strong>el</strong><br />
zumo <strong>de</strong> uva ferm<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> vehículo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>carnación <strong>de</strong> <strong>la</strong> divinidad,<br />
pres<strong>en</strong>te hoy <strong>en</strong> día <strong>en</strong> los rituales <strong>de</strong> vínculo litúrgico <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad cristiana. Para<br />
<strong>la</strong>s culturas mediterráneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad <strong>el</strong> vino era <strong>la</strong> “sangre <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra”, <strong>de</strong> ahí<br />
que adquiera unas cualida<strong>de</strong>s mágicas que persist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> liturgia cristiana (Oberlé,<br />
1989).<br />
La utilización <strong>de</strong> bebidas alcohólicas como medio <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo humano y<br />
alcanzar <strong>la</strong> unión con <strong>la</strong> divinidad, es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>la</strong> versión mediterránea d<strong>el</strong> proceso<br />
que, con <strong>la</strong> misma finalidad, otras culturas han llevado a cabo por medio <strong>de</strong> otras drogas.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, m<strong>en</strong>cionaremos que <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> coca y d<strong>el</strong> botón<br />
<strong>de</strong> mescal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s culturas andinas y mesoamericanas, respectivam<strong>en</strong>te, estaba <strong>de</strong>stinado<br />
principalm<strong>en</strong>te a los ritos litúrgicos, antes que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los colonizadores<br />
europeos ext<strong>en</strong>diera su uso pagano (Freixa, 1993a).<br />
La expansión d<strong>el</strong> Imperio Romano contribuyó a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vid y d<strong>el</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> todos los territorios dominados. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída d<strong>el</strong><br />
imperio, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica se sigue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>el</strong><br />
cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vid y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vino. Exist<strong>en</strong> indicios <strong>de</strong> que, incluso <strong>en</strong>tre los<br />
musulmanes que habitaban los reinos p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res, alguna s<strong>el</strong>ecta minoría era consumidora<br />
<strong>de</strong> vino (Freixa, 1993b).<br />
Precisam<strong>en</strong>te, parece ser que fueron los árabes qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>scubrieron <strong>el</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong>tre los siglos VIII y IX, con lo que se consiguió aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> grado<br />
alcohólico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas ferm<strong>en</strong>tadas. Entre los personajes que contribuyeron a<br />
difundir <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura europea <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong>contramos al erudito y literato<br />
balear Ramon Llull (1233-1315) y <strong>el</strong> médico y teólogo val<strong>en</strong>ciano Arnau <strong>de</strong><br />
Vi<strong>la</strong>nova (1238-1311). Sin embargo, su obra es <strong>en</strong> parte ocultada a <strong>la</strong> historia por <strong>la</strong><br />
diverg<strong>en</strong>cia i<strong>de</strong>ológica que mant<strong>en</strong>ían con <strong>la</strong> oficialidad eclesiástica e inquisitorial<br />
(Freixa, 1993b). A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> alquimia medieval, recluida principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />
c<strong>en</strong>tros monásticos, continuaría esta <strong>la</strong>rga tradición, haci<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> vino <strong>el</strong> portador <strong>de</strong><br />
una es<strong>en</strong>cia o espíritu que podía ser obt<strong>en</strong>ido por <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción: <strong>el</strong> “agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida”, <strong>el</strong><br />
“agua ardi<strong>en</strong>te”, etc., constituy<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mística manipu<strong>la</strong>da<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Poco a poco, <strong>en</strong> diversas regiones <strong>de</strong> Europa, siempre <strong>en</strong> los monasterios, se van<br />
<strong>el</strong>aborando los primeros licores <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos que alcanzan fama y r<strong>el</strong>evancia, algunos<br />
<strong>de</strong> los cuales han llegado hasta nosotros: cognac, b<strong>en</strong>edictine, chartreuse. Más tar<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> tradición <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dora llegaría a Ir<strong>la</strong>nda y a Escocia, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> este último país<br />
don<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV comi<strong>en</strong>za a <strong>el</strong>aborarse un aguardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cebada l<strong>la</strong>mado visge
eatha (agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> gaélico escocés) que es <strong>el</strong> primer antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> lo que<br />
<strong>en</strong> inglés se <strong>de</strong>nominó whisky.<br />
Al mismo tiempo, <strong>la</strong>s bebidas ferm<strong>en</strong>tadas, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cerveza, iban cambiando<br />
su forma <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración, aproximándose más a lo que ahora conocemos. Es<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> abadía b<strong>en</strong>edictina <strong>de</strong> Sankt Gall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Suiza, don<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />
<strong>en</strong>tre los siglos XIII y XV una incipi<strong>en</strong>te industria cervecera. Esta bebida, tan popu<strong>la</strong>r<br />
<strong>en</strong>tre nosotros actualm<strong>en</strong>te, no llega a <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> -si exceptuamos <strong>la</strong> primitiva “cerveza”<br />
fabricada por los íberos- hasta <strong>el</strong> siglo XVI, con <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ida d<strong>el</strong> emperador Carlos<br />
V (1500-1558). Junto a este monarca llegaron cerveceros f<strong>la</strong>m<strong>en</strong>cos, alemanes y<br />
alsacianos, que satisfacían <strong>la</strong>s apet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva corte formada por nobles germánicos.<br />
Sin embargo, este nuevo producto no es aceptado por <strong>el</strong> pueblo, que lo consi<strong>de</strong>ra<br />
una bebida extranjera. De hecho, <strong>el</strong> uso popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />
Español no llegará hasta mediados d<strong>el</strong> siglo XIX, cuando industriales alemanes ubican<br />
sus factorías cerveceras <strong>en</strong> Cataluña.<br />
Dos acontecimi<strong>en</strong>tos importantes para <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII. Por una parte, <strong>en</strong> Francia, <strong>el</strong> monje b<strong>en</strong>edictino dom Pierre<br />
Pérignon (1638-1715) modifica y perfecciona <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración y ferm<strong>en</strong>tación<br />
d<strong>el</strong> vino, dando como resultado lo que hoy conocemos como champán, y que <strong>en</strong> su<br />
mom<strong>en</strong>to, pese a <strong>la</strong> inicial resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los fabricantes tradicionales, alcanzó una<br />
gran difusión <strong>en</strong> toda Europa, primero <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> nobleza y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre toda <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción. Por otro <strong>la</strong>do, los comerciantes y propietarios agrarios españoles y portugueses<br />
comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong> exportación y p<strong>la</strong>ntación masiva <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> azúcar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
Antil<strong>la</strong>s y Brasil, con lo que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>la</strong> producción y difusión d<strong>el</strong> ron.<br />
El avance tecnológico <strong>de</strong> los siglos XVIII y XIX permite <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crianza<br />
<strong>de</strong> los vinos, cervezas y licores prácticam<strong>en</strong>te como los conocemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
La investigación ci<strong>en</strong>tífica d<strong>el</strong> químico francés Louis Pasteur (1822-1895) permitió un<br />
mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción, lo cual posibilitó <strong>la</strong><br />
industrialización d<strong>el</strong> proceso productivo d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, así como su mejorami<strong>en</strong>to y abaratami<strong>en</strong>to.<br />
La mayor y mejor oferta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> da lugar a una disponibilidad más fácil,<br />
lo que unido a los cambios sociales, económicos y culturales a que da lugar <strong>la</strong> nueva<br />
sociedad industrial, contribuye al mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su inclusión como sustancia “estimu<strong>la</strong>nte” <strong>de</strong> moda <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />
bohemia artística y literaria <strong>de</strong> Europa y América d<strong>el</strong> Norte (Toulouse-Lautrec,<br />
Baud<strong>el</strong>aire, Poe,…), <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas como droga, es <strong>de</strong>cir, buscando<br />
sus efectos embriagantes, <strong>de</strong>sinhibidores y ansiolíticos, alcanza gran magnitud<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción occi<strong>de</strong>ntal d<strong>el</strong> siglo XIX. Es <strong>en</strong> este período cuando se<br />
comi<strong>en</strong>za a hab<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo como un problema social y sociosanitario <strong>de</strong> primera<br />
magnitud (Santo Domingo, 1990). Curiosam<strong>en</strong>te, es a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to<br />
cuando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias católica y protestante se inician<br />
campañas re<strong>de</strong>ntoras <strong>de</strong> este mal social. De hecho, los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> abordar<br />
<strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo v<strong>en</strong>ían cargados <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones morales y r<strong>el</strong>igio-<br />
21
22<br />
sas. Posteriorm<strong>en</strong>te, ya iniciado <strong>el</strong> siglo XX comi<strong>en</strong>za a imponerse un mod<strong>el</strong>o ci<strong>en</strong>tífico<br />
-fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te médico- que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día y trataba <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> manera más<br />
objetiva.<br />
La cultura d<strong>el</strong> siglo XX ha añadido caracteres <strong>de</strong> universalización al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas y a los problemas <strong>de</strong>rivados. Y no es porque <strong>en</strong> otras culturas no<br />
europeas <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> no haya sido usado <strong>de</strong> manera habitual a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />
-todas <strong>la</strong>s culturas <strong>en</strong> todos los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia han obt<strong>en</strong>ido soluciones ferm<strong>en</strong>tadas<br />
con aqu<strong>el</strong>los productos vegetales que t<strong>en</strong>ían más disponibles (Braud<strong>el</strong>,<br />
1979)-, sino más bi<strong>en</strong> se trata <strong>de</strong> una nueva o<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>ización universal, promovida<br />
<strong>en</strong> última instancia por intereses comerciales, que no <strong>de</strong>ja libre ni a los países<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te antialcohólicos -mahometanos y hebreos, principalm<strong>en</strong>te- ni a los<br />
países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das d<strong>el</strong> mundo. Todo <strong>el</strong>lo está <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
con <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida que <strong>en</strong> sí mismas llevan <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas<br />
como uno <strong>de</strong> sus rasgos característicos. Esta difusión está favorecida por los movimi<strong>en</strong>tos<br />
migratorios inher<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong>sarrollo económico, por <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance<br />
<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>de</strong> expresión artística contemporánea, y por <strong>la</strong> eficacia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias comerciales <strong>de</strong> los sectores productivos y distributivos. Las<br />
bebidas alcohólicas, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestra época como un factor más <strong>de</strong><br />
aculturación (Daumer, 1985; Santo Domingo, 1990). A este respecto, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Antropología contemporánea, se ha <strong>de</strong>nunciado que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo es uno <strong>de</strong> los<br />
principales factores <strong>de</strong> exterminio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas autóctonas <strong>de</strong> Oceanía y<br />
Norteamérica (Ceinos, 1990; Serrán, 1990).<br />
Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mismas socieda<strong>de</strong>s industrializadas, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />
finales d<strong>el</strong> siglo XX, asociadas a factores <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión y competividad, dan lugar a una<br />
<strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te y difícilm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sligable <strong>de</strong> <strong>la</strong> creada, <strong>de</strong> manera premeditada,<br />
por <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada sociedad d<strong>el</strong> consumismo. Todo <strong>el</strong>lo, constituye un reto adaptativo para<br />
<strong>la</strong> propia sociedad, que <strong>de</strong>bería abordar <strong>el</strong> problema con una mirada m<strong>en</strong>os escéptica<br />
e indifer<strong>en</strong>te, y con <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que abordar <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias<br />
tóxicas -también <strong>de</strong> <strong>la</strong>s institucionalizadas- es una forma <strong>de</strong> contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> una sociedad más libre, m<strong>en</strong>os ali<strong>en</strong>ada y con más oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
realización para todos (Marquínez et al., 1983).<br />
1.2. LAS BEBIDAS ALCOHÓLICAS: TIPOLOGÍA<br />
Ya ha sido apuntado que <strong>la</strong>s bebidas con cont<strong>en</strong>ido alcohólico se pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er<br />
mediante dos procedimi<strong>en</strong>tos: ferm<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción.<br />
El procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> sustancias orgánicas<br />
por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas microbianos, acompañada con frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
gaseosos. La ferm<strong>en</strong>tación alcohólica transforma los jugos azucarados<br />
<strong>de</strong> los frutos <strong>en</strong> bebidas alcohólicas; por ejemplo, <strong>el</strong> mosto se convierte <strong>en</strong> vino por
ferm<strong>en</strong>tación. Durante este proceso, <strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> azúcar se transforma <strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
De esta forma se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> bebidas como <strong>el</strong> vino o <strong>la</strong> cerveza.<br />
La <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción es <strong>la</strong> operación que consiste <strong>en</strong> vaporizar parcialm<strong>en</strong>te un líquido y<br />
<strong>en</strong> con<strong>de</strong>nsar los vapores formados para separarlos. Se aplica a los productos agríco<strong>la</strong>s<br />
susceptibles <strong>de</strong> producir <strong>alcohol</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación. Así se obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
licores <strong>de</strong> mayor cont<strong>en</strong>ido alcohólico. Los licores <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos proce<strong>de</strong>n pues, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> este proceso a una bebida ferm<strong>en</strong>tada.<br />
Antes <strong>de</strong> pasar a <strong>de</strong>scribir muy brevem<strong>en</strong>te los tipos <strong>de</strong> bebidas alcohólicas más<br />
utilizadas, explicaremos un concepto <strong>de</strong> importancia para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> éstas,<br />
cual es <strong>el</strong> <strong>de</strong> grado alcohólico <strong>de</strong> una bebida. El grado <strong>de</strong> una bebida alcohólica es <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> que ésta conti<strong>en</strong>e para un volum<strong>en</strong> dado <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Así, si<br />
<strong>de</strong>cimos por ejemplo, que un vino ti<strong>en</strong>e 12°, significará que <strong>en</strong> un litro <strong>de</strong> ese vino hay<br />
un 12% <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> puro, es <strong>de</strong>cir, 12 cl., o lo que es lo mismo 120 cm 3. Habrá, por lo<br />
tanto <strong>la</strong> misma cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> puro <strong>en</strong> un litro <strong>de</strong> vino <strong>de</strong> 12° que <strong>en</strong> un cuarto<br />
<strong>de</strong> litro <strong>de</strong> un aguardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 48°. Cabe indicar que, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> dosis ingerida<br />
su<strong>el</strong>e ser inversam<strong>en</strong>te proporcional al grado alcohólico <strong>de</strong> <strong>la</strong> bebida, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> una<br />
so<strong>la</strong> ingesta, se consume más dosis <strong>de</strong> una cerveza <strong>de</strong> 5° que <strong>de</strong> un licor <strong>de</strong> 40°.<br />
Com<strong>en</strong>zaremos esta r<strong>el</strong>ación, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
bebidas ferm<strong>en</strong>tadas:<br />
— El vino (d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín vinum). Es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> zumo <strong>de</strong> uva.<br />
Ti<strong>en</strong>e tres varieda<strong>de</strong>s principales: <strong>el</strong> vino tinto, obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong><br />
mosto <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hollejos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulpa y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pepitas <strong>de</strong> <strong>la</strong> uva -algunas<br />
características químicas <strong>de</strong> estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos han hecho sugerir que <strong>el</strong> vino<br />
tinto fuera un prev<strong>en</strong>tor <strong>de</strong> alteraciones coronarias-; <strong>el</strong> vino b<strong>la</strong>nco, consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vinificación <strong>de</strong> los mostos separados <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos anteriores;<br />
y <strong>el</strong> vino rosado, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> zumo <strong>de</strong> uvas rojas, al<br />
estilo <strong>de</strong> los vinos b<strong>la</strong>ncos. Su graduación alcohólica más habitual está <strong>en</strong><br />
torno a los 12°.<br />
— La cerveza (d<strong>el</strong> <strong>la</strong>tín cervesiam). Se obti<strong>en</strong>e por <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> azúcar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cebada germinada bajo <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> levadura, y perfumada con lúpulo. La<br />
graduación alcohólica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra habitualm<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
los 5°. Actualm<strong>en</strong>te se comercializa una bebida l<strong>la</strong>mada cerveza sin <strong>alcohol</strong><br />
que pres<strong>en</strong>ta 1° alcohólico. El tipo <strong>de</strong> cerveza más consumido <strong>en</strong> nuestro país<br />
es <strong>el</strong> que sigue <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración alemán, danés y checo (tipos Munich,<br />
Pils<strong>en</strong>, etc.); son m<strong>en</strong>os consumidas otras cervezas <strong>de</strong> graduación más fuerte,<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> o estilo inglés.<br />
— El champán (<strong>de</strong> Champagne, región d<strong>el</strong> noreste <strong>de</strong> Francia). Es un tipo <strong>de</strong> vino<br />
espumoso <strong>el</strong>aborado según <strong>el</strong> método champ<strong>en</strong>oise que consiste básicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> vinos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> uva, que son sometidos<br />
a una segunda ferm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> bot<strong>el</strong><strong>la</strong> durante varios meses.<br />
23
24<br />
En función <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> azúcar cont<strong>en</strong>ida, se conoc<strong>en</strong> cuatro varieda<strong>de</strong>s:<br />
dulce, semiseco, extra seco y brut. La graduación alcohólica es <strong>de</strong> unos 11°.<br />
Para finalizar este capítulo introductorio, nos referiremos a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s bebidas <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das <strong>de</strong> mayor <strong>consumo</strong>:<br />
— El vermut (d<strong>el</strong> alemán wermuth = aj<strong>en</strong>jo). Es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong><br />
vino b<strong>la</strong>nco, aguardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aj<strong>en</strong>jo y otras sustancias amargas y tónicas. Su<br />
graduación alcohólica está <strong>en</strong> torno a los 16°. Sus tres varieda<strong>de</strong>s principales<br />
están <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad y tipo <strong>de</strong> azúcar cont<strong>en</strong>ido: b<strong>la</strong>nco, dry y rojo.<br />
— El whisky (voz inglesa, d<strong>el</strong> gaélico escocés visge beatha = agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida). Es<br />
un aguardi<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cebada tostada, es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> malta. Su cont<strong>en</strong>ido alcohólico es muy alto, llegando a situarse <strong>en</strong><br />
los 43°. El whisky más consumido <strong>en</strong> nuestro país es <strong>el</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> escocés,<br />
aunque <strong>en</strong> los últimos años se está introduci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bourbon, un<br />
aguardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> norteamericano <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> maíz supera<br />
a <strong>la</strong> <strong>de</strong> malta.<br />
— El coñac (<strong>de</strong> Cognac, ciudad d<strong>el</strong> sudoeste <strong>de</strong> Francia). Es un aguardi<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ido<br />
a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> vinos flojos y añejado posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ton<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong> roble. Su graduación alcohólica está alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 36°.<br />
— El ron (d<strong>el</strong> inglés rum). Se obti<strong>en</strong>e por <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> sustrato <strong>de</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación<br />
d<strong>el</strong> jugo <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar. Ti<strong>en</strong>e dos varieda<strong>de</strong>s principales: ron<br />
b<strong>la</strong>nco y ron negro, éste último coloreado con una solución azúcar quemado al<br />
finalizar <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación. Su graduación se sitúa <strong>en</strong> torno a los 40°.<br />
— La ginebra (d<strong>el</strong> francés g<strong>en</strong>ièvre = <strong>en</strong>ebro). Se trata <strong>de</strong> un aguardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cereales,<br />
aromatizado principalm<strong>en</strong>te con bayas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ebro. Su graduación alcohólica<br />
se sitúa alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 40°. Sus dos principales varieda<strong>de</strong>s son <strong>la</strong> gin o<br />
London gin, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> inglés y más popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> nuestro país, y <strong>la</strong> j<strong>en</strong>ever, <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> ho<strong>la</strong>ndés y mayor graduación alcohólica.<br />
— El vodka (voz rusa). Es un aguardi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alta graduación obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong><br />
cereales -principalm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, maíz y cebada- o <strong>de</strong> patata. Ti<strong>en</strong>e alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> 40° <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.
2 ASPECTOS<br />
FARMACOLÓGICOS Y<br />
DE CONSUMO<br />
25
En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo se tomará <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> cuanto que<br />
tóxico y droga. Primeram<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>taremos su acción <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> organismo humano<br />
y los aspectos metabólicos r<strong>el</strong>acionados con su ingesta. Posteriorm<strong>en</strong>te, trataremos<br />
<strong>de</strong> ubicar <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas <strong>en</strong> su lugar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas. Finalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionaremos<br />
e int<strong>en</strong>taremos explicar y difer<strong>en</strong>ciar algunos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os r<strong>el</strong>acionados<br />
como son uso, abuso, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y tolerancia.<br />
2.1. ACCIÓN DEL ALCOHOL EN EL ORGANISMO HUMANO<br />
El <strong>alcohol</strong> etílico es un <strong>de</strong>presor d<strong>el</strong> Sistema Nervioso C<strong>en</strong>tral que es ingerido por<br />
vía oral, a través <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas bebidas que lo conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> unos porc<strong>en</strong>tajes<br />
variables. Des<strong>de</strong> su ingreso <strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo, po<strong>de</strong>mos ir <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do los efectos <strong>de</strong><br />
su acción sobre <strong>la</strong>s distintas partes d<strong>el</strong> mismo. Nos referiremos a <strong>el</strong>lo, basándonos<br />
<strong>en</strong> diversas aportaciones que <strong>la</strong> literatura sobre <strong>el</strong> tema ha resaltado (Ministerio <strong>de</strong><br />
Sanidad y Seguridad Social, 1979; Berjano y Musitu, 1987; Freixa, 1993a; Sánchez-<br />
Turet, 1993).<br />
Inmediatam<strong>en</strong>te que p<strong>en</strong>etra <strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> produce una di<strong>la</strong>tación<br />
<strong>de</strong> los vasos sanguíneos periféricos y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, al refrigerarse <strong>la</strong> sangre,<br />
un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura. Si <strong>la</strong> ingestión es pequeña, aum<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> secreción<br />
gástrica, pero si es <strong>el</strong>evada, <strong>la</strong> secreción gástrica se inhibe y <strong>la</strong> mucosa estomacal<br />
sufre una fuerte irritación, pudi<strong>en</strong>do dar lugar a gastritis, vómitos, diarreas, etc.<br />
Cuando <strong>el</strong> estómago está vacío, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> lo atraviesa muy rápidam<strong>en</strong>te y pasa<br />
al duo<strong>de</strong>no y al intestino d<strong>el</strong>gado, don<strong>de</strong> es absorbido, distribuyéndose <strong>en</strong> <strong>el</strong> torr<strong>en</strong>te<br />
circu<strong>la</strong>torio <strong>en</strong> poco tiempo. Si, por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> estómago está ll<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> se<br />
difun<strong>de</strong> a <strong>la</strong> sangre l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, a medida que va pasando al intestino d<strong>el</strong>gado.<br />
El <strong>alcohol</strong> no es transformado por los jugos digestivos d<strong>el</strong> estómago o d<strong>el</strong> intestino,<br />
como los alim<strong>en</strong>tos, sino que pasa directa y muy rápidam<strong>en</strong>te, sobre todo <strong>en</strong><br />
ayunas, a <strong>la</strong> sangre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se difun<strong>de</strong> a los difer<strong>en</strong>tes tejidos d<strong>el</strong> organismo.<br />
De todos los órganos y tejidos es únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> hígado don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es quemado,<br />
es <strong>de</strong>cir, metabolizado.<br />
El hecho <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> como un alim<strong>en</strong>to o <strong>en</strong>ergizante alim<strong>en</strong>tario no<br />
ti<strong>en</strong>e un fundam<strong>en</strong>to lógico. El <strong>alcohol</strong> se transforma normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> hígado gracias<br />
a un <strong>en</strong>zima l<strong>la</strong>mado <strong>alcohol</strong><strong>de</strong>shidrog<strong>en</strong>asa. Mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es transformado<br />
se liberan unas siete calorías por gramo, pero si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
podría cubrir un máximo <strong>de</strong> 400 a 600 calorías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 1600 que necesitamos diariam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>el</strong> organismo t<strong>en</strong>dría que <strong>de</strong>struir su propia glucosa y con <strong>el</strong>lo sus reservas alim<strong>en</strong>ticias<br />
(Freixa, 1976).<br />
Lo que caracteriza a <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre sus compon<strong>en</strong>tes es sobre todo<br />
<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>el</strong> agua. Como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vitaminas y minerales son <strong>de</strong> poco interés, porque<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy poca cantidad. Algunas bebidas alcohólicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s impor-<br />
27
28<br />
tantes <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono. Por poner <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas más<br />
utilizadas <strong>en</strong> nuestra sociedad, veremos que <strong>el</strong> vino ti<strong>en</strong>e cierta cantidad <strong>de</strong> glúcidos,<br />
mayor <strong>en</strong> los vinos dulces y escasa cantidad <strong>de</strong> sales diversas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> cerveza<br />
ti<strong>en</strong>e mayor cantidad <strong>de</strong> glúcidos, algunas sales minerales y cierta cantidad <strong>de</strong><br />
vitaminas B 1, B 2 y niacina. En cualquier caso, esta escasa aportación vitamínica no<br />
pue<strong>de</strong> justificar <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas como un nutri<strong>en</strong>te sano y<br />
b<strong>en</strong>eficioso.<br />
El <strong>alcohol</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas aporta siete calorías por gramo,<br />
cuando es quemado <strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo humano. Así pues, se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como<br />
producto <strong>en</strong>ergético, <strong>en</strong> principio. Sin embargo, es necesario <strong>de</strong>stacar sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />
como producto alim<strong>en</strong>tario <strong>en</strong>ergético.<br />
Los hidratos <strong>de</strong> carbono (glúcidos), proteínas y grasas (lípidos), cuando son ingeridos<br />
<strong>en</strong> exceso y no se utilizan inmediatam<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong>n ser almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> los tejidos<br />
d<strong>el</strong> cuerpo y son utilizados según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> organismo a partir <strong>de</strong> esas<br />
reservas. Estos <strong>de</strong>pósitos son <strong>el</strong> tejido adiposo para <strong>la</strong>s grasas, y <strong>el</strong> hígado y <strong>el</strong> músculo<br />
para <strong>la</strong> glucosa.<br />
El organismo, <strong>en</strong> cambio, no pue<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar <strong>alcohol</strong> ni tampoco <strong>el</strong>iminarlo por<br />
<strong>la</strong> orina, <strong>el</strong> sudor o <strong>la</strong> respiración; sólo <strong>el</strong>imina por este medio un pequeño porc<strong>en</strong>taje,<br />
d<strong>el</strong> 1% al 5%. Así pues, al m<strong>en</strong>os un 95% d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> ingerido <strong>de</strong>berá ser metabolizado<br />
a niv<strong>el</strong> hepático, transformarlo totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otros cuerpos más simples que se<br />
pue<strong>de</strong>n <strong>el</strong>iminar. Como sólo pue<strong>de</strong> ser oxidado a una cierta v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> hígado,<br />
<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> permanece <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre y <strong>en</strong> los tejidos, mi<strong>en</strong>tras termina <strong>de</strong> ser quemado.<br />
El <strong>alcohol</strong> es metabolizado o quemado <strong>en</strong> <strong>el</strong> hígado, produciéndose al final <strong>de</strong> ese<br />
proceso <strong>de</strong> transformación anhídrido carbónico y agua.<br />
El <strong>alcohol</strong> quemado <strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo ocupa <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> otros combustibles, sobre<br />
todo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s grasas, a <strong>la</strong>s cuales ahorra así <strong>la</strong> combustión y quedan almac<strong>en</strong>adas. El<br />
exceso <strong>de</strong> calorías hace <strong>en</strong>gordar.<br />
Cuando se bebe más <strong>alcohol</strong> d<strong>el</strong> que pue<strong>de</strong> oxidar <strong>el</strong> hígado por <strong>la</strong>s vías metabólicas<br />
normales, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> funcionar vías <strong>de</strong> supl<strong>en</strong>cia. Estas vías son p<strong>el</strong>igrosas porque no<br />
oxidan <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> exceso más que <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> célu<strong>la</strong>. Se queman ácidos nucleicos<br />
y aminoácidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia célu<strong>la</strong>. Estas oxidaciones <strong>en</strong>g<strong>en</strong>dran malnutriciones, por<br />
lo que es p<strong>el</strong>igroso beber <strong>en</strong> exceso si se come mal o con pocas proteínas.<br />
Es falso p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong>s calorías d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> son equival<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s calorías que<br />
produc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sustancias nutritivas. El <strong>alcohol</strong> no es una sustancia nutritiva, plástica o<br />
regu<strong>la</strong>dora indisp<strong>en</strong>sable como <strong>la</strong>s proteínas o <strong>la</strong>s vitaminas. El <strong>alcohol</strong> es un producto<br />
<strong>en</strong>ergético, dadas <strong>la</strong>s calorías que produce, pero esta <strong>en</strong>ergía sólo pue<strong>de</strong> ser<br />
utilizada para una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s calóricas <strong>de</strong> base d<strong>el</strong> organismo, es <strong>de</strong>cir,<br />
para los intercambios c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>res básicos <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> reposo. No sirve para <strong>el</strong><br />
trabajo físico, ni para combatir <strong>el</strong> frío.<br />
Las calorías producidas por <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> no pue<strong>de</strong>n ser utilizadas más que para <strong>la</strong><br />
respiración <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong>, y sólo pue<strong>de</strong> cubrir una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía nece-
saria para esas oxidaciones. Esto ocurre puesto que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> ingerido es oxidado,<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando a los metabolitos que estaban sufri<strong>en</strong>do este proceso <strong>de</strong> oxidación,<br />
especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s grasas y azúcares que sí produc<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía útil para <strong>el</strong> trabajo<br />
muscu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> esfuerzo y <strong>la</strong> lucha contra <strong>el</strong> frío. El <strong>alcohol</strong> no ti<strong>en</strong>e una acción <strong>en</strong>ergética<br />
o dinámica propia que sirva para <strong>la</strong> actividad o <strong>el</strong> esfuerzo, sus calorías no sirv<strong>en</strong><br />
para esto. Sólo pue<strong>de</strong>n sustituir una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s grasas y azúcares que sí aportan<br />
<strong>en</strong>ergía útil.<br />
Decíamos que <strong>la</strong>s calorías que produce <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sólo pue<strong>de</strong>n ser utilizadas para<br />
asegurar <strong>la</strong>s oxidaciones c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>res <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> respiración <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong>.<br />
Pero a<strong>de</strong>más, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> esas oxidaciones, como máximo, pue<strong>de</strong>n ser<br />
aseguradas por <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
El <strong>alcohol</strong> no se <strong>el</strong>imina d<strong>el</strong> organismo más rápidam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> trabajo muscu<strong>la</strong>r<br />
int<strong>en</strong>so, como g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se cree. El músculo no utiliza nunca <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> para su trabajo.<br />
Lo que hace creer que da fuerzas es una s<strong>en</strong>sación subjetiva, ya que su acción<br />
sobre <strong>el</strong> Sistema Nervioso pue<strong>de</strong> impedir al bebedor s<strong>en</strong>tir mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fatiga.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> no proporcionar <strong>en</strong>ergía útil para <strong>el</strong> trabajo muscu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
reduce <strong>la</strong> capacidad para <strong>el</strong> esfuerzo int<strong>en</strong>so o sost<strong>en</strong>ido, por <strong>la</strong> congestión vascu<strong>la</strong>r<br />
que provoca, <strong>la</strong> r<strong>el</strong><strong>en</strong>tización <strong>de</strong> los reflejos y <strong>la</strong> fatiga acumu<strong>la</strong>da y subjetivam<strong>en</strong>te<br />
no s<strong>en</strong>tida. Las bebidas alcohólicas por otra parte, no comp<strong>en</strong>san con su<br />
aportación <strong>de</strong> agua, <strong>la</strong>s pérdidas que se produc<strong>en</strong> por <strong>el</strong> sudor <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo físico<br />
int<strong>en</strong>so o <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte, porque <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> orina y por consigui<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> sed.<br />
2.1.1. La <strong>alcohol</strong>emia<br />
Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre se <strong>de</strong>nominan <strong>alcohol</strong>emia. La <strong>alcohol</strong>emia es<br />
pues, un indicativo d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> impregnación alcohólica que pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> Sistema<br />
Nervioso, por lo que po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar que a medida que aum<strong>en</strong>ta dicha <strong>alcohol</strong>emia,<br />
mayor será <strong>la</strong> disfunción d<strong>el</strong> Sistema Nervioso y mayores <strong>la</strong>s repercusiones a niv<strong>el</strong> conductual.<br />
Obviam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>alcohol</strong>emia se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
ingerido, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a su vez <strong>de</strong> <strong>la</strong> graduación alcohólica <strong>de</strong> cada bebida.<br />
Para <strong>de</strong>terminar los grados <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> puro cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> una bebida alcohólica,<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> su graduación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad ingerida, se aplica <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />
gramos <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> puro = (graduación <strong>de</strong> <strong>la</strong> bebida x cantidad ingerida <strong>en</strong> cm 3 x 0.8) / 100<br />
Una vez calcu<strong>la</strong>da <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerida, se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> grado <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>emia aplicando esta otra fórmu<strong>la</strong>:<br />
<strong>alcohol</strong>emia = grs. <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> puro <strong>de</strong> <strong>la</strong> bebida ingerida / (peso <strong>en</strong> Kg. x 0.7 <strong>en</strong> varones o 0.6 <strong>en</strong> mujeres)<br />
29
30<br />
En cualquier caso, este resultado siempre será aproximado. El grado real <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia<br />
-medido <strong>en</strong> gramos <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por litro <strong>de</strong> sangre- se obti<strong>en</strong>e directam<strong>en</strong>te a<br />
través <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong> sangre o indirectam<strong>en</strong>te mediante <strong>el</strong> aire espirado.<br />
En <strong>el</strong> apartado que <strong>de</strong>dicaremos a los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> conducta, volveremos<br />
a referirnos a este concepto.<br />
2.2. EL ALCOHOL COMO DROGA<br />
Tal y como afirma Comas (1985) <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra droga pue<strong>de</strong> referirse a muchas sustancias,<br />
y sin embargo sólo parec<strong>en</strong> serlo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s calificadas culturalm<strong>en</strong>te como<br />
tales. Por lo tanto, <strong>la</strong> conceptualización d<strong>el</strong> término droga está más influ<strong>en</strong>ciada por<br />
circunstancias socioculturales <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to histórico que por <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s<br />
y efectos <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado producto <strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo. Es precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
este contexto cultural, don<strong>de</strong> se ubica <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización d<strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> como droga.<br />
Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas muchas veces no se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas drogas institucionalizadas,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sustancias cuya pres<strong>en</strong>cia y <strong>consumo</strong> están pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
integradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que<br />
gozan d<strong>el</strong> respaldo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición histórico-cultural y cuya producción, v<strong>en</strong>ta y <strong>consumo</strong><br />
no están p<strong>en</strong>alizados. Pocas veces, <strong>en</strong> nuestra cultura, al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas,<br />
nos referimos al <strong>alcohol</strong>, al tabaco o al café, dado que se nos pres<strong>en</strong>tan como productos<br />
<strong>de</strong> uso común, aunque sean c<strong>la</strong>sificables farmacológicam<strong>en</strong>te como drogas<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus acciones sobre <strong>el</strong> organismo -como veremos posteriorm<strong>en</strong>te- y<br />
sean capaces <strong>de</strong> crear toxicomanías más o m<strong>en</strong>os severas.<br />
La polémica parece siempre c<strong>en</strong>trarse, <strong>de</strong> manera parcial y por tanto errónea, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s sustancias no integradas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s no pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al acerbo cultural <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia,<br />
es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que son consi<strong>de</strong>radas exóticas <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> sistema cultural <strong>de</strong><br />
valores. Como consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> consumidor <strong>de</strong> ciertas drogas car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> aceptación<br />
social, será etiquetado <strong>en</strong> muchas ocasiones como un d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>te, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejor<br />
<strong>de</strong> los casos como un “<strong>de</strong>sviado”, mi<strong>en</strong>tras que con <strong>el</strong> consumidor <strong>de</strong> drogas institucionalizadas<br />
-caso d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>- <strong>la</strong> sociedad será más permisiva y más b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>te<br />
(Llopis, Pons y Berjano, 1996).<br />
Dejando mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te a una <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones culturales, y at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
a <strong>la</strong>s acciones que <strong>el</strong> producto g<strong>en</strong>era sobre <strong>el</strong> organismo, nos <strong>en</strong>contramos<br />
con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones que gozan <strong>de</strong> un prestigio más <strong>el</strong>evado <strong>en</strong> <strong>el</strong> concierto internacional,<br />
al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biológicas. Así, Kramer y Cameron<br />
(1975) <strong>en</strong> su manual sobre <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas realizado por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
O.M.S., apuntan una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> droga que po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar como clásicam<strong>en</strong>te<br />
utilizada y admitida. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, droga sería toda sustancia que introducida<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> organismo vivo, pue<strong>de</strong> modificar una o varias <strong>de</strong> sus funciones. Sin
embargo, una <strong>de</strong>finición como ésta no nos serviría para d<strong>el</strong>imitar <strong>el</strong> concepto sociocultural<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> como droga, puesto que, como ya hemos apuntado, aún si<strong>en</strong>do<br />
esta sustancia incluible <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición -<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es un <strong>de</strong>presor d<strong>el</strong> Sistema Nervioso<br />
C<strong>en</strong>tral-, muy pocas personas partícipes <strong>de</strong> nuestra cultura, afirmarían que “algui<strong>en</strong> se<br />
está drogando” cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bebi<strong>en</strong>do cerveza, vino o algún licor <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>do.<br />
Así pues, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para conceptualizar <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> como una droga, estarían<br />
<strong>en</strong>raizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración, culturalm<strong>en</strong>te cons<strong>en</strong>suada, <strong>de</strong> que droga es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />
sustancia extraña al propio grupo sociocultural <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, que es tomada <strong>de</strong><br />
forma c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina o semic<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina por <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos marginales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad -dadas<br />
sus características <strong>de</strong> rechazo social d<strong>el</strong> propio producto-, cuyo <strong>consumo</strong> compulsivo<br />
es consi<strong>de</strong>rado como “<strong>en</strong>fermedad” o “vicio” y su comercialización o intercambio está<br />
p<strong>en</strong>ada por <strong>la</strong>s leyes al uso. Está c<strong>la</strong>ro que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>contraría dificulta<strong>de</strong>s para<br />
<strong>en</strong>cajar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta conceptualización.<br />
Lejos <strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r resolver este conflicto conceptual <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estas líneas, int<strong>en</strong>taremos<br />
ubicar <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas, basándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> d<strong>el</strong>imitación<br />
<strong>de</strong> Berjano y Musitu (1987), que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por droga toda sustancia que cumple<br />
estos requisitos:<br />
— Es administrada <strong>de</strong> forma voluntaria por <strong>la</strong> persona.<br />
— A través <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una serie cambios físicos y/o psicológicos.<br />
— Como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> continuo efecto reforzante <strong>de</strong> los cambios psíquicos<br />
<strong>de</strong>rivados, pue<strong>de</strong> provocarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> consumidor una situación <strong>de</strong> necesidad psicológica<br />
<strong>de</strong> seguir consumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> sustancia.<br />
— El propio consumidor y <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se haya inmerso, percib<strong>en</strong> <strong>el</strong> producto<br />
como capaz <strong>de</strong> provocar los efectos anteriorm<strong>en</strong>te citados.<br />
Es evi<strong>de</strong>nte, que <strong>en</strong> esta conceptualización cabe con más facilidad incluir <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
conocidos sus efectos característicos sobre <strong>el</strong> Sistema Nervioso C<strong>en</strong>tral y <strong>la</strong> conducta<br />
-que serán especificados <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> apartados posteriores- y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración que nuestra investigación toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, cuyas pautas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> están vincu<strong>la</strong>das a<br />
situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se busca <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus efectos <strong>de</strong>sinhibidores,<br />
como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> integración grupal.<br />
2.3. CONSUMO, ABUSO Y DEPENDENCIA<br />
Queremos abordar <strong>en</strong> este apartado tres términos utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura sobre<br />
<strong>el</strong> tema que nos ocupa, y cuya d<strong>el</strong>imitación nos parece <strong>de</strong> gran importancia, especialm<strong>en</strong>te<br />
al tratar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> bebidas alcohólicas: <strong>consumo</strong>, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />
31
32<br />
En primer lugar habría que <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos por <strong>consumo</strong> <strong>la</strong> utilización que<br />
se hace <strong>de</strong> una sustancia <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to, y como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />
cual se experim<strong>en</strong>tan unos efectos <strong>de</strong>terminados. Está c<strong>la</strong>ro que <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
realiza tanto <strong>el</strong> alcohólico, como <strong>el</strong> bebedor habitual, sea éste mo<strong>de</strong>rado o <strong>abusivo</strong>,<br />
como <strong>el</strong> bebedor esporádico, como qui<strong>en</strong> lo hiciera por primera vez. Dicho <strong>de</strong> otra<br />
manera, <strong>el</strong> término <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido estricto, contemp<strong>la</strong> únicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> ingesta actual, ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> otras ingestas pasadas o futuras. Parece bastante<br />
c<strong>la</strong>ro que <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, sin más explicaciones, nos sirve para bi<strong>en</strong> poco.<br />
Es posible que algunos individuos puedan consumir o utilizar algunas sustancias<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas circunstancias y no pas<strong>en</strong> a una utilización masiva o un abuso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s mismas. En otras pa<strong>la</strong>bras, se pue<strong>de</strong> tomar cualquier droga, sin que necesariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong> sujeto que <strong>la</strong> consume pueda convertirse <strong>en</strong> abusador o <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
misma. El individuo, una vez que conoce los efectos que una <strong>de</strong>terminada sustancia<br />
provoca <strong>en</strong> su organismo, pue<strong>de</strong>, si lo <strong>de</strong>sea, continuar consumiéndo<strong>la</strong> y contro<strong>la</strong>r su<br />
propio <strong>consumo</strong>. En nuestra cultura, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que hac<strong>en</strong> uso normalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas, consigu<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> cotidiano <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
límites que conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te podríamos consi<strong>de</strong>rar razonables, y no aum<strong>en</strong>tan progresivam<strong>en</strong>te<br />
su ingesta.<br />
La investigación y <strong>la</strong> acción social respecto al tema que nos ocupa, está justificada<br />
por aqu<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> simple <strong>consumo</strong>, l<strong>la</strong>mémosle<br />
esporádico o mo<strong>de</strong>rado. No po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar que un uso contro<strong>la</strong>do y<br />
mo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> cualquier sustancia, sea una conducta <strong>de</strong>sajustada que merezca at<strong>en</strong>ción<br />
clínica o prev<strong>en</strong>tiva. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>remos pues, a partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, que aqu<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> que nos ocupa e interesa es <strong>el</strong> <strong>abusivo</strong>.<br />
Para mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estos términos, citaremos algunas tipologías <strong>de</strong> consumidores<br />
realizadas por difer<strong>en</strong>tes autores.<br />
Alfonso e Ibáñez (1992) recog<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipologías a partir <strong>de</strong> un rastreo realizado<br />
sobre <strong>el</strong> tema. Como síntesis d<strong>el</strong> mismo, citaremos <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tipología:<br />
— Abstemios. No beb<strong>en</strong> nunca o lo hac<strong>en</strong> infrecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, sólo por especiales<br />
compromisos y circunstancias sociales.<br />
— Bebedores mo<strong>de</strong>rados. Consum<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> habitualm<strong>en</strong>te, pero no pasan <strong>de</strong><br />
unas <strong>de</strong>terminadas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cantida<strong>de</strong>s variables, según autores)<br />
por unidad <strong>de</strong> tiempo.<br />
— Bebedores excesivos. Son también consumidores habituales, pero superan <strong>la</strong>s<br />
cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>rados, y realizan un promedio anual <strong>de</strong> borracheras<br />
<strong>el</strong>evado.<br />
— Bebedores patológicos. Son <strong>en</strong>fermos con síndrome <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia física.<br />
Debemos seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estos trabajos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> d<strong>el</strong> campo médico,<br />
razón por <strong>la</strong> cual se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> “<strong>en</strong>ferme-
dad”. No es <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> este trabajo dilucidar si <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica es una<br />
<strong>en</strong>fermedad (Brown, 1985) o se trata más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> un trastorno <strong>de</strong> conducta (Mar<strong>la</strong>tt<br />
y Gordon, 1985), sin embargo, m<strong>en</strong>cionaremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado <strong>la</strong>s implicaciones<br />
psicosociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica, que justifican, a nuestro modo <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, su adscripción a <strong>la</strong>s alteraciones <strong>de</strong> tipo conductual.<br />
Por su parte, Kess<strong>el</strong> y Walton (1989) también se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción, mo<strong>de</strong>ración, exceso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Sin embargo su<br />
tipología recoge consi<strong>de</strong>raciones psicosociales, y no sólo <strong>la</strong> simple frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>.<br />
Resumiremos <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> estos autores:<br />
— Abstemios. Son <strong>la</strong>s personas que no beb<strong>en</strong>.<br />
— Bebedores sociales. Son <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> nuestra sociedad.<br />
Beb<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma mo<strong>de</strong>rada, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
sociales. Pue<strong>de</strong>n emborracharse alguna vez, pero no crean ni se crean excesivos<br />
problemas sociales o <strong>de</strong> salud pública.<br />
— Bebedores excesivos. Consum<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> forma excesiva. Es característico,<br />
al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> muchos casos, <strong>el</strong> no reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su hábito. Sus excesos se<br />
manifiestan por <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> que se intoxican y por <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />
sociales, económicas y médicas <strong>de</strong> su ingestión continuada. Muchos bebedores<br />
excesivos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> creci<strong>en</strong>tes dificulta<strong>de</strong>s originadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
necesitar at<strong>en</strong>ción terapéutica y respon<strong>de</strong>r a un tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado. Sin<br />
embargo, no todos los bebedores excesivos son alcohólicos, aunque es probable<br />
que muchos llegu<strong>en</strong> a serlo.<br />
— Alcohólicos. Son personas con un <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse <strong>en</strong> términos<br />
clínicos y que requiere un régim<strong>en</strong> apropiado <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>ormes<br />
dificulta<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> beber <strong>de</strong> forma espontánea y, aunque puedan estar<br />
sin beber algunos períodos más o m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>rgos, es muy probable que recaigan<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> hábito. La aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintomatología característica d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo<br />
aparecerá tras <strong>la</strong>rgos años <strong>de</strong> auto<strong>en</strong>gaños o situaciones <strong>de</strong> indulg<strong>en</strong>cia<br />
ante sí mismo para explicarse <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>alcohol</strong>, y v<strong>en</strong>drá acompañado<br />
<strong>de</strong> estados <strong>de</strong>presivos y c<strong>el</strong>os sin causa justificada, así como trastornos<br />
metabólicos a niv<strong>el</strong> c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r que ocasionarán amnesias, <strong>en</strong>cefalopatías y una<br />
evolución <strong>de</strong> pronóstico grave.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, Morales, Camar<strong>en</strong>a y Torres (1992), recog<strong>en</strong> una tipología <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>,<br />
bastante simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s anteriores, pero con refer<strong>en</strong>cias más cercanas a nuestro<br />
ámbito cultural:<br />
— Uso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Se consi<strong>de</strong>ra como uso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>la</strong>s pautas adaptadas <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Este concepto, al igual que <strong>el</strong> <strong>de</strong> abuso, son<br />
poco específicos <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> adaptación/<strong>de</strong>sadaptación,<br />
33
34<br />
pues son términos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho que ver con patrones sociales y culturales<br />
propios <strong>de</strong> cada comunidad humana. En nuestro país, exist<strong>en</strong> unas pautas<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> “adaptado” vincu<strong>la</strong>do a <strong>de</strong>terminadas costumbres y ritos sociales<br />
por todos conocidos, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> nuestro medio pudieran ser consi<strong>de</strong>radas<br />
<strong>de</strong> abuso.<br />
— Abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
<strong>de</strong> forma <strong>de</strong>sviada respecto <strong>de</strong> su uso habitual, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> utilidad<br />
que <strong>el</strong> grupo sociocultural <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia le ha atribuido originariam<strong>en</strong>te,<br />
pudi<strong>en</strong>do ser esta <strong>de</strong>sviación cualitativa (uso asociado a situaciones <strong>en</strong> que<br />
dicha utilización pue<strong>de</strong> resultar p<strong>el</strong>igrosa; ej.: conducir o realizar trabajos p<strong>el</strong>igrosos)<br />
o cuantitativa (consumir gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> forma habitual).<br />
— Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>. El Síndrome <strong>de</strong> Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Alcohólica (S.D.A.)<br />
está sometido a unos <strong>de</strong>terminados criterios diagnósticos que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción clínica y/o ambu<strong>la</strong>toria inmediata. Sin embargo <strong>el</strong> diagnóstico se hace<br />
cada vez más complicado, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas formas<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong>, no exactam<strong>en</strong>te diagnosticables con <strong>la</strong> etiqueta <strong>de</strong><br />
S.D.A., y características <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados tipos <strong>de</strong> consumidores: jóv<strong>en</strong>es<br />
bebedores excesivos <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana; consumidores compulsivos con<br />
escaso <strong>de</strong>terioro físico; jóv<strong>en</strong>es politoxicómanos; o <strong>alcohol</strong>ómanos con uso<br />
exclusivam<strong>en</strong>te ansiolítico d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Como hemos m<strong>en</strong>cionado anteriorm<strong>en</strong>te, a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación,<br />
nos interesa sobre todo <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> o excesivo -valgan ambas expresiones-,<br />
y especialm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> referido a lo que Morales, Camar<strong>en</strong>a y Torres (1992) l<strong>la</strong>man<br />
jóv<strong>en</strong>es bebedores excesivos <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana. Compartimos con estos autores<br />
que <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> “<strong>de</strong>sajustado” está sometida a criterios más culturales<br />
que clínicos, mi<strong>en</strong>tras que los criterios diagnósticos d<strong>el</strong> S.D.A. son objetibables<br />
con amplia in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno sociocultural.<br />
Por otra parte, contemp<strong>la</strong>mos <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
como una conducta <strong>de</strong>, al m<strong>en</strong>os, tanto riesgo para <strong>la</strong> salud comunitaria,<br />
como lo es <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo crónico <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones adultas. Dicho <strong>de</strong> otra manera,<br />
no es necesario que un jov<strong>en</strong> sea alcohólico para que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> le pueda producir<br />
difer<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong> salud, tales como <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s graves o acci<strong>de</strong>ntes mortales<br />
(Freixa, 1993b), a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro social que supone una conducta <strong>de</strong><br />
exceso.<br />
En <strong>el</strong> capítulo sigui<strong>en</strong>te aportaremos diversos datos que puedan justificar <strong>la</strong> anterior<br />
aseveración. Sin embargo, y a pesar <strong>de</strong> lo dicho, no queremos cerrar este capítulo<br />
sin referirnos, mínimam<strong>en</strong>te siquiera, al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica,<br />
lo que nos ayudará a cerrar esta conceptualización farmacológica d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> aportar algunos datos perfectam<strong>en</strong>te aplicables, no sólo al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, sino también al d<strong>el</strong> propio <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong>.
2.4. TOLERANCIA Y DEPENDENCIA<br />
Toda droga ti<strong>en</strong>e una acción sobre <strong>el</strong> organismo, existi<strong>en</strong>do una cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
misma, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual su <strong>consumo</strong> no produce ninguna modificación orgánica,<br />
y otra, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual pue<strong>de</strong> incluso provocar <strong>la</strong> muerte. Entre ambas acciones<br />
existe, para toda sustancia, una cantidad, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> alguna manera, óptima que<br />
sería sufici<strong>en</strong>te para lograr los efectos <strong>de</strong>seados, los cuales estarían a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> función<br />
d<strong>el</strong> metabolismo <strong>de</strong> cada individuo y no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia sustancia que se consume.<br />
A esta cantidad óptima o sufici<strong>en</strong>te es a lo que <strong>de</strong>nominaríamos dosis eficaz<br />
<strong>de</strong> una droga (Berjano y Musitu, 1987).<br />
Estrecham<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> dosis se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />
tolerancia. Este término provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> campo médico y ti<strong>en</strong>e que ver con los compon<strong>en</strong>tes<br />
químicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia y con <strong>el</strong> propio metabolismo d<strong>el</strong> sujeto que consume<br />
una <strong>de</strong>terminada droga. La tolerancia, sería <strong>el</strong> proceso por <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> organismo se<br />
habitúa al uso continuado <strong>de</strong> una sustancia, <strong>de</strong> tal manera que para conseguir los<br />
mismos efectos a niv<strong>el</strong> orgánico o psicológico que se obt<strong>en</strong>ían anteriorm<strong>en</strong>te con una<br />
dosis m<strong>en</strong>or, se precisa ahora <strong>de</strong> una dosis más <strong>el</strong>evada.<br />
La tolerancia es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>el</strong> proceso que facilita <strong>el</strong> que un organismo admita<br />
cada vez una mayor cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> este proceso<br />
no evita los efectos <strong>de</strong>structivos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre los difer<strong>en</strong>tes tejidos y sistemas<br />
d<strong>el</strong> organismo humano. Únicam<strong>en</strong>te reduce <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> intoxicación<br />
aguda, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> embriaguez. Es por <strong>el</strong>lo, que <strong>en</strong> estas condiciones existan<br />
pocos “borrachos” y muchos paci<strong>en</strong>tes alcohólicos (Freixa, 1993b).<br />
No todas <strong>la</strong>s sustancias caracterizadas farmacológicam<strong>en</strong>te como droga provocan<br />
este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, ni tampoco todas <strong>la</strong>s sustancias lo provocan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período<br />
<strong>de</strong> tiempo. Así, t<strong>en</strong>dríamos que mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> tolerancia al <strong>alcohol</strong> pue<strong>de</strong> ir originándose<br />
durante años, <strong>la</strong> tolerancia a los opiáceos podría <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> un corto período <strong>de</strong><br />
tiempo.<br />
Al aum<strong>en</strong>tar pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dosis, como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia,<br />
pue<strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r que <strong>el</strong> individuo se vea abocado necesariam<strong>en</strong>te a consumir <strong>alcohol</strong><br />
<strong>de</strong> forma continuada <strong>en</strong> diversas circunstancias, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar<br />
<strong>de</strong>terminados efectos. En este mom<strong>en</strong>to se instaura <strong>el</strong> proceso que conocemos como<br />
adicción o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, y <strong>el</strong> sujeto, a partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to es consi<strong>de</strong>rado como un<br />
<strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o adicto al <strong>alcohol</strong>, ya que <strong>la</strong> no administración <strong>de</strong> una nueva dosis<br />
pue<strong>de</strong> producir <strong>en</strong> su organismo una serie <strong>de</strong> trastornos físicos y m<strong>en</strong>tales.<br />
El término <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es <strong>de</strong>finido por Kramer y Cameron (1975), <strong>en</strong> <strong>el</strong> anteriorm<strong>en</strong>te<br />
m<strong>en</strong>cionado manual <strong>de</strong> <strong>la</strong> O.M.S., como un estado psíquico y a veces físico causado por<br />
<strong>la</strong> acción recíproca <strong>en</strong>tre un organismo vivo y un fármaco, que se caracteriza por modificaciones<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to y por otras reacciones que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n siempre un<br />
impulso irreprimible a tomar <strong>el</strong> fármaco <strong>en</strong> forma continuada o periódica a fin <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar<br />
sus efectos psíquicos y a veces por evitar <strong>el</strong> malestar producido por <strong>la</strong> privación.<br />
35
36<br />
Como vemos, existe una <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> tipo físico, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas drogas,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, y una <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> tipo psicológico, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mayor o<br />
m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s drogas.<br />
Freixa (1993b) <strong>de</strong>nomina “adicción” al proceso físico y “<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia” al proceso<br />
psicológico. El primero <strong>de</strong> estos conceptos se explica <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> lo que este autor<br />
<strong>de</strong>nomina unión biometabólica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que existe una necesidad metabólica real <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sustancia; <strong>el</strong> segundo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los lo explica como <strong>la</strong> “ligazón comportam<strong>en</strong>tal” que facilita<br />
<strong>el</strong> uso continuado.<br />
La adicción física supone un estado caracterizado por <strong>la</strong> necesidad imprescindible<br />
<strong>de</strong> aportar al organismo una <strong>de</strong>terminada cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> para <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> su propia normalidad, llegando <strong>la</strong> adicción hasta tal punto que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> droga podría provocar una serie <strong>de</strong> trastornos <strong>de</strong> índole física y m<strong>en</strong>tal -síndrome<br />
<strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia-, cuyas características explicaremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo sigui<strong>en</strong>te.<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica, hay que at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los efectos<br />
psicoactivos inmediatos que <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas son capaces <strong>de</strong> crear, y que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
son <strong>de</strong> tres tipos: <strong>de</strong>sinhibidores, euforizantes y ansiolíticos. La fuerte<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es capaz <strong>de</strong> crear pue<strong>de</strong> ser explicada a partir<br />
<strong>de</strong> los efectos reforzantes asociados a su <strong>consumo</strong>. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica<br />
estaría caracterizada por <strong>la</strong> aparición <strong>en</strong> <strong>el</strong> sujeto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo incontro<strong>la</strong>ble <strong>de</strong> ingerir<br />
<strong>de</strong>terminadas dosis <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> nuevo sus efectos,<br />
que pudieran resultar p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>teros por si mismos -refuerzo positivo- o por <strong>el</strong> estado <strong>de</strong><br />
evitación <strong>de</strong> situaciones y estímulos disp<strong>la</strong>c<strong>en</strong>teros -refuerzo negativo-. Es un proceso<br />
complejo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual también intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura social don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve<br />
<strong>el</strong> sujeto, sus r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un grupo humano, y <strong>la</strong> oferta d<strong>el</strong> producto<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado. Cabe seña<strong>la</strong>r que es este proceso psicológico <strong>el</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
recaídas <strong>en</strong> sujetos que habían permanecido <strong>en</strong> abstin<strong>en</strong>cia durante algún tiempo,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un tratami<strong>en</strong>to (Berjano y Musitu, 1987).<br />
Como ya hemos explicado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> jov<strong>en</strong> consumidor <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> fin <strong>de</strong><br />
semana no es necesariam<strong>en</strong>te un sujeto alcohólico, es <strong>de</strong>cir, no ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
necesariam<strong>en</strong>te los m<strong>en</strong>cionados procesos adictivos. Sin embargo, no es m<strong>en</strong>os<br />
cierto, que los efectos reforzantes asociados, adquier<strong>en</strong> <strong>en</strong> su conducta un protagonismo<br />
simi<strong>la</strong>r al ejercido <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> adulto alcohólico. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es,<br />
parece que <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>sinhibidora y euforizante juegan un pap<strong>el</strong> más <strong>de</strong>stacado,<br />
dadas <strong>la</strong>s circunstancias sociales <strong>en</strong> que se da su <strong>consumo</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sujetos alcohólicos, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> efectos ansiolíticos será más prepon<strong>de</strong>rante<br />
(Berjano et al., 1992). En cualquier caso, cabe hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
algo simi<strong>la</strong>r a lo que Freixa y A<strong>la</strong>rcón (1981) <strong>de</strong>nominaron <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicosocial<br />
d<strong>el</strong> individuo hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, y que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminada, no sólo por <strong>la</strong><br />
r<strong>el</strong>ación que se establece <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sujeto y <strong>la</strong> droga, sino por <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los<br />
dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos anteriores y <strong>el</strong> medio social <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> jov<strong>en</strong>.
3 PROBLEMAS<br />
DE SALUD RELACIONADOS<br />
CON EL CONSUMO DE ALCOHOL<br />
37
El <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas es <strong>el</strong> principal problema <strong>de</strong> salud<br />
pública <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s industrializadas (Ellis et al., 1988). El <strong>alcohol</strong> ha sido consi<strong>de</strong>rado<br />
por <strong>la</strong> O.M.S. como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te más p<strong>el</strong>igrosas para<br />
<strong>la</strong> salud física, psíquica y social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> sustancias tales como<br />
<strong>la</strong> cocaína, los estimu<strong>la</strong>ntes sintéticos, los alucinóg<strong>en</strong>os o los <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> cannabis<br />
(Berjano y Musitu, 1987). La toxicidad asociada a sus características farmacológicas,<br />
<strong>la</strong>s alteraciones s<strong>en</strong>soriales y motoras <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> su ingesta excesiva, y <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme<br />
capacidad adictiva <strong>de</strong> esta droga, explican <strong>la</strong> anterior consi<strong>de</strong>ración. En este capítulo<br />
nos referiremos a los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas, <strong>en</strong> su triple verti<strong>en</strong>te: física, psicológica y social.<br />
3.1. PROBLEMAS DE SALUD FÍSICA ASOCIADOS AL<br />
CONSUMO DE ALCOHOL<br />
Debido a su masiva utilización, los efectos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>el</strong> organismo<br />
humano son mejor conocidos que los <strong>de</strong> cualquier otra droga. Resumiremos<br />
algunos <strong>de</strong> los principales efectos nocivos para <strong>el</strong> organismo asociados al <strong>consumo</strong><br />
habitual <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, citados <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica al uso (Santo<br />
Domingo, 1990; Alfonso e Ibáñez, 1992; Rodés, Caballería y Parés, 1992).<br />
Puesto que es <strong>el</strong> hígado <strong>el</strong> órgano don<strong>de</strong> principalm<strong>en</strong>te se realiza <strong>la</strong> metabolización<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, éste pue<strong>de</strong> verse afectado por <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> continuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia<br />
y así pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse hepatitis alcohólica -afección tóxica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s hepáticas-,<br />
esteatosis hepática -acúmulo <strong>de</strong> grasa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s hepáticas- y cirrosis<br />
hepática -alteración estructural d<strong>el</strong> hígado que resulta irreversible-. Se calcu<strong>la</strong> que <strong>en</strong><br />
más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes por cirrosis hepática, intervi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> como factor<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, aunque no todos los consumidores <strong>abusivo</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> acab<strong>en</strong> pa<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do necesariam<strong>en</strong>te este síndrome.<br />
Se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>tectar también, asociadas a un consuno habitual, alteraciones <strong>en</strong><br />
diversos órganos d<strong>el</strong> aparato digestivo, tales como grietas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s porciones inferiores<br />
d<strong>el</strong> esófago, gastritis -inf<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mucosa gástrica- o alteraciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> tránsito<br />
intestinal, todo <strong>el</strong>lo acompañado <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sequilibrios nutritivos que aparec<strong>en</strong> como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s citadas afecciones. Por otra parte, <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer cáncer<br />
<strong>de</strong> esófago y <strong>de</strong> estómago es mayor <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas bebedoras habituales.<br />
Un <strong>consumo</strong> continuado, aunque <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s socialm<strong>en</strong>te aceptadas, también<br />
pue<strong>de</strong> afectar al páncreas y dar lugar a un grave proceso patológico que se <strong>de</strong>nomina<br />
pancreatitis, y que se caracteriza por int<strong>en</strong>sos dolores abdominales, vómitos y alteraciones<br />
metabólicas y <strong>en</strong>zimáticas, que <strong>en</strong> ocasiones requier<strong>en</strong> resecciones parciales<br />
d<strong>el</strong> páncreas afectado.<br />
Se ha difundido <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es b<strong>en</strong>eficioso para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
d<strong>el</strong> corazón, como vasodi<strong>la</strong>tador. Sin embargo, no existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica nin-<br />
39
40<br />
guna evi<strong>de</strong>ncia razonable d<strong>el</strong> efecto b<strong>en</strong>eficioso d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción coronaria<br />
y, por <strong>el</strong> contrario, exist<strong>en</strong> pruebas <strong>de</strong> que altera <strong>la</strong> función <strong>en</strong>ergética d<strong>el</strong> corazón,<br />
produci<strong>en</strong>do lesiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> músculo cardíaco y los vasos sanguíneos y g<strong>en</strong>erando<br />
importantes procesos patológicos, que pue<strong>de</strong>n afectar también al aparato<br />
ocu<strong>la</strong>r, produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ocasiones trastornos que pue<strong>de</strong>n acabar <strong>en</strong> ceguera.<br />
En un uso habitual durante al m<strong>en</strong>os 8-10 años, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> afecta a los nervios<br />
periféricos dando lugar a un proceso que se <strong>de</strong>nomina polineuritis alcohólica caracterizado<br />
por alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s inferiores, tales como fatiga al andar,<br />
ca<strong>la</strong>mbres, dolores nocturnos, anu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reflejos y parálisis muscu<strong>la</strong>r, pudi<strong>en</strong>do<br />
estos síntomas ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s superiores.<br />
Hay que <strong>de</strong>sterrar, por otra parte, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es una sustancia apropiada<br />
para combatir <strong>el</strong> frío. Ya se ha explicado que <strong>la</strong>s calorías que aporta no son útiles<br />
a este efecto. Por otra parte, <strong>la</strong> persona que ha bebido <strong>alcohol</strong> ti<strong>en</strong>e una vasodi<strong>la</strong>tación<br />
periférica aum<strong>en</strong>tada, es <strong>de</strong>cir, los vasos sanguíneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mucosas<br />
y otros órganos están di<strong>la</strong>tados y con mayor cantidad <strong>de</strong> sangre. Esta es <strong>la</strong> causa d<strong>el</strong><br />
<strong>en</strong>rojecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona que ha bebido. Al cont<strong>en</strong>er más sangre, <strong>la</strong> pi<strong>el</strong><br />
se cali<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>tonces a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> se produce una pérdida <strong>de</strong> calor, lo cual disminuye<br />
<strong>la</strong> temperatura interior d<strong>el</strong> cuerpo. En conclusión, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> refrigera. Son pues,<br />
muy frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>terminadas infecciones víricas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas consumidoras.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, m<strong>en</strong>cionaremos que se ha asociado <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas a alteraciones hormonales que pue<strong>de</strong>n ser causantes <strong>de</strong> esterilidad, anorgasmia<br />
fem<strong>en</strong>ina e impot<strong>en</strong>cia masculina, <strong>en</strong>tre otros trastornos con base física.<br />
3.2. PROBLEMAS DE SALUD MENTAL ASOCIADOS AL<br />
CONSUMO DE ALCOHOL: ALTERACIONES EN EL S.N.C.<br />
El <strong>consumo</strong> continuado <strong>de</strong> bebidas alcohólicas pue<strong>de</strong> provocar importantes alteraciones<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Sistema Nervioso C<strong>en</strong>tral (S.N.C.). A este respecto se calcu<strong>la</strong> que aproximadam<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> hospitales psiquiátricos d<strong>el</strong> Estado<br />
Español lo son por trastornos asociados con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (Berjano, 1986).<br />
El <strong>alcohol</strong>, por su acción alterante sobre <strong>el</strong> S.N.C., produce una serie <strong>de</strong> trastornos<br />
m<strong>en</strong>tales, que con toda propiedad pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>nominarse psicosis alcohólicas<br />
(Santo Domingo, 1990). La psicosis alcohólica aguda o d<strong>el</strong>irium trem<strong>en</strong>s ocurre como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> privación, es <strong>de</strong>cir, d<strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia, y sus características<br />
serán tratadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te punto <strong>de</strong> este apartado. Nos referiremos aquí<br />
a otro tipo <strong>de</strong> síndromes ocurridos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta abusiva durante<br />
períodos prolongados.<br />
La alucinosis alcohólica se caracteriza por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alucinaciones auditivas,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo oye que voces habitualm<strong>en</strong>te reconocibles, le insultan o le<br />
increpan, ante lo cual pue<strong>de</strong> reaccionar <strong>de</strong> manera agresiva (Santo Domingo, 1990).
Se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> este síndrome juega un pap<strong>el</strong> tan importante<br />
como <strong>la</strong> acción tóxica directa d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, los déficits nutritivos asociados al <strong>consumo</strong><br />
excesivo (Alfonso e Ibáñez, 1992).<br />
Igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>terminadas psicosis paranoi<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong>n ser causadas por <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
concretam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada c<strong>el</strong>otipia crónica o d<strong>el</strong>irios <strong>de</strong> c<strong>el</strong>os, está altam<strong>en</strong>te<br />
asociada al <strong>alcohol</strong>ismo, aunque cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />
paranoias, <strong>la</strong> personalidad previa d<strong>el</strong> alcohólico será un factor importante, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>en</strong> otro tipo <strong>de</strong> trastornos, como <strong>el</strong> d<strong>el</strong>irium trem<strong>en</strong>s, no aparece una influ<strong>en</strong>cia<br />
tan <strong>de</strong>cisiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad previa (González-Pinto y González-Pinto, 1984).<br />
Otro tipo <strong>de</strong> alteraciones m<strong>en</strong>tales r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> son <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>madas <strong>en</strong>cefalopatías alcohólicas. Todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> común <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
lesiones neuronales y focos <strong>de</strong> necrosis -muerte neuronal-. Com<strong>en</strong>taremos <strong>la</strong>s más<br />
habituales.<br />
El síndrome <strong>de</strong> Korsakoff es provocado por lesiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> lóbulo frontal a causa d<strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición, y caracterizado por alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria, tanto a corto<br />
como a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y, <strong>en</strong> ocasiones, episodios <strong>de</strong> fabu<strong>la</strong>ción, pudi<strong>en</strong>do v<strong>en</strong>ir asociado<br />
a una polineuritis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s inferiores (Perpiñá, B<strong>el</strong>lver y Baños, 1987).<br />
Otro síndrome conocido causado por <strong>el</strong> excesivo <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />
Encefalopatía <strong>de</strong> Gayet-Wernicke, <strong>de</strong>bida a una car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vitamina B 1 , frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre los consumidores <strong>abusivo</strong>s. El cuadro se caracteriza por d<strong>el</strong>irio con agitación,<br />
y alucinaciones s<strong>en</strong>soriales acompañadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación y confusión<br />
(Alfonso e Ibáñez 1992).<br />
También es frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración cereb<strong>el</strong>osa alcohólica, caracterizada<br />
por una <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> córtex cereb<strong>el</strong>oso, y cuya sintomatología se correspon<strong>de</strong><br />
con ataxia d<strong>el</strong> tronco y <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s inferiores, nistagmus -movimi<strong>en</strong>to<br />
osci<strong>la</strong>nte, corto y rápido, d<strong>el</strong> globo ocu<strong>la</strong>r- y disartria (Sánchez-Turet, 1993).<br />
Las alteraciones cerebrales <strong>de</strong> los alcohólicos evolucionan <strong>en</strong> muchas ocasiones<br />
a <strong>la</strong> pérdida irreversible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s int<strong>el</strong>ectuales. Son auténticas <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias<br />
que <strong>de</strong>terminan comportami<strong>en</strong>tos muy alterados y regresivos, don<strong>de</strong> predomina <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>bilidad emocional y los estados <strong>de</strong>presivos, todo lo cual impi<strong>de</strong> que <strong>la</strong> persona afectada<br />
pueda hacerse cargo <strong>de</strong> su propia vida.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, apuntar que <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> bebidas con cont<strong>en</strong>ido alcohólico por parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> mujer embarazada, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado síndrome alcohólico fetal, responsable<br />
<strong>de</strong> posteriores déficits <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, hiperactividad<br />
y problemas comportam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> los hijos (Miranda y Santamaría, 1986).<br />
3.2.1. Toxicidad por <strong>de</strong>privación: <strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia<br />
El <strong>alcohol</strong>, al establecer una fuerte tolerancia y una importante <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
tipo físico y psicológico, pue<strong>de</strong> provocar un síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia característico,<br />
41
42<br />
cuando se suprime su ingesta <strong>en</strong> un sujeto <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te sin un tratami<strong>en</strong>to médico<br />
a<strong>de</strong>cuado. El trastorno más leve, <strong>de</strong>nominado síndrome <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma, se caracteriza por<br />
temblor matutino <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, <strong>la</strong>bios y <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos, náuseas, secreción <strong>de</strong><br />
bilis, ansiedad, <strong>de</strong>presión leve y cansancio. Los síntomas mejoran con <strong>la</strong> toma matutina<br />
<strong>de</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
Cuando <strong>el</strong> síndrome está muy avanzado, <strong>la</strong> privación brusca d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> produce<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los síntomas anteriores, un cuadro conocido como d<strong>el</strong>irium trem<strong>en</strong>s,<br />
caracterizado por una serie <strong>de</strong> manifestaciones alucinatorias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> persona<br />
cree ver imág<strong>en</strong>es aterradoras, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> animales fantásticos, trastornos profundos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia, agitación psicomotora, trastornos d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, errores<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno, distractibilidad y <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación. Este síndrome<br />
su<strong>el</strong>e v<strong>en</strong>ir acompañado <strong>de</strong> ansiedad, temblores y fiebre, pudi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong><br />
un estado <strong>de</strong> coma o muerte por neumonía (inf<strong>la</strong>mación microbiana pulmonar), por<br />
<strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sales d<strong>el</strong> organismo u, ocasionalm<strong>en</strong>te, por congestión<br />
cerebral.<br />
3.3. PROBLEMAS CONDUCTUALES Y PSICOLÓGICOS<br />
ASOCIADOS AL CONSUMO DE ALCOHOL<br />
El <strong>alcohol</strong> que llega a los tejidos d<strong>el</strong> organismo produce efectos importantes,<br />
sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sistema Nervioso C<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que actúa como anestésico, ya que<br />
es un ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>presor. Los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> conducta van a ser difer<strong>en</strong>tes<br />
y más o m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> función <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> variables: con <strong>la</strong> misma cantidad<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, se embriagarán más rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s personas más d<strong>el</strong>gadas, los<br />
jóv<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 17 años y <strong>la</strong>s mujeres; igualm<strong>en</strong>te, favorece <strong>la</strong> intoxicación <strong>la</strong><br />
ingesta nocturna y <strong>la</strong> realizada con <strong>el</strong> estómago vacío o <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> cansancio<br />
corporal (Santo Domingo, 1987; Montoro, 1991a).<br />
La intoxicación alcohólica aguda (borrachera o embriaguez) es un estado <strong>de</strong>sadaptativo<br />
caracterizado por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alteraciones conductuales objetivas y<br />
subjetivas que interfier<strong>en</strong> con <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to social, físico y psíquico. A<br />
gran<strong>de</strong>s rasgos po<strong>de</strong>mos observar como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> intoxicación alcohólica,<br />
alteraciones conductuales tales como disartrias, <strong>de</strong>scoordinación, <strong>la</strong>bilidad emocional,<br />
irritabilidad, locuacidad, alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, etc. (Santo Domingo, 1984).<br />
Por otra parte, los efectos iniciales d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> conducta varían ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad d<strong>el</strong> sujeto y d<strong>el</strong> medio que lo circunda. Por<br />
ejemplo, es probable que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> induzca a sueño al sujeto que lo ingiere <strong>en</strong>contrándose<br />
solo, mi<strong>en</strong>tras que si está <strong>en</strong> compañía experim<strong>en</strong>tará <strong>de</strong>sinhibición, verborrea<br />
y pérdida d<strong>el</strong> control emocional (Freixa y A<strong>la</strong>rcón, 1981).<br />
Aunque ya hemos seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia inmediata d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> conducta<br />
es sumam<strong>en</strong>te variable <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas características, incluida <strong>la</strong>
tolerancia, es posible distinguir, a gran<strong>de</strong>s rasgos, cuatro niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> intoxicación, <strong>en</strong><br />
función d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia. Sigui<strong>en</strong>do a Brunt (1982) <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>remos <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong> cada fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> intoxicación alcohólica.<br />
Primera fase. Con dosis inferiores a 0.5 grs. <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por litro <strong>de</strong> sangre, pue<strong>de</strong><br />
aparecer un cierto estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y calor <strong>en</strong> <strong>el</strong> rostro, inducido por <strong>la</strong> vasodi<strong>la</strong>tación<br />
periférica que ocasiona <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Segunda fase. Con cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 0.5 a 0.8 grs. <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por litro <strong>de</strong> sangre,<br />
coincidi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intoxicación alcohólica aguda <strong>en</strong> un individuo<br />
adulto <strong>de</strong> unos 70-75 Kgs. <strong>de</strong> peso, <strong>el</strong> sujeto pue<strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar euforia, fases <strong>de</strong><br />
locuacidad y <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión, com<strong>en</strong>zando a per<strong>de</strong>r los reflejos más s<strong>en</strong>cillos. La exactitud<br />
<strong>de</strong> algunos movimi<strong>en</strong>tos automáticos como andar, mecanografiar, etc. disminuy<strong>en</strong>.<br />
A partir <strong>de</strong> los 0.5 grs./l. <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> ánimo comi<strong>en</strong>za también a exaltarse y <strong>la</strong><br />
persona se si<strong>en</strong>te fuerte y segura <strong>de</strong> sí misma, sus reflejos le parec<strong>en</strong> más activos<br />
que nunca, pero <strong>en</strong> realidad, <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> reacción se a<strong>la</strong>rga y disminuye <strong>la</strong> coordinación<br />
mano-ojo.<br />
Tercera fase. Coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> segunda fase <strong>de</strong> intoxicación aguda (0.8-1.5 grs./l.)<br />
los reflejos se alteran todavía más, los movimi<strong>en</strong>tos se hac<strong>en</strong> aún más l<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong><br />
locuacidad se torna <strong>en</strong> incoher<strong>en</strong>cia verbal, y <strong>la</strong> persona comi<strong>en</strong>za a discutir, p<strong>el</strong>ear<br />
o tomar iniciativas impulsivas sin ningún control.<br />
Cuarta fase. Si <strong>la</strong> embriaguez progresa, <strong>el</strong> individuo <strong>en</strong>trará <strong>en</strong> una nueva fase <strong>de</strong><br />
intoxicación (1.5-4 grs./l.), y como consecu<strong>en</strong>cia, se produce una pérdida d<strong>el</strong> equilibrio,<br />
se instaura una doble visión, y sigue alterándose <strong>la</strong> conducta hasta transformarse<br />
<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tipo psicótico-incoher<strong>en</strong>te.<br />
Existiría todavía una quinta fase caracterizada por una conc<strong>en</strong>tración alcohólica<br />
superior a 4 grs. <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por litro sangre. Aquí, <strong>el</strong> sujeto <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong><br />
sueño profundo <strong>de</strong> tipo comatoso pudi<strong>en</strong>do llegar incluso al fallecimi<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>presión<br />
bulbar d<strong>el</strong> Sistema Nervioso.<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> intoxicación aguda <strong>de</strong>staca, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> gran<br />
cantidad <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico que nuestra sociedad pa<strong>de</strong>ce. Este tema será consi<strong>de</strong>rado<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado. M<strong>en</strong>cionaremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te otro tipo <strong>de</strong> alteraciones<br />
conductuales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con este estado <strong>de</strong> embriaguez resulta<br />
evi<strong>de</strong>nte.<br />
Se ha consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> sobre los suicidios, <strong>de</strong>stacándose<br />
que aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre un 35% y un 45% <strong>de</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> suicidio<br />
<strong>en</strong> los varones y <strong>en</strong>tre un 15% y un 20% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres, son realizados por personas<br />
con síntomas <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>ismo (Robinson, 1989; Merrill et al., 1992). Por otra parte, se<br />
ha puesto <strong>de</strong> manifiesto que aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> suicidio <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s mujeres, y <strong>la</strong>s dos terceras partes <strong>en</strong> los varones se produc<strong>en</strong> bajo los efectos d<strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> (Robinson, 1989) así como que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> una cuarta parte <strong>de</strong> los suicidios<br />
consumados aparec<strong>en</strong> indicios <strong>de</strong> haber ingerido bebidas alcohólicas inmediatam<strong>en</strong>te<br />
antes <strong>de</strong> realizar <strong>el</strong> acto (Berjano, 1986). Hay que resaltar a este respecto, <strong>la</strong><br />
43
44<br />
<strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong> personas que han utilizado conjuntam<strong>en</strong>te <strong>alcohol</strong> y barbitúricos<br />
para conseguir estos fines.<br />
Las conductas agresivas y viol<strong>en</strong>tas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong><br />
todo <strong>el</strong> mundo serían por otra parte una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias sociales más directam<strong>en</strong>te<br />
r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> (Marsh, P. y Fox Kibby, 1992). Respecto a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia, citaremos que González-Llera (1980)<br />
estimaba que una cuarta parte <strong>de</strong> los d<strong>el</strong>itos son cometidos por individuos que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> acto d<strong>el</strong>ictivo están bajo los efectos <strong>de</strong> productos cannábicos asociados<br />
con bebidas alcohólicas.<br />
3.3.1. El impacto d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas sobre <strong>el</strong> proceso madurativo d<strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
Se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> drogas, institucionalizadas o no, pue<strong>de</strong> acabar<br />
convirtiéndose <strong>en</strong> un compon<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> vida para algunos adolesc<strong>en</strong>tes<br />
(Castro, Newcomb y Cadish, 1987). Se sugiere que si <strong>el</strong> hábito <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> sustancias<br />
tóxicas queda arraigado <strong>en</strong> una etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida tan <strong>de</strong>cisiva como <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia,<br />
interferirá notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y posterior <strong>de</strong>sarrollo psíquico y<br />
social d<strong>el</strong> jov<strong>en</strong>.<br />
Autores como Baumrind y Mos<strong>el</strong>le (1985) han manifestado que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> habitual<br />
<strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes dificulta su natural <strong>de</strong>sarrollo afectivo, impidi<strong>en</strong>do su<br />
madurez psicosocial y creando una “fisura” <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad, que podrá<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>ntidad adulta difusa y <strong>en</strong> una falta <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s metas d<strong>el</strong><br />
adulto.<br />
Sin embargo, otros autores se manifiestan <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> explicar<br />
<strong>la</strong> interfer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te. Así,<br />
Newcomb (1987) y Newcomb y B<strong>en</strong>tler (1988) arguy<strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> habitual <strong>de</strong><br />
drogas está asociado con un ac<strong>el</strong>erado, más que retraído, <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva, los muchachos que consum<strong>en</strong> drogas, no sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> típica<br />
secu<strong>en</strong>cia madurativa <strong>de</strong> escu<strong>el</strong>a, trabajo y familia, sino que hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong><br />
forma prematura pasando a los roles adultos <strong>de</strong> trabajo y familia sin estar formados<br />
sufici<strong>en</strong>te y a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse con éxito. Pue<strong>de</strong> que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong><br />
una pseudomadurez que les prepare ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vida adulta, y como consecu<strong>en</strong>cia evi<strong>de</strong>nciarán gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />
<strong>de</strong> los m<strong>en</strong>cionados roles.<br />
Estos mismos autores han seña<strong>la</strong>do que los adolesc<strong>en</strong>tes consumidores habituales<br />
<strong>de</strong> drogas, tanto institucionalizadas como no institucionalizadas, acce<strong>de</strong>n a <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es adultos con síntomas tales como increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> perturbaciones <strong>de</strong><br />
salud, síntomas psicosomáticos, disforia emocional y problemas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación tanto con<br />
los padres, como con los iguales. Curiosam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación con los
iguales parec<strong>en</strong> no darse <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que únicam<strong>en</strong>te consum<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al carácter socialm<strong>en</strong>te aceptado <strong>de</strong> esta droga y a su facultad<br />
<strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> inhibición social, lo cual podría fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales (Newcomb y B<strong>en</strong>tler, 1988).<br />
3.4. PROBLEMAS SOCIALES ASOCIADOS AL CONSUMO DE<br />
ALCOHOL: ACCIDENTES Y DESAJUSTES FAMILIARES<br />
El pres<strong>en</strong>te apartado, con <strong>el</strong> que cerraremos <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong>dicado a los problemas<br />
<strong>de</strong> salud r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>de</strong>be ser dividido <strong>en</strong> dos<br />
partes. Pese a que ambas alu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social <strong>de</strong> esta problemática sanitaria,<br />
cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s hará refer<strong>en</strong>cia a un difer<strong>en</strong>te problema social. Por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong><br />
referido a los acci<strong>de</strong>ntes, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tráfico, r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas, y por otro <strong>la</strong>do, los <strong>de</strong>sajustes que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema familiar<br />
como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus<br />
miembros. Nótese que mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer caso estamos contemp<strong>la</strong>ndo un problema<br />
<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> un <strong>consumo</strong> cualitativam<strong>en</strong>te excesivo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo, se alu<strong>de</strong> a<br />
<strong>la</strong> problemática familiar <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica.<br />
3.4.1. Inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> sobre los acci<strong>de</strong>ntes<br />
Los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico ligados al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> supon<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te un<br />
riesgo <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> vidas humanas mucho mayor al causado por <strong>la</strong> intoxicación con<br />
drogas no institucionalizadas y <strong>el</strong> SIDA juntos (Ferrer y Pérez, 1991). Y es que, pese<br />
a <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> causas que pue<strong>de</strong>n confluir para provocar un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tráfico,<br />
diversos estudios han coincidido <strong>en</strong> estimar que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> está implicado <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre un 30% y un 50% <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción (Piera et al., 1989; Montoro,<br />
1991a).<br />
Datos más específicos son los aportados por <strong>el</strong> Instituto Anatómico For<strong>en</strong>se <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, que confirman <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisiva influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> sobre diversos<br />
tipos <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y muertes viol<strong>en</strong>tas. Se constató que altos porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> muertos<br />
se <strong>en</strong>contraban bajo los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su fallecimi<strong>en</strong>to. Así<br />
ocurría <strong>en</strong> <strong>el</strong> 57.14% <strong>de</strong> los fallecidos <strong>en</strong> acci<strong>de</strong>nte <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 38.75% <strong>de</strong> los muertos<br />
<strong>en</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 33.33% <strong>de</strong> muertos <strong>en</strong> otros acci<strong>de</strong>ntes y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
44.44% <strong>de</strong> los fallecidos por homicidio (Montoro, 1991b).<br />
De igual forma, datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma investigación, rev<strong>el</strong>an que <strong>en</strong> <strong>el</strong> 46% <strong>de</strong> los<br />
acci<strong>de</strong>ntados <strong>en</strong> tráfico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> sangre superiores 0.8<br />
grs./l., si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> valor medio <strong>de</strong> estos <strong>de</strong> 1.7 grs./l., mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> un grupo control<br />
<strong>de</strong> muertos por otras causas, solo un 4.5% llegaba a los 0.8 grs./l. (Montoro, 1991b).<br />
45
46<br />
Hay que constatar que se calcu<strong>la</strong> que con una tasa <strong>de</strong> 0.5 grs./l. <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>nte<br />
aum<strong>en</strong>te al doble que con 0 grs./l. Sin embargo, al llegar a una tasa <strong>de</strong> 0.8 <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>emia, <strong>el</strong> riesgo se multiplica por 10, con 1.2 grs./l., aum<strong>en</strong>ta hasta 35 veces y<br />
con 2 grs./l., <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> sufrir un acci<strong>de</strong>nte es 80 veces superior al que se t<strong>en</strong>dría <strong>de</strong><br />
conducir sin haber ingerido <strong>alcohol</strong>. Conocidos los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> conducta,<br />
no será difícil <strong>en</strong>contrar una explicación a estos datos. El conductor que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bajo los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> se caracteriza por una serie <strong>de</strong> rasgos que<br />
pasamos a <strong>en</strong>umerar (Berjano y Musitu, 1987; Montoro, 1991b):<br />
— Mayor impulsividad y asunción <strong>de</strong> riesgos.<br />
— Descoordinación psicomotora y m<strong>en</strong>or precisión <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos.<br />
— Aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> reacción. A 90 Km./h., sin haber ingerido <strong>alcohol</strong>, se<br />
recorr<strong>en</strong> 19 m. <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección d<strong>el</strong> estímulo hasta <strong>la</strong> fr<strong>en</strong>ada; <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />
condiciones y con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia <strong>de</strong> sólo 0.8 grs./l., se recorr<strong>en</strong> 30 m.<br />
— Confusión perceptiva y disminución d<strong>el</strong> campo perceptivo. El individuo bajo los<br />
efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> comi<strong>en</strong>za a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> visión panorámica <strong>de</strong> 180° que posee<br />
normalm<strong>en</strong>te cuando conduce, reduciéndose su visión hasta llegar a lo que se<br />
<strong>de</strong>nomina visión <strong>de</strong> tún<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> individuo pier<strong>de</strong> hasta <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> su visión<br />
panorámica, con lo que no se apercibe <strong>de</strong> los vehículos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a<br />
los <strong>la</strong>dos y que int<strong>en</strong>tan ad<strong>el</strong>antarle.<br />
— Merma consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s funciones s<strong>en</strong>soriales.<br />
— Depresión g<strong>en</strong>eral e increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga.<br />
— Interfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión binocu<strong>la</strong>r. Aparece una dificultad para apreciar <strong>la</strong><br />
v<strong>el</strong>ocidad propia y <strong>la</strong> d<strong>el</strong> coche que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te, así como <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre<br />
ambos. La acomodación d<strong>el</strong> ojo a los cambios <strong>de</strong> luz es peor. A mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>, m<strong>en</strong>or visión <strong>de</strong> los colores. Se calcu<strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
tres cuartas partes <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes nocturnos por sólo <strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> los<br />
diurnos.<br />
Ya sabemos que <strong>la</strong> naturaleza e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
variar notablem<strong>en</strong>te ante ciertas circunstancias, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> edad d<strong>el</strong> consumidor.<br />
Esta variable adquiere gran importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> d<strong>el</strong>imitación <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> conductores<br />
<strong>de</strong> alto riesgo: los jóv<strong>en</strong>es bebedores. Se ha <strong>de</strong>mostrado que estas eda<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tan,<br />
<strong>en</strong> conjunto, una serie <strong>de</strong> características difer<strong>en</strong>ciales como conductores,<br />
tales como mayor agresividad, exhibicionismo y asunción <strong>de</strong> riesgos (B<strong>en</strong>jamin,<br />
1989; Calvo, 1993), lo que unido a su m<strong>en</strong>or capacidad metabólica fr<strong>en</strong>te al <strong>alcohol</strong><br />
provocará que <strong>la</strong>s alteraciones conductuales <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> sean<br />
más probables e int<strong>en</strong>sas.<br />
Entre 18 y 25 años se sitúa un 17% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total conductora d<strong>el</strong> Estado<br />
Español. Sin embargo, este grupo <strong>de</strong> edad está implicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> 31% <strong>de</strong> todos los<br />
acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico y <strong>en</strong> <strong>el</strong> 60% <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana (Montoro,
1989). No hay que olvidar que es éste <strong>el</strong> grupo don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los mayores<br />
consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> fines <strong>de</strong> semana. Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong><br />
un reci<strong>en</strong>te estudio realizado con adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es cata<strong>la</strong>nes, más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad<br />
manifestaba t<strong>en</strong>er algún amigo <strong>de</strong> su edad que había muerto o sufrido una incapacidad<br />
grave como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algún acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tráfico (Pedragosa, 1993).<br />
3.4.2. Desajustes familiares asociados a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica<br />
La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica <strong>de</strong> un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia es un estresor que <strong>de</strong>bilita<br />
<strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia familiar <strong>en</strong> muchos aspectos y <strong>la</strong> hace insufici<strong>en</strong>te o incluso perturbadora<br />
<strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> sus funciones es<strong>en</strong>ciales (Santo Domingo, 1990). A gran<strong>de</strong>s rasgos,<br />
introduciremos algunas alteraciones específicas, características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />
con algún prog<strong>en</strong>itor alcohólico:<br />
— Alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica familiar. Las r<strong>el</strong>aciones intrafamiliares se perturban,<br />
repercuti<strong>en</strong>do igualm<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones extrafamiliares.<br />
— Ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura familiar. Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> abandono familiar<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores, o <strong>de</strong> su ingreso <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> tut<strong>el</strong>a.<br />
— Degradación <strong>la</strong>boral. La posible pérdida d<strong>el</strong> puesto <strong>de</strong> trabajo o <strong>la</strong> disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>la</strong>boral, afecta emocionalm<strong>en</strong>te a toda <strong>la</strong> familia.<br />
— Alteración d<strong>el</strong> presupuesto familiar. Es <strong>la</strong> principal consecu<strong>en</strong>cia material <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>gradación <strong>la</strong>boral.<br />
— Pérdida <strong>de</strong> estatus. Se produc<strong>en</strong> variaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> hábitat <strong>en</strong> que se inició <strong>el</strong><br />
problema, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do hacia zonas más <strong>de</strong>privadas socialm<strong>en</strong>te.<br />
— Conducta agresiva. Son frecu<strong>en</strong>tes los casos <strong>de</strong> malos tratos y abusos sexuales<br />
con los hijos o <strong>el</strong> cónyuge, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo masculino.<br />
— Degradación personal. Toda <strong>la</strong> familia va perdi<strong>en</strong>do pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te sus r<strong>el</strong>aciones<br />
sociales extrafamiliares y sus fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> apoyo social.<br />
— Alteraciones psicológicas y psiquiátricas. Aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> distintos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores alteraciones.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los anteriores factores o<br />
alteraciones específicas, <strong>la</strong> familia experim<strong>en</strong>tará difer<strong>en</strong>tes situaciones patológicas.<br />
Estas situaciones pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scribirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera (Santo Domingo, 1990):<br />
— Desajuste familiar. Exist<strong>en</strong> t<strong>en</strong>siones y disfunciones provocadas tanto por <strong>la</strong><br />
conducta d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te como por <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los familiares a<br />
ésta. Este estado <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión supone un serio impedim<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones afectivas <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> los miem-<br />
47
48<br />
bros más jóv<strong>en</strong>es. El <strong>de</strong>sajuste será mayor cuanto más alterada sea <strong>la</strong> conducta<br />
d<strong>el</strong> alcohólico.<br />
— Degradación familiar. Define <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se asiste a una trayectoria<br />
negativa y <strong>en</strong> <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, que llega incluso a ínfimos niv<strong>el</strong>es económicos,<br />
culturales y éticos.<br />
— Disgregación familiar. Es una situación dramática <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> familia estal<strong>la</strong>,<br />
con consecu<strong>en</strong>cias imprevisibles y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te muy negativas sobre los<br />
hijos. Está <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> muchas conductas antisociales (d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia, prostitución,<br />
adicción a sustancias,…) <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es hijos <strong>de</strong> alcohólicos.<br />
— Separación conyugal. Con mucho es <strong>la</strong> situación m<strong>en</strong>os in<strong>de</strong>seable, sin<br />
embargo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginación social d<strong>el</strong> alcohólico, una<br />
separación traumática pue<strong>de</strong> afectar negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> salud psíquica <strong>de</strong> los<br />
hijos.<br />
Todos los problemas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia se reflejan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />
hijos. El <strong>de</strong>sajuste emocional característico aparece <strong>de</strong> una manera u otra <strong>en</strong> <strong>el</strong>los. A<br />
este respecto, Giglio y Kaufman (1990) recog<strong>en</strong> una revisión <strong>de</strong> trabajos sobre esta<br />
cuestión, concluy<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> impacto d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo paterno sobre los hijos/as,<br />
ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> seis áreas: 1) Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoi<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong> autonomía,<br />
y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> miedo e inseguridad; 2) Ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los estadios<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo psicosocial esperables; 3) Trastornos <strong>de</strong> ansiedad y síntomas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>presión; 4) Trastornos afectivos diversos; 5) Hiperactividad; y 6) Trastornos <strong>de</strong> personalidad,<br />
especialm<strong>en</strong>te, compulsividad, rasgos pasivo-agresivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y<br />
evasividad, y rasgos antisociales.<br />
Por otra parte, se ha sugerido que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias con algún miembro alcohólico,<br />
esta sustancia pue<strong>de</strong> llegar a convertirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to o eje alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> cual se<br />
<strong>de</strong>sarrolle toda <strong>la</strong> vida familiar (Starr, 1989; Silvia y Liepman, 1991). En r<strong>el</strong>ación con<br />
esto, Steing<strong>la</strong>ss et al. (1987), parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Teoría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sistemas (T.G.S.) aplicada al contexto familiar 1, sugier<strong>en</strong> que aunque un solo integrante<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia pueda ser diagnosticado como alcohólico, <strong>la</strong>s conductas r<strong>el</strong>acionadas<br />
con <strong>la</strong> adicción a esta droga llegan a repres<strong>en</strong>tar un pap<strong>el</strong> protagonista <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> los mecanismos morfog<strong>en</strong>éticos -r<strong>el</strong>ativos al crecimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> cambio, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />
etc.- y morfoestáticos -r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción interna, al equilibrio y <strong>la</strong> homeostasisd<strong>el</strong><br />
sistema familiar. Tanto <strong>la</strong>s fuerzas morfog<strong>en</strong>éticas como <strong>la</strong>s morfoestáticas, t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán<br />
a organizarse <strong>en</strong> torno y <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> familia se convierte <strong>en</strong> un sistema alcohólico.<br />
La familia alcohólica pondrá su énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad a corto p<strong>la</strong>zo, interpretando<br />
los <strong>de</strong>safíos a esta estabilidad -cambios rec<strong>la</strong>mados por alguna nueva etapa<br />
1 Para mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los conceptos y términos que vamos a introducir, y r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong><br />
T.G.S. aplicada al ámbito familiar, ver Bu<strong>el</strong>ga (1993).
