Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. Liberal (en política). "Baltza. Durante y después de las guerras carlistas: liberal. Txapel zurixak errixan
sartu baño len, baltzak urten biar izan eben" Etxba Eib. Cf. infra GORRI-BELTZ. Fedea da beltzaren / odol
egarria [='sed de sangre de liberal'], / ondamen, suba, garra / ta lapurreria. Echag 167. Txuri ta beltzik bage /
leneko legean / guztiok bizi giñan / gloriyan pakean. Ib. 167. Andoaingo Elizan / oliyo ugari / arin iriki diye /
karlistak beltzari. CartAnd 408. Euskaldun guztiak, / morroi-nagusiak, / beltz eta zuriak, / batuko gaitu bizi- / -
modu berriak. It Fab 213. Beltzak eta zuriak / Muñagorrirekin / geldituko gerade / bandera batekin. Ib. 212.
Bozkatzeko aintzinean, anhitz egunez, [...], aitak semen kontra, semeak aiten kontra, xuriak beltzen edo gorrien,
eta azken hauk xurien kontra ikhusi dire. Elsb Fram 147. Combes beltzak nahi badu, egin dezotela beltzuri. HU
Aurp 144. Gorriak eta beltzak, bi aldiz, erriaren ondasunak zaintzeko iaioena bezela, gizon ura udaletxean
sartzeko jo ta ausi zakarrean ibilli ziran. Ag G 220. Debako liberalak, / (Ernioko beltzak), / Zazpi errialengatik /
Odola salduak. Or SCruz 72. Albizturko baserri batean Santa Cruzen adiskide aundi bat bizi zan, Mugertza
izena. Adiskide zulako, ez bestegatik il omen zuten beltzak. Ib. 91. Liberalakin ondo etortzen zalako ori beltz
samarra da. Ib. 88. Karlisten lenengo gudatian zan. Gudate aren lenengo aldian baltzak eta zuriak, edo karlistak
eta liberalak, alkarri ezeutsien kuartelik emoten. Kk Ab II 24s. Beltzak eta zuriak, arrotzen abo-txulora begira
zeuden, bañan arrotzen arpegiya illargi-betea bezela azaldu zan, urak nastuen zebiltzan garaiz. Inzag RIEV
1933, 418. Prantzesak ez ezik, "beltzak" ere, liberalak alegia, ederki dantzatu zituzten prailleak, bere aitorrez
baitakigu, Zarauzko komentuko Aita-Nagusi zela, 1848an, beltzak bi aldiz eraman zutela txispa artean. Etxde 16
Seme 160.
4. Vino tinto. Cf. ARDO BELTZ (s.v. ardo). Nun da moskatel ta manzanilla / nun da Rotako baltz fina?
Azc PB 79. Moxoloren ardangelan bituta, [...], arrapatzen zuten jakia ioranez iruntzitzen, beltzetik edo zuritik
zurrutean. Ag G 165. Egarri danentzat aor / zurija naiz baltza... Enb 209. Anton Kokok mandoka dakar / beltza,
barna berotzeko. "Antonio el arriero trae el vino negro por cargas". Or Eus 158. Edan ezak --esan diote-- / joan
dakikan asarre; / beltzaren bidez asarre zana / aren bidez adiskide. Ib. 174. Zâtoko beltz artatik noizean bein
kurka, / iturriko zuritik naiz izan lau xorta. Or Eus 284. Goizean zuria ta / atsaldian baltza, / eten bako txurrutai
/ an ekiten dautsa. BEnb NereA 28. Ura gustatzen zaigu eskuak / ta arpegia garbitzeko: / baña napar beltza bear
degu, / eztarria bustitzeko. NEtx LBB 369.
5. Cosa negra. "Beltz bat baduzu kopetan, vous avez une tâche noire au front. Oihanpean beltz bat ikusi nuen,
je vis sous le bois quelque chose de noir" Dv. Nik badakit beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak
ere ez. Ag G 47. Emaztegaiari begira zegoelarik, errukirik gabe ohartuz haren larruaren zimurtxo bakoitzari,
haren begi-petako beltzari. Mde HaurB 35.
