Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Tr. La forma beztasun solo se encuentra en Hiribarren, no como forma única, y en Beovide.
1. Negrura; oscuridad. "Noirceur" SP, Ht VocGr, Lh. "Atritas, belztasuna, kolore beltza, goibeltasuna" Urt III
30. "Atezamiento, beztasuna, balztasuna" Lar. "Negrura" Lar y Añ. "Belztasun, état de noirceur" Dv.
"Belztasuna. Au physique et au moral, noirceur. Gabaren balztasuna, la noirceur de la nuit" H. "Beltasun [sic],
negrura" VocB. v. belztura, belzkeria. Illunbea ta belztasuna eguzkiari dariola deritzat. Mb JBDev 44. O
egazti ederra. Ez dago zure berdiñik egodunen artean. Zure belztasunak argi egiten du. VMg 16 (dirigiéndose a
un cuervo). Zer da beren gorputzak estaltzen dituzten soñekoen beltztasuna, begiratzen badiogu biotza erdibitzen
dioten penen beltztasunari? Etxeg EE 1883b, 551s. Metal-orea hoztu ta nigredo mailara heltzen denean
bezelatsu agertzen da, egakia, islatua, beltz-dirdiraz nabarmendua. Antzina, "belztasun" hori izan ohi zen,
lanaren agertze eta gogortzearen aldez, aurreko sinalea. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).
2. (Hb ap. Lh, H), beztasun (Hb ap. Lh). Maldad, infamia. "Ene falten belztasuna, la noirceur de mes fautes"
H. "Infamie" Lh. Nigarrez nago ikhusirik / ene falten beltztasuna, / eta ikhasirik halaber, / Aita, zure
ontasuna. Gç 105. Lehenago zure bekhatuen eskusatzeko erran zinezaken, ez zinduela ongi ezagutzen hekien
belztasuna. Brtc 256. Ote dago nondik ezagutu komunio gaiztoaren belztasuna esan diran arrazoiaz gañetik?
Mg CC 244. Izurrikeria hek guziak bet-betan pharatzen zaizko begien aitzinean; pharatzen zai[z]ko bere
belztasun guzian. Dh 146. Jainko haren handitasunaren gainean neurtzen du dohakabe hark bere bekhatuen
belztasuna. Ib. 135. Ez dut bada kausituko alde batetik miserikordiaren gaindidurarik, eta bertzetik
eskergabetasunaren belstasunik baizen (c. 1815). Vin 176, 4. Bere baithan sarthu zenean, ezagutu zuen bere
krimaren beltztasun guzia. MarIl 178. Entseia gaiten pasione haren garraztasuna eta hura kausatu duten krimen
beltztasuna ongi kontzebitzera. Jaur 152. Jakin zazu bada, zein-nahi handi eta handiago iduri dakizun bekhatua,
etzarela oraino nihondik hurbiltzen ezagutzera berenez zer den haren beltztasuna. Dv LEd 129. Etzirurin nihor
urrikal zitekela hartaz, ikusi ondoan haren beztasuna eta bere ungi egilearentzat izan zuen esker gabetasuna. Hb
Egia 45. Gu deituak gera, animak, geren danez, salbatzeko alegina egitera; biziuaren beztasuna adiaraztera. Bv
AsL 161.
Defecto, tacha. Agertu ditu hekien belztasun, gogortasun eta errenkurak. Hb Egia 6. Norbait asi omen zan
Medelengan belztasunen bat nabaritzen; ta, [...] sukalde guztietan zabaldu zan, Apaizaren aita etzala kristau
ona. A Ardi 101.
3. Severidad. Igorri-bidaldu zion bein Jangoikoak Ecija deritzan erriko kargudun bati bere Apostol S. Pablo
ta igorri zion bere ezpat zorrotza eskuan zuela ta begi belztasunez ta suz beteekin. Mb IArg I 117.