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo familiar- como una am<strong>en</strong>aza al statu quo. No interesan <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo inher<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong>safío que significan tales cambios<br />
y por tanto se interrumpirá <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to hacia una transición <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. La familia<br />
aparece como cong<strong>el</strong>ada <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo. Las únicas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transición <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s familias alcohólicas ocurr<strong>en</strong> cuando <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a extraordinarias am<strong>en</strong>azas<br />
y t<strong>en</strong>siones.<br />
A partir <strong>de</strong> estas premisas, Steing<strong>la</strong>ss et al. (1987) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />
Historia <strong>de</strong> Vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia Alcohólica, a través <strong>de</strong> tres fases evolutivas cronológicas<br />
referidas al crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> sistema familiar alcohólico. Resumimos a<br />
continuación <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estas fases:<br />
Primera fase. Coinci<strong>de</strong> con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> límites y formación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias normalizadas. Cuando aparece <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo, una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>be tomar es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a ese <strong>de</strong>safío o transigir<br />
con él. Si transige, es muy probable que <strong>la</strong> <strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se convierta <strong>en</strong> un<br />
principio organizador c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida familiar, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> se incorpora a <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad familiar.<br />
Fase intermedia. Es paral<strong>el</strong>a a lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias normalizadas significaría <strong>el</strong><br />
compromiso con <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas regu<strong>la</strong>doras. Se pone a prueba <strong>el</strong><br />
compromiso adquirido con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fase. El <strong>alcohol</strong> pue<strong>de</strong> llegar<br />
ejercer funciones adaptativas <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> sistema familiar (Jacob, 1986) y comi<strong>en</strong>za a<br />
invadir <strong>la</strong>s conductas regu<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Estas conductas hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a<br />
<strong>la</strong>s rutinas diarias -ciclos <strong>de</strong> vigilia y sueño, comidas, tareas domésticas, compras,<br />
etc.- a los rituales <strong>de</strong> familia -c<strong>el</strong>ebraciones familiares, fiestas anuales, vacaciones,<br />
etc.- y a los episodios <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> problemas a corto p<strong>la</strong>zo. El impacto d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas regu<strong>la</strong>doras se hace pat<strong>en</strong>te al comprobar cómo éstas se<br />
alteran <strong>en</strong> dirección a una ampliación <strong>de</strong> los aspectos compatibles con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo<br />
y una reducción <strong>de</strong> los rasgos incompatibles. El resultado probable es <strong>el</strong> refuerzo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s conductas alcohólicas.<br />
Última fase. La gran rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas regu<strong>la</strong>doras observada <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />
intermedia provocará una excesiva resist<strong>en</strong>cia a los cambios necesarios para recorrer<br />
con éxito <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> última fase, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias normalizadas implicaría<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad histórica familiar y <strong>el</strong> legado <strong>de</strong> ésta al futuro -<strong>la</strong>s<br />
nuevas g<strong>en</strong>eraciones-. Esta etapa incluye una serie <strong>de</strong> cambios y transformaciones,<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> sus miembros y sus nuevas necesida<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> familia<br />
alcohólica, como ya se ha seña<strong>la</strong>do, cualquier posibilidad <strong>de</strong> cambio se interpreta<br />
como una am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> apreciadísima homeostasis y no como una oportunidad<br />
para <strong>la</strong> reevaluación y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Por otra parte, <strong>la</strong> precipitación a esta fase conclusiva<br />
pue<strong>de</strong> acompañarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s médicas o psicoterapéuticas impuestas<br />
por <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo, lo que forzará <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> sucesos exteriores<br />
no <strong>de</strong>seados y se ac<strong>en</strong>tuará <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una importante <strong>de</strong>formación<br />
d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta necesaria etapa <strong>de</strong> cambios.<br />
49
50<br />
Los problemas internos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia alcohólica dan lugar a int<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> solución más o m<strong>en</strong>os organizados o individuales, que pue<strong>de</strong>n incluir o provocar<br />
<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>táneo abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> bebida, d<strong>el</strong> cual se su<strong>el</strong>e seguir una recaída. En<br />
estos casos se hace necesaria <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción profesional para lograr, <strong>en</strong> primer lugar,<br />
<strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> adicción y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> equilibrio emocional y funcional d<strong>el</strong><br />
sistema familiar.<br />
Como hemos visto <strong>en</strong> este capítulo, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias nocivas para <strong>la</strong> salud<br />
física, psicológica y social <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, pue<strong>de</strong>n ser<br />
<strong>de</strong>bidas tanto a <strong>la</strong> propia acción <strong>de</strong> esta sustancia sobre los difer<strong>en</strong>tes órganos d<strong>el</strong><br />
cuerpo humano, como a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> modificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
que originan <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas, como por los efectos sociales que <strong>la</strong> adicción o<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, especialm<strong>en</strong>te, sobre <strong>el</strong> sistema familiar. En cualquier<br />
caso, los <strong>en</strong>ormes costes sanitarios y sociales que origina <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas,<br />
<strong>de</strong>bería hacernos reflexionar sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear acciones prev<strong>en</strong>tivas<br />
dirigidas a reducir este <strong>consumo</strong>, muy especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción adolesc<strong>en</strong>te y juv<strong>en</strong>il, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cual, y como veremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo<br />
sigui<strong>en</strong>te, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrarnos con hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> ciertam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>evados.
4 EPIDEMIOLOGÍA<br />
DEL CONSUMO DE<br />
ALCOHOL EN ADOLESCENTES<br />
51
En este capítulo, nos aproximaremos a distintas investigaciones realizadas con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> situar <strong>en</strong> su realidad <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción juv<strong>en</strong>il. Al<br />
comparar <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas con <strong>el</strong> <strong>de</strong> otras drogas, <strong>la</strong> impresión<br />
g<strong>en</strong>eral obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los estudios realizados tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana como<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> estado, es que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es <strong>la</strong> sustancia más consumida <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
seguida d<strong>el</strong> tabaco y a mucha más distancia, los disolv<strong>en</strong>tes volátiles y <strong>la</strong>s<br />
preparaciones <strong>de</strong> cannabis (Rodríguez-López, 1979; Moraleda, 1982; Basadre et al.,<br />
1983; M<strong>en</strong>doza, Quijano y Tusquets, 1983; Berjano, Roca y Morata, 1984; Alonso-<br />
Varea y Gü<strong>el</strong>l, 1986; Torres, 1986; Berjano, 1988; Pons, 1989). Repasaremos difer<strong>en</strong>tes<br />
aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica referida a los datos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> este<br />
producto.<br />
4.1. ESTUDIOS EPIDEMIOLÓGICOS<br />
Las investigaciones que han int<strong>en</strong>tado aproximarse al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>scriptiva, han utilizado y <strong>de</strong>stacado medidas<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> difer<strong>en</strong>tes, y han r<strong>el</strong>acionado este <strong>consumo</strong> con variables estructurales<br />
distintas. En algunos casos se ha medido <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> más<br />
o m<strong>en</strong>os aproximadas. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocasiones se han <strong>de</strong>scrito porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que consumían, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tándolos a aqu<strong>el</strong>los que manifestaban no<br />
hacerlo, vincu<strong>la</strong>ndo a<strong>de</strong>más este <strong>consumo</strong> a unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tiempo difer<strong>en</strong>tes: <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
diario hasta alguna vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida. Cabe explicar que a eda<strong>de</strong>s tan tempranas -algunas<br />
investigaciones se han llevado a cabo con estudiantes <strong>de</strong> E.G.B.- un <strong>consumo</strong><br />
r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te esporádico pudiera ser interpretado como una conducta <strong>de</strong> riesgo para<br />
<strong>la</strong> salud.<br />
Por otra parte, a los investigadores les ha interesado conocer <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a variables tales como <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> sexo, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />
económico d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te, etc. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s implicaciones prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> estas<br />
variables no son tantas como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que se han <strong>de</strong>nominado factores<br />
<strong>de</strong> riesgo, y que serán estudiadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> próximo capítulo, sí es cierto que<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scriptivo, resulta r<strong>el</strong>evante conocer su<br />
inci<strong>de</strong>ncia.<br />
Com<strong>en</strong>taremos algunos <strong>de</strong> los trabajos que han aportado datos epi<strong>de</strong>miológicos<br />
respecto d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, utilizando muestras <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestro<br />
ámbito cultural. En primer lugar, nos referiremos a los realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad<br />
Val<strong>en</strong>ciana, y posteriorm<strong>en</strong>te lo haremos con los llevados a cabo <strong>en</strong> otras comunida<strong>de</strong>s.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, veremos algunos datos que han sido aportados por <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica<br />
y que se refier<strong>en</strong> a un importante indicador d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
como es <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras.<br />
53
54<br />
4.1.1. Estudios epi<strong>de</strong>miológicos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana<br />
Com<strong>en</strong>zaremos com<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> investigación llevada a cabo por Torres (1986).<br />
Este autor utilizó una muestra <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas<br />
<strong>en</strong>tre los 14 y los 20 años que cursaban estudios <strong>de</strong> B.U.P. y C.O.U <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Resumiremos <strong>la</strong>s aportaciones más r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> esta investigación<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I, don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que manifestaban haber consumido bebidas alcohólicas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
tiempo.<br />
Tab<strong>la</strong> I<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores <strong>de</strong> bebidas alcohólicas (Torres, 1986)<br />
Alguna vez Último año Último mes Diariam<strong>en</strong>te<br />
Consum<strong>en</strong> 93.7 89.3 73.3 9.4<br />
No consum<strong>en</strong> 6.3 10.7 26.7 90.6<br />
Como datos más <strong>de</strong>stacados vemos que sólo un 6.3% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes que<br />
conformaban <strong>la</strong> muestra manifestaron no haber consumido nunca bebidas alcohólicas,<br />
mi<strong>en</strong>tras que un 9.4% manifestaba hacerlo diariam<strong>en</strong>te. Este mismo autor,<br />
refiere datos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas con difer<strong>en</strong>tes<br />
variables estructurales, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que este <strong>consumo</strong> aparece significativam<strong>en</strong>te<br />
más alto <strong>en</strong> los varones respecto a <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> los mayores <strong>de</strong> 16 años respecto<br />
a los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 17 años, <strong>en</strong> los que realizan algún empleo remunerado respecto <strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong>los que no lo realizan, y <strong>en</strong> los esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros públicos respecto <strong>de</strong><br />
los asist<strong>en</strong>tes a c<strong>en</strong>tros privados.<br />
Por su parte, Rodríguez-Marín et al. (1988) llevaron a cabo un estudio sobre <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>rizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alicante, con una muestra <strong>de</strong> sujetos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s<br />
compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre los 12 y los 19 años. D<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> esta investigación se<br />
infiere que un 23.6% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>trevistados, eran consumidores habituales <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>.<br />
Más tar<strong>de</strong>, Jabakhanji (1988) explica que <strong>el</strong> 71.48% <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong><br />
Segunda Etapa <strong>de</strong> E.G.B. <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lón, <strong>en</strong>tre 11 y 15 años, ya han<br />
consumido <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> alguna ocasión, <strong>en</strong>contrando a<strong>de</strong>más, que <strong>el</strong> 8.31% <strong>de</strong> los<br />
esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros públicos y <strong>el</strong> 4.71% <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros privados<br />
son consumidores diarios. Respecto al perfil sociológico d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te consumidor,<br />
este autor obti<strong>en</strong>e nuevam<strong>en</strong>te que los varones, los esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>tros públicos y los que realizan algún trabajo remunerado, manifiestan un <strong>consumo</strong><br />
significativam<strong>en</strong>te más <strong>el</strong>evado. Respecto a <strong>la</strong> edad, observa que a medida<br />
que esta variable aum<strong>en</strong>ta, se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, sigui<strong>en</strong>do una<br />
ecuación expon<strong>en</strong>cial constante, aunque como se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo trabajo,
cabe p<strong>en</strong>sar que esta ecuación sólo sería válida para un <strong>de</strong>terminado rango <strong>de</strong><br />
eda<strong>de</strong>s, ya que a eda<strong>de</strong>s mayores <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a estabilizarse.<br />
Citaremos a continuación dos investigaciones realizadas con s<strong>en</strong>das muestras <strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>tes val<strong>en</strong>cianos que cursaban estudios <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. <strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>tros públicos. La primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s (Cano y Berjano, 1988) recogía una muestra <strong>de</strong><br />
toda <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda (Pons, 1989) fueron s<strong>el</strong>eccionados<br />
exclusivam<strong>en</strong>te alumnos que habitaban <strong>en</strong> barrios d<strong>el</strong> cinturón industrial <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Resumimos los resultados <strong>de</strong> estos dos estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> II,<br />
don<strong>de</strong> se expon<strong>en</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes bebidas durante <strong>el</strong><br />
último mes.<br />
Tab<strong>la</strong> II<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores <strong>de</strong> vino, cerveza y licores durante los<br />
últimos 30 días (Cano y Berjano, 1988; Pons, 1989)<br />
Cano y Berjano Ninguna <strong>de</strong> 1 a 5 <strong>de</strong> 6 a 19 20 veces<br />
(1988) vez veces veces y más<br />
Vino 62.6 13.9 1.6 1.4<br />
Cerveza 57.6 24.2 3.4 1.4<br />
Licores 62.6 11.0 1.4 0.6*<br />
* Los porc<strong>en</strong>tajes que faltan hasta completar <strong>el</strong> 100% correspon<strong>de</strong>n a aqu<strong>el</strong>los alumnos que no respondieron al ítem.<br />
Pons (1989) Ninguna <strong>de</strong> 1 a 5 <strong>de</strong> 6 a 19 20 veces<br />
vez veces veces y más<br />
Vino 74.1 20.6 2.7 2.7<br />
Cerveza 80.9 15.6 2.7 0.9<br />
Licores 82.3 13.8 2.7 1.2<br />
Como vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> II, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> que fueron <strong>de</strong>tectados no<br />
son <strong>de</strong>masiado altos, aunque t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que se trata <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong><br />
Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B., sí es reseñable, que <strong>en</strong>tre un 3% y un 5% realizaban<br />
un <strong>consumo</strong> al m<strong>en</strong>os semanal <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cerveza<br />
y vino. Respecto a <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas variables<br />
sociológicas, Cano y Berjano (1988) obti<strong>en</strong><strong>en</strong> que hay mayor cantidad <strong>de</strong><br />
consumidores <strong>en</strong>tre los varones y <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes con mayor disponibilidad<br />
económica, mi<strong>en</strong>tras que Pons (1989) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong><br />
función d<strong>el</strong> sexo y <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong>tre los varones y los mayores <strong>de</strong> 15<br />
años se observa un <strong>consumo</strong> más <strong>el</strong>evado que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres y los m<strong>en</strong>ores<br />
<strong>de</strong> esta edad.<br />
Para finalizar este apartado, y antes <strong>de</strong> pasar a com<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s investigaciones realizadas<br />
<strong>en</strong> otras comunida<strong>de</strong>s, nos referiremos a los datos sobre <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
55
56<br />
<strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es val<strong>en</strong>cianos aportados por <strong>la</strong> Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum<br />
(1992a). En esta investigación se <strong>de</strong>staca que <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre 16 y<br />
24 años repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> edad con mayor número <strong>de</strong> consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Entre <strong>el</strong>los, sólo un 23.8% se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró abstemio, fr<strong>en</strong>te a un 31.6% que fue c<strong>la</strong>sificado<br />
como bebedor ocasional y un 44.6% bebedor habitual.<br />
4.1.2. Estudios epi<strong>de</strong>miológicos realizados <strong>en</strong> otras comunida<strong>de</strong>s<br />
El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes ha sido objeto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
por los investigadores sociales durante <strong>la</strong>s dos últimas décadas. Ya Rodríguez-<br />
López (1979) <strong>en</strong> un estudio llevado a cabo <strong>en</strong> Galicia, <strong>en</strong>contró que un 68.2% <strong>de</strong><br />
niños/as m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 años han consumido <strong>en</strong> alguna ocasión bebidas alcohólicas.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, Basadre et al. (1983), <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma área geográfica y sobre pob<strong>la</strong>ciones<br />
simi<strong>la</strong>res, hal<strong>la</strong>ron un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res consumidores habituales <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas.<br />
De igual manera, Moraleda (1982), realizó un estudio epi<strong>de</strong>miológico <strong>en</strong>tre los<br />
esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca. De <strong>la</strong> investigación se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
que <strong>el</strong> 74.8% ha consumido <strong>en</strong> alguna ocasión <strong>alcohol</strong>.<br />
Por su parte, Alonso-Varea y Gü<strong>el</strong>l (1986) <strong>en</strong> una exhaustiva investigación realizada<br />
con una muestra <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res cata<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. y <strong>de</strong><br />
EE.MM., obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los resultados que se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III referidos al <strong>consumo</strong><br />
diario <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> bebidas.<br />
Tab<strong>la</strong> III<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores diarios <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
(Alonso-Varea y Gü<strong>el</strong>l, 1986)<br />
% Vino % Cerveza % Champán % Combinados<br />
6º E.G.B. 3.0 0.0 0.0 0.7<br />
7º y 8º E.G.B. 4.9 2.6 0.0 0.7<br />
B.U.P. y C.O.U. 6.2 6.5 0.5 0.5<br />
F.P. 11.3 8.5 0.3 1.5<br />
Como vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III, <strong>en</strong> <strong>la</strong> citada investigación, los estudiantes <strong>de</strong> F.P.<br />
resultaban ser los que realizaban un mayor <strong>consumo</strong> diario <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
A<strong>de</strong>más, estos mismos autores seña<strong>la</strong>n que <strong>la</strong>s bebidas más consumidas <strong>en</strong> términos<br />
g<strong>en</strong>erales son <strong>la</strong> cerveza y <strong>el</strong> champán, vincu<strong>la</strong>das a un <strong>consumo</strong> fuera <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s comidas y asociado a reuniones o c<strong>el</strong>ebraciones sociales y al tiempo libre. Los<br />
datos referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cerveza y champán se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.
Tab<strong>la</strong> IV<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores <strong>de</strong> cerveza y champán<br />
(Alonso-Varea y Gü<strong>el</strong>l, 1986)<br />
Consumo <strong>de</strong> cerveza: % Fin <strong>de</strong> semana % Ocasional % Nunca<br />
6º E.G.B. 9.5 64.2 26.3<br />
7º y 8º E.G.B. 13.9 62.3 23.8<br />
B.U.P. y C.O.U. 17.0 70.1 12.9<br />
F.P. 25.2 66.9 7.9<br />
Consumo <strong>de</strong> champán: % Festivos % Ocasional % Nunca<br />
6º E.G.B. 25.5 51.8 22.6<br />
7º y 8º E.G.B. 37.7 51.7 10.6<br />
B.U.P. y C.O.U. 35.8 59.5 4.6<br />
F.P. 29.2 66.5 4.2<br />
Los resultados d<strong>el</strong> estudio que estamos com<strong>en</strong>tando apuntan que predomina <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
ocasional, aunque <strong>la</strong> ingesta habitual <strong>en</strong> fines <strong>de</strong> semana aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad.<br />
Es importante constatar que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> abstemios sólo supera mínimam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
25% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cerveza <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> 6º <strong>de</strong> E.G.B.<br />
En otra investigación, Cár<strong>de</strong>nas (1986) pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>, expresadas <strong>en</strong> ml., <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> sexo y <strong>la</strong> edad, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una investigación<br />
realizada con adolesc<strong>en</strong>tes madrileños, que ofrece los resultados que po<strong>de</strong>mos<br />
observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> V.<br />
Tab<strong>la</strong> V<br />
Consumo diario <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> ml. (Cár<strong>de</strong>nas, 1986)<br />
Varones Mujeres<br />
13-14 años 149.5 71.5<br />
15 años 178.4 134.3<br />
16 años 258.9 125.6<br />
17 años 298.2 181.7<br />
Los resultados <strong>de</strong> esta investigación sugier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> primer lugar, que los chicos realizan<br />
un mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas que <strong>la</strong>s chicas, y por otra parte, que<br />
<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerida aum<strong>en</strong>ta progresivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> edad, aunque <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres se observa un espectacu<strong>la</strong>r aum<strong>en</strong>to a los 15 años, al que sigue<br />
una estabilización d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> hasta llegar a los 17 años.<br />
Nos referiremos a continuación a algunos <strong>de</strong> los trabajos más reci<strong>en</strong>tes sobre<br />
<strong>el</strong> tema que nos ocupa, que nos ayudarán a situar <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
57
58<br />
adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su realidad actual. En primer lugar, Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer<br />
(1993) <strong>en</strong> un estudio realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares con estudiantes <strong>de</strong> EE.MM.<br />
<strong>de</strong>tectan que <strong>en</strong> los últimos años se ha producido una disminución <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
diario <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> fr<strong>en</strong>te a un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este mismo <strong>consumo</strong> durante los fines <strong>de</strong><br />
semana. Esta conclusión <strong>la</strong> obti<strong>en</strong><strong>en</strong> al comparar los datos actuales con los disponibles<br />
<strong>en</strong> dos medidas anteriores con <strong>el</strong> mismo tipo <strong>de</strong> muestra, y separadas<br />
cuatro y nueve años respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong> última medición. En cuanto a <strong>la</strong> distribución<br />
por eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerida, estos autores ofrec<strong>en</strong> unos<br />
datos que, por su interés, pasamos a exponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VI, don<strong>de</strong> se muestran<br />
los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> por eda<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> litros por año.<br />
Tab<strong>la</strong> VI<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores <strong>de</strong> bebidas alcohólicas y medias <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> litros por año (Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer,1993)<br />
14 años 15 años 16 años 17 años 18 años<br />
% Consumo habitual fin <strong>de</strong> semana 6.00 20.70 34.40 40.70 42.30<br />
Media <strong>consumo</strong> l./año 2.25 5.35 5.17 5.68 4.95<br />
La Tab<strong>la</strong> VI muestra unos datos que consi<strong>de</strong>ramos muy interesantes, y que pasamos<br />
a com<strong>en</strong>tar. En primer lugar, observamos un progresivo aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> consumidores <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana, a medida que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad; este<br />
aum<strong>en</strong>to resulta espectacu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre los 14 y los 15 años, coincidi<strong>en</strong>do posiblem<strong>en</strong>te<br />
con <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que los adolesc<strong>en</strong>tes inician <strong>el</strong> hábito <strong>de</strong> salidas nocturnas, y<br />
cuando <strong>la</strong> presión grupal comi<strong>en</strong>za a ejercer una importante influ<strong>en</strong>cia sobre su conducta,<br />
llegando a establecerse <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana <strong>de</strong> manera significativa<br />
a los 16 años. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong>contramos que <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumido sufre<br />
un increm<strong>en</strong>to importante a los 15 años, se estabiliza a los 16 años, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un<br />
ligero increm<strong>en</strong>to a los 17 años, sufre un retroceso a los 18 años. P<strong>en</strong>samos que<br />
estos datos sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> consolidación d<strong>el</strong> hábito <strong>de</strong> consumir <strong>alcohol</strong> durante los<br />
fines <strong>de</strong> semana ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> torno a los 16 años, así como que se pue<strong>de</strong> situar <strong>en</strong><br />
torno a los 18 años <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas se estabiliza,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber observado un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
Por su parte, Parra (1994) realiza una investigación con adolesc<strong>en</strong>tes madrileños<br />
<strong>en</strong>tre 14 y 17 años, estudiantes <strong>de</strong> B.U.P., C.O.U. y F.P. <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros privados, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que comprueba que sólo <strong>el</strong> 21.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta no beber nunca <strong>alcohol</strong>,<br />
mi<strong>en</strong>tras que un 50.1% dice hacerlo “<strong>en</strong> ocasiones especiales”. Esta investigación no<br />
aporta datos fiables referidos a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> o excesivo, ya que<br />
los ítems son formu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> manera un tanto ambigua. Sin embargo, es muy r<strong>el</strong>e-
vante <strong>la</strong> información que ofrece r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, que pasamos a<br />
resumir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas sigui<strong>en</strong>tes:<br />
— Entre los adolesc<strong>en</strong>tes bebedores, <strong>la</strong>s principales situaciones <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> son<br />
<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana con los amigos (50.8%), <strong>la</strong>s fiestas o salidas ocasionales<br />
(26.9%), y <strong>la</strong>s c<strong>el</strong>ebraciones familiares (10.8%). Sólo <strong>el</strong> 2% manifiesta que<br />
bebe durante los días <strong>la</strong>borables.<br />
— Los lugares don<strong>de</strong> beb<strong>en</strong> son bares y pubs (51.4%), discotecas (47.2%), fiestas<br />
especiales (45.2%) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle (21%). Únicam<strong>en</strong>te un 15.5% manifiesta<br />
beber <strong>en</strong> alguna ocasión <strong>en</strong> su casa con <strong>la</strong> familia.<br />
— Las bebidas más consumidas durante los fines <strong>de</strong> semana son <strong>la</strong> cerveza, los<br />
licores y los combinados.<br />
Parece bastante c<strong>la</strong>ro que los resultados <strong>de</strong> Parra (1994) reflejan <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisiva<br />
importancia que <strong>la</strong> interacción grupal ti<strong>en</strong>e sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas,<br />
ya que los adolesc<strong>en</strong>tes realizan este <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones, lugares y mom<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse con su grupo <strong>de</strong> iguales.<br />
Los anteriores resultados son corroborados por Comas (1993) qui<strong>en</strong> refiere datos<br />
respecto a los días <strong>de</strong> mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, <strong>en</strong>contrándose que<br />
<strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 15-16 años, <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico durante los<br />
sábados es 44.6 cm 3, durante los viernes es 30.1 cm 3, durante los domingos -día con<br />
salidas nocturnas m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>tes- llega a 15.5 cm 3, y <strong>de</strong> lunes a jueves sólo<br />
alcanza 1.5 cm 3.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, m<strong>en</strong>cionaremos una reci<strong>en</strong>te y exhaustiva investigación realizada por<br />
M<strong>en</strong>doza, Sagrera y Batista (1994) utilizando una amplia muestra <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B., B.U.P. y F.P. <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> Estado Español.<br />
Dado su interés y reci<strong>en</strong>te publicación, nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas sigui<strong>en</strong>tes a<br />
resumir <strong>la</strong>s principales aportaciones <strong>de</strong> este trabajo:<br />
— El 85% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta haber tomado alguna vez alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro<br />
bebidas cuyo <strong>consumo</strong> se explora <strong>en</strong> esta investigación: vino, cerveza,<br />
sidra y licores.<br />
— La bebida que mayor proporción <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes ha consumido alguna vez <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> vida es <strong>el</strong> vino (71%), seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong> sidra (64%), <strong>la</strong> cerveza (60%) y los licores<br />
(41%).<br />
— El 96% <strong>de</strong> los varones consumidores y <strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres consumidoras ya<br />
han probado alguna bebida alcohólica antes <strong>de</strong> cumplir los 16 años.<br />
— D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada grupo <strong>de</strong> edad, hay más chicos que chicas que se hayan iniciado<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />
ambos sexos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a disminuir a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad, y ap<strong>en</strong>as son<br />
perceptibles a los 16 años.<br />
59
60<br />
— Sólo <strong>el</strong> 18% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta no ser consumidor <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>de</strong><br />
ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas estudiadas <strong>en</strong> esta investigación. Esta abstin<strong>en</strong>cia<br />
actual es mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s chicas y m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> los alumnos/as <strong>de</strong> F.P.<br />
— La bebida más consumida actualm<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> cerveza seguida <strong>de</strong> los licores. El<br />
vino y <strong>la</strong> sidra se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a mayor distancia.<br />
— El 21% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra bebe <strong>alcohol</strong> todas <strong>la</strong>s semanas, porc<strong>en</strong>taje que se <strong>el</strong>eva<br />
al 51% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los alumnos/as <strong>de</strong> F.P. Este <strong>consumo</strong> semanal es más<br />
alto <strong>en</strong> los chicos que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s chicas y se increm<strong>en</strong>te fuertem<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> edad<br />
<strong>en</strong> ambos sexos.<br />
Como conclusiones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones que hemos revisado hasta<br />
ahora <strong>en</strong> este apartado, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que son muy pocos los adolesc<strong>en</strong>tes españoles<br />
y val<strong>en</strong>cianos que nunca han probado <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, que esta sustancia es tomada<br />
<strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s importantes por alguna minoría <strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que<br />
su <strong>consumo</strong> aparece vincu<strong>la</strong>do a los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ocio durante los fines <strong>de</strong> semana,<br />
que hay más consumidores <strong>en</strong>tre los varones y <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes con mayor disponibilidad<br />
económica, que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> consumidores y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerida<br />
aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pubertad, y que consolida como<br />
habitual <strong>en</strong>tre los 15-16 años, llegando a una estabilización <strong>en</strong> torno a los 17-18 años.<br />
4.1.3. Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> embriaguez<br />
Datos importantes a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, son los que nos ofrec<strong>en</strong> algunos investigadores<br />
sobre <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es. Aunque, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> campo médico, se ha seña<strong>la</strong>do que los datos referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
estados <strong>de</strong> embriaguez no es un indicador r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo<br />
<strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción dada (Santo Domingo y Rodríguez-Vega, 1989) p<strong>en</strong>samos que sí<br />
es un exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te y muy apropiado indicador d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
que ha sido evaluado con este fin por diversas investigaciones, algunas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales m<strong>en</strong>cionaremos <strong>en</strong> este apartado.<br />
Así, Col<strong>la</strong>do (1979) señaló que <strong>el</strong> 22% <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong> EE.MM. se había emborrachado<br />
alguna vez <strong>en</strong> los últimos 6 meses. Estudios posteriores y más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos<br />
permit<strong>en</strong> observar como esta variable, no sólo se manti<strong>en</strong>e, sino que aum<strong>en</strong>ta su inci<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ciones más jóv<strong>en</strong>es. Muy interesante es, a este respecto, <strong>el</strong> trabajo<br />
anteriorm<strong>en</strong>te referido <strong>de</strong> Alonso-Varea y Gü<strong>el</strong>l (1986) realizado con estudiantes cata<strong>la</strong>nes,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se expon<strong>en</strong> datos como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
— Entre los alumnos <strong>de</strong> 6º <strong>de</strong> E.G.B., <strong>el</strong> 3.7% se había emborrachado al m<strong>en</strong>os<br />
una vez <strong>en</strong> los últimos 6 meses y <strong>el</strong> 11.6% lo había hecho alguna vez <strong>en</strong> su<br />
vida.
— Entre los alumnos <strong>de</strong> 7º y 8º <strong>de</strong> E.G.B., los porc<strong>en</strong>tajes aum<strong>en</strong>taban al 5.8% y<br />
21.1% respectivam<strong>en</strong>te<br />
— En B.U.P. y C.O.U. llegaban al 14% y 33.3%;<br />
— Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> F.P., un 21% manifestaba haberse emborrachado alguna vez<br />
<strong>en</strong> los últimos 6 meses y un 49.2% lo había hecho al m<strong>en</strong>os una vez <strong>en</strong> su vida.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, Rodríguez-Marín et al. (1988) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que <strong>en</strong>tre los esco<strong>la</strong>res<br />
alicantinos <strong>de</strong> 12 a 19 años, <strong>el</strong> 52.1% ya se ha emborrachado alguna vez, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>el</strong> 4.7% manifiesta haberlo hecho más <strong>de</strong> 25 veces <strong>en</strong> su vida. Dato muy <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>te<br />
aportado por estos autores es que <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes refiere<br />
que sus padres no darían ninguna importancia al hecho, si alguna vez <strong>el</strong> muchacho/a<br />
llegara a casa borracho/a, incluso casi un 20% dice que <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> sus padres<br />
sería bromear sobre <strong>el</strong> asunto.<br />
En una más reci<strong>en</strong>te investigación realizada con alumnos <strong>de</strong> EE.MM. <strong>de</strong> todo <strong>el</strong><br />
Estado Español, Comas (1990) obti<strong>en</strong>e los datos que pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VII, y<br />
que recog<strong>en</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ambos sexos, que se han emborrachado<br />
<strong>en</strong> distintas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tiempo.<br />
Tab<strong>la</strong> VII<br />
Porc<strong>en</strong>tajes y frecu<strong>en</strong>cias medias <strong>de</strong> borracheras <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes (Comas, 1990)<br />
Varones Mujeres<br />
% Alguna vez 52.2 41.1<br />
% Último mes 15.1 10.4<br />
% Más <strong>de</strong> 4 veces al mes 2.5 0.8<br />
Frecu<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>sual (promedio) 2.2 1.5<br />
Como vemos, hay una mayor t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a manifestar estados <strong>de</strong> embriaguez<br />
<strong>en</strong>tre los varones, <strong>en</strong>contrándose que un 2.5% <strong>de</strong> éstos se emborracha con una frecu<strong>en</strong>cia<br />
superior a una vez a <strong>la</strong> semana. En esta misma investigación, se recog<strong>en</strong><br />
datos referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia media <strong>de</strong> borracheras m<strong>en</strong>suales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas eda<strong>de</strong>s.<br />
A este respecto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 17 años es <strong>el</strong> que alcanza un<br />
mayor promedio (2.3 veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> último mes), seguido por <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 18 años (2<br />
veces) y <strong>el</strong> <strong>de</strong> 16 años (1.9 veces).<br />
Pres<strong>en</strong>taremos a continuación los resultados <strong>de</strong> una investigación llevada a<br />
cabo por Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer (1993) <strong>en</strong> <strong>la</strong> que realizan una comparación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> tres difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos temporales.<br />
Ello nos pue<strong>de</strong> dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> esta conducta a través d<strong>el</strong><br />
tiempo. Estos investigadores hac<strong>en</strong> una comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> borracheras<br />
<strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares, a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> 1981, 1988 y<br />
1992. Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII estos datos, que recog<strong>en</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adoles-<br />
61
62<br />
c<strong>en</strong>tes que se han emborrachado con difer<strong>en</strong>tes categorías <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los<br />
últimos seis meses.<br />
Tab<strong>la</strong> VIII<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que se han emborrachado <strong>en</strong> los últimos seis meses<br />
(Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer, 1993 1)<br />
1981 1988 1992<br />
Ninguna 76.3 71.1 74.5<br />
Una vez 11.7 10.4 10.9<br />
Dos veces 5.9 6.4 6.5<br />
Tres veces 2.7 4.3 2.4<br />
Cuatro o más veces 3.4 7.7 5.7<br />
Pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII que <strong>la</strong>s proporciones <strong>de</strong> embriagueces <strong>de</strong> los<br />
seis meses anteriores, comparando cada año <strong>de</strong> los estudiados, experim<strong>en</strong>tan un<br />
increm<strong>en</strong>to global, <strong>de</strong>bido sobre todo a <strong>la</strong> espectacu<strong>la</strong>r subida registrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición<br />
<strong>de</strong> 1988, aunque los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 1992 no sean superiores a estos últimos. Sin<br />
embargo, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> borracheras actuales aún superan a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 1981. Los autores<br />
<strong>de</strong> esta investigación sugier<strong>en</strong> que <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> nuestros adolesc<strong>en</strong>tes<br />
se asemeja más al mod<strong>el</strong>o l<strong>la</strong>mado anglosajón que al que se t<strong>en</strong>ía por tradicional<br />
<strong>en</strong> los países mediterráneos, por lo que <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />
riesgo no <strong>de</strong>be fundam<strong>en</strong>tarse únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> un<br />
período <strong>de</strong> tiempo dado, puesto que los <strong>consumo</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> días<br />
concretos con <strong>la</strong> previsible finalidad <strong>de</strong> alcanzar un estado más o m<strong>en</strong>os alterado.<br />
Por <strong>el</strong>lo se <strong>de</strong>bería consi<strong>de</strong>rar como bebedores <strong>de</strong> riesgo al 5.7% <strong>de</strong> sujetos que se<br />
ha emborrachado cuatro o más veces <strong>en</strong> los últimos seis meses (Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat<br />
y Palmer, 1993).<br />
Citaremos por fin los datos referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras aportados por<br />
<strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Sagrera y Batista (1994). Estos autores seña<strong>la</strong>n que <strong>el</strong><br />
30% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes muestreados se ha emborrachado alguna vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que aunque este porc<strong>en</strong>taje pueda parecer inferior al <strong>de</strong><br />
otras investigaciones referidas (Comas, 1990), estos autores han trabajado con una<br />
muestra que abarca no sólo EE.MM., sino también <strong>el</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B., lo que<br />
explicaría este m<strong>en</strong>or porc<strong>en</strong>taje. Sin embargo, <strong>en</strong> este mismo trabajo se aporta <strong>el</strong><br />
1 Los datos originales referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> embriaguez <strong>en</strong> 1981 y 1988, provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Ca<strong>la</strong>fat et al. (1982) y <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>fat et al. (1989), respectivam<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII se especifican los porc<strong>en</strong>tajes<br />
que para 1981 y 1988 aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer (1993), aunque hemos constatado<br />
que no coinci<strong>de</strong>n exactam<strong>en</strong>te con los originales aportados por <strong>la</strong>s dos investigaciones m<strong>en</strong>cionadas.<br />
Sin embargo, po<strong>de</strong>mos ac<strong>la</strong>rar que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia es mínima y <strong>en</strong> absoluto afecta a <strong>la</strong><br />
interpretación <strong>de</strong> los datos.
dato <strong>de</strong> que <strong>en</strong> B.U.P. se ha emborrachado alguna vez <strong>el</strong> 56% <strong>de</strong> los varones y <strong>el</strong><br />
42% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> F.P. los porc<strong>en</strong>tajes son d<strong>el</strong> 62% <strong>en</strong> los chicos<br />
y d<strong>el</strong> 52% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s chicas, lo cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra mucho más acor<strong>de</strong> con los datos <strong>de</strong><br />
Comas (1990), e incluso, apunta un ligero aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> trabajo que estamos com<strong>en</strong>tando (M<strong>en</strong>doza, Sagrera y<br />
Batista, 1994) se indica que un 12% <strong>de</strong> los estudiantes varones <strong>de</strong> EE.MM. se ha<br />
emborrachado más <strong>de</strong> 10 veces <strong>en</strong> su vida, y que <strong>la</strong> edad media <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
embriaguez para <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se sitúa <strong>en</strong> los 13.4 años.<br />
4.2. LA EDAD DE INICIO<br />
La edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, resulta un dato <strong>de</strong> alto valor epi<strong>de</strong>miológico,<br />
según seña<strong>la</strong>n Varo, Aguinaga y Cortaire (1983). El inicio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> se<br />
utiliza para conocer <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un mayor número <strong>de</strong> individuos ha com<strong>en</strong>zado<br />
a consumir una <strong>de</strong>terminada droga, lo cual resulta muy útil a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> realizar programas<br />
interv<strong>en</strong>tivos y prev<strong>en</strong>tivos <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones esco<strong>la</strong>res. Tradicionalm<strong>en</strong>te, se<br />
ha r<strong>el</strong>acionado <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia como un factor <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong> drogas y <strong>en</strong> especial d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Estos mismos autores, ya pusieron <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> citado trabajo, que <strong>el</strong><br />
42.6% <strong>de</strong> los varones y <strong>el</strong> 19.12% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, comi<strong>en</strong>za a consumir <strong>alcohol</strong> antes<br />
<strong>de</strong> haber cumplido los 13 años. Estos datos, lejos <strong>de</strong> disminuir, han sido confirmados<br />
por investigaciones más reci<strong>en</strong>tes.<br />
En <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, Torres (1986) ofrece datos refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />
inicio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> alumnos <strong>de</strong> EE.MM., y Jabakhanji (1988) los aporta<br />
referidos a alumnos <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IX se resume los datos<br />
aportados por estas dos investigaciones que nos permitirán una aproximación transversal<br />
a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> primer contacto con bebidas alcohólicas, al contar con dos muestras<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s actuales.<br />
Tab<strong>la</strong> IX<br />
Edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas (Torres, 1986; Jabakhanji, 1988)<br />
Edad <strong>de</strong> inicio Porc<strong>en</strong>taje<br />
Torres (1986)
64<br />
Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IX sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
va reduciéndose progresivam<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, que los adolesc<strong>en</strong>tes comi<strong>en</strong>zan a<br />
consumir a eda<strong>de</strong>s cada vez más tempranas. Como se observa, los datos aportados<br />
por Jabakhanji (1988) indican que casi <strong>la</strong>s dos terceras partes <strong>de</strong> los alumnos d<strong>el</strong> Ciclo<br />
Superior <strong>de</strong> E.G.B han probado <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> antes <strong>de</strong> cumplir los 13 años, mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Torres (1986) se constata que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> bachillerato<br />
que ya habían consumido antes <strong>de</strong> cumplir 13 años, es todavía inferior al 50%.<br />
Conclusiones simi<strong>la</strong>res obti<strong>en</strong><strong>en</strong>, fuera <strong>de</strong> nuestra Comunidad, investigaciones<br />
como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Alonso-Varea y Gü<strong>el</strong>l (1986). Estos autores con una muestra <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res<br />
cata<strong>la</strong>nes, confirman que <strong>la</strong> edad más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inicio al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas se sitúa <strong>en</strong> los alumnos <strong>de</strong> E.G.B. <strong>en</strong> torno a los 10-11 años y <strong>en</strong> los <strong>de</strong><br />
EE.MM. <strong>en</strong> torno a los 12 años.<br />
Por su parte, Cano y Berjano (1988) expon<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes datos referidos a <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes bebidas, <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B., <strong>en</strong><br />
los que pue<strong>de</strong>n observarse porc<strong>en</strong>tajes muy <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que sitúan su<br />
edad <strong>de</strong> inicio antes <strong>de</strong> cumplir los 14 años, al tiempo que ya se aprecia un <strong>consumo</strong><br />
r<strong>el</strong>evante antes <strong>de</strong> los 12 años. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> X se resume estos datos.<br />
Tab<strong>la</strong> X<br />
Edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas (Cano y Berjano, 1988)<br />
Consumo <strong>de</strong> vino: Edad <strong>de</strong> inicio Porc<strong>en</strong>taje<br />
< 10 22.9%<br />
10-11 34.4%<br />
12-13 36.2%<br />
14-15 6.2%<br />
>15 0.4%<br />
Consumo <strong>de</strong> cerveza: Edad <strong>de</strong> inicio Porc<strong>en</strong>taje<br />
< 10 16.4%<br />
10-11 31.4%<br />
12-13 43.9%<br />
14-15 8.2%<br />
>15 0.1%<br />
Consumo <strong>de</strong> licores: Edad <strong>de</strong> inicio Porc<strong>en</strong>taje<br />
< 10 4.5%<br />
10-11 21.2%<br />
12-13 56.6%<br />
14-15 17.7%<br />
>15 0.0%
Como se ve, <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio más frecu<strong>en</strong>te para los tres tipos <strong>de</strong> bebidas se sitúa<br />
<strong>en</strong> los 12-13 años. Sin embargo, antes <strong>de</strong> llegar a estas eda<strong>de</strong>s, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que un<br />
57.3% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes ya ha consumido vino, un 47.8% ha tomado cerveza, y un<br />
25.7% ya ha probado algún licor <strong>de</strong> alta graduación. A nuestro juicio, estos altos porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> consumidores antes <strong>de</strong> cumplir 12 años repres<strong>en</strong>tan un indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia familiar <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores investigaciones permit<strong>en</strong> establecer tres conclusiones<br />
fundam<strong>en</strong>tales:<br />
— El mom<strong>en</strong>to crítico <strong>de</strong> iniciación al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes se<br />
sitúa <strong>en</strong> torno a los 12-13 años.<br />
— La edad <strong>de</strong> inicio va disminuy<strong>en</strong>do progresivam<strong>en</strong>te como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comparación transversal <strong>de</strong> esta variable <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> E.G.B. y EE.MM.<br />
— El temprano inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> esta sustancia es un c<strong>la</strong>ro indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> su <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, puesto que éste aparece<br />
<strong>en</strong> una edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia familiar está más consolidada que <strong>la</strong> d<strong>el</strong><br />
grupo <strong>de</strong> iguales.<br />
Esta última conclusión es corroborada por los datos expuestos reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por<br />
Bogani, Gisbert y Bogani (1993). Estos autores, utilizando una muestra <strong>de</strong> niños <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambos sexos, <strong>en</strong>tre 2 y 4 años, explican que casi <strong>la</strong> tercera<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ya ha probado <strong>en</strong> alguna ocasión una bebida alcohólica, si<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> bebida más utilizada a estos efectos <strong>el</strong> champán. Los adultos incitadores <strong>de</strong> esta<br />
práctica son <strong>el</strong> padre <strong>en</strong> más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los casos, <strong>la</strong> madre <strong>en</strong> una tercera parte<br />
y los abu<strong>el</strong>os <strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te un 15% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocasiones.<br />
Las actitu<strong>de</strong>s tolerantes <strong>de</strong> los padres con respecto al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
parece estar a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> este precoz inicio <strong>en</strong> su <strong>consumo</strong>, por parte <strong>de</strong> los<br />
miembros más jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> inducción familiar al <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> es uno <strong>de</strong> los más importantes factores <strong>de</strong> riesgo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong><br />
que pue<strong>de</strong> acontecer durante <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Esta cuestión será com<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> capítulo sigui<strong>en</strong>te, al abordar <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables posibilitadoras <strong>de</strong> esta conducta.<br />
65
5 FACTORES<br />
DE RIESGO ASOCIADOS AL<br />
CONSUMO DE ALCOHOL<br />
EN ADOLESCENTES<br />
67
El <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas pue<strong>de</strong> recibir difer<strong>en</strong>tes etiquetas<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que perspectiva se contemple: conducta <strong>de</strong>sajustada, <strong>de</strong>sviada,<br />
<strong>de</strong> riesgo, <strong>en</strong>fermedad,…, e incluso otras más tolerantes. De cualquier forma, lo que<br />
parece indiscutible es que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes es<br />
una “conducta” llevada a cabo <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to o circunstancia, por un<br />
<strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> personas que forman parte <strong>de</strong> nuestra sociedad. Como cualquier<br />
“conducta”, está sujeta a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> sus pautas y a <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> su manifestación<br />
<strong>en</strong> esas <strong>de</strong>terminadas personas y no <strong>en</strong> otras. No po<strong>de</strong>mos ni queremos<br />
partir <strong>de</strong> una contemp<strong>la</strong>ción fatalista <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong>sajustadas, <strong>de</strong><br />
riesgo,…, por <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>beríamos p<strong>en</strong>sar que no existieran causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<br />
humana que no fueran ampliam<strong>en</strong>te apreh<strong>en</strong>sibles para <strong>el</strong> propio ser humano.<br />
Estamos, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, dici<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
ti<strong>en</strong>e sus causas -sus factores <strong>de</strong> riesgo-, y que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia se esfuerza por<br />
conocer<strong>la</strong>s. A <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>dicaremos este capítulo.<br />
5.1. MODELOS EXPLICATIVOS DEL CONSUMO DE DROGAS<br />
Analizaremos <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> los factores predispon<strong>en</strong>tes al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones<br />
<strong>de</strong> riesgo que predispon<strong>en</strong> al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas. El “problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas” como<br />
cualquier problema social o humano es susceptible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más variadas interpretaciones.<br />
Los difer<strong>en</strong>tes mod<strong>el</strong>os explicativos se pue<strong>de</strong>n agrupar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> prioridad<br />
dada a cada uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
drogas: <strong>la</strong> sustancia, <strong>la</strong> persona y <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te. El peso pon<strong>de</strong>rado atribuido a cada<br />
uno <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes nos permitirá apreciar <strong>la</strong> perspectiva difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> cada<br />
mod<strong>el</strong>o. Seña<strong>la</strong>remos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas sigui<strong>en</strong>tes algunas nociones básicas y los conceptos<br />
teóricos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los seis <strong>en</strong>foques que consi<strong>de</strong>raremos.<br />
5.1.1. El Mod<strong>el</strong>o Jurídico<br />
Este mod<strong>el</strong>o contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> drogas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> sus implicaciones<br />
legales y d<strong>el</strong>ictivas. El foco <strong>de</strong> interés es <strong>el</strong> propio producto y su situación<br />
legal. Asume que <strong>la</strong>s drogas no legales son fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> graves daños físicos, psíquicos<br />
y sociales, y por tanto <strong>de</strong>b<strong>en</strong> quedar fuera d<strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> los ciudadanos, al otro <strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> barrera levantada por <strong>la</strong> ley. Es <strong>de</strong>cir, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> proteger al individuo <strong>de</strong> los males<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas no institucionalizadas, pero nada dice acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias que<br />
quedan a este <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>te. El individuo consumidor <strong>de</strong> drogas no<br />
legalizadas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o no, es contemp<strong>la</strong>do como un d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>te, o al m<strong>en</strong>os<br />
como sospechoso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r serlo. Este mod<strong>el</strong>o ha sido <strong>de</strong>nominado por algunos auto-<br />
69
70<br />
res como “jurídico-represivo”, por cuanto repres<strong>en</strong>ta una perspectiva <strong>de</strong> lo jurídico<br />
ori<strong>en</strong>tada hacia <strong>la</strong> represión y <strong>el</strong> castigo (Vega, 1992).<br />
5.1.2. El Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Distribución d<strong>el</strong> Consumo<br />
Es m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong>tre otros por Hartford, Parker y Light (1980). Este mod<strong>el</strong>o inci<strong>de</strong><br />
prioritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>terminada o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conjunto. Des<strong>de</strong> esta perspectiva<br />
teórica <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> se reduce a una mera cuestión <strong>de</strong> disponibilidad<br />
d<strong>el</strong> producto <strong>en</strong> un medio social dado. Pese a que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> factor<br />
<strong>de</strong> disponibilidad es fundam<strong>en</strong>tal para explicar <strong>el</strong> masivo <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong><br />
nuestra sociedad, p<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong> simple m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa distribución comercial<br />
<strong>de</strong> este producto es insufici<strong>en</strong>te para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su uso <strong>abusivo</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
individuos o grupos sociales.<br />
5.1.3. El Mod<strong>el</strong>o Médico<br />
Consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> abuso o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> sustancias como una <strong>en</strong>fermedad caracterizada<br />
por una pérdida d<strong>el</strong> control d<strong>el</strong> individuo sobre su ingesta. Ello significa que <strong>el</strong><br />
abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas son consi<strong>de</strong>rados como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os vincu<strong>la</strong>dos<br />
exclusivam<strong>en</strong>te a procesos internos d<strong>el</strong> propio sujeto. Se contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas como un problema médico más. Las críticas que se pue<strong>de</strong>n<br />
hacer a este mod<strong>el</strong>o son muchas, aunque no haya que olvidar por <strong>el</strong>lo sus importantes<br />
aportaciones. Se reconoce que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> campo médico se ha contribuido a que<br />
<strong>el</strong> drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te sea visto como un <strong>en</strong>fermo y no como un <strong>de</strong>sviado social. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad crónica incurable pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un efecto<br />
contrario, al ac<strong>en</strong>tuar aún más <strong>el</strong> etiquetado ali<strong>en</strong>ador d<strong>el</strong> propio consumidor (Vega,<br />
1992). Por otra parte, <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explicaciones medicalistas sos<strong>la</strong>ya aspectos<br />
tan importantes para <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso, como son los factores<br />
sociales y psicológicos, por no m<strong>en</strong>cionar que este mod<strong>el</strong>o ap<strong>en</strong>as contemp<strong>la</strong> al<br />
sujeto abusador cualitativo o cuantitativo, no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
5.1.4. El Mod<strong>el</strong>o Sociológico<br />
Ati<strong>en</strong><strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas y socioambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> que ti<strong>en</strong>e lugar <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada sustancia. Sin embargo, lo<br />
económico es contemp<strong>la</strong>do <strong>de</strong> manera parcial, priorizando su impacto <strong>en</strong> una c<strong>la</strong>se<br />
social <strong>de</strong>terminada, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se más <strong>de</strong>privada. De esta manera se sugiere que factores
tales como <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> discriminación o <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, que pue<strong>de</strong>n<br />
aparecer como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad urbana industrializada, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
terr<strong>en</strong>o abonado para <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas.<br />
Autores como Faup<strong>el</strong> (1988) hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> separación y ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to con respecto a <strong>la</strong>s normas y comportami<strong>en</strong>tos<br />
sociales conv<strong>en</strong>cionales. Otros autores como V<strong>en</strong>tosa (1990) han seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> y otras drogas actúan como objetos sustitutorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />
sociales y económicas, como liberadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión provocada por no<br />
<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>la</strong> manera y <strong>el</strong> lugar para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> propia “líbido<br />
social”.<br />
Este mod<strong>el</strong>o peca <strong>de</strong> ser excesivam<strong>en</strong>te sociologicista y <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> perspectiva<br />
económica a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación pobreza-drogas, al tiempo que estigmatiza a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses más<br />
<strong>de</strong>privadas a través d<strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas (Ramírez, 1987). Por otro <strong>la</strong>do, y refiriéndonos<br />
concretam<strong>en</strong>te al caso d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, ya ha sido seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior,<br />
que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> esta sustancia <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra r<strong>el</strong>acionado<br />
con un niv<strong>el</strong> adquisitivo comparativam<strong>en</strong>te alto, por lo que p<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong>s<br />
aportaciones <strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o no son sufici<strong>en</strong>tes para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e interv<strong>en</strong>ir sobre<br />
<strong>el</strong> tema que nos ocupa.<br />
5.1.5. El Mod<strong>el</strong>o Psicosocial<br />
Pone su énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> individuo, contemp<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> complejidad y variabilidad <strong>de</strong><br />
cualquier conducta humana. La conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas no pue<strong>de</strong> interpretarse<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o sin at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s, esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores y estilo <strong>de</strong> vida<br />
d<strong>el</strong> individuo. El uso <strong>de</strong> sustancias suce<strong>de</strong> pues <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> presiones sociales<br />
(Kreutter et al., 1991). El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como una forma más<br />
<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to que satisface <strong>en</strong> <strong>el</strong> individuo una serie <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s no at<strong>en</strong>didas.<br />
Des<strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a difer<strong>en</strong>ciar cantida<strong>de</strong>s, frecu<strong>en</strong>cias, formas <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong>, actitu<strong>de</strong>s, variedad <strong>de</strong> efectos, sin olvidar <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que los<br />
individuos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n.<br />
Si reconocemos que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas es un comportami<strong>en</strong>to humano, este<br />
comportami<strong>en</strong>to podrá ser estudiado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los principios que<br />
rig<strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta humana <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y podrán ser utilizados a tal fin los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
acumu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> Psicología Social y otras ci<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
(Nowlis, 1982). A partir <strong>de</strong> aquí, sigui<strong>en</strong>do a Vega (1992), po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>umerar una<br />
serie <strong>de</strong> principios que ayu<strong>de</strong>n a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>el</strong> problema:<br />
— El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> sustancias tóxicas varía sus pautas <strong>en</strong>tre individuos difer<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>en</strong>tre grupos difer<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> situaciones o mom<strong>en</strong>tos distintos <strong>de</strong> un mismo<br />
individuo.<br />
71
72<br />
— No exist<strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones simples <strong>de</strong> causa-efecto, al contrario, exist<strong>en</strong> muchos<br />
factores interr<strong>el</strong>acionados <strong>de</strong> una manera compleja.<br />
— Todo comportami<strong>en</strong>to se produce y toma s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado contexto<br />
social.<br />
— Las cre<strong>en</strong>cias y percepciones sobre <strong>la</strong> realidad motivan <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
humano <strong>en</strong> esa realidad.<br />
— Un comportami<strong>en</strong>to satisface siempre alguna función física, psíquica o social,<br />
pues <strong>de</strong> lo contrario, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a <strong>de</strong>saparecer.<br />
— La información no influye necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to. La información<br />
t<strong>en</strong>drá valor <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que se r<strong>el</strong>acione con unas cre<strong>en</strong>cias, actitu<strong>de</strong>s,<br />
valores, estilos <strong>de</strong> vida y comportami<strong>en</strong>tos significativos.<br />
La <strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, ati<strong>en</strong><strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te al individuo<br />
<strong>en</strong> su conjunto, a su <strong>de</strong>sarrollo personal, su equilibrio y su madurez, así como<br />
a su contexto social inmediato -familia y grupo <strong>de</strong> iguales-, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do factores<br />
macrosociales.<br />
La at<strong>en</strong>ción que este mod<strong>el</strong>o teórico presta a <strong>la</strong>s variables psicosociales es motivo<br />
sufici<strong>en</strong>te para que no lo perdamos <strong>de</strong> vista <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestro trabajo. Sin<br />
embargo, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo proceso investigador <strong>de</strong>be tomar <strong>en</strong> perspectiva<br />
<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción social interv<strong>en</strong>tiva, <strong>en</strong> nuestro caso, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción. Y <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />
es necesario tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración una refer<strong>en</strong>cia teórica <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo alcance,<br />
que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> como resultado <strong>de</strong> un campo <strong>de</strong> fuerzas biopsico-socio-culturales,<br />
y que contemple <strong>la</strong> acción prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> un contexto<br />
ecológico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los factores psicosociales y contextuales inmediatos,<br />
adquieran significación por su interacción con factores macrosociales, económicos,<br />
políticos y culturales. Una acción prev<strong>en</strong>tiva que no ati<strong>en</strong>da a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> factores<br />
que hemos m<strong>en</strong>cionado será, al m<strong>en</strong>os, insufici<strong>en</strong>te.<br />
5.1.6. El Mod<strong>el</strong>o Ecológico<br />
Este mod<strong>el</strong>o surge a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Ambi<strong>en</strong>tal y se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> interr<strong>el</strong>aciones e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias complejas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sistema orgánico, <strong>el</strong> sistema comportam<strong>en</strong>tal y sistema ambi<strong>en</strong>tal.<br />
Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te no sólo se contemp<strong>la</strong>n los factores físicos y sociales, sino<br />
también <strong>la</strong>s percepciones y cogniciones que <strong>de</strong> aquél ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido y significado que <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te adquiere para <strong>la</strong>s personas que interaccionan<br />
<strong>en</strong> él y con él. Así, serán tomados <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración tanto aspectos físicos,<br />
biológicos y psicológicos como sociales, etnoculturales, económicos y políticos.<br />
Por lo tanto, si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> complejo mecanismo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> drogas es necesario implicar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este proceso <strong>la</strong>s características
personales d<strong>el</strong> consumidor y <strong>la</strong>s múltiples características socioambi<strong>en</strong>tales que le<br />
ro<strong>de</strong>an.<br />
Des<strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o <strong>la</strong> salud es concebida como un proceso dinámico que se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> evolutivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sistemas transaccionales. El ser humano <strong>de</strong>be<br />
afrontar una serie <strong>de</strong> tareas normativas y no normativas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su ciclo vital,<br />
como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>mandas externas. Cada persona pondrá <strong>en</strong><br />
juego difer<strong>en</strong>tes estrategias adaptativas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes variables<br />
biológicas, psicológicas y sociales. La salud es, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, un producto <strong>de</strong> los<br />
ajustes e interacciones mutuos d<strong>el</strong> individuo y d<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> sistemas sociales <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> que está inmerso. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> salud no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> individuo<br />
per se, sino por refer<strong>en</strong>cia a su <strong>en</strong>torno total -físico, social, económico, cultural,…-.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> salud no es un atributo d<strong>el</strong> individuo mismo, sino <strong>de</strong> su interacción<br />
con <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> fuerzas y r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su conducta<br />
(Sánchez-Vidal, 1991).<br />
El <strong>en</strong>foque ecológico pret<strong>en</strong><strong>de</strong> superar <strong>la</strong> visión parcializada e insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />
otros mod<strong>el</strong>os: <strong>el</strong> Jurídico que criminaliza <strong>el</strong> problema, <strong>el</strong> Distributivo que lo reduce a<br />
un problema <strong>de</strong> disponibilidad, <strong>el</strong> Médico que lo medicaliza, <strong>el</strong> Psicosocial que lo individualiza<br />
y <strong>el</strong> Sociológico que estigmatiza a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses más <strong>de</strong>privadas. El Mod<strong>el</strong>o<br />
Ecológico redim<strong>en</strong>sionaliza <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o global<br />
y problema social que incluye al individuo, a <strong>la</strong> familia, a <strong>la</strong> comunidad, a <strong>la</strong> sociedad,<br />
al sistema histórico-cultural, al sistema político, al sistema económico, al sistema<br />
jurídico,… y al propio producto y sus efectos sobre un individuo que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> un marco ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>finido por los anteriores contextos.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, reducir <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fácil disponibilidad d<strong>el</strong> producto, o atribuirlo a <strong>la</strong>s características<br />
psicológicas d<strong>el</strong> consumidor o tan sólo a <strong>la</strong>s circunstancias ambi<strong>en</strong>tales sería parcializar<br />
<strong>el</strong> problema. Más bi<strong>en</strong> podría <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias es<br />
posible <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> m<strong>en</strong>cionado Mod<strong>el</strong>o Ecológico, así como que está <strong>de</strong>terminada por<br />
<strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> tres const<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> factores resumidos <strong>en</strong> tres fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> riesgo:<br />
<strong>la</strong> sustancia, <strong>la</strong> persona y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (O.N.U., 1980).<br />
No obstante, un mod<strong>el</strong>o ecológico no <strong>de</strong>be ser tomado como un “cajón <strong>de</strong> sastre”<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que cabe todo aqu<strong>el</strong>lo que ti<strong>en</strong>e difer<strong>en</strong>te ubicación <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes mod<strong>el</strong>os<br />
“parciales”. Este mod<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido por sí mismo, por cuanto contemp<strong>la</strong> a los consumidores<br />
y a los factores, no <strong>de</strong> forma individual y/o ais<strong>la</strong>da, sino como integrados<br />
<strong>en</strong> una estructura ambi<strong>en</strong>tal más amplia que les otorga s<strong>en</strong>tido, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que, a su vez,<br />
son creadores.<br />
No se nos escapa que <strong>la</strong> “frontera” <strong>en</strong>te <strong>el</strong> Mod<strong>el</strong>o Psicosocial y <strong>el</strong> Mod<strong>el</strong>o<br />
Ecológico abordado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social, es t<strong>en</strong>ue e incierta, más producto <strong>de</strong><br />
un posicionami<strong>en</strong>to teórico-i<strong>de</strong>ológico que <strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> partida metodológico. Y<br />
esto es porque al abordar <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables posibilitadoras d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> sustancias tóxicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables<br />
73
74<br />
que <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> Mod<strong>el</strong>o Psicosocial son <strong>la</strong>s que hay que evaluar, o al m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong>s que<br />
más posibilida<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> evaluar con un mínimo <strong>de</strong> rigor metodológico. Tal y<br />
como seña<strong>la</strong> Orte (1993), <strong>la</strong> ambición conceptual que abarca lo macrosocial -lo que<br />
va más allá d<strong>el</strong> contexto inmediato- no pue<strong>de</strong> resolverse metodológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
manera simple, dado que <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s metodológicas que implican este tipo <strong>de</strong> factores,<br />
supone limitar <strong>la</strong>s conclusiones teóricas a los resultados <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> que<br />
disponemos. Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más, que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre factores<br />
<strong>de</strong> tipo microsocial o macrosocial, respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> cierta forma a criterios metodológicos,<br />
puesto que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, su influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas se<br />
so<strong>la</strong>pa y mediatiza, sin que podamos separar<strong>la</strong> <strong>en</strong> compartim<strong>en</strong>tos estancos susceptibles<br />
<strong>de</strong> ser ais<strong>la</strong>dos.<br />
Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, los factores que l<strong>la</strong>mamos macrosociales -disponibilidad,<br />
<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia, factores culturales y sociales que están influy<strong>en</strong>do<br />
sobre <strong>la</strong>s variables psicosociales, etc.- no permit<strong>en</strong> concretar <strong>de</strong> manera c<strong>la</strong>ra<br />
<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uno u otro factor sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> una persona <strong>de</strong>terminada;<br />
únicam<strong>en</strong>te permitirán conocer t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, datos muy g<strong>en</strong>erales que posibilitan<br />
a gran<strong>de</strong>s rasgos, <strong>la</strong> conceptualización d<strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas<br />
(Orte, 1993). Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s investigaciones que podamos realizar sobre este<br />
tema, no pasarán <strong>de</strong> ser aproximaciones más o m<strong>en</strong>os precisas al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, dada<br />
<strong>la</strong> multicausalidad d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas y <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> apreh<strong>en</strong>sión metodológica<br />
<strong>de</strong> ciertas variables o r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre variables.<br />
Dicho <strong>de</strong> otra manera, po<strong>de</strong>mos intuir, <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> racional, que <strong>la</strong> secu<strong>la</strong>r pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso histórico-cultural <strong>de</strong> nuestra sociedad<br />
-niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> análisis sociocultural- explica <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme disponibilidad <strong>de</strong><br />
este producto -niv<strong>el</strong> socioeconómico-, lo cual, a su vez, <strong>de</strong>terminaría unas actitu<strong>de</strong>s<br />
permisivas e indulg<strong>en</strong>tes ante su <strong>consumo</strong> -niv<strong>el</strong> psicosocial-, que podrían ser una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s causas d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad -niv<strong>el</strong> conductual-.<br />
Sin embargo, incardinar <strong>en</strong> un mod<strong>el</strong>o explicativo estos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> análisis d<strong>el</strong><br />
mismo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, a partir <strong>de</strong> los materiales metodológicos <strong>de</strong> que disponemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Psicología Social, sólo se hace posible al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre lo psicosocial<br />
-aun abri<strong>en</strong>do este niv<strong>el</strong> a <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias sociales inmediatas- y lo conductual.<br />
Sin embargo, <strong>el</strong> proceso ci<strong>en</strong>tífico no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> <strong>la</strong> simple <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong> pautas <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia o r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre variables, por precisas y minuciosas que<br />
éstas result<strong>en</strong>. A <strong>la</strong> voluntad explicativa, <strong>de</strong>be seguir una voluntad interv<strong>en</strong>tiva, que,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones prev<strong>en</strong>tivas, necesita, ahora sí, contemp<strong>la</strong>r<br />
<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> toda su amplitud, y no sólo como <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as int<strong>en</strong>ciones.<br />
El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s probables variables psicosociales que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran r<strong>el</strong>acionadas<br />
con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, es <strong>la</strong> aportación posible<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor multidisciplinar prev<strong>en</strong>tiva.<br />
La asunción d<strong>el</strong> anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionado y discutido Mod<strong>el</strong>o Psicosocial, es<br />
<strong>el</strong> paso previo que <strong>la</strong> Psicología Social pue<strong>de</strong> dar para <strong>en</strong>contrarse y ubicarse <strong>en</strong>
un Mod<strong>el</strong>o Ecológico que explique <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> drogas, lo cual, por<br />
otra parte, implicaría <strong>la</strong> necesaria asunción <strong>de</strong> <strong>la</strong> multidisciplinariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />
prev<strong>en</strong>tiva. Está c<strong>la</strong>ro, por otra parte, que no po<strong>de</strong>mos per<strong>de</strong>r <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> mira psicosocial<br />
al contemp<strong>la</strong>r este problema, ni r<strong>en</strong>unciar al énfasis que <strong>de</strong>bemos poner<br />
<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos más apreh<strong>en</strong>sibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestra visión<br />
especializada. No obstante, <strong>la</strong>s mismas variables pue<strong>de</strong>n ser contemp<strong>la</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
un punto <strong>de</strong> vista difer<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un posicionami<strong>en</strong>to ecológico. Así por ejemplo,<br />
<strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s o los valores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva serían consi<strong>de</strong>radas más <strong>en</strong> su<br />
calidad <strong>de</strong> producto social, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado proceso <strong>de</strong> socialización,<br />
que como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura cognitiva <strong>de</strong> un individuo dado, ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te<br />
contemp<strong>la</strong>do. Las actitu<strong>de</strong>s se reflejarían <strong>en</strong> patrones conductuales<br />
que son propios <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> un grupo sometidos a un proceso <strong>de</strong> socialización<br />
simi<strong>la</strong>r, y que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre estos mismos individuos<br />
(Jaspars y Fraser, 1984; Zanna y Remp<strong>el</strong>, 1988), sin negar por <strong>el</strong>lo su dim<strong>en</strong>sión<br />
individual.<br />
Esta perspectiva ecológica aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aproximaciones explicativas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
autores. Así Varo, Aguinaga y Cortaire (1983), parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o propuesto<br />
por <strong>la</strong> O.M.S. (1981) y reformu<strong>la</strong>do más tar<strong>de</strong> por Edwars, Arif y Hodgson<br />
(1982), pres<strong>en</strong>tan un mod<strong>el</strong>o explicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etiología d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, que<br />
resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XI.<br />
Tab<strong>la</strong> XI<br />
Mod<strong>el</strong>o etiológico d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> drogas (Varo, Aguinaga y Cortaire,<br />
1983; basado <strong>en</strong> Edwars, Arif y Hodgson, 1982).<br />
Antece<strong>de</strong>ntes previos Antece<strong>de</strong>ntes inmediatos<br />
Sociales Interacción con <strong>el</strong> grupo Normas sociales<br />
Interacción familiar Disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> droga<br />
Uso <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia Variables <strong>de</strong>mográficas<br />
Individuales Experi<strong>en</strong>cia precoz Estados <strong>de</strong> ánimo susceptibles<br />
con drogas <strong>de</strong> ser modificados por <strong>la</strong> acción<br />
Desarrollo psicológico <strong>de</strong> una droga<br />
Estos autores consi<strong>de</strong>ran los sigui<strong>en</strong>tes factores pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes:<br />
1) Influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales; 2) Ma<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones familiares y uso <strong>de</strong> drogas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> familia; 3) Experi<strong>en</strong>cia precoz <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas; 4) Factores etiológicos individuales;<br />
y 5) Oferta y disponibilidad <strong>de</strong> drogas.<br />
En esta misma línea, Berjano y Musitu (1987), parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una visión “psicosocializada”<br />
d<strong>el</strong> problema, propon<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> factores<br />
explicativos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes: 1) Disponibilidad d<strong>el</strong> producto<br />
75
76<br />
y factores yatrogénicos; 2) Factores individuales; 3) Factores r<strong>el</strong>acionales: familia,<br />
escu<strong>el</strong>a y grupo <strong>de</strong> iguales; 4) Factores socioambi<strong>en</strong>tales y socioeconómicos.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong> interés reproducir <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o sugerido por Asun y<br />
Alvarado (1991), surgido <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión y análisis d<strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas<br />
<strong>en</strong> América Latina, pero que, dada su exhaustividad y su afán <strong>de</strong> globalidad, ti<strong>en</strong>e<br />
aplicación a otras culturas. En <strong>el</strong> caso que nos ocupa, sustituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> término g<strong>en</strong>érico<br />
“droga” por “bebidas alcohólicas”, po<strong>de</strong>mos hacernos una i<strong>de</strong>a, al m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>eral,<br />
<strong>de</strong> sobre qué variables habría que interv<strong>en</strong>ir a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear acciones prev<strong>en</strong>tivas.<br />
Gráfico I<br />
Mod<strong>el</strong>o ecológico d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas (Asun y Alvarado, 1991)<br />
CARACTERÍSTICAS PERSONALES<br />
Edad y género<br />
Estado <strong>de</strong> salud<br />
Estado emocional<br />
Personalidad<br />
Actitu<strong>de</strong>s y expectativas hacia <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> droga<br />
Otras variables sociocognitivas<br />
Uso <strong>de</strong> otras sustancias …<br />
CARACTERÍSTICAS DE LA DROGA MEDIO MICRO Y MACROSOCIAL<br />
Tipo <strong>de</strong> droga Familia<br />
Efectos Grupo <strong>de</strong> amigos<br />
Dosis Entorno social y cultural<br />
Tiempo <strong>de</strong> uso Aceptación d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Forma <strong>de</strong> ingesta medio social<br />
Mitos sobre <strong>la</strong> droga<br />
Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y tolerancia … Medios <strong>de</strong> comunicación<br />
Satisfacción <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s …<br />
La conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas aparece <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva como <strong>el</strong> producto<br />
<strong>de</strong> un complejísimo campo <strong>de</strong> fuerzas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
instancias disciplinares muy distintas. El mod<strong>el</strong>o ecológico pret<strong>en</strong><strong>de</strong> revalorizar al ser<br />
humano <strong>en</strong> su es<strong>en</strong>cia como ser social, y ati<strong>en</strong><strong>de</strong> al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas como un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o global, posibilitando buscar y <strong>de</strong>scubrir nuevas alternativas sociales que
permitan reducirlo y contro<strong>la</strong>rlo, atacando sus causas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> profundidad.<br />
La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o es asumida integralm<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>rando<br />
distribución y <strong>consumo</strong> como una “unidad dual indivisible” (Ramírez, 1988). Se dirige<br />
<strong>la</strong> acción a <strong>la</strong>s causas d<strong>el</strong> problema, no sólo a los síntomas. En este s<strong>en</strong>tido, se politiza<br />
<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> drogas, redim<strong>en</strong>sionándolo como problema social, con<br />
difer<strong>en</strong>tes, pero integradas, verti<strong>en</strong>tes económicas, jurídicas, psicológicas, sanitarias,<br />
culturales,…<br />
A continuación, e inspirándonos <strong>en</strong> esta visión globalizadora explicativa d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong>,<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> asunción <strong>de</strong> pluricausalidad <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, analizaremos algunas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica respecto al uso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
<strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, proponi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te esquema <strong>de</strong> factores predispon<strong>en</strong>tes:<br />
— Variables r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> disponibilidad d<strong>el</strong> producto.<br />
— Variables individuales.<br />
— Factores r<strong>el</strong>acionales (influ<strong>en</strong>cia familiar y d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales).<br />
5.2. VARIABLES RELACIONADAS CON LA DISPONIBILIDAD<br />
Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>remos <strong>la</strong> disponibilidad, no sólo como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia física <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas<br />
alcohólicas <strong>en</strong> los lugares habituales que nuestra sociedad <strong>de</strong>stina a su v<strong>en</strong>ta, sino<br />
también como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia cultural d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, caracterizada por <strong>la</strong><br />
<strong>el</strong>evada aceptabilidad, así como por su pres<strong>en</strong>cia acrítica <strong>en</strong> los ritos y c<strong>el</strong>ebraciones<br />
sociales, <strong>en</strong> los hogares y <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación social. Consi<strong>de</strong>raremos <strong>la</strong><br />
disponibilidad como <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada sustancia <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> imaginario<br />
colectivo <strong>de</strong> un medio sociocultural dado.<br />
La disponibilidad <strong>de</strong> una sustancia está íntimam<strong>en</strong>te ligada con su integración cultural,<br />
<strong>la</strong> cual, a su vez, regu<strong>la</strong>, tanto los aspectos legis<strong>la</strong>tivos, como <strong>la</strong>s normas y<br />
expectativas sociales <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong>. Esta regu<strong>la</strong>ción será efectiva tanto respecto al<br />
niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> permitido, como al <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> sus efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud<br />
y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, quedando abierta <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar contradicciones<br />
culturales referidas a los patrones <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> aceptados socialm<strong>en</strong>te.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> disponibilidad cobra especial importancia <strong>en</strong> su r<strong>el</strong>ación, tanto<br />
con estas paradojas culturales, legales y sociales, cuanto que <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong><br />
un amplio s<strong>en</strong>tido que t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s económicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona,<br />
y su capacidad <strong>de</strong> integración individual y r<strong>el</strong>acional con <strong>la</strong>s normativas legales y<br />
sociales vig<strong>en</strong>tes (Orte, 1993).<br />
Hay que seña<strong>la</strong>r dos aspectos fundam<strong>en</strong>tales que afectarían a <strong>la</strong> disponibilidad<br />
como factor <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. En primer lugar, nuestra situa-<br />
77
78<br />
ción geográfica como zona tradicionalm<strong>en</strong>te productora y consumidora <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas; por otra parte, <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme publicidad realizada por los medios <strong>de</strong> comunicación<br />
social a fin <strong>de</strong> incitar al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Pero nuestra sociedad<br />
fom<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, no sólo a través d<strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong> propaganda,<br />
sino también a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres y los hábitos sociales <strong>de</strong> gran arraigo<br />
y ext<strong>en</strong>sión. El uso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, está mediatizado<br />
por un apr<strong>en</strong>dizaje fom<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte por <strong>la</strong>s conductas y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad.<br />
Las bebidas alcohólicas son productos consi<strong>de</strong>rados alim<strong>en</strong>tarios y ampliam<strong>en</strong>te<br />
difundidos <strong>en</strong> nuestro país. Se utilizan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta alim<strong>en</strong>taria, pero también y<br />
con mayor int<strong>en</strong>sidad, fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas c<strong>el</strong>ebraciones<br />
sociales don<strong>de</strong> su uso se consi<strong>de</strong>ra poco m<strong>en</strong>os que imprescindible. La producción<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas ocupa un puesto importante <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> nuestro<br />
país, tanto <strong>en</strong> los sectores agríco<strong>la</strong> e industrial, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio interior y<br />
exterior.<br />
Hasta hace r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te pocos años <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />
Español era <strong>el</strong> propio <strong>de</strong> un país mediterráneo, con un alto <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino <strong>en</strong> situaciones<br />
cotidianas, y con bajo <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das y escaso número <strong>de</strong><br />
personas que bebieran para emborracharse. La embriaguez, <strong>de</strong> hecho, era más propia<br />
<strong>de</strong> alcohólicos <strong>en</strong> fase avanzada <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro. Hace ya años que diversos indicadores<br />
muestran cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> nuestro<br />
país, <strong>de</strong> tal manera que <strong>la</strong> tradicional producción y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino ha v<strong>en</strong>ido<br />
acompañada, cuando no sustituida, por <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
cerveza. Igualm<strong>en</strong>te se han v<strong>en</strong>ido increm<strong>en</strong>tando estas variables, <strong>en</strong> lo que respecta<br />
a <strong>la</strong>s bebidas <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das.<br />
Aunque los datos no siempre son totalm<strong>en</strong>te fiables, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cómputo global <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>en</strong> equival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> absoluto por habitante y año r<strong>el</strong>ativo al período 1989-<br />
1991, España ocupaba <strong>el</strong> tercer lugar d<strong>el</strong> mundo junto a Alemania, Suiza, Portugal y<br />
Hungría, sólo superado por Francia y Luxemburgo (Salvador, 1994). Por otro <strong>la</strong>do, y<br />
aunque es muy difícil cifrar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> sujetos alcohólicos, dado que no necesariam<strong>en</strong>te<br />
todos los sujetos que lo son han recibido <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> etiqueta <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> un diagnóstico clínico, algunos autores han estimado<br />
<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te dos millones <strong>el</strong> número <strong>de</strong> personas que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Español<br />
están afectados <strong>de</strong> alguna manera por esta patología (Alonso-Fernán<strong>de</strong>z, 1992), <strong>de</strong><br />
los cuales <strong>en</strong>tre 100.000 y 120.000 estarían <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana (Berjano,<br />
1991); datos que coinci<strong>de</strong>n, porc<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, con los prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otros paises,<br />
como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Estados Unidos (Ellis et al., 1988).<br />
Como resultado -y <strong>en</strong> cierta forma como causa- <strong>de</strong> esta pres<strong>en</strong>cia cultural <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s bebidas alcohólicas, po<strong>de</strong>mos abordar <strong>la</strong> misma pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este producto <strong>en</strong><br />
los mass media. Hoy <strong>en</strong> día, los medios <strong>de</strong> comunicación social constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
principal fu<strong>en</strong>te informativa para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, e inci<strong>de</strong>n no sólo <strong>en</strong>
<strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los receptores, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que éstos percib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
realidad, procesan e interpretan <strong>la</strong> información recibida, <strong>el</strong>aboran su particu<strong>la</strong>r<br />
visión d<strong>el</strong> mundo, etc.<br />
Los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas son un ag<strong>en</strong>te más d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización,<br />
a través d<strong>el</strong> cual <strong>el</strong> medio sociocultural transmite a los más jóv<strong>en</strong>es valores<br />
y normas <strong>de</strong> actuación establecidas, refuerza pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to y confiere<br />
los distintos significados a partir <strong>de</strong> los cuales se <strong>el</strong>aboran <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones sociales.<br />
En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización, <strong>la</strong> persona<br />
recibe un amplio bagaje <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos informativos, normativos, afectivos,…,<br />
con respecto a <strong>la</strong>s distintas bebidas alcohólicas, sus efectos, su significación y su<br />
valoración social (Cár<strong>de</strong>nas, 1991).<br />
Ha sido analizada <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad <strong>de</strong> los<br />
medios <strong>de</strong> comunicación, llegándose a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que este producto se asocia<br />
a un amplio conjunto estructural <strong>de</strong> valores y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te positivos y apetecibles<br />
para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, como son, <strong>en</strong>tre otros: alegría, diversión, juv<strong>en</strong>tud, sociabilidad,<br />
éxito, sexo, p<strong>la</strong>cer, etc. (Cár<strong>de</strong>nas y Mor<strong>en</strong>o, 1987a).<br />
Diversos trabajos han m<strong>en</strong>cionado que existe una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> publicidad y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas institucionalizadas <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es<br />
(Kohn y Smart, 1984; Chapman, 1985; Aitk<strong>en</strong> et al., 1987; Barton y Godfrey, 1988) si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad metodológica ha impedido obt<strong>en</strong>er conclusiones <strong>de</strong>finitivas, aunque,<br />
como seña<strong>la</strong>n Chetwynd et al. (1988), esta inconsist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> resultados no es<br />
exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> publicidad <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> productos, y no <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>sestimarse <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que estos m<strong>en</strong>sajes ejerzan una <strong>de</strong>cisiva influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es.<br />
Pero <strong>la</strong> publicidad no sólo es una actividad comercial, es <strong>de</strong>cir, no conti<strong>en</strong>e únicam<strong>en</strong>te<br />
un m<strong>en</strong>saje económico, sino que también acarrea un cont<strong>en</strong>ido cultural<br />
“socializador”. La publicidad <strong>de</strong> bebidas alcohólicas da lugar a una diseminación <strong>de</strong><br />
imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ido simbólico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los valores intrínsecos d<strong>el</strong> producto<br />
pasan a un segundo término -si es que están pres<strong>en</strong>tes- <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> su asociación<br />
a los valores que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vivimos, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte re<strong>de</strong>finidos<br />
por <strong>la</strong> misma publicidad (Grant, 1983; Stab<strong>el</strong>, 1988).<br />
Llega un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> industria crea un mayor número <strong>de</strong> productos o<br />
cosas que <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> individuo necesita y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e que comprar, no por<br />
necesidad, sino porque los exce<strong>de</strong>ntes d<strong>el</strong> producto o sustancia -<strong>la</strong> oferta- son capaces<br />
<strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, mediante <strong>la</strong> promoción e inducción <strong>de</strong> “necesida<strong>de</strong>s”<br />
(Freixa, 1991). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas institucionalizadas dirigidas a los jóv<strong>en</strong>es, es<br />
evi<strong>de</strong>nte que <strong>el</strong> ciudadano no domina <strong>la</strong> oferta, sino que es <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong> que condiciona<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda (Freixa, 1993b).<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> publicidad refuerza una imag<strong>en</strong> positiva d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> lo cual va a<br />
favorecer, por una parte una actitud positiva hacia <strong>el</strong> producto, y por otra un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Esta<br />
79
80<br />
actitud y valoración positivas supon<strong>en</strong> una respuesta cognitiva favorable mediatizada<br />
por un <strong>en</strong>torno social propiciador.<br />
Pero no sólo es <strong>la</strong> publicidad <strong>la</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas<br />
<strong>en</strong> los mass media. La producción t<strong>el</strong>evisiva supone también una incitación,<br />
ya premeditada, ya involuntaria, al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, o, cuanto m<strong>en</strong>os, a <strong>la</strong> consolidación<br />
<strong>de</strong> un imaginario colectivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que t<strong>en</strong>gan cabida <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas<br />
como droga social. Cerraremos este apartado, refiriéndonos a <strong>la</strong> interesante revisión<br />
que Cár<strong>de</strong>nas (1991) realiza sobre los estudios que han evaluado <strong>la</strong>s apariciones<br />
t<strong>el</strong>evisivas d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. A este respecto, esta autora cita <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
características comunes:<br />
— El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> se pres<strong>en</strong>ta como una conducta habitual y rutinaria, que<br />
<strong>en</strong> muchos casos no necesita motivo o justificación alguna.<br />
— La ingesta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> es mostrada como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to prácticam<strong>en</strong>te imprescindible<br />
<strong>de</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros sociales, asociada a <strong>la</strong> hospitalidad, c<strong>el</strong>ebraciones, etc.<br />
— Los personajes recurr<strong>en</strong> al <strong>alcohol</strong> como un medio <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a problemas<br />
personales, situaciones <strong>de</strong> crisis y para reducir <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión, afrontar <strong>el</strong> estrés, etc.<br />
— Sólo <strong>en</strong> muy raras ocasiones, los personajes <strong>de</strong>clinan una invitación al <strong>consumo</strong>.<br />
— Se disculpa <strong>la</strong> ingesta excesiva <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> que, con frecu<strong>en</strong>cia, no se pres<strong>en</strong>ta<br />
asociada a consecu<strong>en</strong>cias negativas para <strong>el</strong> bebedor o qui<strong>en</strong>es le ro<strong>de</strong>an.<br />
— Son habituales <strong>la</strong>s recuperaciones “mi<strong>la</strong>grosas” <strong>de</strong> personajes <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Este último punto lo consi<strong>de</strong>ramos especialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong> cara a su efecto<br />
sobre <strong>el</strong> público más jov<strong>en</strong> pues se está pres<strong>en</strong>tando un mod<strong>el</strong>o i<strong>de</strong>alizado <strong>de</strong> riesgo<br />
y “av<strong>en</strong>tura” que pudiera resultar incluso atray<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> que<br />
“siempre acaba bi<strong>en</strong>”. Refer<strong>en</strong>te a esto, se ha propuesto como instrum<strong>en</strong>to prev<strong>en</strong>tivo<br />
que los niños conozcan <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> adicción al <strong>alcohol</strong> con todo su realismo,<br />
con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> superar <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias i<strong>de</strong>alizadas que puedan llegarles <strong>de</strong><br />
otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información (Krupka y Knox, 1985).<br />
En resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación t<strong>el</strong>evisiva d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> ti<strong>en</strong>e dos consecu<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales:<br />
se legitiman mod<strong>el</strong>os ina<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> que no reflejan <strong>la</strong>s reales<br />
consecu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> mismo, y se fom<strong>en</strong>ta una normativa social que distorsiona <strong>la</strong><br />
realidad y no refleja <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o real <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mant<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />
receptores más jóv<strong>en</strong>es (Breed y DeFoe, 1984).<br />
5.3. VARIABLES INDIVIDUALES<br />
En este apartado abordaremos tanto <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> personalidad que se han<br />
r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, como los factores sociocognitivos -actitu<strong>de</strong>s-
que pudieran explicar esta conducta. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>dicaremos unos párrafos al tema<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información sobre <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong>.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva más individualista, <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> serviría como medio para <strong>el</strong>iminar<br />
<strong>la</strong> insatisfacción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio individuo. Este punto <strong>de</strong> vista sugiere<br />
que se comi<strong>en</strong>za a abusar d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> para aliviar t<strong>en</strong>siones emocionales, problemas<br />
personales, <strong>de</strong>presiones, etc. De cualquier modo, no es fácil aducir como orig<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> los propios trastornos psicológicos d<strong>el</strong> individuo, aunque sí pue<strong>de</strong><br />
afirmarse que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta al m<strong>en</strong>os dos características c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>finidas: un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> frustración y un bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> autoestima (Berjano y<br />
Musitu, 1987).<br />
La dificultad que se p<strong>la</strong>ntea cuando se int<strong>en</strong>ta analizar <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>dida personalidad<br />
d<strong>el</strong> abusador d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> se sitúa <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes interrogantes: los rasgos <strong>de</strong> personalidad<br />
que pres<strong>en</strong>tan ¿son previos al <strong>consumo</strong>?, ¿aparec<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> continuado? o ¿son in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dicho <strong>consumo</strong>? (Mar<strong>la</strong>tt et al.,<br />
1988).<br />
Algunos autores, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Bergeret (1984) o García-Olmos et al.<br />
(1984), han puesto <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong>s personas con mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> neuroticismo,<br />
inestabilidad emocional o ansiedad, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a consumir bebidas<br />
alcohólicas, posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión asociada a los estados <strong>de</strong> ansiedad,<br />
pue<strong>de</strong> verse ap<strong>la</strong>cada por los efectos ansiolíticos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>. Tal reducción resulta reforzante, con lo cual se pue<strong>de</strong> consolidar <strong>la</strong> respuesta<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Sin embargo, otros estudios (Kess<strong>el</strong> y Walton, 1989) complem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s aportaciones<br />
anteriores, pues a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar los posibles factores predispon<strong>en</strong>tes<br />
propon<strong>en</strong> unos rasgos <strong>de</strong> personalidad que aparec<strong>en</strong>, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado, <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> sujeto “alcohólico establecido”, y que se resumirían <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
— Inmadurez emocional. Caracterizada por personalidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, necesidad<br />
<strong>de</strong> aprobación, baja tolerancia a <strong>la</strong> frustración y dificultad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir y manifestar<br />
empatía.<br />
— Personalidad autoindulg<strong>en</strong>te. Su<strong>el</strong>e aparecer <strong>en</strong> hijos <strong>de</strong> padres sobreprotectores,<br />
y se traduce <strong>en</strong> baja autoestima, falta <strong>de</strong> autocontrol emocional y conductual,<br />
baja tolerancia a <strong>la</strong> frustración y dificulta<strong>de</strong>s para diferir <strong>el</strong> refuerzo.<br />
— Desajustes sexuales. Incluye tanto <strong>la</strong> “timi<strong>de</strong>z sexual”, caracterizada por inhibiciones,<br />
<strong>de</strong>sconfianza y dificultad <strong>en</strong> <strong>el</strong> trato con <strong>el</strong> otro sexo, como <strong>la</strong>s parafilias<br />
y “<strong>de</strong>sviaciones” sexuales, vividas como algo inaceptable moral o socialm<strong>en</strong>te.<br />
— Personalidad autopunitiva. Es característica <strong>de</strong> personas que han sufrido una<br />
educación paterna restrictiva <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos. Al llegar<br />
a <strong>la</strong> edad adulta estas personas escon<strong>de</strong>n o retra<strong>en</strong> sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />
expresión <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s.<br />
81
82<br />
La cuestión acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong>s características individuales son causa o consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta abusiva, no queda ni mucho m<strong>en</strong>os cerrada con <strong>la</strong> aportación que<br />
acabamos <strong>de</strong> exponer, puesto que los cuatro factores que hemos m<strong>en</strong>cionado pue<strong>de</strong>n<br />
ser interpretados como rasgos <strong>de</strong> personalidad alcohólica o como factores predispon<strong>en</strong>tes.<br />
Como ya hemos com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> páginas prece<strong>de</strong>ntes, los efectos ansiolíticos,<br />
<strong>de</strong>sinhibidores y euforizantes d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, pue<strong>de</strong>n disimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias<br />
inher<strong>en</strong>tes a <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> personalidad. De cualquier modo, <strong>la</strong> investigación<br />
<strong>en</strong> este campo ha <strong>de</strong>jado bastante c<strong>la</strong>ro <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> rasgos característicos<br />
d<strong>el</strong> sujeto abusador, que giran siempre <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> inestabilidad emocional,<br />
aunque no pueda afirmarse que sea ésta <strong>la</strong> única causa d<strong>el</strong> problema (Ellis et al.,<br />
1988).<br />
Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes los datos son contradictorios, pues<br />
mi<strong>en</strong>tras algunas investigaciones indican que <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión emocional<br />
interna no parece ser un factor etiológico importante (Moore, 1984, Pinazo et al.,<br />
1990), otras obti<strong>en</strong><strong>en</strong> una r<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> neuroticismo y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> (Torres, 1986). En cualquier caso, <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes se<br />
<strong>de</strong>be, si no a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> efectos ansiolíticos, sí a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> efectos evasivos<br />
(Berjano et al., 1992). El <strong>alcohol</strong> permite a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> evasión sin romper apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n social.<br />
La dificultad <strong>de</strong> establecer r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> causa-efecto <strong>en</strong>tre personalidad y <strong>alcohol</strong>ismo,<br />
y los datos contradictorios exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones con adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
dificultan <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. P<strong>en</strong>samos <strong>de</strong> mayor utilidad prev<strong>en</strong>tiva at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables<br />
familiares que están <strong>de</strong>terminando estados emocionales insatisfactorios <strong>en</strong> los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes, como es <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> comunicación<br />
<strong>en</strong>tre padres e hijos (Musitu et al., 1989).<br />
De <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> clima familiar hab<strong>la</strong>remos <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este<br />
capítulo <strong>de</strong>dicaremos a <strong>la</strong>s variables r<strong>el</strong>acionales, don<strong>de</strong> estudiaremos también <strong>la</strong><br />
importancia d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo sistema familiar.<br />
Como hemos apuntado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado anterior, se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a usar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas<br />
alcohólicas y junto a este apr<strong>en</strong>dizaje se adoptan una serie <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>de</strong> estereotipos<br />
y <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n ser ciertos o erróneos. En g<strong>en</strong>eral, a<br />
pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrecha conviv<strong>en</strong>cia que gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción manti<strong>en</strong>e con <strong>la</strong>s<br />
bebidas alcohólicas, los conocimi<strong>en</strong>tos que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong>s mismas su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser<br />
incompletos cuando no falsos (González-M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z, 1994).<br />
En una investigación realizada por Berjano (1988), aparec<strong>en</strong> datos interesantes<br />
respecto al conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s drogas que manifestaban los alumnos d<strong>el</strong><br />
Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. muestreados. Seña<strong>la</strong>remos como conclusiones más interesantes<br />
a los efectos <strong>de</strong> nuestro trabajo, que un 49.1% <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong>sconocía <strong>la</strong><br />
capacidad d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> para g<strong>en</strong>erar un proceso <strong>de</strong> tolerancia que podía hacer posible<br />
que <strong>el</strong> sujeto se convirtiera <strong>en</strong> alcohólico sin haberse emborrachado nunca, <strong>de</strong>bido a
<strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong> organismo <strong>de</strong> ir tolerando cada vez más cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más, un 17.9% p<strong>en</strong>saba que <strong>la</strong> cerveza no llega nunca a emborrachar por mucha<br />
que se beba.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, y <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información y <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, Berjano (1988) <strong>en</strong>contró que<br />
existía alguna r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s drogas, y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, pero no <strong>de</strong>mostró que esta variable<br />
tuviera un po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> discriminación significativo <strong>en</strong>tre alumnos consumidores y no consumidores.<br />
Este dato pone <strong>en</strong> cuestión que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información<br />
sea un factor predispon<strong>en</strong>te al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
De hecho, <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> algunas investigaciones han puesto <strong>de</strong> manifiesto<br />
que los programas prev<strong>en</strong>tivos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión<br />
<strong>de</strong> información, consigu<strong>en</strong> cambios muy poco consist<strong>en</strong>tes a medio p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> conducta y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y adolesc<strong>en</strong>tes (Mann, 1986; McKnight y<br />
McPherson, 1986).<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los programas prev<strong>en</strong>tivos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas<br />
que se llevan a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Español son <strong>de</strong> tipo informativo (March y Orte,<br />
1993), lo que tal vez, esté <strong>de</strong>mostrando una prematura predisposición a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> información como predictora d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, cuando no existe evi<strong>de</strong>ncia<br />
empírica que lo confirme. Algunos autores como Sánchez-Perucho y Alonso-<br />
Varea (1990) o López, García-Rodríguez y Rodríguez-Marín (1993) m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong>s<br />
sesiones informativas como un capítulo <strong>de</strong> los programas prev<strong>en</strong>tivos, aunque esta<br />
vez con <strong>el</strong> objetivo añadido <strong>de</strong> <strong>de</strong>smitificar falsos tópicos, posiblem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> única utilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable información a este tipo <strong>de</strong> programas.<br />
No obstante lo anterior, existe mayor cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> necesidad abordar<br />
<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s como un objetivo básico <strong>de</strong> los programas prev<strong>en</strong>tivos<br />
(Estar<strong>el</strong>les et al., 1985; Berjano, 1988; Baeza, 1992; Pinazo, Li<strong>la</strong> y Berjano, 1993). Y<br />
esto es porque se asume, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><br />
importancia que adquier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conductas<br />
<strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Pese a que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre actitu<strong>de</strong>s y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>/drogas<br />
no ha quedado d<strong>el</strong> todo c<strong>la</strong>ra, com<strong>en</strong>taremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te punto algunas<br />
aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica al respecto.<br />
5.3.1. Actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
Des<strong>de</strong> una visión ecológica, po<strong>de</strong>mos contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> como <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>terminadas fuerzas culturales,<br />
que permanec<strong>en</strong> constantes <strong>en</strong> todos los sujetos integrantes <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado<br />
medio sociocultural, y otras tantas variables individuales propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
cada sujeto (B<strong>en</strong>nett y Ames, 1985).<br />
83
84<br />
Algunos investigadores han <strong>en</strong>contrado una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s favorables<br />
y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas institucionalizadas <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> adultos (Pinazo,<br />
1993) y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> tabaco <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes (Eiser et al., 1989). Sin<br />
embargo, nos parece <strong>de</strong> interés prefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, conocer <strong>la</strong> posible <strong>la</strong><br />
r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
por <strong>la</strong> ya conocida mayor aceptabilidad social <strong>de</strong> esta sustancia, y los <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong>tre esta pob<strong>la</strong>ción.<br />
Se ha sugerido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas investigaciones, que <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s permisivas que<br />
los adolesc<strong>en</strong>tes manifiestan hacia esta droga, podrán ser un predictor <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong>. De este modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Berjano (1988) con estudiantes <strong>de</strong><br />
Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B., se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar como conclusión más l<strong>la</strong>mativa, <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s, que una mayoría <strong>de</strong> alumnos (64%) <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
actúa como instrum<strong>en</strong>to vehiculizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales y ayuda a animar<br />
<strong>la</strong>s fiestas. Esto, por otra parte, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un reflejo <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>lo que han apr<strong>en</strong>dido<br />
<strong>de</strong> su medio social.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> esta misma investigación se <strong>de</strong>tecta que los alumnos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral más<br />
permisivos ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas -institucionalizadas o no- y los que más cre<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> facilitación social, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre los consumidores<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas, lo que se pue<strong>de</strong> interpretar como una primera aproximación<br />
a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre ambas variables.<br />
Por su parte, Jabakhanji (1988), con una muestra <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 12 y<br />
14 años, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que<br />
pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> no es perjudicial para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, así como <strong>en</strong>tre los<br />
que cre<strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> no es una droga que crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, y <strong>en</strong>tre los que<br />
cre<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> como un facilitador social.<br />
Sin embargo, como seña<strong>la</strong>ron Ca<strong>la</strong>fat et al. (1991), <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s por sí so<strong>la</strong>s no<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> porque ser un predictor directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>. Normalm<strong>en</strong>te, no<br />
<strong>de</strong>bería ser <strong>de</strong>masiado extraño <strong>en</strong>contrar “contradicciones” <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que no manifiestan actitu<strong>de</strong>s permisivas, comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a realizar un <strong>consumo</strong><br />
habitual <strong>de</strong> drogas institucionalizadas. Y esto nos lleva directam<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tomar una <strong>de</strong>cisión conductual: por<br />
ejemplo, aceptar una invitación a consumir.<br />
La accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> aparato cognitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, como<br />
variable que media <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actitud y <strong>la</strong> conducta, ha sido un aspecto muy estudiado <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables postu<strong>la</strong>da como facilitadora <strong>de</strong> dicha<br />
accesibilidad es <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia directa con <strong>el</strong><br />
objeto actitudinal (Fazio y Williams, 1986). Así, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />
hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> basadas <strong>en</strong> sus supuestas dim<strong>en</strong>siones hedonista y facilitadora, pre<strong>de</strong>cirán<br />
<strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> cuando <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s manti<strong>en</strong>e ha experim<strong>en</strong>tado<br />
personalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> esta sustancia <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados ambi<strong>en</strong>tes. De esta<br />
forma, podría consolidar o <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>tir <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> medio sociocultural.