6. Negra (figura musical). Neurketa-eredurako artzen dan eres-neurriya laukua (compasillo) da, eta laukua
deitzen diyot eres-neurri ontan lau beltz sartzen diralako; bikuan (binario) bi beltz sartzen dira. Lau ordez
irukuan (tres por cuatro) iru beltz sartzen dira. LzM EEs 1912, 105.
7. Oscuridad (fig.), situación atrasada, penosa. Aurreratua bizi ez naiz ni / bizitzen naizen etxian; / ni beti
antxe nago tristerik / ezarri nauten beltzean. Xa in Uzt EBT 89.
8. (Referido a las cartas). Figura (sota, caballo o rey). "Beltzak: xota, zaldi eta errege (G-azp-goi, AN-gip)"
Gte Erd 192 s.v. kartak.
9. (S). Miembro de uno de los grupos de la mascarada suletina. "En la indumentaria del [grupo] primero
predomina el color rojo, y en la del segundo, el negro. De ahí que se les conozca como gorriak, y beltzak" M. A.
Garamendi ASJU 1990, 910. Cf. beltzeria.
III (Adv.). Pérfidamente, malvadamente. Bitarte ontan kristau izenaren kaltez beltz jardun zan gogaiztoa
agintariyen eskuz, sinisleen odolez baztarrak gorrituaz. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.
- BELTX (G, AN-gip-5vill, L-sar, BN-ad-ciz, Sal, R, S; Lar, Añ, Dv, H; belx Arch VocGr 204; baltx V-gip; Lar,
H). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib (baltx); EAEL 219, Gte Erd 71. (Forma con palatalización expresiva). Tr. En
textos vizcaínos sólo hallamos algún ej. moderno. a) (Adj.). Negro; moreno. "Negro, beltza, beltxa, baltza,
baltxa" Lar. "Palominas uvas, mats beltxak" Ib. "Belx, brun, brune" Arch VocGr 204. "Beltx, diminutif de beltz"
Dv. "Diminutifs de beltza, baltza: beltxa, baltxa. Txori beltxa, petit oiseau noir" H. "Negro" A. "No sé otros
nombres de berzas que a la de invierno aza beltx, al repollo burumo y al brogil pella" Mdg 146. "Noir. Dim. de
beltz" Lrq. Anaiatasun hunetakoen arropa biz [...] ez guzia belxa, ez guzia xuria, baina hauts kolorea duena.
Harb 424s. Harri belxak mazkor korala bezalakoak. INav 81. Harrisko xabalak et belxak. Ib. 118. Ai ene begi
beltxak / ilik naukazu / euki egizu piedade / ta piztu naizu. Gamiz 203. Len amakia egin diguk gure hizkuntza, ta
orain alabakia, beiñ txuri, ta gero beltx. Lar DT CCIV. Lur beltxak ogi txuria (AN). "Donde menos se piensa
salta la liebre". Aq p. 63. Ale, gormant xarra, / hola behar izana jarri, / hire tripa beltxa / eztuk ez egarri. AstLas
27. Gizon harek orai, / emaztia ero baleza, / harentako lizateke / ifernuko leze beltxa. Ib. 30. Hunek izanen ditu,
erdian, Jesusen eta Mariaren bihotz sakratuak, estofa beltxez eginak. JesBih 417. Xoilki funtsa beltxa izanen du,
eta gurutzea, khordoina eta hupak xuriak. Ib. 407. [Katamotzak] guztiz zeban kolore gorri oritarako ederra,
bere pikort beltx distiatuakin unetik unera or emen txit egoki apaingarritua. Izt C 193. Eztago xaurien eskiuan
egotia xuri edo beltx bilo bakotx bat. Hual Mt 5, 36 (Dv, Samper xuri edo beltx; Lç xuri ezpa beltz, Ur zuria edo
beltza, SalabBN xuri ez belz, Echn ez zuri t'ez beltz). Asasona zazu olio, biper beltx, perrexila eta
baratxuriarekin. ECocin 17. Zapata txarolatubak, / zillarrezko bretxa, / mantelin sedazkua, / enkajia beltxa. Xe
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
771