Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zeuben bijotzetan sustraiz sartu albanei. fB Ic II 188. Emeti datoz arako pekatu azi ugarijak, ta sustrai
berenotubak. fB Ic III 275.
beneno (Lar, Añ), bereno (V-gip), berenu, beleno, belena (BN-bard), meneno (Lar, Añ, H). Ref.: A Apend
(belena); Etxba Eib (berenua). Tr. Documentado en la tradición meridional, es más frecuente entre los
vizcaínos: fuera de éstos, hasta el s. XX sólo lo hallamos en Mendiburu, Cardaberaz y Lizarraga. Hasta finales
del s. XIX beneno es la forma más frecuente; Mendiburu usa beleno y Añibarro meneno (en ambos alternando
con beneno); en DurPl, fray Bartolomé y Uriarte hallamos bereno. Después, los vizcaínos usan bereno o berenu,
y se sigue encontrando beneno en los guipuzcoanos Txirrita, N. Etxaniz, Basarri y Uztapide.
1. Veneno. "Veneno, ira, irea, pozoia, pozoina, edena, menenoa, benenoa" Lar. "Veneno: (c.) be- o menenoa;
(V) edena; (G) pozoia; (V, G) irea; (V) satarria" Añ. "Belena (BN-bard), veneno" A Apend. "Berenua, veneno.
Var. de benenua" Etxba Eib. v. eden, pozoi. [Zirauak] egiten dio oñean ozka ta orzez egiten dion zuloan uzten
dio bere izur-pozoi-benenoa. Mb IArg I 230. Pozoiez, izurriz ta benenoz beterik arkitzen den janaria. Ib. 302.
Badira dragoi itsusi, zakur amurratu, pozoi-belen, gos-egarri. Mb IArg II 277. Infernuko pozoia ta benenoa or
dago. Cb Eg II 62. Zirau batek eldu balizu, edo benenoz beterikako sagar bat jan bazendu, Ah zeñ gogotik
erremediorik dan samiñena ere artuko zendukean! Ib. 62s. Nola agitu zékion il zuen báti bere senárra benénos.
LE JMSB 160. Sagarra jan artian / guztiz da gustoso / baña gero izaten da / gustuba beneno. DurPl 98.
Osakarri edo erremedijo Jesu Kristok itxi ebana, biurtuten dabee arimen beneno edo satarri izatera. Mg CO 7.
Nola ondo biziaz gizendu zan sugea, azi zitzaion mistoa edo benenoa. VMg 10. Txikitatik meneno edo edena
jatera egin dana gero pozoiaz edo edenaz azi ta mantendu litekela. Añ GGero 74 (cf. ib. 112 eden edo beneno).
Pensau dot, azartu biar dodala, naasteko dantzeen bereno madadikatuba azaldeetara. fB Olg 10. Zer egiten dau
sugiak? Inor akordau orduko, ixilik eztena sartu, berenua ezarri ta gaisotu edo ill. fB Ic II 190. Leleengo
emakume Eba tentau ebanetik, asi zan estalki ederrakaz pekatubaren benenua apainduten. JJMg BasEsc 141.
Murmuradoriaren miiña, [...], da aginkada bategaz iru personari benenua ezarten deutsan bibora bat legez. Ib.
99s. Miina barriz suba da, gatx gustijen tegija; dago beneno ilgile edo mortalez beterik. Astar II 109. Geratu zan
bertan, edaten Babilonijako ontzijaren edari berenoz betia, azkenengo ondar ta apakiñetaraño. Ur MarIl 46.
Adiskidea bereala asiten da osagarriaren billa, baña belu zan; pozoiak edo benenoak indar andiak artu zituzan
ordurako. Itz Azald 179.
(s. XX) Txakur bat billatu egizu eta mieztu dakiola arexek umetxuorri zauria, bereno guztia atara artegiño.
Alt EEs 1912, 127s. Edo sagarrai berenue ezarri. Kk Ab II 119. Elizan gutxik ikusten naute / ez naiz sartutzen
botikan, / gizonak oso beneno gutxi / artu biar du autikan. Tx B 211. Hilen dira, berenua / dagoelako zizan. Arti
MaldanB 222. Petralkeri ta zitalkeria / daukazu alde guztitik, / beneno txarrez josia zaude / gañetik eta azpitik.
Basarri 145. Nok il! Eden zitalak, berenuak. Erkiag BatB 100. Mediak dakartzi urin garratz eta sapore
iraunkordun igali zoriontsuak (limoiak); eztago oberik gorputzetik berenu beltza iraizteko. Ibiñ Virgil 85.
Jatekuegaz batera berenue emoten badeutsiet, diru guztiyak izengo die nietzako. Esan eta egin, berenuegaz ipiñi
ebazan gaberako janariak. Alzola Atalak 44. Emaztiak pentsatzera arte berenua artu eraiñ zetsala jateko artan.
Etxba Ibilt 473. Laztan bat, laztan bat / edenez betea (benenoz betea) eman zenidan bart. NEtx LBB 389.
Asmatutzen dituzte / abek aitzakiyak, / baña guk errekara / dauzkagu begiyak, / beneno-botatze oiek / ez dira
egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak! Uzt Noiz 40.
2. (Usado adjetivamente, con un sdo. gral. peyorativo). Iso, is, iso, iso / ortik zek arua / beti baña okerretik /
asto berenua. DurPl 60. Ezpata eulijak dira / beste jenerua / alemaninentzako / tormentu geistua / txit barrena
sartzen deutse / izpi berenua / gogorra izan arren / ganaduben narruba. Ib. 80. Gaztaña koloreko / ardi
berenuak / lau oin dituz laburrak / bi luziaguak. Ib. 83. Nori gogoak emon artu burduntzia, / Tau sartuta
galduko eutsala begia, / Agura berenoak bere andreari, / Irurogeta amar urtetxodunari? AB AmaE 237.
- BENENOZKO. Venenoso. Banidadezkuak, bijotzaren berenozko illgarrijak ta oneenak bere, bapere balijo
ez dabeenak diriala dantzaak, dino Santubak. fB Olg 164. Osagai berenozkuekaz ta gañibeta antzeko tresnakaz,
zenbat gixajo ez ete-dozube bidaltzen beste aldera! Kk Ab I 18.
benenoso, benenozo. Venenoso. v. benenotsu. Geróstik onát ezomendá jáio Irlándan animále
benenosorík. LE JMSB 154. Urritxak, kuletruak eta beste olako bost edo sei klase kendu ezkero, beste guztiak
benenozotzat jaukaz. SM Zirik 62. Plaentxia guztian zabaldu zan zurrumurrua [...] kuadrilla batek perretxiku
benenozuak pe jaten zituela. Ib. 62.
benenotsu (Lar, Añ), berenotsu. Venenoso. Basoko suga ta pristija benenotsubak oinduari berenua
ezarten deutseen legez. fB Olg 160. Ez da onen miina, suga biboriarena baino gaistuago? Berenotsubago?
Kaltegarrijago? fB Ic II 191. Au da enbusterija. Au da miin berenotsuba. Ib. 210. Eltxo berenotsuak datoz barriz
ur usteletik. Ur Dial 37 (It pozoitsuak, Dv phozoindunak, Ip phozudünak). Egonik beragaz batera eta beragaitik
aserratuta beti suge berenotsuagaz, eta irabazirik berari garaitzarik osoena, trimendu euen bere oin garbiyagaz
onen burua. Ur BulaAl 29.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
799