No obstante, <strong>el</strong> problema es más complejo <strong>de</strong> lo que propone esta simple explicación,<br />
que a<strong>de</strong>más podría <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho tanto <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te sociocultural <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong> droga, como <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> causalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
actitu<strong>de</strong>s-<strong>consumo</strong>. Son muchas <strong>la</strong>s variables mediadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación<br />
<strong>en</strong>tre actitud y conducta. Con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidad<br />
<strong>en</strong> esta r<strong>el</strong>ación, Fazio (1986) sugiere un mod<strong>el</strong>o procesual explicativo, que<br />
resumiremos brevem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus puntos más r<strong>el</strong>evantes:<br />
— Primera fase: Activación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actitud. El primer requisito es que <strong>la</strong> actitud llegue<br />
a <strong>la</strong> memoria. La activación es condición necesaria para que <strong>la</strong> actitud se<br />
convierta <strong>en</strong> conducta. La fuerza <strong>de</strong> esta actitud será mayor cuanto más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
se haya activado con anterioridad, cuanto m<strong>en</strong>os tiempo haya<br />
transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> última activación, y cuanto más experi<strong>en</strong>cia directa se<br />
haya obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> objeto juzgado.<br />
— Segunda fase: Percepción s<strong>el</strong>ectiva. Una vez activada una actitud, <strong>el</strong> sujeto<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a percibir <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> forma converg<strong>en</strong>te con esa actitud activada.<br />
— Tercera fase: Normas sociales. Exist<strong>en</strong> normas sociales que pue<strong>de</strong>n afectar a<br />
<strong>la</strong> interpretación que <strong>el</strong> sujeto realiza <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación. Si tal norma <strong>de</strong>fine <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> manera diverg<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> actitud activada, ésta pue<strong>de</strong> no traducirse<br />
<strong>en</strong> conducta. En caso contrario, t<strong>en</strong>drá muchas más posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
hacerlo.<br />
Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación actitud-conducta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, según este<br />
mod<strong>el</strong>o, <strong>de</strong> variables <strong>de</strong>rivadas tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> sujeto, como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<br />
sociales imperantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio. Aplicando esto al tema que nos ocupa, po<strong>de</strong>mos<br />
intuir que <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre actitu<strong>de</strong>s favorables hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> y conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, será tanto más po<strong>de</strong>rosa cuanto mayor sea <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> ingesta y cuanto más permisivo sea <strong>el</strong> medio social d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
(Brown, Creamer y Stetson, 1987), incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> este medio al grupo social <strong>en</strong> cuyo<br />
marco se realiza <strong>el</strong> <strong>consumo</strong>. Estas dos variables, a su vez, modu<strong>la</strong>rán <strong>la</strong> mayor o<br />
m<strong>en</strong>or percepción <strong>de</strong> normalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso.<br />
Por otra parte, cabría p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s será mayor <strong>en</strong><br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s dirigidas hacia <strong>la</strong>s drogas institucionalizadas, por los factores que acabamos<br />
<strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar. En cualquier caso, nos interesa conocer y evaluar <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> estas sustancias, por cuanto repres<strong>en</strong>tan t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias o predisposiciones<br />
<strong>de</strong> actuación, que a<strong>de</strong>más, vi<strong>en</strong><strong>en</strong> asociadas a <strong>de</strong>terminadas expectativas sociales<br />
acerca <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> (Páez et al., 1992).<br />
También ha sido <strong>de</strong>stacado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> autoconcepto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones adolesc<strong>en</strong>tes (Pons y Berjano, 1996). Sin embargo, no<br />
contemp<strong>la</strong>remos <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y esta variable <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
apartado que ahora cerramos, sino <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> que abrimos a continuación <strong>de</strong>dicado<br />
85
86<br />
a los factores r<strong>el</strong>acionales, puesto que asumimos <strong>la</strong> génesis social <strong>de</strong> este constructo<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisiva influ<strong>en</strong>cia que variables propias d<strong>el</strong> sistema familiar juegan <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te (Li<strong>la</strong>, Musitu y Molpeceres, 1994).<br />
5.4. FACTORES RELACIONALES<br />
Los contextos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación interpersonal han sido seña<strong>la</strong>dos como uno <strong>de</strong> los más<br />
importantes antece<strong>de</strong>ntes o influ<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
(McCrady, 1987). El efecto <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>ado que ejerc<strong>en</strong> estos grupos, así como <strong>la</strong> transmisión<br />
<strong>de</strong> expectativas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, son factores que hay<br />
que t<strong>en</strong>er muy <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al explicar <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
(Christians<strong>en</strong> y Goldman, 1983; Shore, 1983). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esto, <strong>la</strong>s percepciones<br />
<strong>de</strong> insatisfacción respecto a los medios socializadores esco<strong>la</strong>r y familiar también<br />
han sido seña<strong>la</strong>dos como <strong>de</strong>stacados factores etiológicos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
drogas (Pons y Berjano, 1986). De <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los ambi<strong>en</strong>tes sociales<br />
más inmediatos <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te nos ocuparemos <strong>en</strong> este apartado.<br />
5.4.1. La familia<br />
El sistema familiar juega un pap<strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>tal para explicar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> numerosas<br />
conductas <strong>de</strong>sadaptativas <strong>en</strong> los hijos. Los padres, int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te o no,<br />
son <strong>la</strong> fuerza más po<strong>de</strong>rosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> sus hijos (Silverman, 1991). La influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> otros contextos sociales (medios <strong>de</strong> comunicación, grupo <strong>de</strong> iguales, escu<strong>el</strong>a,…)<br />
pasa normalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> tamiz <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, que pue<strong>de</strong> tanto amplificar como disminuir<br />
sus efectos e influ<strong>en</strong>cias, sean estos positivos o negativos. Muy especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas institucionalizadas, <strong>la</strong> actitud más o m<strong>en</strong>os crítica <strong>de</strong> los<br />
padres ante <strong>el</strong><strong>la</strong>s, así como sus propias pautas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sviar o reforzar<br />
<strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación o d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales como ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes.<br />
Sin <strong>de</strong>sestimar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión grupal, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />
resulta ser <strong>la</strong> variable que con más insist<strong>en</strong>cia se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> los trabajos referidos a<br />
factores <strong>de</strong> riesgo (Pons y Bu<strong>el</strong>ga, 1994). Esta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be ser contemp<strong>la</strong>da<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos verti<strong>en</strong>tes. En primer lugar, <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas por parte<br />
<strong>de</strong> los padres pue<strong>de</strong> propiciar <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> esta misma sustancia por los hijos. Por<br />
otra parte, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y sus consecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> clima familiar y <strong>en</strong> diversas variables individuales <strong>de</strong> los hijos, se ha seña<strong>la</strong>do,<br />
ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras aproximaciones, como uno <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes<br />
d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas (Alonso-<br />
Fernán<strong>de</strong>z, 1979; Vega, 1981).
Indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> familia es <strong>el</strong> primer marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se inicia <strong>la</strong><br />
socialización y por lo tanto <strong>la</strong> personalidad d<strong>el</strong> individuo. La familia se especializa <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>es para sus miembros, más que <strong>en</strong> preparar <strong>la</strong>s condiciones<br />
para <strong>la</strong> libre asunción <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> familia como socializador primario<br />
d<strong>el</strong> niño, <strong>en</strong>seña principalm<strong>en</strong>te cómo someterse a <strong>la</strong> sociedad, al tiempo que <strong>de</strong>posita<br />
<strong>en</strong> éste un <strong>el</strong>aborado sistema <strong>de</strong> restricciones y permisiones. La familia lleva a<br />
cabo <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> los controles sociales mediante <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> recomp<strong>en</strong>sas<br />
y culpas conting<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s conductas que se ajust<strong>en</strong> o no a los criterios <strong>de</strong>scritos<br />
por <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> sociedad (Musitu, 1983; 1986).<br />
Pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>la</strong> familia como sistema social advirti<strong>en</strong>do que sus características<br />
más sobresali<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong> <strong>de</strong> ser una pequeña unidad formada por un número<br />
r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te restringido <strong>de</strong> individuos reunidos por <strong>la</strong>zos íntimos y complejos,<br />
basada es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> acuerdos voluntarios <strong>en</strong>tre adultos y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> predominaría<br />
una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones pero con una c<strong>la</strong>ra d<strong>el</strong>imitación <strong>de</strong><br />
roles (cada uno cumple su pap<strong>el</strong> social <strong>de</strong>finido: padre, madre, hijo, hija) <strong>en</strong>contrándose<br />
los hijos <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> protegidos y guiados fr<strong>en</strong>te a los adultos que son los<br />
protectores y guías. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>el</strong> adulto mod<strong>el</strong>a <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>la</strong> conducta<br />
d<strong>el</strong> hijo.<br />
Es un hecho constatado que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas por los padres propicia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma u otras sustancias por los hijos (Davidson, Choquet y B<strong>el</strong><strong>la</strong>nger,<br />
1980; Lassey y Carlson, 1980). A este respecto, reci<strong>en</strong>tes investigaciones apuntan<br />
que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> habitual <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los prog<strong>en</strong>itores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
historias familiares <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los adictos a opiáceos (García-<br />
López y Ezquiaga, 1991; Jiménez y Revu<strong>el</strong>ta, 1991).<br />
En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia familiar es, si cabe,<br />
más <strong>de</strong>cisiva dado <strong>el</strong> carácter institucionalizado <strong>de</strong> esta sustancia. Ya ha sido seña<strong>la</strong>do<br />
que nuestro país, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> tradicional productor, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre los tres<br />
primeros d<strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> cuanto a <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por habitante y año. Conocido<br />
es que este <strong>consumo</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra vincu<strong>la</strong>do a usos familiares <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
perceptible para <strong>el</strong> niño <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia. No <strong>de</strong>be extrañar pues que<br />
según reci<strong>en</strong>tes datos aportados por <strong>la</strong> Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball i Afers Socials (1993)<br />
más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres cuartas partes <strong>de</strong> los alcohólicos val<strong>en</strong>cianos manifiest<strong>en</strong> haber iniciado<br />
su <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar, así como que casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>el</strong>los ti<strong>en</strong>e antece<strong>de</strong>ntes<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>ismo <strong>en</strong> sus padres.<br />
Esta casi imperceptible inducción al <strong>consumo</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad <strong>de</strong> unos<br />
usos familiares habituales, es <strong>en</strong> nuestra cultura absolutam<strong>en</strong>te imposible <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas no institucionalizadas, cuya imag<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te vi<strong>en</strong>e acompañada<br />
<strong>de</strong> una actitud negativa y una posición crítica. Incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> tabaco, y pese<br />
a ser una droga <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> altam<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>dido, su <strong>consumo</strong> está habitualm<strong>en</strong>te<br />
vetado a los niños. Raram<strong>en</strong>te los padres incitan este uso <strong>en</strong> sus hijos. Su<strong>el</strong>e ser <strong>el</strong><br />
grupo <strong>de</strong> amigos <strong>el</strong> instigador y normalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong>vi<strong>en</strong>e “c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stino” y es<br />
87
88<br />
ocultado a los mayores. Vi<strong>en</strong>e a ser una muestra <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
autoafirmación y afiliación, pero con <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que es una conducta recriminada<br />
o no aceptada por los padres.<br />
Al respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptabilidad comparada <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y tabaco, Pinazo (1993)<br />
refiere que más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres cuartas partes (77.9%) <strong>de</strong> los padres val<strong>en</strong>cianos opina<br />
que <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas ayudan a animar <strong>la</strong>s fiestas, y que cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad<br />
(40%) pi<strong>en</strong>sa que <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales no ocurre nada malo por tomar bebidas alcohólicas,<br />
constatándose por contra que <strong>el</strong> 85.8% manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> que fumar es<br />
una manera <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdiciar tiempo y dinero, y un 85.3% manifiesta que los profesores<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar bu<strong>en</strong> ejemplo no fumando ante sus alumnos. Por otra parte, esta<br />
misma autora comprueba que los padres consumidores habituales <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral unas actitu<strong>de</strong>s más permisivas hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
sustancias tóxicas institucionalizadas, lo cual es un factor que hará aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> probabilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> estas drogas <strong>en</strong> sus hijos (Ca<strong>la</strong>nca, 1984).<br />
Algunas investigaciones realizadas <strong>en</strong> nuestro país analizan <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> habitual <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
los más jóv<strong>en</strong>es. Así, <strong>en</strong> un estudio <strong>de</strong> Cruz Roja Españo<strong>la</strong> (1985) se <strong>de</strong>tectó que<br />
consumían más <strong>alcohol</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes que t<strong>en</strong>ían padres consumidores habituales;<br />
por su parte, Cár<strong>de</strong>nas (1986) halló que un 64.8% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes bebedores,<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a familias con padres habitualm<strong>en</strong>te consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Más<br />
específicos son los resultados aportados por Jabakhanji (1988), con pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, cuyos datos exponemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XII.<br />
Tab<strong>la</strong> XII<br />
Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores <strong>en</strong> <strong>el</strong> último mes, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los padres (Jabakhanji, 1988)<br />
% % % Más <strong>de</strong> % Diaria-<br />
Consumo <strong>de</strong> los padres <strong>en</strong> casa: No 4 veces 4 veces m<strong>en</strong>te<br />
Nunca 10.9 4.7 3.9 0.0<br />
Ocasionalm<strong>en</strong>te 46.1 39.3 31.7 7.9<br />
Habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> comidas 36.5 42.7 49.7 71.6<br />
En comidas y fuera 6.3 13.2 14.6 20.3<br />
Como vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior tab<strong>la</strong>, a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>en</strong> los hijos, disminuye progresivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> padres que nunca<br />
beb<strong>en</strong> <strong>en</strong> su casa, o que lo hac<strong>en</strong> ocasionalm<strong>en</strong>te, al tiempo que se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> padres que su<strong>el</strong><strong>en</strong> beber durante <strong>la</strong>s comidas, o también fuera <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
La transmisión cultural d<strong>el</strong> hábito alcohólico ilustrada por investigaciones como <strong>la</strong><br />
anterior, pres<strong>en</strong>ta un contrapunto, igualm<strong>en</strong>te merecedor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investi-
gaciones que han int<strong>en</strong>tado hal<strong>la</strong>r un compon<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>ético que explicara esta transmisión<br />
familiar (Cloninger, Bohman y Sigvardson, 1981; Goodwin, 1983; Midanik,<br />
1983). De <strong>la</strong> misma forma que estos estudios <strong>de</strong>jaban una posibilidad abierta a <strong>la</strong>s<br />
influ<strong>en</strong>cias ambi<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> justa medida, hemos <strong>de</strong> reconocer que una compr<strong>en</strong>sión<br />
global <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scartar <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éticas, por más<br />
que nuestro interés y p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo sea <strong>de</strong> tipo psicosocial. Sin embargo,<br />
precisam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> mira, no <strong>en</strong>traremos <strong>en</strong> más consi<strong>de</strong>raciones,<br />
y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>remos que <strong>la</strong> simple m<strong>en</strong>ción a esta perspectiva etiológica, es<br />
sufici<strong>en</strong>te para los propósitos <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />
Hab<strong>la</strong>ndo concretam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> síndrome alcohólico, algunos autores han <strong>de</strong>stacado<br />
<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un efecto <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> padres a hijos, basándose <strong>en</strong> factores<br />
ambi<strong>en</strong>tales (Steing<strong>la</strong>ss y Robertson, 1983; Steing<strong>la</strong>ss et al., 1987). Pero datos <strong>de</strong><br />
investigaciones más reci<strong>en</strong>tes, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Harwood y Leonard (1989), <strong>de</strong>jan<br />
<strong>la</strong> duda sobre este efecto <strong>de</strong> transmisión, sea g<strong>en</strong>ético o ambi<strong>en</strong>tal, al no <strong>en</strong>contrar<br />
una r<strong>el</strong>ación significativa <strong>en</strong>tre <strong>alcohol</strong>ismo familiar y <strong>alcohol</strong>ismo <strong>en</strong> los hijos, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es adultos.<br />
De cualquier modo, esta discusión no es sino tang<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante a los<br />
efectos d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, ya que no nos interesa tanto <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
como categoría clínica, cuanto como conducta <strong>de</strong> abuso.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> familia no sólo ejerce su influ<strong>en</strong>cia facilitando o transmiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre sus miembros más jóv<strong>en</strong>es. Diversos autores<br />
han analizado <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y un ambi<strong>en</strong>te familiar<br />
<strong>de</strong>teriorado (Marquínez, 1982), unas r<strong>el</strong>aciones familiares conflictivas (Carbon<strong>el</strong>l,<br />
1980; Mercer y Kohn, 1980), <strong>la</strong> insatisfacción d<strong>el</strong> hijo respecto <strong>de</strong> sus r<strong>el</strong>aciones con<br />
<strong>la</strong> familia (Berjano, 1988), <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión paterna hacia los hijos (Orrantia y Fraile,<br />
1985) o <strong>el</strong> autoconcepto d<strong>el</strong> muchacho <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> autopercepción familiar<br />
(Wright, 1982; Pons y Berjano, 1996). Citaremos algunos estudios realizados con<br />
pob<strong>la</strong>ciones adolesc<strong>en</strong>tes españo<strong>la</strong>s que tratan <strong>de</strong> establecer r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> percepción<br />
d<strong>el</strong> clima familiar y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
La investigación <strong>de</strong> Elzo et al. (1987) aporta datos muy r<strong>el</strong>evantes para ilustrar<br />
esta r<strong>el</strong>ación. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XIII se resume sus principales conclusiones:<br />
Tab<strong>la</strong> XIII<br />
Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> familia y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
(Elzo et al., 1987)<br />
R<strong>el</strong>ación familiar: Abstemios/Mo<strong>de</strong>rados Excesivos<br />
Muy bu<strong>en</strong>a 87.1% 12.9%<br />
Bu<strong>en</strong>a 80.6% 19.4%<br />
Ma<strong>la</strong> 72.0% 28.0%<br />
Muy ma<strong>la</strong> 44.2% 55.8%<br />
89
90<br />
A medida que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te va percibi<strong>en</strong>do un mayor <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />
con su familia, se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que sea un consumidor <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>. Es importante observar que más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes que percib<strong>en</strong><br />
una r<strong>el</strong>ación familiar “muy ma<strong>la</strong>” son consumidores <strong>abusivo</strong>s, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
otras tres categorías éstos nunca llegan al 30%.<br />
D<strong>el</strong> mismo modo, Berjano (1988), <strong>en</strong> una muestra <strong>de</strong> alumnos d<strong>el</strong> Ciclo Superior<br />
<strong>de</strong> E.G.B., observa que según percibe <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con sus padres, <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> distintas bebidas alcohólicas se modifica <strong>en</strong> uno u otro s<strong>en</strong>tido. Así, los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes con una “ma<strong>la</strong>” o “muy ma<strong>la</strong>” percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con sus padres,<br />
son los que mayorm<strong>en</strong>te consum<strong>en</strong>. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XIV se resume estos resultados.<br />
Tab<strong>la</strong> XIV<br />
Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> familia y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
(Berjano, 1988)<br />
R<strong>el</strong>ación familiar: % Cerveza % Vino % Licores<br />
Muy ma<strong>la</strong> 83.3 50.0 45.5<br />
Ma<strong>la</strong> 80.0 40.0 60.0<br />
Bu<strong>en</strong>a 52.3 33.3 28.0<br />
Muy bu<strong>en</strong>a 48.0 35.2 22.9<br />
Los mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> consumidores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los alumnos<br />
que expresan percepciones negativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones con sus padres. Como se<br />
observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XIV, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> consumidores sufre un increm<strong>en</strong>to importante<br />
cuando nos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría “bu<strong>en</strong>a r<strong>el</strong>ación” a “ma<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación”.<br />
Si bi<strong>en</strong> los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s anteriores no permit<strong>en</strong> establecer una<br />
r<strong>el</strong>ación causal <strong>en</strong>tre clima familiar y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, sí que se observa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
que <strong>la</strong> percepción negativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones familiares aparece acompañada<br />
<strong>de</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> consumidores. Por tanto, cabe p<strong>en</strong>sar que una bu<strong>en</strong>a r<strong>el</strong>ación<br />
familiar actúe como at<strong>en</strong>uante d<strong>el</strong> uso excesivo <strong>de</strong> bebidas alcohólicas al que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
se pue<strong>de</strong> ver inducido por otros factores sociales. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> bebida<br />
pue<strong>de</strong> ser un indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> problemas, disfunciones y <strong>de</strong>sajustes <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> familia que, a su vez, han podido <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar una forma abusiva <strong>de</strong> beber <strong>en</strong><br />
alguno <strong>de</strong> sus miembros. El adolesc<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r evadirse <strong>de</strong> un clima familiar<br />
percibido como hostil mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> una sustancia que por otra parte<br />
le facilita <strong>la</strong> integración <strong>en</strong> un grupo social -los iguales- <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual suplir, al m<strong>en</strong>os apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias afectivas con <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> su casa.<br />
Sin embargo, exist<strong>en</strong> resultados <strong>de</strong> otros estudios que <strong>en</strong> principio parec<strong>en</strong> contra<strong>de</strong>cir<br />
los anteriores. Bu<strong>el</strong>ga, Musitu y García-Pérez (1993) no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran r<strong>el</strong>ación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. y <strong>la</strong> comunicación<br />
familiar. No obstante, <strong>la</strong> contradicción sólo es apar<strong>en</strong>te, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta
que los trabajos anteriores mostraban r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>consumo</strong> y una categoría más<br />
amplia <strong>de</strong> percepción d<strong>el</strong> clima familiar g<strong>en</strong>eral, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> este último hace<br />
refer<strong>en</strong>cia únicam<strong>en</strong>te a los procesos <strong>de</strong> comunicación padres-hijos, <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> comunicación compartida <strong>en</strong>tre ambos, sin hacer refer<strong>en</strong>cia a<br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, variable esta última más <strong>de</strong>cisiva cuando <strong>el</strong> hijo expresa <strong>la</strong><br />
percepción <strong>de</strong> su clima familiar.<br />
En otra investigación, Pons y Berjano (1996) comprueban que hay una c<strong>la</strong>ra r<strong>el</strong>ación<br />
inversa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> autoconcepto d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
Estos autores, contemp<strong>la</strong>n <strong>el</strong> autoconcepto d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te como un constructo<br />
multidim<strong>en</strong>sional d<strong>el</strong> cual pue<strong>de</strong>n extraerse diversos factores explicativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autopercepciones<br />
que <strong>el</strong> muchacho/a ti<strong>en</strong>e, referidas a diversos ámbitos <strong>de</strong> su vida -esco<strong>la</strong>r,<br />
familiar, social,…- (Marsh, H., 1987; 1989). Esto permite una mayor c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong><br />
resultados cuando se r<strong>el</strong>aciona este constructo con diversas conductas sociales. De<br />
esta forma, se observa que los alumnos <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. consumidores<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas, manifiestan un autoconcepto significativam<strong>en</strong>te más negativo<br />
que sus compañeros no consumidores, y lo hac<strong>en</strong> especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> dominio<br />
d<strong>el</strong> autoconcepto refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> interacción familiar, es <strong>de</strong>cir, respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autopercepciones<br />
<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación familiar, <strong>el</strong> clima y <strong>el</strong> afecto percibido. En este<br />
mismo s<strong>en</strong>tido, los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> Ajangiz et al. (1988), indican una disminución d<strong>el</strong><br />
autoconcepto adolesc<strong>en</strong>te, a medida que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad y frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> ingerido.<br />
Debemos m<strong>en</strong>cionar que si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> comunicación pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />
familiar no parece ser un <strong>de</strong>terminante directo d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, sí es cierto<br />
que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> variable explica una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad percibida d<strong>el</strong> clima familiar y d<strong>el</strong><br />
mismo autoconcepto d<strong>el</strong> muchacho (Musitu et al., 1991). Una educación paterna<br />
afectiva y basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> aceptación y <strong>la</strong> confianza, ti<strong>en</strong>e un alto po<strong>de</strong>r explicativo <strong>de</strong><br />
un autoconcepto positivo y una alta autoestima <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia (Bayer, 1986;<br />
Omizo y Omizo, 1987; Musitu y Gutiérrez, 1990). El autoconcepto, por su parte, aparece<br />
como un constructo c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> ajuste emocional, social y conductual <strong>de</strong> los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes (Marsh, H., 1986; Richardson y Lee, 1986; Schumaker, Small y Wood,<br />
1986). Debemos p<strong>en</strong>sar pues, que un ambi<strong>en</strong>te familiar positivo será un <strong>de</strong>cisivo prev<strong>en</strong>tor<br />
<strong>de</strong> conductas <strong>de</strong>sajustadas <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Como seña<strong>la</strong> Funes (1984),<br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un equilibrio positivo <strong>de</strong> afecto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas d<strong>el</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> madurez, una percepción afectiva globalm<strong>en</strong>te positiva <strong>de</strong> los prog<strong>en</strong>itores, un<br />
equilibrio <strong>en</strong>tre imposiciones y gratificaciones y, por tanto, un apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia<br />
a <strong>la</strong> frustración son requisitos es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> salud psíquica d<strong>el</strong> niño.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> este punto, se infiere <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implicar a los<br />
padres <strong>en</strong> los procesos prev<strong>en</strong>tivos a fin <strong>de</strong> crear un ambi<strong>en</strong>te familiar positivo y a<strong>de</strong>más<br />
ofrecer a los hijos un mod<strong>el</strong>ado racional y contro<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso familiar <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas. La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be incluir a los padres como un ag<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />
91
92<br />
Pero está c<strong>la</strong>ro que no sólo es <strong>la</strong> familia <strong>la</strong> variable r<strong>el</strong>acional que pueda explicar<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes. La influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
iguales ha sido seña<strong>la</strong>da también como muy <strong>de</strong>stacada a este efecto. Si bi<strong>en</strong>, como<br />
hemos m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> líneas prece<strong>de</strong>ntes, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sviar <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> otros canales <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia social, no es m<strong>en</strong>os cierto, que <strong>la</strong>s<br />
r<strong>el</strong>aciones sociales que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te se procura fuera <strong>de</strong> su ámbito familiar, van a<br />
ser importantísimas <strong>en</strong> <strong>el</strong> posible <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas conductas<br />
<strong>de</strong>sajustadas. Consi<strong>de</strong>raremos esta cuestión <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto sigui<strong>en</strong>te.<br />
5.4.2. El grupo <strong>de</strong> iguales<br />
El adolesc<strong>en</strong>te comi<strong>en</strong>za a participar al principio <strong>de</strong> esta etapa con su grupo <strong>de</strong><br />
iguales, los cuales incidirán <strong>de</strong> forma importante <strong>en</strong> su socialización. El muchacho se<br />
constituye con sus amigos <strong>en</strong> un grupo social organizado que le permite satisfacer<br />
sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> afiliación y aceptación por parte <strong>de</strong> los iguales.<br />
La subcultura d<strong>el</strong> grupo refleja inevitablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sociedad adulta y refuerza <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> sus valores. El muchacho va a poner <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales<br />
<strong>la</strong>s normas dominantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> moralidad adulta. Este hecho es un aspecto importante<br />
dado que <strong>el</strong> chico imita sobre todo a los individuos con significado social. Pue<strong>de</strong> ocurrir<br />
que algunos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> pandil<strong>la</strong> consuman <strong>alcohol</strong>, incluso que <strong>en</strong> ocasiones<br />
lo hagan <strong>de</strong> manera excesiva. Entonces, otros miembros que hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no<br />
consumían <strong>de</strong> manera habitual, pue<strong>de</strong>n com<strong>en</strong>zar a hacerlo, llevados por <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> adaptarse a <strong>la</strong> nueva circunstancia social, repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> grupo. Esto lo<br />
han apr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad adulta a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, y los mass<br />
media. A este respecto, <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas serían para <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te un vehículo<br />
que le permitiría <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> un mundo hasta <strong>en</strong>tonces reservado y le haría al<br />
mismo tiempo partícipe <strong>de</strong> otra cultura (Biron, Huerre y Reymond, 1979).<br />
Un problema que se nos p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> como <strong>la</strong> nuestra<br />
es <strong>la</strong> ocupación d<strong>el</strong> tiempo libre. En <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong> los casos, muchos adolesc<strong>en</strong>tes<br />
pasan <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su tiempo <strong>de</strong> ocio <strong>en</strong> bares, pubs o discotecas, es <strong>de</strong>cir,<br />
lugares don<strong>de</strong> hay que consumir y <strong>de</strong> hecho se incita a consumir <strong>alcohol</strong> con <strong>el</strong> pretexto<br />
<strong>de</strong> que este <strong>consumo</strong> significa un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración grupal.<br />
R<strong>el</strong>acionado con esto está <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Está sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>mostrado que aqu<strong>el</strong>los muchachos que dispon<strong>en</strong> personalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
más dinero <strong>en</strong> comparación con sus compañeros, van a ser los que más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
aparezcan como consumidores (Torres, 1986; Cano y Berjano, 1988;<br />
Marín y Cantillo, 1993). Algo simi<strong>la</strong>r ocurrirá con sus familias, pues según reci<strong>en</strong>tes<br />
datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum (1992a), <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> habitual <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral es directam<strong>en</strong>te proporcional al niv<strong>el</strong> socioeconómico <strong>de</strong><br />
los bebedores.
Aquí es cuando cabe introducir un acontecimi<strong>en</strong>to social que será crucial para<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r este proceso, cual es <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> salidas nocturnas <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. La<br />
búsqueda <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>ción y diversión, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> integración y aprobación grupal,<br />
y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, son tres variables que aparec<strong>en</strong> r<strong>el</strong>acionadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida nocturna <strong>de</strong> muchos adolesc<strong>en</strong>tes (Coombs, W<strong>el</strong>lisch y Fawzy, 1985;<br />
Van <strong>de</strong>r Goor, Knibbe y Drop, 1990).<br />
Peinado, Pereña y Portero (1993) <strong>en</strong> un interesante trabajo sobre <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, recog<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> motivos que los propios jóv<strong>en</strong>es<br />
aduc<strong>en</strong> para beber. Resumiremos lo más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> esta aportación, exponi<strong>en</strong>do<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones que extraemos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s informaciones <strong>de</strong> los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes bebedores, recogidas por estos autores:<br />
— Salir, estar con los amigos y beber forma parte <strong>de</strong> un mismo ritual social.<br />
— La ingesta <strong>de</strong> bebidas alcohólicas es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o socialm<strong>en</strong>te instaurado que<br />
permite <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con los amigos y <strong>la</strong> diversión.<br />
— Se bebe durante los fines <strong>de</strong> semana porque es cuando se pue<strong>de</strong> salir con los<br />
amigos.<br />
— Entre semana no se bebe prácticam<strong>en</strong>te nada, aunque se visit<strong>en</strong> los mismos<br />
establecimi<strong>en</strong>tos que <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana.<br />
— No se bebe porque se necesite, sino porque lo <strong>de</strong>manda <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te.<br />
— No apetece beber a so<strong>la</strong>s; se bebe con <strong>el</strong> grupo.<br />
— No se bebe con los padres; no porque lo prohiban, sino porque no apetece.<br />
Muchos padres <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes bebedores pi<strong>en</strong>san que sus hijos no beb<strong>en</strong>.<br />
— “Beber” no es tomar una copa como aperitivo o con <strong>la</strong>s comidas; “beber” ti<strong>en</strong>e<br />
como objetivo emborracharse.<br />
— S<strong>en</strong>tirse más integrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo es una razón para iniciar <strong>el</strong> hábito.<br />
— En una discoteca o <strong>en</strong> un pub hay que beber <strong>alcohol</strong>, porque <strong>de</strong> lo contrario se<br />
pue<strong>de</strong> pasar por aburrido o “raro”.<br />
— Se bebe por inercia, por que lo hace todo <strong>el</strong> mundo.<br />
— La cantidad que se ingiere habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una noche <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> lo que<br />
su<strong>el</strong>e beber <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> grupo.<br />
— La borrachera permite <strong>el</strong> acercami<strong>en</strong>to a personas d<strong>el</strong> otro sexo, especialm<strong>en</strong>te<br />
por parte <strong>de</strong> los varones.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que estas conclusiones <strong>la</strong>s hemos <strong>el</strong>aborado a partir d<strong>el</strong> registro <strong>de</strong><br />
informaciones recogido por Peinado, Pereña y Portero (1993), por lo que, p<strong>en</strong>samos,<br />
pue<strong>de</strong>n ilustrar <strong>de</strong> manera muy realista <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia grupal sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong><br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
En otro reci<strong>en</strong>te trabajo, Elzo, Elorza y Laespada (1994) refier<strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
social d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, tan habitual <strong>en</strong> nuestra sociedad, ti<strong>en</strong>e difer<strong>en</strong>tes pautas <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> edad. Así, <strong>en</strong>tre los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 20 años, <strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> los bebedores mani-<br />
93
94<br />
fiesta hacerlo cuando sale con sus amigos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> edad compr<strong>en</strong>dido<br />
<strong>en</strong>tre los 30 y 40 años, <strong>el</strong> primer ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> es “<strong>en</strong> casa con <strong>la</strong><br />
familia” (71.4%), seguido por “comi<strong>en</strong>do fuera” (58.9%). Estos autores explican que<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> juv<strong>en</strong>il ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>en</strong>garce e inserción <strong>en</strong> un grupo<br />
como modo <strong>de</strong> adaptación social. A<strong>de</strong>más, cuando se pregunta si ahora beb<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>os que antes, int<strong>en</strong>tando ver <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es, qui<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>ran que ahora beb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os porque han<br />
cambiado <strong>de</strong> estilo <strong>de</strong> vida al hacerse más mayores, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre los adultos<br />
se refier<strong>en</strong> más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te razones <strong>de</strong> salud.<br />
Pese a que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes seña<strong>la</strong>n como motivo <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong><br />
variables r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> integración grupal, parece ser que los mayores niv<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que manifiestan buscar<br />
efectos <strong>de</strong>sinhibitorios (Parra, 1994). Aunque <strong>la</strong>s investigaciones realizadas no permit<strong>en</strong><br />
establecer conclusiones <strong>de</strong>finitivas, datos como éste nos sugier<strong>en</strong> que algunos<br />
jóv<strong>en</strong>es pue<strong>de</strong>n realizar un <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación, que podría ser disimu<strong>la</strong>da bajo los efectos <strong>de</strong> esta sustancia.<br />
De alguna manera, lo anterior pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como consist<strong>en</strong>te con los<br />
datos aportados por Kwakman (1988), qui<strong>en</strong> refiere que los adolesc<strong>en</strong>tes que percib<strong>en</strong><br />
sus r<strong>el</strong>aciones con los iguales como m<strong>en</strong>os consolidadas, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más probabilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> consumidores <strong>abusivo</strong>s, que aqu<strong>el</strong>los que han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
r<strong>el</strong>aciones más consist<strong>en</strong>tes. Otros autores como Leonard y B<strong>la</strong>ne (1988) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
que los jóv<strong>en</strong>es percib<strong>en</strong> que <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> asertividad y <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r social.<br />
Por su parte, García-Roldán y Rubio (1991), apuntan que exist<strong>en</strong> dos tipos difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores: los “bebedores <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana” y los “bebedores<br />
<strong>de</strong> todos los días”. Los primeros beb<strong>en</strong> con <strong>el</strong> grupo y los segundos lo hac<strong>en</strong><br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su casa durante <strong>la</strong>s comidas. Estos autores consi<strong>de</strong>ran que los<br />
bebedores <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana son más <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus amigos y están más preocupados<br />
por <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong>los, aunque un dato a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este grupo<br />
es que lo primario <strong>en</strong> <strong>el</strong>los sea su percepción <strong>de</strong> dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con los<br />
<strong>de</strong>más, lo que les lleva a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a un grupo e integrarse con éste<br />
<strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s.<br />
El adolesc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> afiliación social y<br />
emocional pue<strong>de</strong> acudir a experim<strong>en</strong>tar los efectos <strong>de</strong> una sustancia que le permita<br />
alterar <strong>la</strong> percepción individual <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, más que alterar <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> sí<br />
misma. En tanto que <strong>la</strong>s emociones están profundam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s percepciones,<br />
<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> una droga para alterar éstas, pue<strong>de</strong> producir cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
respuestas emocionales a <strong>la</strong> situación percibida. El individuo cree <strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong><br />
sustancia le ha proporcionado un alivio social o emocional, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />
integración, cuando <strong>en</strong> realidad lo que ha hecho es alterar su percepción y así amortiguar<br />
<strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> una situación vital que no contro<strong>la</strong> totalm<strong>en</strong>te, dada su inmadu-
ez. La conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, <strong>de</strong> este modo queda reforzada y aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad<br />
<strong>de</strong> ser utilizada tan a m<strong>en</strong>udo como situaciones simi<strong>la</strong>res se produzcan<br />
(Birmingham y Sheehy, 1984).<br />
Sin embargo, no queremos p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales <strong>en</strong> <strong>el</strong> abuso<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias individuales, y mucho m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias específicas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación y <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión grupal.<br />
En todo caso, <strong>de</strong>beríamos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> inmadurez, más que <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias. Algunos<br />
autores, y p<strong>en</strong>samos que con bu<strong>en</strong> criterio, han p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> drogas a partir d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asertividad y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
(Botvin y Wills, 1985; Casanova y Santafé, 1994). Es cierto que <strong>en</strong> un proceso d<strong>el</strong><br />
ciclo vital caracterizado por <strong>la</strong> inexperi<strong>en</strong>cia social y <strong>la</strong> inmadurez emocional, <strong>la</strong> consolidación<br />
<strong>de</strong> estas habilida<strong>de</strong>s como objetivo d<strong>el</strong> proceso educativo, es recom<strong>en</strong>dable,<br />
y no sólo <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> conductas <strong>de</strong> salud. De todas maneras, al<br />
p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s causas d<strong>el</strong> problema, habría que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> razones más imbricadas <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> tejido sociocultural que da marco a <strong>la</strong> conducta grupal <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
Para algunos adolesc<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinhibirse, <strong>de</strong> integrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
grupo <strong>de</strong> pares, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse eufórico, <strong>de</strong> abordar a personas d<strong>el</strong> otro sexo, no se satisface<br />
sino <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia y por mediación d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, que vi<strong>en</strong>e a convertirse <strong>de</strong> este<br />
modo <strong>en</strong> una forma <strong>de</strong>sajustada <strong>de</strong> vínculo. En <strong>el</strong> trasfondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que los<br />
jóv<strong>en</strong>es manti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>la</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilitación d<strong>el</strong> vínculo social, <strong>el</strong> fracaso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntificaciones colectivas que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> valores normativos<br />
sociales; y si éstos fal<strong>la</strong>n, difícilm<strong>en</strong>te podrá haber una apreh<strong>en</strong>sión individual <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong>los. Esta anomia social, que supone <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilitación <strong>de</strong> los vínculos<br />
sociales, toma forma también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilitación d<strong>el</strong> vínculo grupal juv<strong>en</strong>il (Peinado,<br />
1994).<br />
A este respecto, Elzo (1994) ha seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
durante los fines <strong>de</strong> semana no es sino un modo <strong>de</strong> adaptación a un conjunto más<br />
amplio <strong>de</strong> “adicciones” -<strong>la</strong> música, <strong>la</strong> ropa, etc.- que <strong>la</strong> sociedad, a través <strong>de</strong> los mass<br />
media, propone a los adolesc<strong>en</strong>tes como sustituto <strong>de</strong> los vínculos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación tradicionales.<br />
Los medios <strong>de</strong> comunicación actúan, d<strong>el</strong>iberadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ocasiones, como<br />
un escaparate <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> vivir, que va a actuar como un refer<strong>en</strong>te colectivo <strong>de</strong><br />
actuación, supuestam<strong>en</strong>te facilitador <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración grupal. El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
no es sino una manifestación externa <strong>de</strong> este proceso “integrador” e i<strong>de</strong>ntificador, que<br />
está contro<strong>la</strong>do <strong>de</strong> manera inmediata por <strong>la</strong>s conting<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />
con los iguales.<br />
Como testimonio, <strong>en</strong>tre anecdótico y trágico, <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
al <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los vínculos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación, algunas investigaciones han sugerido que<br />
<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> actuara como sustituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversación <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
que domina <strong>de</strong> fondo <strong>la</strong> música a gran volum<strong>en</strong> (Van <strong>de</strong>r Goor, Knibbe y Drop, 1990).<br />
En otro or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> cosas, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales ha sido comparada con<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> iniciación al <strong>consumo</strong>. Así, Kand<strong>el</strong>, Kesles y Marguiles<br />
95
96<br />
(1978) concluyeron que <strong>la</strong> iniciación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> está influ<strong>en</strong>ciada por<br />
los padres como mod<strong>el</strong>o, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciación<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> cánnabis resulta fundam<strong>en</strong>tal.<br />
Sin embargo, estas conclusiones no pue<strong>de</strong>n tomarse como <strong>de</strong>finitivas, dado que<br />
otros estudios como Banks y Smith (1980), Aitk<strong>en</strong> (1985) y Cár<strong>de</strong>nas y Mor<strong>en</strong>o<br />
(1987b), apuntan que <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales es <strong>la</strong> variable con más influ<strong>en</strong>cia<br />
social <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Sin embargo, <strong>la</strong> propia<br />
Cár<strong>de</strong>nas (1986) seña<strong>la</strong> que <strong>el</strong> 83.7% <strong>de</strong> los amigos <strong>de</strong> los sujetos bebedores, eran<br />
igualm<strong>en</strong>te consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, pero un 64.8% t<strong>en</strong>ían asimismo familias consumidoras<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, por lo cual, p<strong>en</strong>samos que ambos grupos sociales -pandil<strong>la</strong> y<br />
familia- <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>rados como factores <strong>de</strong> riesgo, quedando abierta <strong>la</strong> cuestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />
En todo caso, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que los datos que v<strong>en</strong>imos exponi<strong>en</strong>do hasta aquí<br />
nos sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> familia juega un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conducta, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong>, y <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales es <strong>el</strong> factor <strong>de</strong>cisivo<br />
a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> convertir este <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> un hábito social. Por esta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> principio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong>, y por <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacado que <strong>el</strong> clima familiar ha<br />
<strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso, <strong>el</strong> sistema familiar <strong>de</strong>be ser contemp<strong>la</strong>do como<br />
<strong>el</strong> ámbito social inmediato más <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> acciones prev<strong>en</strong>tivas.
6 MODELOS<br />
APLICABLES A LA<br />
PREVENCIÓN DEL CONSUMO ABUSIVO<br />
DE ALCOHOL EN LA ADOLESCENCIA<br />
97
Este capítulo cerrará <strong>el</strong> marco teórico <strong>de</strong> nuestra investigación. Antes <strong>de</strong> pasar a<br />
<strong>la</strong> parte metodológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, haremos un breve recorrido por los posibles<br />
mod<strong>el</strong>os prev<strong>en</strong>tivos aplicables al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
Contemp<strong>la</strong>remos esta cuestión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud. En primer<br />
lugar analizaremos brevem<strong>en</strong>te este punto <strong>de</strong> partida, y com<strong>en</strong>taremos <strong>la</strong>s posibles<br />
aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social a <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
contemp<strong>la</strong>remos <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad, con lo que<br />
daremos por concluido <strong>el</strong> marco teórico.<br />
6.1. LA PREVENCIÓN Y LA EDUCACIÓN PARA LA SALUD<br />
Como punto <strong>de</strong> partida, proponemos que <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas<br />
<strong>de</strong>be abordarse y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> concepto global <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong><br />
Salud (Sieres, 1992). Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ubicar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> este marco, realizaremos<br />
una breve reflexión acerca <strong>de</strong> los tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción que clásicam<strong>en</strong>te<br />
asume <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica, y que se fundam<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>en</strong> que se halle <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o a modificar, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong> acción<br />
prev<strong>en</strong>tiva. De esta manera, po<strong>de</strong>mos distinguir <strong>en</strong>tre prev<strong>en</strong>ción primaria, secundaria<br />
y terciaria.<br />
Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por prev<strong>en</strong>ción primaria <strong>el</strong> conjunto integrado <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s dirigidas<br />
a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> medidas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a <strong>la</strong> evitación, reducción o<br />
retraso <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> drogas, y, por consigui<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> evitación<br />
d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso. Este tipo <strong>de</strong> medidas son <strong>de</strong> tipo educativo<br />
y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo impedir <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> problema. La prev<strong>en</strong>ción primaria<br />
se integra <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> proceso educativo y socializador d<strong>el</strong> individuo,<br />
prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to, y ti<strong>en</strong>e mucho que ver con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> anticipación<br />
social -que com<strong>en</strong>taremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado <strong>de</strong>dicado al pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción- por cuanto supone una actuación previa a <strong>la</strong> aparición, no sólo d<strong>el</strong> problema,<br />
sino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias variables posibilitadoras.<br />
La prev<strong>en</strong>ción secundaria se dirige a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong>, así como<br />
a <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> posibles secu<strong>el</strong>as <strong>en</strong> los sujetos que ya han iniciado este <strong>consumo</strong>.<br />
Su acción comi<strong>en</strong>za con <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> riesgo, y únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá<br />
su interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong>los. Es más específica que <strong>la</strong> anterior, al no dirigirse a<br />
toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, pero parte con <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> ser posterior a <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> problema<br />
y a <strong>la</strong> incubación <strong>de</strong> los factores que lo <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan. No es, por tanto, una<br />
acción proactiva y anticipadora, como <strong>la</strong> primaria, sino retroactiva y respondi<strong>en</strong>te.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción terciaria consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong>s secu<strong>el</strong>as físicas, psíquicas<br />
y sociales que hubiera podido causar <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso. Sus instrum<strong>en</strong>tos<br />
son <strong>la</strong> reinserción social, <strong>la</strong> rehabilitación, <strong>la</strong> capacitación <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
99
100<br />
recaídas. Es por tanto, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, una acción más restructuradora que prev<strong>en</strong>tiva.<br />
No obstante, como apunta Freixa (1993a), <strong>el</strong> proceso l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong> reinserción<br />
social es <strong>en</strong> realidad un proceso <strong>de</strong> inserción, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> socialización tardía, lo que<br />
a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r justificaría que <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción terciaria pudiera adscribirse a <strong>la</strong>s<br />
acciones sociales <strong>de</strong> tipo educativo y socializador, y por tanto, prev<strong>en</strong>tivo.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria<br />
se <strong>en</strong>contrarían integradas <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización y <strong>de</strong> educación<br />
para <strong>la</strong> salud, y se ori<strong>en</strong>tarían hacia aqu<strong>el</strong>los factores <strong>de</strong> riesgo que <strong>la</strong> investigación<br />
al respecto hubiera <strong>de</strong>tectado como asociados a esta conducta <strong>de</strong> abuso. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong><br />
investigación sobre factores <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> cualquier conducta <strong>de</strong>sajustada t<strong>en</strong>dría<br />
como objetivo aportar materiales que ori<strong>en</strong>taran <strong>la</strong> acción educativa inespecífica.<br />
No hay que olvidar tampoco, que <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria d<strong>el</strong> uso <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>de</strong>be incluir, junto a <strong>la</strong>s acciones educativas, <strong>el</strong> control sobre <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong><br />
comercialización y <strong>la</strong> publicidad d<strong>el</strong> producto (Schiøler, 1991), aunque esta tarea<br />
corresponda más a <strong>la</strong>s instancias legis<strong>la</strong>tivas, que a <strong>la</strong>s educativas, por lo que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
estas líneas, no po<strong>de</strong>mos hacer otra cosa que <strong>de</strong>jar m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> hecho.<br />
Por lo que se refiere a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción secundaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta abusiva <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
<strong>la</strong>s acciones se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rían con aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que ya han manifestado <strong>la</strong><br />
conducta <strong>de</strong> riesgo o que se ajustan al perfil d<strong>el</strong> consumidor <strong>abusivo</strong> propuesto por <strong>la</strong><br />
investigación sobre factores <strong>de</strong> riesgo. Por su parte, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción terciaria<br />
incluirían <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sajustes aparecidos <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los jóv<strong>en</strong>es<br />
que han visto <strong>de</strong>teriorado su funcionami<strong>en</strong>to social <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso.<br />
La investigación social aporta materiales para mejorar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s<br />
variables predispon<strong>en</strong>tes, precipitantes y perpetuantes, asociadas al abuso <strong>de</strong> drogas.<br />
Las primeras vulnerabilizan y predispon<strong>en</strong> al sujeto a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> conducta<br />
<strong>de</strong>sajustada. Las segundas favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores. Las terceras impi<strong>de</strong>n que <strong>la</strong> situación mejore, una vez consolidado<br />
<strong>el</strong> problema. El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todos estos aspectos facilitará <strong>la</strong> localización<br />
<strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo, lo que permitirá priorizar <strong>la</strong>s actuaciones prev<strong>en</strong>tivas,<br />
incidi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características ambi<strong>en</strong>tales, sociales o individuales <strong>de</strong>finidas por<br />
dichos factores.<br />
La necesidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir sobre aqu<strong>el</strong>los sujetos que comi<strong>en</strong>zan a manifestar <strong>la</strong><br />
conducta <strong>de</strong> riesgo, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> actuar <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> que es necesaria <strong>la</strong> restructuración<br />
posterior a los efectos d<strong>el</strong> abuso, quedan fuera <strong>de</strong> toda cuestión. Sin<br />
embargo, proponemos una mayor pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria<br />
que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva inespecífica, abor<strong>de</strong>n <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud.<br />
Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que aunque <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong>trañe más dificulta<strong>de</strong>s<br />
que <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones concretas sobre pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> riesgo,<br />
y aunque su r<strong>en</strong>tabilidad social a corto y medio p<strong>la</strong>zo sea apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os<br />
apreh<strong>en</strong>sible, los b<strong>en</strong>eficios sobre <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida comunitarias, <strong>de</strong>berán<br />
ser inequívocam<strong>en</strong>te mayores.
El objetivo i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria es que no fueran necesarios los otros<br />
dos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción. Y éste es un objetivo que <strong>de</strong>be abordarse con una perspectiva<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, y con un <strong>de</strong>sarrollo temporal coinci<strong>de</strong>nte con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />
socialización.<br />
A partir <strong>de</strong> aquí, es cuando <strong>de</strong>bemos situar los procedimi<strong>en</strong>tos prev<strong>en</strong>tivos bajo <strong>el</strong><br />
epígrafe g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> Salud. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>remos por tal al proceso educativo<br />
dirigido a dotar a <strong>la</strong>s personas y a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />
su control sobre los factores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> salud (Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong><br />
Sanitat i Consum, 1993). El objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud, será<br />
que <strong>el</strong> mayor número posible <strong>de</strong> ciudadanos puedan disponer <strong>en</strong> su repertorio conductual<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor cantidad posible <strong>de</strong> conductas compatibles con su propio bi<strong>en</strong>estar<br />
físico, psíquico y social.<br />
La conducta <strong>de</strong> salud es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> múltiples variables, y <strong>de</strong> complejas interacciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> sujeto, <strong>de</strong> sus contextos<br />
sociales inmediatos y <strong>de</strong> su medio sociocultural, nos <strong>en</strong>contramos con <strong>la</strong>s interacciones<br />
<strong>en</strong>tre este conjunto <strong>de</strong> factores, todo lo cual va a condicionar <strong>la</strong> misma<br />
conducta, a <strong>la</strong> vez que ésta inci<strong>de</strong> nuevam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los futuros <strong>de</strong>terminantes<br />
<strong>de</strong> otra conducta (Barriga, 1993).<br />
Es <strong>en</strong> este complejo marco <strong>de</strong> interacciones, que acontece y <strong>de</strong>bemos contemp<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
infancia supone incidir tanto sobre los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>tales como sobre los personales.<br />
Proponemos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> nuestro campo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, que <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable se apoye <strong>en</strong> una visión psicosocial d<strong>el</strong> ser humano<br />
y que permita <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión sociocultural d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to humano.<br />
A este respecto, Rodríguez-Marín, Martínez-García y Valcárc<strong>el</strong> (1990) seña<strong>la</strong>n<br />
dos áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> Psicología Social pue<strong>de</strong> aportar materiales útiles para <strong>la</strong><br />
educación y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> cambios conductuales y <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />
<strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> índole psicosocial 1. Com<strong>en</strong>taremos brevem<strong>en</strong>te estas<br />
posibles aportaciones y sus implicaciones para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> drogas.<br />
El área d<strong>el</strong> cambio comportam<strong>en</strong>tal abarca <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología<br />
Social <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong>s<br />
aplicaciones comunitarias p<strong>la</strong>smadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> programas<br />
<strong>de</strong> educación sanitaria sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, que a su vez incluye <strong>el</strong> campo<br />
d<strong>el</strong> Marketing Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />
En este ámbito <strong>la</strong>s aportaciones psicosociales provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
actitu<strong>de</strong>s y su r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Un tipo <strong>de</strong> obstá-<br />
1 Estos autores seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> realidad cinco aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social a <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Salud, que incluy<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos citadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones profesional-<strong>en</strong>fermo, <strong>la</strong> respuesta<br />
d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, y <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación a <strong>la</strong> prescripción facultativa. Sin<br />
embargo, sólo com<strong>en</strong>taremos aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s aportaciones que resultan r<strong>el</strong>evantes para <strong>el</strong> tema que estamos<br />
tratando.<br />
101
102<br />
culo muy importante para <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida lo constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />
que <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto social operan <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario. Es <strong>de</strong>cir, los hábitos <strong>de</strong> conducta<br />
r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> salud son <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y mant<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias<br />
sociales y culturales que <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. De esta forma, <strong>la</strong>s<br />
acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud promovidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Social y otras<br />
ci<strong>en</strong>cias, chocarán con <strong>la</strong>s po<strong>de</strong>rosas presiones sociales y económicas que incitan a<br />
los ciudadanos a consumir <strong>de</strong>terminados productos perjudiciales como <strong>el</strong> tabaco o <strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong>.<br />
La segunda área <strong>de</strong> aportaciones a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong><br />
variables etiológicas <strong>de</strong> carácter psicosocial. Como hemos m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> líneas prece<strong>de</strong>ntes,<br />
los cont<strong>en</strong>idos que ori<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación sobre <strong>la</strong>s variables asociadas a <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> riesgo. La Psicología<br />
Social ha <strong>de</strong>tectado cómo <strong>de</strong>terminadas variables prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los contextos<br />
sociales inmediatos -familia, grupos sociales, etc.- así como <strong>de</strong> los contextos macroculturales,<br />
pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar conductas <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias tóxicas.<br />
La prev<strong>en</strong>ción supone por tanto interv<strong>en</strong>ir sobre aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables que están contribuy<strong>en</strong>do<br />
a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar <strong>la</strong> conducta que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos reducir. Esto también<br />
implica profundizar, cada vez más y tanto como se pueda, <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los estratos <strong>de</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia macrosocial <strong>de</strong> profundidad creci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> que se originan variables predispon<strong>en</strong>tes<br />
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te incontro<strong>la</strong>bles. Visto así <strong>el</strong> problema, no quedará más remedio<br />
que acudir allí don<strong>de</strong> <strong>de</strong> una forma global se pue<strong>de</strong>n contemp<strong>la</strong>r todas estas<br />
variables: <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización. La prev<strong>en</strong>ción implicará tanto a <strong>la</strong>s instituciones<br />
educativas, como al sistema familiar y a <strong>la</strong> propia comunidad. La integración <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s instancias socializadoras que pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, resulta es<strong>en</strong>cial a este efecto.<br />
Para finalizar este apartado, tomaremos <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración cuatro aspectos fundam<strong>en</strong>tales<br />
que han sido apuntados como guía <strong>de</strong> cualquier iniciativa <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> salud (Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum, 1993), y que implican a los tres contextos<br />
o ag<strong>en</strong>tes educativos m<strong>en</strong>cionados: <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad:<br />
— Disponer <strong>de</strong> información a<strong>de</strong>cuada es una condición necesaria, pero no sufici<strong>en</strong>te.<br />
Los l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>tos al miedo como estrategia <strong>de</strong> cambio conductual, han<br />
resultado ser ineficaces, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> salud intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> otros condicionantes<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los aversivos.<br />
— En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos habrá que trabajar sobre los valores y <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s,<br />
y evaluar su génesis social, cultural y familiar, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r interv<strong>en</strong>ir<br />
sobre <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />
— No pue<strong>de</strong>n esperarse modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas y los hábitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
sin pasar por un proceso <strong>de</strong> motivación y participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>stinataria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones educativas se si<strong>en</strong>ta implicada y<br />
comprometida.
— Para lograr <strong>la</strong> motivación, <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> compromiso <strong>en</strong> este proceso<br />
<strong>de</strong> cambio, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>stinataria ha <strong>de</strong> tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los problemas<br />
que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> resolver, así como <strong>de</strong>sear y valorar positivam<strong>en</strong>te los<br />
b<strong>en</strong>eficios que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conseguir. Esto exige trabajar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
reales y percibidas, y proponer soluciones no sólo técnicam<strong>en</strong>te factibles,<br />
sino socialm<strong>en</strong>te aceptadas.<br />
Sólo como recurso discursivo, ya que asumimos su necesaria integración, aludiremos<br />
por separado <strong>en</strong> los tres sigui<strong>en</strong>tes apartados, <strong>la</strong> implicación prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
escu<strong>el</strong>a, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad.<br />
6.2. LA PREVENCIÓN EN LA ESCUELA<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma educación infantil es necesario fom<strong>en</strong>tar conductas, hábitos y<br />
actitu<strong>de</strong>s que promuevan una vida sana. En muchos países existe ya una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
a introducir <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema educativo nuevas materias obligatorias, <strong>de</strong> tronco común,<br />
que no se correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong>s disciplinas tradicionales académicas. Entre estas<br />
nuevas disciplinas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> Educación para <strong>la</strong> Salud. Si <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza obligatoria<br />
ti<strong>en</strong>e como finalidad <strong>la</strong> formación básica <strong>de</strong> todo ciudadano, <strong>la</strong> educación para<br />
<strong>la</strong> salud ti<strong>en</strong>e una funcionalidad muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual sociedad, y por tanto<br />
<strong>de</strong>be ser incluida <strong>en</strong> los programas académicos, como un instrum<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial para<br />
conseguir una mayor salud comunitaria.<br />
Sin embargo, no siempre se p<strong>la</strong>ntea <strong>de</strong> una manera explícita <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong><br />
salud. A este respecto, po<strong>de</strong>mos distinguir, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, dos perspectivas<br />
<strong>de</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a. Una primera que<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción como un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s educativas específicas y<br />
c<strong>en</strong>tradas exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, y otra que sugiere un proceso<br />
continuado e inespecífico <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo<br />
<strong>el</strong> proceso educativo.<br />
Autores como M<strong>en</strong>doza, Vi<strong>la</strong>rrasa y Ferrer (1986) han abogado por programas<br />
prev<strong>en</strong>tivos que constituyan acciones puntuales, aunque si bi<strong>en</strong>, todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>berían <strong>en</strong>focarse bajo <strong>el</strong> prisma g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> educar para <strong>la</strong> salud. Es <strong>de</strong>cir, se<br />
contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> problema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los parámetros i<strong>de</strong>ológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong><br />
salud, pero se p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong>s acciones concretas como específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Des<strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o se sugiere que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be com<strong>en</strong>zar<br />
<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos avanzados <strong>de</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>rización, que coinci<strong>de</strong>n con <strong>el</strong> final <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
E.G.B. o <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza Media; es <strong>de</strong>cir, al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia,<br />
cuando <strong>el</strong> muchacho comi<strong>en</strong>za a tomar contacto habitual con <strong>la</strong>s drogas institucionalizadas.<br />
103
104<br />
Por su parte, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o inespecífico <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción sitúa <strong>el</strong> énfasis <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> programas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud que <strong>en</strong>globan y diluy<strong>en</strong> los<br />
artificios específicos <strong>de</strong>stinados a prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />
amplio programa <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s educativas, puesto que se asume que los programas<br />
restringidos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca eficacia. Vuylsteek (1984) apunta a este respecto, que <strong>la</strong> toxicomanía<br />
no <strong>de</strong>be ocupar un lugar aparte <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación para<br />
<strong>la</strong> salud, ni constituirse <strong>en</strong> programas exclusivos y singu<strong>la</strong>res.<br />
Uno <strong>de</strong> los primeros ejemplos <strong>de</strong> aplicación práctica <strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ámbitos<br />
institucionales lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya<br />
(1984), <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Educació per a <strong>la</strong> Salut para los esco<strong>la</strong>res cata<strong>la</strong>nes.<br />
Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Diseño<br />
Curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana (Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum, 1992b) respon<strong>de</strong>,<br />
al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> int<strong>en</strong>ciones, a esta perspectiva.<br />
De cualquier manera, <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud no <strong>de</strong>be constituirse <strong>en</strong> una simple<br />
asignatura que suponga una carga más para <strong>el</strong> alumno, ni <strong>en</strong> un vacío acumulo<br />
<strong>de</strong> información o conocimi<strong>en</strong>tos básicos sobre los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas. El abordaje<br />
<strong>de</strong> esta estrategia formativa supone un cuerpo integrado <strong>de</strong> acciones educativas que<br />
t<strong>en</strong>drían como objetivo <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to y progresiva consolidación <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, valores y<br />
conductas compatibles con <strong>la</strong> salud. A<strong>de</strong>más, se incluiría también <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
acci<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong> educación sexual, <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e personal -física y m<strong>en</strong>tal-, <strong>la</strong> educación<br />
vial, etc. En <strong>de</strong>finitiva, se trataría <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos educativos <strong>de</strong><br />
naturaleza transversal que abordara <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, no<br />
como integrante <strong>de</strong> una asignatura específica, sino formando parte <strong>de</strong> los objetivos<br />
<strong>de</strong> un programa integral <strong>de</strong> formación 2 (Moradillo, 1994).<br />
La prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a no pue<strong>de</strong> basarse únicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos tales como char<strong>la</strong>s, folletos o campañas informativas. La magnitud<br />
<strong>de</strong> los factores que favorec<strong>en</strong> este <strong>consumo</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los macrosociales,<br />
<strong>de</strong>ja <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ridiculez a este tipo <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a voluntad. La única<br />
respuesta que ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a es una respuesta integral, <strong>en</strong> que<br />
toda <strong>la</strong> comunidad educativa se comprometa y ponga <strong>en</strong> marcha los mecanismos<br />
necesarios para una interv<strong>en</strong>ción educativa acor<strong>de</strong> con <strong>el</strong> problema que hay que<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar. A este respecto, Vega (1993a) propone una línea <strong>de</strong> actuación educativa<br />
dirigida a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, que pasaría por los sigui<strong>en</strong>tes puntos:<br />
— Estrategias <strong>de</strong> educación formal. Se trata <strong>de</strong> incluir <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>ntro<br />
d<strong>el</strong> currículum esco<strong>la</strong>r, integrándolo transversalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> dife-<br />
2 Los cont<strong>en</strong>idos transversales d<strong>el</strong> curriculum no sólo incluy<strong>en</strong> los temas <strong>de</strong> salud sino también otros<br />
como <strong>la</strong> educación ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> educación d<strong>el</strong> consumidor o <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> valores dirigidos hacia <strong>la</strong><br />
conviv<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> tolerancia, <strong>la</strong> solidaridad, etc. Todos los temas que se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos transversales<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> profunda r<strong>el</strong>ación, dándoles así un <strong>en</strong>foque globalizador dirigido siempre a <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> ciudadanos saludables, autónomos, responsables y solidarios (Yus, 1997).
<strong>en</strong>tes asignaturas y niv<strong>el</strong>es, con lo que se aseguraría un tratami<strong>en</strong>to multidisciplinar<br />
<strong>de</strong> este problema 3.<br />
— Estrategias <strong>de</strong> educación informal. Se propon<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s no necesariam<strong>en</strong>te<br />
incluidas <strong>en</strong> los programas académicos, que pue<strong>de</strong>n incluir activida<strong>de</strong>s<br />
específicas con sujetos alcohólicos -p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to que ya ha sido tomado <strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo anglosajón (Krupka y Knox, 1985)- co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong><br />
campañas prev<strong>en</strong>tivas institucionales, etc.<br />
— Desarrollo <strong>de</strong> un clima sano. Incluye tanto <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre alumnos<br />
y profesores, como <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te físico a<strong>de</strong>cuado y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />
— Servicios <strong>de</strong> apoyo. Se trata <strong>de</strong> ofrecer al alumno todo lo que necesite para su<br />
<strong>de</strong>sarrollo integral, exista o no <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Incluiría tanto los servicios<br />
<strong>de</strong> apoyo propiam<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>res -equipos psicopedagógicos,…- como los propios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad -c<strong>en</strong>tros sanitarios, sociales, asociaciones,…-.<br />
Des<strong>de</strong> este mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> actuación integral inespecífica se propone que <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> programas prev<strong>en</strong>tivos o <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud coincida con <strong>el</strong> principio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>rización. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas se<br />
p<strong>la</strong>ntean a través <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso educativo, iniciándose por tanto con éste, aunque<br />
si bi<strong>en</strong>, los objetivos y técnicas a emplear <strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción variarán según cada<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización y edad d<strong>el</strong> alumno, es <strong>de</strong>cir, se a<strong>de</strong>cuarán para cada<br />
mom<strong>en</strong>to y circunstancia (Berjano, 1988).<br />
Un ejemplo <strong>de</strong> esta línea educativa aplicada a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />
lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación <strong>de</strong> Ayuda contra <strong>la</strong><br />
Drogadicción y <strong>la</strong> Fundación Etorkintza (1991) que pres<strong>en</strong>tan un programa <strong>de</strong> trabajo<br />
a implem<strong>en</strong>tar durante toda <strong>la</strong> E.G.B., adaptando sus cont<strong>en</strong>idos a cada niv<strong>el</strong> educativo<br />
<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrolle <strong>el</strong> programa. Esta propuesta incluye no sólo información realista<br />
sobre los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas, sino <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s críticas ante <strong>la</strong>s sustancias<br />
institucionalizadas, <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> ocio y tiempo libre, y <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />
sociales y <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión grupal.<br />
Como vemos, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estos programas educativos implica también<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> comunicación interpersonal y dinámica<br />
<strong>de</strong> grupos. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aproximaciones más reci<strong>en</strong>tes e interesantes a este respecto<br />
es <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Casanova y Santafé (1994) bajo <strong>el</strong> epígrafe g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong>. El mod<strong>el</strong>o sugerido y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por<br />
3 Un interesantísimo y muy reci<strong>en</strong>te ejemplo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> educación para <strong>la</strong> salud a través <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />
transversales, lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Boix et al. (1998) que aborda <strong>la</strong> educación para<br />
<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a primaria, a través <strong>de</strong> su inclusión <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />
diversas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes asignaturas d<strong>el</strong> currículum. Aunque no trata específicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> sustancias tóxicas, lo consi<strong>de</strong>ramos un mod<strong>el</strong>o educativo-prev<strong>en</strong>tivo a t<strong>en</strong>er muy <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración.<br />
105
106<br />
estas autoras pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> drogas a través d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia social y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un estilo <strong>de</strong> vida basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> autonomía,<br />
<strong>la</strong> responsabilidad y <strong>la</strong> utilización saludable d<strong>el</strong> ocio. El método <strong>de</strong> trabajo es <strong>la</strong><br />
puesta <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s sociales básicas,<br />
mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> técnicas clásicas <strong>de</strong> role-p<strong>la</strong>ying, mod<strong>el</strong>ado, dinámica <strong>de</strong><br />
grupos, etc.<br />
Otro <strong>de</strong>stacado acercami<strong>en</strong>to basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales y<br />
asertividad, lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa propuesto por Ca<strong>la</strong>fat et al. (1991), aunque<br />
sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos sigu<strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones puntuales c<strong>en</strong>tradas específicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s drogas, y no contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> más ag<strong>en</strong>te prev<strong>en</strong>tivo<br />
que <strong>el</strong> propio profesor o profesional al cargo 4.<br />
Pese a <strong>la</strong> innegable utilidad inespecífica <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> acciones formativas, es<br />
necesario m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> acción prev<strong>en</strong>tiva no pue<strong>de</strong> circunscribirse única y exclusivam<strong>en</strong>te<br />
al niño o adolesc<strong>en</strong>te. Un programa <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
escu<strong>el</strong>a conlleva necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> los padres <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo<br />
proceso educativo y socializador d<strong>el</strong> muchacho, así como <strong>la</strong> asunción <strong>de</strong> su responsabilidad<br />
como principales ag<strong>en</strong>tes prev<strong>en</strong>tivos (Pons, 1989). Se ha propuesto <strong>la</strong><br />
inclusión <strong>de</strong> los padres <strong>en</strong> los programas prev<strong>en</strong>tivos, <strong>de</strong>stacando su importancia<br />
como principales ag<strong>en</strong>tes educadores (Ferrer et al., 1988; Pinazo, 1993). De esto trataremos<br />
más a fondo <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado sigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>dicado al pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
educación prev<strong>en</strong>tiva. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>taremos brevem<strong>en</strong>te, y basándonos <strong>en</strong><br />
reci<strong>en</strong>tes aportaciones (Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum, 1992b) <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que los tres<br />
ag<strong>en</strong>tes protagonistas directos d<strong>el</strong> proceso educativo -alumno, profesor, padres- juegan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud.<br />
Los profesores son poseedores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias, conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>strezas<br />
doc<strong>en</strong>tes necesarias para realizar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes funciones:<br />
— Integrar <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción d<strong>el</strong> curso esco<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación<br />
para <strong>la</strong> salud.<br />
— Dinamizar <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, por medio<br />
<strong>de</strong> una metodología activa y participativa, <strong>de</strong>ntro y fuera d<strong>el</strong> au<strong>la</strong>.<br />
— Contemp<strong>la</strong>r y favorecer conocimi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />
— Desarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> alumno un s<strong>en</strong>tido crítico <strong>de</strong> “lectura” <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />
— Activar y coordinar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> alumnos y padres <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso educativo.<br />
A los alumnos, como receptores d<strong>el</strong> proceso educativo, compete lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
4 Un ejemplo <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> aplicación d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>fat et al. (1985) <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones esco<strong>la</strong>rizadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, lo <strong>en</strong>contramos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> Soler et al. (1990).