4. "Tristesse" Dv. Ilhundurak alabainan hurbilarazten du herioa, eta zebatzen du indarra, eta bihotzeko
belztasunak beheitiarazten du burua. Dv Eccli 38, 19. Zeren belztasun handia berritzen baitzen haren baithan,
eta hiltzera zihoalako ustea hartu zuen. Dv 1 Mach 6, 9 (Ol atsekabe, BiblE nahigabe). Dira izar batzuek,
doakabearen beltztasuna argitzen dutenak. Etxeg EE 1884b, 285.
- BELXTASUN. "(Hb), état de noirceur" Lh.
belztu (Ht VocGr, VocS, Dv, H, VocB; -tz- SP, Urt I 412, Gèze), beztu (G, AN-ulz, B, S; Lar, Añ, Hb ap. Lh),
balztu (H), baztu (Lar), beltzitu (V-gip; Dv; -lz- Lar, Añ), baltzitu (V-arr-m-ger-oroz-gip; Dv; -lz- Lcc, Lar, Añ).
Ref.: A (baltzitu); Lrq (beltzt); Iz Ulz (zuríe), UrrAnz (beltzítu), ArOñ (baltzittu); Etxba Eib (baltzitu); Asp Gehi
(beztu); Elexp Berg; Gte Erd 199.
Tr. Belztu es la forma más generalizada; está atestiguada en todos excepto en los vizcaínos. Estos últimos
emplean generalmente baltzitu (atestiguado ya en Landucci y Egiaren Kanta); se encuentra balztu en fray
Bartolomé y Zavala. Emplean la forma beztu los guipuzcoanos ya desde Larramendi, así como Hiribarren (junto
a belztu), y en el s. XX, tbn. Gandiaga y Mirande; Etxaide y Lizardi lo emplean junto a beltzitu. Esta última
forma se encuentra tbn. en textos guipuzcoanos de autores vizcaínos (Moguel, Uriarte y D. Aguirre) y en
Apaolaza (en los dos últimos alternando con belztu). En DFrec hay 5 ejs., vizcaínos, de baltzitu, 2 de belztu y 6
de beztu.
1. Ennegrecer(se); oscurecer(se). "Ennegrecerse, balzitu" Lcc. "Ennegrecer" Lar y Añ. "Denegrecer" Lar.
"Noircir, belztü" VocS. "Noircir, rendre noir. Iguzkiak belztu du, le soleil l'a noirci" H. "Cirer des chaussures.
Zapatak belztea, cirer les souliers" Ib. "Devenir noir, noircir. Iguzkian belztu naiz, j'ai noirci au soleil" Ib.
"Ennegrecer" A. "Beltzt /best/, devenir noir" Lrq. "Masustak baltzittu dira sasixetan" Etxba Eib. "Aratostietan
naikua da arpegixa baltzittutzia koko agertzeko" Ib. "Béztuik, ennegrecido" Iz Ulz. "Baltzittu, ennegrecer;
baltzíketia, el ennegrecer(se). Baltzíttu, baltzíketan, ponerse de este color" Iz ArOñ. "Ennegrecer; también
amoratar. Ogi au geixegi beltzittu jatzu" Elexp Berg. "Ankia beltzittu jatan egun batetik bestera" Ib. "Eguzkiak ez
nau bezten (B), ekiak ez nau beztu (S)" Gte Erd 199. Lur ikharatze handi bat egin zedin, eta iguzkia beltz
zedin bilozko zaku bat bezala. Lç Apoc 6, 12 (Dv belztu, Ip beztü, Ur (V) baltzitu, Ur (G) beltzitu; He, TB, Ol
beltz egin, Echn, IBk beltz bi(h)urtu, Ker baltz biurtu, Ibe beltz jarri). Fiñean argitu zinduen / bizi onaz mundua,
/ hala nola illhargiak / gau illunbez belztua. EZ Noel 150. Zegaiti ekusen Almiranteak / izerdiz balziturik,
ukaturik oeak. EgiaK 89. Bataren eror arazitzea, bertzearen beltztea, [...], irri eta allegrianza erhoak eta
ahalkhegabekoak dire. SP Phil 329 (He 330 maskaratzea edo tintastalzea). Ezpaitute kastitatea hautsten,
badarik ere hura erbaltzen baitute, langiarazten, eta haren xuritasun ederra erdi beltzten baitute. Ib. 260 (He
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
787