— Ser sujetos activos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, participando<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> realización y diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s, así como <strong>en</strong> su evaluación, a través<br />
<strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> participación disponibles.<br />
— Integrar los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s y hábitos adquiridos <strong>en</strong> un contexto<br />
global, haci<strong>en</strong>do posible su utilización <strong>de</strong> manera práctica y eficaz, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
medio sociocultural don<strong>de</strong> acontece su conducta.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, los padres y <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser invitados a participar <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, don<strong>de</strong> podrán llevar a cabo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
funciones:<br />
— Interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong><br />
salud, a través <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> participación disponibles.<br />
— Asegurar <strong>la</strong> continuidad educativa <strong>de</strong> los procesos iniciados <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a.<br />
— Proteger <strong>la</strong>s acciones educativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s, valores o conductas contradictorias<br />
que pue<strong>de</strong>n disminuir <strong>la</strong> eficacia d<strong>el</strong> proceso educativo.<br />
— Favorecer <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> alternativas posibles a los problemas <strong>de</strong>tectados, ayudando<br />
a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera más a<strong>de</strong>cuada, <strong>la</strong> realidad social y cultural <strong>en</strong><br />
que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s educativas.<br />
Respecto al pap<strong>el</strong> que juega <strong>el</strong> profesor <strong>en</strong> <strong>el</strong> problema, autores como Berjano<br />
(1988) o León, Noha y Rodríguez-Sacristán (1990) han seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> alumno, <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er algún problema con <strong>la</strong>s drogas, solicitaría ayuda primeram<strong>en</strong>te a su<br />
familia y <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os confiaría sería <strong>en</strong> sus profesores. Esto último, no <strong>de</strong>be quitar<br />
importancia a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Al contrario,<br />
lo que pone <strong>de</strong> manifiesto es <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> acciones<br />
prev<strong>en</strong>tivas, como principal ag<strong>en</strong>te socializador. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado, nos referiremos<br />
a <strong>el</strong>lo.<br />
6.3. EL PAPEL DE LA FAMILIA EN LA PREVENCIÓN<br />
Hemos visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior como variables educativas, psicosociales y<br />
culturales, <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> propio sistema familiar, pue<strong>de</strong>n actuar como factores <strong>de</strong><br />
riesgo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Aquí cabe introducir <strong>el</strong><br />
concepto <strong>de</strong> anticipación social, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como una t<strong>en</strong>tativa ci<strong>en</strong>tífica por ad<strong>el</strong>antarse<br />
a los propios riesgos sociales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud colectiva y comunitaria.<br />
No se trataría <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> acción hacia <strong>el</strong> factor <strong>de</strong> riesgo inmediato, sino que más<br />
bi<strong>en</strong> se interv<strong>en</strong>dría sobre aqu<strong>el</strong>los parámetros que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan <strong>el</strong> propio riesgo.<br />
De esta forma, <strong>la</strong> acción prev<strong>en</strong>tiva se hace más inespecífica y no dirigida únicam<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> evitación <strong>de</strong> una conducta peculiar, sino hacia <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> térmi-<br />
107
108<br />
nos globales. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción comunitaria anticipadora <strong>de</strong> factores<br />
<strong>de</strong> riesgo <strong>el</strong> ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción no sería tanto <strong>el</strong> profesional o técnico cualificado,<br />
sino los propios protagonistas d<strong>el</strong> microsistema social.<br />
El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los prog<strong>en</strong>itores, es <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido,<br />
puesto que <strong>el</strong>los serán los ag<strong>en</strong>tes interv<strong>en</strong>tivos que propiciarán, a través <strong>de</strong> sus<br />
conductas y actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, <strong>la</strong> evitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los propios<br />
factores <strong>de</strong> riesgo. El i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción anticipativa comunitaria no es <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
sobre “familias <strong>de</strong> riesgo”, sino <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias así etiquetadas. Resulta<br />
c<strong>la</strong>ro que los programas y estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to<br />
pue<strong>de</strong>n prescindir <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> cualquier acción prev<strong>en</strong>tiva.<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores premisas, Bartimole y Bartimole (1987) propon<strong>en</strong> un<br />
mod<strong>el</strong>o prev<strong>en</strong>tivo dirigido a padres, basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoestima, <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong> canales a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> comunicación y expresión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
<strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales, y <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s críticas ante <strong>la</strong>s drogas<br />
legales. Este mod<strong>el</strong>o sugiere <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> programas <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> padres <strong>en</strong> tareas prev<strong>en</strong>tivas. A pesar <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>cillez <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>de</strong> no m<strong>en</strong>cionar <strong>de</strong> qué manera pue<strong>de</strong>n integrarse sus objetivos <strong>en</strong>tre sí, o con<br />
los <strong>de</strong> otras instancias educadoras, resaltaremos que es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escasas propuestas<br />
concretas <strong>de</strong> actuación familiar que contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> sus principales factores <strong>de</strong> riesgo. Sus objetivos<br />
serían los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
— Comunicación efectiva. Incluye <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> escucha activa y<br />
comunicación empática con los hijos.<br />
— Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoestima. Se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> a través d<strong>el</strong> trato cotidiano, reforzar <strong>la</strong><br />
autoestima y <strong>el</strong> autoconcepto positivo <strong>de</strong> los hijos.<br />
— Expresión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos. El objetivo es <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, aceptación y<br />
expresión <strong>de</strong> los propios s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong> esta práctica <strong>en</strong> los<br />
hijos.<br />
— Actitud crítica ante <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>. Se trata <strong>de</strong> ofrecer, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto familiar, opiniones<br />
críticas ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> como método paliativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
acrítica y permisiva proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> otras fu<strong>en</strong>tes sociales. Incluye <strong>el</strong><br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, por parte <strong>de</strong> los padres, <strong>de</strong> usos mo<strong>de</strong>rados y contro<strong>la</strong>dos<br />
como estrategia <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>ado.<br />
— Información. Los prog<strong>en</strong>itores han <strong>de</strong> estar sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te informados sobre<br />
<strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias nocivas d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, así como propiciar<br />
y permitir al niño o adolesc<strong>en</strong>te <strong>el</strong> acceso a esta información. Asimismo,<br />
los padres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong>s múltiples razones <strong>de</strong> su uso y abuso, así como<br />
los factores sociales y psicosociales que lo facilitan o previ<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
— Definición <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s. Una actitud excesivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>xa <strong>en</strong> los padres pue<strong>de</strong> ser<br />
tan negativa como lo es una actitud muy restrictiva, <strong>en</strong> <strong>el</strong> posible <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>-
nami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> sustancias tóxicas u otras conductas <strong>de</strong> riesgo (conducción<br />
temeraria,…). Se propone establecer un sistema flexible <strong>de</strong> normas <strong>de</strong><br />
conviv<strong>en</strong>cia familiar y <strong>el</strong> intercambio consecutivo <strong>de</strong> libertad y responsabilidad<br />
como estrategia educativa.<br />
— Habilida<strong>de</strong>s sociales. Ante <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> su interacción<br />
con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>be<br />
rechazar un <strong>consumo</strong> <strong>el</strong>evado, se propone que <strong>el</strong> contexto familiar favorezca<br />
<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> presión grupal. Aquí<br />
cab<strong>en</strong> también <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>ado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia conducta <strong>de</strong><br />
los padres.<br />
Todas <strong>la</strong>s estrategias propuestas son susceptibles <strong>de</strong> <strong>en</strong>marcarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo<br />
que podríamos l<strong>la</strong>mar prev<strong>en</strong>ción familiar inespecífica o educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> contexto familiar.<br />
Como estrategias metodológicas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> padres, se ha sugerido ir más<br />
allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s clásicas confer<strong>en</strong>cias informativas, e incluir escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> padres, cursos formativos<br />
específicos o programas que utilic<strong>en</strong> nuevas tecnologías como <strong>la</strong> radio o <strong>el</strong><br />
ví<strong>de</strong>o (Vega, 1993b). Esta educación <strong>de</strong> los padres <strong>de</strong>be llegar hasta <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong><br />
actitu<strong>de</strong>s y hábitos. Por esto, no bastarían <strong>la</strong>s char<strong>la</strong>s informativas o <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong><br />
libros. Las estrategias formativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ayudar al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus propias actitu<strong>de</strong>s<br />
ante <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> sus hijos, ante <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas, ante <strong>la</strong>s drogas no<br />
institucionalizadas, y ante <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> adulto consumidor. Es importante que<br />
los padres se conozcan a sí mismos, que i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s causas y motivaciones <strong>de</strong><br />
su propio comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s reacciones que éste pue<strong>de</strong> provocar <strong>en</strong> sus hijos, al<br />
tiempo que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan con su propia conducta que incluye, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />
drogas institucionalizadas.<br />
Muy interesante es, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Fundación<br />
<strong>de</strong> Ayuda contra <strong>la</strong> Drogadicción (1991) consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un curso <strong>de</strong> formación dirigido<br />
a padres a través <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> radio y sesiones grupales pres<strong>en</strong>ciales. Los objetivos<br />
<strong>de</strong> este programa se ajustan a los mínimos propuestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> párrafo anterior,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> partir <strong>de</strong> una visión globalizadora d<strong>el</strong> problema <strong>en</strong> cuanto a sus causas y<br />
soluciones, y <strong>de</strong> una posición crítica respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas institucionalizadas.<br />
Por otra parte, algunos estudios reci<strong>en</strong>tes han evaluado <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> los<br />
padres para integrarse junto a los educadores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores prev<strong>en</strong>tivas (Ongil,<br />
1990; Ferrer y Ayneto, 1991; Pal<strong>la</strong>rés y Llopis, 1993). Los resultados <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias<br />
arrojan algunas conclusiones simi<strong>la</strong>res, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar que<br />
los padres manifiestan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral una bu<strong>en</strong>a disposición a <strong>la</strong> integración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores<br />
prev<strong>en</strong>tivas, pero <strong>de</strong> hecho su participación real <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones propuestas, así<br />
como su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> recursos comunitarios -asociaciones <strong>de</strong> padres, asociaciones<br />
vecinales- es muy escasa. También es un hecho comprobado que <strong>el</strong> padre<br />
se muestra mucho m<strong>en</strong>os dispuesto a participar que <strong>la</strong> madre.<br />
109
110<br />
En cualquier caso, estos programas se han <strong>de</strong> integrar <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes comunitarios<br />
más amplios, que sirvan <strong>de</strong> apoyo y muestr<strong>en</strong> una continuidad. No hemos <strong>de</strong> olvidar<br />
que aun si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> familia <strong>el</strong> principal ag<strong>en</strong>te socializador, y por tanto prev<strong>en</strong>tivo, no<br />
es <strong>el</strong> único. La escu<strong>el</strong>a y <strong>la</strong>s instancias administrativas públicas con su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> control,<br />
juegan un pap<strong>el</strong> tal vez m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>cisivo, pero igualm<strong>en</strong>te necesario. La <strong>en</strong>señanza,<br />
<strong>la</strong> información, <strong>la</strong>s alternativas <strong>de</strong> ocio, cualquier tarea ori<strong>en</strong>tada al crecimi<strong>en</strong>to<br />
personal, <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> climas educativos favorecedores d<strong>el</strong> éxito y programas<br />
concretos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción educativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, <strong>en</strong> los barrios y <strong>en</strong><br />
los medios <strong>de</strong> comunicación, son los instrum<strong>en</strong>tos válidos para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los<br />
objetivos prev<strong>en</strong>tivos propuestos (Vega, 1993b).<br />
La integración <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes prev<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estrategias globales <strong>de</strong> educación<br />
social <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, aparece como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> indudable utilidad<br />
metodológica. Reflexionaremos sobre esta cuestión <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te y último apartado<br />
<strong>de</strong> este marco teórico.<br />
6.4. LA PREVENCIÓN Y LA COMUNIDAD<br />
La calidad <strong>de</strong> vida, <strong>el</strong> cuidado y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> misma prev<strong>en</strong>ción,<br />
acontec<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma necesaria <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>nso tejido social y ecológico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />
transcurre <strong>la</strong> historia personal <strong>de</strong> los individuos. La perspectiva comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud contemp<strong>la</strong> todo <strong>el</strong> contexto socioecológico <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> sujeto, los<br />
grupos sociales <strong>de</strong> los que forma parte y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias, valores y actitu<strong>de</strong>s<br />
que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad (B<strong>la</strong>nco, 1988).<br />
La aportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Comunitaria al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> drogas, es fundam<strong>en</strong>tal, puesto que es <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico más<br />
a<strong>de</strong>cuado para estudiar, analizar y evaluar los recursos comunitarios que se pue<strong>de</strong>n<br />
emplear para promover <strong>la</strong> salud. Posteriorm<strong>en</strong>te, se podrá manejar estos recursos<br />
para implem<strong>en</strong>tar programas <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong> cara a obt<strong>en</strong>er estas mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y sus individuos. La acción comunitaria es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
pragmática, por cuanto pret<strong>en</strong><strong>de</strong> investigar los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, evaluar<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus miembros, investigar los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong><br />
riesgo, para finalm<strong>en</strong>te, promover, junto a los propios ciudadanos, los m<strong>en</strong>cionados<br />
programas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />
La participación <strong>de</strong> los individuos es especialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />
comunitarias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, por cuanto <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />
sanos, meta prioritaria <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, requiere <strong>la</strong> implicación<br />
<strong>de</strong> los propios ciudadanos, así como que éstos realic<strong>en</strong> un cuidadoso estudio<br />
<strong>de</strong> sus cre<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong> sus actitu<strong>de</strong>s, d<strong>el</strong> significado <strong>de</strong> sus ámbitos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
y apoyo, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables r<strong>el</strong>acionadas con sus estados emocionales<br />
(Adams, 1989).
A este respecto, Marchioni (1989) expresa que <strong>el</strong> cambio social supuestam<strong>en</strong>te<br />
pret<strong>en</strong>dido por <strong>la</strong>s instancias interv<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico, no será real si no<br />
ocurre a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a participación e integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas interesadas,<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> imponer <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> exterior tan sólo se predispone o se propone.<br />
El interv<strong>en</strong>tor social que actúe <strong>en</strong> programas comunitarios <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud, <strong>de</strong>be participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los programas, pero siempre<br />
coordinándose con los ag<strong>en</strong>tes sociales, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> normalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />
y <strong>la</strong> optimización <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> objetivo<br />
<strong>de</strong> estos programas es conseguir que <strong>el</strong> espacio físico <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad -<strong>la</strong> “calle”<strong>de</strong>je<br />
<strong>de</strong> ser un lugar <strong>de</strong> riesgo, para convertirse <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro participativo,<br />
y por tanto educativo y formativo (Vega, 1993b).<br />
La comunidad es, <strong>de</strong> hecho, <strong>el</strong> marco educativo <strong>en</strong> que individuo, familia e instancias<br />
educativas formales adquier<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> unidad integradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción<br />
prev<strong>en</strong>tiva. La comunidad así, se convierte <strong>en</strong> un ag<strong>en</strong>te integrador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones<br />
<strong>de</strong> individuos, grupos e instituciones. En este contexto comunitario, <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> padres, junto con <strong>la</strong> institución esco<strong>la</strong>r y los recursos <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>rivados -profesionales, consejos esco<strong>la</strong>res, escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> padres- tomará <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> acción coordinada prev<strong>en</strong>tiva, aportando una acción social más eficaz<br />
(Berjano, 1991).<br />
La acción interv<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto social comunitario es capaz <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r e<br />
integrar <strong>la</strong>s acciones parciales <strong>de</strong> los otros ag<strong>en</strong>tes educativos. A<strong>de</strong>más, se aña<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> utilizar recursos y servicios comunitarios que facilit<strong>en</strong>, apoy<strong>en</strong> y complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva familiar y esco<strong>la</strong>r. A este respecto, Vega (1991) seña<strong>la</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes objetivos que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas, pue<strong>de</strong> perseguir una acción educativa integrada:<br />
— I<strong>de</strong>ntificar y movilizar los recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, ya sean organizaciones<br />
juv<strong>en</strong>iles, asociaciones vecinales, medios <strong>de</strong> comunicación social,<br />
instituciones educativas y sanitarias, organizaciones culturales, políticas y sindicales,<br />
etc.<br />
— Estudiar <strong>el</strong> alcance y <strong>la</strong>s características que <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad adquier<strong>en</strong> los<br />
problemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, a través<br />
<strong>de</strong> los medios técnicos más a<strong>de</strong>cuados para t<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to preciso.<br />
— Establecer mecanismos <strong>de</strong> coordinación cooperativa <strong>de</strong> los recursos exist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, así como p<strong>la</strong>ntear y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los esfuerzos necesarios<br />
para lograr <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> otros recursos y servicios aún no exist<strong>en</strong>tes,<br />
pero igualm<strong>en</strong>te necesarios <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los objetivos<br />
propuestos.<br />
— Proponer y <strong>el</strong>aborar interv<strong>en</strong>ciones educativas que impliqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> individuos, grupos e instituciones.<br />
111
112<br />
— Desarrol<strong>la</strong>r mecanismos para obt<strong>en</strong>er apoyos económicos, humanos y técnicos<br />
que hagan posible y optimic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones p<strong>la</strong>nteadas.<br />
Las acciones educativas a realizar son pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te muchas, dado que <strong>la</strong> diversidad<br />
<strong>de</strong> recursos que es capaz <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> acción social comunitaria así lo<br />
hace posible. En cualquier caso, habrá que tomar siempre <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración que <strong>el</strong><br />
po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>cisorio respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los individuos<br />
y grupos que conforman <strong>la</strong> comunidad, y no <strong>en</strong> los ag<strong>en</strong>tes externos que pudieran<br />
participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso. Algunos autores han <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do programas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación ciudadana, como instrum<strong>en</strong>to prev<strong>en</strong>tivo<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> y tráfico <strong>de</strong> sustancias no institucionalizadas <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada comunidad<br />
(Gotz<strong>en</strong>s, 1993). En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> y<br />
<strong>de</strong> sus consumidores, requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una acción que incluye una serie <strong>de</strong> medidas<br />
características <strong>de</strong> educación social, que, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a Funes (1990) resumimos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes propuestas <strong>de</strong> actuación:<br />
— Impulsar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educadores <strong>de</strong> calle y <strong>de</strong> animadores juv<strong>en</strong>iles <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> barrios y comunida<strong>de</strong>s, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>el</strong> auto<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> ocio por parte <strong>de</strong> los niños y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
— Revisar <strong>el</strong> diseño y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> espacios juv<strong>en</strong>iles tales como casas <strong>de</strong><br />
juv<strong>en</strong>tud, etc., con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> hacer posible una diversidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />
alternativas que satisfagan tanto como sea posible <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas<br />
<strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
— Ce<strong>de</strong>r lugares <strong>de</strong> reunión y diversión que cump<strong>la</strong>n <strong>la</strong> función <strong>de</strong> discotecas o<br />
bares, y no estén sometidos a los intereses económicos <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
al uso.<br />
— Estimu<strong>la</strong>r programas que comport<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educadores conocidos, <strong>en</strong><br />
los lugares <strong>de</strong> ocio habitualm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>tados por los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
— Inc<strong>en</strong>tivar presupuestariam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s asociaciones y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s juv<strong>en</strong>iles y <strong>de</strong><br />
educación <strong>de</strong> tiempo libre que no se limit<strong>en</strong> a <strong>la</strong> infancia, sino que t<strong>en</strong>gan grupos<br />
y programas <strong>de</strong> actuación con preadolesc<strong>en</strong>tes.<br />
Se trata <strong>de</strong> recuperar y fortalecer lo que Vega (1993b) <strong>de</strong>nomina “Pedagogía d<strong>el</strong><br />
Tiempo Libre”, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> calle se convierta <strong>en</strong> un lugar privilegiado <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y<br />
comunicación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los individuos puedan crecer y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse como personas.<br />
El tiempo libre es <strong>el</strong> mejor espacio educativo para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los problemas<br />
r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas, pues se trata <strong>de</strong> adaptar estas interv<strong>en</strong>ciones<br />
educativas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los propios niños y/o jóv<strong>en</strong>es, es <strong>de</strong>cir,<br />
que <strong>el</strong>los mismos se “construyan” sus propias activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio. Aquí, una vez más<br />
<strong>la</strong> función d<strong>el</strong> interv<strong>en</strong>tor es <strong>de</strong>scubrir necesida<strong>de</strong>s, proponer activida<strong>de</strong>s, catalizar su<br />
<strong>de</strong>sarrollo y favorecer <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to comunitario <strong>de</strong> autoeficacia.
En <strong>de</strong>finitiva, hemos visto <strong>en</strong> este capítulo como <strong>la</strong>s instituciones primarias <strong>de</strong><br />
socialización aparec<strong>en</strong> como responsables d<strong>el</strong> proceso prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong> educación<br />
para <strong>la</strong> salud. Estos “viveros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to” t<strong>en</strong>drán mayor carga prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
medida <strong>en</strong> que actú<strong>en</strong> coordinados <strong>en</strong>tre sí (Nowlis, 1982). Su implicación e integración<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> procesos comunitarios educativos aum<strong>en</strong>tará, más si cabe, su<br />
eficacia.<br />
113
SEGUNDA PARTE:<br />
INVESTIGACIÓN<br />
115
1 MÉTODO<br />
117
1.1. JUSTIFICACIÓN DEL ESTUDIO<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> investigación referida al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
juv<strong>en</strong>il, pone cada vez más su énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización abusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas institucionalizadas.<br />
Se ha comprobado que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestra sociedad está aum<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> forma sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te preocupante,<br />
como para que sea rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> investigaciones rigurosas al respecto.<br />
Como ya se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión teórica prece<strong>de</strong>nte, diversas variables psicosociales,<br />
especialm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te familiar, parec<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse<br />
<strong>en</strong> estrecha r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
De <strong>la</strong> misma manera, <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia tales como <strong>la</strong> propia<br />
familia y <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, son contemp<strong>la</strong>dos como un posible <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong><br />
este abuso. Estos son los que <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica especializada ha seña<strong>la</strong>do como<br />
principales factores <strong>de</strong> riesgo.<br />
Sin embargo, y a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> indudable utilidad ci<strong>en</strong>tífica que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s citadas<br />
investigaciones, son muy pocos los trabajos que vayan más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple<br />
exposición <strong>de</strong> datos epi<strong>de</strong>miológicos y/o que cump<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dos premisas,<br />
que son <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> nuestro trabajo: <strong>en</strong> primer lugar estar dirigidos<br />
exclusivam<strong>en</strong>te hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> droga más utilizada <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
nuestra sociedad y que crea una mayor cantidad <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> salud pública; <strong>en</strong><br />
segundo lugar, recoger una amplia const<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> variables psicosociales, tomadas<br />
como posibles factores <strong>de</strong> riesgo y que, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong><br />
estadística multivariada, nos permitan difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que<br />
realizan un <strong>consumo</strong> excesivo y aqu<strong>el</strong>los que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es mo<strong>de</strong>rados o<br />
nulos.<br />
Las implicaciones educativas y prev<strong>en</strong>tivas son obvias si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />
<strong>la</strong>s variables utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación: variables estructurales,<br />
estrategias <strong>de</strong> educación y socialización familiar, valores, actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos acerca <strong>de</strong> sus efectos y <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos sociales<br />
<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia (familia e iguales). Pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>en</strong> última instancia dotar a <strong>la</strong>s acciones<br />
prev<strong>en</strong>tivas y a sus ag<strong>en</strong>tes profesionales <strong>de</strong> materiales a<strong>de</strong>cuados y fiables para<br />
su <strong>de</strong>sarrollo más óptimo.<br />
1.2. OBJETIVOS<br />
1.2.1. Conocer los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>en</strong> dos difer<strong>en</strong>tes situaciones sociales: <strong>en</strong> su ambi<strong>en</strong>te familiar y <strong>en</strong><br />
su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales durante los fines <strong>de</strong> semana.<br />
1.2.2. Determinar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas, manifestadas por los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
119
120<br />
1.2.3. Conocer <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> mant<strong>en</strong>idas por los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
así como <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos que sobre sus efectos manifiestan.<br />
1.2.4. Establecer <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
a <strong>la</strong>s variables sexo, edad, tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización, pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a<br />
organizaciones y disponibilidad económica.<br />
1.2.5. Analizar <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los distintos factores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
socialización familiar, <strong>de</strong> valores y <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, así como d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
y d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos sociales <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los difer<strong>en</strong>tes<br />
hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas manifestados por los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
1.2.6. Establecer globalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables fundam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> nuestra investigación (Socialización Familiar, Valores,<br />
Actitu<strong>de</strong>s, Conocimi<strong>en</strong>tos, Consumo <strong>en</strong> Grupos <strong>de</strong> Influ<strong>en</strong>cia y Consumo <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> Adolesc<strong>en</strong>te), así como i<strong>de</strong>ntificar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> variables predictoras<br />
que pueda explicar <strong>en</strong> mayor medida <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
1.2.7. Proponer, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos, estrategias metodológicas<br />
dirigidas prev<strong>en</strong>ir un <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes, c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción sobre los contextos familiar y<br />
esco<strong>la</strong>r.<br />
1.3. HIPÓTESIS<br />
1.3.1. Los adolesc<strong>en</strong>tes consum<strong>en</strong> mayores cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />
<strong>de</strong> sus r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> su ambi<strong>en</strong>te<br />
familiar.<br />
1.3.2. Se <strong>de</strong>tectan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s variables sexo, edad, tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización, pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />
a organizaciones y disponibilidad económica semanal d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te.<br />
1.3.3. Los adolesc<strong>en</strong>tes que percib<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te familiar caracterizado por dificulta<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación, restricciones, presión emocional y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
manifestaciones afectivas, realizan un <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas significativam<strong>en</strong>te<br />
mayor que aqu<strong>el</strong>los que percib<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te familiar <strong>de</strong> apoyo,<br />
compr<strong>en</strong>sión y afecto.<br />
1.3.4. Los adolesc<strong>en</strong>tes que manifiestan unas motivaciones sociales basadas <strong>en</strong><br />
valores <strong>de</strong> Autob<strong>en</strong>eficio y Apertura al Cambio realizan un mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas que aqu<strong>el</strong>los que se basan <strong>en</strong> valores <strong>de</strong> Conservación y<br />
Autotrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.
1.3.5. Los adolesc<strong>en</strong>tes que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> actitu<strong>de</strong>s más indulg<strong>en</strong>tes hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas, así como aqu<strong>el</strong>los que manifiestan un m<strong>en</strong>or grado <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to sobre sus efectos, realizan un mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
que aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>os permisivos y con conocimi<strong>en</strong>tos más<br />
realistas.<br />
1.3.6. Los adolesc<strong>en</strong>tes que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a familias o grupos <strong>de</strong> iguales <strong>en</strong> los que se<br />
realiza un <strong>consumo</strong> <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, llevan a cabo un <strong>consumo</strong><br />
significativam<strong>en</strong>te más <strong>el</strong>evado que aqu<strong>el</strong>los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
social <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>consumo</strong>.<br />
1.3.7. Las estrategias <strong>de</strong> socialización familiar, los valores, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ante <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre sus efectos y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
realizado <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia social, permit<strong>en</strong> establecer una predicción<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
1.4. DESCRIPCIÓN DE LA MUESTRA<br />
El universo <strong>de</strong> esta investigación estaba conformado por alumnos/as que cursaban<br />
estudios <strong>de</strong> Enseñanzas Medias <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros públicos y privados ubicados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Fueron s<strong>el</strong>eccionados un total <strong>de</strong> 1100 alumnos <strong>de</strong> ambos<br />
sexos estudiantes <strong>de</strong> 2º <strong>de</strong> B.U.P., 2º <strong>de</strong> F.P. y C.O.U. La muestra utilizada nos permite<br />
pres<strong>en</strong>tar nuestros resultados con un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> confianza d<strong>el</strong> 95.5%, y con un<br />
error <strong>de</strong> estimación <strong>de</strong> ±3% (Sierra, 1985).<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable<br />
tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />
Tab<strong>la</strong> 1<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> variable tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Público 609 55.4<br />
Privado 491 44.6<br />
Total 1100 100.0<br />
Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, <strong>el</strong> 55.4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra está compuesto por alumnos<br />
esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros públicos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 44.6% restante realizaba sus<br />
estudios <strong>en</strong> colegios privados.<br />
Respecto a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por sexos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 se muestra <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes obt<strong>en</strong>ida.<br />
121
122<br />
Tab<strong>la</strong> 2<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variable sexo<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Varón 516 46.9<br />
Mujer 584 53.1<br />
Total 1100 100.0<br />
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 que <strong>la</strong> distribución por sexos es bastante equilibrada,<br />
correspondi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> 53.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a mujeres y <strong>el</strong> 46.9% a varones.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 se recoge <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable edad. Se comprueba <strong>en</strong> esta<br />
tab<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los sujetos s<strong>el</strong>eccionados osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre los 15 y los 19 años, y<br />
que <strong>el</strong> rango <strong>de</strong> edad compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 15 y 17 años agrupa <strong>el</strong> 80.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Tab<strong>la</strong> 3<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable edad<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Acumu<strong>la</strong>dos<br />
15 años 403 36.6 36.6<br />
16 años 273 24.8 61.5<br />
17 años 209 19.0 80.5<br />
18 años 144 13.1 93.5<br />
19 años 71 6.5 100.0<br />
Total 1100 100.0<br />
Los resultados mostrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> concordancia con los referidos<br />
a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por cursos, ya que es <strong>en</strong>tre los 15 y los 17 años<br />
cuando un mayor número <strong>de</strong> alumnos aparece cursando los estudios correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a 2º <strong>de</strong> B.U.P, 2º <strong>de</strong> F.P. y C.O.U. La Tab<strong>la</strong> 4 muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
<strong>en</strong> función d<strong>el</strong> curso.<br />
Tab<strong>la</strong> 4<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable curso<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Acumu<strong>la</strong>dos<br />
2º FP 304 27,6 27,6<br />
2º BUP 490 44,5 72,2<br />
COU 306 27,8 100,0<br />
Total 1100 100,0
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 4 que <strong>el</strong> 27.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> 2º <strong>de</strong> F.P.,<br />
<strong>el</strong> 44.5% cursaba 2º <strong>de</strong> B.U.P. y un 27.8% lo hacía <strong>en</strong> C.O.U.<br />
Pres<strong>en</strong>taremos a continuación <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s que recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distribuciones <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias<br />
y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>en</strong> tres difer<strong>en</strong>tes variables <strong>de</strong> índole socioeconómico.<br />
La Tab<strong>la</strong> 5 muestra <strong>la</strong> distribución referida a <strong>la</strong> variable profesión d<strong>el</strong> padre.<br />
Tab<strong>la</strong> 5<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
variable profesión d<strong>el</strong> padre<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Trabajadores no especializados (formación nu<strong>la</strong> o mínima) 138 12.5<br />
Trabajadores especializados (formación específica) 184 16.7<br />
Función pública, administrativos, empleados banca, etc. 282 25.6<br />
Pequeños comerciantes 66 6.0<br />
Profesionales liberales (universitarios liberales o por cu<strong>en</strong>ta aj<strong>en</strong>a) 247 22.5<br />
Empresarios, ejecutivos, cargos administración pública, etc. 114 10.4<br />
Militares y Fuerzas <strong>de</strong> Seguridad Ciudadana 20 1.8<br />
Amas <strong>de</strong> casa 1 .1<br />
Pob<strong>la</strong>ción no activa 48 4.4<br />
Total 1100 100.0<br />
Vemos que <strong>la</strong>s dos categorías que recog<strong>en</strong> una mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> apariciones<br />
son, por una parte <strong>la</strong> <strong>de</strong> funcionarios públicos, administrativos, empleados <strong>de</strong> banca<br />
y simi<strong>la</strong>res (25.6%) y por otra <strong>la</strong> <strong>de</strong> universitarios que se <strong>de</strong>dican al ejercicio libre <strong>de</strong><br />
su profesión (22.5%). Un porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r (29.2%) agrupa a <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> trabajadores<br />
con formación básica específica o mínima.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 6 aparece <strong>la</strong> distribución referida a <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />
Tab<strong>la</strong> 6<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
variable profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>taje<br />
Trabajadores no especializados (formación nu<strong>la</strong> o mínima) 26 2.4<br />
Trabajadores especializados (formación específica) 68 6.2<br />
Función pública, administrativos, empleados banca, etc. 120 10.9<br />
Pequeños comerciantes 40 3.6<br />
Profesionales liberales (universitarios liberales o por cu<strong>en</strong>ta aj<strong>en</strong>a) 169 15.4<br />
Empresarios, ejecutivos, cargos administración pública, etc. 16 1.5<br />
Amas <strong>de</strong> casa 648 58.9<br />
Pob<strong>la</strong>ción no activa (parados, p<strong>en</strong>sionistas, jubi<strong>la</strong>dos y fallecidos) 13 1.2<br />
Total 1100 100.0<br />
123
124<br />
En esta ocasión, <strong>la</strong> categoría ama <strong>de</strong> casa es <strong>la</strong> más frecu<strong>en</strong>te con un 58.9% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> muestra s<strong>el</strong>eccionada. Respecto a los trabajos fuera d<strong>el</strong> hogar, y al igual que ocurría<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los padres, <strong>la</strong>s profesiones liberales (15.4%) y <strong>la</strong>s ocupaciones r<strong>el</strong>acionadas<br />
con <strong>el</strong> mundo administrativo (10.9%) son <strong>la</strong>s que pres<strong>en</strong>tan una mayor ocurr<strong>en</strong>cia.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> variable disponibilidad económica semanal d<strong>el</strong> alumno, <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 7<br />
expone <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes.<br />
Se comprueba <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 7 que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> alumnos con una disponibilidad<br />
económica <strong>en</strong>tre 1000 y 3000 pts. semanales se aproxima a <strong>la</strong> mitad (49.5%), si<strong>en</strong>do<br />
escaso <strong>el</strong> número <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que recog<strong>en</strong> semanalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />
500 pts. o más <strong>de</strong> 3000 pts.<br />
Tab<strong>la</strong> 7<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable disponibilidad<br />
económica semanal<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Acumu<strong>la</strong>dos<br />
3000 pts 103 9.4 100.0<br />
Total 1100 100.0<br />
Los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong>s 5, 6 y 7 sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> muestra s<strong>el</strong>eccionada<br />
<strong>en</strong> esta investigación recoge <strong>de</strong> forma equilibrada los distintos sectores socioeconómicos.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 8 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes<br />
referidos a <strong>la</strong> variable pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a algún tipo <strong>de</strong> organización.<br />
Tab<strong>la</strong> 8<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a<br />
alguna organización<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Sí 623 56.6 56.6<br />
No 477 43.4 100.0<br />
Total 1100 100.0
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 8 que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> alumnos/as que forman parte <strong>de</strong> alguna<br />
organización <strong>de</strong> tipo cultural, festivo, <strong>de</strong>portivo, político, etc. conforman <strong>el</strong> 56.6% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> muestra utilizada, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 43.4% manifiesta no pert<strong>en</strong>ecer a ninguna organización<br />
<strong>de</strong> este tipo.<br />
1.5. INSTRUMENTO<br />
Para <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> información se utilizó un cuestionario que se <strong>de</strong>nominó<br />
CUESTICOL-92 y que recogía siete esca<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes (ver anexo). Con <strong>la</strong> finalidad<br />
<strong>de</strong> configurar este cuestionario se recopi<strong>la</strong>ron dos esca<strong>la</strong>s previam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>aboradas y<br />
revisadas por otros autores, y se realizaron cinco esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nueva <strong>el</strong>aboración.<br />
Pasamos a <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes esca<strong>la</strong>s utilizadas:<br />
1) Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> variables estructurales. Recoge información acerca <strong>de</strong> ocho variables:<br />
<strong>el</strong> sexo, <strong>la</strong> edad, <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>rización <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro público o privado, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> académico<br />
d<strong>el</strong> alumno (2º F.P., 2º <strong>de</strong> B.U.P. o C.O.U.), <strong>la</strong> profesión d<strong>el</strong> padre, <strong>la</strong> profesión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a alguna organización <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>portivo, recreativo,<br />
festivo, cultural, etc. y <strong>la</strong> disponibilidad económica semanal d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te.<br />
2) Esca<strong>la</strong> EMBU 89. Se utilizó para obt<strong>en</strong>er los datos referidos a <strong>la</strong>s estrategias<br />
educativas familiares. Este instrum<strong>en</strong>to fue <strong>el</strong>aborado originalm<strong>en</strong>te por Perris et al.<br />
(1980) con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que dichas prácticas educativas <strong>de</strong>sempeñaban<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> diversos trastornos psicológicos como fobias y <strong>de</strong>presiones. En<br />
su orig<strong>en</strong>, era un instrum<strong>en</strong>to que evaluaba los recuerdos que muestras <strong>de</strong> sujetos<br />
adultos con un <strong>de</strong>terminado diagnóstico clínico, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> socialización<br />
empleadas por sus padres. Los ítems, por lo tanto, estaban formu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />
tiempo pasado. Más ad<strong>el</strong>ante, se ha v<strong>en</strong>ido contrastando repetidam<strong>en</strong>te su vali<strong>de</strong>z y<br />
fiabilidad <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> sujetos normales <strong>de</strong> diversas culturas (Arrind<strong>el</strong>l et al., 1986;<br />
Musitu et al., 1994).<br />
La versión que aquí utilizamos ti<strong>en</strong>e sus antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras adaptaciones<br />
españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> original (Estar<strong>el</strong>les, 1986; Gutiérrez, 1989). Consta <strong>de</strong> 81<br />
ítems formu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> tiempo pres<strong>en</strong>te y con cinco posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta dispuestas<br />
<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> tipo Likert: “siempre”, “muchas veces”, “algunas veces”, “pocas<br />
veces” y “nunca”. En <strong>el</strong> cuestionario, <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> cinco pasos comi<strong>en</strong>za por <strong>la</strong> categoría<br />
“siempre”, que recibe un valor <strong>de</strong> 1, y finaliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “nunca”, que recibe<br />
<strong>el</strong> valor 5. A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> codificar los datos hemos invertido estos valores, <strong>de</strong> tal forma<br />
que <strong>la</strong> categoría “siempre” reciba <strong>la</strong> máxima puntuación, excepto <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los<br />
ítems que por su cont<strong>en</strong>ido requerían <strong>de</strong> una interpretación inversa.<br />
La estructura factorial que se ha utilizado es <strong>la</strong> <strong>en</strong>contrada por Herrero et al.<br />
(1991). Estos autores, utilizando una muestra <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> características<br />
125
126<br />
simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> nuestra, obtuvieron una estructura compuesta por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones,<br />
referidas a difer<strong>en</strong>tes estrategias educativas <strong>de</strong> los padres hacia los hijos adolesc<strong>en</strong>tes:<br />
I) Sobreprotección; II) Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo; III) Castigo; IV) Presión hacia<br />
<strong>el</strong> Logro; V) Rechazo; y VI) Atribución <strong>de</strong> Culpa. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los factores<br />
aparece m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado correspondi<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> este trabajo.<br />
3) Esca<strong>la</strong> VAL-89. Se utilizó para obt<strong>en</strong>er los datos referidos a valores. El instrum<strong>en</strong>to<br />
original fue <strong>el</strong>aborado por Schwartz y Bilsky (1987) a partir d<strong>el</strong> Rokeach Value<br />
Survey (Rokeach, 1973) y d<strong>el</strong> Chinese Value Survey (Chinese Culture Connection,<br />
1987). La versión que utilizamos es <strong>la</strong> re<strong>el</strong>aborada por Molpeceres (1991).<br />
La modalidad <strong>de</strong> respuesta originaria d<strong>el</strong> cuestionario <strong>de</strong> Schwartz era una esca<strong>la</strong><br />
tipo Likert con un rango <strong>de</strong> 1 a 7, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> sujeto <strong>de</strong>bía puntuar cada uno <strong>de</strong> los<br />
valores. Recor<strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> primitivo cuestionario <strong>de</strong> Rokeach solicitaba una or<strong>de</strong>nación<br />
jerárquica <strong>de</strong> cada lista <strong>de</strong> valores <strong>en</strong> base a <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sujeto. La versión<br />
que utilizamos se ajusta más a <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> continuo aportada por Schwartz, pero<br />
<strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> respuesta es una dim<strong>en</strong>sión continua <strong>de</strong> 0 a 100 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> sujeto<br />
<strong>de</strong>be situarse fr<strong>en</strong>te a cada valor.<br />
La estructura factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> que hemos hecho uso es <strong>la</strong> propuesta por <strong>el</strong> propio<br />
autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>, cuya vali<strong>de</strong>z ha sido contrastada <strong>en</strong> numerosas investigaciones<br />
realizadas <strong>en</strong> ámbitos culturales difer<strong>en</strong>tes (Schwartz, 1992). Según este mod<strong>el</strong>o, los<br />
56 ítems d<strong>el</strong> cuestionario se agrupan <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes diez factores, <strong>de</strong> cuyo cont<strong>en</strong>ido<br />
daremos cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> esta investigación:<br />
I) Autodirección; II) Universalidad; III) B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia; IV) Tradición; V) Conformidad;<br />
VI) Seguridad; VII) Po<strong>de</strong>r; VIII) Logro; IX) Hedonismo; y X) Estimu<strong>la</strong>ción.<br />
4) Esca<strong>la</strong> CONOCOL-92. Se utilizó para evaluar <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
sobre los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> observado <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestra muestra.<br />
Para su <strong>el</strong>aboración se revisaron instrum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res <strong>el</strong>aborados para <strong>la</strong> medición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s drogas <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes (Berjano, 1988; Jabakhanji, 1988)<br />
y <strong>en</strong> adultos (Pinazo, Berjano y García-Pérez, 1992). Sin embargo, no llegamos a<br />
<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica un instrum<strong>en</strong>to que evaluara <strong>de</strong> manera exhaustiva<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
La esca<strong>la</strong> <strong>el</strong>aborada para esta investigación recoge 21 ítems <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> afirmaciones<br />
acerca <strong>de</strong> los efectos agudos o crónicos d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, incluy<strong>en</strong>do<br />
algunos ítems que recog<strong>en</strong> ciertos estereotipos erróneos mant<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> nuestra cultura,<br />
tales como que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es una sustancia nutritiva, que <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas<br />
son bu<strong>en</strong>as para combatir <strong>el</strong> frío, etc. Ante cada ítem se solicita al sujeto que responda<br />
según su opinión, si <strong>la</strong> afirmación es verda<strong>de</strong>ra, falsa o no lo sabe. Esta tercera<br />
posibilidad es útil para evitar que, por efecto d<strong>el</strong> azar, <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ga<br />
una puntuación más <strong>el</strong>evada <strong>de</strong> lo que sus conocimi<strong>en</strong>tos reales le permitirían.
5) Esca<strong>la</strong> ACTICOL-92. Fue <strong>el</strong>aborada para medir <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> manifestadas por los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Diversos instrum<strong>en</strong>tos<br />
revisados han evaluado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
manti<strong>en</strong><strong>en</strong> hacia <strong>la</strong>s drogas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (Ajangiz et al., 1988; Berjano, 1988) o<br />
hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r (Cruz Roja Españo<strong>la</strong>, 1985). Sin embargo, <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>el</strong>aborados a este efecto se limitan a recoger un número reducido<br />
<strong>de</strong> ítems que son posteriorm<strong>en</strong>te analizados <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da.<br />
En nuestro caso, hemos pret<strong>en</strong>dido <strong>el</strong>aborar una esca<strong>la</strong> que recogiera exclusivam<strong>en</strong>te<br />
opiniones sobre <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y que a<strong>de</strong>más, nos permitiera agrupar los ítems <strong>en</strong><br />
varias dim<strong>en</strong>siones que repres<strong>en</strong>taran, <strong>de</strong> una forma metodológicam<strong>en</strong>te más útil, <strong>la</strong>s<br />
actitu<strong>de</strong>s que los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestra sociedad manti<strong>en</strong><strong>en</strong> ante <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y respecto<br />
a cinco dominios difer<strong>en</strong>tes racionalm<strong>en</strong>te establecidos: <strong>la</strong> permisividad, <strong>la</strong> facilitación<br />
social, <strong>la</strong> legalidad vig<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los efectos negativos y <strong>la</strong> percepción<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso. Esta factorización racional ya mostró<br />
<strong>en</strong> un estudio piloto, su eficacia para discriminar <strong>en</strong>tre muestras <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes con<br />
características sociológicas distintas (Pinazo et al., 1993).<br />
De esta manera fue <strong>el</strong>aborado un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 32 ítems sometidos a una esca<strong>la</strong><br />
tipo Likert con cuatro posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta: “totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo”, “bastante<br />
<strong>de</strong> acuerdo”, “bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo” y “totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo”. Realizado un<br />
análisis factorial <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales con rotación varimax, se obtuvo una<br />
estructura empírica <strong>de</strong> cinco factores: I) Actitud Prev<strong>en</strong>tiva; II) Actitud Permisiva; III)<br />
Consecu<strong>en</strong>cias negativas; IV) Facilitación Social; y V) Actitud Evasiva.<br />
6) Esca<strong>la</strong> INFLUCOL-92. Se utilizó para obt<strong>en</strong>er los datos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los grupos sociales <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. Esta variable ha sido<br />
abordada <strong>en</strong> algunos trabajos con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar sus r<strong>el</strong>aciones con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te (Cár<strong>de</strong>nas, 1986; Jabakhanji, 1988), dadas sus innegables<br />
implicaciones prev<strong>en</strong>tivas. El cuestionario que hemos <strong>el</strong>aborado consta <strong>de</strong> dos partes:<br />
Una primera <strong>de</strong> 21 ítems <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se interroga al alumno sobre su percepción<br />
acerca d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> siete tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> tres miembros<br />
<strong>de</strong> su familia: padre, madre y hermanos/as mayores. Los ítems aparec<strong>en</strong> con una<br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> cuatro pasos: “nada”, “poco”, “bastante” y “mucho”.<br />
Una segunda parte <strong>de</strong> 7 ítems referidos a <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />
<strong>de</strong> amigos y/o compañeros, <strong>en</strong> siete bebidas alcohólicas difer<strong>en</strong>tes. La esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> respuestas<br />
es también <strong>de</strong> cuatro posibilida<strong>de</strong>s, pero con una nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura que hace<br />
refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> ese grupo <strong>de</strong> iguales que<br />
habitualm<strong>en</strong>te realizan un <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete bebidas: “nadie”, “algunos”,<br />
“casi todos” y “todos”.<br />
7) Esca<strong>la</strong> HABICOL-92. Fue <strong>el</strong>aborada para medir los hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra utilizada. Esta esca<strong>la</strong> consta <strong>de</strong> tres partes:<br />
127
128<br />
La primera parte solicita al adolesc<strong>en</strong>te una estimación <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> siete<br />
bebidas alcohólicas difer<strong>en</strong>tes, contemp<strong>la</strong>das éstas <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes formatos<br />
comerciales. La esca<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e 25 ítems y está subdividida <strong>en</strong> dos difer<strong>en</strong>tes situaciones<br />
sociales: estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> diario <strong>en</strong> casa y estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> habitual<br />
<strong>en</strong> un fin <strong>de</strong> semana con los amigos.<br />
La segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> HABICOL-92 recoge tres ítems r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> borracheras y edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> tercera parte, con <strong>la</strong> que se cierra <strong>el</strong> cuestionario, consta <strong>de</strong> siete<br />
ítems <strong>en</strong> los que se interroga sobre <strong>la</strong> edad d<strong>el</strong> primer contacto con los siete tipos <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas cuyo <strong>consumo</strong> fue evaluado <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera parte d<strong>el</strong> cuestionario.
2 ANÁLISIS<br />
DE LAS ESCALAS<br />
129
2.1. LA SOCIALIZACIÓN FAMILIAR<br />
2.1.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> EMBU 89<br />
Para <strong>de</strong>terminar los índices <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad y fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> socialización<br />
familiar EMBU 89, se procedió a aplicar un análisis estadístico d<strong>el</strong> test con <strong>el</strong> objetivo<br />
<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> media, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación típica, <strong>el</strong> error típico <strong>de</strong> medida, <strong>la</strong> puntuación<br />
máxima y <strong>la</strong> puntuación mínima. La distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> puntuaciones<br />
típicas y <strong>en</strong> puntuaciones directas, así como un análisis estadístico <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> también son objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> este apartado. Por otro <strong>la</strong>do, para comprobar<br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> test, se empleó <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre dos mita<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
Spearman-Brown, <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> Guttman (Rulon) y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa <strong>de</strong> Cronbach.<br />
D<strong>el</strong> análisis estadístico d<strong>el</strong> test, se comprueba <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 9 que <strong>la</strong> media total d<strong>el</strong><br />
test es <strong>de</strong> 170.815, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> media estimada parcial <strong>de</strong> los ítems es <strong>de</strong> 2.109,<br />
situándose <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> respuestas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s categorías “pocas veces” y “algunas<br />
veces”. Debemos recordar, como ya se indicó <strong>el</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> Metodología, que <strong>la</strong>s<br />
puntuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> han sido invertidas <strong>de</strong> forma que a <strong>la</strong> categoría “siempre”<br />
corresponda <strong>la</strong> máxima puntuación y a <strong>la</strong> categoría “nunca”, <strong>la</strong> mínima.<br />
Tab<strong>la</strong> 9<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones d<strong>el</strong> test<br />
Estadísticos Total Total/81 Pares Impares<br />
Media 170.815 2.109 87.083 83.732<br />
Desviación típica 33.821 0.418 17.829 17.028<br />
Error típico 1.020 0.013 0.538 0.514<br />
Máximo 310.000 3.827 163.000 147.000<br />
Mínimo 103.000 1.272 52.000 46.000<br />
Observaciones 1100 1100 1100 1100<br />
Se observa asimismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 9 que <strong>la</strong> media <strong>de</strong> los ítems pares (87.083) es<br />
ligeram<strong>en</strong>te superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los impares (83.732).<br />
Para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> EMBU 89 se aplicó, tal y<br />
como queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 10 los coefici<strong>en</strong>tes anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionados.<br />
Tab<strong>la</strong> 10<br />
Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los datos<br />
Corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s .833<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown .938<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Guttman (Rulon) .937<br />
Coefici<strong>en</strong>te α d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> .939<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems pares .892<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems impares .878<br />
131
132<br />
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma Tab<strong>la</strong> 10 que <strong>la</strong>s estimaciones r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia<br />
interna d<strong>el</strong> test arrojan los sigui<strong>en</strong>tes resultados: corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s=.883;<br />
ecuación <strong>de</strong> Spearman-Brown=.938; índice <strong>de</strong> Guttman (Rulon)=.937; coefici<strong>en</strong>te<br />
alfa para todos los ítems=.939; coefici<strong>en</strong>te alfa para los ítems pares=.892;<br />
coefici<strong>en</strong>te alfa para los ítems impares=.878. Se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estos resultados que<br />
<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad o g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> test es alta.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 11 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> quince intervalos<br />
<strong>de</strong> z.<br />
Tab<strong>la</strong> 11<br />
Valores d<strong>el</strong> error típico <strong>de</strong> estimación <strong>en</strong> quince intervalos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución normal<br />
Puntuación z Puntuación directa N Error típico<br />
= 280.734 0 .<br />
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 11 que <strong>la</strong>s puntuaciones z compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre -.75 y .25<br />
son obt<strong>en</strong>idas por un mayor número <strong>de</strong> sujetos (479, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> 43.54% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra),<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s puntuaciones z compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre -2.25 y -1.25 por una parte<br />
y <strong>en</strong>tre 1.75 y 3.25 por otra, son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia (7.18% y 5.54% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
respectivam<strong>en</strong>te). Asimismo se comprueba que <strong>la</strong>s puntuaciones típicas superiores<br />
a 3.25 e inferiores a -2.25 no han sido obt<strong>en</strong>idas por ningún sujeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Po<strong>de</strong>mos inferir <strong>de</strong> estos datos que <strong>la</strong>s puntuaciones obt<strong>en</strong>idas por los sujetos <strong>en</strong><br />
esta esca<strong>la</strong> se ajustan a <strong>la</strong> distribución normal.<br />
Al aplicar <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa para todos los ítems d<strong>el</strong> test con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> se obtuvo un índice <strong>de</strong> .939. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 12<br />
se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación media <strong>de</strong> los 81 ítems <strong>de</strong> EMBU 89, observándose que <strong>la</strong><br />
puntuación d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa osci<strong>la</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los ítems <strong>en</strong>tre .937 y .94.
Tab<strong>la</strong> 12<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los ítems<br />
Ítem Nombre Media Desviación R<br />
Índice <strong>de</strong><br />
fiabilidad<br />
R<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
Índice α<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
1 E01 2.281 0.901 .608 .547 .591 .937<br />
2 E02 1.936 0.926 .544 .504 .524 .938<br />
3 E03 3.886 1.094 .052 .057 .020 .940<br />
4 E04 1.525 0.797 .580 .462 .564 .938<br />
5 E05 1.506 0.832 .443 .369 .423 .938<br />
6 E06 1.550 0.867 .503 .436 .483 .938<br />
7 E07 2.974 1.348 .217 .293 .179 .940<br />
8 E08 2.594 0.951 .551 .524 .531 .938<br />
9 E09 2.518 1.201 .437 .525 .407 .938<br />
10 E10 2.078 1.131 .105 .118 .071 .940<br />
11 E11 2.572 1.300 .316 .410 .280 .939<br />
12 E12 2.054 0.937 .620 .581 .603 .937<br />
13 E13 2.378 1.109 .474 .526 .448 .938<br />
14 E14 1.917 1.130 .418 .473 .390 .938<br />
15 E15 1.423 0.701 .450 .316 .433 .938<br />
16 E16 1.412 0.808 .534 .432 .517 .938<br />
17 E17 1.575 0.914 .567 .519 .549 .938<br />
18 E18 2.768 1.213 .419 .508 .388 .938<br />
19 E19 1.394 0.707 .443 .313 .426 .938<br />
20 E20 1.965 1.042 .075 .079 .045 .940<br />
21 E21 2.155 1.158 .649 .752 .629 .937<br />
22 E22 2.254 1.106 .189 .209 .157 .939<br />
23 E23 1.217 0.589 .426 .251 .412 .938<br />
24 E24 3.235 1.116 .341 .381 .311 .939<br />
25 E25 2.672 1.127 .196 .221 .164 .939<br />
26 E26 2.756 0.960 .347 .334 .322 .938<br />
27 E27 2.345 1.209 .643 .777 .621 .937<br />
28 E28 2.281 1.100 .505 .556 .481 .938<br />
29 E29 1.339 0.724 .551 .399 .536 .938<br />
30 E30 1.647 0.899 .506 .455 .486 .938<br />
31 E31 1.411 0.720 .148 .107 .127 .939<br />
32 E32 2.096 1.090 .617 .673 .597 .937<br />
33 E33 1.551 0.985 .539 .531 .518 .938<br />
34 E34 1.878 1.196 .493 .589 .465 .938<br />
35 E35 2.775 1.140 .456 .520 .429 .938<br />
133
134<br />
Tab<strong>la</strong> 12 (continuación)<br />
36 E36 1.841 1.043 .495 .516 .471 .938<br />
37 E37 1.844 0.963 .449 .433 .426 .938<br />
38 E38 2.865 1.287 .065 .084 .027 .940<br />
39 E39 2.316 1.044 .662 .690 .644 .937<br />
40 E40 2.299 1.118 .587 .656 .564 .937<br />
41 E41 2.063 1.023 .713 .729 .698 .937<br />
42 E42 3.067 1.324 .081 .107 .042 .940<br />
43 E43 1.892 0.914 .550 .503 .531 .938<br />
44 E44 2.089 1.092 .612 .668 .591 .937<br />
45 E45 1.350 0.741 .332 .239 .302 .939<br />
46 E46 2.601 1.204 .339 .408 .307 .939<br />
47 E47 2.676 1.230 .430 .528 .399 .938<br />
48 E48 3.215 0.951 .470 .447 .448 .938<br />
49 E49 2.371 1.233 .420 .518 .390 .938<br />
50 E50 1.601 0.853 .441 .376 .421 .938<br />
51 E51 2.993 0.996 .162 .162 .133 .939<br />
52 E52 2.041 0.971 .182 .176 .154 .939<br />
53 E53 1.842 0.946 .300 .283 .274 .939<br />
54 E54 2.298 1.259 .648 .816 .626 .937<br />
55 E55 1.385 0.755 .481 .363 .463 .938<br />
56 E56 2.582 1.009 .386 .390 .361 .938<br />
57 E57 2.501 1.141 .547 .625 .523 .938<br />
58 E58 1.862 1.167 .270 .316 .238 .939<br />
59 E59 1.443 0.848 .527 .447 .509 .938<br />
60 E60 2.115 1.169 .092 .107 .057 .940<br />
61 E61 2.227 1.166 .420 .490 .391 .938<br />
62 E62 1.615 0.976 .624 .609 .606 .937<br />
63 E63 1.597 0.855 .596 .509 .579 .937<br />
64 E64 1.321 0.702 .570 .400 .556 .938<br />
65 E65 1.110 0.469 .407 .191 .395 .938<br />
66 E66 2.755 1.155 .509 .588 .483 .938<br />
67 E67 3.683 1.122 .374 .420 .345 .938<br />
68 E68 1.210 0.536 .418 .224 .405 .938<br />
69 E69 3.425 1.120 .237 .265 .205 .939<br />
70 E70 2.406 1.020 .420 .429 .395 .938<br />
71 E71 1.603 0.822 .644 .530 .630 .937<br />
72 E72 1.540 0.778 .417 .325 .398 .938<br />
73 E73 3.062 1.198 .331 .397 .299 .939<br />
74 E74 1.873 0.971 .637 .619 .619 .937<br />
75 E75 2.015 1.102 .604 .665 .582 .937
De los resultados expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 12 se infiere que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> algún ítem<br />
no modificaría sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad d<strong>el</strong> cuestionario y que, por lo<br />
tanto, <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> ítems s<strong>el</strong>eccionados es repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ítems<br />
posibles d<strong>el</strong> mismo tipo.<br />
2.1.2. Estructura factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> EMBU 89<br />
Como ya se explicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> Metodología, para realizar los análisis <strong>de</strong><br />
nuestra investigación hemos usado <strong>la</strong> factorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> EMBU 89 obt<strong>en</strong>ida<br />
por Herrero et al. (1991). Estos autores confirman <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong><br />
seis factores <strong>de</strong>nominados:<br />
I) Sobreprotección<br />
II) Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo<br />
III) Castigo<br />
IV) Presión hacia <strong>el</strong> Logro<br />
V) Rechazo<br />
VI) Atribución <strong>de</strong> Culpa<br />
Tab<strong>la</strong> 12 (continuación)<br />
76 E76 1.564 0.819 .385 .315 .364 .938<br />
77 E77 1.315 0.664 .262 .174 .244 .939<br />
78 E78 1.655 0.933 .518 .483 .497 .938<br />
79 E79 1.749 0.982 .134 .131 .105 .939<br />
80 E80 1.371 0.676 .188 .127 .169 .939<br />
81 E81 2.651 1,188 .505 .600 .478 .938<br />
Pasamos a <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos seis factores 1.<br />
En <strong>el</strong> Cuadro 1 se expon<strong>en</strong> los 10 ítems que compon<strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Sobreprotección.<br />
D<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido semántico <strong>de</strong> los ítems que lo compon<strong>en</strong> se <strong>de</strong>riva que este factor hace<br />
alusión a prácticas educativas basadas <strong>en</strong> un excesivo control y preocupación <strong>de</strong> los<br />
padres por lo que puedan hacer sus hijos o por lo que pueda ocurrirles. La conducta<br />
d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te con padres sobreprotectores estaría caracterizada por <strong>la</strong> dificultad<br />
para po<strong>de</strong>r hacer cosas que otros muchachos/as hac<strong>en</strong>, no t<strong>en</strong>er libertad para escoger<br />
ciertas activida<strong>de</strong>s, estar sujeto a <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> dar explicaciones por todo lo que<br />
se hace, pues está por medio <strong>la</strong> excesiva preocupación y c<strong>el</strong>o paterno.<br />
1 En los cuadros <strong>en</strong> que se expone <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cada factor, se marcan con * aqu<strong>el</strong>los ítems que<br />
se correspon<strong>de</strong>n con una mayor inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> factor, y sin * los que se correspon<strong>de</strong>n con una m<strong>en</strong>or<br />
inci<strong>de</strong>ncia.<br />
135
136<br />
Cuadro 1<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
d<strong>el</strong> factor Sobreprotección<br />
73 *¿Crees que es exagerado <strong>el</strong> miedo que ti<strong>en</strong>e tus padres <strong>de</strong> que a ti te<br />
pase algo?<br />
12 *¿Crees que tu padre o tu madre son <strong>de</strong>masiado severos contigo?<br />
18 *¿Ocurre que tus padres te prohib<strong>en</strong> hacer cosas que otros niños <strong>de</strong> tu<br />
edad pue<strong>de</strong>n hacer, por miedo a que te suceda algo?<br />
69 ¿Pue<strong>de</strong>s ir don<strong>de</strong> quieres sin que tus padres se preocup<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado por<br />
<strong>el</strong>lo?<br />
20 *¿Se preocupan tus padres <strong>de</strong> saber qué haces cuando no estás <strong>en</strong> casa?<br />
56 ¿Te <strong>de</strong>jan tus padres hacer <strong>la</strong>s mismas cosas que pue<strong>de</strong>n hacer tus amigos?<br />
26 ¿Te permit<strong>en</strong> tus padres t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s mismas cosas que tus amigos?<br />
70 *¿Te pon<strong>en</strong> tus padres limitaciones estrictas a lo que pue<strong>de</strong>s y no pue<strong>de</strong>s<br />
hacer, y te obligan a respetar<strong>la</strong>s rigurosam<strong>en</strong>te?<br />
1 *¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que tus padres pon<strong>en</strong> impedim<strong>en</strong>tos a todo lo<br />
que haces?<br />
46 *Al volver a casa, ¿siempre ti<strong>en</strong>es que darles explicaciones a tus padres<br />
<strong>de</strong> lo que has estado haci<strong>en</strong>do?<br />
El segundo factor se <strong>de</strong>nomina Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo y sus 21 <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, tal y<br />
como muestra <strong>el</strong> Cuadro 2, giran <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> afecto, cariño y apoyo que<br />
<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te recibe <strong>de</strong> sus padres, así como a <strong>la</strong> facilidad para establecer comunicación<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar y a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mostraciones <strong>de</strong> amor y respeto hacia <strong>el</strong> hijo/a. Cabe seña<strong>la</strong>r,<br />
que <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista con <strong>el</strong> que contamos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar este factor, es únicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong> d<strong>el</strong> hijo/a, por lo tanto, <strong>la</strong> variable compr<strong>en</strong>sión y apoyo no está <strong>de</strong>terminada por<br />
<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> afecto que los padres manti<strong>en</strong><strong>en</strong> hacia su hijo/a, sino por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración<br />
y expresión <strong>de</strong> este mismo afecto, <strong>de</strong> una manera percibible por parte d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te.<br />
Cuadro 2<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo<br />
47 *¿Crees que tus padres int<strong>en</strong>tan que tu adolesc<strong>en</strong>cia sea estimu<strong>la</strong>nte, interesante<br />
y atractiva (por ejemplo, dándote a leer bu<strong>en</strong>os libros, animándote<br />
a salir <strong>de</strong> excursión, etc...?<br />
41 *¿Crees que tus padres respetan tus opiniones?<br />
67 *¿Participan tus padres activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tus diversiones y <strong>en</strong> tus hobbys?<br />
75 *¿Respetan tus padres <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que tú t<strong>en</strong>gas opiniones difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s<br />
suyas?
Cuadro 2 (continuación)<br />
22 *¿Se preocupan excesivam<strong>en</strong>te tus padres por tu salud?<br />
32 *¿Si<strong>en</strong>tes que tus padres te ayudan cuando te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tas a una tarea difícil?<br />
62 *¿Te aceptan tus padres tal como eres?<br />
39 *¿Te <strong>de</strong>muestran tus padres que están satisfechos contigo?<br />
2 *¿Te han <strong>de</strong>mostrado con pa<strong>la</strong>bras y gestos que te quier<strong>en</strong>?<br />
81 *¿Te manifiestan tus padres que están satisfechos contigo mediante expresiones<br />
físicas cariñosas, como darte palmadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda?<br />
4 *¿Te si<strong>en</strong>tes querido por tus padres?<br />
33 ¿Te si<strong>en</strong>tes tratado como “<strong>la</strong> oveja negra” <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia?<br />
78 *¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que tus padres se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> orgullosos <strong>de</strong> ti cuando<br />
consigues algo que te has propuesto?<br />
27 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que es difícil comunicarse con tus padres.<br />
74 *¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que hay cariño y ternura <strong>en</strong>tre tú y tus padres?<br />
40 *¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres confían <strong>en</strong> ti <strong>de</strong> tal forma que te<br />
permit<strong>en</strong> actuar bajo tu propia responsabilidad?<br />
43 *¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres quier<strong>en</strong> estar a tu <strong>la</strong>do?<br />
48 *¿Tus padres a<strong>la</strong>ban frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te tu comportami<strong>en</strong>to?<br />
21 *Si <strong>la</strong>s cosas te van mal, ¿ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres tratan <strong>de</strong><br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rte y animarte?<br />
54 *Si te <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tras triste, ¿pue<strong>de</strong>s buscar ayuda y compr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> tus padres?<br />
13 *Si tú haces una trastada, ¿Podrías remediar <strong>la</strong> situación pidiéndoles perdón<br />
a tus padres?<br />
El factor <strong>de</strong>nominado Castigo está <strong>de</strong>finido por 16 ítems alusivos a prácticas educativas<br />
<strong>de</strong> tipo represivo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluy<strong>en</strong> castigos físicos, críticas y viol<strong>en</strong>cia<br />
verbal, como respuesta a <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> hijo/a. El cuadro 3 muestra los ítems que<br />
compon<strong>en</strong> este factor.<br />
Cuadro 3<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor Castigo<br />
65 *¿Te pegan tus padres sin motivo?<br />
28 *¿Ocurre que tus padres cu<strong>en</strong>tan algo que tú has dicho ohecho, d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong><br />
otras personas, <strong>de</strong> forma que tú te si<strong>en</strong>tas avergonzado?<br />
30 *¿Ocurre que tus padres no quier<strong>en</strong> conce<strong>de</strong>rte cosas que tú realm<strong>en</strong>te<br />
necesitas?<br />
6 *¿Ocurre que tus padres te castigan incluso por cometer pequeñas faltas?<br />
76 *¿Recuerdas si tus padres han estado <strong>en</strong>fadados o amargados contigo sin<br />
que te dijeran <strong>el</strong> por qué?<br />
63 *¿Son bruscos tus padres contigo?<br />
137
138<br />
Cuadro 3 (continuación)<br />
64 *¿Te castigan tus padres con dureza, incluso por cosas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> importancia?<br />
55 *¿Te castigan tus padres sin que tú hayas hecho nada malo?<br />
59 *¿Te critican tus padres o te dic<strong>en</strong> que eres vago e inútil d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> otras<br />
personas?<br />
77 *¿Te han mandado tus padres a <strong>la</strong> cama sin c<strong>en</strong>ar?<br />
23 *¿Te impon<strong>en</strong> más castigos corporales <strong>de</strong> los que mereces?<br />
58 *¿Te obligan tus padres a comer más <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong>s?<br />
68 *¿Te pegan tus padres?<br />
19 *¿Te riñ<strong>en</strong> o pegan tus padres <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras personas?<br />
71 *¿Te tratan tus padres <strong>de</strong> manera que puedas s<strong>en</strong>tirte avergonzado?<br />
45 *¿Utilizan tus padres expresiones como: “Si haces eso, voy a ponerme muy<br />
triste?<br />
El Cuadro 4 muestra los 11 ítems que conforman <strong>el</strong> factor Presión hacia <strong>el</strong> Logro.<br />
Estos ítems están referidos a <strong>la</strong> presión que los padres ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> su hijo/a para que éste<br />
sea una persona importante, obt<strong>en</strong>ga bu<strong>en</strong>os resultados académicos, etc. Esta presión<br />
se traduce también <strong>en</strong> preocupación por <strong>la</strong>s amista<strong>de</strong>s que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>ta y <strong>el</strong><br />
continuo énfasis <strong>en</strong> que <strong>el</strong> hijo/a ori<strong>en</strong>te sus acciones hacia <strong>el</strong> éxito, <strong>la</strong> competividad y <strong>el</strong><br />
triunfo, así como que busque <strong>de</strong>terminados “mod<strong>el</strong>os ejemp<strong>la</strong>rizantes” <strong>de</strong> estas virtu<strong>de</strong>s.<br />
Cuadro 4<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong><br />
factor Presión hacia <strong>el</strong> logro<br />
9 *¿Crees que tu padre o tu madre <strong>de</strong>sean que tú seas difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algún aspecto?<br />
34 *¿Desean tus padres que te parezcas a alguna otra persona?<br />
38 *¿Int<strong>en</strong>tan tus padres estimu<strong>la</strong>rte para que seas <strong>el</strong> mejor?<br />
31 *¿Muestran tus padres interés <strong>en</strong> que saques bu<strong>en</strong>as notas?<br />
35 *¿Ocurre que tus padres te digan: “Tú que eres tan mayor o tú que eres un<br />
chico o una chica no <strong>de</strong>berías comportarte <strong>de</strong> esta forma”?<br />
14 *¿Quier<strong>en</strong> siempre tus padres <strong>de</strong>cidir cómo <strong>de</strong>bes vestirte o qué aspecto<br />
<strong>de</strong>bes t<strong>en</strong>er?<br />
60 *¿Se interesan tus padres por <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> amigos con qui<strong>en</strong>es vas?<br />
7 *¿Tratan tus padres <strong>de</strong> influirte para que seas una persona importante?<br />
52 *En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> colegio, ¿crees que tus padres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s esperanzas<br />
<strong>de</strong> que saques bu<strong>en</strong>as notas, seas bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>portista, etc...?<br />
25 *Si a tus padres les parece mal lo que haces, ¿se <strong>en</strong>tristec<strong>en</strong> hasta <strong>el</strong> punto<br />
<strong>de</strong> que te si<strong>en</strong>tes culpable por lo que has hecho?<br />
42 *Si tú ti<strong>en</strong>es pequeños secretos, ¿quier<strong>en</strong> tus padres que hables <strong>de</strong> estos<br />
secretos con <strong>el</strong>los?
Por lo que respecta al factor Rechazo, los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que lo compon<strong>en</strong> reflejan, básicam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> rechazo que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> hijo/a <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su ambi<strong>en</strong>te familiar <strong>en</strong><br />
r<strong>el</strong>ación al trato que recibe <strong>de</strong> sus padres, <strong>en</strong> comparación a sus hermanos, así como <strong>la</strong><br />
queja d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> afecto hacia él o <strong>de</strong> un trato injusto y<br />
discriminativo respecto a los otros miembros d<strong>el</strong> sistema familiar. Es obvio que esta s<strong>en</strong>sación<br />
<strong>de</strong> rechazo, tal y como queda <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> esta variable, no aparecería <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes que no tuvieran hermanos. El Cuadro 5 expone los 9 ítems <strong>de</strong> este factor.<br />
Cuadro 5<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor Rechazo<br />
80 ¿Echan tus padres <strong>la</strong>s culpas a tus hermanos aunque seas tú <strong>el</strong> responsable<br />
<strong>de</strong> lo que ha ocurrido?<br />
72 *¿Les permit<strong>en</strong> tus padres a tus hermanos t<strong>en</strong>er cosas que a ti no te <strong>de</strong>jan<br />
t<strong>en</strong>er?<br />
79 ¿Muestran tus padres predilección por ti <strong>en</strong> comparación con tus hermanos?<br />
11 ¿Pi<strong>en</strong>sas que tus padres te castigan merecidam<strong>en</strong>te?<br />
29 *¿Si<strong>en</strong>tes que tus padres te quier<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os que al resto <strong>de</strong> tus hermanos?<br />
10 ¿Te permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er cosas que no pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er tus hermanos?<br />
17 *¿Te tratan tus padres injustam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> comparación a como tratan a tus hermanos?<br />
16 *¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres te quier<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os que a tus hermanos?<br />
61 *De tus hermanos, ¿Es a tí a qui<strong>en</strong> tus padres echan <strong>la</strong> culpa <strong>de</strong> cuanto pasa?<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 6 aparec<strong>en</strong> los 13 ítems que configuran <strong>el</strong> factor <strong>de</strong>nominado<br />
Atribución <strong>de</strong> Culpa. Esta dim<strong>en</strong>sión vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>finida por cont<strong>en</strong>idos semánticos<br />
que alu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> percepción filial <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión por sus padres y a <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> estrategias paternas <strong>de</strong> reprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> hijo. Una puntuación<br />
alta <strong>en</strong> este factor implicaría <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> hijo/a <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser incompr<strong>en</strong>dido<br />
y no aceptado integralm<strong>en</strong>te, así como <strong>de</strong> una dificultad para satisfacer <strong>la</strong>s<br />
propias necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar 2.<br />
2 Hemos respetado <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación que para este factor sugirieron Herrero et al. (1991) y Herrero<br />
(1992), aunque queremos ac<strong>la</strong>rar que sus ítems hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a una percepción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión<br />
y <strong>de</strong> no aceptación <strong>en</strong> <strong>el</strong> hijo/a, así como al hábito reprobativo por parte <strong>de</strong> los padres, y que<br />
así vamos a interpretar esta variable <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Las estrategias <strong>de</strong> retirada<br />
<strong>de</strong> afecto -atribución <strong>de</strong> culpa- supondrían una forma específica <strong>de</strong> socialización, que aparece reflejada<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> este factor, y que t<strong>en</strong>dría como finalidad que <strong>el</strong> hijo/a accediera a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas culpabilizadoras<br />
<strong>de</strong> restaurar <strong>la</strong> armonía <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción familiar, utilizando los padres un criterio <strong>de</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta filial basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s expectativas que <strong>el</strong>los se han creado <strong>en</strong> torno a “lo que <strong>de</strong>be<br />
ser <strong>el</strong> hijo”. Consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esto último es <strong>el</strong> aludido s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión y <strong>de</strong> no aceptación<br />
incondicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia personalidad y necesida<strong>de</strong>s. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, Musitu et al. (1994), utilizando<br />
una muestra transcultural <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cinco paises, incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> atribución <strong>de</strong><br />
culpa <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>nominada Reprobación.<br />
139
140<br />
Cuadro 6<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Atribución <strong>de</strong> culpa<br />
44 *¿Crees que tus padres son algo “tacaños” y “cascarrabias” contigo?<br />
36 *¿Critican tus padres a tus amigos(as) más íntimos?<br />
5 *¿Dejan tus padres <strong>de</strong> dirigirte <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra durante mucho tiempo si haces<br />
algo que les molesta?<br />
66 *¿Deseas que tus padres se preocup<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que haces?<br />
49 *¿Emplean tus padres expresiones como ésta: “Así nos agra<strong>de</strong>ces todo lo que<br />
nos hemos esforzado por ti y todos los sacrificios que hemos hecho por tu bi<strong>en</strong>”?<br />
51 *¿Has llegado a s<strong>en</strong>tir remordimi<strong>en</strong>to (culpa) por comportarte <strong>de</strong> un modo<br />
que no sea d<strong>el</strong> agrado <strong>de</strong> tus padres?<br />
53 *¿Ignoran tus padres <strong>el</strong> que seas <strong>de</strong>scuidado o t<strong>en</strong>gas un comportami<strong>en</strong>to<br />
parecido?<br />
50 *¿Ocurre que tus padres no te <strong>de</strong>jan t<strong>en</strong>er cosas que tú necesitas, diciéndote<br />
que pue<strong>de</strong>s convertirte <strong>en</strong> un niño mimado?<br />
24 *¿Se <strong>en</strong>fadan tus padres si no ayudas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa tanto como<br />
<strong>el</strong>los <strong>de</strong>sean?<br />
57 *¿Te dic<strong>en</strong> tus padres que no están <strong>de</strong> acuerdo con tu forma <strong>de</strong> comportarte<br />
<strong>en</strong> casa?<br />
15 *¿Te mi<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tus padres?<br />
8 *¿Te si<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>cepcionado <strong>en</strong> alguna ocasión porque tus padres no te conce<strong>de</strong>n<br />
algo que tú <strong>de</strong>seas conseguir?<br />
37 *Cuando tus padres están tristes, ¿ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que <strong>el</strong>los pi<strong>en</strong>san<br />
que tú eres <strong>el</strong> causante <strong>de</strong> su estado?<br />
Cabe citar que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> ortonormalidad para estos factores realizadas<br />
por Herrero (1992) <strong>la</strong> mayor corr<strong>el</strong>ación aparece <strong>en</strong>tre los factores Atribución <strong>de</strong><br />
Culpa y Castigo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión que<br />
estamos com<strong>en</strong>tando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong>s prácticas represivas, aunque<br />
<strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong>s respuestas viol<strong>en</strong>tas y agresivas son sustituidas por una sutil atribución<br />
<strong>de</strong> culpabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> hijo/a, por <strong>la</strong> retirada <strong>de</strong> afecto y por estrategias <strong>de</strong><br />
reprobación como medios <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> hijo/a.<br />
2.2. LOS VALORES<br />
2.2.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> VAL-89<br />
Para <strong>de</strong>terminar los índices <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad y fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores<br />
utilizada, se procedió a aplicar un análisis estadístico d<strong>el</strong> test con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> obte-
ner <strong>la</strong> media, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación típica, <strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida y <strong>la</strong>s puntuaciones máxima y<br />
mínima. La distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> puntuaciones típicas y <strong>en</strong> puntuaciones<br />
directas, así como un análisis estadístico <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>, fueron asimismo<br />
objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> este apartado. Igualm<strong>en</strong>te, para comprobar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />
d<strong>el</strong> test, se empleó <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre dos mita<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
Spearman-Brown, <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> Guttman (Rulon) y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa.<br />
Respecto al análisis estadístico d<strong>el</strong> test, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 13 se comprueba que <strong>la</strong> media<br />
total d<strong>el</strong> test es <strong>de</strong> 4056.392, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> media estimada parcial <strong>de</strong> los ítems es <strong>de</strong><br />
72.436, situándose por lo tanto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s posiciones 70 y 75 <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 100. Se<br />
observa asimismo que <strong>la</strong> media <strong>de</strong> los ítems pares e impares es bastante simi<strong>la</strong>r, si<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> los impares (2093.593) ligeram<strong>en</strong>te superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pares (1962.799).<br />
Tab<strong>la</strong> 13<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones d<strong>el</strong> test<br />
Estadísticos Total Total/56 Pares Impares<br />
Media 4056.392 72.436 1962.799 2093.593<br />
Desviación típica 501.593 8.957 257.874 262.596<br />
Error típico 15.130 0.270 7.779 7.921<br />
Máximo 5319.000 94.982 2645.000 2674.000<br />
Mínimo 1835.000 32.768 825.000 990.000<br />
Observaciones 1100 1100 1100 1100<br />
Pasamos a referir los datos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>. Para<br />
<strong>de</strong>terminar<strong>la</strong> se aplicó, tal y como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 14, <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre dos<br />
mita<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Spearman-Brown, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Guttman (Rulon) y <strong>el</strong><br />
coefici<strong>en</strong>te alfa <strong>de</strong> Cronbach.<br />
Tab<strong>la</strong> 14<br />
Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los datos<br />
Corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s .858<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown .923<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Guttman (Rulon) .923<br />
Coefici<strong>en</strong>te α d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> .910<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems pares .821<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems impares .843<br />
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> citada Tab<strong>la</strong> 14 que <strong>la</strong>s estimaciones r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia<br />
interna d<strong>el</strong> test arrojan los sigui<strong>en</strong>tes resultados: corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s=.858;<br />
ecuación <strong>de</strong> Spearman-Brown=.923; índice <strong>de</strong> Guttman (Rulon)=.923;<br />
141
142<br />
coefici<strong>en</strong>te alfa para todos los ítems=.91; coefici<strong>en</strong>te alfa para los ítems pares=.821;<br />
coefici<strong>en</strong>te alfa para los ítems impares=.843. Se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estos resultados que<br />
<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad o g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> test es alta.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 15 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> quince intervalos<br />
<strong>de</strong> z.<br />
Tab<strong>la</strong> 15<br />
Valores d<strong>el</strong> error típico <strong>de</strong> estimación <strong>en</strong> quince intervalos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución normal<br />
Puntuación z Puntuación directa N Error típico<br />
=5686.569 0<br />
Se observa que <strong>la</strong>s puntuaciones z compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre -.25 y .75 son <strong>la</strong>s que<br />
registran mayor frecu<strong>en</strong>cia (447 sujetos; 40.63% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />
puntuaciones z m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> -2.25 así como <strong>la</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1.75 y 2.75 son<br />
<strong>la</strong>s que recog<strong>en</strong> un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> sujetos (2.27% y 2.36% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra respectivam<strong>en</strong>te).<br />
No se observan sujetos que hayan obt<strong>en</strong>ido una puntuación z mayor <strong>de</strong><br />
2.75. Los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 15, sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> puntuaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> VAL-89 se ajusta a <strong>la</strong> curva normal.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 16 se expone <strong>el</strong> análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia<br />
interna <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>. Al aplicar <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa para todos los ítems<br />
d<strong>el</strong> test con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>,<br />
midi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación efectiva <strong>en</strong>tre los ítems, se obtuvo un índice<br />
<strong>de</strong> .91. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación media <strong>de</strong> los 56 ítems <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> VAL-89, observándose que <strong>la</strong> puntuación d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre<br />
.907 y .911.
Tab<strong>la</strong> 16<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los ítems<br />
Ítem Nombre Media Desviación R<br />
Índice <strong>de</strong><br />
fiabilidad<br />
R<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
Índice α<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
1 V01 84.671 18.818 .353 6.644 .320 .909<br />
2 V02 83.167 19.437 .480 9.334 .450 .908<br />
3 V03 36.499 26.011 .182 4.747 .132 .911<br />
4 V04 69.456 22.532 .313 7.053 .272 .909<br />
5 V05 87.758 16.277 .304 4.954 .275 .909<br />
6 V06 49.285 28.416 .291 8.275 .238 .910<br />
7 V07 73.906 22.669 .381 8.627 .341 .909<br />
8 V08 68.934 21.913 .479 10.491 .444 .908<br />
9 V09 71.805 22.793 .288 6.563 .245 .910<br />
10 V10 86.619 16.424 .484 7.942 .458 .908<br />
11 V11 77.393 20.870 .504 10.512 .472 .908<br />
12 V12 63.307 24.564 .321 7.893 .276 .909<br />
13 V13 56.227 29.305 .408 11.949 .357 .909<br />
14 V14 83.715 18.089 .502 9.089 .475 .908<br />
15 V15 72.371 24.688 .431 10.632 .389 .908<br />
16 V16 68.242 23.477 .401 9.424 .361 .909<br />
17 V17 89.111 17.635 .380 6.698 .349 .909<br />
18 V18 58.711 28.513 .375 10.704 .325 .909<br />
19 V19 76.185 20.941 .470 9.833 .436 .908<br />
20 V20 72.169 21.443 .479 10.264 .445 .908<br />
21 V21 51.276 23.542 .332 7.815 .289 .909<br />
22 V22 88.764 14.217 .479 6.807 .457 .908<br />
23 V23 73.505 21.366 .469 10.022 .435 .908<br />
24 V24 75.534 22.378 .431 9.640 .393 .908<br />
25 V25 71.220 22.633 .400 9.060 .361 .909<br />
26 V26 79.065 18.022 .550 9.906 .524 .907<br />
27 V27 45.735 26.486 .333 8.810 .284 .910<br />
28 V28 91.092 14.013 .356 4.983 .331 .909<br />
29 V29 68.990 24.390 .459 11.203 .420 .908<br />
30 V30 83.336 19.415 .479 9.304 .449 .908<br />
31 V31 72.317 23.151 .303 7.019 .260 .910<br />
32 V32 63.670 22.740 .426 9.691 .388 .908<br />
33 V33 86.242 15.968 .457 7.291 .431 .908<br />
34 V34 69.863 24.336 .473 11.509 .434 .908<br />
143
144<br />
35 V35 78.102 19.680 .427 8.409 .394 .908<br />
36 V36 61.965 25.086 .281 7.061 .234 .910<br />
37 V37 65.892 23.203 .363 8.416 .322 .909<br />
38 V38 74.468 23.345 .422 9.861 .383 .908<br />
39 V39 58.565 22.328 .435 9.703 .397 .908<br />
40 V40 76.371 19.005 .588 11.180 .563 .907<br />
41 V41 79.517 18.406 .520 9.577 .493 .907<br />
42 V42 84.065 19.241 .476 9.152 .445 .908<br />
43 V43 79.223 18.200 .595 10.829 .571 .907<br />
44 V44 72.760 23.780 .400 9.506 .359 .909<br />
45 V45 83.701 16.167 .476 7.688 .450 .908<br />
46 V46 69.658 24.388 .463 11.291 .424 .908<br />
47 V47 70.933 21.865 .511 11.170 .478 .907<br />
48 V48 79.255 18.517 .508 9.413 .480 .908<br />
49 V49 71.843 21.851 .470 10.275 .435 .908<br />
50 V50 80.682 21.796 .310 6.753 .270 .909<br />
51 V51 39.071 30.325 .288 8.728 .231 .911<br />
52 V52 80.663 17.510 .545 9.541 .520 .907<br />
53 V53 67.645 24.077 .404 9.724 .363 .909<br />
54 V54 77.491 19.499 .362 7.051 .327 .909<br />
55 V55 73.096 21.412 .535 11.447 .503 .907<br />
56 V56 81.285 20.307 .499 10.127 .467 .908<br />
Se infiere a partir <strong>de</strong> los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 16 que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> algún<br />
ítem no modificaría sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad d<strong>el</strong> cuestionario. Asimismo,<br />
cabe anotar que <strong>la</strong> intercorr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los ítems es un indicativo <strong>de</strong> que están<br />
midi<strong>en</strong>do un mismo constructo.<br />
2.2.2. Estructura factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> VAL-89<br />
Ya ha sido explicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> Metodología que <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación<br />
se han utilizado los factores propuestos por Schwartz (1992), extraídos d<strong>el</strong> cuestionario<br />
<strong>de</strong> valores <strong>el</strong>aborado por este mismo autor, d<strong>el</strong> cual hemos utilizado una versión.<br />
Este mod<strong>el</strong>o confirma <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> diez factores <strong>de</strong>nominados:<br />
I) Autodirección<br />
II) Universalidad<br />
Tab<strong>la</strong> 16 (continuación)
III) B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia<br />
IV) Tradición<br />
V) Conformidad<br />
VI) Seguridad<br />
VII) Po<strong>de</strong>r<br />
VIII) Logro<br />
IX) Hedonismo<br />
X) Estimu<strong>la</strong>ción<br />
Pasamos a <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos seis factores.<br />
El primer factor, <strong>de</strong>nominado Autodirección, está compuesto por 6 ítems que<br />
son expuestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 7. Una puntuación alta <strong>en</strong> este factor está r<strong>el</strong>acionada<br />
con <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo intrínseco <strong>de</strong> explorar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> realidad y <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tarse<br />
a sí mismo contro<strong>la</strong>ndo con eficacia los ev<strong>en</strong>tos. Asimismo se pue<strong>de</strong> inferir que<br />
esta motivación es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recomp<strong>en</strong>sas externas, estando más bi<strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> inc<strong>en</strong>tivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> objetivos que únicam<strong>en</strong>te<br />
requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una verificación interna. El respeto por uno mismo y por <strong>la</strong>s<br />
propias necesida<strong>de</strong>s, así como una motivación <strong>de</strong> autonomía, están incluidos <strong>en</strong><br />
esta dim<strong>en</strong>sión.<br />
Cuadro 7<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Autodirección<br />
5 Libertad (<strong>de</strong> acción y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to)<br />
14 Respeto a mi mismo (cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> mi valor personal)<br />
16 Creatividad (ser único, con imaginación)<br />
31 In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (auto sufici<strong>en</strong>te, auto confiado)<br />
41 Escogi<strong>en</strong>do mis metas (s<strong>el</strong>eccionar mis propósitos)<br />
53 Curioso (interesado <strong>en</strong> todo, explorador)<br />
El factor Universalidad, cuyos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 8, está <strong>de</strong>finido<br />
por 9 ítems alusivos a valores universales tales como <strong>la</strong> tolerancia, <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> justicia<br />
social, <strong>la</strong> igualdad o <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>el</strong>leza y <strong>de</strong> <strong>la</strong> armonía <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> hombre<br />
y <strong>la</strong> naturaleza. El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> f<strong>el</strong>icidad para todos los seres humanos estaría <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción d<strong>el</strong> mundo que caracterizaría a este factor. A difer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />
hedonismo, <strong>la</strong> universalidad implicaría <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unas condiciones sociales y<br />
morales mínimas que facilitaran <strong>el</strong> alcance d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar para todos, más que <strong>la</strong> búsqueda<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y disfrute para uno mismo.<br />
145
146<br />
Cuadro 8<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Universalidad<br />
1 Igualdad (oportunida<strong>de</strong>s iguales para todos)<br />
2 Armonía interior (<strong>en</strong> paz conmigo mismo/a)<br />
17 Un mundo <strong>en</strong> paz (libre <strong>de</strong> guerras y conflictos)<br />
24 Unión con <strong>la</strong> naturaleza (integración con <strong>la</strong> naturaleza)<br />
26 Sabiduría (una compr<strong>en</strong>sión madura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida)<br />
29 Un mundo <strong>de</strong> b<strong>el</strong>leza (b<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes)<br />
30 Justicia social (aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> injusticia, ayuda al más débil)<br />
35 Abierto (tolerante con difer<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>as y cre<strong>en</strong>cias)<br />
38 Protector d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (conservador <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza)<br />
El factor B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia está <strong>de</strong>finido por los 9 ítems expuestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 9.<br />
Implicaría <strong>la</strong> preocupación activa y positiva por <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> otros, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> “ocupación”<br />
ori<strong>en</strong>tada hacia tareas <strong>de</strong> interacción social que incluy<strong>en</strong> inc<strong>en</strong>tivos no materiales<br />
y dificilm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>surables por uno mismo, tales como <strong>la</strong> lealtad, <strong>la</strong> honestidad,<br />
<strong>la</strong> fiabilidad o <strong>la</strong> servicialidad. El individuo “b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>te” <strong>en</strong>fatiza <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong>los con los que interactúa habitualm<strong>en</strong>te, pero a difer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> “universalista” se<br />
conforma con <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar cotidiano <strong>de</strong> los que ti<strong>en</strong>e próximos -y <strong>de</strong> él mismo-, más<br />
que esperar gran<strong>de</strong>s logros para <strong>la</strong> humanidad.<br />
Cuadro 9<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia<br />
6 Una vida espiritual (énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas espirituales y no materiales)<br />
10 S<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida (t<strong>en</strong>er un objetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida)<br />
19 Amor maduro (profunda intimidad emocional y espiritual)<br />
28 Amistad verda<strong>de</strong>ra (amigos próximos que me apoy<strong>en</strong>)<br />
33 Leal (fi<strong>el</strong> a mis amigos y a mi grupo <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia)<br />
45 Honesto (sincero, auténtico)<br />
49 Servicial (que trabaja para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más)<br />
52 Responsable (digno <strong>de</strong> confianza)<br />
54 Que perdona (disculpa a los <strong>de</strong>más)<br />
El Cuadro 10 expone los 6 ítems que conforman <strong>el</strong> factor l<strong>la</strong>mado Tradición. Una<br />
puntuación alta <strong>en</strong> este factor indica <strong>la</strong> aceptación para uno mismo <strong>de</strong> los modos tradicionales<br />
<strong>de</strong> conducta establecidos por <strong>el</strong> grupo sociocultural <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Las tra-
diciones vi<strong>en</strong><strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tadas frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> ritos r<strong>el</strong>igiosos, cre<strong>en</strong>cias<br />
y normas <strong>de</strong> conducta. La meta motivacional <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> valores es <strong>el</strong> respeto,<br />
compromiso y aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres e i<strong>de</strong>as que una cultura o una r<strong>el</strong>igión<br />
impon<strong>en</strong> al individuo. La humildad, <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración y <strong>la</strong> sumisión incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
literal <strong>de</strong> los ítems, v<strong>en</strong>drían a significar una suerte <strong>de</strong> pasividad ante los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
Cuadro 10<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Tradición<br />
18 Respeto por <strong>la</strong> tradición (preservación <strong>de</strong> costumbres establecidas hace<br />
mucho tiempo)<br />
21 Distanciami<strong>en</strong>to (<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas mundanas)<br />
32 Mo<strong>de</strong>rado (evitar los extremos <strong>en</strong> los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y acciones)<br />
36 Humil<strong>de</strong> (mo<strong>de</strong>sto, que pasa <strong>de</strong>sapercibido)<br />
44 Aceptar mi vida (sumiso a <strong>la</strong>s circunstancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida)<br />
51 Devoto (<strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> fe y a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>igiosas)<br />
En cuanto al factor Conformidad, vemos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 11 que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>finido por<br />
4 ítems alusivo a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> autorrestricción que <strong>la</strong> sociedad impone a los individuos.<br />
Para que <strong>la</strong> interacción social funcione correctam<strong>en</strong>te y sin conflictos, es<br />
necesario que <strong>la</strong>s personas repriman impulsos no regu<strong>la</strong>dos e inhiban acciones que<br />
podrían perjudicar los intereses aj<strong>en</strong>os. Estas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> autorrestricción subrayan<br />
<strong>la</strong> conformidad a <strong>la</strong>s expectativas sociales y se han integrado g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
los sistemas morales que todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n. La obedi<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> cortesía,<br />
<strong>el</strong> respeto y <strong>el</strong> autocontrol son valores que, aunque <strong>en</strong> ocasiones signifiqu<strong>en</strong> un<br />
cierto olvido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias necesida<strong>de</strong>s, forman parte <strong>de</strong> lo que <strong>la</strong> sociedad espera<br />
<strong>de</strong> sus individuos.<br />
Cuadro 11<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Conformidad<br />
11 Cortesía (educación, bu<strong>en</strong>as maneras)<br />
20 Auto disciplina (auto control, resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación)<br />
40 Respetuoso (que muestra respeto, honroso)<br />
47 Obedi<strong>en</strong>te (cumplidor <strong>de</strong> mis <strong>de</strong>beres y obligaciones)<br />
147
148<br />
El sigui<strong>en</strong>te factor se <strong>de</strong>nomina Seguridad y hace refer<strong>en</strong>cia a valores r<strong>el</strong>acionados<br />
con <strong>la</strong> integridad física y con <strong>la</strong> seguridad d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia. La salud, <strong>la</strong> armonía<br />
y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones, <strong>de</strong> uno mismo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad son <strong>la</strong> meta <strong>de</strong>finida por<br />
estos valores. Se pue<strong>de</strong> postu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> valores que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> seguridad<br />
individual y <strong>de</strong> otro que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> seguridad grupal o social. Esto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> si se<br />
asume que unos valores <strong>de</strong> seguridad sirv<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te a los intereses individuales<br />
(<strong>la</strong> salud, …) y otros a los grupales (<strong>la</strong> seguridad nacional, …), o si se consi<strong>de</strong>ra que algunos<br />
valores que m<strong>en</strong>cionan a los grupos sociales <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, están expresando <strong>en</strong> realidad<br />
<strong>la</strong> seguridad y estabilidad para uno mismo, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad y estabilidad<br />
<strong>de</strong> los grupos (Schwartz, 1992). El Cuadro 12 recoge los 7 ítems <strong>de</strong> este factor.<br />
Cuadro 12<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Seguridad<br />
7 S<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia (s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que les importo a los <strong>de</strong>más)<br />
8 Or<strong>de</strong>n social (estabilidad social)<br />
13 Seguridad nacional (protección <strong>de</strong> mi nación fr<strong>en</strong>te a los <strong>en</strong>emigos)<br />
15 Reciprocidad <strong>de</strong> favores (evitar ser <strong>de</strong>udor <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>)<br />
22 Seguridad familiar (seguridad para <strong>la</strong>s personas que amo)<br />
42 Saludable (no t<strong>en</strong>er dol<strong>en</strong>cias físicas o m<strong>en</strong>tales)<br />
56 Limpio (aseado y arreg<strong>la</strong>do)<br />
En <strong>el</strong> Cuadro 13 se muestran los 5 <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que compon<strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Po<strong>de</strong>r. D<strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido semántico <strong>de</strong> los mismos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que este factor gira <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to social y <strong>de</strong> los medios para conseguirlos.<br />
La difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> estatus, <strong>de</strong> fortunas materiales y <strong>de</strong> autoridad, parece ser una realidad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social, importante para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones sociales.<br />
Esta situación hace que los sujetos <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> objetivos <strong>de</strong> domino, influ<strong>en</strong>cia o posición<br />
social que pondrían <strong>en</strong> sus manos <strong>el</strong> control <strong>de</strong> muchos recursos recomp<strong>en</strong>santes.<br />
La inclusión <strong>de</strong> estos valores se <strong>de</strong>be a Schwartz y Bilsky (1987), ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o<br />
<strong>de</strong> Rokeach (1973) únicam<strong>en</strong>te aparece <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia al reconocimi<strong>en</strong>to social.<br />
Cuadro 13<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor Po<strong>de</strong>r<br />
3 Po<strong>de</strong>r social (control sobre los otros, dominio)<br />
12 Fortuna (posesiones materiales, dinero)<br />
23 Reconocimi<strong>en</strong>to social (Respeto, aprobación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más)<br />
27 Autoridad (<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> li<strong>de</strong>rar o mandar)<br />
46 Cuidadoso <strong>de</strong> mi imag<strong>en</strong> pública (proteger mi reputación)
El factor Logro está <strong>de</strong>finido empíricam<strong>en</strong>te por 5 variables alusivas al <strong>de</strong>sarrollo<br />
y <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia acor<strong>de</strong> con los estándares sociales y que<br />
permita <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> éxito personal (Cuadro 14). La compet<strong>en</strong>cia social es un<br />
requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los individuos para obt<strong>en</strong>er medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong><br />
“subsist<strong>en</strong>cia social”. Determinados estándares sociales como <strong>la</strong> ambición, <strong>la</strong> eficacia<br />
o <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia, son <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad como medios para obt<strong>en</strong>er reconocimi<strong>en</strong>to<br />
y aceptación social. En este factor, <strong>la</strong> meta no estará tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> éxito<br />
mismo como <strong>en</strong> <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s que lo facilitan.<br />
Cuadro 14<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Logro<br />
34 Ambicioso (trabajador esforzado, con aspiraciones)<br />
39 Influy<strong>en</strong>te (con impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas y acontecimi<strong>en</strong>tos)<br />
43 Capaz (compet<strong>en</strong>te, eficaz, efici<strong>en</strong>te)<br />
48 Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te (lógico, racional)<br />
55 Triunfador, con éxito (conseguir los objetivos sociales)<br />
En cuanto al factor Hedonismo, y tal y como muestra <strong>el</strong> Cuadro 15, está compuesto<br />
por 2 ítems referidos a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y disfrute. Estos valores <strong>de</strong>rivan<br />
<strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s orgánicas concretas y <strong>en</strong> especial d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer asociado a su satisfacción.<br />
El individuo “hedonista” pondrá su meta <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer o gratificación s<strong>en</strong>sorial<br />
para sí mismo.<br />
Cuadro 15<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Hedonismo<br />
4 P<strong>la</strong>cer (satisfacción <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos)<br />
50 Gozar <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida (gusto por comer, sexualidad, diversión...)<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> Cuadro 16 expone los 3 ítems que configuran <strong>el</strong> factor<br />
Estimu<strong>la</strong>ción. Estos valores provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad humana <strong>de</strong> variedad y estimu<strong>la</strong>ción,<br />
con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> alcanzar y mant<strong>en</strong>er un niv<strong>el</strong> óptimo <strong>de</strong> activación. Des<strong>de</strong><br />
un punto <strong>de</strong> vista biológico, <strong>la</strong>s variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>ción y arousal,<br />
condicionadas por <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia social, pue<strong>de</strong>n ser fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias individuales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> este factor. El individuo con necesidad <strong>de</strong><br />
estimu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> base biológica y/o social, buscará <strong>la</strong> excitación, <strong>la</strong> novedad, y los<br />
cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
149
150<br />
Cuadro 16<br />
Número <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> factor<br />
Estimu<strong>la</strong>ción<br />
9 Una vida excitante (experi<strong>en</strong>cias estimu<strong>la</strong>ntes)<br />
25 Una vida variada (ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>safíos, noveda<strong>de</strong>s y cambios)<br />
37 Audaz (que procura <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura y <strong>el</strong> riesgo)<br />
Es importante citar que <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Schwartz (1992) recoge una factorización<br />
<strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n que agruparía los diez factores expuestos <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones<br />
bipo<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
— Autob<strong>en</strong>eficio versus Autotrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: En <strong>el</strong> primer polo se <strong>en</strong>contrarían los<br />
valores <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, logro y hedonismo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> segundo se ubicarían<br />
los valores prosociales, es <strong>de</strong>cir Universalidad y B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia.<br />
— Apertura al Cambio versus Conservación: En <strong>el</strong> primer polo hayaríamos los<br />
valores <strong>de</strong> autodirección, hedonismo y estimu<strong>la</strong>ción, mi<strong>en</strong>tras que se<br />
<strong>en</strong>contrarían <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo los factores Tradición, Conformidad y Seguridad.<br />
Nótese que <strong>el</strong> factor Hedonismo es incluido <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> segundo<br />
or<strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>tes. Esta segunda estructura <strong>de</strong> valores, que nos ha servido <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
para formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s hipótesis <strong>de</strong> nuestro trabajo, será tomada <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />
al abordar <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
2.3. LA INFORMACIÓN SOBRE EL ALCOHOL<br />
2.3.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92<br />
Con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar los índices <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad y fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> información sobe <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, se procedió a aplicar un análisis estadístico<br />
d<strong>el</strong> test para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> media, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación típica, <strong>el</strong> error típico <strong>de</strong> medida, <strong>la</strong><br />
puntuación máxima y <strong>la</strong> puntuación mínima. También son objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> este<br />
apartado <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> puntuaciones típicas y <strong>en</strong> puntuaciones<br />
directas, así como un análisis estadístico <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>. Por otra<br />
parte, para comprobar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> test, se empleó <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre dos<br />
mita<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown, <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> Guttman (Rulon) y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />
alfa <strong>de</strong> Cronbach.
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 17 se pue<strong>de</strong>n observar los datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis estadístico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>. La media total d<strong>el</strong> test es 13.308, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>la</strong> media estimada parcial <strong>de</strong> los ítems es .634, situándose <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> respuestas<br />
<strong>en</strong> un punto intermedio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> acierto y <strong>el</strong> error, aunque con una ligera<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia <strong>el</strong> fallo. Por otra parte, <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> los ítems pares e impares<br />
son bastante simi<strong>la</strong>res, aunque ligeram<strong>en</strong>te superior <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los pares<br />
(6.745 y 6.563).<br />
Tab<strong>la</strong> 17<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones d<strong>el</strong> test<br />
Estadísticos Total Total/21 Pares Impares<br />
Media 13.308 0.634 6.745 6.563<br />
Desviación típica 3.195 0.152 1.809 1.80<br />
Error típico 0.096 0.005 0.055 0.057<br />
Máximo 21.000 1.000 11.000 10.000<br />
Mínimo 0.000 0.000 0.000 0.000<br />
Observaciones 1100 1100 1100 1100<br />
En <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92 se ha obt<strong>en</strong>ido, tal y como se comprueba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 18, un valor para <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s <strong>de</strong> .5. El coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> Spearman-Brown es .666, lo que indica <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> y su longitud. El índice <strong>de</strong> Guttman o índice <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiabilidad <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
ítems pares e impares es también .666. Finalm<strong>en</strong>te los coefici<strong>en</strong>tes alfa estimados<br />
son .677 para <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>, .486 para los ítems pares y .545 para los<br />
ítems impares.<br />
Tab<strong>la</strong> 18<br />
Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los datos<br />
Corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s .500<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown .666<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Guttman (Rulon) .666<br />
Coefici<strong>en</strong>te α d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> .677<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems pares .486<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems impares .545<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 19 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> quince intervalos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución normal.<br />
151
152<br />
Tab<strong>la</strong> 19<br />
Valores d<strong>el</strong> error típico <strong>de</strong> estimación <strong>en</strong> quince intervalos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución normal<br />
Puntuación z Puntuación directa N Error típico<br />
=23.691 0 .<br />
Se observa que <strong>la</strong>s puntuaciones z compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre -.75 y .25 son <strong>la</strong>s que<br />
registran mayor frecu<strong>en</strong>cia (507 sujetos; 46.09% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />
puntuaciones z m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> -1.75 así como <strong>la</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1.75 y 2.75 son<br />
<strong>la</strong>s que recog<strong>en</strong> un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> sujetos (4.45% y 3.09% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra respectivam<strong>en</strong>te).<br />
No se observan sujetos que hayan obt<strong>en</strong>ido una puntuación z mayor <strong>de</strong><br />
2.75. Los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 15, sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> puntuaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92 se ajusta a <strong>la</strong> curva normal.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 20 se expone <strong>el</strong> análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna<br />
<strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>. Al aplicar <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa para todos los ítems d<strong>el</strong> test con<br />
<strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>, midi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong><br />
interr<strong>el</strong>ación efectiva <strong>en</strong>tre los ítems, se obtuvo un índice <strong>de</strong> .677. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong><br />
se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación media <strong>de</strong> los 21 ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92.<br />
Tab<strong>la</strong> 20<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los ítems<br />
Ítem Nombre Media Desviación R<br />
Índice <strong>de</strong><br />
fiabilidad<br />
R<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
Índice α<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
1 C01 0.644 0.479 .279 .133 .133 .679<br />
2 C02 0.828 0.377 .285 .107 .171 .673
Tab<strong>la</strong> 20 (continuación)<br />
3 C03 0.930 0.255 .244 .062 .167 .673<br />
4 C04 0.325 0.469 .363 .170 .226 .669<br />
5 C05 0.797 0.402 .313 .126 .193 .671<br />
6 C06 0.645 0.478 .391 .187 .253 .666<br />
7 C07 0.635 0.482 .433 .209 .299 .660<br />
8 C08 0.220 0.414 .230 .095 .102 .680<br />
9 C09 0.880 0.325 .361 .117 .268 .665<br />
10 C10 0.575 0.494 .400 .198 .258 .665<br />
11 C11 0.832 0.374 .466 .174 .367 .655<br />
12 C12 0.704 0.457 .413 .189 .284 .662<br />
13 C13 0.215 0.411 .270 .111 .145 .676<br />
14 C14 0.901 0.299 .386 .115 .303 .663<br />
15 C15 0.350 0.477 .295 .141 .151 .677<br />
16 C16 0.844 0.363 .432 .157 .333 .659<br />
17 C17 0.149 0.356 .255 .091 .147 .675<br />
18 C18 0.779 0.415 .456 .189 .344 .656<br />
19 C19 0.455 0.498 .436 .217 .297 .660<br />
20 C20 0.742 0.438 .528 .231 .418 .647<br />
21 C21 0.858 0.349 .503 .175 .414 .652<br />
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 20 que <strong>la</strong> puntuación d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre .647 y .68.<br />
2.3.2. Tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONOCOL-92<br />
En este apartado pres<strong>en</strong>taremos <strong>la</strong>s distribuciones <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes<br />
correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s respuestas a cada uno <strong>de</strong> los 21 ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> CONO-<br />
COL-92. En <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes se pres<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> sujetos que ha contestado <strong>en</strong> cada ítem a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> respuesta: “<strong>la</strong> frase es verda<strong>de</strong>ra”, “<strong>la</strong> frase es falsa” y “no lo sabe”. En<br />
segundo lugar se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> aciertos y errores <strong>en</strong> cada ítem, incluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> los errores aqu<strong>el</strong>los sujetos que han optado por <strong>la</strong> alternativa “no lo sabe”.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 21 se expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> respuesta<br />
d<strong>el</strong> ítem “Cuando un alcohólico no pue<strong>de</strong> conseguir bebida, sufre tanto como un<br />
heroinómano”. En este ítem se pret<strong>en</strong>día evaluar <strong>la</strong> información que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
ti<strong>en</strong>e respecto a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad d<strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia alcohólico, comparándolo<br />
con <strong>el</strong> <strong>de</strong> los opiáceos. Debe <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que <strong>la</strong> respuesta correcta es “verda<strong>de</strong>ro”<br />
puesto que <strong>la</strong> percepción subjetiva <strong>de</strong> sufrimi<strong>en</strong>to por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>privación no<br />
es ni mucho m<strong>en</strong>os inferior <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas. Sin embargo, se<br />
observa que un número significativo <strong>de</strong> sujetos (35.6%) falló <strong>en</strong> su respuesta, lo cual<br />
v<strong>en</strong>dría a indicar una cierta cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> “b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia” d<strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, al compararlo con <strong>el</strong> <strong>de</strong> otras drogas no institucionalizadas.<br />
153
154<br />
Tab<strong>la</strong> 21<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Cuando un<br />
alcohólico no pue<strong>de</strong> conseguir bebida, sufre tanto como un heroinómano<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 708 64.4 64.4 64.4<br />
La frase es falsa 122 11.1 11.1 75.5<br />
No lo sabes 270 24.5 24.5 100.0<br />
Error 392 35.6 35.6 35.6<br />
Acierto 708 64.4 64.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Respecto al ítem “El abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas durante <strong>el</strong> embarazo, pue<strong>de</strong><br />
originar problemas <strong>de</strong> subnormalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> recién nacido”, <strong>el</strong> objetivo era <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> EE.MM. acerca d<strong>el</strong> Síndrome Alcohólico Fetal.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 22 po<strong>de</strong>mos ver como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los sujetos (82.6%) conoce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> estos efectos dañinos sobre <strong>el</strong> recién nacido, si<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />
17.2% <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que fal<strong>la</strong>ba al contestar este ítem.<br />
Tab<strong>la</strong> 22<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El abuso <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas durante <strong>el</strong> embarazo, pue<strong>de</strong> originar problemas <strong>de</strong> subnormalidad<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> recién nacido<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 911 82.8 82.8 82.8<br />
La frase es falsa 22 2.0 2.0 84.8<br />
No lo sabes 167 15.2 15.2 100.0<br />
Error 189 17.2 17.2 17.2<br />
Acierto 911 82.8 82.8 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La información que los medios <strong>de</strong> comunicación vi<strong>en</strong><strong>en</strong> ofreci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los últimos<br />
años acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico parece t<strong>en</strong>er<br />
efecto positivo sobre los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, ya que, según vemos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 23, un 93% <strong>de</strong> los sujetos contestan “falso” al ítem “Según <strong>la</strong>s estadísticas,<br />
son muy pocos los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico ocurridos por culpa d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>”. El<br />
número <strong>de</strong> sujetos que contesta verda<strong>de</strong>ro sólo llega al 3%, y un 4% <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong><br />
respuesta correcta al ítem.
Tab<strong>la</strong> 23<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Según <strong>la</strong>s<br />
estadísticas, son muy pocos los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico ocurridos por culpa d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 33 3.0 3.0 3.0<br />
La frase es falsa 1023 93.0 93.0 96.0<br />
No lo sabes 44 4.0 4.0 100.0<br />
Error 77 7.0 7.0 7.0<br />
Acierto 1023 93.0 93.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem “El <strong>alcohol</strong> mezc<strong>la</strong>do con bebidas gaseosas, emborracha m<strong>en</strong>os”, cuya<br />
distribución se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 24, estaba dirigido a comprobar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
uno <strong>de</strong> los falsos estereotipos que nuestra sociedad manti<strong>en</strong>e sobe <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, como<br />
es <strong>el</strong> hecho que <strong>el</strong> efecto d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es “rebajado” al mezc<strong>la</strong>rlo con bebidas gaseosas,<br />
cuando <strong>la</strong> realidad es que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> gasificado es más rápidam<strong>en</strong>te absorbido<br />
por <strong>la</strong> sangre y distribuido por todo <strong>el</strong> organismo. De esta forma, se comprueba que<br />
casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los sujetos (43.2%) duda sobre <strong>la</strong> veracidad o no <strong>de</strong> este ítem, mi<strong>en</strong>tras<br />
que una cuarta parte (24.3%) afirma que es verda<strong>de</strong>ra. Sólo una tercera parte<br />
(32.5%) reconoce su falsedad.<br />
Tab<strong>la</strong> 24<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
mezc<strong>la</strong>do con bebidas gaseosas, emborracha m<strong>en</strong>os<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 267 24.3 24.3 24.3<br />
La frase es falsa 358 32.5 32.5 56.8<br />
No lo sabes 475 43.2 43.2 100.0<br />
Error 742 67.5 67.5 67.5<br />
Acierto 358 32.5 32.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La distribución d<strong>el</strong> ítem “Beber <strong>alcohol</strong> con <strong>el</strong> estómago vacío, emborracha más”<br />
está repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 25, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vemos como un 79,7% <strong>de</strong> los sujetos<br />
acertaba <strong>en</strong> su respuesta, mi<strong>en</strong>tras que un 20.3% <strong>de</strong> necesitaría recibir más información<br />
al respecto, <strong>de</strong> cara a conseguir un <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas más responsable<br />
y seguro.<br />
155
156<br />
Tab<strong>la</strong> 25<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Beber <strong>alcohol</strong><br />
con <strong>el</strong> estómago vacío, emborracha más<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 877 79.7 79.7 79.7<br />
La frase es falsa 23 2.1 2.1 81.8<br />
No lo sabes 200 18.2 18.2 100.0<br />
Error 223 20.3 20.3 20.3<br />
Acierto 877 79.7 79.7 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Al igual que ocurría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 24, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 26 se refiere un ítem que repres<strong>en</strong>ta<br />
otro falso estereotipo: “Está <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es una sustancia nutritiva<br />
para <strong>el</strong> organismo”. Un número importante <strong>de</strong> sujetos, que llega al 35.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra, da una respuesta errónea, fr<strong>en</strong>te al 64.5% que acierta. Nuevam<strong>en</strong>te se<br />
impone <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ofrecer a los adolesc<strong>en</strong>tes una información realista y bi<strong>en</strong><br />
fundam<strong>en</strong>tada.<br />
Tab<strong>la</strong> 26<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Está <strong>de</strong>mostrado<br />
que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es una sustancia nutritiva para <strong>el</strong> organismo<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 87 7.9 7.9 7.9<br />
La frase es falsa 710 64.5 64.5 72.5<br />
No lo sabes 303 27.5 27.5 100.0<br />
Error 390 35.5 35.5 35.5<br />
Acierto 710 64.5 64.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 27, “El <strong>alcohol</strong> crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica” es<br />
contestado <strong>de</strong> manera acertada por un 63.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, mi<strong>en</strong>tras que algo más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte (36.5%) erraba <strong>en</strong> su contestación. Es <strong>de</strong>stacable que <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />
estos últimos, un 28% se abstuvo <strong>de</strong> dar una respuesta concreta acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> crear <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> tipo psicológico.
Tab<strong>la</strong> 27<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 698 63.5 63.5 63.5<br />
La frase es falsa 94 8.5 8.5 72.0<br />
No lo sabes 308 28.0 28.0 100.0<br />
Error 402 36.5 36.5 36.5<br />
Acierto 698 63.5 63.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 28, nos <strong>en</strong>contramos con una falsa información bastante<br />
ext<strong>en</strong>dida: “El <strong>alcohol</strong> es un estimu<strong>la</strong>nte m<strong>en</strong>tal, como <strong>la</strong>s anfetaminas o <strong>la</strong><br />
cocaína”. Observamos como sólo un 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ha contestado “falso”, mi<strong>en</strong>tras<br />
que un 52.4% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes se ha equivocado al contestar “verda<strong>de</strong>ro”,<br />
llegando <strong>el</strong> número <strong>de</strong> errores totales a un 78% al sumar los que no lo sabían. Vemos<br />
pues, que <strong>la</strong> falsa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es un estimu<strong>la</strong>nte está <strong>de</strong>masiado arraigada.<br />
Tab<strong>la</strong> 28<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong> es<br />
un estimu<strong>la</strong>nte m<strong>en</strong>tal, como <strong>la</strong>s anfetaminas o <strong>la</strong> cocaína<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 576 52.4 52.4 52.4<br />
La frase es falsa 242 22.0 22.0 74.4<br />
No lo sabes 282 25.6 25.6 100.0<br />
Error 858 78.0 78.0 78.0<br />
Acierto 242 22.0 22.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Un tanto r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> anterior, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> ítem: “Bajo los efectos d<strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> reflejos es mayor”, cuya distribución se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 29.<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> sujetos (88%) ha i<strong>de</strong>ntificado <strong>la</strong> falsedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase,<br />
aún <strong>en</strong>contramos un 12% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que dudaba o p<strong>en</strong>saba<br />
que era verda<strong>de</strong>ra.<br />
157
158<br />
Tab<strong>la</strong> 29<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Bajo los efectos<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> reflejos es mayor<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 43 3.9 3.9 3.9<br />
La frase es falsa 968 88.0 88.0 91.9<br />
No lo sabes 89 8.1 8.1 100.0<br />
Error 132 12.0 12.0 12.0<br />
Acierto 968 88.0 88.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El sigui<strong>en</strong>te ítem, <strong>de</strong>nominado “La mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> pastil<strong>la</strong>s para dormir (barbitúricos)<br />
y bebidas alcohólicas, pue<strong>de</strong> provocar <strong>la</strong> muerte” pres<strong>en</strong>ta, según se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 30, una distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> 57.5% <strong>de</strong> sujetos ha acertado al <strong>el</strong>egir <strong>la</strong><br />
opción “verda<strong>de</strong>ro” y sólo un 8.5% <strong>de</strong> los sujetos ha <strong>el</strong>egido <strong>la</strong> opción errónea. Sin<br />
embargo, nuevam<strong>en</strong>te es significativo <strong>el</strong> gran porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sujetos (34%) que ha<br />
<strong>el</strong>egido <strong>la</strong> opción “no lo sé”.<br />
Tab<strong>la</strong> 30<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: La mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
pastil<strong>la</strong>s para dormir (barbitúricos) y bebidas alcohólicas, pue<strong>de</strong> provocar <strong>la</strong> muerte<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 632 57.5 57.5 57.5<br />
La frase es falsa 94 8.5 8.5 66.0<br />
No lo sabes 374 34.0 34.0 100.0<br />
Error 468 42.5 42.5 42.5<br />
Acierto 632 57.5 57.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 31 expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> un ítem, “Tomar bebidas alcohólicas pot<strong>en</strong>cia<br />
<strong>la</strong> memoria” que ha sido contestado acertadam<strong>en</strong>te por un 83.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra,<br />
al <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> propuesta como falsa, mi<strong>en</strong>tras que tan sólo un 1.8% ha respondido<br />
“<strong>la</strong> frase es verda<strong>de</strong>ra”. Sin embargo, y pese a no se una cantidad muy importante,<br />
es interesante reseñar que un 15% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes no se ha <strong>de</strong>cantado por ninguna<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos primeras opciones, lo cual significa no afirmar, pero tampoco negar,<br />
<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sea un pot<strong>en</strong>ciador <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria.
Tab<strong>la</strong> 31<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Tomar bebidas<br />
alcohólicas pot<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> memoria<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 20 1.8 1.8 1.8<br />
La frase es falsa 915 83.2 83.2 85.0<br />
No lo sabes 165 15.0 15.0 100.0<br />
Error 185 16.8 16.8 16.8<br />
Acierto 915 83.2 83.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
R<strong>el</strong>acionado <strong>en</strong> su cont<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> ítem anterior se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominado “El<br />
<strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>struye <strong>la</strong>s neuronas” En este caso, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 32 se muestra como a pesar<br />
<strong>de</strong> que un 70.4% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes ha contestado acertadam<strong>en</strong>te, una vez más<br />
<strong>de</strong>staca <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sujetos que no lo sabe (26.9%), si<strong>en</strong>do muy reducido <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong>los que lo niega (2.7%).<br />
Tab<strong>la</strong> 32<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
<strong>de</strong>struye <strong>la</strong>s neuronas<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 774 70.4 70.4 70.4<br />
La frase es falsa 30 2.7 2.7 73.1<br />
No lo sabes 296 26.9 26.9 100.0<br />
Error 326 29.6 29.6 29.6<br />
Acierto 774 70.4 70.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 33 se expone <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas d<strong>el</strong> ítem “En estos mom<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, hay más alcohólicos que heroinómanos”. A pesar<br />
<strong>de</strong> que los adolesc<strong>en</strong>tes a los que se ha administrado <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> porque<br />
conocer los datos epi<strong>de</strong>miológicos pertin<strong>en</strong>tes, sí que cabe suponer que un estudiante<br />
<strong>de</strong> EE.MM. pue<strong>de</strong> hacer fácilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que a <strong>la</strong> droga más usada<br />
correspon<strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong> adictos. Sin embargo, tan sólo un 21.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra ha llegado a esta conclusión, si<strong>en</strong>do muy significativo (73.6%) <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> los que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> duda.<br />
159
160<br />
Tab<strong>la</strong> 33<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: En estos<br />
mom<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, hay más alcohólicos que heroinómanos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 237 21.5 21.5 21.5<br />
La frase es falsa 53 4.8 4.8 26.4<br />
No lo sabes 810 73.6 73.6 100.0<br />
Error 863 78.5 78.5 78.5<br />
Acierto 237 21.5 21.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem con <strong>el</strong> <strong>en</strong>unciado “El <strong>alcohol</strong> disminuye <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y conc<strong>en</strong>tración”<br />
ha sido acertado por una gran mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (90.1%) y sólo un<br />
9.9% ha emitido una respuesta errónea. Los datos, que, por otra parte, se ajustan a<br />
lo esperable, se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 34.<br />
Tab<strong>la</strong> 34<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
disminuye <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y conc<strong>en</strong>tración<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 991 90.1 90.1 90.1<br />
La frase es falsa 28 2.5 2.5 92.6<br />
No lo sabes 81 7.4 7.4 100.0<br />
Error 109 9.9 9.9 9.9<br />
Acierto 991 90.1 90.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 35 se expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> ítem<br />
“Se pue<strong>de</strong> llegar a ser alcohólico sin haberse emborrachado nunca”. Con este <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> se pret<strong>en</strong>día evaluar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los alumnos sobre <strong>la</strong><br />
capacidad d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> crear tolerancia. Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> citada tab<strong>la</strong>, que mi<strong>en</strong>tras<br />
un 35% emite una respuesta acertada, <strong>el</strong> 65% lo hace <strong>de</strong> forma errónea, <strong>de</strong>stacando<br />
que <strong>la</strong> opción más <strong>el</strong>egida es “no lo sabes” con un 37.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
s<strong>el</strong>eccionada.
Tab<strong>la</strong> 35<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Se pue<strong>de</strong> llegar<br />
a ser alcohólico sin haberse emborrachado nunca<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 385 35.0 35.0 35.0<br />
La frase es falsa 307 27.9 27.9 62.9<br />
No lo sabes 408 37.1 37.1 100.0<br />
Error 715 65.0 65.0 65.0<br />
Acierto 385 35.0 35.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Vemos ahora (Tab<strong>la</strong> 36) <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas correspondi<strong>en</strong>tes al ítem “El<br />
<strong>alcohol</strong> sólo perjudica a <strong>la</strong> salud si éste es <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> calidad”. Como era <strong>de</strong>seable, una<br />
gran mayoría <strong>de</strong> sujetos, que alcanza <strong>el</strong> 84.4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, ha <strong>el</strong>egido <strong>la</strong> respuesta<br />
correcta, quedando un 15.6% distribuido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas erróneas.<br />
Tab<strong>la</strong> 36<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
sólo perjudica a <strong>la</strong> salud si éste es <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> calidad<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 58 5.3 5.3 5.3<br />
La frase es falsa 928 84.4 84.4 89.6<br />
No lo sabes 114 10.4 10.4 100.0<br />
Error 172 15.6 15.6 15.6<br />
Acierto 928 84.4 84.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Nuevam<strong>en</strong>te nos <strong>en</strong>contramos ante un ítem que evalúa una falsa cre<strong>en</strong>cia difundida<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad como es que “Las bebidas alcohólicas son bu<strong>en</strong>as para combatir<br />
<strong>el</strong> frío”. Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 37 que un 64.8% <strong>de</strong> sujetos pi<strong>en</strong>sa que esta frase es<br />
cierta, lo cual unido al 20.3% que manifiesta no saberlo, <strong>de</strong>ja <strong>en</strong> un 14.9% <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que han reconocido <strong>la</strong> falsedad <strong>de</strong> este falso<br />
mito. Cabe seña<strong>la</strong>r que es <strong>el</strong> ítem que ha recibido un mayor número <strong>de</strong> respuestas<br />
erróneas.<br />
161
162<br />
Tab<strong>la</strong> 37<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Las bebidas<br />
alcohólicas son bu<strong>en</strong>as para combatir <strong>el</strong> frío<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 713 64.8 64.8 64.8<br />
La frase es falsa 164 14.9 14.9 79.7<br />
No lo sabes 223 20.3 20.3 100.0<br />
Error 936 85.1 85.1 85.1<br />
Acierto 164 14.9 14.9 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El sigui<strong>en</strong>te ítem se <strong>de</strong>nomina “El <strong>consumo</strong> continuado <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
pue<strong>de</strong> acabar provocando alteraciones m<strong>en</strong>tales graves” y su distribución aparece<br />
reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 38. Se pret<strong>en</strong>día saber si los adolesc<strong>en</strong>tes conocían <strong>el</strong> hecho<br />
comprobado <strong>de</strong> que <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> pue<strong>de</strong> provocar diversos tipos <strong>de</strong> alteraciones<br />
m<strong>en</strong>tales. Se observa que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> aciertos es <strong>el</strong>evado (77.9), no llegando<br />
a <strong>la</strong> cuarta parte los errores (22.1).<br />
Tab<strong>la</strong> 38<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>consumo</strong> continuado<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas pue<strong>de</strong> acabar provocando alteraciones m<strong>en</strong>tales graves<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 857 77.9 77.9 77.9<br />
La frase es falsa 34 3.1 3.1 81.0<br />
No lo sabes 209 19.0 19.0 100.0<br />
Error 243 22.1 22.1 22.1<br />
Acierto 857 77.9 77.9 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 27 se exponía <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas referida al<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> crear <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 39 nos referiremos a <strong>la</strong> información que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes respecto a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia física. El ítem ha sido <strong>en</strong>unciado como “El <strong>alcohol</strong> no crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
física” y los datos arrojan que un 54.5% manifiesta no conocer <strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> crear adicción física, mi<strong>en</strong>tras que un 45.5% sí que conoce este efecto.
Tab<strong>la</strong> 39<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong> no<br />
crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia física<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 130 11.8 11.8 11.8<br />
La frase es falsa 501 45.5 45.5 57.4<br />
No lo sabes 469 42.6 42.6 100.0<br />
Error 599 54.5 54.5 54.5<br />
Acierto 501 45.5 45.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 40 muestra los datos referidos al ítem “Tomar bebidas alcohólicas no<br />
perjudica <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> estudiar”. El 21.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra no se ha <strong>de</strong>cantado <strong>en</strong><br />
ningún s<strong>en</strong>tido, mi<strong>en</strong>tras que un 4.6% ha afirmado <strong>la</strong> veracidad <strong>de</strong> está frase. Sin<br />
embargo, casi <strong>la</strong>s tres cuartas partes <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes (74.2%) ha reconocido que <strong>la</strong><br />
frase es falsa, resultados estos que se ajustan a lo esperable.<br />
Tab<strong>la</strong> 40<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Tomar bebidas<br />
alcohólicas no perjudica <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> estudiar<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 51 4.6 4.6 4.6<br />
La frase es falsa 816 74.2 74.2 78.8<br />
No lo sabes 233 21.2 21.2 100.0<br />
Error 284 25.8 25.8 25.8<br />
Acierto 816 74.2 74.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Para finalizar, mostraremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 41 <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes<br />
por categoría d<strong>el</strong> ítem: “El <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>speja <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te”.<br />
Tab<strong>la</strong> 41<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
<strong>de</strong>speja <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
La frase es verda<strong>de</strong>ra 43 3.9 3.9 3.9<br />
163
164<br />
Tab<strong>la</strong> 41 (Continuación)<br />
La frase es falsa 944 85.8 85.8 89.7<br />
No lo sabes 113 10.3 10.3 100.0<br />
Error 156 14.2 14.2 14.2<br />
Acierto 944 85.8 85.8 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La falsedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> afirmación recogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 41 ha sido ampliam<strong>en</strong>te reconocida,<br />
ya que un 85.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ha <strong>el</strong>egido <strong>la</strong> categoría “<strong>la</strong> frase es falsa”,<br />
mi<strong>en</strong>tras que sólo un 14.2% ha errado <strong>la</strong> respuesta.<br />
2.4. LAS ACTITUDES HACIA EL ALCOHOL<br />
2.4.1. Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> ACTICOL-92<br />
Con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar los índices <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad y fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, se procedió a aplicar un análisis<br />
estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> media, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación típica, <strong>el</strong><br />
error típico <strong>de</strong> medida, <strong>la</strong> puntuación máxima y <strong>la</strong> puntuación mínima. La distribución<br />
d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong> puntuaciones típicas y <strong>en</strong> puntuaciones directas, así como un<br />
análisis estadístico <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> también son objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> este<br />
apartado. Por otro <strong>la</strong>do, para comprobar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> test, se empleó <strong>la</strong><br />
corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre dos mita<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown, <strong>el</strong> índice <strong>de</strong><br />
Guttman (Rulon) y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa <strong>de</strong> Cronbach.<br />
D<strong>el</strong> análisis estadístico d<strong>el</strong> test, se comprueba <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 42 que <strong>la</strong> media total<br />
d<strong>el</strong> test es <strong>de</strong> 81.43, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> media estimada parcial <strong>de</strong> los ítems es <strong>de</strong> 2.545,<br />
situándose <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> respuestas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s categorías “bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo”<br />
y “bastante <strong>de</strong> acuerdo”.<br />
Tab<strong>la</strong> 42<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones d<strong>el</strong> test<br />
Estadísticos Total Total/32 Pares Impares<br />
Media 81.430 2.545 37.945 43.485<br />
Desviación típica 7.971 0.249 4.805 4.336<br />
Error típico 0.241 0.008 0.145 0.131<br />
Máximo 115.000 3.594 57.000 58.000<br />
Mínimo 39.000 1.219 20.000 19.000<br />
Observaciones 1100 1100 1100 1100
Se observa asimismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 42 que <strong>la</strong> media <strong>de</strong> los ítems impares (43.485)<br />
es algo superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pares (37.945), <strong>de</strong>bido probablem<strong>en</strong>te a que, a pesar que<br />
los ítems estaban or<strong>de</strong>nados aleatoriam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre los ítems pares se agruparan una<br />
mayoría <strong>de</strong> afirmaciones que implicaran un mayor cons<strong>en</strong>so por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que respondieron <strong>el</strong> cuestionario.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 43 se expon<strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> los índices aplicados para conocer <strong>la</strong><br />
consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los datos. Vemos que <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s<br />
arroja un resultado <strong>de</strong> .52, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown es .684 y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> Guttman .682. Por su parte, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa para <strong>el</strong> total d<strong>el</strong> test resultó ser .63,<br />
si<strong>en</strong>do .484 para los ítems pares y .379 para los ítems impares.<br />
Tab<strong>la</strong> 43<br />
Consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los datos<br />
Corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos mita<strong>de</strong>s .520<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Spearman-Brown .684<br />
Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Guttman (Rulon) .682<br />
Coefici<strong>en</strong>te α d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> .630<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems pares .484<br />
Coefici<strong>en</strong>te α <strong>de</strong> los ítems impares .379<br />
Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 44 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> medida <strong>en</strong><br />
quince intervalos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución normal.<br />
Tab<strong>la</strong> 44<br />
Valores d<strong>el</strong> error típico <strong>de</strong> estimación <strong>en</strong> quince intervalos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución normal<br />
Puntuación z Puntuación directa N Error típico<br />
166<br />
Tab<strong>la</strong> 44 (continuación)<br />
1.75 a 2.25 95.380 a 99.366 23 5.649<br />
2.25 a 2.75 99.366 a 103.352 5 2.966<br />
2.75 a 3.25 103.352 a 107.337 5 3.130<br />
>=3.25 >=107.337 0 .<br />
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 44 que <strong>la</strong>s puntuaciones z compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre -.25 y .75<br />
son obt<strong>en</strong>idas por un mayor número <strong>de</strong> sujetos (470, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> 42.72% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra),<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s puntuaciones z m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> -1.75 por una parte y <strong>la</strong>s compr<strong>en</strong>didas<br />
<strong>en</strong>tre 1.75 y 3.25 por otra, son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia (4.36% y 3% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra respectivam<strong>en</strong>te). Asimismo se comprueba que <strong>la</strong>s puntuaciones típicas<br />
superiores a 3.25 no han sido obt<strong>en</strong>idas por ningún sujeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Po<strong>de</strong>mos<br />
inferir <strong>de</strong> estos datos que <strong>la</strong>s puntuaciones obt<strong>en</strong>idas por los sujetos <strong>en</strong> esta esca<strong>la</strong><br />
se ajustan a <strong>la</strong> distribución normal.<br />
Al aplicar <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa para todos los ítems d<strong>el</strong> test con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> se obtuvo un índice <strong>de</strong> .63. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 45<br />
se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación media <strong>de</strong> los 32 ítems <strong>de</strong> ACTICOL-92.<br />
Tab<strong>la</strong> 45<br />
Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia interna <strong>de</strong> los ítems<br />
Ítem Nombre Media Desviación R<br />
Índice <strong>de</strong><br />
fiabilidad<br />
R<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
Índice α<br />
(Excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>el</strong> ítem)<br />
1 A01 1.874 0.876 .116 .102 .007 .638<br />
2 A02 2.308 0.968 .133 .129 .012 .639<br />
3 A03 1.500 0.760 .242 .184 .149 .625<br />
4 A04 3.058 0.996 .320 .319 .202 .621<br />
5 A05 3.547 0.880 .362 .318 .261 .615<br />
6 A06 2.754 0.967 .149 .144 .028 .638<br />
7 A07 1.706 0.849 .236 .201 .132 .627<br />
8 A08 3.456 0.781 .274 .214 .180 .623<br />
9 A09 2.365 1.045 .197 .205 .067 .635<br />
10 A10 3.609 0.786 .342 .269 .250 .617<br />
11 A11 1.720 0.852 .192 .163 .086 .631<br />
12 A12 3.621 0.737 .369 .272 .285 .615<br />
13 A13 3.464 0.806 .434 .349 .346 .609<br />
14 A14 1.639 0.835 .161 .134 .057 .633<br />
15 A15 1.369 0.745 .104 .077 .010 .636<br />
16 A16 1.271 0.592 .087 .051 .013 .634<br />
17 A17 2.936 1.009 .395 .398 .280 .612
Tab<strong>la</strong> 45 (continuación)<br />
18 A18 3.364 0.859 .394 .338 .297 .612<br />
19 A19 2.901 0.977 .411 .402 .302 .610<br />
20 A20 2.702 0.929 .133 .123 .016 .638<br />
21 A21 2.454 0.957 .382 .366 .273 .613<br />
22 A22 2.959 0.826 .425 .351 .335 .609<br />
23 A23 3.084 0.840 .424 .357 .332 .609<br />
24 A24 2.951 0.913 .383 .350 .280 .613<br />
25 A25 3.213 0.911 .416 .379 .315 .610<br />
26 A26 1.415 0.692 .101 .070 .014 .635<br />
27 A27 1.825 0.958 .222 .213 .104 .630<br />
28 A28 3.058 1.082 .369 .399 .243 .616<br />
29 A29 1.386 0.691 .226 .156 .142 .626<br />
30 A30 1.979 1.003 .228 .228 .104 .631<br />
31 A31 2.602 0.969 .397 .385 .288 .612<br />
32 A32 3.339 0.819 .397 .325 .305 .612<br />
Po<strong>de</strong>mos observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 45 que <strong>la</strong> puntuación d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te alfa osci<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> los ítems <strong>en</strong>tre .609 y .639.<br />
2.4.2. Análisis factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> ACTICOL-92<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> estructura factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> se ha aplicado<br />
un análisis factorial <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales con rotación varimax, para comprobar<br />
si su estructura empírica coinci<strong>de</strong> con los factores racionales que se emplearon<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los ítems que compon<strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario ACTICOL-92.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 46 se expon<strong>en</strong> los resultados d<strong>el</strong> análisis factorial realizado, especificando<br />
<strong>la</strong>s saturaciones <strong>de</strong> cada ítem <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los cinco factores extraídos, así<br />
como <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicado por cada factor.<br />
Tab<strong>la</strong> 46<br />
Análisis factorial <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales con rotación varimax<br />
ítems Factor 1 Factor 2 Factor 3 Factor 4 Factor 5<br />
A19 0.627 -0.142 0.069 -0.065 -0.070<br />
A23 0.609 -0.071 0.120 -0.022 -0.010<br />
A32 0.594 -0.097 0.178 -0.187 -0.088<br />
A25 0.594 -0.040 0.113 0.004 -0.293<br />
A18 0.592 -0.020 0.149 -0.194 -0.134<br />
A21 0.539 -0.297 0.040 0.137 -0.075<br />
167
168<br />
Tab<strong>la</strong> 46 (continuación)<br />
A28 0.539 -0.103 0.027 -0.112 0.006<br />
A24 0.538 -0.208 0.208 -0.077 -0.063<br />
A22 0.534 -0.043 0.166 0.083 -0.057<br />
A17 0.533 0.011 0.048 -0.061 0.084<br />
A31 0.452 -0.149 0.146 0.131 0.083<br />
A20 -0.211 0.763 -0.030 0.149 0.028<br />
A09 -0.135 0.702 -0.043 0.192 0.075<br />
A06 -0.169 0.664 0.020 0.123 0.087<br />
A01 -0.140 0.614 -0.088 -0.150 0.035<br />
A14 -0.125 0.505 -0.087 0.282 0.254<br />
A27 0.017 0.316 -0.064 0.234 0.309<br />
A05 0.111 -0.073 0.707 -0.121 0.120<br />
A13 0.248 0.003 0.651 0.062 -0.201<br />
A10 0.148 0.045 0.642 -0.225 0.063<br />
A12 0.157 0.077 0.638 0.038 -0.147<br />
A04 0.123 -0.175 0.581 0.002 -0.042<br />
A08 0.213 -0.169 0.488 -0.217 0.003<br />
A03 -0.056 0.156 -0.002 0.683 0.021<br />
A07 -0.095 0.349 -0.078 0.669 -0.069<br />
A16 -0.141 0.037 -0.165 0.562 0.314<br />
A11 -0.149 0.451 -0.077 0.527 -0.047<br />
A29 0.114 -0.098 -0.122 0.524 0.283<br />
A26 -0.123 0.217 -0.100 0.171 0.568<br />
A15 -0.110 0.009 -0.060 0.228 0.539<br />
A30 0.042 0.327 -0.067 0.080 0.531<br />
A02 -0.049 -0.042 0.077 -0.124 0.368<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicada<br />
Total Factor 1 Factor 2 Factor 3 Factor 4 Factor 5<br />
42.212 12.098 9.500 8.132 7.424 5.058<br />
Como po<strong>de</strong>mos observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 46, <strong>la</strong> varianza total explicada por los cinco<br />
factores es <strong>de</strong> 42.212%. Los factores que explican mayor proporción <strong>de</strong> varianza son<br />
<strong>el</strong> primero (12.098%) y <strong>el</strong> segundo (9.5%), mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> quinto es <strong>el</strong> que participa<br />
<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza total explicada (5.058).<br />
Para <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los factores, se asignó cada ítem al factor <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />
registraba <strong>la</strong> mayor saturación. El concepto que mejor sintetiza <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> los<br />
ítems s<strong>el</strong>eccionados <strong>en</strong> cada factor, se ha utilizado para <strong>de</strong>nominar <strong>el</strong> mismo. A continuación<br />
se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a cada uno <strong>de</strong> los cinco factores,
especificando <strong>el</strong> nombre d<strong>el</strong> factor, <strong>la</strong> varianza explicada, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los ítems<br />
y <strong>la</strong> saturación <strong>de</strong> cada ítem <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor.<br />
Factor 1: Actitud Prev<strong>en</strong>tiva. Este factor es <strong>el</strong> que mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza<br />
explica (12.098%) y está referido a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 47 se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s 11 variables que lo <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />
empíricam<strong>en</strong>te y cuyas saturaciones osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre .627 d<strong>el</strong> ítem, nº 19 y .452 d<strong>el</strong><br />
ítem nº 31.<br />
Tab<strong>la</strong> 47<br />
Nominación d<strong>el</strong> Factor 1, varianza explicada, número <strong>de</strong> ítem, <strong>de</strong>scripción y saturación<br />
Nombre Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicada<br />
ACTITUD PREVENTIVA 12.098%<br />
ítem Descripción Saturac.<br />
19 Los profesores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>dar a sus alumnos/as que no<br />
consuman bebidas alcohólicas 0.627<br />
23 Los/as jóv<strong>en</strong>es que beb<strong>en</strong> mucho <strong>alcohol</strong>, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
problemas familiares o personales 0.609<br />
32 Las autorida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>de</strong>berían preocuparse por prev<strong>en</strong>ir<br />
<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es 0.594<br />
25 Deberían retirar <strong>el</strong> carnet <strong>de</strong> conducir a <strong>la</strong>s personas que beb<strong>en</strong><br />
mucho 0.594<br />
18 Debería hacerse más controles <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia con los<br />
conductores 0.592<br />
21 No se <strong>de</strong>bería anunciar bebidas alcohólicas por t<strong>el</strong>evisión 0.539<br />
28 Se <strong>de</strong>bería prohibir terminantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> a<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años 0.539<br />
24 Beber <strong>alcohol</strong> es una forma <strong>de</strong> tirar <strong>el</strong> dinero 0.538<br />
22 Las personas que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> habitualm<strong>en</strong>te, tra<strong>en</strong> muchos<br />
problemas a <strong>la</strong> sociedad 0.534<br />
17 Los padres <strong>de</strong>berían dar bu<strong>en</strong> ejemplo, no bebi<strong>en</strong>do d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong><br />
sus hijos 0.533<br />
31 Si hubiera mejores r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud bebería<br />
m<strong>en</strong>os <strong>alcohol</strong> 0.452<br />
Como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los ítems expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 47, este factor<br />
recoge concepciones alusivas a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer medidas prev<strong>en</strong>tivas d<strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, así como a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre<br />
esta conducta y <strong>de</strong>terminadas variables indicadoras <strong>de</strong> <strong>de</strong>sajuste social. El adolesc<strong>en</strong>te<br />
que puntúa alto <strong>en</strong> este factor está reconoci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> un tipo <strong>de</strong> conducta<br />
socialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sajustado, al contrario <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> obtuviera puntuaciones bajas.<br />
169
170<br />
Factor 2: Actitud Permisiva. En <strong>el</strong> segundo factor <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> se reagrupan los<br />
ítems que alu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> permisividad ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes. Está <strong>de</strong>finido por 6 variables cuyas saturaciones osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre .763<br />
(ítem nº 20) y .316 (ítem nº 27). El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicado por este factor<br />
es d<strong>el</strong> 9.5%. La Tab<strong>la</strong> 48 expone estos datos.<br />
Tab<strong>la</strong> 48<br />
Nominación d<strong>el</strong> Factor 2, varianza explicada, número <strong>de</strong> ítem, <strong>de</strong>scripción y saturación<br />
Nombre Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicada<br />
ACTITUD PERMISIVA 9.500%<br />
ítem Descripción Saturac.<br />
20 Las bebidas alcohólicas ayudan a animar <strong>la</strong>s fiestas 0.736<br />
9 Cuando uno está borracho se divierte más 0.702<br />
6 Es normal que un chico o una chica jov<strong>en</strong> tome <strong>alcohol</strong> con sus<br />
amigos para pasárs<strong>el</strong>o bi<strong>en</strong> 0.664<br />
1 Es muy agradable tomar una copa o una cerveza con los amigos 0.614<br />
14 Lo atractivo d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana está <strong>en</strong> <strong>la</strong> borrachera 0.505<br />
27 Beber <strong>de</strong>terminadas marcas es un signo <strong>de</strong> distinción 0.316<br />
Una alta puntuación <strong>en</strong> este factor estaría r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
actitu<strong>de</strong>s indulg<strong>en</strong>tes ante d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes. En cierta manera, <strong>el</strong> apar<strong>en</strong>te efecto <strong>de</strong> mayor diversión y animación,<br />
<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, justifica su uso para <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
con una actitud permisiva, tal y como <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine este factor.<br />
Factor 3: Consecu<strong>en</strong>cias Negativas. En <strong>el</strong> tercer factor se aglutinan 6 ítems que<br />
hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias alusivas a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong>rivadas<br />
d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Explica <strong>el</strong> 8.132% <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza y <strong>la</strong>s saturaciones<br />
<strong>de</strong> los ítems osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre .707% <strong>en</strong> <strong>el</strong> ítem nº 5 y .488% <strong>en</strong> <strong>el</strong> ítem nº 8. <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 49 se repres<strong>en</strong>tan estos resultados.<br />
Tab<strong>la</strong> 49<br />
Nominación d<strong>el</strong> Factor 3, varianza explicada, número <strong>de</strong> ítem, <strong>de</strong>scripción y saturación<br />
Nombre Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicada<br />
CONSECUENCIAS NEGATIVAS 8.132%<br />
ítem Descripción Saturac.<br />
5 El <strong>alcohol</strong> perjudica más que b<strong>en</strong>eficia 0.707<br />
13 El <strong>alcohol</strong> es una droga 0.651<br />
10 El <strong>alcohol</strong> ti<strong>en</strong>e más cosas ma<strong>la</strong>s que bu<strong>en</strong>as para <strong>la</strong> salud 0.642<br />
12 El <strong>alcohol</strong> es <strong>la</strong> perdición para muchas personas 0.638<br />
4 Ser alcohólico es tan malo como ser heroinómano 0.581<br />
8 Es bu<strong>en</strong>o esforzarse por beber m<strong>en</strong>os 0.488
Como observamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 49, una puntuación <strong>el</strong>evada <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor 3 reflejaría<br />
<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ingesta continuada <strong>de</strong> bebidas alcohólicas acarrea <strong>el</strong><br />
riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados efectos negativos <strong>de</strong> índole social y sanitaria, expresados<br />
éstos <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>érica.<br />
Factor 4: Facilitación social. Este cuarto factor obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis factorial<br />
hace alusión a <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas como facilitadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />
social. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 50 se observa que este factor, <strong>de</strong>finido por 5 ítems, participa<br />
<strong>en</strong> un 7.424% <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza total <strong>de</strong> los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y que <strong>la</strong>s saturaciones<br />
osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre .683 (ítem nº 30 y .524 (ítem nº 29).<br />
Tab<strong>la</strong> 50<br />
Nominación d<strong>el</strong> Factor 4, varianza explicada, número <strong>de</strong> ítem, <strong>de</strong>scripción y saturación<br />
Nombre Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicada<br />
FACILITACIÓN SOCIAL 7.424%<br />
ítem Descripción Saturac.<br />
3 Los/as jóv<strong>en</strong>es que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>, son más atractivos para sus<br />
amigos/as 0.683<br />
7 Bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> se “liga” más 0.669<br />
16 Beber <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>muestra que eres más maduro/a 0.562<br />
11 Bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> se hac<strong>en</strong> más amigos/as 0.527<br />
29 Si no bebes, tus amigos te rechazan 0.524<br />
Visto <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los ítems d<strong>el</strong> cuarto factor, se infiere que <strong>la</strong>s puntuaciones<br />
altas correspon<strong>de</strong>rían a aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que percib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> como un vehiculizador<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración grupal. El hecho <strong>de</strong> beber<br />
<strong>alcohol</strong> pue<strong>de</strong> significar para algunos adolesc<strong>en</strong>tes una manera <strong>de</strong> integrarse más<br />
fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales y <strong>de</strong> establecer <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones<br />
sociales, ayudados, <strong>en</strong> ocasiones, por los efectos <strong>de</strong>sinhibidores <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> su<br />
<strong>consumo</strong>.<br />
Factor 5: Actitud Evasiva. Este factor que explica <strong>el</strong> 5.058% <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza total,<br />
está <strong>de</strong>finido por 4 variables cuyo cont<strong>en</strong>ido hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dim<strong>en</strong>sión evasiva r<strong>el</strong>acionado con <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas. Las saturaciones <strong>de</strong><br />
los ítems, expuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 51, osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre .683 (ítem nº 26) y .527 (ítem nº 2).<br />
Tab<strong>la</strong> 51<br />
Nominación d<strong>el</strong> Factor 5, varianza explicada, número <strong>de</strong> ítem, <strong>de</strong>scripción y saturación<br />
Nombre Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> varianza explicada<br />
ACTITUD EVASIVA 5.058%<br />
ítem Descripción Saturac.<br />
26 El <strong>alcohol</strong> ayuda a solucionar los propios problemas 0.683<br />
171
172<br />
Tab<strong>la</strong> 51 (Continuación)<br />
15 Si se bebe sólo un poco se conduce mejor que si no se bebe nada 0.669<br />
30 El <strong>alcohol</strong> es útil para evadirse <strong>de</strong> los problemas cotidianos 0.562<br />
2 Si te conviertes <strong>en</strong> alcohólico, con un poco <strong>de</strong> voluntad pue<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>jarlo 0.527<br />
En este quinto factor, los ítems giran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una percepción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> indulg<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> minimización <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias<br />
negativas, pero apoyada sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> “justificación” aportada por sus efectos<br />
evasivos. El efecto <strong>de</strong> refuerzo negativo ocurrido como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los efectos<br />
ansiolíticos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, estaría <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias.<br />
2.4.3. Tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>la</strong><strong>la</strong> ACTICOL-92<br />
En este apartado pres<strong>en</strong>taremos <strong>la</strong>s distribuciones <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas emitidas por los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a los 32 ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />
ACTICOL-92.<br />
<strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s que compon<strong>en</strong> este apartado se expondrán <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> sujetos y <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje respecto a <strong>la</strong> muestra total, que ha respondido <strong>en</strong> cada ítem, a cada una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta: “totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo”, “bastante <strong>de</strong><br />
acuerdo”, “bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo” y “totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo”.<br />
La Tab<strong>la</strong> 52 muestra <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada distribución <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ítem “Es muy agradable<br />
tomar una copa o una cerveza con los amigos”. Vemos como un porc<strong>en</strong>taje<br />
muy <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> sujetos (80.6%) se muestra <strong>de</strong> acuerdo con esta afirmación, lo cual<br />
v<strong>en</strong>dría a indicar <strong>la</strong> posición permisiva que muchos adolesc<strong>en</strong>tes manti<strong>en</strong><strong>en</strong> respecto<br />
al uso social d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Tab<strong>la</strong> 52<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Es muy agradable<br />
tomar una copa o una cerveza con los amigos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 74 6.7 6.7 6.7<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 139 12.6 12.6 19.4<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 461 41.9 41.9 61.3<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 426 38.7 38.7 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 53 aparece <strong>la</strong> distribución referida al ítem “Si te conviertes <strong>en</strong> alcohólico,<br />
con un poco <strong>de</strong> voluntad pue<strong>de</strong>s <strong>de</strong>jarlo”, que arroja un porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> 41.8%
favorable al <strong>de</strong>sacuerdo y d<strong>el</strong> 58.2% favorable al acuerdo. Este alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>tes que respon<strong>de</strong> <strong>de</strong> manera favorable al ítem es una muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración<br />
minimizada que algunas personas nuestra sociedad aplican a <strong>la</strong> adicción alcohólica.<br />
Tab<strong>la</strong> 53<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Si te conviertes<br />
<strong>en</strong> alcohólico, con un poco <strong>de</strong> voluntad pue<strong>de</strong>s <strong>de</strong>jarlo<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 140 12.7 12.7 12.7<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 320 29.1 29.1 41.8<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 381 34.6 34.6 76.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 259 23.5 23.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Respecto al ítem “Los/as jóv<strong>en</strong>es que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>, son más atractivos/as para<br />
sus amigos/as”, <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 54 expone los sigui<strong>en</strong>tes resultados: un 89.3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
se inclina hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo, con un 63.6% que se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo total,<br />
mi<strong>en</strong>tras que tan sólo un 10.7% opta por <strong>el</strong> acuerdo. Estos datos incitan a p<strong>en</strong>sar que<br />
salvo <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje no <strong>de</strong>masiado gran<strong>de</strong>, los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestra sociedad<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a no i<strong>de</strong>ntificar <strong>el</strong> atractivo social con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Tab<strong>la</strong> 54<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Los/as jóv<strong>en</strong>es<br />
que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>, son más atractivos/as para sus amigos/as<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 700 63.6 63.6 63.6<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 282 25.6 25.6 89.3<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 87 7.9 7.9 97.2<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 31 2.8 2.8 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 55 aparece <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas emitidas al ítem “Ser alcohólico<br />
es tan malo como ser heroinómano”. Se ha pret<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> este ítem que los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que componían <strong>la</strong> muestra ofrecieran su opinión al respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> alcohólico con <strong>la</strong> d<strong>el</strong> heroinómano, cuyos aspectos negativos<br />
su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser más <strong>de</strong>stacados por <strong>la</strong>s informaciones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />
173
174<br />
comunicación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Los resultados apuntan que una mayoría<br />
importante <strong>de</strong> sujetos (72.7%) se muestra <strong>de</strong> acuerdo con esta afirmación, quedando<br />
sin embargo un porc<strong>en</strong>taje superior a <strong>la</strong> cuarta parte (27.3%), que establece difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> malignidad <strong>de</strong> ambos síndromes.<br />
Tab<strong>la</strong> 55<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Ser<br />
alcohólico es tan malo como ser heroinómano<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 109 9.9 9.9 9.9<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 191 17.4 17.4 27.3<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 329 29.9 29.9 57.2<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 471 42.8 42.8 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El sigui<strong>en</strong>te ítem, “El <strong>alcohol</strong> perjudica más que b<strong>en</strong>eficia”, ofrece una distribución<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cantada hacia <strong>el</strong> acuerdo, <strong>de</strong>stacando <strong>el</strong> 73.4% <strong>de</strong> sujetos que se posicionaba<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> acuerdo total. Sin embargo, <strong>el</strong> 7.5% <strong>de</strong> sujetos ubicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> total<br />
<strong>de</strong>sacuerdo, aún si<strong>en</strong>do un porc<strong>en</strong>taje reducido, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un indicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
aceptación social y <strong>de</strong> <strong>la</strong> minimización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas respecto al<br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra sociedad. La Tab<strong>la</strong> 56 expone estos resultados.<br />
Tab<strong>la</strong> 56<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
perjudica más que b<strong>en</strong>eficia<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 83 7.5 7.5 7.5<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 41 3.7 3.7 11.3<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 169 15.4 15.4 26.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 807 73.4 73.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 57 ha sido <strong>en</strong>unciado como “Es normal que un chico<br />
o una chica jov<strong>en</strong> tome <strong>alcohol</strong> con sus amigos para pasárs<strong>el</strong>o bi<strong>en</strong>” y, una vez más<br />
su distribución <strong>de</strong> respuestas refleja <strong>la</strong> aceptación y permisividad con <strong>la</strong> que se con-
temp<strong>la</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, dado que un 65.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
ofrece una opinión favorable, fr<strong>en</strong>te al 34.2% que se inclina por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo.<br />
Tab<strong>la</strong> 57<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Es normal<br />
que un chico o una chica jov<strong>en</strong> tome <strong>alcohol</strong> con sus amigos para pasárs<strong>el</strong>o bi<strong>en</strong><br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 153 13.9 13.9 13.9<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 223 20.3 20.3 34.2<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 465 42.3 42.3 76.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 259 23.5 23.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El efecto <strong>de</strong> facilitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> otro sexo queda reflejado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ítem<br />
<strong>en</strong>unciado como “Bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> se ‘liga’ más”, analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 58. Los datos<br />
arrojan una distribución c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te volcada hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo (82.4%), aunque <strong>el</strong><br />
17.6% <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que se muestra <strong>de</strong> acuerdo pue<strong>de</strong> estar reflejando, al m<strong>en</strong>os<br />
<strong>en</strong>tre una parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, una excesiva confianza <strong>en</strong> los efectos <strong>de</strong>sinhibidores<br />
d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Tab<strong>la</strong> 58<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Bebi<strong>en</strong>do<br />
<strong>alcohol</strong> se “liga” más<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 562 51.1 51.1 51.1<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 344 31.3 31.3 82.4<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 150 13.6 13.6 96.0<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 44 4.0 4.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 59 expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> ítem “Es<br />
bu<strong>en</strong>o esforzarse por beber m<strong>en</strong>os”. Se observa que un <strong>el</strong>evado porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
sujetos (90.6%) manifiesta su cre<strong>en</strong>cia favorable a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong>,<br />
quedando tan sólo un 9.4% que no consi<strong>de</strong>ra necesario un esfuerzo por beber<br />
m<strong>en</strong>os.<br />
175
176<br />
Tab<strong>la</strong> 59<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Es bu<strong>en</strong>o<br />
esforzarse por beber m<strong>en</strong>os<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 48 4.4 4.4 4.4<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 55 5.0 5.0 9.4<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 344 31.3 31.3 40.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 653 59.4 59.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Pasamos a exponer <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas d<strong>el</strong> ítem “Cuando uno está borracho<br />
se divierte más”. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 60 po<strong>de</strong>mos ver como <strong>la</strong> distribución está bastante<br />
equilibrada <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> acuerdo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo, aunque con una ligera inclinación hacia<br />
<strong>el</strong> segundo (46.9% y 53.1% respectivam<strong>en</strong>te). Sin embargo es significativo como <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje máximo por categorías aparece <strong>en</strong> “bastante <strong>de</strong> acuerdo” (30.5%). En<br />
cualquier caso, <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado número <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que se muestra <strong>de</strong> acuerdo con<br />
esta afirmación, refleja <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> embriaguez alcohólica como un facilitador <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> diversión.<br />
Tab<strong>la</strong> 60<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Cuando uno<br />
está borracho se divierte más<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 293 26.6 26.6 26.6<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 292 26.5 26.5 53.2<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 335 30.5 30.5 83.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 180 16.4 16.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La variable “El <strong>alcohol</strong> ti<strong>en</strong>e más cosas ma<strong>la</strong>s que bu<strong>en</strong>as para <strong>la</strong> salud” aparece<br />
analizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 61. De nuevo hay una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al acuerdo (91.5%),<br />
si<strong>en</strong>do muy significativo que <strong>la</strong>s tres cuartas partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra optaron por <strong>la</strong> categoría<br />
“totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo”. Este reconocimi<strong>en</strong>to mayoritario <strong>de</strong> los riesgos sanitarios<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> no impi<strong>de</strong> que un 8.5% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes muestreados<br />
no se mostrara <strong>de</strong> acuerdo con esta afirmación.
Tab<strong>la</strong> 61<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
ti<strong>en</strong>e más cosas ma<strong>la</strong>s que bu<strong>en</strong>as para <strong>la</strong> salud<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 58 5.3 5.3 5.3<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 35 3.2 3.2 8.5<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 187 17.0 17.0 25.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 820 74.5 74.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 62 se expone <strong>la</strong> distribución r<strong>el</strong>ativa al ítem “Bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> se<br />
hac<strong>en</strong> más amigos/as”. Al igual que hemos com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te (Tab<strong>la</strong> 54) los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> su mayoría, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a no mostrarse <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> un mayor atractivo o facilidad <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Así<br />
aparece <strong>en</strong> este ítem <strong>en</strong> un 82.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, quedando un 17.3% que manti<strong>en</strong>e<br />
una opinión contraria.<br />
Tab<strong>la</strong> 62<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Bebi<strong>en</strong>do<br />
<strong>alcohol</strong> se hac<strong>en</strong> más amigos/as<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 547 49.7 49.7 49.7<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 363 33.0 33.0 82.7<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 141 12.8 12.8 95.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 49 4.5 4.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
A continuación, se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 63 los datos referidos a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
porc<strong>en</strong>tajes y frecu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> ítem “El <strong>alcohol</strong> es <strong>la</strong> perdición para muchas personas”.<br />
Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> sujetos que se muestran <strong>de</strong> acuerdo con esta afirmación es muy<br />
<strong>el</strong>evado, <strong>en</strong> comparación a los que se muestran disconformes (92.8% y 7.2% respectivam<strong>en</strong>te).<br />
Es curioso constatar como <strong>en</strong> otros ítems <strong>de</strong> esta misma esca<strong>la</strong> que<br />
hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a valoraciones respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica (Tab<strong>la</strong> 53) <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s estaba bastante equilibrada. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> este ítem es<br />
c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong>s opiniones se <strong>de</strong>cantan hacia <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />
177
178<br />
negativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> adicción. Tal vez, y <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> estos resultados, pueda p<strong>en</strong>sarse que<br />
una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra consi<strong>de</strong>re que únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminadas personas car<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesaria voluntad pue<strong>de</strong>n caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> “perdición” que supone <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
alcohólica.<br />
Tab<strong>la</strong> 63<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong> es<br />
<strong>la</strong> perdición para muchas personas<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 45 4.1 4.1 4.1<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 34 3.1 3.1 7.2<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 213 19.4 19.4 26.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 808 73.5 73.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem “El <strong>alcohol</strong> es una droga” arroja <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te distribución <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes,<br />
que se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 64: Un 88% <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se inclina hacia<br />
<strong>el</strong> acuerdo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 12% restante lo hace hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo. Parece ser,<br />
por lo tanto, que <strong>la</strong> opinión t<strong>en</strong><strong>de</strong>nte a consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> como una droga está<br />
bastante consolidada <strong>en</strong>tre los estudiantes <strong>de</strong> EE.MM.<br />
Tab<strong>la</strong> 64<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong> es<br />
una droga<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 44 4.0 4.0 4.0<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 88 8.0 8.0 12.0<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 281 25.5 25.5 37.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 687 62.5 62.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Se expone a continuación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 65, <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas d<strong>el</strong> ítem<br />
“Lo atractivo d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana está <strong>en</strong> <strong>la</strong> borrachera”. Observamos como a pesar <strong>de</strong><br />
que <strong>en</strong> otro ítem <strong>de</strong> esta esca<strong>la</strong> (Tab<strong>la</strong> 50) aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
opinaba a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s borracheras como facilitadoras <strong>de</strong> mayor diversión, <strong>en</strong> este<br />
caso se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que un porc<strong>en</strong>taje <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes (85.3%) reconoce
otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diversión alternativas. Sin embargo, <strong>la</strong> frialdad <strong>de</strong> los datos no <strong>de</strong>be<br />
hacernos pasar por alto que, según se comprueba <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada Tab<strong>la</strong> 65, uno<br />
<strong>de</strong> cada siete adolesc<strong>en</strong>tes (14.7%) parece estar esperando <strong>la</strong> llegada d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />
semana para emborracharse.<br />
Tab<strong>la</strong> 65<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Lo atractivo<br />
d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana está <strong>en</strong> <strong>la</strong> borrachera<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 606 55.1 55.1 55.1<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 332 30.2 30.2 85.3<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 115 10.5 10.5 95.7<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 47 4.3 4.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Las respuestas <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes al ítem expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 66 y <strong>en</strong>unciado<br />
como “Si se bebe sólo un poco, se conduce mejor que si no se bebe nada”<br />
están <strong>en</strong> consonancia con los referidos al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>alcohol</strong> y acci<strong>de</strong>ntes que fueron mostrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 23. Como vemos, <strong>el</strong><br />
92.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta estar <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con lo expresado por <strong>el</strong> ítem,<br />
<strong>de</strong>stacando que <strong>la</strong>s tres cuartas partes (74.9%) se muestra totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo.<br />
Tab<strong>la</strong> 66<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Si se bebe<br />
sólo un poco, se conduce mejor que si no se bebe nada<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 824 74.9 74.9 74.9<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 195 17.7 17.7 92.6<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 33 3.0 3.0 95.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 48 4.4 4.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 67, se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tabu<strong>la</strong>ciones referidas al ítem “Beber <strong>alcohol</strong><br />
<strong>de</strong>muestra que eres más maduro/a”. De nuevo se comprueba que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>alcohol</strong>-atractivo<br />
social es rechazada por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (95.3%) fr<strong>en</strong>te a un<br />
4.8% que pi<strong>en</strong>sa que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas está r<strong>el</strong>acionado con una<br />
179
180<br />
mayor madurez <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Es significativo que <strong>el</strong> 79.1% <strong>el</strong>ige <strong>la</strong> respuesta<br />
“totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo”.<br />
Tab<strong>la</strong> 67<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Beber <strong>alcohol</strong><br />
<strong>de</strong>muestra que eres más maduro/a<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 870 79.1 79.1 79.1<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 178 16.2 16.2 95.3<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 36 3.3 3.3 98.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 16 1.5 1.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Respecto al ítem “Los padres <strong>de</strong>berían dar bu<strong>en</strong> ejemplo, no bebi<strong>en</strong>do d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong><br />
sus hijos”, vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 68 como un 67.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se mostraba <strong>de</strong><br />
acuerdo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 32.9% se inclinaba por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo. Este ítem estaba<br />
<strong>de</strong>stinado a valorar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones respecto al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los<br />
principales factores <strong>de</strong> riesgo referidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica. Parece ser que <strong>la</strong>s<br />
dos terceras partes <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes muestran actitu<strong>de</strong>s favorables hacia algún<br />
tipo <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción ori<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> sistema familiar.<br />
Tab<strong>la</strong> 68<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Los padres<br />
<strong>de</strong>berían dar bu<strong>en</strong> ejemplo, no bebi<strong>en</strong>do d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> sus hijos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 119 10.8 10.8 10.8<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 243 22.1 22.1 32.9<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 329 29.9 29.9 62.8<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 409 37.2 37.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem “Debería hacerse más controles <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia con los conductores” (Tab<strong>la</strong><br />
69) arroja una distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> respuestas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cantada hacia <strong>el</strong><br />
acuerdo (87.8%). Este dato estaría <strong>en</strong> consonancia con otras opiniones manifestadas<br />
<strong>en</strong> esta misma esca<strong>la</strong> y con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información respecto a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> con<br />
los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico que ya fueron mostrados anteriorm<strong>en</strong>te (Tab<strong>la</strong>s 66 y 23).
Tab<strong>la</strong> 69<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Debería<br />
hacerse más controles <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia con los conductores<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 72 6.5 6.5 6.5<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 62 5.6 5.6 12.2<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 359 32.6 32.6 44.8<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 607 55.2 55.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 70 expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias por categoría <strong>de</strong> respuesta d<strong>el</strong><br />
ítem: “Los profesores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>dar a sus alumnos/as que no consuman bebidas<br />
alcohólicas” Al igual que ocurría <strong>en</strong> <strong>el</strong> ítem referido a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia paterna <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> (Tab<strong>la</strong> 68) este ítem pret<strong>en</strong>día evaluar <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción,<br />
pero esta vez ori<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> contexto educativo. Los resultados son muy simi<strong>la</strong>res<br />
<strong>en</strong> ambos casos, pues <strong>en</strong> este ítem se observa un 70% <strong>de</strong> sujetos que se manifiesta<br />
a favor, contra un 30% que manifiesta su <strong>de</strong>sacuerdo.<br />
Tab<strong>la</strong> 70<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Los profesores<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>dar a sus alumnos/as que no consuman bebidas<br />
alcohólicas<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 127 11.5 11.5 11.5<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 203 18.5 18.5 30.3<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 422 38.4 38.4 68.4<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 348 31.6 31.6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La permisividad hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
ambi<strong>en</strong>tes sociales vu<strong>el</strong>ve a ponerse <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ítem “Las bebidas alcohólicas<br />
ayudan a animar <strong>la</strong>s fiestas” (Tab<strong>la</strong> 71). se observa que mi<strong>en</strong>tras un 35.5% <strong>de</strong><br />
sujetos se manifiesta <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo, <strong>el</strong> 64.5% restante manifiesta su acuerdo respecto<br />
al ítem <strong>en</strong>unciado.<br />
181
182<br />
Tab<strong>la</strong> 71<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Las bebidas<br />
alcohólicas ayudan a animar <strong>la</strong>s fiestas<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 148 13.5 13.5 13.5<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 242 22.0 22.0 35.5<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 499 45.4 45.4 80.8<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 211 19.2 19.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 72 se refiere al ítem “No se <strong>de</strong>bería anunciar bebidas alcohólicas por<br />
t<strong>el</strong>evisión”. En <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias se observa un cierto equilibrio, aunque<br />
con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que va hacia hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo (53.9%) más que hacia <strong>el</strong><br />
acuerdo (46.1%), lo que v<strong>en</strong>dría a indicar que un número importante <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
no i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir sobre <strong>la</strong> publicidad <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión con fines<br />
prev<strong>en</strong>tivos.<br />
Tab<strong>la</strong> 72<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: No se <strong>de</strong>bería<br />
anunciar bebidas alcohólicas por t<strong>el</strong>evisión<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 187 17.0 17.0 17.0<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 406 36.9 36.9 53.9<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 326 29.6 29.6 83.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 181 16.5 16.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Pasamos a exponer, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 73, <strong>la</strong> distribución correspondi<strong>en</strong>te al ítem<br />
“Las personas que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> habitualm<strong>en</strong>te, tra<strong>en</strong> muchos problemas a <strong>la</strong><br />
sociedad”. Como se observa, <strong>el</strong> acuerdo con este ítem es mayoritario (73.3%) y<br />
aunque <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> categoría “totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo” sólo se agrupa un 4.7% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> muestra, es <strong>de</strong> notar que <strong>el</strong> 22% <strong>de</strong> los sujetos han <strong>el</strong>egido <strong>la</strong> categoría “bastante<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo”, indicando una falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> constatación<br />
<strong>de</strong> los problemas sociosanitarios que para toda <strong>la</strong> comunidad acarrea <strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.
Tab<strong>la</strong> 73<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Las personas<br />
que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> habitualm<strong>en</strong>te, tra<strong>en</strong> muchos problemas a <strong>la</strong> sociedad<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 52 4.7 4.7 4.7<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 242 22.0 22.0 26.7<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 505 45.9 45.9 72.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 301 27.4 27.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 74 nos <strong>en</strong>contramos <strong>de</strong> nuevo con un ítem referido a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />
los factores <strong>de</strong> riesgo, esta vez <strong>en</strong>unciado como: “Los/as jóv<strong>en</strong>es que beb<strong>en</strong> mucho<br />
<strong>alcohol</strong>, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er problemas familiares o personales”. La distribución muestra <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia <strong>el</strong> acuerdo ya com<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>en</strong> otros ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dim<strong>en</strong>sión<br />
(Tab<strong>la</strong>s 68 y 70), observándose que <strong>el</strong> 78.9% se inclina por <strong>el</strong> acuerdo, mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>el</strong> 21.1% se manifiesta <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario.<br />
Tab<strong>la</strong> 74<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Los/as jóv<strong>en</strong>es<br />
que beb<strong>en</strong> mucho <strong>alcohol</strong>, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er problemas familiares o personales<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 57 5.2 5.2 5.2<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 175 15.9 15.9 21.1<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 487 44.3 44.3 65.4<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 381 34.6 34.6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 75 aparece <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>el</strong> ítem “Beber <strong>alcohol</strong> es una<br />
forma <strong>de</strong> tirar <strong>el</strong> dinero”. Se observa que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los sujetos (70.1%) se muestra<br />
<strong>de</strong> acuerdo con esta frase, si<strong>en</strong>do escaso (7.3%) <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sujetos que<br />
expresan un <strong>de</strong>sacuerdo absoluto.<br />
Tab<strong>la</strong> 75<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Beber <strong>alcohol</strong><br />
es una forma <strong>de</strong> tirar <strong>el</strong> dinero<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 80 7.3 7.3 7.3<br />
183
184<br />
Tab<strong>la</strong> 75 (Continuación)<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 249 22.6 22.6 29.9<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 418 38.0 38.0 67.9<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 353 32.1 32.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntar <strong>de</strong>terminadas medidas legales como estrategias prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong><br />
los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico, es apoyada por un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
según muestra <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 76, referida al ítem “Deberían retirar <strong>el</strong> carnet <strong>de</strong> conducir a <strong>la</strong>s<br />
personas que beb<strong>en</strong> mucho”. Un 80.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se mostraría bastante o totalm<strong>en</strong>te<br />
a favor <strong>de</strong> esta medida legal, mi<strong>en</strong>tras que un 12.1% se manifiesta <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario.<br />
Tab<strong>la</strong> 76<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Deberían<br />
retirar <strong>el</strong> carnet <strong>de</strong> conducir a <strong>la</strong>s personas que beb<strong>en</strong> mucho<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 77 7.0 7.0 7.0<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 133 12.1 12.1 19.1<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 369 33.5 33.5 52.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 521 47.4 47.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El ítem “El <strong>alcohol</strong> ayuda a solucionar los propios problemas”, cuya distribución<br />
<strong>de</strong> respuestas aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 77, expresa una actitud r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />
evasiva atribuida al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. Sin embargo, vemos como <strong>el</strong> 92.2% <strong>de</strong><br />
los adolesc<strong>en</strong>tes muestreados no reconoce esta dim<strong>en</strong>sión, quedando únicam<strong>en</strong>te<br />
un 7.8% que se muestra <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> <strong>en</strong>unciado d<strong>el</strong> ítem.<br />
Tab<strong>la</strong> 77<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong><br />
ayuda a solucionar los propios problemas<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 752 68.4 68.4 68.4<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 262 23.8 23.8 92.2<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 64 5.8 5.8 98.0<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 22 2.0 2.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0
La i<strong>de</strong>a, difundida <strong>en</strong> algunos medios publicitarios <strong>de</strong> que “Beber <strong>de</strong>terminadas<br />
marcas es un signo <strong>de</strong> distinción” no es muy apoyada por los adolesc<strong>en</strong>tes, ya que<br />
<strong>el</strong> 75.8% se muestra <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo, fr<strong>en</strong>te al 24.2% restante que sí apoya esta i<strong>de</strong>a.<br />
Debemos recordar <strong>de</strong> nuevo que, no obstante estos datos, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cuarta<br />
parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes evalúe <strong>la</strong> “distinción” <strong>de</strong> una persona <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s marcas<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> que bebe, significa, al m<strong>en</strong>os, un discreto triunfo <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a que, interesadam<strong>en</strong>te<br />
o no, está introducida <strong>en</strong> nuestra sociedad.<br />
Tab<strong>la</strong> 78<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Beber <strong>de</strong>terminadas<br />
marcas es un signo <strong>de</strong> distinción<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 537 48.8 48.8 48.8<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 297 27.0 27.0 75.8<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 186 16.9 16.9 92.7<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 80 7.3 7.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 79 se expon<strong>en</strong> los datos <strong>de</strong>scriptivos referidos al ítem “Se <strong>de</strong>bería<br />
prohibir terminantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> a m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años”. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> 36.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra es m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> esta edad (Tab<strong>la</strong> 3), pue<strong>de</strong> resultar<br />
significativo que un 29% <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manifestara su oposición a esta norma. Por su<br />
parte, <strong>el</strong> 71% se manifestaba bastante o totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con su aplicación.<br />
Tab<strong>la</strong> 79<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Se <strong>de</strong>bería<br />
prohibir terminantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> a m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 147 13.4 13.4 13.4<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 172 15.6 15.6 29.0<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 250 22.7 22.7 51.7<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 531 48.3 48.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Se expon<strong>en</strong> a continuación, <strong>la</strong>s distribuciones <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong><br />
ítem “Si no bebes, tus amigos/as te rechazan”. Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 80 que, como<br />
185
186<br />
era esperable, <strong>el</strong> 91.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se muestra contrario a esta afirmación, apareci<strong>en</strong>do<br />
un 71.7% que está totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo. Sin embargo, <strong>el</strong> 8.5% que se<br />
muestra <strong>de</strong> acuerdo significa que aproximadam<strong>en</strong>te, uno <strong>de</strong> cada diez adolesc<strong>en</strong>tes<br />
podría p<strong>en</strong>sar que bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> t<strong>en</strong>drá más éxito social.<br />
Tab<strong>la</strong> 80<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Si no bebes,<br />
tus amigos/as te rechazan<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 789 71.7 71.7 71.7<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 217 19.7 19.7 91.5<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 75 6.8 6.8 98.3<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 19 1.7 1.7 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
De nuevo nos <strong>en</strong>contramos con <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión evasiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> ítem analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 81 y cuyo <strong>en</strong>unciado es: “El <strong>alcohol</strong> es útil para evadirse <strong>de</strong> los problemas cotidianos”.<br />
En comparación al ítem estudiado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 77, vemos que, aunque <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sacuerdo sigue si<strong>en</strong>do superior (69.4%), <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> acuerdos aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
manera consi<strong>de</strong>rable (30.6%). Vistos los resultados <strong>de</strong> ambas tab<strong>la</strong>s, po<strong>de</strong>mos inferir<br />
que para un <strong>de</strong>terminado número <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas no<br />
solucionan los problemas, pero sí ayudan a olvidarlos.<br />
Tab<strong>la</strong> 81<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: El <strong>alcohol</strong> es<br />
útil para evadirse <strong>de</strong> los problemas cotidianos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 462 42.0 42.0 42.0<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 301 27.4 27.4 69.4<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 234 21.3 21.3 90.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 103 9.4 9.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Nos referiremos ahora al ítem “Si hubiera mejores r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong><br />
juv<strong>en</strong>tud bebería m<strong>en</strong>os <strong>alcohol</strong>” analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 82. La cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los factores<br />
<strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> índole familiar y, por tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas, aparece
<strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra estudiada, aunque <strong>en</strong> esta ocasión con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia m<strong>en</strong>os marcada<br />
al acuerdo que <strong>en</strong> ocasiones anteriores (Tab<strong>la</strong>s 68 y 74). Observamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> citada<br />
Tab<strong>la</strong> 82 que <strong>el</strong> acuerdo recoge un 56.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacuerdo<br />
agrupa un 43.5%.<br />
Tab<strong>la</strong> 82<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Si hubiera<br />
mejores r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud bebería m<strong>en</strong>os <strong>alcohol</strong><br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 171 15.5 15.5 15.5<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 308 28.0 28.0 43.5<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 407 37.0 37.0 80.5<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 214 19.5 19.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Para finalizar, com<strong>en</strong>taremos los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 83 y referidos al<br />
ítem “Las autorida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>de</strong>berían preocuparse por prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es”. En esta ocasión, los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acciones prev<strong>en</strong>tivas<br />
son c<strong>la</strong>ra mayoría (87.3%) respecto a <strong>la</strong>s posturas contrarias o indifer<strong>en</strong>tes (12.7%).<br />
Tab<strong>la</strong> 83<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Las autorida<strong>de</strong>s<br />
sanitarias <strong>de</strong>berían preocuparse por prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los<br />
jóv<strong>en</strong>es<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 53 4.8 4.8 4.8<br />
Bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo 87 7.9 7.9 12.7<br />
Bastante <strong>de</strong> acuerdo 395 35.9 35.9 48.6<br />
Totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo 565 51.4 51.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Comparando los datos <strong>de</strong> esta última tab<strong>la</strong> con los recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong>s 68,<br />
74, y 82, parecería como si los adolesc<strong>en</strong>tes p<strong>en</strong>saran que, a pesar <strong>de</strong> que los problemas<br />
se pudieran originar <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong>s acciones prev<strong>en</strong>tivas fueran una responsabilidad<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sanitarias, quedando <strong>el</strong> principal<br />
pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>finido por <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>ado <strong>de</strong> conductas saludables.<br />
187
188<br />
2.5. LOS HÁBITOS DE CONSUMO DE BEBIDAS ALCOHÓLICAS<br />
2.5.1. Tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> HABICOL-92<br />
Para finalizar <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong>dicado al análisis y datos <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
esca<strong>la</strong>s utilizadas, nos referiremos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te apartado a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> hábitos<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas y los datos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> obt<strong>en</strong>idos.<br />
Expondremos <strong>en</strong> primer lugar los datos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> estimado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
tipos <strong>de</strong> bebidas alcohólicas y referidos a dos situaciones sociales difer<strong>en</strong>tes: <strong>el</strong><br />
ámbito familiar y los fines <strong>de</strong> semana con los amigos. Posteriorm<strong>en</strong>te se hará refer<strong>en</strong>cia<br />
a los resultados obt<strong>en</strong>idos respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras<br />
y edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera borrachera, para finalizar este apartado con <strong>la</strong> exposición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s que recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas.<br />
Los datos recogidos <strong>en</strong> los apartados <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> cuestionario<br />
HABICOL-92, no pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n dar lugar a una <strong>de</strong>scripción epi<strong>de</strong>miológica precisa, sino<br />
más bi<strong>en</strong> recoger una estimación <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> que nos permita, por un <strong>la</strong>do difer<strong>en</strong>ciar<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> siete tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> dos ámbitos sociales<br />
distintos y por otro, obt<strong>en</strong>er una puntuación empírica que operativice <strong>la</strong> variable<br />
hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> y nos permita establecer r<strong>el</strong>aciones con <strong>la</strong>s otras variables utilizadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
2.5.1.1. Consumo d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar<br />
Mostraremos a continuación <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s que reflejan <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
diario <strong>de</strong> siete tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes formatos<br />
comerciales y <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> ámbito familiar. En cada tab<strong>la</strong> se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias<br />
y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes bebidas, <strong>en</strong> sus<br />
correspondi<strong>en</strong>tes formatos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> cuatro categorías <strong>de</strong> respuesta que<br />
recog<strong>en</strong> por una parte <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> (categoría “ninguno/a”) y por otra<br />
tres cantida<strong>de</strong>s distintas <strong>de</strong> formatos <strong>de</strong> bebida. En aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> que únicam<strong>en</strong>te<br />
se expon<strong>en</strong> tres categorías <strong>de</strong> respuesta, <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que no ha<br />
sido <strong>de</strong>tectada ninguna respuesta <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres categorías <strong>de</strong> posibles <strong>consumo</strong>s.<br />
Com<strong>en</strong>zamos exponi<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 84, los datos referidos a <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> habitual diario <strong>de</strong> vino <strong>en</strong> casa. se observa que <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> agrupa a un 94.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>de</strong>tectándose únicam<strong>en</strong>te un <strong>consumo</strong><br />
mínimam<strong>en</strong>te significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>en</strong>tre 1 y 3 vasos”, que es respondida por<br />
un 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.
Tab<strong>la</strong> 84<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-<br />
Vino<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 1042 94.7 94.7 94.7<br />
De 1 a 3 vasos 55 5.0 5.0 99.7<br />
De 4 a 6 vasos 3 .3 .3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 85 expone <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> resultados referida al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bot<strong>el</strong>lines<br />
pequeños <strong>de</strong> cerveza. Vemos que un 89.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta no consumir<br />
habitualm<strong>en</strong>te cerveza <strong>en</strong> este formato, mi<strong>en</strong>tras que un 9.8% consume uno o dos<br />
bot<strong>el</strong>lines diarios habitualm<strong>en</strong>te. El <strong>consumo</strong> superior a 2 bot<strong>el</strong>lines es prácticam<strong>en</strong>te<br />
inexist<strong>en</strong>te (.3%)<br />
Tab<strong>la</strong> 85<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-<br />
Cerveza bot<strong>el</strong>lín pequeño<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 989 89.9 89.9 89.9<br />
De 1 a 3 vasos 108 9.8 9.8 99.7<br />
De 4 a 6 vasos 3 .3 .3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Cabe citar que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bot<strong>el</strong>lines <strong>de</strong> cerveza, expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 85, es<br />
<strong>el</strong> que ha sido <strong>de</strong>tectado como más habitual <strong>en</strong>tre los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>en</strong><br />
cuanto al <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> casa, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> que refleja un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> abstemios más<br />
bajo (89.9%).<br />
Sigui<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cerveza, referimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 86 los datos correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bot<strong>el</strong>lines gran<strong>de</strong>s. Se observa que <strong>la</strong><br />
categoría “ninguno” agrupa a un 95.4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> categoría<br />
“<strong>en</strong>tre 1 y 2” recoge un 4.2%, si<strong>en</strong>do insignificante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> diario superior a 2<br />
bot<strong>el</strong>lines (.5%).<br />
189
190<br />
Tab<strong>la</strong> 86<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-<br />
Cerveza bot<strong>el</strong>lín gran<strong>de</strong><br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 1049 95.4 95.4 95.4<br />
De 1 a 2 bot<strong>el</strong>lines 46 4.2 4.2 99.5<br />
De 3 a 4 bot<strong>el</strong>lines 2 .2 .2 99.7<br />
Más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong>lines 3 .3 .3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Pasamos a exponer los datos r<strong>el</strong>ativos al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> carajillos (combinados <strong>de</strong> café<br />
con algún licor <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>do) <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar. Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 87 que <strong>la</strong> categoría<br />
que más respuestas agrupa es <strong>la</strong> <strong>de</strong> “ninguno” (96.5%), seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> “uno” (2.8%).<br />
El resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías recog<strong>en</strong> una cantidad casi imperceptible <strong>de</strong> respuestas.<br />
Tab<strong>la</strong> 87<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-Carajillos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 1061 96.5 96.5 96.5<br />
Uno 31 2.8 2.8 99.3<br />
Dos 4 .4 .4 99.6<br />
Más <strong>de</strong> dos 4 .4 .4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Sigui<strong>en</strong>do con esta exposición <strong>de</strong> estimaciones <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> diario <strong>en</strong> casa, exponemos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 88 <strong>la</strong>s referidas al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> combinados, don<strong>de</strong> <strong>de</strong> nuevo se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran tasas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mínimas. Un 96.5% manifiesta no consumir habitualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> casa, mi<strong>en</strong>tras que sólo un 3.3% toma uno o dos combinados diarios.<br />
Tab<strong>la</strong> 88<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-<br />
Combinados<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 1061 96.5 96.5 96.5<br />
De 1 a 2 vasos 36 3.3 3.3 99.7<br />
De 3 a 4 vasos 3 .3 .3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 89 se expone <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
licores <strong>en</strong> casa. Vemos como un 96.7% manifiesta no consumir, mi<strong>en</strong>tras que un<br />
2.9% su<strong>el</strong>e tomas una o dos copas <strong>de</strong> licores <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos.<br />
Tab<strong>la</strong> 89<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-Licores<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 1064 96.7 96.7 96.7<br />
De 1 a 2 copas 32 2.9 2.9 99.6<br />
De 3 a 4 copas 3 .3 .3 99.9<br />
Más <strong>de</strong> 4 copas 1 .1 .1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> champán <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 90.<br />
Vemos que <strong>el</strong> 93.3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra no toma champán <strong>en</strong> su casa habitualm<strong>en</strong>te,<br />
mi<strong>en</strong>tras que un 6% toma <strong>en</strong>tre una y dos copas, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> .8% <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra que bebe más <strong>de</strong> dos copas.<br />
Tab<strong>la</strong> 90<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-Champán<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 1026 93.3 93.3 93.3<br />
De 1 a 2 copas 66 6.0 6.0 99.3<br />
De 3 a 4 copas 5 .5 .5 99.7<br />
Más <strong>de</strong> 4 copas 3 .3 .3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Los datos apuntados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 90 pue<strong>de</strong>n referirse a una estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>en</strong> casa <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas circunstancias festivas, más que a <strong>la</strong> estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
diario. En cualquier caso, y dado que <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> esta investigación no es <strong>el</strong> <strong>de</strong> ofrecer<br />
datos epi<strong>de</strong>miológicos precisos, <strong>la</strong> estimación realizada por los sujetos que componían<br />
<strong>la</strong> muestra nos es <strong>de</strong> gran utilidad, puesto que se observa que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> champán<br />
<strong>en</strong> casa aparece como <strong>el</strong> segundo más habitual, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> <strong>de</strong> cerveza, y por d<strong>el</strong>ante<br />
d<strong>el</strong> <strong>de</strong> vino, bebida ésta más tradicionalm<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da al <strong>consumo</strong> familiar. Este <strong>consumo</strong><br />
familiar d<strong>el</strong> champán por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, es un indicador <strong>de</strong> como<br />
<strong>de</strong>terminadas c<strong>el</strong>ebraciones familiares pue<strong>de</strong>n incitar al uso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
Para finalizar esta exposición <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias porc<strong>en</strong>tajes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 91 se expon<strong>en</strong><br />
los referidos al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vermut <strong>en</strong> casa.<br />
191
192<br />
Tab<strong>la</strong> 91<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Casa-Vermut<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 1069 97.2 97.2 97.2<br />
De 1 a 2 vasos 26 2.4 2.4 99.5<br />
De 3 a 4 vasos 3 .3 .3 99.8<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 2 .2 .2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 91 se constata que <strong>el</strong> vermut es <strong>la</strong> bebida alcohólica m<strong>en</strong>os consumida<br />
por los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su ámbito familiar, con un 97.2% <strong>de</strong> no consumidores,<br />
y sólo un 2.4% <strong>de</strong> consumidores mo<strong>de</strong>rados.<br />
2.5.1.2. Consumo durante <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales<br />
En este apartado se expondrán <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes referidas a<br />
<strong>la</strong>s estimaciones que los adolesc<strong>en</strong>tes hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> su propio <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> un fin <strong>de</strong> semana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales. Cada<br />
tab<strong>la</strong> recoge <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes para un <strong>de</strong>terminado<br />
tipo <strong>de</strong> bebida alcohólica, <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado formato comercial. Se han incluido<br />
<strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> formatos <strong>de</strong> uso compartido (“litronas” y “cubalitros”) <strong>en</strong><br />
cuatro posibilida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mismo: <strong>en</strong>tre dos personas, <strong>en</strong>tre tres personas, <strong>en</strong>tre cuatro<br />
personas y <strong>en</strong>tre más <strong>de</strong> cuatro personas. Las categorías <strong>de</strong> respuesta recog<strong>en</strong> cuatro<br />
posibilida<strong>de</strong>s: una <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> (“ninguno/a”) y tres alusivas a diversas cantida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> que varían <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> bebida o <strong>de</strong> formato pres<strong>en</strong>tado.<br />
Se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 92 <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino durante un fin <strong>de</strong><br />
semana. Pue<strong>de</strong> observarse que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores es muy <strong>el</strong>evado<br />
(90.7%), registrándose sólo un <strong>consumo</strong> apreciable <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>en</strong>tre 1 y 3<br />
vasos” (7%).<br />
Tab<strong>la</strong> 92<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-Vino<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 998 90.7 90.7 90.7<br />
De 1 a 3 vasos 77 7.0 7.0 97.7<br />
De 4 a 6 vasos 18 1.6 1.6 99.4<br />
Más <strong>de</strong> 6 vasos 7 .6 .6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 93 aparece <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cañas <strong>de</strong> cerveza<br />
<strong>en</strong> un fin <strong>de</strong> semana. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores es d<strong>el</strong> 64.6%, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> se distribuy<strong>en</strong> así: <strong>en</strong>tre 1 y 3 cañas, 27.5%; <strong>en</strong>tre 4<br />
y 6 cañas, 4.7%; y más <strong>de</strong> 6 cañas, 3.1%. Como se comprueba, algo más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta<br />
parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes manifiesta realizar un <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cañas <strong>de</strong> cerveza que<br />
osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre una y tres <strong>en</strong> un fin <strong>de</strong> semana.<br />
Tab<strong>la</strong> 93<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable:<br />
Amigos-Cañas<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 711 64.6 64.6 64.6<br />
De 1 a 3 cañas 303 27.5 27.5 92.2<br />
De 4 a 6 cañas 52 4.7 4.7 96.9<br />
Más <strong>de</strong> 6 cañas 34 3.1 3.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Pasamos ahora a exponer <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes referido al<br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bot<strong>el</strong>lines <strong>de</strong> cerveza. El <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 94 observamos que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> uno<br />
o dos bot<strong>el</strong>lines por fin <strong>de</strong> semana recoge al 15.3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />
categorías que recog<strong>en</strong> un <strong>consumo</strong> más <strong>el</strong>evado agrupan al 7.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Los no consumidores llegan <strong>en</strong> esta ocasión al 77.6%.<br />
Tab<strong>la</strong> 94<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable:<br />
Amigos-Cerveza bot<strong>el</strong>lín gran<strong>de</strong><br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 854 77.6 77.6 77.6<br />
De 1 a 2 bot<strong>el</strong>lines 168 15.3 15.3 92.9<br />
De 3 a 4 bot<strong>el</strong>lines 53 4.8 4.8 97.7<br />
Más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong>lines 25 2.3 2.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 95 los datos referidos al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cerveza <strong>en</strong> formato <strong>de</strong><br />
jarra. Las categorías se distribuy<strong>en</strong> así: Ninguna, 75.5%; una, 12.1%; dos, 5.4%; y<br />
más <strong>de</strong> dos, 7.1%.<br />
193
194<br />
Tab<strong>la</strong> 95<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
Cerveza jarras<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 830 75.5 75.5 75.5<br />
Una 133 12.1 12.1 87.5<br />
Dos 59 5.4 5.4 92.9<br />
Más <strong>de</strong> dos 78 7.1 7.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El <strong>consumo</strong> estimado <strong>de</strong> carajillos <strong>en</strong> un fin <strong>de</strong> semana completo aparece reflejado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución que muestra <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 96. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores es<br />
<strong>el</strong> más <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> todos los tipos <strong>de</strong> bebidas que estamos analizando, <strong>en</strong> lo referido<br />
a los fines <strong>de</strong> semana, llegando éste al 91.8%. Se <strong>de</strong>tecta un <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> 5.3% <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> categoría “uno” y d<strong>el</strong> 2.9% <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s categorías “dos” y “más <strong>de</strong> dos”.<br />
Tab<strong>la</strong> 96<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-Carajillos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 1010 91.8 91.8 91.8<br />
Uno 58 5.3 5.3 97.1<br />
Dos 19 1.7 1.7 98.8<br />
Más <strong>de</strong> dos 13 1.2 1.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Los combinados con licores <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos aparec<strong>en</strong> como <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> bebida alcohólica<br />
más consumida por los adolesc<strong>en</strong>tes durante los fines <strong>de</strong> semana. Así lo manifiestan<br />
los datos expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 97, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se comprueba que un 55.7% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> muestra manifiesta tomar habitualm<strong>en</strong>te, al m<strong>en</strong>os un combinado <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />
semana, distribuyéndose <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong>s categorías: “<strong>de</strong> 1 a 2 vasos”, 40.8%; “<strong>de</strong><br />
3 a 4 vasos”, 9.9%; y “más <strong>de</strong> 4 vasos”, 5%.<br />
Tab<strong>la</strong> 97<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-Combinados<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 487 44.3 44.3 44.3
Tab<strong>la</strong> 97 (Continuación)<br />
De 1 a 2 vasos 449 40.8 40.8 85.1<br />
De 3 a 4 vasos 109 9.9 9.9 95.0<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 55 5.0 5.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
La Tab<strong>la</strong> 98 refiere <strong>la</strong> tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> respuestas por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> licores durante los fines <strong>de</strong> semana. Como se observa, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
consumidores es d<strong>el</strong> 34.5%, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 1 a 2 copas” <strong>la</strong> que recoge un<br />
mayor <strong>consumo</strong> (27.7%).<br />
Tab<strong>la</strong> 98<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
Licores<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 721 65.5 65.5 65.5<br />
De 1 a 2 copas 305 27.7 27.7 93.3<br />
De 3 a 4 copas 54 4.9 4.9 98.2<br />
Más <strong>de</strong> 4 copas 20 1.8 1.8 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> champán aparece analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 99, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se comprueba<br />
que un 80.2% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes no su<strong>el</strong>e consumir esta bebida durante los<br />
fines <strong>de</strong> semana, mi<strong>en</strong>tras que un porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> 16% lo hace <strong>en</strong> una cantidad estimada<br />
<strong>de</strong> una o dos copas. El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> más <strong>de</strong> dos copas aparece referido por <strong>el</strong><br />
3.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Tab<strong>la</strong> 99<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
Champán<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 882 80.2 80.2 80.2<br />
De 1 a 2 copas 176 16.0 16.0 96.2<br />
De 3 a 4 copas 31 2.8 2.8 99.0<br />
Más <strong>de</strong> 4 copas 11 1.0 1.0 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
195
196<br />
La Tab<strong>la</strong> 100 recoge <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> respuestas r<strong>el</strong>ativas al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vermut.<br />
éste se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra conc<strong>en</strong>trado especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 1 a 2 vasos” que<br />
recoge un 9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> mayor <strong>de</strong> esta cantidad, realizado<br />
por <strong>el</strong> 2.5% <strong>de</strong> los sujetos. Un 88.5% manifiesta no consumir vermut.<br />
Tab<strong>la</strong> 100<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-Vermut<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 974 88.5 88.5 88.5<br />
De 1 a 2 vasos 99 9.0 9.0 97.5<br />
De 3 a 4 vasos 22 2.0 2.0 99.5<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 5 .5 .5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Pasamos a continuación, a <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
<strong>en</strong> formatos <strong>de</strong> uso compartido.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 101 se expone <strong>la</strong> distribución correspondi<strong>en</strong>te al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “litronas”<br />
<strong>en</strong>tre dos personas. Los mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> consumidores aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
categoría “<strong>de</strong> 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” con un 22.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra total. Las categorías que<br />
recog<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> superior a dos bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s agrupan un 6.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Tab<strong>la</strong> 101<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Litrona” <strong>en</strong>tre dos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 788 71.6 71.6 71.6<br />
De 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 244 22.2 22.2 93.8<br />
De 3 a 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 41 3.7 3.7 97.5<br />
Más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 27 2.5 2.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “litronas” <strong>en</strong>tre tres personas (Tab<strong>la</strong> 102) es <strong>el</strong> m<strong>en</strong>os <strong>el</strong>egido por los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> realizar <strong>consumo</strong>s compartidos, como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> t<strong>en</strong>er<br />
<strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores (72.3%) <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> formatos. Aún así, un<br />
15.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta beber <strong>en</strong>tre una y dos bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> tres personas<br />
y un 12.3% se agrupa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s categorías “<strong>de</strong> 3 a 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” y “más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s”.
Tab<strong>la</strong> 102<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Litrona” <strong>en</strong>tre tres<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 795 72.3 72.3 72.3<br />
De 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 170 15.5 15.5 87.7<br />
De 3 a 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 89 8.1 8.1 95.8<br />
Más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 46 4.2 4.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Por lo que respecta al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “litronas” <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> cuatro, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 103<br />
se comprueba que <strong>el</strong> 28.1% <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes consumidores se distribuye <strong>de</strong> forma<br />
bastante simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tres categorías, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> que osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 3 y 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong><br />
que pres<strong>en</strong>ta mayores <strong>el</strong>ecciones (10.5%), seguida por “<strong>de</strong> 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” (9.8%) y<br />
“más <strong>de</strong> cuatro bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” (7.7%).<br />
Tab<strong>la</strong> 103<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Litrona” <strong>en</strong>tre cuatro<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 791 71.9 71.9 71.9<br />
De 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 108 9.8 9.8 81.7<br />
De 3 a 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 116 10.5 10.5 92.3<br />
Más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 85 7.7 7.7 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Para finalizar <strong>la</strong> exposición d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> grupal <strong>de</strong> cerveza, haremos refer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 104 a <strong>la</strong> distribución r<strong>el</strong>ativa a los grupos formados por más <strong>de</strong> cuatro personas.<br />
En esta ocasión, los adolesc<strong>en</strong>tes consumidores (28.3%) aparec<strong>en</strong> con más<br />
frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “más <strong>de</strong> cuatro bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” (14.1%), seguida por “<strong>de</strong> 3 a 4<br />
bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” (7.9%) y “<strong>de</strong> 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s” (6.3%).<br />
Tab<strong>la</strong> 104<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Litrona” <strong>en</strong>tre más <strong>de</strong> cuatro<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 789 71.7 71.7 71.7<br />
197
198<br />
Tab<strong>la</strong> 104 (Continuación)<br />
De 1 a 2 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 69 6.3 6.3 78.0<br />
De 3 a 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 87 7.9 7.9 85.9<br />
Más <strong>de</strong> 4 bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s 155 14.1 14.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Cabe seña<strong>la</strong>r que, según se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong>s 101 a 104, aunque <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> sujetos consumidores <strong>de</strong> “litronas” es bastante simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los cuatro casos (alre<strong>de</strong>dor<br />
d<strong>el</strong> 30%), a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> grupo, se increm<strong>en</strong>ta<br />
<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sujetos que se agrupan <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> respuesta<br />
que recog<strong>en</strong> un <strong>consumo</strong> más <strong>el</strong>evado.<br />
Respecto al al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “cubalitros”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 105 observamos que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> este formato <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> dos personas aparece como <strong>el</strong> más frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes muestreados, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
grupal que estamos analizando. Se comprueba que un 41.5% <strong>de</strong> los sujetos se manifiesta<br />
consumidor, agrupándose principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 1 a 2 vasos” que<br />
recoge un 35.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Tab<strong>la</strong> 105<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Cubalitro” <strong>en</strong>tre dos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguna 643 58.5 58.5 58.5<br />
De 1 a 2 vasos 387 35.2 35.2 93.6<br />
De 3 a 4 vasos 43 3.9 3.9 97.5<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 27 2.5 2.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “cubalitros” <strong>en</strong> parejas (Tab<strong>la</strong> 105) no es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> más frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> los <strong>consumo</strong>s grupales, sino que es <strong>el</strong> segundo más <strong>el</strong>egido <strong>de</strong> todos<br />
los formatos posibles, sólo superado por <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> individual <strong>de</strong> combinados<br />
(Tab<strong>la</strong> 97).<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 106 analizaremos <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “cubalitros” <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong><br />
tres personas. La mayor aparición <strong>de</strong> respuestas se da <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 1 a 2<br />
vasos” (22.5%), seguida por <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 3 a 4 vasos” (12.6%), si<strong>en</strong>do escaso <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> más <strong>de</strong> tres vasos (3.6%).
Tab<strong>la</strong> 106<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Cubalitro” <strong>en</strong>tre tres<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 674 61.3 61.3 61.3<br />
De 1 a 2 vasos 247 22.5 22.5 83.7<br />
De 3 a 4 vasos 139 12.6 12.6 96.4<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 40 3.6 3.6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “cubalitros” <strong>en</strong>tre cuatro personas se analiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 107.<br />
al igual que ocurría <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “litronas” (Tab<strong>la</strong> 103), <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> grupal <strong>de</strong> combinados sufre una inversión <strong>en</strong> cuanto al<br />
or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías escogidas, puesto que ahora pasa a ser <strong>la</strong> intermedia “<strong>de</strong><br />
3 a 4 vasos” <strong>la</strong> que recoge más respuestas (16.1%), por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> “<strong>de</strong> 1 a 2<br />
vasos” (14.5%), <strong>en</strong>contrándose a<strong>de</strong>más un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />
cuatro vasos (8.2%).<br />
Tab<strong>la</strong> 107<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Cubalitro” <strong>en</strong>tre cuatro<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 674 61.3 61.3 61.3<br />
De 1 a 2 vasos 159 14.5 14.5 75.7<br />
De 3 a 4 vasos 177 16.1 16.1 91.8<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 90 8.2 8.2 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Finalizaremos esta exposición <strong>de</strong> los hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
durante los fines <strong>de</strong> semana, con <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los datos referidos al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
“cubalitros” <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> más <strong>de</strong> cuatro personas. La inversión d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías<br />
más respondidas, observada <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> “litrona” (Tab<strong>la</strong> 104) aparece <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> los “cubalitros” (Tab<strong>la</strong> 108). La categoría más escogida es<br />
“más <strong>de</strong> 4 vasos” con un 19.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, seguido por “<strong>de</strong> 3 a 4 vasos” con <strong>el</strong><br />
11.2% y “<strong>de</strong> 1 a 2 vasos” que recoge <strong>el</strong> 7.9%.<br />
199
200<br />
Tab<strong>la</strong> 108<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Amigos-<br />
”Cubalitro” <strong>en</strong>tre más <strong>de</strong> cuatro<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Ninguno 680 61.8 61.8 61.8<br />
De 1 a 2 vasos 87 7.9 7.9 69.7<br />
De 3 a 4 vasos 123 11.2 11.2 80.9<br />
Más <strong>de</strong> 4 vasos 210 19.1 19.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Parece inferirse <strong>de</strong> los datos referidos al <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> formatos <strong>de</strong> uso grupal,<br />
que, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, los adolesc<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> sus consumiciones,<br />
a medida que va increm<strong>en</strong>tándose <strong>el</strong> número <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> grupo.<br />
2.5.1.3. Frecu<strong>en</strong>cia y edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> borracheras<br />
En este apartado se expondrán <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> respuestas<br />
a los tres ítems d<strong>el</strong> cuestionario HABICOL-92 referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y<br />
edad <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> borracheras.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 109 se expone <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada distribución correspondi<strong>en</strong>te al ítem<br />
“¿Te has emborrachado alguna vez?” formu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conocer <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que se había embriagado al m<strong>en</strong>os una vez,<br />
<strong>en</strong> alguna ocasión <strong>de</strong> su vida.<br />
Tab<strong>la</strong> 109<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: ¿Te has<br />
emborrachado alguna vez?<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Sí 646 58.7 58.7 58.7<br />
No 454 41.3 41.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Como se pue<strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 109, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que<br />
manifiesta haberse emborrachado <strong>en</strong> alguna ocasión es d<strong>el</strong> 58.7%, mi<strong>en</strong>tras que los<br />
que nunca lo han hecho conforman <strong>el</strong> 41.3% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 110 aparece <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> respuestas referidas a<br />
<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> borracheras, establecida a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ocurridas durante <strong>el</strong> último mes.
Tab<strong>la</strong> 110<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: ¿Cuantas<br />
veces te has emborrachado <strong>en</strong> los últimos 30 días?<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
De 1 a 4 veces 252 22.9 22.9 22.9<br />
De 5 a 8 veces 30 2.7 2.7 25.6<br />
Más <strong>de</strong> 8 veces 14 1.3 1.3 26.9<br />
Ninguna 804 73.1 73.1 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Como se observa (Tab<strong>la</strong> 110), un 26.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se había embriagado al<br />
m<strong>en</strong>os una vez <strong>en</strong> los últimos treinta días, agrupándose <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />
(22.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra) <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 1 a 4 veces”. Igualm<strong>en</strong>te, se comprueba<br />
un un 2.7% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes se había emborrachado <strong>en</strong>tre 5 y 8 veces <strong>en</strong> un mes,<br />
así como que un 1.3% lo había hecho más <strong>de</strong> ocho veces, lo que equivale a más <strong>de</strong><br />
dos veces por semana.<br />
Para finalizar este apartado, referiremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 111 los datos alusivos a <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera borrachera.<br />
Tab<strong>la</strong> 111<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
primera borrachera<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
4 años 1 .1 .1 0.1<br />
5 años 1 .1 .1 0.2<br />
6 años 1 .1 .1 0.3<br />
8 años 1 .1 .1 0.4<br />
9 años 1 .1 .1 0.5<br />
10 años 6 .5 .5 1.1<br />
11 años 11 1.0 1.0 2.1<br />
12 años 45 4.1 4.1 6.1<br />
13 años 98 8.9 8.9 15.0<br />
14 años 197 17.9 17.9 32.9<br />
15 años 160 14.5 14.5 47.4<br />
16 años 65 5.9 5.9 53.3<br />
17 años 49 4.5 4.5 57.8<br />
18 años 10 .9 .9 58.7<br />
Nunca 454 41.3 41.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
201
202<br />
Se comprueba <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 111 que <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia más <strong>el</strong>evada <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> edad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera borrachera, correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> 14 años, que agrupa un<br />
17.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, seguida por <strong>la</strong> <strong>de</strong> 15 años, con un 14.5%. Se observa también<br />
que <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> los sujetos (32.9%) ya se ha emborrachado alguna vez antes<br />
<strong>de</strong> los 15 años, y que algo más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad (53.3%) lo ha hecho antes <strong>de</strong> cumplir los<br />
17 años.<br />
2.5.1.4. Edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
El pres<strong>en</strong>te apartado está <strong>de</strong>dicado a exponer los resultados r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> edad<br />
<strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Las tab<strong>la</strong>s que<br />
sigu<strong>en</strong> expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> respuesta para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
categorías. Estas categorías <strong>de</strong> respuesta han sido establecidas realizando seis<br />
cohortes <strong>de</strong> edad que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre “m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años” y “<strong>de</strong> 18 a 19 años”, así como<br />
<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> no haber consumido nunca <strong>la</strong> bebida <strong>en</strong> cuestión, repres<strong>en</strong>tada por<br />
<strong>la</strong> categoría “nunca”.<br />
Com<strong>en</strong>zamos por los datos referidos a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino, que<br />
aparec<strong>en</strong> expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 112. Como se observa, <strong>la</strong> categoría que recoge un<br />
mayor porc<strong>en</strong>taje es “<strong>de</strong> 12 a 13 años” con un 20.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Sin embargo, se<br />
<strong>de</strong>tecta un 30.2% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes ya ha consumido vino antes <strong>de</strong> cumplir los 12<br />
años, si<strong>en</strong>do superior <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que inició su <strong>consumo</strong> antes <strong>de</strong><br />
los 10 años, que aquél que lo hizo <strong>en</strong>tre los 11 y los 12. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores<br />
alcanza <strong>el</strong> 26.9%.<br />
Tab<strong>la</strong> 112<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong><br />
Inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 189 17.2 17.2 17.2<br />
De 10 a 11 años 143 13.0 13.0 30.2<br />
De 12 a 13 años 222 20.2 20.2 50.4<br />
De 14 a 15 años 190 17.3 17.3 67.6<br />
De 16 a 17 años 52 4.7 4.7 72.4<br />
De 18 a 19 años 8 .7 .7 73.1<br />
Nunca 296 26.9 26.9 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 113 aparec<strong>en</strong> reflejados los porc<strong>en</strong>tajes r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cerveza. En esta ocasión <strong>la</strong> categoría que recoge un mayor número<br />
<strong>de</strong> apariciones es “<strong>en</strong>tre 14 y 15 años”, con un 27.8% <strong>de</strong> sujetos, aunque un 47.2%<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta que antes <strong>de</strong> cumplir los 14 años tuvo su primer contacto<br />
con esta bebida. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores es d<strong>el</strong> 17.7%.<br />
Tab<strong>la</strong> 113<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong><br />
Inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> cerveza<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 129 11.7 11.7 11.7<br />
De 10 a 11 años 129 11.7 11.7 23.5<br />
De 12 a 13 años 261 23.7 23.7 47.2<br />
De 14 a 15 años 306 27.8 27.8 75.0<br />
De 16 a 17 años 74 6.7 6.7 81.7<br />
De 18 a 19 años 6 .5 .5 82.3<br />
Nunca 195 17.7 17.7 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Respecto a los combinados, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 114 se comprueba que es <strong>en</strong>tre los 14 y<br />
15 años cuando un mayor número <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes comi<strong>en</strong>za su <strong>consumo</strong>. A difer<strong>en</strong>cia<br />
d<strong>el</strong> vino y <strong>la</strong> cerveza (Tab<strong>la</strong>s 112 y 113), se <strong>de</strong>tecta un <strong>consumo</strong> mínimo por <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong> los 12 años (4.1%). El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> 21.4%.<br />
Tab<strong>la</strong> 114<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong><br />
Inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> combinados<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 129 11.7 11.7 11.7<br />
De 10 a 11 años 30 2.7 2.7 4.1<br />
De 12 a 13 años 217 19.7 19.7 23.8<br />
De 14 a 15 años 440 40.0 40.0 63.8<br />
De 16 a 17 años 150 13.6 13.6 77.5<br />
De 18 a 19 años 13 1.2 1.2 78.6<br />
Nunca 235 21.4 21.4 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
203
204<br />
Al comparar los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 114 con los ofrecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong>s 97 y 105 a<br />
108, resulta resaltable <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> bebida alcohólica más habitualm<strong>en</strong>te consumida<br />
por los adolesc<strong>en</strong>tes, pres<strong>en</strong>te una edad <strong>de</strong> inicia r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te tardía, <strong>en</strong><br />
comparación a otros productos <strong>de</strong> uso más habitual <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar, como <strong>el</strong> vino,<br />
<strong>la</strong> cerveza o <strong>el</strong> champán (Tab<strong>la</strong> 117). Estos datos pue<strong>de</strong>n ser un indicador <strong>de</strong> que, si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas se inicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto familiar, su uso social<br />
se ejercita y adquiere características propias a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción con los iguales.<br />
Se pres<strong>en</strong>tan a continuación (Tab<strong>la</strong> 115) los datos referidos a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> carajillos. El dato más reseñable es que se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> bebida con mayor porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> no consumidores (77.5%), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio más habitual se<br />
sitúa <strong>en</strong> torno a los 14 y 15 años (9.5%), si<strong>en</strong>do poco r<strong>el</strong>evante -<strong>en</strong> comparación a otras<br />
sustancias- <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sujetos que consumió carajillos antes <strong>de</strong> los 14 años (5.5%).<br />
Tab<strong>la</strong> 115<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong> inicio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> carajillos<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 15 1.4 1.4 1.4<br />
De 10 a 11 años 8 .7 .7 2.1<br />
De 12 a 13 años 38 3.5 3.5 5.5<br />
De 14 a 15 años 104 9.5 9.5 15.0<br />
De 16 a 17 años 73 6.6 6.6 21.6<br />
De 18 a 19 años 9 .8 .8 22.5<br />
Nunca 853 77.5 77.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Pasamos a exponer los datos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 116 se observa que <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría<br />
“<strong>de</strong> 14 a 15 años” (33.8%), al igual que ocurría <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los combinados (Tab<strong>la</strong><br />
114). El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que manifiestan no haber consumido nunca licores<br />
<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos sin combinar se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> 36.5%.<br />
Tab<strong>la</strong> 116<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong> inicio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> licores<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 14 1.3 1.3 1.3
Tab<strong>la</strong> 116 (Continuación)<br />
De 10 a 11 años 18 1.6 1.6 2.9<br />
De 12 a 13 años 121 11.0 11.0 13.9<br />
De 14 a 15 años 372 33.8 33.8 47.7<br />
De 16 a 17 años 144 13.1 13.1 60.8<br />
De 18 a 19 años 30 2.7 2.7 63.5<br />
Nunca 401 36.5 36.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 117 se expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable edad <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> champán. En esta ocasión, y pese a que <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> sujetos<br />
se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 12 a 13 años”, se observa que esta es <strong>la</strong> bebida alcohólica<br />
que más tempranam<strong>en</strong>te es utilizada por los niños, como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong><br />
hecho <strong>de</strong> que un 23.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ya <strong>la</strong> ha probado antes <strong>de</strong> cumplir los 10<br />
años, y un 70% lo ha hecho antes <strong>de</strong> los 14. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores es<br />
<strong>el</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s bebidas que estamos analizando, alcanzado sólo <strong>el</strong> 9.3%<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Tab<strong>la</strong> 117<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong> inicio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> champán<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 262 23.8 23.8 23.8<br />
De 10 a 11 años 210 19.1 19.1 42.9<br />
De 12 a 13 años 298 27.1 27.1 70.0<br />
De 14 a 15 años 181 16.5 16.5 86.5<br />
De 16 a 17 años 39 3.5 3.5 90.0<br />
De 18 a 19 años 8 .7 .7 90.7<br />
Nunca 102 9.3 9.3 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Para finalizar, m<strong>en</strong>cionaremos los datos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> vermut. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 118 vemos como <strong>la</strong> categoría “<strong>de</strong> 14 a 15 años” recoge<br />
un 12.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra total, si<strong>en</strong>do éste <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> <strong>el</strong>ecciones.<br />
Este un tipo <strong>de</strong> bebida poco consumida por los adolesc<strong>en</strong>tes, como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong><br />
hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no consumidores llega al 63.6%.<br />
205
206<br />
Tab<strong>la</strong> 118<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Edad <strong>de</strong> inicio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vermut<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 años 49 4.5 4.5 4.5<br />
De 10 a 11 años 45 4.1 4.1 8.5<br />
De 12 a 13 años 105 9.5 9.5 18.1<br />
De 14 a 15 años 139 12.6 12.6 30.7<br />
De 16 a 17 años 51 4.6 4.6 35.4<br />
De 18 a 19 años 11 1.0 1.0 36.4<br />
Nunca 700 63.6 63.6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Como resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los datos expuestos <strong>en</strong> este apartado, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong> inicio se sitúa <strong>en</strong> torno a los 12-13 años para <strong>la</strong>s bebidas ferm<strong>en</strong>tadas y alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> los 14-15 años para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das, aunque posteriorm<strong>en</strong>te éstas serán<br />
ampliam<strong>en</strong>te escogidas por los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> que realizan <strong>en</strong> interacción<br />
con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales. La bebida que empieza a consumirse antes es <strong>el</strong> champán<br />
y <strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e un inicio más tardío son los carajillos.<br />
2.5.2. Tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
Una vez expuestos los datos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas, frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras y eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inicio, cerraremos <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
capítulo con <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los datos que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los sujetos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a tres difer<strong>en</strong>tes clusters <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> -abstemios,<br />
consumidores mo<strong>de</strong>rados y consumidores excesivos- así como <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong>scriptivos<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> r<strong>el</strong>ativos a toda <strong>la</strong> muestra, al grupo <strong>de</strong> consumidores mo<strong>de</strong>rados<br />
y al grupo <strong>de</strong> consumidores excesivos.<br />
2.5.2.1. Grupos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>: abstemios, mo<strong>de</strong>rado y excesivo<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una puntuación empírica que nos permitiera asignar<br />
los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a tres clusters, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, se<br />
realizó conversión <strong>en</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerido, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones directas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>. Es importante seña<strong>la</strong>r que, dado que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
observado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar fue casi inexist<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>en</strong> base a <strong>la</strong> cual se estableció <strong>la</strong> asignación a clusters, se obtuvo exclusivam<strong>en</strong>te a<br />
partir <strong>de</strong> los datos referidos al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales.
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 119 se expone <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to y resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada conversión<br />
aproximativa <strong>en</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. En <strong>la</strong> primera columna <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda aparece <strong>el</strong><br />
tipo <strong>de</strong> bebida y su graduación alcohólica más habitual. En <strong>la</strong>s dos sigui<strong>en</strong>tes columnas<br />
se muestran los diversos formatos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> analizados <strong>en</strong> esta investigación y su<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación estimado <strong>en</strong> porciones <strong>de</strong> litro. En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes columnas<br />
aparec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> izquierda <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> respuesta utilizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario que recogía<br />
cuatro difer<strong>en</strong>tes posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, <strong>en</strong> negrita, <strong>la</strong> transformación<br />
<strong>en</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> para cada una <strong>de</strong> estas cuatro respuestas posibles.<br />
Tab<strong>la</strong> 119<br />
Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conversión empleada para aproximar <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (<strong>en</strong> cm 3) estimado<br />
a partir d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> que percib<strong>en</strong> los sujetos que realizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />
semana fuera <strong>de</strong> casa<br />
Bebida Recipi<strong>en</strong>te Volum<strong>en</strong> Nº Est’ Nº Est’ Nº Est’ Nº Est’<br />
Cerveza Caña 1/5 1 0 0 1-3 2.0 4-6 5.0 +6 8.0<br />
1000* (5.5º/100) cm 3 Bot<strong>el</strong>lín ó vaso gr. 1/3 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Jarras 1/2 1 0 0 1 1.0 2 2.0 +2 3.0<br />
Litrona <strong>en</strong>tre 2 1/2 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Litrona <strong>en</strong>tre 3 1/3 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Litrona <strong>en</strong>tre 4 1/4 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Litrona <strong>en</strong>tre +4 1/5 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Licor Combinados (Vasos) 1/20 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
1000*(36º/100) cm 3 Licores (Copas) 1/20 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Cubalitro <strong>en</strong>tre 2 2/20 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Cubalitro <strong>en</strong>tre 3 2/30 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Cubalitro <strong>en</strong>tre 4 1/20 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Cubalitro <strong>en</strong>tre +4 2/50 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Vino 1000* (12º/100) cm 3 Vasos 1/5 1 0 0 1-3 2.0 4-6 5.0 +6 8.0<br />
Carajillos 1000* (36º/100) cm 3 1/40 1 0 0 1 1.0 2 2.0 +2 3.0<br />
Champán 1000* (11º/100) cm 3 Copas 1/5 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
Vermut 1000* (16º/100) cm 3 Vasos 1/5 1 0 0 1-2 1.5 3-4 3.5 +4 5.5<br />
La suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estimaciones realizadas <strong>en</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
tipos y formatos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, nos permitirán obt<strong>en</strong>er una puntuación unitaria para<br />
cada sujeto <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> llevar a<br />
cabo <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> sujetos a tres clusters que nos permitieran establecer <strong>la</strong>s categorías<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los posteriores análisis y po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> esta forma<br />
establecer r<strong>el</strong>aciones con <strong>la</strong>s otras variables utilizadas <strong>en</strong> esta investigación. No se<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>, como ya ha quedado dicho, obt<strong>en</strong>er, a partir <strong>de</strong> estos datos estimados, una<br />
<strong>de</strong>scripción precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumida por los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
207
208<br />
En función <strong>de</strong> su consuno <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana, los sujetos fueron asignados a tres<br />
clusters <strong>de</strong>nominados: abstemios, consumidores mo<strong>de</strong>rados y consumidores excesivos.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 120 se muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer al grupo <strong>de</strong> abstemios o al <strong>de</strong> consumidores.<br />
Tab<strong>la</strong> 120<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Consumo <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> grupos <strong>de</strong> abstemios y consumidores<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Abstemio 270 24.5 24.5 24.5<br />
Consumidor 830 75.5 75.5 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 120, un 24.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifestó no consumir<br />
habitualm<strong>en</strong>te nada durante los fines <strong>de</strong> semana, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 75.5% restante,<br />
manifestó realizar algún tipo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico durante este tiempo.<br />
Para asignar los sujetos consumidores al grupo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rados o <strong>de</strong> excesivos se<br />
aplicó <strong>la</strong> técnica K-Means que divi<strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> objetos, maximizando <strong>el</strong> promedio<br />
<strong>de</strong> variación <strong>en</strong>tre grupos y reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> variación intragrupo. Con este procedimi<strong>en</strong>to<br />
se obtuvieron dos grupos <strong>de</strong> sujetos consumidores bajo <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong><br />
máxima semejanza <strong>en</strong> sus respuestas intragrupo y máxima difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre grupos.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> comprobar si <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los grupos<br />
eran significativas, se aplicó un análisis <strong>de</strong> varianza. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 121 quedan reflejados<br />
los resultados <strong>de</strong> este análisis estadístico.<br />
Tab<strong>la</strong> 121<br />
ANOVA unidireccional <strong>en</strong>tre los dos clusters <strong>de</strong> consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
variable <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
Fu<strong>en</strong>te SC gl MC RAZON-F P<br />
Entre 50764382.43 1 50764382.43 1600.993
Tab<strong>la</strong> 122<br />
Descripción y nominación <strong>de</strong> los dos clusters <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
Cluster Frecu<strong>en</strong>cias Media Desviación Mínimo Máximo Nombre<br />
Nº1 625 181.5973 136.2443 9.0000 479.2042 Mo<strong>de</strong>rado<br />
Nº2 205 755.0553 268.1753 485.7500 1854.7483 Excesivo<br />
Total 830 323.2345 304.8040 9.0000 1854.7483<br />
Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 122, <strong>el</strong> cluster que recoge a los consumidores<br />
mo<strong>de</strong>rados ti<strong>en</strong>e un total <strong>de</strong> 625 apariciones, osci<strong>la</strong>ndo sus puntuaciones <strong>en</strong>tre 9 y<br />
479.204 y si<strong>en</strong>do su promedio <strong>de</strong> 181.597. Por su parte, <strong>el</strong> cluster que agrupa a los<br />
consumidores excesivos, recoge un total <strong>de</strong> 205 sujetos y sus puntuaciones osci<strong>la</strong>n<br />
<strong>en</strong>tre 485.75 y 1854.748, con una media <strong>de</strong> 755.055.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 123 se expone <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> sujetos<br />
asignados a cada uno <strong>de</strong> los tres clusters.<br />
Tab<strong>la</strong> 123<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Grupo <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> total <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Abstemio 270 24.5 24.5 24.5<br />
Mo<strong>de</strong>rado 625 56.8 56.8 81.4<br />
Excesivo 205 18.6 18.6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> citada Tab<strong>la</strong> 123 que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> abstemios recoge un 24.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra total, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rados agrupa un 56.8% y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
consumidores excesivos recoge <strong>el</strong> 18.6% restante.<br />
Para finalizar, expondremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 124 <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> sujetos asignados a los clusters <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado o nulo por una<br />
parte, y al <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> por otra.<br />
Tab<strong>la</strong> 124<br />
Distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias y porc<strong>en</strong>tajes por categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable: Grupo <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> ninguno o mo<strong>de</strong>rado/excesivo<br />
Categorías Frecu<strong>en</strong>cias Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Válidos Acumu<strong>la</strong>dos<br />
Abstemio o mo<strong>de</strong>rado 895 81.4 81.4 81.4<br />
Excesivo 205 18.6 18.6 100.0<br />
Total 1100 100.0 100.0<br />
209
Como se observa, los cluster <strong>de</strong> abstemios y mo<strong>de</strong>rados agrupan al 81.4% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> excesivo recoge <strong>el</strong> 18.6% <strong>de</strong> todos los<br />
sujetos muestreados.<br />
2.5.2.2. Análisis <strong>de</strong>scriptivo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
Pasamos a continuación a ofrecer los datos referidos al análisis <strong>de</strong>scriptivo d<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> para todos los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
mo<strong>de</strong>rado y para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> excesivo.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 125 aparec<strong>en</strong> reflejados los estadísticos <strong>de</strong>scriptivos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> sustancias analizadas, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación<br />
total <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, para todos los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Las categorías “combinados”,<br />
“licores solos” y “cubalitros” han sido agrupadas bajo <strong>en</strong> nombre g<strong>en</strong>érico<br />
<strong>de</strong> “licores”, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que <strong>la</strong> estimación d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> “litronas” ha sido<br />
agrupado con <strong>el</strong> <strong>de</strong> cerveza.<br />
Tab<strong>la</strong> 125<br />
Análisis <strong>de</strong>scriptivo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> estimado) por sustancias<br />
y total para todos los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
210 Estadísticos Cerveza Licor Vino Carajillos Champán Vermut Total<br />
Observaciones 1100 1100 1100 1100 1100 1100 1100<br />
Máximo 659.542 706.207 192.000 27.000 121.000 176.000 1854.748<br />
Rango 659.542 706.207 192.000 27.000 121.000 176.000 1854.748<br />
Media 88.745 131.480 6.545 1.105 8.660 7.360 243.895<br />
Desviación típica 137.690 153.803 24.273 4.157 20.325 23.353 299.080<br />
Asimetría 1.928 1.297 4.846 4.367 2.976 3.963 1.708<br />
Apuntami<strong>en</strong>to 3.540 1.201 27.149 20.248 10.314 18.296 3.202<br />
Coefici<strong>en</strong>te variación 1.552 1.170 3.708 3.763 2.347 3.173 1.226<br />
Mediana 22.00 63.00 0.00 0.00 0.00 0.00 117.13<br />
Pue<strong>de</strong> comprobarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior tab<strong>la</strong> que <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> total para todos<br />
los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra es <strong>de</strong> 243.895. La bebida con una puntuación media más<br />
<strong>el</strong>evada son los combinados y licores (131.48) seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza (88.745),<br />
correspondi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> media más baja a los carajillos (1.105).<br />
Nos referiremos a continuación a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> perc<strong>en</strong>tiles para toda <strong>la</strong> muestra<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. La Tab<strong>la</strong> 126 recoge estos datos.<br />
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 126 que <strong>el</strong> perc<strong>en</strong>til 50 recoge <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> 63 para los<br />
<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos y combinados y <strong>la</strong> <strong>de</strong> 22 para <strong>la</strong> cerveza. Las categorías “champán” y “vermut”<br />
no recog<strong>en</strong> <strong>consumo</strong> hasta superar <strong>el</strong> perc<strong>en</strong>til 80, mi<strong>en</strong>tras que “vino” y “carajillos”<br />
no lo hac<strong>en</strong> hasta superar <strong>el</strong> 90.
Tab<strong>la</strong> 126<br />
Perc<strong>en</strong>tiles d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> estimado) para <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra<br />
Perc<strong>en</strong>til Cerveza Licor Vino Carajillos Champán Vermut Total<br />
10 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00<br />
20 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00<br />
30 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 27.00<br />
40 0.00 27.0 0.00 0.00 0.00 0.00 69.39<br />
50 22.00 63.00 0.00 0.00 0.00 0.00 117.13<br />
60 48.95 112.68 0.00 0.00 0.00 0.00 207.55<br />
70 93.09 192.60 0.00 0.00 0.00 0.00 323.43<br />
80 177.38 259.20 0.00 0.00 0.00 0.00 463.98<br />
90 269.04 343.20 0.00 0.00 33.00 48.00 633.38<br />
Media 88.745 131.480 6.545 1.105 8.660 7.360 243.895<br />
Dv. típica 137.690 153.803 24.273 4.157 20.325 23.353 299.080<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 127 se refleja <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> estadísticos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> cada tipo<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> y d<strong>el</strong> total estimado, para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> sujetos con <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado.<br />
Tab<strong>la</strong> 127<br />
Análisis <strong>de</strong>scriptivo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> estimado) por sustancias<br />
y total para los sujetos con <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado<br />
Estadísticos Cerveza Licor Vino Carajillos Champán Vermut Total<br />
Observaciones 625 625 625 625 625 625 625<br />
Mínimo 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 9.000<br />
Máximo 443.208 418.207 120.000 27.000 77.000 112.000 479.204<br />
Rango 443.208 418.207 120.000 27.000 77.000 112.000 470.204<br />
Media 52.724 109.542 3.610 1.138 8.747 5.837 181.597<br />
Desviación típica 68.589 96.074 14.693 3.996 16.985 17.760 136.244<br />
Asimetría 1.656 0.981 4.812 4.088 1.973 3.354 0.632<br />
Apuntami<strong>en</strong>to 3.115 0.118 27.236 18.157 3.801 12.469 -0.864<br />
Coefici<strong>en</strong>te variación 1.301 0.877 4.070 3.513 1.942 3.043 0.750<br />
Mediana 22.00 81.00 0.00 0.00 0.00 0.00 141.00<br />
En <strong>el</strong> cluster <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado, y tal como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 127, <strong>la</strong> puntuación<br />
media total es <strong>de</strong> 181.597. Las categorías con una media más <strong>el</strong>evada son, <strong>de</strong><br />
nuevo, “licores” (solos o combinados) con 109.542 y “cerveza” con 52.724. La bebida<br />
con una puntuación media más baja son, una vez más, los carajillos con 1.138.<br />
211
212<br />
Se expone seguidam<strong>en</strong>te (Tab<strong>la</strong> 128) <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> perc<strong>en</strong>tiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable<br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> para los sujetos asignados al grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado.<br />
Tab<strong>la</strong> 128<br />
Perc<strong>en</strong>tiles d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> estimado) para los sujetos con<br />
<strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado’<br />
Perc<strong>en</strong>til Cerveza Licor Vino Carajillos Champán Vermut Total<br />
10 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 27.30<br />
20 0.00 27.00 0.00 0.00 0.00 0.00 54.00<br />
30 0.00 36.00 0.00 0.00 0.00 0.00 75.60<br />
40 16.50 54.00 0.00 0.00 0.00 0.00 102.00<br />
50 22.00 81.00 0.00 0.00 0.00 0.00 141.00<br />
60 42.63 108.00 0.00 0.00 0.00 0.00 195.88<br />
70 64.17 144.00 0.00 0.00 0.00 0.00 255.79<br />
80 104.50 194.04 0.00 0.00 33.00 0.00 323.52<br />
90 163.63 259.20 0.00 0.00 33.00 48.00 399.90<br />
Media 52.724 109.542 3.610 1.138 8.747 5.837 181.597<br />
Dv. típica 68.589 96.074 14.693 3.996 16.985 17.760 136.244<br />
El perc<strong>en</strong>til 50 recoge <strong>la</strong>s puntuaciones 81 y 22 para los casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos combinados<br />
o solos y <strong>de</strong> cerveza, respectivam<strong>en</strong>te. El resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
puntuaciones <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> a partir <strong>de</strong> perc<strong>en</strong>tiles más <strong>el</strong>evados.<br />
Para finalizar esta exposición <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>scriptivos, nos referiremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />
129 a los r<strong>el</strong>ativos al grupo <strong>de</strong> consumidores excesivos.<br />
Tab<strong>la</strong> 129<br />
Análisis <strong>de</strong>scriptivo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> estimado) por sustancias<br />
y total para los sujetos con <strong>consumo</strong> excesivo<br />
Estadísticos Cerveza Licor Vino Carajillos Champán Vermut Total<br />
Observaciones 205 205 205 205 205 205 205<br />
Mínimo 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 485.750<br />
Máximo 659.542 706.207 192.000 27.000 121.000 176.000 1854.748<br />
Rango 659.542 706.207 192.000 27.000 121.000 176.000 1368.998<br />
Media 315.450 371.533 24.117 2.459 19.800 21.698 755.055<br />
Desviación típica 147.302 130.160 46.048 6.386 33.453 41.083 268.175<br />
Asimetría 0.508 0.704 2.214 2.774 1.790 2.078 1.416<br />
Apuntami<strong>en</strong>to 0.117 0.208 4.456 6.922 2.340 3.828 1.464<br />
Coefici<strong>en</strong>te variación 0.467 0.350 1.909 2.597 1.690 1.893 0.355<br />
Mediana 275.917 343.204 0.000 0.000 0.000 0.000 654.810
Se comprueba que <strong>la</strong>s medias más <strong>el</strong>evadas sigu<strong>en</strong> correspondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s categorías<br />
“licores” y “cerveza” (371.533 y 315.45, respectivam<strong>en</strong>te). Sin embargo, es<br />
r<strong>el</strong>evante observar que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ambas medias es mucho m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> lo que<br />
lo era <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado (Tab<strong>la</strong> 127), por lo que cabe p<strong>en</strong>sar<br />
que, aunque <strong>la</strong>s bebidas <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s más <strong>el</strong>egidas, a medida que<br />
se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad total <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerido, aum<strong>en</strong>ta también <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
cerveza. También es importante constatar como <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino sufre un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> este grupo, pasando <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> quinta bebida más <strong>el</strong>egida <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los<br />
mo<strong>de</strong>rados (Tab<strong>la</strong> 127) a ser <strong>la</strong> tercera <strong>en</strong>tre los <strong>abusivo</strong>s, por d<strong>el</strong>ante d<strong>el</strong> vermut y<br />
<strong>el</strong> champán, que a su vez, también inviert<strong>en</strong> sus posiciones. La bebida m<strong>en</strong>os consumida<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los consumidores <strong>abusivo</strong>s son, otra vez, los carajillos.<br />
Por último, nos referiremos a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> perc<strong>en</strong>tiles para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
excesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. La Tab<strong>la</strong> 130 recoge estos datos.<br />
Tab<strong>la</strong> 130<br />
Perc<strong>en</strong>tiles d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> estimado) para los<br />
sujetos con <strong>consumo</strong> excesivo<br />
Perc<strong>en</strong>til Cerveza Licor Vino Carajillos Champán Vermut Total<br />
10 155.38 230.40 0.00 0.00 0.00 0.00 512.55<br />
20 207.08 260.64 0.00 0.00 0.00 0.00 543.85<br />
30 239.34 294.84 0.00 0.00 0.00 0.00 575.58<br />
40 260.43 322.20 0.00 0.00 0.00 0.00 609.45<br />
50 275.92 343.20 0.00 0.00 0.00 0.00 654.81<br />
60 318.54 370.20 0.00 0.00 0.00 0.00 718.83<br />
70 373.54 406.20 9.60 0.00 33.00 0.00 798.36<br />
80 431.48 461.41 48.00 0.00 33.00 48.00 938.88<br />
90 530.11 591.01 120.00 9.00 77.00 112.00 1188.28<br />
Media 315.450 371.533 24.117 2.459 19.800 21.698 755.055<br />
Dv. típica 147.302 130.160 46.048 6.386 33.453 41.083 268.175<br />
Se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> anterior, que <strong>la</strong>s bebidas más consumidas (licores y cerveza)<br />
ya recog<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> perc<strong>en</strong>til 50 puntuaciones r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>evadas (343.2 y 275.92). El<br />
resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas no recog<strong>en</strong> puntuaciones <strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tiles m<strong>en</strong>ores d<strong>el</strong> 60.<br />
Como principal conclusión <strong>de</strong> estos datos, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s bebidas <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>das,<br />
especialm<strong>en</strong>te combinadas con refrescos (Tab<strong>la</strong> 97), y <strong>la</strong> cerveza son <strong>la</strong>s dos<br />
bebidas más ampliam<strong>en</strong>te consumidas por los adolesc<strong>en</strong>tes, y que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
cerveza, aunque sin superar al <strong>de</strong> licores, se increm<strong>en</strong>ta notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los consumidores<br />
excesivos.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que todas <strong>la</strong>s estimaciones que hemos pres<strong>en</strong>tado están referidas<br />
exclusivam<strong>en</strong>te al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas durante los fines <strong>de</strong> semana <strong>en</strong><br />
213
214<br />
los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> interacción con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, no habiéndose incluido <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
realizado <strong>en</strong> casa, por haberse <strong>de</strong>tectado como muy escaso.<br />
Una vez expuestos y com<strong>en</strong>tados los principales datos <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong><br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s utilizadas, nos disponemos a tratar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>contradas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong>s variables hipotéticam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>das<br />
a ésta. En primer lugar, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3. abordaremos cada r<strong>el</strong>ación por separado<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los análisis difer<strong>en</strong>ciales pertin<strong>en</strong>tes -pruebas <strong>de</strong><br />
bondad <strong>de</strong> ajuste y análisis <strong>de</strong> varianza- y posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 4. lo haremos<br />
globalm<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los correspondi<strong>en</strong>tes análisis discriminantes<br />
que permitan una predicción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
variables utilizadas <strong>en</strong> esta investigación.
3 RELACIONES<br />
ENTRE LAS VARIABLES:<br />
ANÁLISIS DIFERENCIALES<br />
215
3.1. ANÁLISIS ESTRUCTURAL DEL CONSUMO DE ALCOHOL<br />
Nos referiremos <strong>en</strong> este apartado a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong>s variables estructurales utilizadas <strong>en</strong> nuestra investigación. A tal fin, se<br />
realizaron, <strong>en</strong> primer lugar, distintas pruebas Chi cuadrado, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> conocer<br />
<strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra para<br />
cada una <strong>de</strong> estas variables, lo cual nos permite saber qué categorías <strong>de</strong> cada variable<br />
estructural agrupan a un mayor número <strong>de</strong> abstemios o consumidores. En<br />
segundo lugar, se llevó a cabo una serie <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> varianza y <strong>de</strong> contraste <strong>de</strong><br />
medias, para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> posible exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad<br />
estimada <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumido, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables estructurales.<br />
3.1.1. Bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios para <strong>la</strong>s variables<br />
estructurales<br />
Con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al<br />
total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 120 <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> sujetos a clusters), para <strong>la</strong>s<br />
distintas variables estructurales, se ha aplicado <strong>el</strong> test Chi cuadrado para <strong>la</strong>s variables:<br />
Tipo <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro, Sexo, Edad, Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a Organizaciones y Disponibilidad<br />
Económica.<br />
La Tab<strong>la</strong> 131 expone los datos referidos a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> bondad<br />
<strong>de</strong> ajuste para <strong>la</strong> variable Tipo <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro.<br />
Tab<strong>la</strong> 131<br />
Chi cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra para <strong>la</strong> variable: Tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro<br />
Categorías Casos Casos Residual<br />
observados esperados<br />
Público 133 149.58 -16.58<br />
Privado 137 120.42 16.58<br />
Total 270 (χ 2 (1)=4.1206; p=0.042)<br />
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 131, que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> apariciones <strong>de</strong> sujetos asignados al<br />
cluster <strong>de</strong> abstemios es significativam<strong>en</strong>te mayor <strong>de</strong> lo esperado estadísticam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sujetos esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros privados, con una difer<strong>en</strong>cia residual<br />
positiva <strong>de</strong> 16.58 y un valor significativo <strong>de</strong> p=.042.<br />
Respecto a <strong>la</strong> variable sexo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 132 se muestra los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prueba Chi cuadrado <strong>de</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios.<br />
217
218<br />
Tab<strong>la</strong> 132<br />
Chi cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra para <strong>la</strong> variable: Sexo<br />
Categorías Casos Casos Residual<br />
observados esperados<br />
Varón 137 126.63 10.37<br />
Mujer 133 143.37 -10.37<br />
Total 270 (χ 2 (1)=1.5993; p=0.206)<br />
Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 132, no exist<strong>en</strong> unas difer<strong>en</strong>cias residuales significativas<br />
(p=.206), por lo que se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> sujetos abstemios<br />
<strong>en</strong>tre varones y mujeres se ajusta a <strong>la</strong> distribución exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas variables para<br />
toda <strong>la</strong> muestra. A pesar <strong>de</strong> esto, es <strong>de</strong>stacable que para <strong>la</strong> categoría “mujer” se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un número <strong>de</strong> observaciones <strong>de</strong> abstemios inferior a lo esperado con respecto<br />
al total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Pasamos a exponer los datos referidos a <strong>la</strong> variable edad. La Tab<strong>la</strong> 133 refiere<br />
los resultados d<strong>el</strong> test.<br />
Tab<strong>la</strong> 133<br />
Chi cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra para <strong>la</strong> variable: Edad<br />
Categorías Casos Casos Residual<br />
observados esperados<br />
15 años 137 98.82 38.18<br />
16 años 65 66.96 -1.96<br />
17 años 36 51.30 -15.30<br />
18 años 24 35.37 -11.37<br />
19 años 8 17.55 -9.55<br />
Total 270 (χ 2 (4)=28.223; p
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 134 se expon<strong>en</strong> los resultados d<strong>el</strong> test <strong>de</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste r<strong>el</strong>ativos<br />
a <strong>la</strong> variable Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a Organizaciones.<br />
Tab<strong>la</strong> 134<br />
Chi cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra para <strong>la</strong> variable: Condición <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una organización<br />
Categorías Casos Casos Residual<br />
observados esperados<br />
Sí 158 157.82 5.18<br />
No 112 117.18 -5.18<br />
Total 270 (χ 2 (1)=0.4046; p=0.525)<br />
Se observa que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas (p=.525) <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> abstemios, <strong>en</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia o no a diversos tipos <strong>de</strong> organizaciones<br />
(Tab<strong>la</strong> 134).<br />
Para finalizar este apartado, se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 135 los resultados d<strong>el</strong> test<br />
Chi cuadrado para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios<br />
para <strong>la</strong> variable Disponibilidad Económica.<br />
Tab<strong>la</strong> 135<br />
Chi cuadrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra para <strong>la</strong> variable: Disponibilidad económica semanal<br />
Categorías Casos Casos Residual<br />
observados esperados<br />
3000 pts. 13 25.38 -12.38<br />
Total 270 (χ 2 (3)=67.145; p
220<br />
3.1.2. Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> y variables estructurales<br />
En este apartado se expondrán los análisis <strong>de</strong> varianza y los test <strong>de</strong> contraste <strong>de</strong><br />
medias realizados con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar posibles difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> realizado por los adolesc<strong>en</strong>tes durante los fines <strong>de</strong> semana,<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> cinco variables estructurales: Tipo <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro, Sexo, Edad, Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />
a Organizaciones y Disponibilidad Económica.<br />
El procedimi<strong>en</strong>to seguido ha sido <strong>el</strong> <strong>de</strong> asignar como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s<br />
distintas categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables estructurales m<strong>en</strong>cionadas, y como variable<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s puntuaciones globales <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> obt<strong>en</strong>idas por <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> estimación <strong>de</strong> cm 3 consumidos <strong>en</strong> un fin <strong>de</strong> semana (Tab<strong>la</strong> 119) <strong>de</strong> los<br />
sujetos asignados a los clusters <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado y excesivo (Tab<strong>la</strong>s 122 y<br />
123). En los casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te estuviera repres<strong>en</strong>tada por más<br />
<strong>de</strong> dos niv<strong>el</strong>es, se realizaron test <strong>de</strong> Tukey para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas, si éstas hubieran sido <strong>de</strong>tectadas.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 136 se expon<strong>en</strong> los resultados d<strong>el</strong> anova realizado para <strong>de</strong>terminar<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización.<br />
Tab<strong>la</strong> 136<br />
Anova unidireccional <strong>en</strong>tre Tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable Consumo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
(estimación <strong>de</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>) <strong>en</strong> fines <strong>de</strong> semana con los amigos<br />
Fu<strong>en</strong>te SC gl MC RAZON-F P<br />
Entre 229109.58 1 229109.58 2.4704 .1164<br />
Error 76789551.64 828 92741.00<br />
Total 77018661.23 829<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 136, no aparec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
(p=.116) <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los alumnos <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros públicos<br />
y los <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros privados. Así pues, aunque se observaba una mayor pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> abstemios <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros privados (Tab<strong>la</strong> 131), <strong>en</strong>tre los bebedores, no aparec<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre ambos grupos.<br />
Respecto al sexo, se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 137 los resultados d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> varianza<br />
que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> esta variable estructural.<br />
Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 137 reflejan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
(p
Tab<strong>la</strong> 137<br />
Anova unidireccional <strong>en</strong>tre Sexo <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable Consumo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (estimación <strong>de</strong><br />
cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>) <strong>en</strong> fines <strong>de</strong> semana con los amigos<br />
FUENTE SC gl MC RAZON-F P hombre mujer<br />
Entre 2772841.99 1 2772841.99 30.9231 .05 -<br />
308.0394 18 años p>.05 p>.05 -<br />
338.5630 17 años p>.05 p>.05 p>.05 -<br />
378.5986 16 años p.05 p>.05 p>.05 -<br />
Vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 139 que para un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significación alfa <strong>de</strong> .05 <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> anova (Tab<strong>la</strong> 138) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los grupos<br />
221
222<br />
<strong>de</strong> 15 y 16 años, <strong>de</strong> tal forma que los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 16 años consum<strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> significativam<strong>en</strong>te mayores que los <strong>de</strong> 15 años, como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comparación <strong>de</strong> sus respectivas medias. No aparec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los restantes<br />
pares <strong>de</strong> medias, aunque sí se observa que a partir <strong>de</strong> los 16 años <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> edad disminuye suavem<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 140 se expone <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> varianza realizado para <strong>la</strong> variable<br />
Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a Organizaciones.<br />
Tab<strong>la</strong> 140<br />
Anova unidireccional <strong>en</strong>tre Pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable Consumo <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> (estimación <strong>de</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>) <strong>en</strong> fines <strong>de</strong> semana con los amigos<br />
Fu<strong>en</strong>te SC gl MC RAZON-F P<br />
Entre 9529.33 1 9529.3259 0.1025 0.749<br />
Error 77009131.90 828 93006.1980<br />
Total 77018661.23 829<br />
Como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 140, no exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />
o no a algún tipo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> tipo cultural, <strong>de</strong>portivo, recreativo, etc. (p=.749).<br />
Esta aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a organizaciones<br />
ya fue apuntada <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado anterior al referirnos a <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> abstemios al total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (Tab<strong>la</strong> 134).<br />
Finalm<strong>en</strong>te, nos referiremos <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
y <strong>la</strong> disponibilidad económica d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 141 se expon<strong>en</strong> los<br />
datos d<strong>el</strong> anova realizado a este efecto.<br />
Tab<strong>la</strong> 141<br />
Anova unidireccional <strong>en</strong>tre Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable Consumo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
(estimación <strong>de</strong> cm 3 <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>) <strong>en</strong> fines <strong>de</strong> semana con los amigos<br />
Fu<strong>en</strong>te SC gl MC RAZON-F P<br />
Entre 2867674.89 3 955891.63 10.6481
nómica semanal. Para conocer <strong>en</strong>tre qué grupos se dan estas difer<strong>en</strong>cias, se llevó<br />
acabó un test <strong>de</strong> Tukey, cuyos resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 142.<br />
Tab<strong>la</strong> 142<br />
Test <strong>de</strong> Tukey para <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos<br />
Medias Grupo 3000<br />
198.9426 .05 -<br />
344.6514 1000-3000 p
224<br />
m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> nuestra investigación: <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> socialización familiar, los<br />
valores, <strong>la</strong> información sobre los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. Se trata <strong>de</strong><br />
testar estas posibles r<strong>el</strong>aciones a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>ativas a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables<br />
m<strong>en</strong>cionadas (ver apartado 1.5) <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a tres grupos<br />
posibles <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>: abstemios, mo<strong>de</strong>rados y excesivos (ver apartado 2.5.2).<br />
Recor<strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas se ha extraído<br />
a partir <strong>de</strong> una estimación consumido durante los fines <strong>de</strong> semana <strong>en</strong> interacción<br />
con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales.<br />
Com<strong>en</strong>zaremos refiriéndonos <strong>en</strong> este apartado a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre los estilos<br />
<strong>de</strong> socialización familiar y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Para <strong>el</strong>lo se realizó un<br />
análisis <strong>de</strong> varianza, asignando como variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida<br />
por los sujetos <strong>en</strong> los distintos factores que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> socialización familiar,<br />
y como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico, repres<strong>en</strong>tado por<br />
tres niv<strong>el</strong>es, alusivos a los tres clusters <strong>en</strong> que fueron distribuidos los sujetos: abstemios,<br />
mo<strong>de</strong>rados y excesivos. Una vez <strong>de</strong>tectada <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas,<br />
se aplicó <strong>el</strong> test <strong>de</strong> contraste <strong>de</strong> medias <strong>de</strong> Tukey con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> conocer<br />
<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias.<br />
Pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> primer lugar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 143, los datos r<strong>el</strong>ativos al anova realizado<br />
para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
estrategias educativas familiares.<br />
Tab<strong>la</strong> 143<br />
Anova<br />
Variables SC gl MC F P<br />
Sobreprotección [SOC] 186.699 2 93.350 2.433 0.088<br />
Compr<strong>en</strong>sión y apoyo [SOC] 3106.174 2 1553.087 8.121
Tab<strong>la</strong> 144<br />
Medias <strong>de</strong> cada grupo y Test <strong>de</strong> Tukey (alfa=0.05)<br />
Variables Abstemios Mo<strong>de</strong>rado Excesivo<br />
Sobreprotección [SOC] 27.815= 27.755= 28.829=<br />
Compr<strong>en</strong>sión y apoyo [SOC] 81.374a 79.762a 76.288b<br />
Castigo [SOC] 23.204b 23.411b 26.034a<br />
Presión hacia <strong>el</strong> logro [SOC] 32.696b 33.088b 34.395a<br />
Rechazo [SOC] 23.081b 23.286b 24.522a<br />
Atribución <strong>de</strong> culpa [SOC] 27.119c 28.365b 31.234a<br />
En <strong>el</strong> test <strong>de</strong> Tukey expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 144, se comprueba que, para un niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> significación alfa <strong>de</strong> .05 <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias se dan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los consumidores<br />
excesivos, por una parte, y los abstemios y mo<strong>de</strong>rados, por otra. Así ocurre<br />
<strong>en</strong> los factores Castigo, Presión hacia <strong>el</strong> Logro y Rechazo, <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> excesivo puntúa significativam<strong>en</strong>te más alto que los grupos <strong>de</strong> abstemios<br />
y mo<strong>de</strong>rados y también, <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los consumidores<br />
excesivos obti<strong>en</strong><strong>en</strong> una puntuación significativam<strong>en</strong>te más baja que los otros<br />
dos grupos, no <strong>de</strong>tectándose <strong>en</strong> estos cuatro factores difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />
abstemios y mo<strong>de</strong>rados. Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Atribución <strong>de</strong> Culpa se observan<br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los tres grupos, <strong>de</strong> forma tal que a medida que<br />
aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumido, se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong><br />
este factor.<br />
Pese a no <strong>de</strong>tectarse difer<strong>en</strong>cias significativas, cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor<br />
Sobreprotección, es <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> consumidores excesivos <strong>el</strong> que obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> puntuación<br />
más alta, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> puntuación más baja correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rados.<br />
Po<strong>de</strong>mos realizar, conocidos estos resultados, y <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los<br />
factores (ver apartado 2.1.2.), los sigui<strong>en</strong>tes apuntes: La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia al grupo <strong>de</strong><br />
consumidores excesivos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra r<strong>el</strong>acionada con puntuaciones r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />
más <strong>el</strong>evadas <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los factores que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a estrategias educativas<br />
poco respetuosas con <strong>el</strong> hijo (Castigo, Presión hacia <strong>el</strong> Logro, Rechazo y Atribución<br />
<strong>de</strong> Culpa), y más baja, <strong>en</strong> comparación a los otros grupos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor que recoge<br />
<strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> afecto y respeto (Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo). La excesiva presión<br />
hacia <strong>el</strong> logro, así como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> estrategias reprobativas y culpabilizadoras,<br />
pue<strong>de</strong>n significar un <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to -premeditado o no- por parte <strong>de</strong> los prog<strong>en</strong>itores,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autoafirmación y autonomía d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te. Esto último,<br />
aunque <strong>de</strong> manera más sutil, no <strong>en</strong>cierra m<strong>en</strong>or agresividad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong><br />
hijo, que <strong>la</strong> utilización manifiesta <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> castigo físico y/o verbal (factor<br />
Castigo), o <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos paternos que provoqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hijo un<br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser rechazado o discriminado respecto <strong>de</strong> sus hermanos (factor<br />
Rechazo). Por otra parte, un ambi<strong>en</strong>te familiar <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión y afecto, don<strong>de</strong> se<br />
225
226<br />
facilite <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre sus miembros, aparece como r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te más característico<br />
<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes abstemios o consumidores mo<strong>de</strong>rados, lo que<br />
pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> un clima familiar positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
conductas <strong>de</strong>sajustadas por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Estas i<strong>de</strong>as serán retomadas<br />
y tratadas con más ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> este trabajo.<br />
3.3. LOS VALORES Y EL CONSUMO DE ALCOHOL<br />
En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te punto serán estudiadas <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas y los valores <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Con esta finalidad ha sido<br />
realizados un análisis <strong>de</strong> varianza que nos permita <strong>en</strong>contrar posibles difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los diez factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores<br />
(variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te) <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (variable<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te). Posteriorm<strong>en</strong>te, se realiza un test <strong>de</strong> Tukey para conocer <strong>en</strong>tre qué<br />
niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibles difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>de</strong>tectadas.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 145 aparec<strong>en</strong> expuestos los datos r<strong>el</strong>ativos al anova realizado con <strong>el</strong><br />
objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar posibles difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> los diez<br />
factores extraídos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or cantidad<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumido.<br />
Tab<strong>la</strong> 145<br />
Anova<br />
Variables SC gl MC F P<br />
Autodirección [VAL] 8652.118 2 4326.059 0.846 0.430<br />
Universalidad [VAL] 215574.176 2 107787.088 8.525
se <strong>de</strong>tectan difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> los factores Autodirección (p=.43), Seguridad<br />
(p=.269), Po<strong>de</strong>r (p=667) y Logro (p=.147).<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 146 se muestran los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> contraste <strong>de</strong> medias<br />
realizada con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>en</strong>tre qué grupos <strong>de</strong> consumidores se dan <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> anova.<br />
Tab<strong>la</strong> 146<br />
Medias <strong>de</strong> cada grupo y Test <strong>de</strong> Tukey (alfa=0.05)<br />
Variables Abstemios Mo<strong>de</strong>rado Excesivo<br />
Autodirección [VAL] 455.526= 461.619= 456.634=<br />
Universalidad [VAL] 731.619a 718.763a 689.390b<br />
B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia [VAL] 710.078a 709.742a 673.766b<br />
Tradición [VAL] 367.170a 345.530b 327.351c<br />
Conformidad [VAL] 311.100a 297.965b 274.766c<br />
Seguridad [VAL] 523.985= 528.795= 517.727=<br />
Po<strong>de</strong>r [VAL] 286.259= 288.395= 292.873=<br />
Logro [VAL] 364.244= 360.981= 351.424=<br />
Hedonismo [VAL] 135.337c 152.693b 161.844a<br />
Estimu<strong>la</strong>ción [VAL] 199.085b 208.122b 224.293a<br />
El test <strong>de</strong> Tukey realizado con un niv<strong>el</strong> alfa <strong>de</strong> .05, y como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />
146, pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que <strong>en</strong> tres <strong>de</strong> los factores analizados <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias se dan<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> excesivo y los grupos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado y <strong>de</strong> abstemios,<br />
no habi<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estos dos últimos grupos; <strong>de</strong> esta forma, <strong>en</strong> los<br />
factores Universalidad y B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia los sujetos que beb<strong>en</strong> más cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
obti<strong>en</strong><strong>en</strong> una puntuación significativam<strong>en</strong>te más baja que los sujetos ubicados <strong>en</strong><br />
los grupos <strong>de</strong> abstemios o mo<strong>de</strong>rados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Estimu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s<br />
puntuaciones más altas aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los consumidores excesivos, <strong>en</strong> comparación<br />
a los abstemios y mo<strong>de</strong>rados. Por otra parte, <strong>en</strong> otros tres factores <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los tres grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te; así, <strong>en</strong><br />
los factores Tradición y Conformidad a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
consumido, disminuye <strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> este factor, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor<br />
Hedonismo, son los sujetos más consumidores qui<strong>en</strong>es obti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntuaciones<br />
significativam<strong>en</strong>te más altas.<br />
A pesar <strong>de</strong> no haber sido <strong>de</strong>tectadas difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> los restantes<br />
factores, po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar que <strong>en</strong> los factores Autodirección y Seguridad <strong>la</strong><br />
puntuación más alta correspon<strong>de</strong> al grupo <strong>de</strong> consumidores mo<strong>de</strong>rados, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Po<strong>de</strong>r se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los excesivos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Logro <strong>en</strong> los<br />
abstemios.<br />
227
228<br />
En vista <strong>de</strong> estos resultados y at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos factores (ver apartado<br />
2.2.2.) pue<strong>de</strong> inferirse que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra r<strong>el</strong>acionado<br />
con <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> valores r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y estimu<strong>la</strong>ción<br />
(Hedonismo y Estimu<strong>la</strong>ción) y alejados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>seo expreso <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y f<strong>el</strong>icidad tanto<br />
para <strong>el</strong> <strong>en</strong>dogrupo como para <strong>el</strong> exogrupo (B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia y Universalidad), y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación<br />
<strong>de</strong> tradiciones y conv<strong>en</strong>ciones sociales (Tradición y Conformidad).<br />
Por otra parte, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o propuesto por Schwartz (1992) sugiere <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
unas r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> afinidad y conflicto <strong>en</strong>tre los factores, basadas <strong>en</strong> sus respectivos<br />
énfasis comunes o contrapuestos. En nuestro caso, y recogi<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s afinida<strong>de</strong>s<br />
o conflictos referidas a los seis factores <strong>en</strong> los que se han hal<strong>la</strong>do difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas, comprobamos que los resultados obt<strong>en</strong>idos se ajustan al mod<strong>el</strong>o original,<br />
at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al s<strong>en</strong>tido que toman <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los tres<br />
grupos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>. Así ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afinida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre Hedonismo y Estimu<strong>la</strong>ción<br />
(énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> arousal afectivam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tero), Universalismo y<br />
B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia (énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> interés prosocial) y Tradición y Conformidad (énfasis <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> autorrestricción y sumisión); y <strong>en</strong> los conflictos Estimu<strong>la</strong>ción vs. Conformidad y<br />
Tradición (favorecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cambios vs. sumisión y búsqueda <strong>de</strong> estabilidad) y<br />
Hedonismo vs. Conformidad y Tradición (primacía <strong>de</strong> los propios <strong>de</strong>seos vs. autorrestricción<br />
y aceptación <strong>de</strong> los límites impuestos).<br />
La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n propuestas por Schwartz<br />
(1992), y expuestas <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.2.2., será com<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> conclusiones<br />
<strong>de</strong> este trabajo.<br />
3.4. EL NIVEL DE INFORMACIÓN, LAS ACTITUDES Y EL<br />
CONSUMO DE ALCOHOL<br />
Pasamos a exponer <strong>en</strong> este apartado los resultados que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> información o conocimi<strong>en</strong>tos que sobre sus efectos pose<strong>en</strong>, así como <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />
que hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y su <strong>consumo</strong> manifiestan. A tal efecto, se ha realizado un<br />
análisis <strong>de</strong> varianza, asignándose como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
alcohólico (abstemios, mo<strong>de</strong>rados y excesivos) y como variables <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>la</strong><br />
puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> puntuación prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
cada uno <strong>de</strong> los cinco factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s. La puntuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> información (ver apartado 2.3.2) se obtuvo sumando un punto por cada acierto y<br />
cero puntos por cada error u omisión.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 147 aparec<strong>en</strong> los datos proce<strong>de</strong>ntes d<strong>el</strong> anova realizado con <strong>la</strong> finalidad<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar posibles difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> los cinco factores<br />
extraídos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> bebidas alcohólicas consumidas.
Tab<strong>la</strong> 147<br />
Anova<br />
Variables SC gl MC F P<br />
Grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to [INF] 112.411 2 56.205 5.548 0.004<br />
Actitud prev<strong>en</strong>tiva [ACT] 3503.309 2 1751.654 54.318
230<br />
Por lo que se refiere a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> referida prueba <strong>de</strong><br />
Tukey (Tab<strong>la</strong> 148) se comprueba que, para un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significación alfa <strong>de</strong> .05, exist<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre cada uno <strong>de</strong> los tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, para los<br />
cinco factores extraídos. Así, <strong>en</strong> los factores Actitud Prev<strong>en</strong>tiva y Consecu<strong>en</strong>cias<br />
Negativas, a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas disminuye<br />
<strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los factores Actitud Permisiva,<br />
Facilitación Social y Actitud Evasiva, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación es tal que, conforme se aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerido, se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor.<br />
Expuestos los datos anteriores y conocidos los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los factores<br />
(ver apartado 2.4.2.), po<strong>de</strong>mos esbozar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones: Se constata que<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> aparece r<strong>el</strong>acionado <strong>de</strong> forma positiva con aqu<strong>el</strong>los factores que<br />
recog<strong>en</strong> actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral más indulg<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
<strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes (Actitud Permisiva, Facilitación Social y Actitud Evasiva), al tiempo<br />
que se observa una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido inverso con aqu<strong>el</strong>los conjuntos <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias alusivos<br />
a los efectos negativos <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, y a <strong>la</strong> percepción<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> abuso (Actitud Prev<strong>en</strong>tiva y Consecu<strong>en</strong>cias<br />
Negativas). Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es un vehiculizador efectivo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales, así como <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión evasiva y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> permisividad <strong>de</strong> su <strong>consumo</strong> <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es, aparec<strong>en</strong> más consolidadas<br />
<strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes más consumidores, todo <strong>el</strong>lo apoyado <strong>en</strong> parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> justificación<br />
que aportan sus efectos inmediatos sobre <strong>la</strong> conducta, y acompañado <strong>de</strong> una infravaloración<br />
<strong>de</strong> sus efectos negativos a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (inher<strong>en</strong>te no sólo al factor<br />
Consecu<strong>en</strong>cias Negativas, sino también a Actitud Prev<strong>en</strong>tiva).<br />
3.5. EL CONSUMO EN GRUPOS DE REFERENCIA Y EL<br />
CONSUMO EN EL ADOLESCENTE<br />
Trataremos <strong>en</strong> este apartado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes y una variable crucial para explicar <strong>el</strong> mismo, como es <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> que<br />
<strong>de</strong> esta misma sustancia realizan grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia social como <strong>la</strong> familia y <strong>el</strong><br />
grupo <strong>de</strong> iguales. En <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> varianza realizado a este fin, y cuyos resultados<br />
serán expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes, han sido asignados como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> (abstemios, mo<strong>de</strong>rados y excesivos) y<br />
como variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos<br />
sociales <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. De esta esca<strong>la</strong> se han extraído cuatro categorías <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
(<strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> padre, <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los hermanos/as<br />
mayores, <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales), que son <strong>en</strong> realidad estimaciones que <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te hace d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> sus grupos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> familiar, <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se<br />
obtuvieron a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación que adolesc<strong>en</strong>te realizaba acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> que observaba <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes miembros <strong>de</strong> su familia, para siete tipos<br />
<strong>de</strong> bebidas alcohólicas. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, <strong>la</strong> puntuación se obtuvo<br />
mediante <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> miembros d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales que habitualm<strong>en</strong>te<br />
consumían siete bebidas difer<strong>en</strong>tes, correspondi<strong>en</strong>do una mayor puntuación<br />
a una mayor cantidad <strong>de</strong> consumidores (ver apartado 1.5). La puntuación final<br />
se obtuvo sumando <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> cada sujeto <strong>el</strong>evadas al cuadrado, para pon<strong>de</strong>rar<br />
positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te al anova, se realiza un test <strong>de</strong> Tukey para conocer <strong>en</strong>tre qué niv<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong>tectadas.<br />
En primer lugar, mostraremos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 149 los resultados d<strong>el</strong> anova realizado<br />
para conocer si exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los grupos<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a cada uno <strong>de</strong> los tres clusters <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
que v<strong>en</strong>imos utilizando.<br />
Tab<strong>la</strong> 149<br />
Anova<br />
Variables SC gl MC F P<br />
Consumo d<strong>el</strong> padre [INF] 9882.096 2 4941.048 31.382
232<br />
El test <strong>de</strong> Tukey realizado, y expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 150, evi<strong>de</strong>ncia que, con un niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> significación alfa <strong>de</strong> .05, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los tres grupos <strong>de</strong><br />
consumidores para <strong>la</strong>s cuatro categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Así pues, se<br />
observa que conforme aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumida por <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te,<br />
se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad consumida por sus familiares, así como <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
miembros <strong>de</strong> su grupo <strong>de</strong> iguales que realizan habitualm<strong>en</strong>te este <strong>consumo</strong>.<br />
Estos resultados sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerte influ<strong>en</strong>cia que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los<br />
grupos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (familia y amigos) ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> que lleva a cabo <strong>el</strong> propio<br />
adolesc<strong>en</strong>te, y, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, y apuntan <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s acciones prev<strong>en</strong>tivas -que serán discutidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> último capítulo <strong>de</strong> este<br />
trabajo- se focalic<strong>en</strong> no sólo sobre <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te consumidor, sino<br />
también sobre sus grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, especialm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> sistema familiar.
4 RELACIONES<br />
ENTRE LAS VARIABLES:<br />
ANÁLISIS DISCRIMINANTE<br />
233
4.1. INTRODUCCIÓN AL ANÁLISIS DISCRIMINANTE<br />
Una vez expuestos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior, los análisis difer<strong>en</strong>ciales que daban<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong>s distintas variables<br />
utilizadas, nos disponemos <strong>en</strong> este capítulo a exponer los resultados d<strong>el</strong> análisis<br />
discriminante que se ha llevado a cabo con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ofrecer una predicción<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> socialización, valores, información,<br />
actitu<strong>de</strong>s e influ<strong>en</strong>cia social.<br />
La técnica d<strong>el</strong> análisis discriminante permite establecer <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre dos<br />
o más grupos <strong>de</strong> una variable, con respecto a un conjunto <strong>de</strong> variables tomadas<br />
simultáneam<strong>en</strong>te. La variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es tratada <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> medida nominal<br />
-por ejemplo, <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> versus no <strong>abusivo</strong>- y los grupos <strong>en</strong> que se divi<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> agrupar puntuaciones mutuam<strong>en</strong>te excluy<strong>en</strong>tes. A través <strong>de</strong> esta técnica estadística<br />
es posible analizar <strong>la</strong>s combinaciones lineales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
que mejor difer<strong>en</strong>cian o discriminan <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
(Klecka, 1980).<br />
Mediante <strong>el</strong> análisis discriminante pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos realizar una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los<br />
sujetos y asignarlos a cada uno <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> función d<strong>el</strong><br />
resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación lineal d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes utilizadas.<br />
Nótese que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los análisis difer<strong>en</strong>ciales, <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> aparecía<br />
como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> discriminante, <strong>el</strong> estatus<br />
<strong>de</strong> consumidor es <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, y <strong>la</strong>s variables predictoras constituy<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />
Las combinaciones lineales d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> variables predictoras recib<strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre<br />
<strong>de</strong> funciones discriminantes. El número <strong>de</strong> funciones discriminantes posibles<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> variables<br />
discriminantes incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis. El número máximo <strong>de</strong> funciones discriminantes<br />
es igual a una unidad m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> variables predictoras, o bi<strong>en</strong>, a una<br />
unidad m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable predicha, <strong>el</strong>igi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> cantidad<br />
m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> estas dos (Herrero, 1994).<br />
En nuestro caso, se ha realizado un análisis discriminante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que han sido utilizadas<br />
conjuntam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s variables hipotéticam<strong>en</strong>te predictoras con sus<br />
correspondi<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones, asignándose como variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te los niv<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> utilizados <strong>en</strong> los análisis difer<strong>en</strong>ciales.<br />
Sin embargo, y con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> realizar una predicción sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> excesivo,<br />
se ha categorizado <strong>el</strong> estatus <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> dos niv<strong>el</strong>es: abstemios/mo<strong>de</strong>rados<br />
versus excesivos. Es <strong>de</strong>cir, los tres clusters originales <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico<br />
han sido reducidos a dos, al agrupar <strong>en</strong> un solo grupo a los sujetos abstemios y<br />
mo<strong>de</strong>rados.<br />
Dado que <strong>la</strong> acción prev<strong>en</strong>tiva d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>be<br />
ori<strong>en</strong>tarse fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> evitación <strong>de</strong> un <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong>, los clusters<br />
235
236<br />
<strong>de</strong> abstemios y mo<strong>de</strong>rados han sido reducidos a uno solo, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> confrontarlos<br />
metodológicam<strong>en</strong>te a los consumidores excesivos. Esto nos permitirá discernir<br />
qué características psicosociales difer<strong>en</strong>cian a los adolesc<strong>en</strong>tes que realizan un<br />
<strong>consumo</strong> excesivo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables discriminantes utilizadas.<br />
De esta forma, un total <strong>de</strong> veintiséis variables discriminantes y dos grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
variable discriminada, permitirá <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> una función discriminante, lo cual a su<br />
vez nos permitirá establecer <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong> qué variables explican <strong>en</strong> mayor medida<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> excesivo <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
P<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> qué variables predic<strong>en</strong> un <strong>consumo</strong> excesivo<br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> durante los fines <strong>de</strong> semana, por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, resulta un dato<br />
a<strong>de</strong>cuado y metodológicam<strong>en</strong>te muy útil para p<strong>la</strong>nificar cualquier medida <strong>de</strong>stinada a<br />
prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> uso <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> esta droga.<br />
4.2. SOCIALIZACIÓN, VALORES, INFORMACIÓN, ACTITUDES,<br />
INFLUENCIA Y NO CONSUMO/CONSUMO MODERADO<br />
VERSUS CONSUMO EXCESIVO<br />
Nos disponemos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te punto a hacer m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> análisis discriminante<br />
realizado con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una predicción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, utilizando<br />
todas <strong>la</strong>s variables al mismo tiempo. La totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables incluidas ha<br />
sido <strong>de</strong> 26, cantidad que se correspon<strong>de</strong> con los seis factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> socialización<br />
familiar, los diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores, <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
los cinco factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s cuatro estimaciones <strong>de</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia social.<br />
Se ha realizado <strong>en</strong> primer lugar un análisis <strong>de</strong> varianza a fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s variables<br />
que pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los dos grupos <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes:<br />
abstemios/mo<strong>de</strong>rados y consumidores excesivos (ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 124 <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
sujetos <strong>en</strong> los dos grupos). La Tab<strong>la</strong> 151 expone los resultados <strong>de</strong> este análisis.<br />
Tab<strong>la</strong> 151<br />
Anova<br />
Variables SC gl MC F P<br />
Sobreprotección [SOC] 186.029 1 186.029 4.854 0.028<br />
Compr<strong>en</strong>sión y apoyo [SOC] 2615.936 1 2615.936 13.659
Tab<strong>la</strong> 151 (Continuación)<br />
Autodirección [VAL] 1651.729 1 1651.729 0.323 0.570<br />
Universalidad [VAL] 184414.966 1 184414.966 14.566
238<br />
Tab<strong>la</strong> 152 (Continuación)<br />
Castigo [SOC] 23.349 26.034<br />
Presión hacia <strong>el</strong> logro [SOC] 32.970 34.395<br />
Rechazo [SOC] 23.225 24.522<br />
Atribución <strong>de</strong> culpa [SOC] 27.989 31.234<br />
Autodirección [VAL] 459.781 456.634<br />
Universalidad [VAL] 722.641 689.390<br />
B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia [VAL] 709.844 673.766<br />
Tradición [VAL] 352.058 327.351<br />
Conformidad [VAL] 301.927 274.766<br />
Seguridad [VAL] 527.344 517.727<br />
Po<strong>de</strong>r [VAL] 287.751 292.873<br />
Logro [VAL] 361.965 351.424<br />
Hedonismo [VAL] 147.457 161.844<br />
Estimu<strong>la</strong>ción [VAL] 205.396 224.293<br />
Grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to [INF] 13.302 13.337<br />
Actitud prev<strong>en</strong>tiva [ACT] 33.504 30.054<br />
Actitud permisiva [ACT] 13.777 17.200<br />
Consec. negativas [ACT] 20.936 19.951<br />
Facilitación social [ACT] 7.385 8.434<br />
Actitud evasiva [ACT] 7.265 8.273<br />
Consumo d<strong>el</strong> padre [INF] 23.015 29.585<br />
Consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre [INF] 16.064 19.815<br />
Consumo <strong>de</strong> hermanos [INF] 14.830 24.102<br />
Consumo <strong>de</strong> amigos [INF] 36.753 50.278<br />
Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 152 sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones referidas a <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre grupos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>tectaron<br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>el</strong> anova (Tab<strong>la</strong> 151):<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> socialización familiar, se observa que los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que realizan un <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> obti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntuaciones más <strong>el</strong>evadas <strong>en</strong> los<br />
factores Sobreprotección (p=.028), Castigo (p
Autodirección, Seguridad y Logro, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Po<strong>de</strong>r son los excesivos<br />
qui<strong>en</strong>es puntúan más alto, aunque sin llegar a probabilida<strong>de</strong>s significativas.<br />
Aunque, como ya se ha m<strong>en</strong>cionado, no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionarse que <strong>la</strong><br />
media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> los consumidores <strong>abusivo</strong>s es ligeram<strong>en</strong>te más alta<br />
que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los abstemios/mo<strong>de</strong>rados.<br />
Por lo que se refiere a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />
152 que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> consumidores excesivos puntúa más alto <strong>en</strong> los factores Actitud<br />
Permisiva, Facilitación Social y Actitud Evasiva (con un valor <strong>de</strong> p
240<br />
Tab<strong>la</strong> 154<br />
Función discriminante<br />
varianza corr<strong>el</strong>ación conjunto Chifunción<br />
autovalor explicada canónica residual <strong>la</strong>mbda cuadrado gl p<br />
Función 1 0.306 100% 0.484 <strong>en</strong>tre 1 y 1 0.766 289.885 26
Como po<strong>de</strong>mos comprobar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 155, <strong>la</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta Consumo <strong>de</strong> Amigos (.428) y Actitud Permisiva (.419).<br />
Aunque <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te estandarizado nos informa d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables<br />
que más han discriminado, no nos ofrece información acerca <strong>de</strong> cómo contribuye<br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables a <strong>la</strong>s función discriminante extraída. Es por <strong>el</strong>lo que hay<br />
que at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s corr<strong>el</strong>aciones que pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s variables discriminantes con <strong>la</strong> función.<br />
Esto es así porque es posible que algunas variables pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una r<strong>el</strong>ación alta<br />
con <strong>la</strong> función y no obstante, no han sido incluidas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables con coefici<strong>en</strong>tes<br />
estandarizados más <strong>el</strong>evados, <strong>de</strong>bido al efecto <strong>de</strong> sobreso<strong>la</strong>pami<strong>en</strong>to producido<br />
como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución previa <strong>de</strong> otras variables.<br />
Para conocer <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables con <strong>la</strong> función discriminante,<br />
han sido extraídas <strong>la</strong>s saturaciones canónicas que son expuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 156.<br />
Tab<strong>la</strong> 156<br />
Saturaciones canónicas (corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables y <strong>la</strong> función discriminante)<br />
Variables Función 1<br />
Sobreprotección [SOC] 0.120<br />
Compr<strong>en</strong>sión y apoyo [SOC] -0.202<br />
Castigo [SOC] 0.277<br />
Presión hacia <strong>el</strong> logro [SOC] 0.167<br />
Rechazo [SOC] 0.248<br />
Atribución <strong>de</strong> culpa [SOC] 0.339<br />
Autodirección [VAL] -0.031<br />
Universalidad [VAL] -0.208<br />
B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia [VAL] -0.263<br />
Tradición [VAL] -0.202<br />
Conformidad [VAL] -0.315<br />
Seguridad [VAL] -0.078<br />
Po<strong>de</strong>r [VAL] 0.045<br />
Logro [VAL] -0.102<br />
Hedonismo [VAL] 0.268<br />
Estimu<strong>la</strong>ción [VAL] 0.250<br />
Grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to [INF] 0.008<br />
Actitud prev<strong>en</strong>tiva [ACT] -0.419<br />
Actitud permisiva [ACT] 0.693<br />
Consec. negativas [ACT] -0.214<br />
Facilitación social [ACT] 0.299<br />
Actitud evasiva [ACT] 0.364<br />
Consumo d<strong>el</strong> padre [INF] 0.366<br />
Consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre [INF] 0.288<br />
Consumo <strong>de</strong> hermanos [INF] 0.480<br />
Consumo <strong>de</strong> amigos [INF] 0.610<br />
241
242<br />
Observamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 156 que <strong>la</strong>s mayores corr<strong>el</strong>aciones con <strong>la</strong> función discriminante<br />
(conv<strong>en</strong>dremos <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s superiores a un valor absoluto <strong>de</strong> .3)<br />
correspon<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes variables: Actitud Permisiva<br />
(.693), Consumo <strong>de</strong> Amigos (.61), Consumo <strong>de</strong> Hermanos (.48), Actitud Prev<strong>en</strong>tiva (-<br />
.419), Consumo d<strong>el</strong> Padre (.366), Actitud Evasiva (.364), Atribución <strong>de</strong> Culpa (.339),<br />
Conformidad (-.315) y Facilitación Social (.299).<br />
Po<strong>de</strong>mos concluir, <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> estos resultados, que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra r<strong>el</strong>acionado principalm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> esta misma sustancia <strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia social (familia y amigos), con <strong>el</strong><br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s permisivas y apoyadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> justificación que aportan los<br />
efectos inmediatos <strong>de</strong>sinhibidores y evasivos, con valores más próximos a <strong>la</strong> búsqueda<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer que a <strong>la</strong> conformidad con <strong>la</strong>s normas sociales autorrestrictivas, y con<br />
<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión y dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia.<br />
Pasamos a continuación a exponer los datos referidos a <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong> sujetos<br />
incluidos <strong>en</strong> cada grupo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que pue<strong>de</strong>n pre<strong>de</strong>cir <strong>el</strong> <strong>consumo</strong>.<br />
Esta c<strong>la</strong>sificación nos permite conocer qué grado <strong>de</strong> precisión ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> función para<br />
discriminar <strong>en</strong>tre los dos grupos <strong>de</strong> consumidores. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 157 se muestra <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación.<br />
Tab<strong>la</strong> 157<br />
Predicciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación. Frecu<strong>en</strong>cias<br />
Abst.-Mo<strong>de</strong>’ Excesivo’ Total<br />
Abst.-Mo<strong>de</strong> 688 207 895<br />
Excesivo 49 156 205<br />
Total 737 363 1100<br />
Como se observa, <strong>de</strong> los 895 sujetos que componían <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> abstemios y<br />
mo<strong>de</strong>rados, 688 han sido c<strong>la</strong>sificados correctam<strong>en</strong>te y 207 lo han sido erróneam<strong>en</strong>te,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong> los 205 consumidores excesivos, 156 han sido correctam<strong>en</strong>te<br />
c<strong>la</strong>sificados y 49 lo han sido erróneam<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 158 se muestran <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> casos correcta e incorrectam<strong>en</strong>te<br />
c<strong>la</strong>sificados.<br />
Tab<strong>la</strong> 158<br />
Predicciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación. Porc<strong>en</strong>tajes<br />
Abst.-Mo<strong>de</strong>’ Excesivo’ Total<br />
Abst.-Mo<strong>de</strong> 76.87 23.13 100.00<br />
Excesivo 23.90 76.10 100.00<br />
Total 67.00 33.00 100.00
Se observa que porc<strong>en</strong>tajes superiores a <strong>la</strong>s tres cuartas partes han sido c<strong>la</strong>sificados<br />
correctam<strong>en</strong>te. Así <strong>el</strong> 76.87% <strong>de</strong> los sujetos abstemios o mo<strong>de</strong>rados ha sido<br />
c<strong>la</strong>sificado correctam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables predictoras utilizadas. Por su<br />
parte, un 76.1% <strong>de</strong> los excesivos ha sido c<strong>la</strong>sificado, igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera correcta<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución. Se observa, por tanto, una ganancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> predicción superior al<br />
50% que acertaríamos por azar.<br />
243
5 CONCLUSIONES<br />
245
Llegamos a <strong>la</strong> parte final <strong>de</strong> nuestro trabajo. Después <strong>de</strong> haber expuesto los resultados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, es ahora <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> resumir <strong>la</strong> información que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
páginas prece<strong>de</strong>ntes ha sido reflejada a través <strong>de</strong> 158 tab<strong>la</strong>s y 16 cuadros, así como<br />
<strong>de</strong> tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s implicaciones prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> los<br />
resultados obt<strong>en</strong>idos, punto <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual retomaremos algunos <strong>de</strong> los conceptos manejados<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico <strong>de</strong> este trabajo. No nos excusaremos aludi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> dificultad<br />
<strong>de</strong> sintetizar <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> información que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong>tre manos. El<br />
compromiso adquirido a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ha <strong>de</strong><br />
verse reconocido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas que sigu<strong>en</strong>. Si así es, p<strong>en</strong>saremos que <strong>el</strong> trabajo que<br />
pres<strong>en</strong>tamos ha sido a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te interpretado por qui<strong>en</strong> haya llegado hasta aquí<br />
<strong>en</strong> su lectura. En caso contrario, <strong>de</strong>beríamos consi<strong>de</strong>rar como mo<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> éxito<br />
obt<strong>en</strong>ido por nuestra exposición.<br />
A fin <strong>de</strong> estructurar estas conclusiones <strong>de</strong> una manera lo más c<strong>la</strong>rificadora posible,<br />
tanto para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>abora, como para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s lee, hemos <strong>de</strong>cidido realizar<br />
una exposición basada <strong>en</strong> los objetivos <strong>en</strong>unciados <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 1.2. <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
D<strong>el</strong> último <strong>de</strong> estos objetivos -<strong>el</strong> referido a <strong>la</strong>s propuestas prev<strong>en</strong>tivas- daremos<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te capítulo <strong>de</strong> este trabajo. Pasamos a <strong>en</strong>unciar, com<strong>en</strong>tar y<br />
discutir <strong>la</strong>s conclusiones extraídas.<br />
Objetivo 1.2.1. Conocer los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas por<br />
parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> dos difer<strong>en</strong>tes situaciones sociales: <strong>en</strong> su<br />
ambi<strong>en</strong>te familiar y <strong>en</strong> su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales durante los fines <strong>de</strong><br />
semana.<br />
El primer dato a <strong>de</strong>stacar es que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas por parte <strong>de</strong><br />
los adolesc<strong>en</strong>tes resulta ser muy escaso <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> su sistema familiar <strong>en</strong> comparación<br />
al observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales durante los fines <strong>de</strong><br />
semana; es <strong>de</strong>cir, los adolesc<strong>en</strong>tes no su<strong>el</strong><strong>en</strong> beber <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> forma habitual <strong>en</strong> su<br />
casa, sino que lo hac<strong>en</strong> con sus amigos <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ocio. Este dato es<br />
refr<strong>en</strong>dado por <strong>la</strong>s simi<strong>la</strong>res conclusiones obt<strong>en</strong>idas reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por Am<strong>en</strong>gual,<br />
Ca<strong>la</strong>fat y Palmer (1993) y Parra (1994), lo cual, por otra parte, confirma <strong>la</strong> Hipótesis<br />
1.3.1. <strong>de</strong> nuestro trabajo. De esta manera, po<strong>de</strong>mos confirmar también, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te consumidor habitual <strong>de</strong> bebidas alcohólicas es un bebedor social<br />
-o grupal, como sugeríamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> este trabajo- que pue<strong>de</strong> abandonar<br />
su hábito durante cinco días a <strong>la</strong> semana, para reanudarlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado<br />
esc<strong>en</strong>ario r<strong>el</strong>acional. Recor<strong>de</strong>mos que, <strong>en</strong> un reci<strong>en</strong>te informe, Comas (1993)<br />
seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> cantidad estimada <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 15<br />
y 16 años es, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te durante los sábados treinta veces superior al que se estima<br />
<strong>de</strong> lunes a jueves. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>consumo</strong> habitual d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su casa,<br />
no resta, sin embargo, importancia a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los miembros<br />
247
248<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong> propio adolesc<strong>en</strong>te. Esto último será tratado al<br />
abordar <strong>el</strong> objetivo 1.2.5.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s observaciones anteriores, <strong>de</strong>cidimos consi<strong>de</strong>rar que los niv<strong>el</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, así como <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los sujetos <strong>en</strong><br />
abstemios, consumidores mo<strong>de</strong>rados y consumidores excesivos, <strong>de</strong>bía realizarse<br />
<strong>en</strong> base al <strong>consumo</strong> manifestado <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> interacción con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
iguales. A partir <strong>de</strong> esta consi<strong>de</strong>ración, expondremos <strong>la</strong>s conclusiones obt<strong>en</strong>idas<br />
respecto a los tipos <strong>de</strong> bebidas y formatos más <strong>el</strong>egidos por los jóv<strong>en</strong>es consumidores.<br />
Los licores -solos o combinados-, seguidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza, han resultado ser los<br />
tipos <strong>de</strong> bebidas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral más consumidas. En <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te investigación epi<strong>de</strong>miológica<br />
<strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Sagrera y Batista (1994), también aparec<strong>en</strong> estas dos<br />
bebidas como <strong>la</strong>s más consumidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, aunque invirti<strong>en</strong>do su<br />
or<strong>de</strong>n. Cabe <strong>de</strong>stacar que un producto tan característico <strong>de</strong> nuestra cultura, como<br />
es <strong>el</strong> vino, aparece <strong>en</strong> nuestra investigación con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> muy escaso<br />
<strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es, por <strong>de</strong>bajo incluso <strong>de</strong> bebidas m<strong>en</strong>os “propias” como <strong>el</strong> champán<br />
y <strong>el</strong> vermut. Sin embargo, <strong>en</strong>tre los consumidores excesivos hemos visto un<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas ferm<strong>en</strong>tadas, <strong>de</strong> forma tal que <strong>la</strong> cantidad<br />
<strong>de</strong> cerveza consumida se aproxima <strong>de</strong> manera importante a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos<br />
y combinados, y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino, aun mant<strong>en</strong>iéndose a mucha distancia <strong>de</strong> los<br />
anteriores, supera ya al <strong>de</strong> champán y vermut. Es sabido que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> nuestro país, <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino ha t<strong>en</strong>dido a estabilizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />
décadas, y que <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas se ha<br />
producido a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza y los licores <strong>de</strong> alta graduación (Rodés,<br />
Caballería y Parés, 1992), datos éstos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> concordancia con los<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> nuestra investigación.<br />
Por lo que respecta a los formatos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> más <strong>el</strong>egidos por los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
se ha observado que los formatos <strong>de</strong> uso compartido -”litronas” y “cubalitros”- son<br />
los que gozan <strong>de</strong> una mayor prefer<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong>tre éstos, los combinados a base <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>dos sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do más consumidos que <strong>la</strong> cerveza. Otro dato a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta es que <strong>en</strong> ambos casos se da una circunstancia simi<strong>la</strong>r, cual es que a medida<br />
que aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número <strong>de</strong> compañeros que hac<strong>en</strong> uso simultáneo d<strong>el</strong> mismo formato,<br />
aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>. Estos resultados pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto, una<br />
vez más, <strong>la</strong> importancia que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> interacción<br />
grupal. Los adolesc<strong>en</strong>tes no sólo beb<strong>en</strong> <strong>en</strong> compañía, sino que, a<strong>de</strong>más, prefier<strong>en</strong><br />
hacerlo comparti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> formato <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, apuntaremos que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sujetos abstemios ha resultado ser<br />
<strong>de</strong> un 24.5% y <strong>el</strong> <strong>de</strong> consumidores <strong>de</strong> un 75.5%. El porc<strong>en</strong>taje, respecto a <strong>la</strong> muestra<br />
total, <strong>de</strong> sujetos asignados al cluster <strong>de</strong> consumidores mo<strong>de</strong>rados ha sido <strong>de</strong> un<br />
56.8%, y <strong>el</strong> <strong>de</strong> asignados al cluster <strong>de</strong> consumidores excesivos resultó ser <strong>de</strong> un<br />
18.6%.
Objetivo 1.2.2. Determinar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, manifestadas por los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
Com<strong>en</strong>zaremos por m<strong>en</strong>cionar los datos referidos a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> borracheras.<br />
Hemos comprobado que <strong>el</strong> 58.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra manifiesta haberse emborrachado<br />
alguna vez <strong>en</strong> su vida, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 41.3% dice no haberlo hecho nunca.<br />
Sin embargo, consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia los datos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> estimación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> borracheras. Los resultados explican que algo más <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes manifiesta haberse emborrachado al m<strong>en</strong>os una<br />
vez durante <strong>el</strong> último mes, y que un 4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra lo hace con una frecu<strong>en</strong>cia<br />
superior a una vez por semana. Constatamos que estos porc<strong>en</strong>tajes son algo superiores<br />
a los aportados por otras investigaciones anteriores (Rodríguez-Marín et al.,<br />
1988; Comas, 1990), y más simi<strong>la</strong>res a estudios más reci<strong>en</strong>tes (M<strong>en</strong>doza, Sagrera<br />
y Batista, 1994), todos <strong>el</strong>los realizados con <strong>el</strong> mismo tipo <strong>de</strong> muestra, por lo que<br />
po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar que, como se infería <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación temporal <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>fat et al.<br />
(1989), <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que observan una frecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong>evada <strong>de</strong><br />
borracheras por unidad <strong>de</strong> tiempo aum<strong>en</strong>ta progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sucesivas<br />
g<strong>en</strong>eraciones.<br />
En cualquier caso, lejos <strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r extraer conclusiones que vayan más allá <strong>de</strong><br />
los datos objetivos, sí po<strong>de</strong>mos, al m<strong>en</strong>os, intuir que para algún segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción adolesc<strong>en</strong>te, alcanzar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> embriaguez alcohólica forma parte <strong>de</strong><br />
los rituales <strong>de</strong> ocio y diversión d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana.<br />
Esta práctica es más habitual y tolerada <strong>de</strong> lo que <strong>la</strong> propia sociedad es consci<strong>en</strong>te,<br />
como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes ya se<br />
ha emborrachado alguna vez antes <strong>de</strong> cumplir los 15 años. La edad más frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera borrachera son los 14 años (17.9%), seguido <strong>de</strong> los 15 (14.5%) y los 13<br />
(8.9%), lo cual coloca esta variable aproximadam<strong>en</strong>te un año por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media<br />
estatal, situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te investigación <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Sagrera y Batista (1994) <strong>en</strong><br />
13.4 años. Sin embargo, no queremos obviar que un 1.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> nuestra<br />
investigación manifiesta haberse emborrachado alguna vez antes <strong>de</strong> cumplir los 11<br />
años, eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que un estado <strong>de</strong> embriaguez pue<strong>de</strong> causar un coma etílico <strong>en</strong><br />
un niño con gran facilidad, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> presión d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales está m<strong>en</strong>os<br />
consolidada que <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia familiar.<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas,<br />
hemos visto que <strong>la</strong>s mayores frecu<strong>en</strong>cias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre los 14 y 15 años<br />
<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s bebidas, excepto <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> vino y <strong>el</strong> champán, cuyos mayores porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> primer <strong>consumo</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los 12 y 13 años. De esta información<br />
po<strong>de</strong>mos concluir que los primeros contactos con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> aparec<strong>en</strong> mayoritariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre los 12 y 13 años a través d<strong>el</strong> vino y <strong>el</strong> champán. El temprano inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> estas dos bebidas <strong>en</strong>tre los niños, ya había sido puesto <strong>de</strong> manifiesto<br />
por otros autores <strong>en</strong> investigaciones simi<strong>la</strong>res (Alonso-Varea y Gü<strong>el</strong>l, 1986; Cano y<br />
249
250<br />
Berjano, 1988). Obsérvese como <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> vino y champán aparece <strong>en</strong> nuestra<br />
sociedad vincu<strong>la</strong>do a ritos y c<strong>el</strong>ebraciones familiares, y, por otro <strong>la</strong>do, no serán <strong>la</strong>s<br />
más <strong>el</strong>egidas por los adolesc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> llevar a cabo su propio <strong>consumo</strong><br />
social. Es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te toma contacto con <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> a través <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
bebidas que le ofrece su ambi<strong>en</strong>te familiar, y, caso <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> un bebedor habitual,<br />
<strong>de</strong>rivará sus prefer<strong>en</strong>cias hacia los productos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor aceptación <strong>en</strong>tre<br />
su grupo <strong>de</strong> iguales.<br />
Es también importante notar como porc<strong>en</strong>tajes <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes ya han<br />
empezado a consumir antes <strong>de</strong> cumplir los 12 años. Así ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerveza<br />
(23.5%), <strong>el</strong> vino (30.2%) y, sobre todo, <strong>el</strong> champán (42.9%).<br />
De los datos que hemos com<strong>en</strong>tado hasta ahora, pue<strong>de</strong> inferirse que <strong>el</strong> hábito <strong>de</strong><br />
consumir bebidas alcohólicas es iniciado <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> ámbito familiar, y, posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
consolidado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> que se dan <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
iguales, posiblem<strong>en</strong>te sujetas a pautas y reg<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes. Recor<strong>de</strong>mos que según<br />
datos oficiales, <strong>el</strong> 76% <strong>de</strong> los alcohólicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana manifiesta<br />
haber consumido <strong>alcohol</strong> por primera vez <strong>en</strong> su hogar, mi<strong>en</strong>tras que sólo un 20% dice<br />
haber t<strong>en</strong>ido su primer contacto a través d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> amigos (Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball<br />
i Afers Socials, 1993).<br />
Objetivo 1.2.3. Conocer <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ante <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> mant<strong>en</strong>idas<br />
por los adolesc<strong>en</strong>tes, así como <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos que sobre sus efectos<br />
manifiestan.<br />
Int<strong>en</strong>taremos dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> este objetivo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición y com<strong>en</strong>tario<br />
<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los ítems <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s ACTICOL-92 y CONOCOL-92 cuyas respuestas<br />
nos parec<strong>en</strong> más l<strong>la</strong>mativas y rev<strong>el</strong>adoras d<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> excesivam<strong>en</strong>te permisivas, así como <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas cre<strong>en</strong>cias<br />
basadas <strong>en</strong> información errónea y sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te contrastadas por <strong>la</strong> literatura<br />
ci<strong>en</strong>tífica (Berjano y Musitu, 1987; Freixa, 1993a; González-M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z, 1994)<br />
o d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos efectos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
Com<strong>en</strong>zaremos por referirnos a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
M<strong>en</strong>cionaremos aqu<strong>el</strong>los ítems <strong>en</strong> que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> una tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra,<br />
se han manifestado actitu<strong>de</strong>s que hemos consi<strong>de</strong>rado como indulg<strong>en</strong>tes o infravaloradoras<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, y cuyo cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>bería ser<br />
t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> posibles acciones prev<strong>en</strong>tivas.<br />
A) Ítems d<strong>el</strong> factor Actitud Prev<strong>en</strong>tiva:<br />
“No se <strong>de</strong>bería anunciar bebidas alcohólicas por t<strong>el</strong>evisión” (53.9% <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacuerdos).
“Si hubiera mejores r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud bebería m<strong>en</strong>os <strong>alcohol</strong>”<br />
(43.5% <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacuerdos).<br />
Pese a que los ítems d<strong>el</strong> factor Actitud Prev<strong>en</strong>tiva recogieron mayoría <strong>de</strong> acuerdos,<br />
<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> estos dos porc<strong>en</strong>tajes <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacuerdos nos indica que<br />
un número importante <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes no se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>cisivo que los<br />
medios <strong>de</strong> comunicación social y <strong>la</strong> propia familia pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> algunas conductas <strong>de</strong>sajustadas.<br />
B) Ítems d<strong>el</strong> factor Actitud Permisiva:<br />
“Es muy agradable tomar una copa o una cerveza con los amigos” (80.6% <strong>de</strong><br />
acuerdos).<br />
“Es normal que un chico o una chica jov<strong>en</strong> tome <strong>alcohol</strong> con sus amigos para<br />
pasárs<strong>el</strong>o bi<strong>en</strong>” (65.8% <strong>de</strong> acuerdos).<br />
“Las bebidas alcohólicas ayudan a animar <strong>la</strong>s fiestas” (64.6% <strong>de</strong> acuerdos).<br />
“Cuando uno está borracho se divierte más” (46.8% <strong>de</strong> acuerdos).<br />
Destacaremos que un número muy importante <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes manifiesta opiniones<br />
permisivas basadas <strong>en</strong> ciertas justificaciones que giran <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> normalidad<br />
<strong>de</strong> un uso social aceptado y pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
busca, primordialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evasión y <strong>la</strong> diversión. A este respecto, es interesante notar<br />
que casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes opina que <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> embriaguez favorece <strong>la</strong><br />
diversión. También consi<strong>de</strong>ramos interesante m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos<br />
<strong>de</strong> estos datos con investigaciones simi<strong>la</strong>res, ya que Berjano (1988) <strong>en</strong>contró que un<br />
64% <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes se mostraban <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> ítem “Consumir algún licor<br />
pue<strong>de</strong> ayudar a animar una fiesta”.<br />
C) Ítems d<strong>el</strong> factor Actitud Evasiva:<br />
“Si te conviertes <strong>en</strong> alcohólico, con un poco <strong>de</strong> voluntad pue<strong>de</strong>s <strong>de</strong>jarlo” (58.2%<br />
<strong>de</strong> acuerdos).<br />
Es interesante m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong>s opiniones r<strong>el</strong>ativas a los efectos nocivos d<strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas parec<strong>en</strong> bastante consolidadas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que no se haya incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>ación ningún<br />
ítem d<strong>el</strong> factor Consecu<strong>en</strong>cias Negativas. Sin embargo, se comprueba que más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a infravalorar <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad adictiva d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, o<br />
al m<strong>en</strong>os a reducir<strong>la</strong> a un problema <strong>de</strong> “un poco <strong>de</strong> voluntad”.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>taremos que tampoco aparece un número <strong>de</strong> acuerdos r<strong>el</strong>evante<br />
<strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones recogidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Facilitación Social, lo cual<br />
nos sugiere que un número mayoritario <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes ha podido comprobar, a<br />
través <strong>de</strong> su propia conducta, <strong>la</strong> fa<strong>la</strong>cia repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos<br />
ítems.<br />
Abordaremos a continuación <strong>la</strong> información sobre los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> manifestada<br />
por los adolesc<strong>en</strong>tes. Recogeremos aqu<strong>el</strong>los ítems que han sido contesta-<br />
251
252<br />
dos erróneam<strong>en</strong>te por al m<strong>en</strong>os una tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (consi<strong>de</strong>ramos<br />
error tanto <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>sacertada como <strong>el</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta<br />
correcta).<br />
A) Ítems referidos a <strong>la</strong>s características farmacológicas d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>:<br />
“Se pue<strong>de</strong> llegar a ser alcohólico sin haberse emborrachado nunca” (65% <strong>de</strong><br />
errores).<br />
“El <strong>alcohol</strong> no crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia física” (54.5% <strong>de</strong> errores).<br />
“La mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> pastil<strong>la</strong>s para dormir (barbitúricos) y bebidas alcohólicas, pue<strong>de</strong><br />
provocar <strong>la</strong> muerte” (42.5% <strong>de</strong> errores).<br />
“El <strong>alcohol</strong> crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica” (36.5% <strong>de</strong> errores).<br />
“Cuando un alcohólico no pue<strong>de</strong> conseguir bebida, sufre tanto como un heroinómano”<br />
(35.6% <strong>de</strong> errores).<br />
B) Ítems referidos a los supuestos efectos b<strong>en</strong>eficiosos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas:<br />
“Las bebidas alcohólicas son bu<strong>en</strong>as para combatir <strong>el</strong> frío” (85.1% <strong>de</strong> errores).<br />
“Está <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es una sustancia nutritiva para <strong>el</strong> organismo”<br />
(35.5% <strong>de</strong> errores).<br />
C) Ítems referidos a los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> sobre <strong>la</strong> conducta:<br />
“El <strong>alcohol</strong> es un estimu<strong>la</strong>nte m<strong>en</strong>tal, como <strong>la</strong>s anfetaminas o <strong>la</strong> cocaína” (78% <strong>de</strong><br />
errores).<br />
“El <strong>alcohol</strong> mezc<strong>la</strong>do con bebidas gaseosas emborracha m<strong>en</strong>os” (67% <strong>de</strong> errores).<br />
D) Ítems referidos a <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>:<br />
“En estos mom<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana hay más alcohólicos que heroinómanos”<br />
(78.5% <strong>de</strong> errores).<br />
Destacaremos sobre todo, <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to manifestado acerca <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminadas características d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, tales como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> crear <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
o <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> tolerancia asociado a su <strong>consumo</strong>. En este segundo caso, <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> errores es superior al <strong>en</strong>contrado por Berjano (1988), utilizando <strong>el</strong><br />
mismo ítem con una muestra <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. También es<br />
interesante m<strong>en</strong>cionar que un número importante <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes manti<strong>en</strong>e información<br />
errónea al respecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas cre<strong>en</strong>cias ext<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> nuestra sociedad<br />
y referidas a que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es útil para combatir <strong>el</strong> frío o a que <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas<br />
pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>radas sustancias nutritivas b<strong>en</strong>eficiosas, estereotipos que<br />
chocan con <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica al respecto.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>sconoce<br />
que los efectos inmediatos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas son inversos a los producidos<br />
por <strong>la</strong>s sustancias estimu<strong>la</strong>ntes, probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> confusión <strong>en</strong>tre
<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinhibición y euforia, que ambos tipos <strong>de</strong> drogas pue<strong>de</strong>n provocar, y<br />
<strong>la</strong> estimu<strong>la</strong>ción propiam<strong>en</strong>te dicha, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas sustancias,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>. Igualm<strong>en</strong>te, hay un importante <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
respecto d<strong>el</strong> mayor po<strong>de</strong>r embriagante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas al ser<br />
combinadas con bebidas gaseosas, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica d<strong>el</strong> síndrome<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica, al comparar<strong>la</strong> con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> adicción a opiáceos,<br />
como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> gran número <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que no es capaz <strong>de</strong> realizar una<br />
infer<strong>en</strong>cia esperable <strong>en</strong> un alumno <strong>de</strong> EE.MM.<br />
Objetivo 1.2.4. Establecer <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s variables sexo, edad, tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización,<br />
pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a organizaciones y disponibilidad económica.<br />
Com<strong>en</strong>zaremos por referirnos a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong> variable sexo. Hemos visto que no aparec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> cuanto al<br />
número <strong>de</strong> consumidores, <strong>en</strong>tre varones y mujeres, aunque sí <strong>la</strong>s hay <strong>en</strong> lo referido<br />
a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumido, <strong>en</strong>contrándose que los varones realizan un <strong>consumo</strong><br />
significativam<strong>en</strong>te más <strong>el</strong>evado. Estas mismas conclusiones son obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />
otras investigaciones simi<strong>la</strong>res como <strong>la</strong> realizada por Comas (1990).<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> edad, se ha comprobado que <strong>el</strong> mayor <strong>consumo</strong> <strong>en</strong>tre los<br />
sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra aparece <strong>en</strong> los 16 años, y <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> los 15, habiéndose<br />
<strong>en</strong>contrado difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre ambos grupos, y no <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los<br />
grupos <strong>de</strong> edad. P<strong>en</strong>samos que <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> los 15 a los 16 años es <strong>de</strong>cisivo a <strong>la</strong> hora<br />
<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> un <strong>consumo</strong> esporádico a un posible <strong>consumo</strong> habitual,<br />
como ha sido seña<strong>la</strong>do por Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer (1993).<br />
En lo refer<strong>en</strong>te al tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización, los resultados sugier<strong>en</strong> que<br />
hay un mayor número <strong>de</strong> abstemios <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes esco<strong>la</strong>rizados <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros<br />
privados, aunque no se <strong>de</strong>tectan difer<strong>en</strong>cias significativas, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> ingerida, <strong>en</strong>tre los asist<strong>en</strong>tes a c<strong>en</strong>tros públicos y privados.<br />
Sí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad<br />
económica d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contrándose que, a partir <strong>de</strong> una disponibilidad<br />
mínima <strong>de</strong> 1000 pts. semanales, se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerido<br />
a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> dinero disponible. Esto nos sugiere que <strong>la</strong><br />
mayor o m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá tanto<br />
d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> económico familiar -si <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización es<br />
un indicador <strong>de</strong> éste- cuanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> dinero <strong>de</strong> que <strong>el</strong> propio adolesc<strong>en</strong>te<br />
dispone para sus gastos semanales.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, cabe m<strong>en</strong>cionar que no se han <strong>en</strong>contrado difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> variable pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a organizaciones, lo que nos hace p<strong>en</strong>sar que no existe<br />
253
254<br />
r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> asociacionismo juv<strong>en</strong>il y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, como<br />
ya pusieron <strong>de</strong> manifiesto Cano y Berjano (1988).<br />
Resumi<strong>en</strong>do estos datos, inferimos que <strong>el</strong> perfil sociológico d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te consumidor<br />
excesivo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> se aproximaría al <strong>de</strong> un varón <strong>de</strong> 16 años, con una disponibilidad<br />
económica superior a <strong>la</strong>s 1000 pts. semanales. Estos resultados no confirman<br />
<strong>la</strong> Hipótesis 1.3.2., por cuanto no todas <strong>la</strong>s variables estructurales utilizadas se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran significativam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
Por otra parte, este perfil sugerido es bastante simi<strong>la</strong>r al obt<strong>en</strong>ido por Torres<br />
(1986), Cano y Berjano (1988) y Jabakhanji (1988) utilizando también muestras <strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>tes val<strong>en</strong>cianos, aunque <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> estos autores señaló que <strong>el</strong> paso<br />
al <strong>consumo</strong> habitual se da <strong>en</strong>tre los 16 y los 17 años, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> nuestra<br />
investigación se ha <strong>de</strong>tectado <strong>en</strong>tre los 15 y los 16. Los datos referidos a <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras dos investigaciones citadas -y que han sido expuestos<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico- son m<strong>en</strong>os comparables con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación,<br />
dado que utilizaron muestras más jóv<strong>en</strong>es. Sin embargo, queremos com<strong>en</strong>tar<br />
que Jabakhanji (1988) sugirió que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
más jóv<strong>en</strong>es aum<strong>en</strong>tara <strong>en</strong> función <strong>de</strong> una ecuación expon<strong>en</strong>cial constante, que<br />
<strong>de</strong>jaría <strong>de</strong> ser aplicable al llegar a una <strong>de</strong>terminada edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> se<br />
estabilizaría. Dado que este autor finalizaba su muestra <strong>en</strong> los 15 años, no <strong>de</strong>jó<br />
apuntada a partir <strong>de</strong> que edad se produciría esta estabilización, que nosotros, <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> los resultados que hemos obt<strong>en</strong>ido y <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> otras investigaciones<br />
simi<strong>la</strong>res (Am<strong>en</strong>gual, Ca<strong>la</strong>fat y Palmer, 1993), nos atrevemos a situar <strong>en</strong><br />
torno a los 17-18 años.<br />
Objetivo 1.2.5. Analizar <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los distintos factores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> socialización familiar, <strong>de</strong> valores y <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, así como d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos sociales <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
a los difer<strong>en</strong>tes hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas manifestados por<br />
los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
Llegamos aquí a uno <strong>de</strong> los puntos más importantes d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo: <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong>s variables psicosociales hipotéticam<strong>en</strong>te<br />
r<strong>el</strong>acionadas con dicho <strong>consumo</strong>. A fin <strong>de</strong> exponer estas conclusiones <strong>de</strong><br />
una manera c<strong>la</strong>ra, hemos resumido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 159 los resultados <strong>de</strong> los anovas y<br />
tests <strong>de</strong> contraste <strong>de</strong> medias expuestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3. <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Como<br />
pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> citada tab<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda aparec<strong>en</strong> citadas<br />
todas <strong>la</strong>s variables analizadas, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes columnas se repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cada variable, <strong>en</strong> primer lugar <strong>en</strong>tre tres grupos <strong>de</strong> consumidores,<br />
y <strong>en</strong> segundo, lugar <strong>en</strong>tre dos grupos.
Tab<strong>la</strong> 159<br />
Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los análisis difer<strong>en</strong>ciales realizados respectivam<strong>en</strong>te para tres y dos<br />
grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
VARIABLES Abstemios Mo<strong>de</strong>rado Excesivo Abs./Mod. Excesivo<br />
Socialización Familiar<br />
Sobreprotección = = = b a<br />
Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo A A B A B<br />
Castigo B B A B A<br />
Presión hacia <strong>el</strong> Logro b b a b a<br />
Rechazo B B A B A<br />
Atribución <strong>de</strong> Culpa C B A B A<br />
Valores<br />
Autodirección (CAMB) = = = = =<br />
Estimu<strong>la</strong>ción (CAMB) B B A B A<br />
Hedonismo (CAMB/AUBEN) C B A B A<br />
Logro (AUBEN) = = = = =<br />
Po<strong>de</strong>r (AUBEN) = = = = =<br />
Seguridad (CONS) = = = = =<br />
Conformidad (CONS) A B C A B<br />
Tradición (CONS) A B C A B<br />
B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia (AUTRA) A A B A B<br />
Universalidad (AUTRA) A A B A B<br />
Información<br />
Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>tos b a = = =<br />
Actitu<strong>de</strong>s<br />
Actitud Prev<strong>en</strong>tiva A B C A B<br />
Actitud Permisiva C B A B A<br />
Consecu<strong>en</strong>cias Negativas A B C A B<br />
Facilitación Social C B A B A<br />
Actitud Evasiva C B A B A<br />
Grupos <strong>de</strong> Influ<strong>en</strong>cia<br />
Consumo d<strong>el</strong> Padre C B A B A<br />
Consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Madre C B A B A<br />
Consumo <strong>de</strong> Hermanos C B A B A<br />
Consumo <strong>de</strong> Amigos C B A B A<br />
A, B, C: p
256<br />
Comprobamos, por lo que se refiere a <strong>la</strong> socialización familiar, que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas se dan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que consum<strong>en</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> manera excesiva y aqu<strong>el</strong>los que no lo hac<strong>en</strong>, sean estos últimos abstemios<br />
o consumidores mo<strong>de</strong>rados. Las estrategias paternas que hemos <strong>de</strong>nominado poco<br />
respetuosas con <strong>el</strong> hijo, aparec<strong>en</strong> más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes que consum<strong>en</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>de</strong> manera abusiva, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong>los que manifiestan una conducta<br />
socialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sajustada. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> insatisfacción respecto<br />
al sistema familiar y a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con los prog<strong>en</strong>itores, explicado por <strong>la</strong> alta puntuación<br />
<strong>en</strong> los factores Castigo, Presión hacia <strong>el</strong> Logro, Rechazo y Atribución <strong>de</strong> Culpa,<br />
y por <strong>la</strong> baja puntuación <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Compr<strong>en</strong>sión y Apoyo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra r<strong>el</strong>acionado<br />
con un <strong>consumo</strong> excesivo <strong>de</strong> bebidas alcohólicas por parte <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Cabe<br />
seña<strong>la</strong>r igualm<strong>en</strong>te que, aunque <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación estadística es m<strong>en</strong>os significativa, los consumidores<br />
<strong>abusivo</strong>s, obti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor puntuación <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Sobreprotección.<br />
Las prácticas educativas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> facilidad para establecer comunicación y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> afecto, apoyo y compr<strong>en</strong>sión, juegan un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ajuste<br />
social y emocional d<strong>el</strong> hijo (F<strong>el</strong>son y Zi<strong>el</strong>insky, 1989; Musitu et al., 1991; Fontaine,<br />
Campos y Musitu, 1992). El adolesc<strong>en</strong>te se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta manera aceptado, valorado<br />
y seguro <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con sus padres, percepciones éstas que le acompañarán <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus propias r<strong>el</strong>aciones sociales con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales. Todo lo contrario<br />
ocurre con aqu<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te que ha crecido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión<br />
y <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> aceptación incondicional por parte <strong>de</strong> sus padres.<br />
El s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> no ser compr<strong>en</strong>dido y aceptado <strong>en</strong> su propia personalidad es<br />
inher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> puntuación alta <strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os, los factores Atribución <strong>de</strong> Culpa, Presión<br />
hacia <strong>el</strong> Logro y Rechazo, así como a <strong>la</strong> puntuación baja <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Compr<strong>en</strong>sión y<br />
Apoyo. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> explícita expresión <strong>de</strong> agresividad cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor<br />
Castigo, así como <strong>la</strong> más sutil caracterizada por <strong>la</strong> utilización premeditada d<strong>el</strong> afecto<br />
como medio para influir sobre <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> hijo, pres<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> nuevo, <strong>en</strong> Atribución<br />
<strong>de</strong> Culpa, indican una dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión afectiva y comunicativa familiar.<br />
Ha sido seña<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica (Pipp et al., 1984; Hortaçsu, 1989) que<br />
los jóv<strong>en</strong>es que percib<strong>en</strong> un clima familiar negativo pue<strong>de</strong>n buscar <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
pares una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar que les proporcione apoyo emocional, y valores, cre<strong>en</strong>cias<br />
y actitu<strong>de</strong>s con los que comprometerse. Así, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre una conducta<br />
<strong>de</strong>sajustada -abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>- y <strong>la</strong>s anteriores prácticas educativas pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> afiliación y ubicación<br />
social, inher<strong>en</strong>te al proceso <strong>de</strong> afirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia i<strong>de</strong>ntidad, que <strong>en</strong> este<br />
caso es dificultado por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aceptación incondicional paterna, y que pue<strong>de</strong><br />
ser apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te conquistado por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>icitación <strong>de</strong> ciertas conductas rituales<br />
afianzadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo social d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te -<strong>consumo</strong>s varios <strong>en</strong> <strong>el</strong> doble s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> ingesta y disp<strong>en</strong>dio- <strong>la</strong>s cuales permit<strong>en</strong> lograr esa integración <strong>de</strong>seada <strong>en</strong> un<br />
contexto microsocial “acogedor”, por cuanto supon<strong>en</strong> <strong>la</strong> imitación <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos<br />
tácitam<strong>en</strong>te aceptados como normativos d<strong>el</strong> grupo.
La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
y unas r<strong>el</strong>aciones familiares conflictivas o poco satisfactorias, ya ha sido m<strong>en</strong>cionada<br />
<strong>en</strong> anteriores investigaciones (Protinsky y Shilts, 1990; Par<strong>de</strong>ck, 1991). Así<br />
pues, los factores <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> clima familiar <strong>de</strong>berán ser tomados muy <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a<br />
<strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar interv<strong>en</strong>ciones prev<strong>en</strong>tivas.<br />
M<strong>en</strong>cionaremos por último, que <strong>en</strong> nuestra investigación hemos <strong>de</strong>tectado que los<br />
consumidores excesivos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor percepción <strong>de</strong> ser sobreprotegidos por sus<br />
padres. Debemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que esta práctica educativa se incluye <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
caracterizadas por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respeto y aceptación hacia <strong>el</strong> hijo, por cuanto supone<br />
una restricción innecesaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas <strong>en</strong>caminadas hacia <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
autonomía y autoafirmación.<br />
En resum<strong>en</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> Hipótesis 1.3.3. queda confirmada por los resultados<br />
com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas prece<strong>de</strong>ntes.<br />
Pasamos a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s conclusiones referidas a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y los valores. Para <strong>el</strong>lo, tomaremos <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> factorización <strong>de</strong><br />
segundo or<strong>de</strong>n propuesta por Schwartz (1992), y que, como ya se com<strong>en</strong>tó anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
y así aparece expuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 159, recoge <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones<br />
bipo<strong>la</strong>res: Autob<strong>en</strong>eficio (Hedonismo, Logro y Po<strong>de</strong>r) versus Autotrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
(B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia y Universalidad) y Apertura al Cambio (Autodirección, Estimu<strong>la</strong>ción y<br />
Hedonismo) versus Conservación (Seguridad, Conformidad y Tradición).<br />
Lo primero que <strong>de</strong>tectamos es que no aparece r<strong>el</strong>ación significativa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y los valores <strong>de</strong> Autob<strong>en</strong>eficio salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Hedonismo -que<br />
también forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Apertura al Cambio-. Esta combinación <strong>de</strong><br />
factores recoge <strong>la</strong>s motivaciones <strong>de</strong> éxito social e influ<strong>en</strong>cia sobre otros y <strong>de</strong> consecución<br />
<strong>de</strong> los propios <strong>de</strong>seos y metas. Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> una investigación realizada<br />
por Ruiz, Lozano y Po<strong>la</strong>ino (1994), se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> “dinero” como valor asociado<br />
al abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras que valores <strong>de</strong> logro como “trabajo”<br />
y “educación” se r<strong>el</strong>acionan <strong>de</strong> manera inversa con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> 1. De<br />
alguna manera se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación motivacional <strong>de</strong> autob<strong>en</strong>eficio agrupa<br />
metas que ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te se r<strong>el</strong>acionan <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas, lo cual explica que <strong>en</strong> su conjunto no se r<strong>el</strong>acion<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Los valores <strong>de</strong> Autob<strong>en</strong>eficio recog<strong>en</strong> algunas metas -finales <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Po<strong>de</strong>r,<br />
instrum<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Logro: ver apartado 2.2.2.- que expresan una habituación<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> esfuerzo continuado y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mora <strong>de</strong> <strong>la</strong> gratificación inmediata, lo cual<br />
1 Nótese que <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación, los factores Po<strong>de</strong>r y Logro, pese a no manifestar r<strong>el</strong>aciones<br />
significativas con <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, saturan <strong>de</strong> manera positiva <strong>el</strong> primero y <strong>de</strong> manera<br />
negativa <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong> <strong>la</strong> función discriminante (ver Tab<strong>la</strong> 156 <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 4.2.), lo cual indica una<br />
ligera t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> abstemios/mo<strong>de</strong>rados y <strong>en</strong> excesivos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> priorizar estas metas<br />
motivacionales, coinci<strong>de</strong>nte con los datos expuestos por Ruiz, Lozano y Po<strong>la</strong>ino (1994) referidos al análisis<br />
<strong>de</strong> valores ais<strong>la</strong>dos y no dim<strong>en</strong>sionados sistemáticam<strong>en</strong>te.<br />
257
258<br />
establece una difer<strong>en</strong>ciación respecto a los valores que expresan <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer<br />
y gratificación s<strong>en</strong>sorial pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los factores <strong>de</strong> Apertura al Cambio, que han<br />
aparecido como más característicos <strong>de</strong> los consumidores <strong>abusivo</strong>s <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Efectivam<strong>en</strong>te, se observa una alta r<strong>el</strong>ación significativa con respecto a los valores<br />
<strong>de</strong> Apertura al Cambio, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes: Hedonismo y<br />
Estimu<strong>la</strong>ción. Los adolesc<strong>en</strong>tes más consumidores puntúan significativam<strong>en</strong>te más<br />
alto <strong>en</strong> estos dos factores, lo que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos como una mayor motivación hacia <strong>la</strong><br />
búsqueda, tanto d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer personal, como <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> activación que resulte gratificante<br />
e, igualm<strong>en</strong>te, p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tero. P<strong>en</strong>samos pues, que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> factor<br />
Hedonismo y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, se explica más por <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> este factor<br />
a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> Apertura al Cambio versus Conservación, que por <strong>la</strong> que pueda<br />
realizar al domino d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia sobre otros. Por otro <strong>la</strong>do, algunas investigaciones<br />
ya han <strong>de</strong>mostrado que los adolesc<strong>en</strong>tes realizan un mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>el</strong>evada estimu<strong>la</strong>ción ambi<strong>en</strong>tal, como ruido, música fuerte<br />
o grupos numerosos (Van <strong>de</strong>r Goor, Knibbe y Drop, 1990), lo que podría ser un indicador<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>consumo</strong> y necesidad <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>ción.<br />
La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> significatividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Autodirección <strong>la</strong> interpretaremos at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
al matiz <strong>de</strong> mayor madurez emocional que implica este factor, con respecto a<br />
los otros dos integrantes d<strong>el</strong> polo <strong>de</strong> Apertura al Cambio. Este factor se <strong>en</strong>contraría<br />
<strong>en</strong> un punto <strong>de</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre dos fuerzas: por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> exploración y<br />
apertura, característico <strong>de</strong> su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión bipo<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> que forma parte,<br />
y por otro, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada característica <strong>de</strong> mayor madurez y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
que caracteriza a aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes que puntúan alto <strong>en</strong> este factor. El primero<br />
<strong>de</strong> ambos vectores explicaría que sea <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> abstemios <strong>el</strong> que pres<strong>en</strong>te<br />
una media más baja <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones d<strong>el</strong> factor; <strong>el</strong> segundo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los justifica que<br />
los adolesc<strong>en</strong>tes “autodirigidos” se alej<strong>en</strong> d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sajuste conductual repres<strong>en</strong>tado por<br />
una conducta <strong>de</strong> abuso. El resultado d<strong>el</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre ambas fuerzas es <strong>la</strong> no exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas.<br />
Para finalizar este com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> Apertura al Cambio, m<strong>en</strong>cionaremos<br />
que <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>contradas pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>marcarse <strong>de</strong>ntro un campo <strong>de</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia social más amplio, si tomamos <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes<br />
publicitarios sobre bebidas alcohólicas dirigidos a los jóv<strong>en</strong>es, que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
asociar valores tales como <strong>la</strong> diversión, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer, etc. al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> ciertas bebidas<br />
(Cár<strong>de</strong>nas y Mor<strong>en</strong>o, 1987a).<br />
En cuanto a los valores <strong>de</strong> Conservación, observamos que dos factores pres<strong>en</strong>tan<br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas, <strong>de</strong><br />
forma tal que a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> consumido, disminuye <strong>la</strong><br />
puntuación obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los factores Tradición y Conformidad. Estas dos variables<br />
repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> compromiso ante lo establecido, con <strong>el</strong> matiz <strong>de</strong> que <strong>la</strong> primera <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong><strong>la</strong>s recoge <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias, costumbres, ritos o formas <strong>de</strong> conducta<br />
secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aceptados por <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda implica
<strong>la</strong> autorrestricción <strong>de</strong> los propios <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer personal, <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> valores tales<br />
como <strong>la</strong> cortesía, <strong>la</strong> educación, <strong>el</strong> respeto, etc. Es fácil intuir que una conducta que<br />
pueda explicarse a través <strong>de</strong> una puntuación alta <strong>en</strong> Hedonismo, pueda hacerlo también<br />
por medio <strong>de</strong> una puntuación baja <strong>en</strong> Conformidad (Schwartz, 1996). Por otro<br />
<strong>la</strong>do, cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autorrestricciones,<br />
con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, también fue obt<strong>en</strong>ida, con una muestra <strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>tes norteamericanas, por Coombs, W<strong>el</strong>lisch y Fawzy (1985). Todo esto t<strong>en</strong>dría<br />
r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interiorización <strong>de</strong> normas que Ca<strong>la</strong>fat et al. (1992) y<br />
Peinado (1994) atribuy<strong>en</strong> a los adolesc<strong>en</strong>tes abusadores d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
No aparec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones d<strong>el</strong> factor Seguridad,<br />
cuyo cont<strong>en</strong>ido hace refer<strong>en</strong>cia a un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> estabilidad dirigido a objetivos más<br />
concretos (seguridad familiar, estabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones, salud física, etc.), <strong>en</strong><br />
mayor medida <strong>de</strong>seables para segm<strong>en</strong>tos mayores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
Para finalizar <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> conclusiones referidas a los valores, nos referiremos<br />
a los factores B<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia y Universalidad, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al dominio prosocial,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> autotrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los focalizado sobre los grupos<br />
sociales próximos, y <strong>el</strong> segundo sobre toda <strong>la</strong> humanidad. En ambos casos se<br />
observa que los consumidores mo<strong>de</strong>rados y los abstemios obti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntuaciones<br />
significativam<strong>en</strong>te más altas que los bebedores <strong>abusivo</strong>s. Esto vi<strong>en</strong>e a repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo explicito <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar para los “otros” <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que consum<strong>en</strong> más cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no se cumple totalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Hipótesis 1.3.4.,<br />
ya que <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> Autob<strong>en</strong>eficio no <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ramos explicativa d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, sí han sido <strong>de</strong>tectadas r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
esperado <strong>en</strong> los factores que forman parte d<strong>el</strong> polo <strong>de</strong> Autotrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
dim<strong>en</strong>sión Apertura al Cambio versus Conservación.<br />
Pasamos a continuación a com<strong>en</strong>tar los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los análisis que<br />
daban cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s manifestadas<br />
hacia este <strong>consumo</strong>. Como hemos visto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 159, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>eral es<br />
que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> se r<strong>el</strong>aciona <strong>de</strong> forma directa con <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
actitu<strong>de</strong>s favorables que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los efectos negativos a medio y <strong>la</strong>rgo<br />
p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> una ingesta abusiva. Los cinco factores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> utilizada<br />
han mostrado difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. Com<strong>en</strong>taremos brevem<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s conclusiones que po<strong>de</strong>mos extraer <strong>en</strong> cada caso.<br />
La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> y una puntuación baja <strong>en</strong> Actitud Prev<strong>en</strong>tiva<br />
está basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te que puntúa alto <strong>en</strong> este factor está<br />
reconoci<strong>en</strong>do implícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> nocividad pot<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, tanto<br />
para <strong>el</strong> propio consumidor como para <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, así como <strong>el</strong> <strong>de</strong>sajuste<br />
social y conductual que supone <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas. Una puntuación baja<br />
implicaría, obviam<strong>en</strong>te, unas cre<strong>en</strong>cias contrarias a lo seña<strong>la</strong>do. Los resultados apuntan<br />
que qui<strong>en</strong> realiza un <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong>, carece <strong>de</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que su con-<br />
259
260<br />
ducta sea <strong>de</strong>sajustada o “<strong>de</strong>sviada”, y por tanto no contemp<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> posibilidad ni <strong>la</strong> justificación<br />
<strong>de</strong> medidas prev<strong>en</strong>tivas.<br />
Simi<strong>la</strong>res conclusiones se han obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al factor Consecu<strong>en</strong>cias<br />
Negativas. La baja puntuación obt<strong>en</strong>ida por <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> excesivo, repres<strong>en</strong>ta<br />
una infravaloración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles consecu<strong>en</strong>cias nocivas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ingesta habitual <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
En realidad, <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> los dos anteriores factores nos es útil por cuanto<br />
resulta ser un indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sajuste y riesgo asociado al abuso <strong>de</strong><br />
bebidas alcohólicas. Recor<strong>de</strong>mos que, dado <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo proceso histórico <strong>de</strong> integración<br />
cultural d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, algunas personas <strong>de</strong> nuestra sociedad no asocian su <strong>consumo</strong> a<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> riesgo (Freixa, 1993b), lo cual parece ocurrir especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que más consum<strong>en</strong>.<br />
En un s<strong>en</strong>tido contrario se dan <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> los factores Actitud Permisiva y<br />
Facilitación Social, ya que, como era esperable, <strong>la</strong>s puntuaciones más <strong>el</strong>evadas aparec<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre los sujetos <strong>de</strong> mayor <strong>consumo</strong>. La r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>tectada con <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> estos<br />
dos factores pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que <strong>el</strong> consumidor <strong>abusivo</strong> recoge todas <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias<br />
que nuestra sociedad g<strong>en</strong>era, r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> permisividad d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre<br />
los jóv<strong>en</strong>es. El adolesc<strong>en</strong>te que abusa d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> contemp<strong>la</strong> su conducta como un<br />
medio lícito <strong>de</strong> alcanzar mayor satisfacción y diversión <strong>en</strong> sus mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ocio.<br />
Es interesante constatar, por otro <strong>la</strong>do, como <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te consumidor <strong>abusivo</strong><br />
<strong>de</strong>posita una gran confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas como facilitadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />
sociales, lo cual pue<strong>de</strong> estar <strong>de</strong>notando algún tipo <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este dominio<br />
conductual, punto este que ya ha sido discutido <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo.<br />
Sin embargo, queremos m<strong>en</strong>cionar que esta interpretación pudiera no coincidir con<br />
<strong>la</strong>s conclusiones obt<strong>en</strong>idas por Newcomb y B<strong>en</strong>tler (1988), qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> un estudio longitudinal<br />
comprueban que los jóv<strong>en</strong>es adultos que fueron consumidores habituales <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
durante <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, pres<strong>en</strong>tan unas re<strong>de</strong>s sociales m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>terioradas que<br />
aqu<strong>el</strong>los que fueron consumidores <strong>de</strong> otras drogas, lo que estos autores interpretan<br />
basándose, no sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter socialm<strong>en</strong>te aceptado d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayor posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los adolesc<strong>en</strong>tes consumidores.<br />
P<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong> interesante aportación <strong>de</strong> estos autores no <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse<br />
necesariam<strong>en</strong>te incompatible con lo que hemos sugerido <strong>en</strong> nuestra investigación,<br />
ya que, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong> mayor habilidad social que Newcomb y B<strong>en</strong>tler (1988) atribuían<br />
a los adolesc<strong>en</strong>tes consumidores <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, era <strong>en</strong> todo caso r<strong>el</strong>ativa, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comparación con los consumidores <strong>de</strong> otras drogas; y <strong>en</strong> segundo lugar, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada<br />
aseveración ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> calidad y cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
por los jóv<strong>en</strong>es adultos, pero nada nos dice acerca <strong>de</strong> sus posibles car<strong>en</strong>cias sociales<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> iniciar <strong>el</strong> hábito <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, que pue<strong>de</strong>n incitar al adolesc<strong>en</strong>te a<br />
apoyarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas para s<strong>en</strong>tirse más seguro <strong>en</strong> sus r<strong>el</strong>aciones sociales.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>taremos que <strong>en</strong> <strong>el</strong> factor Actitud Evasiva aparece <strong>el</strong> mismo tipo<br />
<strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los dos casos anteriores. En este caso, es especialm<strong>en</strong>te
preocupante <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> una puntuación alta <strong>en</strong> esta dim<strong>en</strong>sión, pues <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> sus ítems recoge algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autojustificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> sujeto <strong>alcohol</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
hace uso para iniciar o mant<strong>en</strong>er su hábito (González-M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z,<br />
Mateo y Buitrago, 1993). El hecho <strong>de</strong> que esta dim<strong>en</strong>sión evasiva aparezca <strong>en</strong> los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes tanto más consolidada cuanto mayor es <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ingerida,<br />
confirma <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada preocupación.<br />
En g<strong>en</strong>eral, estas conclusiones son bastante simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> otros trabajos<br />
simi<strong>la</strong>res (Berjano, 1988), aunque no por <strong>el</strong>lo podamos <strong>de</strong>jar zanjada <strong>de</strong> manera<br />
<strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> cuestión sobre <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación causal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> sustancias.<br />
Sería necesario para <strong>el</strong>lo contar con instrum<strong>en</strong>tos metodológicos más específicos;<br />
sin embargo, p<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre ambas variables<br />
ha quedado <strong>de</strong>mostrada <strong>de</strong> manera evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> nuestra investigación.<br />
Nos referiremos a continuación al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información sobre los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> esta sustancia. Hemos visto que <strong>la</strong>s únicas difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> esta variable han aparecido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> abstemios<br />
y <strong>el</strong> <strong>de</strong> consumidores mo<strong>de</strong>rados, correspondi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> ambas<br />
medias a este segundo grupo. P<strong>en</strong>samos que es un dato <strong>de</strong>mostrativo <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas no ti<strong>en</strong>e ninguna r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te consumidor pueda manifestar sobre los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sustancia ingerida. En vista <strong>de</strong> estos resultados, reservaremos mayores com<strong>en</strong>tarios<br />
al respecto para <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te capítulo. Sólo cabe m<strong>en</strong>cionar que consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong><br />
Hipótesis 1.3.5. no ha sido totalm<strong>en</strong>te confirmada, puesto que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> ha resultado ser <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido previsto, no<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que haya ocurrido lo mismo respecto al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información.<br />
Para finalizar, cabe referirse al <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia como variable<br />
hipotéticam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionada con este mismo <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Los resultados<br />
han hecho evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta r<strong>el</strong>ación, lo cual confirma <strong>la</strong> Hipótesis 1.3.6.,<br />
pues se han obt<strong>en</strong>ido difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los grupos, con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significación <strong>el</strong>evado.<br />
La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> esta misma<br />
sustancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, ya ha sido apuntada por difer<strong>en</strong>tes autores<br />
(Jabakhanji, 1988; Fromme y Ru<strong>el</strong>a, 1994). En nuestro caso, no hacemos sino confirmar<br />
que <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>ado <strong>de</strong> una práctica habitual <strong>en</strong> algunas familias es uno <strong>de</strong> los factores que<br />
pue<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> ingesta abusiva <strong>de</strong> sus miembros más jóv<strong>en</strong>es. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> percepción<br />
<strong>de</strong> normalidad <strong>de</strong> estos usos familiares está contribuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>cisiva a <strong>la</strong> puesta<br />
<strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> esta misma conducta <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, don<strong>de</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />
otras variables, pue<strong>de</strong>n superarse los límites <strong>de</strong> un <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado. Intuimos por<br />
otra parte, que <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> esta influ<strong>en</strong>cia social adquirirá mayores proporciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
d<strong>el</strong> bagaje <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>ado familiar que cada uno <strong>de</strong> los miembros d<strong>el</strong> grupo aporte<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción.<br />
Antes <strong>de</strong> cerrar <strong>el</strong> com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> este objetivo, queremos citar que <strong>en</strong> una reci<strong>en</strong>te<br />
investigación, Martínez-Arévalo, Aguinaga y Varo (1992) <strong>en</strong>contraron una r<strong>el</strong>ación<br />
261
262<br />
directa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes (categorizado <strong>en</strong> cinco niv<strong>el</strong>es)<br />
y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> paterno, medida <strong>en</strong> los mismos términos <strong>de</strong> percepción<br />
filial que hemos utilizado nosotros; sin embargo, esta r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes que realizaban un <strong>consumo</strong> más <strong>el</strong>evado, <strong>de</strong>bido posiblem<strong>en</strong>te,<br />
como explican los autores, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación y racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> paterno que se daba <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes. En nuestro<br />
caso, hemos <strong>en</strong>contrado difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los tres clusters, por lo<br />
que p<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong> estrategia metodológica <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s percepciones d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
paterno, es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuada.<br />
Objetivo 1.2.6. Establecer globalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> nuestra investigación (Socialización Familiar, Valores,<br />
Actitu<strong>de</strong>s, Conocimi<strong>en</strong>tos, Consumo <strong>en</strong> Grupos <strong>de</strong> Influ<strong>en</strong>cia y Consumo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Adolesc<strong>en</strong>te), así como i<strong>de</strong>ntificar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables predictoras que puedan<br />
explicar un mayor <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
Con <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este objetivo pret<strong>en</strong>díamos <strong>de</strong>terminar qué variables, <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s analizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> objetivo anterior, podían ofrecer un mayor po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
predicción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico. Para t<strong>en</strong>er una i<strong>de</strong>a gráfica <strong>de</strong> cuáles han resultado<br />
ser estas variables, ofrecemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 160 <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación or<strong>de</strong>nada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s saturaciones<br />
canónicas más <strong>el</strong>evadas obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> función discriminante extraída con<br />
dos grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable Consumo <strong>de</strong> Alcohol.<br />
Tab<strong>la</strong> 160<br />
Saturaciones canónicas obt<strong>en</strong>idas con dos grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
VARIABLES Saturación<br />
Actitud Permisiva 0.639*<br />
Consumo <strong>de</strong> Amigos 0.610*<br />
Consumo <strong>de</strong> Hermanos 0.480*<br />
Actitud Prev<strong>en</strong>tiva -0.419*<br />
Consumo d<strong>el</strong> Padre 0.366*<br />
Actitud Evasiva 0.364*<br />
Atribución <strong>de</strong> Culpa 0.339*<br />
Conformidad -0.315*<br />
Facilitación Social 0.299*<br />
Consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Madre 0.288<br />
Castigo 0.277<br />
Hedonismo 0.268<br />
* Saturación ≥ .299
Como vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, <strong>el</strong> mayor po<strong>de</strong>r predictivo correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s variables<br />
que repres<strong>en</strong>tan <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s indulg<strong>en</strong>tes hacia<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, a los valores que implican <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autorrestricciones,<br />
y a <strong>la</strong>s prácticas educativas familiares caracterizadas por <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> estrategias<br />
<strong>de</strong> reprobación.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables que pres<strong>en</strong>tan saturaciones canónicas ligeram<strong>en</strong>te<br />
inferiores, son racionalm<strong>en</strong>te integrables <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o explicativo que<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos. Así ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>: a) <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> materno respecto a <strong>la</strong>s variables<br />
Consumo d<strong>el</strong> Padre y Consumo <strong>de</strong> Hermanos; b) <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> castigo respecto<br />
al factor Atribución <strong>de</strong> Culpa, <strong>el</strong> cual está expresando <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estrategias<br />
reprobativas; y c) los valores hedonistas respecto a <strong>la</strong> variable Conformidad.<br />
Queremos ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos algo más <strong>en</strong> este tercer caso, y recordar -como ya fue<br />
m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 3.3. <strong>de</strong> este trabajo- que Schwartz (1992) propone una<br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> afinida<strong>de</strong>s y conflictos <strong>en</strong>tre los valores según <strong>la</strong> cual a una baja puntuación<br />
<strong>en</strong> Conformidad <strong>de</strong>bería correspon<strong>de</strong>rse una alta puntuación <strong>en</strong> Hedonismo,<br />
pues <strong>el</strong> conflicto <strong>en</strong>tre estos valores está reflejando <strong>la</strong> disputa <strong>en</strong>tre los propios<br />
<strong>de</strong>seos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer personal y <strong>la</strong> autorrestricción ante <strong>la</strong> interiorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones<br />
impuestas por <strong>la</strong>s normas sociales. Así, una baja inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong><br />
ambos factores estaría indicando no sólo <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los valores implícitam<strong>en</strong>te<br />
repres<strong>en</strong>tados, sino también <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los valores repres<strong>en</strong>tados por <strong>el</strong> contrario.<br />
Es por <strong>el</strong>lo que consi<strong>de</strong>remos que <strong>la</strong> saturación negativa <strong>en</strong> Conformidad repres<strong>en</strong>ta<br />
también <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una motivación fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tada hacia <strong>la</strong><br />
búsqueda d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer personal.<br />
Concluiremos pues, que <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> podría pre<strong>de</strong>cirse a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes factores, lo cual, por otra parte, daría por confirmada<br />
<strong>la</strong> Hipótesis 1.3.7.:<br />
— Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unas actitu<strong>de</strong>s permisivas, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> normalidad<br />
<strong>de</strong> unos usos socialm<strong>en</strong>te aceptados, <strong>en</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s bebidas<br />
alcohólicas facilitan <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales y permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversión, <strong>la</strong> evasión<br />
y <strong>el</strong> olvido <strong>de</strong> los propios problemas, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
convicción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia conducta <strong>de</strong> abuso.<br />
— Consumo habitual <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, especialm<strong>en</strong>te por parte d<strong>el</strong> padre y los<br />
hermanos/as mayores, y <strong>consumo</strong> habitual por parte <strong>de</strong> los miembros d<strong>el</strong><br />
grupo <strong>de</strong> iguales.<br />
— Percepción <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión e insatisfacción <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> sistema familiar, <strong>de</strong><br />
dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación afectiva con los prog<strong>en</strong>itores, así como utilización<br />
habitual <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> reprobación por parte <strong>de</strong> éstos.<br />
— Motivación dirigida hacia <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> s<strong>en</strong>saciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y disfrute personal,<br />
y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> interiorización consolidada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas sociales<br />
<strong>de</strong> autorrestricción <strong>de</strong> impulsos.<br />
263
264<br />
Si <strong>en</strong>contramos una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s permisivas y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bemos presumir que esta misma r<strong>el</strong>ación aparecerá <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
caso <strong>de</strong> sus iguales y <strong>de</strong> su familia. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te consumidor<br />
<strong>abusivo</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su conducta <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> contextos sociales altam<strong>en</strong>te<br />
permisivos y favorables, <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales, al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas.<br />
Lo anterior sugiere <strong>la</strong> mediación <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia social <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s. La familia, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> socialización, y los iguales, como marco<br />
microsocial <strong>en</strong> que se g<strong>en</strong>eran o confirman <strong>de</strong>terminadas expectativas asociadas a <strong>la</strong><br />
conducta <strong>de</strong> <strong>consumo</strong>, juegan un pap<strong>el</strong> muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> esas actitu<strong>de</strong>s<br />
permisivas que han sido <strong>de</strong>tectadas como primer factor explicativo d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong>. La aparición d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los hermanos y <strong>de</strong> los amigos como variables<br />
altam<strong>en</strong>te asociadas al abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, confirmarían esta i<strong>de</strong>a, pues estos grupos<br />
están sometidos, respectivam<strong>en</strong>te, al mismo proceso <strong>de</strong> socialización familiar, y a <strong>la</strong>s<br />
influ<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> mismo grupo.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, también es <strong>de</strong>stacable que <strong>la</strong> variable que pres<strong>en</strong>tó una corr<strong>el</strong>ación<br />
más baja con <strong>la</strong> función discriminante (.008) ha sido <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información poseído<br />
acerca <strong>de</strong> los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>. Como hemos com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s implicaciones<br />
prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> este dato serán tratadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo sigui<strong>en</strong>te.<br />
En otro or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> cosas, un reci<strong>en</strong>te trabajo <strong>de</strong> Rooney y Vil<strong>la</strong>hoz (1994), que usa<br />
un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> metodología multivariada simi<strong>la</strong>r al que pres<strong>en</strong>tamos, aunque con un<br />
número <strong>de</strong> variables inferior, llega a conclusiones simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s nuestras, con una<br />
muestra <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes andaluces. Estos autores <strong>de</strong>stacan como variables r<strong>el</strong>acionadas<br />
<strong>en</strong> mayor medida con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong> actitud permisiva d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te,<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> los iguales, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a fiestas, <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> d<strong>el</strong><br />
padre y <strong>la</strong> actitud permisiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los resultados com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> este capítulo, pasamos a continuación<br />
a esbozar unas propuestas prev<strong>en</strong>tivas d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia,<br />
con lo que daremos por cumplida nuestra investigación.
6 PROPUESTAS<br />
PREVENTIVAS<br />
265
Muchos adolesc<strong>en</strong>tes dic<strong>en</strong> que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> para matar <strong>el</strong> tiempo,<br />
como si <strong>el</strong> tiempo fuera un <strong>en</strong>emigo.<br />
(Merce<strong>de</strong>s López, Profesora <strong>de</strong> Psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s)<br />
Llegamos a <strong>la</strong> parte final <strong>de</strong> nuestro trabajo. Después <strong>de</strong> haber expuesto los resultados<br />
y <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong>rivadas, consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong> gran interés proponer<br />
algunas i<strong>de</strong>as prev<strong>en</strong>tivas surgidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión que nos ha permitido tanto <strong>el</strong> análisis<br />
<strong>de</strong> nuestros resultados, como <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> otros trabajos realizados <strong>en</strong> esta<br />
misma línea.<br />
Como ya hemos com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico <strong>de</strong> este trabajo, integrar <strong>en</strong> un<br />
mod<strong>el</strong>o explicativo d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> todas <strong>la</strong>s variables psicológicas,<br />
psicosociales, sociológicas, culturales, económicas,… implicadas, supone una casi irresoluble<br />
dificultad metodológica con los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> que disponemos. En todo caso,<br />
nuestras conclusiones se <strong>en</strong>marcan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>lo que <strong>la</strong> Psicología Social pue<strong>de</strong><br />
ofrecer, con <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> que puedan <strong>en</strong>cajar <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> Mod<strong>el</strong>o Ecológico d<strong>el</strong> que<br />
partimos al contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva. Asumimos como principio, que <strong>la</strong> conducta<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> respon<strong>de</strong> a un criterio multivariado, y que no todos los<br />
factores intervini<strong>en</strong>tes son <strong>de</strong> índole psicosocial. Por tanto, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva eficaz<br />
<strong>de</strong>be partir necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque a <strong>la</strong> vez ecológico y multidisciplinar.<br />
Cualquier acción prev<strong>en</strong>tiva realizada a través d<strong>el</strong> ámbito familiar, esco<strong>la</strong>r o comunitario,<br />
estará ori<strong>en</strong>tada al fracaso, si <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras instancias disciplinares no se<br />
aborda <strong>la</strong> tarea prev<strong>en</strong>tiva, incidi<strong>en</strong>do sobre aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia. La<br />
<strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> una sustancia institucionalizada y ext<strong>en</strong>dida, <strong>de</strong>be<br />
incluir tanto aspectos legis<strong>la</strong>tivos, como comunicativos y educativos (Elzo, Elorza y<br />
Laespada, 1994). El concepto <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong>tonces, se amplia para <strong>en</strong>globar una<br />
acción modificadora <strong>de</strong> los factores sociopolíticos, económicos y culturales que g<strong>en</strong>eran<br />
o propician <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> drogas (Massün, 1992).<br />
La prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>abusivo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, como <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong><br />
sustancias tóxicas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se ubica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conductas <strong>de</strong>sajustadas<br />
<strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes, que a su vez <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />
para <strong>la</strong> salud. Pero <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud, por sí misma no es nada, si no se contemp<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> propio proceso <strong>de</strong> socialización.<br />
Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción es, ciertam<strong>en</strong>te, un epígrafe <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud.<br />
Pero <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud no <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse únicam<strong>en</strong>te como un proceso con<br />
un principio y un fin. No es un conjunto <strong>de</strong> aciones concretas, más o m<strong>en</strong>os r<strong>el</strong>acionadas<br />
<strong>en</strong>tre sí, distribuidas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> proceso educativo o académico.<br />
La educación para <strong>la</strong> salud, más que un artificio metodológico, ha <strong>de</strong> ser un<br />
“estilo” socializador, una perspectiva que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r todos los ag<strong>en</strong>tes intervini<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los padres a los legis<strong>la</strong>dores, pasando<br />
por <strong>la</strong>s instituciones educativas, todos <strong>el</strong>los necesariam<strong>en</strong>te integrados y coordinados.<br />
267
268<br />
La prev<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> conductas <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong>be incluir a <strong>la</strong> familia, a <strong>la</strong><br />
escu<strong>el</strong>a, a los medios <strong>de</strong> comunicación, a <strong>la</strong> comunidad y a los responsables políticos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Es prioritario interv<strong>en</strong>ir tanto como sea posible, sobre todas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
fuerzas capaces <strong>de</strong> modificar <strong>en</strong> una dirección u otra <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te,<br />
e interv<strong>en</strong>ir lo m<strong>en</strong>os posible sobre <strong>el</strong> propio adolesc<strong>en</strong>te. Hay evi<strong>de</strong>ncia al respecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> reactancia que provocan <strong>la</strong>s acciones prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das directam<strong>en</strong>te<br />
sobre los adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> forma tal que pue<strong>de</strong>n llegar a provocar un efecto <strong>de</strong><br />
aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> (Engs y Hanson, 1989).<br />
El mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> que nos ubicamos, <strong>de</strong>be modificar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
manera a<strong>de</strong>cuada todas aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s fuerzas que influy<strong>en</strong> sobre <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te, para que<br />
<strong>el</strong><strong>la</strong>s mismas ejerzan su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>seada, sin apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te realizar<br />
una interv<strong>en</strong>ción directa sobre <strong>el</strong> muchacho.<br />
En <strong>el</strong> caso concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> estos<br />
vectores <strong>de</strong>be estar ya sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te modificada al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia,<br />
edad <strong>en</strong> que, como hemos visto, no sólo se inicia -si no se ha iniciado ya- <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, sino que éste se transforma <strong>en</strong> habitual; a<strong>de</strong>más, es una edad <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> otros adolesc<strong>en</strong>tes influidos por <strong>la</strong>s mismas<br />
fuerzas sociales, <strong>de</strong>vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>cisiva.<br />
Por tanto, todas <strong>la</strong>s reflexiones que expondremos <strong>en</strong> este capítulo final, correspon<strong>de</strong>rían<br />
a propuestas prev<strong>en</strong>tivas instauradas <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización,<br />
que, obviam<strong>en</strong>te, no comi<strong>en</strong>za a los 13 años.<br />
A este respecto, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>ado familiar será <strong>de</strong>cisivo. No se trata <strong>de</strong> que<br />
<strong>la</strong> familia anule su <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas ante sus hijos. Más bi<strong>en</strong> se trataría<br />
<strong>de</strong> ofrecer un mod<strong>el</strong>ado <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> contro<strong>la</strong>do -si es que <strong>la</strong> familia es consumidora-.<br />
Esto es especialm<strong>en</strong>te importante, ya que algunos autores han seña<strong>la</strong>do<br />
que los adolesc<strong>en</strong>tes que beb<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera abusiva no han alcanzado un apr<strong>en</strong>dizaje<br />
d<strong>el</strong> uso mo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> esta sustancia, dado que su <strong>consumo</strong> ocurre fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales y no con <strong>la</strong> familia (Budd et al., 1985).<br />
Esta permisividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas, se imprime también<br />
sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te. Las actitu<strong>de</strong>s están <strong>de</strong> alguna manera<br />
reflejando lo que <strong>el</strong> muchacho ha apr<strong>en</strong>dido a través <strong>de</strong> su socialización, a través<br />
<strong>de</strong> unos usos y costumbres sociales y familiares, y a través <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes interesados,<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación. El adolesc<strong>en</strong>te no es “permisivo”<br />
sino como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una socialización “permisiva”. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que<br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que se han <strong>de</strong>tectado explicativas d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>, son un<br />
indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia social y cultural. No se trataría por tanto <strong>de</strong> modificar <strong>la</strong>s<br />
actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes incluidos <strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong> riesgo, cuanto <strong>de</strong>, a través<br />
<strong>de</strong> estrategias educativas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria, fom<strong>en</strong>tar actitu<strong>de</strong>s y opiniones<br />
razonadam<strong>en</strong>te críticas que cuestion<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los usos que <strong>la</strong> sociedad permite<br />
y acepta, aun cuando sean objetivam<strong>en</strong>te limítrofes con <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong><br />
riesgo para <strong>la</strong> salud.
Pero <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> constituirse <strong>en</strong> áreas o ámbitos específicos <strong>de</strong> trabajo<br />
pedagógico, sino que su tratami<strong>en</strong>to educativo natural correspon<strong>de</strong> a todas <strong>la</strong>s situaciones<br />
y experi<strong>en</strong>cias que <strong>el</strong> niño t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro educativo o <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto familiar,<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> su formación.<br />
Por otra parte, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a los resultados <strong>de</strong> nuestra investigación, hemos visto que<br />
los adolesc<strong>en</strong>tes que consum<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera excesiva están manifestando, <strong>en</strong>tre otras<br />
cosas, una car<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto a sus habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación social, al <strong>de</strong>positar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>la</strong> confianza que no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> sí mismos. El <strong>alcohol</strong> es un <strong>de</strong>sinhibidor a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> significar <strong>en</strong> algunos casos, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve para s<strong>en</strong>tirse aceptado <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados grupos<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes. Recor<strong>de</strong>mos que mi<strong>en</strong>tras que muchos sujetos puntuaban alto <strong>en</strong><br />
actitud permisiva, muy pocos lo hacían <strong>en</strong> facilitación social, infiriéndose <strong>de</strong> esto que son<br />
precisam<strong>en</strong>te esa minoría <strong>de</strong> consumidores <strong>abusivo</strong>s qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>positan su confianza <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. Se ha seña<strong>la</strong>do a este respecto <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales, asertividad y toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones (Botvin y Wills, 1985; Ca<strong>la</strong>fat et al., 1991; Casanova y Santafé, 1994), aunque<br />
consi<strong>de</strong>ramos que hay que tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> no especificidad <strong>de</strong> este tipo<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cara a no crear reactancia.<br />
Los programas basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia social, <strong>la</strong> asunción<br />
<strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> propio crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> criterios<br />
respecto a los iguales, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te,<br />
aum<strong>en</strong>tar su adaptabilidad, fortalecer su red social <strong>de</strong> apoyo y disminuir su vulnerabilidad<br />
ante diversos estresores, todo lo cual t<strong>en</strong>drá como consecu<strong>en</strong>cia una disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> conductas <strong>de</strong>sajustadas, incluido <strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> drogas (Casanova y Santafé, 1994).<br />
P<strong>en</strong>samos que si alguna acción educativa concreta hay que introducir como artificio<br />
puntual <strong>en</strong>marcado <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>lo que v<strong>en</strong>imos l<strong>la</strong>mando estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, sería precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, más<br />
que <strong>la</strong>s acciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> información y <strong>el</strong> supuesto cúmulo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
acerca <strong>de</strong> los efectos nocivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas.<br />
A este respecto, Mann (1986), a través <strong>de</strong> una revisión sobre <strong>el</strong> tema, y McKnight y<br />
McPherson (1986), a partir <strong>de</strong> un estudio experim<strong>en</strong>tal, concluy<strong>en</strong> que los programas prev<strong>en</strong>tivos<br />
d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información, sí ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
como resultado una ganancia estimable <strong>en</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos manifestados por <strong>el</strong><br />
alumno, y <strong>en</strong> algunos casos se produc<strong>en</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas. Sin<br />
embargo estos apr<strong>en</strong>dizajes y posibles modificaciones <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to,<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a disiparse rápidam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> tiempo, por lo que no se pue<strong>de</strong> concluir que a un<br />
cúmulo <strong>de</strong> información siga, a medio p<strong>la</strong>zo, un cambio consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducta.<br />
En algunos casos, este tipo <strong>de</strong> estrategias, no sólo provocará una respuesta <strong>de</strong><br />
reactancia <strong>en</strong> algunos adolesc<strong>en</strong>tes consumidores o predispuestos a serlo, sino que<br />
podrían g<strong>en</strong>erar expectativas <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> no <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>ía. Los programas <strong>de</strong><br />
educación prev<strong>en</strong>tiva más efectivos serán aqu<strong>el</strong>los que vayan más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tópicas<br />
269
270<br />
activida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res e incluyan <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales y activida<strong>de</strong>s<br />
alternativas dirigidas al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia social y <strong>el</strong> control autónomo sobre<br />
<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno (Gilchrist, 1990).<br />
Para que <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas actitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
r<strong>el</strong>ación y autocontrol -contemp<strong>la</strong>dos no sólo como estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, sino<br />
como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos integrantes <strong>de</strong> una formación humana integral- t<strong>en</strong>gan un reflejo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> conducta saludable <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, es necesario ofrecer alternativas a <strong>la</strong>s<br />
conductas que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos prev<strong>en</strong>ir. En este caso, nos <strong>en</strong>contramos con que <strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas ocurre <strong>en</strong> una circunstancia social específica: aqu<strong>el</strong>los<br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te busca <strong>la</strong> evasión y <strong>la</strong> diversión junto con su<br />
grupo <strong>de</strong> iguales. Por tanto, será necesario ofrecer alternativas a <strong>la</strong> “cultura d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>”<br />
y a los valores sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> implicados, así como a los intereses económicos<br />
ocultos <strong>de</strong>trás d<strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to interesado <strong>de</strong> unos <strong>de</strong>terminados valores.<br />
Está c<strong>la</strong>ro que no po<strong>de</strong>mos pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r que un adolesc<strong>en</strong>te reprima sus motivaciones<br />
hedonistas, ni mucho m<strong>en</strong>os que <strong>la</strong>s sustituya por valores más conservadores. Más<br />
bi<strong>en</strong> se trataría <strong>de</strong> conseguir un equilibrio <strong>en</strong>tre dos fuerzas: por una parte, <strong>la</strong> natural <strong>de</strong><br />
apertura al cambio fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> motivación hedonista y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>ción,<br />
y por otra, <strong>la</strong> que sería necesario fom<strong>en</strong>tar, basada <strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> autotrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />
autorrestricción y autodirección, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong>los valores r<strong>el</strong>acionados con<br />
<strong>la</strong> solidaridad, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to comunitario, <strong>el</strong> autocontrol, <strong>la</strong> madurez, etc.<br />
Este equilibrio podría lograrse tanto <strong>en</strong>cauzando <strong>la</strong>s motivaciones hedonistas<br />
hacia conductas y objetivos compatibles con <strong>la</strong> salud -alternativas <strong>de</strong> ocio-, como<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo unas estrategias educativas familiares basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> afecto, <strong>el</strong> respeto,<br />
<strong>la</strong> aceptación incondicional d<strong>el</strong> hijo y <strong>la</strong> disciplina razonada, lo que <strong>de</strong>bería fom<strong>en</strong>tar<br />
<strong>en</strong> éste valores prosociales y autotransc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes.<br />
En apoyo <strong>de</strong> estas tesis <strong>en</strong>contramos un trabajo empírico <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>fat et al. (1992)<br />
que muestra que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> normas familiares regu<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción que<br />
actúan como control externo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> individuo, corr<strong>el</strong>aciona negativam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes; sin embargo, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> este control<br />
normativo externo como mecanismo prev<strong>en</strong>tor disminuye con <strong>la</strong> edad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>cia. En su lugar, <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada interiorización normativa -reflejada <strong>en</strong> una<br />
bu<strong>en</strong>a r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s figuras <strong>de</strong> autoridad, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza e i<strong>de</strong>ntificación<br />
con <strong>la</strong>s instituciones sociales- gana importancia a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo madurativo<br />
d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te como factor predictor <strong>de</strong> un <strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado o nulo <strong>de</strong> tóxicos.<br />
Esto nos lleva necesariam<strong>en</strong>te a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones familiares<br />
afectivas y <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> anomia y <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción social,<br />
como mecanismos integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud 1.<br />
1 Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, Llinares (1998) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una r<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre estrategias paternas basadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> afecto y compr<strong>en</strong>sión, y los valores prosociales <strong>en</strong> los hijos, lo cual aporta evi<strong>de</strong>ncia<br />
al respecto <strong>de</strong> lo sugerido <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto.
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> utilización racional d<strong>el</strong> ocio y <strong>el</strong> tiempo libre es imprescindible<br />
para <strong>el</strong> normal <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to social y emocional <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
Ajangiz et al., (1990) sugier<strong>en</strong> como valores <strong>de</strong> un empleo a<strong>de</strong>cuado d<strong>el</strong> tiempo libre<br />
<strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
— Favorecer <strong>la</strong> integración social y <strong>la</strong> cooperación mutua, dando s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong><br />
dim<strong>en</strong>sión social d<strong>el</strong> ser humano.<br />
— Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas o habilida<strong>de</strong>s complem<strong>en</strong>tarias a <strong>la</strong>s<br />
adquiridas <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco académico, posibilitando así un <strong>de</strong>sarrollo integral d<strong>el</strong><br />
individuo.<br />
— Mejorar <strong>el</strong> autoconcepto a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica constructiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias creaciones<br />
y propiciar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to personal.<br />
— Posibilitar <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad personal y social a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación<br />
<strong>de</strong> valores <strong>de</strong>seables como <strong>la</strong> libertad, <strong>la</strong> solidaridad, <strong>el</strong> contacto con <strong>la</strong><br />
naturaleza, <strong>la</strong> búsqueda d<strong>el</strong> saber,…<br />
Por nuestra parte, sugerimos que <strong>la</strong> utilización racional d<strong>el</strong> ocio <strong>en</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
incluya activida<strong>de</strong>s y prácticas que permitan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad social y<br />
comunitaria, <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los valores basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> solidaridad y <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> nuevos espacios y esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> conducta, <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> un<br />
s<strong>en</strong>tido crítico y un criterio <strong>de</strong> conducta propio, y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer<br />
y estimu<strong>la</strong>ción “consci<strong>en</strong>te”, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> “semiconsci<strong>en</strong>te” y ali<strong>en</strong>adora repres<strong>en</strong>tada<br />
por <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> tóxicos.<br />
No <strong>de</strong>bemos olvidar, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unas opciones <strong>de</strong> ocio basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> -<strong>en</strong> su doble acepción <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>dio e ingesta- juegan un pap<strong>el</strong> importante<br />
<strong>la</strong>s normas legales que regu<strong>la</strong>n estas conductas. De este modo, también hay que<br />
t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te como instrum<strong>en</strong>to prev<strong>en</strong>tivo <strong>la</strong> acción directa sobre <strong>la</strong>s leyes que<br />
regu<strong>la</strong>n <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción sobre distribución y v<strong>en</strong>ta,<br />
e incluso sobre producción y difusión (Baggott, 1990). La gran disponibilidad <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> muy diversa índole y, sobre todo, <strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s normativas establecidas para su disp<strong>en</strong>sa a los m<strong>en</strong>ores, hac<strong>en</strong> necesario<br />
que los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos prev<strong>en</strong>tivos no <strong>de</strong>scui<strong>de</strong>n <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que hay que<br />
prestar a los factores legales r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> abuso (Forster, McGovern y<br />
Wag<strong>en</strong>aar, 1994).<br />
R<strong>el</strong>acionado con lo anterior, Elzo, Elorza y Laespada (1994) incluy<strong>en</strong> como medidas<br />
prev<strong>en</strong>tivas d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es una serie <strong>de</strong> medidas legales<br />
como <strong>el</strong> control <strong>de</strong> horarios <strong>de</strong> cierre o <strong>el</strong> abaratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas no<br />
alcohólicas, así como acciones comunicativas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong><br />
<strong>consumo</strong> mo<strong>de</strong>rado.<br />
Y finalm<strong>en</strong>te, volvemos a tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>el</strong> contexto social a qui<strong>en</strong> más<br />
responsabilidad inmediata atribuimos. La familia <strong>de</strong>be asumir su responsabilidad<br />
271
272<br />
como principal ag<strong>en</strong>te socializador. Todo <strong>de</strong>be dirigirse a que <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto familiar<br />
<strong>el</strong> hijo/a reciba y perciba <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> confianza, aceptación, afecto y valoración,<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus logros académicos o <strong>en</strong> otros campos, y que pueda llegar<br />
a una aceptación global <strong>de</strong> sí mismo. Los padres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> procurar un ambi<strong>en</strong>te<br />
familiar compr<strong>en</strong>sivo, afectivo e integrador, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />
reprobación para influir sobre <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> los hijos. La c<strong>la</strong>ve no es que los prog<strong>en</strong>itores<br />
estim<strong>en</strong> a sus hijos, sino que éstos perciban tanto <strong>el</strong> afecto, como <strong>la</strong> facilidad<br />
para transmitirlo. Así, <strong>el</strong> recurso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias tóxicas sería m<strong>en</strong>os “necesario”,<br />
tanto como finalidad <strong>en</strong> sí mismo, cuanto como instrum<strong>en</strong>to para alcanzar una aceptación<br />
y un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> integración grupal que no se percibe <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia familia.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, como sugeríamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> este trabajo, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong><br />
conductas <strong>de</strong>sajustadas o <strong>de</strong> riesgo para <strong>la</strong> salud, no es un problema individual, ni<br />
por sus causas, ni por sus consecu<strong>en</strong>cias. La prev<strong>en</strong>ción por tanto no es una <strong>la</strong>bor<br />
específica <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud o <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, como tampoco es un<br />
conjunto <strong>de</strong> recetas que los padres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> poner <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />
concretos, ni consiste simplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> unos <strong>de</strong>terminados procedimi<strong>en</strong>tos legis<strong>la</strong>tivos.<br />
La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be ser, por su propia naturaleza, inespecífica, confundida con<br />
<strong>el</strong> mismo <strong>de</strong>sarrollo integral d<strong>el</strong> ser humano. Y será un concepto fa<strong>la</strong>z, si no <strong>la</strong> contemp<strong>la</strong>mos<br />
como un objetivo primario d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> socialización, pues este proceso<br />
contemp<strong>la</strong> todas <strong>la</strong>s fuerzas que operarán sobre <strong>la</strong> conducta d<strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te. Es<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, y no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> artificios específicos y<br />
<strong>de</strong>sintegrados, como <strong>de</strong>bemos contemp<strong>la</strong>r cualquier interv<strong>en</strong>ción.
R EFERENCIAS<br />
BIBLIOGRÁFICAS<br />
273
Adams, L. (1989). Healthy city, healthy participation. Health Education Journal, 48,<br />
179-182.<br />
Aitk<strong>en</strong>, P.P. (1985). An observational study of young adults’ drinking groups: Drink purchasing<br />
procedures, group pressures and <strong>alcohol</strong> consumption by companions as<br />
predictors of <strong>alcohol</strong> consumption. Alcohol and Alcoholism, 20 (4), 445-457.<br />
Aitk<strong>en</strong>, P.P., Leathar, D., O’Hagan, F. y Squair, S. (1987). Childr<strong>en</strong>’s awar<strong>en</strong>ess of<br />
cigarette advertisem<strong>en</strong>ts and brand imagery. British Journal of Addictions, 82, 615-<br />
622.<br />
Ajangiz, R., Apodaka, P., González, R., Kristobal<strong>en</strong>a, V., Nieto, A., Ruiz <strong>de</strong> Gauna, P.<br />
y Sampedro, R. (1988). La juv<strong>en</strong>tud <strong>de</strong> Bilbao: Consumo <strong>de</strong> drogas, tiempo libre,<br />
autoconcepto y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r. Bilbao: I.C.E. Universidad d<strong>el</strong> País Vasco.<br />
Ajangiz, R., Apodaka, P., Ruiz <strong>de</strong> Gauna, P. y Sampedro, R. (1990). Empleo d<strong>el</strong><br />
tiempo libre <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> tóxicos y otras variables psicosociales. En:<br />
I. Quintanil<strong>la</strong> (Ed.), Calidad <strong>de</strong> vida, educación, <strong>de</strong>porte y medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Alfonso, M. e Ibáñez, P. (1992). Todo sobre <strong>la</strong>s drogas legales e ilegales. Madrid:<br />
Dykinson.<br />
Alonso-Fernán<strong>de</strong>z, F. (1979). Bases psicosociales d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo. Madrid: Aca<strong>de</strong>mia<br />
<strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Medicina.<br />
Alonso-Fernán<strong>de</strong>z, F. (1992). Alcohol<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Barc<strong>el</strong>ona: Masson-Salvat.<br />
Alonso-Varea, J.M. y Gü<strong>el</strong>l, P. (1986). El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>rizada<br />
<strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>nova i <strong>la</strong> G<strong>el</strong>trú (Barc<strong>el</strong>ona). Drog<strong>alcohol</strong>, 11 (3), 101-107.<br />
Am<strong>en</strong>gual, M., Ca<strong>la</strong>fat, A. y Palmer, A. (1993). Alcohol, tabaco y drogas <strong>en</strong> Enseñanza<br />
Media. 1981-1988-1992. Adicciones, 5 (2), 141-161.<br />
Arrind<strong>el</strong>l, W., Perris, C., Perris, H., Eisemann, M., Perris, H., Van <strong>de</strong>r En<strong>de</strong>, J., Ross,<br />
M., B<strong>en</strong>jamins<strong>en</strong>, S., Gaszner, P. y D<strong>el</strong> Vecchio, M. (1986). Cross-national g<strong>en</strong>eralizability<br />
of patterns of par<strong>en</strong>tal rearing behavior: Invariance of EMBU dim<strong>en</strong>sional<br />
repres<strong>en</strong>tations of healthy subjects from Australia, D<strong>en</strong>mark, Hungary, Italy<br />
and The Nether<strong>la</strong>nds. Personality and Individual Differ<strong>en</strong>ces, 7 (1), 103-112.<br />
Asun, D. y Alvarado, R. (1991). Aspectos médicos y sociales d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas.<br />
En: D. Asun, J. Alfaro, R. Alvarado y G. Morales (Eds.), Drogas, juv<strong>en</strong>tud y exclusión<br />
social. Santiago <strong>de</strong> Chile: Universidad Diego Portales.<br />
Baeza, M.C. (1992). Formación <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s como alternativa a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
droga. Adicciones, 4 (3), 183-196.<br />
Baggott, R. (1990). Alcohol, politics and social policy. Al<strong>de</strong>rshot: Avebury.<br />
Banks, E. y Smith, R.M. (1980). Attitu<strong>de</strong>s and background factors r<strong>el</strong>ated to <strong>alcohol</strong><br />
use among college stu<strong>de</strong>nts. Psychological Reports, 46, 571-577.<br />
Barriga, S. (1993). La salud ¿para qué? En: J.M. León y S. Barriga (Eds.), Psicología<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Madrid: Eu<strong>de</strong>ma.<br />
Bartimole, C.R. y Bartimole, J.E. (1987). Te<strong>en</strong>age <strong>alcohol</strong>ism and drug use.<br />
Hollywood: Fre<strong>de</strong>rick F<strong>el</strong>l.<br />
275
276<br />
Barton, R. y Godfrey, S. (1988). Un-health promotion: Results of a survey of <strong>alcohol</strong><br />
promotion on t<strong>el</strong>evision. British Medical Journal, 9, 221-232.<br />
Basadre, R., López, F., Rodríguez-López, A., González, C. y Lor<strong>en</strong>zo, A. (1983).<br />
Hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong> alcohólico <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res gallegos. Drog<strong>alcohol</strong>, 8 (1), 7-15.<br />
Baumrind, D. y Mos<strong>el</strong>le, K.A. (1985). A <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal perspective on adolesc<strong>en</strong>t drug<br />
use. Advances in Alcohol and Substance Use, 5, 41-67.<br />
Bayer, D. (1986). The effects of two methods of affective education on s<strong>el</strong>f-concept in<br />
sev<strong>en</strong>th-gra<strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nts. School Couns<strong>el</strong>or, 34, 123-134.<br />
B<strong>en</strong>jamin, T. (1989). Les jeunes conducteurs diminués par l’alcool et les autres drogues.<br />
Ca<strong>en</strong>: Paradigme.<br />
B<strong>en</strong>nett, L.A. y Ames, G.M. (1985). The American experi<strong>en</strong>ce with <strong>alcohol</strong>:<br />
Contrasting cultural perspectives. Nueva York: Pl<strong>en</strong>um Press.<br />
Bergeret, J. (1984). La personalité du toxicomane. En: J. Bergeret (Ed.), Précis <strong>de</strong>s<br />
toxicomanies. París: Masson.<br />
Berjano, E. (1986). Drogas y d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia: Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> alto riesgo. Val<strong>en</strong>cia:<br />
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball i Seguretat Social.<br />
Berjano, E. (1988). Análisis psicosociológico d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />
esco<strong>la</strong>r: Mecanismos <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción. Tesis Doctoral. Dirs.: G. Musitu y J.M. Peiró.<br />
Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Berjano, E. (1991). El uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> drogas. En: J. García (Ed.), La Comunitat<br />
Val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> l’Europa unida. B<strong>en</strong>estar i protecció social. Val<strong>en</strong>cia: G<strong>en</strong>eralitat<br />
Val<strong>en</strong>ciana.<br />
Berjano, E. y Musitu, G. (1987). Las drogas: Análisis teórico y métodos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />
Val<strong>en</strong>cia: Nau Llibres.<br />
Berjano, E., García-Pérez, F., Gracia, E. y Musitu, G. (1992). Autoconcepto, personalidad<br />
y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong>tre alumnos <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización normalizada<br />
y alumnos <strong>de</strong> educación especial. Val<strong>en</strong>cia: Edicions Alfons <strong>el</strong> Magnànim.<br />
Berjano, E., Roca, R. y Morata, J. (1984). D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia, hábitat y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or marginado. Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s XII Jornadas <strong>de</strong><br />
Socidrog<strong>alcohol</strong>. Granada.<br />
Birmingham, W.G. y Sheehy, M.S. (1984). A mod<strong>el</strong> of psychological <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce in<br />
adolesc<strong>en</strong>t substance abusers. Journal of Adolesc<strong>en</strong>ce, 7, 17-27.<br />
Biron, A, Huerre, P. y Reymond, J.M. (1979). Drogues: Toxicomans et Toxicomanie.<br />
París: Hermann.<br />
B<strong>la</strong>nco, A. (1988). La Psicología Comunitaria ¿una nueva utopía para <strong>el</strong> final d<strong>el</strong> siglo<br />
XX? En: A. Martín, F. Chacón y M.F. Martínez-García (Eds.), Psicología<br />
Comunitaria. Madrid: Visor.<br />
Blum, R.H. (1973). Un hombre <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia juzga <strong>la</strong> droga. En: L. Daufí (Ed.), La verdad<br />
sobre <strong>la</strong> droga. Barc<strong>el</strong>ona: Promoción Cultural.<br />
Bogani, E., Gisbert, J. y Bogani, A. (1993). Inducción al <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas<br />
por niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 18 (1), 15-24.
Boix, P., Calera, A., Carrasco, J. y Col<strong>la</strong>do, P. (1998). Escu<strong>el</strong>a, salud y trabajo: Por<br />
una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción. Val<strong>en</strong>cia: Instituto Sindical <strong>de</strong> Trabajo, Ambi<strong>en</strong>te y<br />
Salud.<br />
Botvin, G.J. y Wills, T.A. (1985). Personal and social skills training: Cognitive-behavioral<br />
approaches to substance abuse prev<strong>en</strong>tion. National Institute on Drug<br />
Abuse: Research Monograph Series, 63, 8-49.<br />
Braud<strong>el</strong>, F. (1979). Les structures du quotidi<strong>en</strong>. París: Armand Colin.<br />
Breed, W. y DeFoe, H. (1984). Drinking and smoking on t<strong>el</strong>evision. Journal of Public<br />
Health and Policy, 5 (2), 257-270.<br />
Brown, S. (1985). Treating the <strong>alcohol</strong>ic: A <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal mod<strong>el</strong> of recovery. Nueva<br />
York: Wiley.<br />
Brown, S., Creamer, V.A. y Stetson, B. (1987). Adolesc<strong>en</strong>t <strong>alcohol</strong> expectancies in<br />
r<strong>el</strong>ation to personal and par<strong>en</strong>tal drinking patterns. Journal of Abnormal<br />
Psychology, 96, 117-121.<br />
Brunt, P.W. (1982). Treatm<strong>en</strong>t of <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce: The <strong>alcohol</strong>ic pati<strong>en</strong>t. British<br />
Medical Bulletin, 38, 103-108.<br />
Budd, R.J., Eiser, J., Morgan, M. y Gammage, P. (1985). The personal characteristics<br />
and life-style of the young drinker: The results of a survey of British adolesc<strong>en</strong>ts.<br />
Drug and Alcohol Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>nce, 16 (2), 145-157.<br />
Bu<strong>el</strong>ga, S. (1993). Un programa <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción con familias disfuncionales: Hacia<br />
una integración social. Tesis Doctoral. Dir. G. Musitu. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Bu<strong>el</strong>ga, S., Musitu, G. y García-Pérez, F. (1993). Análisis metodológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunicación familiar, <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>rización y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas.<br />
Val<strong>en</strong>cia: Nau Llibres.<br />
Ca<strong>la</strong>fat, A., Am<strong>en</strong>gual, M., Farrés, C. y Montserrat, M. (1982). Consumo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>,<br />
tabaco y otras drogas <strong>en</strong>tre estudiantes <strong>de</strong> Enseñanzas Medias y Formación<br />
Profesional <strong>de</strong> Mallorca. Drog<strong>alcohol</strong>, 7 (2), 117-126.<br />
Ca<strong>la</strong>fat, A., Am<strong>en</strong>gual, M., Farrés, C., Mejías, G. y Borràs, M. (1991). Deci<strong>de</strong>ix!<br />
Programa d’educació sobre drogues. Mallorca: Cons<strong>el</strong>l Insu<strong>la</strong>r.<br />
Ca<strong>la</strong>fat, A., Am<strong>en</strong>gual, M., Mejías, G., Borrás, M. y Palmer, A. (1989). Consumo <strong>de</strong><br />
drogas <strong>en</strong> Enseñanzas Medias. Comparación <strong>en</strong>tre 1981-1988. Revista Españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. 14 (1), 9-28.<br />
Ca<strong>la</strong>fat, A., Mejías, G., Am<strong>en</strong>gual, M y Palmer, A. (1992). Control externo e interno y<br />
<strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas. Adicciones, 4 (3), 219-232.<br />
Ca<strong>la</strong>nca, A. (1984). La toxicomanie <strong>en</strong>tre ma<strong>la</strong>die et délinquance. En: J. Bergeret<br />
(Ed.), Précis <strong>de</strong>s toxicomanies. París: Masson.<br />
Calvo, A. (1993). Perfil psicológico d<strong>el</strong> jov<strong>en</strong> conductor. En: M. Sánchez-Turet (Ed.),<br />
Uso, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es. Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Cano, L. y Berjano, E. (1988). El uso <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r. En: Uso<br />
<strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r. Val<strong>en</strong>cia: Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball i Seguretat<br />
Social.<br />
277
278<br />
Carbon<strong>el</strong>l, C. (1980). R<strong>el</strong>aciones familiares y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos filiales <strong>en</strong> drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
Actas d<strong>el</strong> IX Congreso <strong>Nacional</strong> sobre prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />
49-61.<br />
Cár<strong>de</strong>nas, C. (1986). El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
Condiciones contribuy<strong>en</strong>tes. Drog<strong>alcohol</strong>, 11, 58-65.<br />
Cár<strong>de</strong>nas, C. (1991). Los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s tempranas. En: Alcohol y juv<strong>en</strong>tud. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad<br />
y Consumo.<br />
Cár<strong>de</strong>nas, C. y Mor<strong>en</strong>o, B. (1987a). La t<strong>el</strong>evisión y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y tabaco.<br />
Estudios sobre Consumo, 12, 12-26.<br />
Cár<strong>de</strong>nas, C. y Mor<strong>en</strong>o, B. (1987b) La ingesta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Revista<br />
Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 12 (4), 243-255.<br />
Casanova, M.A. y Santafé, P. (1994). Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales como<br />
programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio esco<strong>la</strong>r. En: G.<br />
Musitu, M. Gutiérrez y J. Pons (Eds.), Interv<strong>en</strong>ción Comunitaria. Val<strong>en</strong>cia: Set i<br />
Set Edicions.<br />
Castro, F., Newcomb, M. y Cadish, K. (1987). Lifestyle differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> young adult<br />
cocaine users and their nonuser peers. Journal of Drug Education, 17, 89-111.<br />
Ceinos, P. (1990). Australia: Aboríg<strong>en</strong>es, minería y superviv<strong>en</strong>cia. En: P. Ceinos (Ed.),<br />
Minorías étnicas. Barc<strong>el</strong>ona: Integral Edicions.<br />
Chapman, S. (1985). Cigarette advertising and smoking: A review of evi<strong>de</strong>nce.<br />
Londres: British Medical Association.<br />
Chetwynd, J., Coope, P., Brodie, R. y W<strong>el</strong>ls, E. (1988). Impact of cigarette advertising<br />
on aggregate <strong>de</strong>mand for cigarettes in New Zea<strong>la</strong>nd. British Journal of Addictions,<br />
83, 409-414.<br />
Chinese Culture Connection (1987). Chinese values and the search for culture-free<br />
dim<strong>en</strong>sions of culture. Journal of Cross-Cultural Psychology, 18, 143-164.<br />
Christians<strong>en</strong>, B.A. y Goldman, M.S. (1983). Alcohol r<strong>el</strong>ated expectancies vs. <strong>de</strong>mographic<br />
background variables in the prediction of adolesc<strong>en</strong>ts drinking. Journal of<br />
Consulting and Clinical Psychology, 51, 249-257.<br />
Cloninger, C.R., Bohman, M. y Sigvardson, S. (1981). Inheritance of <strong>alcohol</strong> abuse:<br />
Cross-fostering analysis of adopted m<strong>en</strong>. Archives of G<strong>en</strong>eral Psychiatry, 38, 861-<br />
868.<br />
Col<strong>la</strong>do, M. (1979). Las drogas <strong>en</strong> los colegios. Drog<strong>alcohol</strong>, 4, 216-221.<br />
Comas, D. (1985). El uso <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Cultura.<br />
Comas, D. (1990). El síndrome <strong>de</strong> Haddock: Alcohol y drogas <strong>en</strong> Enseñanzas<br />
Medias. Madrid: CIDE.<br />
Comas, D. (1993). Los jóv<strong>en</strong>es y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> los años 90. Madrid: Instituto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud.<br />
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum (1992a). Enquesta <strong>de</strong> salut <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunitat<br />
Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia: Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum.
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum (1992b). Los equipos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria y su interv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a. Val<strong>en</strong>cia: Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum.<br />
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum (1993). Esco<strong>la</strong> i salut. Programa d’educació per a <strong>la</strong><br />
salut a l’esco<strong>la</strong>. Val<strong>en</strong>cia: Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum.<br />
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball i Afers Socials (1993). Sistema Autonómico <strong>de</strong> Información sobre<br />
Toxicomanías. Boletín <strong>de</strong> Información sobre Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 13 (1), 3-84.<br />
Coombs, R.H., W<strong>el</strong>lisch, D.K. y Fawzy, F.I. (1985). Drinking patterns and problems<br />
among female childr<strong>en</strong> and adolesc<strong>en</strong>ts: A comparison of abstainers, past<br />
users, and curr<strong>en</strong>t users. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 11 (3-<br />
4), 315-348.<br />
Cruz Roja Españo<strong>la</strong> (1985). Estudio epi<strong>de</strong>miológico sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> La Rioja y Cádiz. Madrid: Intercampo.<br />
Daumer, J. (1985). Perte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ngue et réponses acculturatives: Le cas <strong>de</strong> <strong>la</strong> piste<br />
<strong>de</strong>s bretons. Information Psychiatrique, 61 (10), 1365-1372.<br />
Davidson, F., Choquet, M. y B<strong>el</strong><strong>la</strong>nger, F. (1980). Les jeunes et les drogues permises<br />
et interdites. París: Inserm.<br />
Edwars, G., Arif, A. y Hodgson, R. (1982). Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>ture and c<strong>la</strong>ssification of drug and<br />
<strong>alcohol</strong> r<strong>el</strong>ated problems: A short<strong>en</strong>ed version of a World Health Organization<br />
memorandum. British Journal of Addictions, 77, 3-20.<br />
Eiser, J.R., Morgan, M., Gammaget, P. y Gray, E. (1989). Adolesc<strong>en</strong>t smoking:<br />
Attitu<strong>de</strong>s, norms and par<strong>en</strong>tal influ<strong>en</strong>ce. British Journal of Social Psychology, 28,<br />
193-202.<br />
Ellis, A., McInerney, J.F., DiGiuseppe, R. y Yeager, R.J. (1988). Rational-emotive therapy<br />
with <strong>alcohol</strong>ics and substance abusers. Nueva York: Pergamon.<br />
Elzo, J. (1994). Adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los 90 y sus adicciones. En: Alcohol y adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
Hacia una educación prev<strong>en</strong>tiva. Madrid: CCS.<br />
Elzo, J., Amatria, M., González <strong>de</strong> Audicana, M., Echeburua, E. y Ayestarán, S.<br />
(1987). Drogas y escu<strong>el</strong>a III. San Sebastián: Escu<strong>el</strong>a Universitaria <strong>de</strong> Trabajo<br />
Social.<br />
Elzo, J., Elorza, M.A. y Laespada, M.T. (1994). Alcoholismo juv<strong>en</strong>il. Bilbao:<br />
Universidad <strong>de</strong> Deusto.<br />
Engs, R. y Hanson, D.J. (1989). Reactance theory: A test with collegiate drinking.<br />
Psychological Reports, 64, 1083-1086.<br />
Estar<strong>el</strong>les, R. (1986). Clima familiar y autoconcepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Tesis<br />
Doctoral. Dir.: G. Musitu. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Estar<strong>el</strong>les, R., Chorro, J.L., Andrés, E., Esturi, M. y Gómez, L. (1985). Actitu<strong>de</strong>s hacia<br />
<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas y su r<strong>el</strong>ación con personalidad, conductas antisociales y<br />
clima familiar y esco<strong>la</strong>r. Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s XII Jornadas <strong>de</strong><br />
Socidrog<strong>alcohol</strong>. Mallorca.<br />
Faup<strong>el</strong>, C.E. (1988). Heroin use, crime and employm<strong>en</strong>t status. Journal of Drug<br />
Issues, 18, 467-479.<br />
279
280<br />
Fazio, R.H. (1986). How do attitu<strong>de</strong>s gui<strong>de</strong> behavior? En: R.M. Sorr<strong>en</strong>tino y E.T.<br />
Higgins (Eds.), Handbook of motivation and cognition. Nueva York: Wiley.<br />
Fazio, R.H. y Williams, C.J. (1986). Attitu<strong>de</strong> accessibility as a mo<strong>de</strong>rator of attitu<strong>de</strong>behavior<br />
r<strong>el</strong>ations: A investigation of presi<strong>de</strong>ntial <strong>el</strong>ection. Journal of Personality<br />
and Social Psychology, 50 (3), 505-514.<br />
F<strong>el</strong>son, R. y Zi<strong>el</strong>insky, M. (1989). Childr<strong>en</strong>’s s<strong>el</strong>f-esteem and par<strong>en</strong>tal support. Journal<br />
of Marriage and the Family, 51 (3), 727-735.<br />
Ferrer, X. y Ayneto, X. (1991). Nuevos métodos <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> padres para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> drogas. Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s XIX Jornadas<br />
<strong>Nacional</strong>es <strong>de</strong> Socidrog<strong>alcohol</strong>. Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife.<br />
Ferrer, X. y Pérez, C. (1991). Panorámica actual y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias futuras <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />
Revista <strong>de</strong> Serveis Socials <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana, 15-16, 19-29.<br />
Ferrer, X., Alemany, G., Calvo, A. y Durà, R. (1988). La formación <strong>de</strong> padres para <strong>la</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> drogas. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s XVI Jornadas <strong>Nacional</strong>es <strong>de</strong><br />
Socidrog<strong>alcohol</strong>, Vol. 3, 511-516.<br />
Fontaine, A.M., Campos, B.P. y Musitu, G. (1992). Percepção das interacções familiares<br />
e conceito <strong>de</strong> si próprio na adolescência. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Consulta<br />
Psicológica, 8, 69-78.<br />
Forster, J.L., McGovern, P.G. y Wag<strong>en</strong>aar, A.C. (1994). The ability of young people to<br />
purchase <strong>alcohol</strong> without age i<strong>de</strong>ntification in northeastern Minnesota. Addiction,<br />
89 (6), 699-705.<br />
Freixa, F. (1976). El <strong>alcohol</strong>, droga institucionalizada. Jano, 246, 10.<br />
Freixa, F. (1991). Una reflexió sobre <strong>la</strong> salut i <strong>el</strong> seu concepte. Qua<strong>de</strong>rns SEIC, 0,<br />
30-45.<br />
Freixa, F. (1993a). El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o droga. Barc<strong>el</strong>ona: Salvat.<br />
Freixa, F. (1993b). Uso y riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es.<br />
En: M. Sánchez-Turet (Ed.), Uso, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes<br />
y jóv<strong>en</strong>es. Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Freixa, F. y A<strong>la</strong>rcón, C. (1981). Alcohol. En: F. Freixa y P. Soler (Eds.), Toxicomanías:<br />
un <strong>en</strong>foque multidisciplinario. Barc<strong>el</strong>ona: Fontan<strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />
Fromme, K. y Ru<strong>el</strong>a, A. (1994). Mediators and mo<strong>de</strong>rators of young adults drinking.<br />
Addiction, 89 (1), 63-71.<br />
Fundación <strong>de</strong> Ayuda contra <strong>la</strong> Drogadicción (1991). Curso <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> drogas.<br />
Manual y fichas para los padres. Las Palmas <strong>de</strong> Gran Canaria: FAD-Fundación<br />
Ecca.<br />
Fundación <strong>de</strong> Ayuda contra <strong>la</strong> Drogadicción y Fundación Etorkintza (1991).<br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Manual didáctico para educadores. Val<strong>en</strong>cia: Comissionat<br />
<strong>de</strong> Lluita contra <strong>la</strong> Droga.<br />
Funes, J. (1984). La nueva d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il. Barc<strong>el</strong>ona: Paidós.<br />
Funes, J. (1990). Nosotros los adolesc<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s drogas. Madrid: Ministerio <strong>de</strong><br />
Sanidad y Consumo.
García-López, A. y Ezquiaga, E. (1991). Estudio <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong> 433<br />
drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que acudieron a un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal. Adicciones, 3 (2),<br />
167-180.<br />
García-Olmos, A., Hernán<strong>de</strong>z, M., Jarné, J.L. y Muñiz, J. (1984). Perfil psicométrico<br />
<strong>de</strong> los alcohólicos. Drog<strong>alcohol</strong>, 9 (2), 79-85.<br />
García-Roldán, J.L. y Rubio, A. (1991). Criterios <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes<br />
que consum<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 16 (2), 135-149.<br />
G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya. (1984). Ori<strong>en</strong>tacions i programes. Educació per a <strong>la</strong> salut a<br />
l’esco<strong>la</strong>. Barc<strong>el</strong>ona: G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Giglio, J.J. y Kaufman, E. (1990). The r<strong>el</strong>ationship betwe<strong>en</strong> child and adult psychopatology<br />
in childr<strong>en</strong> of <strong>alcohol</strong>ics. International Journal of Addictions, 25 (3), 263-<br />
290.<br />
Gilchrist, L.D. (1990). The rol of schools in community-based approaches to prev<strong>en</strong>tion<br />
of AIDS and intrav<strong>en</strong>ous drug use. En: C.G. Leukef<strong>el</strong> (Ed.), AIDS and intrav<strong>en</strong>ous<br />
drug use: Future directions for community-based prev<strong>en</strong>tion research.<br />
Rockville: NIDA.<br />
González-Llera, F. (1980). Aspectos psiquiátricos <strong>en</strong> <strong>la</strong> criminalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
Comunicación pres<strong>en</strong>tada al IX Congreso Internacional sobre<br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Madrid.<br />
González-M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z, R. (1994). Cómo liberarse <strong>de</strong> los hábitos tóxicos: Guía para<br />
conocer y v<strong>en</strong>cer los hábitos provocados por <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 19 (2), 149-162.<br />
González-M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z, R., Mateo, A. y Buitrago, J. (1993). Las motivaciones para<br />
beber: Estudios <strong>en</strong> alcohólicos y bebedores sociales. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 18 (2), 85-92.<br />
González-Pinto, R. y González-Pinto, A. (1984). Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>el</strong>otipias <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />
diagnosticados <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>ismo crónico. Psiquis, 5 (3), 52-54.<br />
Goodwin, D.W. (1983). The role of g<strong>en</strong>etics in the expression of <strong>alcohol</strong>ism: Overview.<br />
En: M. Ga<strong>la</strong>nter (Ed.), Rec<strong>en</strong>t <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>ts in <strong>alcohol</strong>ism. Nueva York: Pl<strong>en</strong>um<br />
Press.<br />
Gotz<strong>en</strong>s, F. (1993). Programa <strong>de</strong> actuación sobre <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción comunitaria, <strong>en</strong> un barrio periférico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuidad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. En: G. Musitu, E. Berjano, E. Gracia y J.R. Bu<strong>en</strong>o (Eds.), Interv<strong>en</strong>ción<br />
psicosocial. Madrid: Popu<strong>la</strong>r.<br />
Grant, M. (1983). Alcohol advertising and young people ethical, legal and regu<strong>la</strong>tory<br />
issues. En: O. Jeannerett (Ed.), Child health and <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t. Alcohol and Youth.<br />
Eas<strong>el</strong>: Karger.<br />
Gutiérrez, M. (1989). Interacción familiar, autoconcepto y conducta prosocial. Tesis<br />
Doctoral. Dir.: G. Musitu. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Hartford, T.C., Parker, D.A. y Light, L. (1980). Normative approaches to the prev<strong>en</strong>tion<br />
of <strong>alcohol</strong> abuse and <strong>alcohol</strong>ism. Washington: U.S. Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>nt of Docum<strong>en</strong>ts.<br />
281
282<br />
Harwood, M.K. y Leonard, K.E. (1989). Family history of <strong>alcohol</strong>ism, youthful antisocial<br />
behavior and problem drinking among DWI off<strong>en</strong><strong>de</strong>rs. Journal of Studies on<br />
Alcohol, 50, 210-216.<br />
Herrero, J. (1992). Comunicación familiar y estilos par<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> socialización. Tesis<br />
<strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura. Dir.: G. Musitu. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Herrero, J. (1994). Recursos sociales y estresores sociales: El pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> apoyo social<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ajuste biopsicosocial. Tesis Doctoral. Dirs.: G. Musitu y E. Gracia. Universitat<br />
<strong>de</strong> València.<br />
Herrero, J., Musitu, G., García-Pérez, F. y Gomis, M.J. (1991). Las prácticas educativas<br />
<strong>de</strong> los padres <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Actas d<strong>el</strong> III Congreso <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong><br />
Psicología Social, Vol. 1, 352-361.<br />
Hortaçsu, N. (1989). Targets of communication during adolesc<strong>en</strong>ce. Journal of<br />
Adolesc<strong>en</strong>ce, 12, 253-263.<br />
Jabakhanji, H. (1988). Consumo <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y tabaco: Segunda etapa <strong>de</strong> E.G.B. <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
provincia <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>lón. En: Uso <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r. Val<strong>en</strong>cia:<br />
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball i Seguretat Social.<br />
Jacob, T. (1986). Alcoholism: A family interaction perspective. Actas d<strong>el</strong> I Nebraska<br />
Symposium on Motivation, Vol. 34, 159-206.<br />
Jaspars, J. y Fraser, C. (1984). Attitu<strong>de</strong>s and social repres<strong>en</strong>tations. En: R. Farr y S.<br />
Moscovici (Eds.), Social repres<strong>en</strong>tations. Cambridge: University Press.<br />
Jiménez, J.L. y Revu<strong>el</strong>ta, A. (1991). La familia d<strong>el</strong> toxicómano: Un estudio comparativo.<br />
Adicciones, 3 (2), 133-140.<br />
Kand<strong>el</strong>, D.B., Kesler, R.C. y Margulies, R.Z. (1978). Antece<strong>de</strong>nts of adolesc<strong>en</strong>t initiation<br />
into stages of drug use: A Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal Analysis. Journal of Youth and<br />
Adolesc<strong>en</strong>ce, 7 (1), 13-40.<br />
Kess<strong>el</strong>, N. y Walton, H. (1989). Alcoholism. A reappraisal: Its causes, problems and<br />
treatm<strong>en</strong>t. Londres: P<strong>en</strong>guin Books.<br />
Klecka, W. (1980). Discriminant Analysis. Londres: Sage.<br />
Kohn, P.M. y Smart, R. (1984). The impact of t<strong>el</strong>evision advertising on <strong>alcohol</strong> consumption.<br />
An experim<strong>en</strong>t. Journal of Studies on Alcohol, 45, 295-301.<br />
Kramer, J.F. y Cameron, D.C. (1975). Manual sobre <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas.<br />
Ginebra: OMS<br />
Kreutter, K., Gewirtz, H., Dav<strong>en</strong>ny, J. y Love, C. (1991). Drug and <strong>alcohol</strong> prev<strong>en</strong>tion<br />
project for sixth gra<strong>de</strong>rs: First-year findings. Adolesc<strong>en</strong>ce, 26 (102), 287-293.<br />
Krupka, L.F. y Knox, L.A. (1985). Enhancing the effectiv<strong>en</strong>ess of <strong>alcohol</strong> and substance<br />
abuse prev<strong>en</strong>tion programs for childr<strong>en</strong>. International Journal of the<br />
Addictions, 20 (9), 1435-1442.<br />
Kwakman, A.M. (1988). Drinking behaviour strong attachm<strong>en</strong>t r<strong>el</strong>ationships of adolesc<strong>en</strong>ts.<br />
Journal of Youth Adolesc<strong>en</strong>ce, 17, 247-253.<br />
Lassey, M.L. y Carlson, J.E. (1980). Drinking among rural youth: The dynamics of<br />
par<strong>en</strong>tal and peer influ<strong>en</strong>ce. International Journal of Addictions., 15, 61-75.
León, J.L., Noha, F. y Rodríguez-Sacristán, J. (1990). Reflexiones sobre <strong>la</strong> situación<br />
actual d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y otras drogas por <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud. Revista Españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 15 (1), 45-51.<br />
Leonard, K.E. y B<strong>la</strong>ne, H.T. (1988). Alcohol expectancies and personality characteristics<br />
in young m<strong>en</strong>. Addictive Behaviors, 13, 353-357.<br />
Li<strong>la</strong>, M.S., Musitu, G. y Molpeceres, M.A. (1994). Familia y autoconcepto. En: G.<br />
Musitu y P. Al<strong>la</strong>t (Eds.), Psicosociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Val<strong>en</strong>cia: Albatros.<br />
Llinares, L. (1998). La configuración d<strong>el</strong> autoconcepto y los valores <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />
familiar. Un estudio <strong>de</strong> su socialización <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Tesis Doctoral. Dirs.:<br />
G. Musitu y M.A. Molpeceres. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Llopis, D., Pons, J. y Berjano, E. (1996). Evaluación difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> social <strong>de</strong><br />
los consumidores <strong>de</strong> drogas. Psicothema, 8 (3), 465-474.<br />
López, C., García-Rodríguez, J.A. y Rodríguez-Marín, J. (1993). Diseño y puesta <strong>en</strong><br />
práctica <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción comunitaria. En: G. Musitu, E. Berjano, E.<br />
Gracia y J.R. Bu<strong>en</strong>o (Eds.), Interv<strong>en</strong>ción psicosocial. Madrid: Popu<strong>la</strong>r.<br />
Mann, R.E. (1986). School-based programmes for the prev<strong>en</strong>tion of drinking and driving:<br />
Issues and results. Acci<strong>de</strong>nt Analysis and Prev<strong>en</strong>tion, 18 (4), 325-337.<br />
March, M.X. y Orte, C. (1993). Una metodología para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. En: M.F. Martínez-García (Ed.), Psicología<br />
Comunitaria. Madrid: Eu<strong>de</strong>ma.<br />
Marchioni, M. (1989). P<strong>la</strong>nificación social y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Madrid:<br />
Popu<strong>la</strong>r.<br />
Marín, M. y Cantillo, J.A. (1993). Variables psicosociales asociadas a <strong>la</strong> adquisición y<br />
hábito d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo. En: F. Loscertales y M. Marín (Eds.), Dim<strong>en</strong>siones psicosociales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación. Madrid: Eu<strong>de</strong>ma.<br />
Mar<strong>la</strong>tt, G. y Gordon, J. (1985). R<strong>el</strong>apse prev<strong>en</strong>tion. Maint<strong>en</strong>ance strategies in the<br />
treatm<strong>en</strong>t of addictive behaviors. Nueva York: Guilford.<br />
Mar<strong>la</strong>tt, G., Baer, J.S., Donovan, D.M. y Kiv<strong>la</strong>han, D. (1988). Addictive behaviors:<br />
Etiology and treatm<strong>en</strong>t. Annual Review of Psychology, 39, 223-252.<br />
Marquínez, F. (1982). Investigación epi<strong>de</strong>miológica aplicada a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> Guipúzcoa. San Sebastián: Agipad.<br />
Marquínez, F., Gutiérrez, M., Querejeta, I., Ballesteros, J. y Aramberri, I. (1983).<br />
Epi<strong>de</strong>miología d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco. Psiquis, 5 (4), 53-84.<br />
Marsh, H. (1986). S<strong>el</strong>f-serving effect (bias?) in aca<strong>de</strong>mic attributions: Its r<strong>el</strong>ation to<br />
aca<strong>de</strong>mic achievem<strong>en</strong>t and s<strong>el</strong>f-concept. Journal of Educational Psychology, 78,<br />
190-200.<br />
Marsh, H. (1987). The hierarchical structure of s<strong>el</strong>f-concept and the application of hierarchical<br />
confirmatory factor analysis. Journal of Educational Measurem<strong>en</strong>t, 24,<br />
17-19.<br />
Marsh, H. (1989). Age and sex effects in multiple dim<strong>en</strong>sions of s<strong>el</strong>f-concept:<br />
Preadolesc<strong>en</strong>ce to early adulthood. Journal of Educational Psychology, 81, 417-430.<br />
283
284<br />
Marsh, P. y Fox Kibby, K. (1992). Drinking and public disor<strong>de</strong>r. Londres: The Portman<br />
Group.<br />
Martínez-Arévalo, M.J., Aguinaga, M. y Varo, J.R. (1992). El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por<br />
los jóv<strong>en</strong>es y su percepción d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> por los padres. En: Avances <strong>en</strong><br />
drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Córdoba: Diputación <strong>de</strong> Córdoba.<br />
Massün, E. (1992). Prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> drogas. México: Tril<strong>la</strong>s.<br />
McCrady, B.S. (1987). Interpersonal contexts, <strong>alcohol</strong> consumption and <strong>alcohol</strong>ism:<br />
Implications for treatm<strong>en</strong>t. Advances in Behaviour Research and Therapy, 9 (2-3),<br />
127-143.<br />
McKnight, A.J. y McPherson, K. (1986). Evaluation of peer interv<strong>en</strong>tion training for<br />
high school <strong>alcohol</strong> safety education. Acci<strong>de</strong>nt Analysis and Prev<strong>en</strong>tion, 18 (4),<br />
339-347.<br />
M<strong>en</strong>doza, R., Quijano, S. y Tusquets, T. (1983). El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> los esco<strong>la</strong>res<br />
d<strong>el</strong> Ciclo Superior <strong>de</strong> E.G.B. <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. Barc<strong>el</strong>ona: I.C.E.<br />
Universitat <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona.<br />
M<strong>en</strong>doza, R., Sagrera, M.R. y Batista, J.M. (1994). Conductas <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res españoles<br />
r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> salud. 1986-1990. Madrid: CSIC.<br />
M<strong>en</strong>doza, R., Vi<strong>la</strong>rrasa, A. y Ferrer, X. (1986). La educación sobre <strong>la</strong>s drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Ciclo Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> E.G.B. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia.<br />
Mercer, G.W. y Kohn, P.M. (1980). Child-rearing factors, authoritarism, drug use attitu<strong>de</strong>s<br />
and adolesc<strong>en</strong>ce drug use: A mod<strong>el</strong>. Journal of G<strong>en</strong>etic Psychology, 136, 159-171.<br />
Merrill, J., Milner, G., Ow<strong>en</strong>s, J. y Vale, A. (1992). Alcohol and attempted suici<strong>de</strong>.<br />
British Journal of Addictions, 87, 83-89.<br />
Midanik, L. (1983). Familial <strong>alcohol</strong>ism and problem drinking in a national drinking<br />
pactices survey. Addictive behaviors, 8, 133-141.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Seguridad Social (1979). Fichas informativas sobre <strong>alcohol</strong> y<br />
<strong>alcohol</strong>ismo. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Seguridad Social.<br />
Miranda, A. y Santamaría, M. (1986). Hiperactividad y dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />
Val<strong>en</strong>cia: Promolibro.<br />
Molpeceres, M. A. (1991). Sistemas <strong>de</strong> valores, estilos <strong>de</strong> socialización y colectivismo<br />
familiar. Un estudio exploratorio <strong>de</strong> sus r<strong>el</strong>aciones. Tesis <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura. Dirs.: G.<br />
Musitu y A.M. Fontaine. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Montoro L. (1989). Alcohol, juv<strong>en</strong>tud y acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico. Comunicación pres<strong>en</strong>tada<br />
al I Seminario sobre Alcohol y Juv<strong>en</strong>tud. Madrid.<br />
Montoro L. (1991a). Alcohol, juv<strong>en</strong>tud y acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico. En: Alcohol y juv<strong>en</strong>tud.<br />
Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo.<br />
Montoro L. (1991b). Psicología y seguridad vial: Alcohol y drogas. Val<strong>en</strong>cia: Facultad<br />
<strong>de</strong> Psicologia. (mimeo.)<br />
Moore, R.H. (1984). The concurr<strong>en</strong>t and construct validity of the McAndrew<br />
Alcoholism Scale among at-risk adolesc<strong>en</strong>t males. Journal of Clinical Psychology,<br />
40 (5), 1264-1269.
Moradillo, F. (1994). La educación <strong>de</strong> valores y <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad esco<strong>la</strong>r.<br />
Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s XXI Jornadas <strong>Nacional</strong>es <strong>de</strong> Socidrog<strong>alcohol</strong>, 651-664.<br />
Moraleda, A. (1982). Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> droga <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad esco<strong>la</strong>r. Sa<strong>la</strong>manca:<br />
Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca.<br />
Morales, E., Camar<strong>en</strong>a, F. y Torres, M.A. (1992). Ori<strong>en</strong>taciones terapéuticas sobre<br />
<strong>alcohol</strong>ismo. Val<strong>en</strong>cia: Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Treball i Afers Socials.<br />
Musitu, G. (1983). Disciplina familiar i autoconcepte. Actas d<strong>el</strong> I Simposium <strong>Nacional</strong><br />
<strong>de</strong> Psico-Pedagogia <strong>de</strong> l’Excepcionalitat, 241-256.<br />
Musitu, G. (1986). La viol<strong>en</strong>cia familiar: Un análisis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Interaccionismo<br />
Simbólico. Universitas Tarracon<strong>en</strong>sis, 5 (8), 1-2.<br />
Musitu, G. y Gutiérrez, M. (1990). Par<strong>en</strong>t’s educational practices and socialization.<br />
Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Consulta Psicológica, 6, 13-23.<br />
Musitu, G., Berjano, E., Pons, J., Bu<strong>el</strong>ga, S., Pinazo, S., Li<strong>la</strong>, M.S. y García-Pérez, F.<br />
(1989). Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación padres-hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong> personalidad<br />
<strong>de</strong> los hijos. Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> XIV Esco<strong>la</strong> d’Estiu d<strong>el</strong> País<br />
Val<strong>en</strong>cià. Val<strong>en</strong>cia.<br />
Musitu, G., Bu<strong>el</strong>ga, S., García-Pérez, F., Berjano, E., Pons, J. y Veiga, F. (1991).<br />
Comunicación familiar y autoconcepto: Una aproximación psicosocial. Actas d<strong>el</strong> III<br />
Congreso <strong>Nacional</strong> <strong>de</strong> Psicología Social, Vol. 1, 307-317.<br />
Musitu, G., Molpeceres, M.A., García-Pérez, F. y Li<strong>la</strong>, M.S. (1994). Dim<strong>en</strong>siones percibidas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> socialización: Una contrastación transcultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura factorial<br />
d<strong>el</strong> cuestionario EMBU (Perris et al., 1980). En: G. Musitu, M. Gutiérrez y J.<br />
Pons (Eds.), Interv<strong>en</strong>ción Comunitaria. Val<strong>en</strong>cia: Set i Set Edicions.<br />
Newcomb, M. (1987). Consequ<strong>en</strong>ces of te<strong>en</strong>age drug use: The transition from adolesc<strong>en</strong>ce<br />
to young adulthood. Drugs and Society, 1(4), 26-60.<br />
Newcomb, M. y B<strong>en</strong>tler, P. (1988). Impact of adolesc<strong>en</strong>t drug use and social supports<br />
on problems of young adults: A longitudinal study. Journal of Abnormal<br />
Psychology, 97, 64-75.<br />
Nowlis, H. (1982). La verdad sobre <strong>la</strong> droga. París: Unesco.<br />
O.M.S. (1981). World Health Organization memorandum. Bulletin of World Health<br />
Organization, 59 (2), 225-242.<br />
O.N.U. (1980). Manual <strong>de</strong> evaluación d<strong>el</strong> uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> drogas. Vi<strong>en</strong>a: ONU.<br />
División <strong>de</strong> Estupefaci<strong>en</strong>tes.<br />
Oberlé, G. (1989). Les fastes <strong>de</strong> Bacchus et <strong>de</strong> Comus. París: B<strong>el</strong>ford.<br />
Omizo, M. y Omizo, S. (1987). Effects of par<strong>en</strong>ts’ divorce group participation on childrearing<br />
attitu<strong>de</strong>s and childr<strong>en</strong>’s s<strong>el</strong>f-concept. Journal of Humanistic Education and<br />
Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, 25, 171-179.<br />
Ongil, D. (1990). Evaluación d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong><br />
los c<strong>en</strong>tros educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid. Madrid: Edusalud.<br />
Orrantia, J. y Fraile, A. (1985). La droga <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a. En: Tres estudios sobre <strong>la</strong>s<br />
drogas <strong>en</strong> Euskadi. Vitoria: Gobierno Vasco.<br />
285
286<br />
Orte, C. (1993). Elem<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o predictivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<br />
adictiva. En: M.F. Martínez-García (Ed.), Psicología Comunitaria. Madrid:<br />
Eu<strong>de</strong>ma.<br />
Páez, D., Basabe, N., Igartua, J., Iraurgui, J. y Valdoseda, M. (1992). Consumo <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es bilbaínos: Motivos, repres<strong>en</strong>taciones sociales d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y<br />
alternativas a su <strong>consumo</strong>. Bilbao: Universidad d<strong>el</strong> País Vasco.<br />
Pal<strong>la</strong>rés, A.L. y Llopis, J.J. (1993). Análisis <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> una escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> padres<br />
sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas. Adicciones, 5 (4), 323-337.<br />
Par<strong>de</strong>ck, J.T. (1991). A multiple regression analysis of family factors affecting the<br />
pot<strong>en</strong>tial for <strong>alcohol</strong>ism in college stu<strong>de</strong>nts. Family Therapy, 18 (2), 115-121.<br />
Parra, J. (1994). Los adolesc<strong>en</strong>tes y su cultura d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. En: Alcohol<br />
y adolesc<strong>en</strong>cia. Hacia una educación prev<strong>en</strong>tiva. Madrid: CCS.<br />
Pedragosa, J.L. (1993). Encuesta sobre <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>la</strong> conducción <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> Cataluña. En: M. Sánchez-Turet (Ed.), Uso, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong><br />
<strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es. Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Peinado, A. (1994). El <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es: Síntoma <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terioro<br />
social. En: Alcohol y adolesc<strong>en</strong>cia. Hacia una educación prev<strong>en</strong>tiva. Madrid:<br />
CCS.<br />
Peinado, A., Pereña, F y Portero, P. (1993). La cultura d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid. Madrid: Comunidad <strong>de</strong> Madrid.<br />
Perpiñá, C., B<strong>el</strong>lver, V. y Baños, R. (1987). Las amnesias. En: A. B<strong>el</strong>loch y E. Ibáñez<br />
(Eds.), Psicopatología y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Val<strong>en</strong>cia: Promolibro.<br />
Perris, C., Jacobson, L., Lindström, H., Von Knorring, L. y Perris, H. (1980).<br />
Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of a new inv<strong>en</strong>tory for assessing memories of par<strong>en</strong>tal rearing behavior.<br />
Acta Psychiatrica Scandinavica, 61, 265-274.<br />
Piera, N., Verdú, F., Gisbert, M. y Murcia, E. (1989). Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> sangre <strong>en</strong> cadáveres <strong>de</strong> conductores <strong>de</strong> vehículos <strong>de</strong> motor.<br />
Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s XVII Jornadas <strong>de</strong> Socidrog<strong>alcohol</strong>. Val<strong>en</strong>cia.<br />
Pinazo, S. (1993). Programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> niños <strong>en</strong> edad<br />
esco<strong>la</strong>r, dirigido a padres. Tesis Doctoral. Dirs.: E. Berjano y G. Musitu. Universitat<br />
<strong>de</strong> València.<br />
Pinazo, S., Berjano, E. y García-Pérez, F. (1992). Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información <strong>de</strong> los padres<br />
ante <strong>la</strong>s drogas. Comunicación pres<strong>en</strong>tada al I Congreso Iberoamericano <strong>de</strong><br />
Psicología. Madrid.<br />
Pinazo, S., Berjano, E., Musitu, G. y García-Pérez, F. (1990). Personalidad y <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> drogas. En: J. Rodríguez-Marín (Ed.), Psicología y salud: Psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud. Madrid: Colegio Oficial <strong>de</strong> Psicólogos.<br />
Pinazo, S., Li<strong>la</strong>, M.S. y Berjano, E. (1993). Aplicación <strong>de</strong> un programa comunitario <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes. Comunicación pres<strong>en</strong>tada al<br />
I Encu<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Interv<strong>en</strong>ción Colectiva <strong>en</strong> Servicios Sociales.<br />
Val<strong>en</strong>cia.
Pinazo, S., Li<strong>la</strong>, M.S., Pons, J. y Moliner, M. (1993). Actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes. Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> 2nd. International<br />
Confer<strong>en</strong>ce of Psychological Interv<strong>en</strong>tion and Human Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t. Val<strong>en</strong>cia.<br />
Pipp, S., Shaver, P., J<strong>en</strong>ning, S., Lambrou, S. y Fisher, K.W. (1984). Adolesc<strong>en</strong>ts’ theories<br />
about the <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of their r<strong>el</strong>ationship with par<strong>en</strong>ts. Journal of<br />
Personality and Social Psychology, 46, 991-1001.<br />
Pons, J. (1989). Autoconcepto, comunicación familiar y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> alumnos<br />
<strong>de</strong> Segundo Ciclo <strong>de</strong> E.G.B. Tesis <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura. Dirs.: G. Musitu y E.<br />
Berjano. Universitat <strong>de</strong> València.<br />
Pons, J. y Berjano, E. (1996). El inicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s<br />
dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> autoconcepto <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 21 (3), 229-244.<br />
Pons, J. y Bu<strong>el</strong>ga, S. (1994). Familia y conductas <strong>de</strong>sviadas: El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>.<br />
En: G. Musitu y P. Al<strong>la</strong>t (Eds.) Psicosociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Val<strong>en</strong>cia: Albatros.<br />
Protinsky, H. y Shilts, L. (1990). Adolesc<strong>en</strong>t substance use and family cohesion.<br />
Family Therapy, 17 (2), 173-175.<br />
Ramírez, B. (1987). La cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas <strong>en</strong> América Latina. Una visión global.<br />
Caracas: Conacuid.<br />
Ramírez, B. (1988). El problema social <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas.<br />
Caracas: Conacuid.<br />
Richardson, A. y Lee, J. (1986). S<strong>el</strong>f-concept and attitu<strong>de</strong> to school as predictors of<br />
aca<strong>de</strong>mic achievem<strong>en</strong>t by West Indian adolesc<strong>en</strong>ts. Perceptual and Motor Skills,<br />
62, 577-578.<br />
Robinson, A. (1989). Problem drinking and parasuici<strong>de</strong>. British Journal of Addictions,<br />
84 (7), 711-714.<br />
Rodés, J., Caballería, J. y Parés, A. (1992). Efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo sobre <strong>el</strong> organismo<br />
humano. Adicciones, 4 (2), 135-145.<br />
Rodríguez-López, A. (1979). Ingesta alcohólica <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> una comunidad rural<br />
gallega. Drog<strong>alcohol</strong>, 4 (4), 195-199.<br />
Rodríguez-Marín, J., Martínez-García, M.F. y Valcárc<strong>el</strong>, M.P. (1990). Psicología Social<br />
y Psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. En: J. Rodríguez-Marín (Ed.), Aspectos psicosociales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Rodríguez-Marín, J., Reig, A., Ribera, D., Algado, M.T., Briz, C y García-Rodríguez,<br />
J.A. (1988). Conductas, opiniones y actitu<strong>de</strong>s sobre <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alicante. En: J. Boix, J. Rodríguez-Marín y T.<br />
Vives (Eds.), Problemática jurídica y psicosocial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas. Val<strong>en</strong>cia:<br />
Cons<strong>el</strong>leria <strong>de</strong> Sanitat i Consum.<br />
Rokeach, M. (1973). The nature of human values. Nueva York: Free Press.<br />
Rooney, J.F. y Vil<strong>la</strong>hoz, J. (1994). Análisis multivariable sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s e influ<strong>en</strong>cias<br />
sociales r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> bebidas alcohólicas <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
estudiantes <strong>de</strong> E.G.B. y EE.MM. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 19 (1),<br />
15-38.<br />
287
288<br />
Ruiz, P., Lozano, E. y Po<strong>la</strong>ino, A. (1994). Los valores <strong>en</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> sustancias. Anales <strong>de</strong> Psiquiatría, 10 (3), 115-120.<br />
Salvador, T. (1994). Políticas europeas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>ismo y otras drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
En: Alcohol y adolesc<strong>en</strong>cia. Hacia una educación prev<strong>en</strong>tiva.<br />
Madrid: CCS.<br />
Sánchez-Perucho, J.L. y Alonso-Varea, J.M. (1990). Programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción e interv<strong>en</strong>ción<br />
sobre drogas para jóv<strong>en</strong>es. En: J. Rodríguez-Marín (Ed.), Psicología y<br />
salud: Psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Madrid: Colegio Oficial <strong>de</strong> Psicólogos.<br />
Sánchez-Turet, M. (1993). El <strong>alcohol</strong> como tóxico y como droga. En: M. Sánchez-<br />
Turet (Ed.), Uso, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Sánchez-Vidal, A. (1991). Psicología Comunitaria: Bases conceptuales y métodos <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción. Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Santo Domingo, J. (1984). Intoxicación y <strong>de</strong>privación <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y otras drogas.<br />
Psiquis, 5 (6), 37-43.<br />
Santo Domingo, J. (1987). El <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico. En:<br />
Alcohol, drogas y acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo.<br />
Santo Domingo, J. (1990). El <strong>alcohol</strong>. Madrid: Rialp.<br />
Santo Domingo, J. y Rodríguez-Vega, B. (1989). Evolución <strong>de</strong> los hábitos <strong>de</strong> <strong>consumo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia alcohólica <strong>en</strong> España. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 14 (3), 167-175.<br />
Schiøler, P. (1991). Estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> etílico <strong>en</strong><br />
los Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europea. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 16 (1), 45-49.<br />
Schumaker, J., Small, L., Wood, J. (1986). S<strong>el</strong>f-concept, aca<strong>de</strong>mic achievem<strong>en</strong>t and<br />
athletic participation. Perceptual and Motor Skills, 62, 387-390.<br />
Schwartz, S. (1992). Universals in the cont<strong>en</strong>t and structure of values: Theoretical<br />
advances and empirical tests in 20 countries. Advances in Experim<strong>en</strong>tal Social<br />
Psychology, 25, 1-65.<br />
Schwartz, S. (1996). Value priorities and behavior: Applying a theory of integrated<br />
value systems. En: C. S<strong>el</strong>igman, J.M. Olson y M.P. Zanna (Eds.), The Psychology<br />
of values. The Ontario Symposium, vol. 8. Mahwah, NJ: Erlbaum.<br />
Schwartz, S. y Bilsky, W. (1987). Toward a universal psychological structure of human<br />
values. Journal of Personality and Social Psychology, 53 (3), 550-562.<br />
Serrán, G. (1990). Los indios norteamericanos: ¿Extinción o exterminio? En: P.<br />
Ceinos (Ed.), Minorías étnicas. Barc<strong>el</strong>ona: Integral Edicions.<br />
Shore, E.R. (1983). Social ease drinking situations among college stu<strong>de</strong>nts.<br />
International Journal of Addictions, 18, 875-880.<br />
Sieres, J. (1992). Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y educación para <strong>la</strong> salud.<br />
Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s I Jornadas sobre At<strong>en</strong>ción y Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Val<strong>en</strong>cia.
Sierra, R. (1985). Técnicas <strong>de</strong> investigación social. Madrid: Paraninfo.<br />
Silverman, S.M. (1991). Prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> drogas: La comunidad <strong>en</strong><br />
acción. Nueva York: ONU<br />
Silvia, L.Y. y Liepman, M.R. (1991). Family behavior loop mapping <strong>en</strong>hances treatm<strong>en</strong>t<br />
of <strong>alcohol</strong>ism. Family and Community Health, 13 (4), 72-83.<br />
Soler, J.V., Álvarez, A., Barc<strong>el</strong>ó, I. y Gil, M.L. (1990). Programa <strong>de</strong> educación-prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>consumo</strong> <strong>de</strong> drogas. Una experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Torr<strong>en</strong>t. En: C. Gómez y Ll.<br />
Maruny (Eds.), Psicología y Educación. Madrid: Colegio Oficial <strong>de</strong> Psicólogos.<br />
Stab<strong>el</strong>, K. (1988). Les effets <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicité sur le tabac et l’alcool. Psychotropes, 4 (2),<br />
87-91.<br />
Starr, A.M. (1989). Recovery for the <strong>alcohol</strong>ic family: Family systems treatm<strong>en</strong>t mod<strong>el</strong>.<br />
Social Casework, 70 (6), 348-354.<br />
Steing<strong>la</strong>ss, P. y Robertson, A. (1983). The <strong>alcohol</strong>ic family. En: B. Kissin y H. Begleiter<br />
(Eds.), The pathog<strong>en</strong>esis of <strong>alcohol</strong>ism: Psychosocial factors. Nueva York:<br />
Pl<strong>en</strong>um Press.<br />
Steing<strong>la</strong>ss, P., B<strong>en</strong>net, L.A., Wolin, S.J. y Reiss, D. (1987). The <strong>alcohol</strong>ic family.<br />
Nueva York: Basic Books.<br />
Torres, M.A. (1986). Las drogas <strong>en</strong>tre estudiantes <strong>de</strong> Bachillerato <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia: Institució Alfons <strong>el</strong> Magnànim.<br />
Van <strong>de</strong>r Goor, L.A.M., Knibbe, R.A. y Drop, M.J. (1990). Adolesc<strong>en</strong>t drinking behaviour:<br />
An observational study of the influ<strong>en</strong>ce of situation on adolesc<strong>en</strong>ts drinking<br />
rates. Journal of Studies on Alcohol, 51, 548-555.<br />
Varo, J.R., Aguinaga, M. y Cortaire, R. (1983). La edad esco<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> drogas.<br />
Comunicación pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s I Jornadas <strong>de</strong> Medicina e Higi<strong>en</strong>e Esco<strong>la</strong>r. Pamplona.<br />
Vega, A. (1981). Las drogas. Un problema educativo. Madrid: Cinc<strong>el</strong>.<br />
Vega, A. (1991). Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a o <strong>la</strong> educación comunitaria. Revista Españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 16 (2), 103-113.<br />
Vega, A. (1992). Mod<strong>el</strong>os interpretativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas. Revista<br />
Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, 17 (4), 221-232.<br />
Vega, A. (1993a). El <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto educativo <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res. En: M.<br />
Sánchez-Turet (Ed.), Uso, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes y<br />
jóv<strong>en</strong>es. Barc<strong>el</strong>ona: PPU.<br />
Vega, A. (1993b). La acción social ante <strong>la</strong>s drogas. Propuestas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción socioeducativa.<br />
Madrid: Narcea.<br />
V<strong>en</strong>tosa, Ll. (1990). D<strong>el</strong>inqüència i dissocialitat. Barc<strong>el</strong>ona: Fundació Jaume Bofill.<br />
Vuylsteek, K. (1984). Toxicomanie et prév<strong>en</strong>tion primaire. París: Masson.<br />
Wright, L.S. (1982). Par<strong>en</strong>tal permission to date and its r<strong>el</strong>ationship to drug use and<br />
suicidal thoughts among adolesc<strong>en</strong>ts. Adolesc<strong>en</strong>ce, 17 (66), 409-418.<br />
Yus, R. (1997). Temas transversales: Hacia una nueva escu<strong>el</strong>a. Barc<strong>el</strong>ona: Graó.<br />
Zanna, R.P. y Remp<strong>el</strong>, J.K. (1988). Attitu<strong>de</strong>s: A new look at an old concept. En: D.<br />
Bartal y W. Krug<strong>la</strong>nski (Eds.), The social psychology of knowledge. Cambridge:<br />
University Press.<br />
289
A NEXO<br />
291
CUESTIONARIO CUESTICOL/92<br />
UNIVERSITAT DE VALÈNCIA<br />
LÍNEA DE INVESTIGACIÓN: PSICOLOGÍA COMUNITARIA<br />
DEPARTAMENTO DE METODOLOGÍA, PSICOBIOLOGÍA<br />
Y PSICOLOGÍA SOCIAL<br />
FACULTAD DE PSICOLOGÍA<br />
Este es un cuestionario ANÓNIMO, cuyas respuestas no te compromet<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> nada. Tan sólo queremos conocer tu opinión. Por <strong>el</strong>lo te pedimos<br />
que te fijes bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y leas <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te cada<br />
pregunta.<br />
Recuerda que TODAS LAS RESPUESTAS SON CONFIDENCIALES.<br />
Respon<strong>de</strong>, por favor con <strong>la</strong> mayor sinceridad.<br />
MUCHAS GRACIAS POR TU COLABORACIÓN<br />
293
294<br />
VARIABLES ESTRUCTURALES<br />
1. Tipo <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro: Público ❑ Privado ❑<br />
1 2<br />
2. Sexo: Varón ❑ Mujer ❑ 3. Edad: ❑❑<br />
1 2<br />
4. Curso: 2º FP ❑ 2º BUP ❑ COU ❑<br />
1 2 3<br />
5. Profesión d<strong>el</strong> padre: ❑<br />
6. Profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre: ❑<br />
7. ¿Pert<strong>en</strong>eces a algún tipo <strong>de</strong> organización<br />
7. <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>portivo, recreativo, festivo, cultural,<br />
7. político, r<strong>el</strong>igioso, etc.? ❑ ❑<br />
Si No<br />
8. Indica, por favor, <strong>de</strong> cuanto dinero dispones aproximadam<strong>en</strong>te, para gastar<br />
semanalm<strong>en</strong>te:<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 500 pts. ❑ Entre 500 y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1000 pts. ❑<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 500 pts. 11 Entre 500 y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1000 pts. 21<br />
Entre 1000 y 3000 ptas. ❑ Más <strong>de</strong> 3000 pts. ❑<br />
Entre 1000 y 3000 ptas. 31 Más <strong>de</strong> 3000 pts. 41
EMBU 89<br />
A continuación <strong>en</strong>contrarás una serie <strong>de</strong> frases. Lee cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s con <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
y ro<strong>de</strong>a con un círculo <strong>la</strong> contestación que tu creas más apropiada.<br />
Ejemplo:<br />
1. Significa que suce<strong>de</strong> SIEMPRE<br />
2. Significa que suce<strong>de</strong> MUCHAS VECES<br />
3. Significa que suce<strong>de</strong> ALGUNAS VECES<br />
4. Significa que suce<strong>de</strong> POCAS VECES<br />
5. Significa que NUNCA suce<strong>de</strong><br />
En <strong>la</strong> pregunta: Si ro<strong>de</strong>as: Tu contestas:<br />
1 2 3 4 5 Siempre soy simpático<br />
1 2 3 4 5 Muchas veces soy<br />
simpático<br />
Soy simpático 1 2 3 4 5 Algunas veces soy<br />
simpático<br />
1 2 3 4 5 Pocas veces soy simpático<br />
1 2 3 4 5 Nunca soy simpático<br />
siempre muchas algunas pocas nunca<br />
veces veces veces<br />
1 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que tus padres pon<strong>en</strong> impedim<strong>en</strong>tos a<br />
todo lo que haces? 1 2 3 4 5<br />
2 ¿Te han <strong>de</strong>mostrado con pa<strong>la</strong>bras y gestos que te quier<strong>en</strong>? 1 2 3 4 5<br />
3 ¿Eres mimado por tus padres <strong>en</strong> comparación con tu(s)<br />
hermano(s)? 1 2 3 4 5<br />
4 ¿Te si<strong>en</strong>tes querido por tus padres? 1 2 3 4 5<br />
5 ¿Dejan tus padres <strong>de</strong> dirigirte <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra durante mucho<br />
tiempo si haces algo que les molesta? 1 2 3 4 5<br />
6 ¿Ocurre que tus padres te castigan incluso por cometer<br />
pequeñas faltas? 1 2 3 4 5<br />
7 ¿Tratan tus padres <strong>de</strong> influirte para que seas una persona<br />
importante? 1 2 3 4 5<br />
8 ¿Te si<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>cepcionado <strong>en</strong> alguna ocasión porque tus<br />
padres no te conce<strong>de</strong>n algo que tú <strong>de</strong>seas conseguir? 1 2 3 4 5<br />
9 ¿Crees que tu padre o tu madre <strong>de</strong>sean que tú seas difer<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> algún aspecto? 1 2 3 4 5<br />
10 ¿Te permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er cosas que no pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er tus hermanos? 1 2 3 4 5<br />
11 ¿Pi<strong>en</strong>sas que tus padres te castigan merecidam<strong>en</strong>te? 1 2 3 4 5<br />
295
296<br />
siempre muchas algunas pocas nunca<br />
veces veces veces<br />
12 ¿Crees que tu padre o tu madre son <strong>de</strong>masiado severos<br />
contigo? 1 2 3 4 5<br />
13 Si tú haces una trastada, ¿Podrías remediar <strong>la</strong> situación<br />
pidiéndoles perdón a tus padres? 1 2 3 4 5<br />
14 ¿Quier<strong>en</strong> siempre tus padres <strong>de</strong>cidir cómo <strong>de</strong>bes vestirte<br />
o qué aspecto <strong>de</strong>bes t<strong>en</strong>er? 1 2 3 4 5<br />
15 ¿Te mi<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tus padres? 1 2 3 4 5<br />
16 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres te quier<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os que<br />
a tus hermanos? 1 2 3 4 5<br />
17 ¿Te tratan tus padres injustam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> comparación a como<br />
tratan a tus hermanos? 1 2 3 4 5<br />
18 ¿Ocurre que tus padres te prohib<strong>en</strong> hacer cosas que otros<br />
niños <strong>de</strong> tu edad pue<strong>de</strong>n hacer, por miedo a que te suceda algo? 1 2 3 4 5<br />
19 ¿Te riñ<strong>en</strong> o pegan tus padres <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras personas? 1 2 3 4 5<br />
20 ¿Se preocupan tus padres <strong>de</strong> saber qué haces cuando no estás<br />
<strong>en</strong> casa? 1 2 3 4 5<br />
21 Si <strong>la</strong>s cosas te van mal, ¿ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres<br />
tratan <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rte y animarte? 1 2 3 4 5<br />
22 ¿Se preocupan excesivam<strong>en</strong>te tus padres por tu salud? 1 2 3 4 5<br />
23 ¿Te impon<strong>en</strong> más castigos corporales <strong>de</strong> los que mereces? 1 2 3 4 5<br />
24 ¿Se <strong>en</strong>fadan tus padres si no ayudas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />
tanto como <strong>el</strong>los <strong>de</strong>sean 1 2 3 4 5<br />
25 Si a tus padres les parece mal lo que haces, ¿se <strong>en</strong>tristec<strong>en</strong><br />
hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> que te si<strong>en</strong>tes culpable por lo que has<br />
hecho? 1 2 3 4 5<br />
26 ¿Te permit<strong>en</strong> tus padres t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s mismas cosas que tus<br />
amigos? 1 2 3 4 5<br />
27 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que es difícil comunicarse con<br />
tus padres? 1 2 3 4 5<br />
28 ¿Ocurre que tus padres cu<strong>en</strong>tan algo que tú has dicho o hecho,<br />
d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> otras personas, <strong>de</strong> forma que tu te si<strong>en</strong>tas,<br />
avergonzado? 1 2 3 4 5<br />
29 ¿Si<strong>en</strong>tes que tus padres te quier<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os que al resto <strong>de</strong> tus<br />
hermanoS? 1 2 3 4 5<br />
30 ¿Ocurre que tus padres no quier<strong>en</strong> conce<strong>de</strong>rte cosas que tú<br />
realm<strong>en</strong>te necesitas? 1 2 3 4 5<br />
31 ¿Muestran tus padres interés <strong>en</strong> que saques bu<strong>en</strong>as notas? 1 2 3 4 5<br />
32 ¿Si<strong>en</strong>tes que tus padres te ayudan cuando <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tas a una<br />
tarea difícil? 1 2 3 4 5<br />
33 ¿Te si<strong>en</strong>tes tratado como “<strong>la</strong> oveja negra” <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia? 1 2 3 4 5<br />
34 ¿Desean tus padres que te parezcas a alguna otra persona? 1 2 3 4 5<br />
35 ¿Ocurre que tus padres te digan: “Tú que eres tan mayor o tú<br />
que eres un chico o una chica no <strong>de</strong>berías comportarte <strong>de</strong><br />
esta forma”? 1 2 3 4 5
siempre muchas algunas pocas nunca<br />
veces veces veces<br />
36 ¿Critican tus padres a tus amigos(as) más íntimos? 1 2 3 4 5<br />
37 Cuando tus padres están tristes, ¿ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que<br />
<strong>el</strong>los pi<strong>en</strong>san que tú eres <strong>el</strong> causante <strong>de</strong> su estado? 1 2 3 4 5<br />
38 ¿Int<strong>en</strong>tan tus padres estimu<strong>la</strong>rte para que seas <strong>el</strong> mejor? 1 2 3 4 5<br />
39 ¿Te <strong>de</strong>muestran tus padres que están satisfechos contigo? 1 2 3 4 5<br />
40 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres confían <strong>en</strong> ti <strong>de</strong> tal<br />
forma que te permit<strong>en</strong> actuar bajo tu propia responsabilidad? 1 2 3 4 5<br />
41 ¿Crees que tus padres respetan tus opiniones? 1 2 3 4 5<br />
42 Si tú ti<strong>en</strong>es pequeños secretos, ¿quier<strong>en</strong> tus padres que hables<br />
<strong>de</strong> estos secretos con <strong>el</strong>los? 1 2 3 4 5<br />
43 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que tus padres quier<strong>en</strong> estar a tu <strong>la</strong>do? 1 2 3 4 5<br />
44 ¿Crees que tus padres son algo “tacaños” y “cascarrabias”<br />
contigo? 1 2 3 4 5<br />
45 ¿Utilizan tus padres expresiones como: “Si haces eso, voy a<br />
ponerme muy triste? 1 2 3 4 5<br />
46 Al volver a casa, ¿siempre ti<strong>en</strong>es que darles explicaciones a<br />
tus padres <strong>de</strong> lo que has estado haci<strong>en</strong>do? 1 2 3 4 5<br />
47 ¿Crees que tus padres int<strong>en</strong>tan que tu adolesc<strong>en</strong>cia sea<br />
estimu<strong>la</strong>nte, interesante y atractiva (por ejemplo, dándote a<br />
leer bu<strong>en</strong>os libros, animándote a salir <strong>de</strong> excursión, etc...? 1 2 3 4 5<br />
48 ¿Tus padres a<strong>la</strong>ban frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te tu comportami<strong>en</strong>to? 1 2 3 4 5<br />
49 ¿Emplean tus padres expresiones como ésta: “Así nos<br />
agra<strong>de</strong>ces todo lo que nos hemos esforzado por ti y todos los<br />
sacrificios que hemos hecho por tu bi<strong>en</strong>”? 1 2 3 4 5<br />
50 ¿Ocurre que tus padres no te <strong>de</strong>jan t<strong>en</strong>er cosas que tú<br />
necesitas, diciéndote que pue<strong>de</strong>s convertirte <strong>en</strong> un niño<br />
mimado? 1 2 3 4 5<br />
51 ¿Has llegado a s<strong>en</strong>tir remordimi<strong>en</strong>to (culpa) por comportarte<br />
<strong>de</strong> un modo que no sea d<strong>el</strong> agrado <strong>de</strong> tus padres? 1 2 3 4 5<br />
52 En r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> colegio, ¿crees que tus padres ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
gran<strong>de</strong>s esperanzas <strong>de</strong> que saques bu<strong>en</strong>as notas, seas bu<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>portista, etc...? 1 2 3 4 5<br />
53 ¿Ignoran tus padres <strong>el</strong> que seas <strong>de</strong>scuidado o t<strong>en</strong>gas un<br />
comportami<strong>en</strong>to parecido? 1 2 3 4 5<br />
54 Si te <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tras triste, ¿pue<strong>de</strong>s buscar ayuda y compr<strong>en</strong>sión<br />
<strong>en</strong> tus padres? 1 2 3 4 5<br />
55 ¿Te castigan tus padres sin que tú hayas hecho nada malo? 1 2 3 4 5<br />
56 ¿Te <strong>de</strong>jan tus padres hacer <strong>la</strong>s mismas cosas que pue<strong>de</strong>n<br />
hacer tus amigos 1 2 3 4 5<br />
57 ¿Te dic<strong>en</strong> tus padres que no están <strong>de</strong> acuerdo con tu forma<br />
<strong>de</strong> comportarte <strong>en</strong> casa? 1 2 3 4 5<br />
58 ¿Te obligan tus padres a comer más <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong>s? 1 2 3 4 5<br />
59 ¿Te critican tus padres o te dic<strong>en</strong> que eres vago e inútil<br />
d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong> otras personas? 1 2 3 4 5<br />
297
298<br />
siempre muchas algunas pocas nunca<br />
veces veces veces<br />
60 ¿Se interesan tus padres por <strong>el</strong> tilpo <strong>de</strong> amigos con qui<strong>en</strong>es<br />
vas? 1 2 3 4 5<br />
61 De tus hermanos, ¿Es a tí a qui<strong>en</strong> tus padres echan <strong>la</strong> culpa<br />
<strong>de</strong> cuanto pasa? 1 2 3 4 5<br />
62 ¿Te aceptan tus padres tal como eres? 1 2 3 4 5<br />
63 ¿Son bruscos tus padres contigo? 1 2 3 4 5<br />
64 ¿Te castigan tus padres con dureza, incluso por cosas que no<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> importancia? 1 2 3 4 5<br />
65 ¿Te pegan tus padres sin motivo? 1 2 3 4 5<br />
66 ¿Deseas que tus padres se preocup<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas<br />
que haces? 1 2 3 4 5<br />
67 ¿Participan tus padres activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tus diversiones y <strong>en</strong><br />
tus hobbys? 1 2 3 4 5<br />
68 ¿Te pegan tus padres? 1 2 3 4 5<br />
69 ¿Pue<strong>de</strong>s ir don<strong>de</strong> quieres sin que tus padres se preocup<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>masiado por <strong>el</strong>lo? 1 2 3 4 5<br />
70 ¿Te pon<strong>en</strong> tus padres limitaciones estrictas a lo que pue<strong>de</strong>s y<br />
no pue<strong>de</strong>s hacer, y te obligan a respetar<strong>la</strong>s rigurosam<strong>en</strong>te? 1 2 3 4 5<br />
71 ¿Te tratan tus padres <strong>de</strong> manera que puedas s<strong>en</strong>tirte<br />
avergonzado? 1 2 3 4 5<br />
72 ¿Les permit<strong>en</strong> tus padres a tus hermanos t<strong>en</strong>er cosas que<br />
a ti no te <strong>de</strong>jan t<strong>en</strong>er? 1 2 3 4 5<br />
73 ¿Crees que es exagerado <strong>el</strong> miedo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tus padres<br />
<strong>de</strong> que a ti te pase algo? 1 2 3 4 5<br />
74 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que hay cariño y ternura <strong>en</strong>tre tú<br />
y tus padres? 1 2 3 4 5<br />
75 ¿Respetan tus padres <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que tú t<strong>en</strong>gas opiniones<br />
difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s suyas? 1 2 3 4 5<br />
76 ¿Recuerdas si tus padres han estado <strong>en</strong>fadados o amargados<br />
contigo sin que te dijeran <strong>el</strong> por qué? 1 2 3 4 5<br />
77 ¿Te han mandado tus padres a <strong>la</strong> cama si c<strong>en</strong>ar 1 2 3 4 5<br />
78 ¿Ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que tus padres se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> orgullosos<br />
<strong>de</strong> ti cuando consigues algo que te has propuesto? 1 2 3 4 5<br />
79 ¿Muestran tus padres predilección por ti <strong>en</strong> comparación<br />
con tus hermanos? 1 2 3 4 5<br />
80 ¿Echan tus padres <strong>la</strong>s culpas a tus hermanos aunque seas<br />
tú <strong>el</strong> responsable <strong>de</strong> lo que ha ocurrido? 1 2 3 4 5<br />
81 ¿Te manifiestan tus padres que están satisfechos contigo<br />
mediante expresiones físicas cariñosas, como darte palmadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda? 1 2 3 4 5
VAL—89<br />
A continuación, <strong>en</strong>contrarás una lista <strong>de</strong> frases que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a los valores<br />
humanos. Pi<strong>en</strong>sa por favor <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> tu vida<br />
cada uno <strong>de</strong> estos valores. Elige una respuesta, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong> posibilida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> termómetro,<br />
<strong>de</strong> manera que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> 0 = Nada importante <strong>en</strong> mi vida y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> 100 =<br />
es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> mi vida. Marca con una cruz tu respuesta.<br />
1 Igualdad (oportunida<strong>de</strong>s iguales para todos)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
2 Armonía interior (<strong>en</strong> paz conmigo mismo/a)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
3 Po<strong>de</strong>r social (control sobre los otros, dominio)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
4 P<strong>la</strong>cer (satisfacción <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
5 Libertad (<strong>de</strong> acción y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
6 Una vida espiritual (énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas espirituales<br />
y no materiales 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
7 S<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia (s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que les<br />
importo a los <strong>de</strong>más) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
8 Or<strong>de</strong>n social (estabilidad social)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
9 Una vida excitante (experi<strong>en</strong>cias estimu<strong>la</strong>ntes)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
10 S<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida (t<strong>en</strong>er un objetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
11 Cortesía (educación, bu<strong>en</strong>as maneras)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
12 Fortuna (posesiones materiales, dinero)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
13 Seguridad nacional (protección <strong>de</strong> mi nación fr<strong>en</strong>te<br />
a los <strong>en</strong>emigos) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
14 Respeto a mi mismo (cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> mi valor personal)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
15 Reciprocidad <strong>de</strong> favores (evitar ser <strong>de</strong>udor <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
16 Creatividad (ser único, con imaginación)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
299
17 Un mundo <strong>en</strong> paz (libre <strong>de</strong> guerras y conflictos)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
18 Respeto por <strong>la</strong> tradición (preservación <strong>de</strong> costumbres<br />
establecidas hace mucho tiempo) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
19 Amor maduro (profunda intimidad emocional y<br />
espiritual) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
20 Autodisciplina (autocontrol, resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
21 Distanciami<strong>en</strong>to (<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas mundanas)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
22 Seguridad familiar (seguridad para <strong>la</strong>s personas<br />
que amo) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
23 Reconocimi<strong>en</strong>to social (Respeto, aprobación <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>más) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
24 Unión con <strong>la</strong> naturaleza (integración con <strong>la</strong> naturaleza)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
25 Una vida variada (ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>safíos, noveda<strong>de</strong>s y<br />
cambios 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
26 Sabiduría (una compr<strong>en</strong>sión madura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
27 Autoridad (<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> li<strong>de</strong>rar o mandar)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
28 Amistad verda<strong>de</strong>ra (amigos próximos que me apoyan)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
29 Un mundo <strong>de</strong> b<strong>el</strong>leza (b<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s artes) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
30 Justicia social (aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> injusticia, ayuda al<br />
más débil) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
31 In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (autosufici<strong>en</strong>te, autoconfiado)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
32 Mo<strong>de</strong>rado (evitar los extremos <strong>en</strong> los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y<br />
acciones) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
33 Leal (fi<strong>el</strong> a mis amigos y a mi grupo <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
34 Ambicioso (trabajador esforzado, con aspiraciones)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
35 Abierto (tolerante con difer<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>as y cre<strong>en</strong>cias)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
36 Humil<strong>de</strong> (mo<strong>de</strong>sto, que pasa <strong>de</strong>sapercibido)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
37 Audaz (que procura <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura y <strong>el</strong> riesgo)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
38 Protector d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (conservador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
39 Influy<strong>en</strong>te (con impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas y<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
40 Respetuoso (que muestra respeto, honroso)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
41 Escogi<strong>en</strong>do mis metas (s<strong>el</strong>eccionar mis propósitos)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
42 Saludable (no t<strong>en</strong>er dol<strong>en</strong>cias físicas o m<strong>en</strong>tales)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
43 Capaz (compet<strong>en</strong>te, eficaz, efici<strong>en</strong>te)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
44 Aceptar mi vida (sumiso a <strong>la</strong>s circunstancias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
45 Honesto (sincero, auténtico)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
46 Cuidadoso <strong>de</strong> mi imag<strong>en</strong> pública (proteger mi<br />
reputación) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
47 Obedi<strong>en</strong>te (cumplidor <strong>de</strong> mis <strong>de</strong>beres y obligaciones)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
48 Int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te (lógico, racional)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
49 Servicial (que trabaja para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
50 Gozar <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida (gusto por comer, sexualidad,<br />
diversión...) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
51 Devoto (<strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> fé y a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>igiosas)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
52 Responsable (digno <strong>de</strong> confianza)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
53 Curioso (interesado <strong>en</strong> todo, explorador)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
54 Que perdona (disculpa a los <strong>de</strong>más)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
55 Triunfador, con éxito (conseguir los objetivos sociales)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
56 Limpio (aseado y arreg<strong>la</strong>do)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
301
302<br />
CONOCOL-92<br />
A continuación <strong>en</strong>contrarás una serie <strong>de</strong> frases. Lee cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te,<br />
y ro<strong>de</strong>a con un círculo <strong>la</strong> contestación que tú creas más apropiada <strong>en</strong> cada<br />
una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Si crees que <strong>la</strong> frase es cierta, o sea, que es Verda<strong>de</strong>ra (V), ro<strong>de</strong>a con un círculo<br />
<strong>el</strong> 1<br />
Si pi<strong>en</strong>sas que <strong>la</strong> frase no es cierta, o sea, que es Falsa (F), ro<strong>de</strong>a con un círculo<br />
<strong>el</strong> 2<br />
Si dudas o No lo Sabes (NS), ro<strong>de</strong>a con un círculo <strong>el</strong> 3<br />
Lee cada frase con mucha at<strong>en</strong>ción y contesta lo que a ti te parezca más apropiado.<br />
Sólo una respuesta por cada pregunta. No te <strong>de</strong>jes ninguna frase sin respuesta.<br />
Recuerda que esto no es un exam<strong>en</strong>.<br />
V F NS<br />
1 Cuando un alcohólico no pue<strong>de</strong> conseguir bebida, sufre tanto como un<br />
heroinómano 1 2 3<br />
2 El abuso <strong>de</strong> bebidas alcohólicas durante <strong>el</strong> embarazo, pue<strong>de</strong> originar<br />
problemas <strong>de</strong> subnormalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> recién nacido 1 2 3<br />
3 Según <strong>la</strong>s estadísticas, son muy pocos los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico ocurridos<br />
por culpa d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> 1 2 3<br />
4 El <strong>alcohol</strong> mezc<strong>la</strong>do con bebidas gaseosas, emborracha m<strong>en</strong>os 1 2 3<br />
5 Beber <strong>alcohol</strong> con <strong>el</strong> estómago vacío, emborracha más 1 2 3<br />
6 Está <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> <strong>alcohol</strong> es una sustancia nutritiva para <strong>el</strong><br />
organismo 1 2 3<br />
7 El <strong>alcohol</strong> crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia psicológica 1 2 3<br />
8 El <strong>alcohol</strong> es un estimu<strong>la</strong>nte m<strong>en</strong>tal, como <strong>la</strong>s anfetaminas o <strong>la</strong> cocaína 1 2 3<br />
9 Bajo los efectos d<strong>el</strong> <strong>alcohol</strong>, <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> reflejos es mayor 1 2 3<br />
10 La mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> pastil<strong>la</strong>s para dormir (barbitúricos) y bebidas alcohólicas<br />
pue<strong>de</strong> provocar <strong>la</strong> muerte 1 2 3<br />
11 Tomar bebidas alcohólicas pot<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> memoria 1 2 3<br />
12 El <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>struye <strong>la</strong>s neuronas 1 2 3<br />
13 En estos mom<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, hay más alcohólicos<br />
que heroinómanos 1 2 3<br />
14 El <strong>alcohol</strong> disminuye <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y conc<strong>en</strong>tración 1 2 3<br />
15 Se pue<strong>de</strong> llegar a ser alcohólico sin haberse emborrachado nunca 1 2 3<br />
16 El <strong>alcohol</strong> sólo perjudica a <strong>la</strong> salud si éste es <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> calidad 1 2 3<br />
17 Las bebidas alcohólicas son bu<strong>en</strong>as para combatir <strong>el</strong> frío 1 2 3
18 El <strong>consumo</strong> continuado <strong>de</strong> bebidas alcohólicas pue<strong>de</strong> acabar provocando<br />
alteraciones m<strong>en</strong>tales graves 1 2 3<br />
19 El <strong>alcohol</strong> no crea <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia física 1 2 3<br />
20 Tomar bebidas alcohólicas no perjudica <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> estudiar 1 2 3<br />
21 El <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>speja <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te 1 2 3<br />
Repasa, por favor, si te ha quedado alguna frase sin contestar.<br />
Recuerda:<br />
1. La frase es verda<strong>de</strong>ra (V)<br />
2. La frase es falsa (F)<br />
3. No lo sabes (NS)<br />
303
304<br />
ACTICOL-92<br />
A continuación <strong>en</strong>contrarás una serie <strong>de</strong> frases. Te pedimos que <strong>de</strong>s tu opinión<br />
sobre cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, ro<strong>de</strong>ando con un círculo <strong>el</strong> número que mejor exprese tu<br />
forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar.<br />
4. significa que estás totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo (TA) con lo que dice <strong>la</strong> frase<br />
3. significa que estás bastante <strong>de</strong> acuerdo (BA) con lo que dice <strong>la</strong> frase<br />
2. significa que estás bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo (BD) con lo que dice <strong>la</strong> frase<br />
1. significa que estás totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo (TD) con lo que dice <strong>la</strong> frase<br />
Lee cada frase con mucha at<strong>en</strong>ción y contesta lo que a ti te parezca más apropiado.<br />
Sólo una respuesta por cada pregunta. No te <strong>de</strong>jes ninguna frase sin respuesta.<br />
Pi<strong>en</strong>sa que aquí no exist<strong>en</strong> respuestas correctas ni incorrectas.<br />
DEBES EXPRESAR TUS PROPIAS OPINIONES<br />
TA BA BD TD<br />
1 Es muy agradable tomar una copa o una cerveza con los amigos 4 3 2 1<br />
2 Si te conviertes <strong>en</strong> alcohólico, con un poco <strong>de</strong> voluntad pue<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>jarlo 4 3 2 1<br />
3 Los/as jóv<strong>en</strong>es que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong>, son más atractivos/as para sus<br />
amigos/as 4 3 2 1<br />
4 Ser alcohólico es tan malo como ser heroinómano 4 3 2 1<br />
5 El <strong>alcohol</strong> perjudica más que b<strong>en</strong>eficia 4 3 2 1<br />
6 Es normal que un chico o una chica jov<strong>en</strong> tome <strong>alcohol</strong> con sus<br />
amigos para pasárs<strong>el</strong>o bi<strong>en</strong> 4 3 2 1<br />
7 Bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> se “liga” más 4 3 2 1<br />
8 Es bu<strong>en</strong>o esforzarse por beber m<strong>en</strong>os 4 3 2 1<br />
9 Cuando uno está borracho se divierte más 4 3 2 1<br />
10 El <strong>alcohol</strong> ti<strong>en</strong>e más cosas ma<strong>la</strong>s que bu<strong>en</strong>as para <strong>la</strong> salud 4 3 2 1<br />
11 Bebi<strong>en</strong>do <strong>alcohol</strong> se hac<strong>en</strong> más amigos/as 4 3 2 1<br />
12 El <strong>alcohol</strong> es <strong>la</strong> perdición para muchas personas 4 3 2 1<br />
13 El <strong>alcohol</strong> es una droga 4 3 2 1<br />
14 Lo atractivo d<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana está <strong>en</strong> <strong>la</strong> borrachera 4 3 2 1<br />
15 Si se bebe sólo un poco, se conduce mejor que si no se bebe nada 4 3 2 1<br />
16 Beber <strong>alcohol</strong> <strong>de</strong>muestra que eres más maduro/a 4 3 2 1<br />
17 Los padres <strong>de</strong>berían dar bu<strong>en</strong> ejemplo, no bebi<strong>en</strong>do d<strong>el</strong>ante <strong>de</strong><br />
sus hijos 4 3 2 1
18 Debería hacerse más controles <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong>emia con los conductores 4 3 2 1<br />
19 Los profesores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>dar a sus alumnos/as que no<br />
consuman bebidas alcohólicas 4 3 2 1<br />
20 Las bebidas alcohólicas ayudan a animar <strong>la</strong>s fiestas 4 3 2 1<br />
21 No se <strong>de</strong>bería anunciar bebidas alcohólicas por t<strong>el</strong>evisión 4 3 2 1<br />
22 Las personas que beb<strong>en</strong> <strong>alcohol</strong> habitualm<strong>en</strong>te, tra<strong>en</strong> muchos<br />
problemas a <strong>la</strong> sociedad 4 3 2 1<br />
23 Los/as jóv<strong>en</strong>es que beb<strong>en</strong> mucho <strong>alcohol</strong>, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er problemas<br />
familiares o personales 4 3 2 1<br />
24 Beber <strong>alcohol</strong> es una forma <strong>de</strong> tirar <strong>el</strong> dinero 4 3 2 1<br />
25 Deberían retirar <strong>el</strong> carnet <strong>de</strong> conducir a <strong>la</strong>s personas que beb<strong>en</strong><br />
mucho 4 3 2 1<br />
26 El <strong>alcohol</strong> ayuda a solucionar los propios problemas 4 3 2 1<br />
27 Beber <strong>de</strong>terminadas marcas es un signo <strong>de</strong> distinción 4 3 2 1<br />
28 Se <strong>de</strong>bería prohibir terminantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> a m<strong>en</strong>ores<br />
<strong>de</strong> 16 años 4 3 2 1<br />
29 Si no bebes, tus amigos/as te rechazan 4 3 2 1<br />
30 El <strong>alcohol</strong> es útil para evadirse <strong>de</strong> los problemas cotidianos 4 3 2 1<br />
31 Si hubiera mejores r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud bebería<br />
m<strong>en</strong>os <strong>alcohol</strong> 4 3 2 1<br />
32 Las autorida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>de</strong>berían preocuparse por prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong><br />
abuso <strong>de</strong> <strong>alcohol</strong> <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es 4 3 2 1<br />
Repasa, por favor, si te ha quedado alguna frase sin contestar.<br />
Recuerda:<br />
4. totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo (TA)<br />
3. bastante <strong>de</strong> acuerdo (BA)<br />
2. bastante <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo (BD)<br />
1. totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo (TD)<br />
305
306<br />
INFLUCOL-92<br />
Seña<strong>la</strong> por favor, <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> que observas <strong>en</strong> tu familia, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes bebidas,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que:<br />
1 significa NADA 3 significa BASTANTE<br />
2 significa POCO 4 significa MUCHO<br />
Ro<strong>de</strong>a con un círculo <strong>la</strong> respuesta <strong>el</strong>egida, <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres casil<strong>la</strong>s,<br />
correspondi<strong>en</strong>tes a cada producto.<br />
Hermanos/as<br />
Padre Madre mayores<br />
Vino 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Cerveza 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Carajillos 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Combinados (cubatas) 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Licores sin combinar<br />
(whisky, coñac, ron...) 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Champán 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Vermut 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4<br />
Ahora, <strong>de</strong>bes contestar refiriéndote a lo que observas <strong>en</strong>tre tus amigos o compañeros<br />
<strong>de</strong> c<strong>la</strong>se, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que:<br />
1 significa que ninguno consume ese producto.<br />
2 significa que algunos consum<strong>en</strong> ese producto<br />
3 significa que casi todos consum<strong>en</strong> ese producto<br />
4 significa que todos consum<strong>en</strong> ese producto.<br />
Pi<strong>en</strong>sa lo que ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces.<br />
Nadie Algunos Casi todos Todos<br />
Vino 1 2 3 4<br />
Cerveza 1 2 3 4<br />
Carajillos 1 2 3 4<br />
Combinados (cubatas) 1 2 3 4<br />
Licores sin combinar<br />
(whisky, coñac, ron...) 1 2 3 4<br />
Champán 1 2 3 4<br />
Vermut 1 2 3 4
HABICOL-92<br />
A continuación te pedimos que indiques <strong>la</strong> cantidad que consumes <strong>de</strong> cada una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes bebidas alcohólicas que te especificamos.<br />
Debes fijarte que <strong>el</strong> cuestionario está referido a dos mom<strong>en</strong>tos o circunstancias<br />
difer<strong>en</strong>tes, así <strong>de</strong>berás indicar cuánto su<strong>el</strong>es consumir <strong>de</strong> cada producto <strong>en</strong> casa, o<br />
cuando estás con tus amigos los fines <strong>de</strong> semana.<br />
Marca con un círculo <strong>el</strong> <strong>consumo</strong> que observas <strong>en</strong> ti mismo, <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
bebidas que te pedimos.<br />
A. DIARIAMENTE<br />
<strong>en</strong> casa<br />
Cantidad<br />
Vino (Vasos) 0 1-3 4-6 +6<br />
Cerveza:<br />
(Bot<strong>el</strong>lín pequeño) 0 1-3 4-6 +6<br />
(Bot<strong>el</strong>lín o vaso gran<strong>de</strong>) 0 1-2 3-4 +4<br />
Carajillos 0 1 2 +2<br />
Combinados (Vasos) 0 1-2 3-4 +4<br />
Licores (Copas) 0 1-2 3-4 +4<br />
Champán (Copas) 0 1-2 3-4 +4<br />
Vermut (Vasos) 0 1-2 3-4 +4<br />
B. FIN DE SEMANA<br />
con los amigos<br />
Cantidad<br />
Vino (Vasos) 0 1-3 4-6 +6<br />
Cerveza:<br />
(Cañas) 0 1-3 4-6 +6<br />
(Bot<strong>el</strong>lín o vaso gran<strong>de</strong>) 0 1-2 3-4 +4<br />
(Jarras) 0 1 2 +2<br />
Carajillos 0 1 2 +2<br />
Combinados (Vasos) 0 1-2 3-4 +4<br />
Licores (Copas) 0 1-2 3-4 +4<br />
Champán (Copas) 0 1-2 3-4 +4<br />
Vermut (Vasos) 0 1-2 3-4 +4<br />
“Litrona” <strong>en</strong>tre varios:<br />
<strong>en</strong>tre 2 0 1-2 3-4 +4<br />
<strong>en</strong>tre 3 0 1-2 3-4 +4<br />
<strong>en</strong>tre 4 0 1-2 3-4 +4<br />
<strong>en</strong>tre más <strong>de</strong> 4 0 1-2 3-4 +4<br />
“Cubalitro” <strong>en</strong>tre varios:<br />
<strong>en</strong>tre 2 0 1-2 3-4 +4<br />
<strong>en</strong>tre 3 0 1-2 3-4 +4<br />
<strong>en</strong>tre 4 0 1-2 3-4 +4<br />
<strong>en</strong>tre más <strong>de</strong> 4 0 1-2 3-4 +4<br />
307
308<br />
Contesta, por favor, a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
¿Te has emborrachado alguna vez?<br />
¿Cuántas veces te has emborrachado <strong>en</strong> los<br />
Sí No<br />
últimos 30 días?<br />
Indica <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> tu primera borrachera<br />
0 1-4 5-8 +8<br />
(si nunca te has emborrachado, pon un 0) años<br />
Finalm<strong>en</strong>te, indica, por favor, qué edad t<strong>en</strong>ías cuando tomaste por primera vez<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes bebidas (si no <strong>la</strong> has tomado nunca, ro<strong>de</strong>a con un círculo <strong>la</strong> N):<br />
Vino