Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
fray Bartolomé, así como en el texto B de Lazarraga (en el texto principal hallamos un ej. de belarri). Beharri es
la forma empleada al Norte y en textos alto-navarros, aunque encontramos belarri en Harizmendi, Lapeyre,
Mattin (141) --en todos ellos junto a beharri--, y F. Irigaray. Biarri se encuentra en CatUt, CatUlz y en los
roncaleses CatR y Hualde. La forma begarri se documenta en Echenique y otros textos baztaneses (aunque en
CatB y CatEliz aparece bearri). En DFrec hay 50 ejs. de belarri, todos ellos meridionales, y 11 de beharri, 8 de
ellos septentrionales.
1. Oreja; oído. "Oreja" Lcc y Mic. "Orejudo, belarri andiak daukana" Lcc. "Beharria ioana du, il a la joue
[sic] emportée" SP. "Beharri kilikorrak" Ib. "Oreja" y "oídos" Lar y Añ. "Cera de los oídos, belarrietako ezkoa,
ezkidea" Lar. "Oltzak begiak, sasiak belarriak. Ib. s.v. aparador ("refrán que enseña el gran tiento en el hablar
aun a solas y en secreto; porque, como dicen, las paredes oyen. Litm. significa que el aparador tiene ojos y el
zarzal oídos"). "Oreille" VocS, VocPir 212. "Biarri, oreja" Mdg 162 (en una lista de nombres de partes del
cuerpo humano). "Begarri, oreja" VocB. "Biárri, oreja. Biarritik, de la oreja. Silabeando pronunció be-a-rri"
ContR 531. "Biárria, la oreja; bi biárriak, las dos orejas" Iz R 287, 303. "Biarrí bet, una oreja; bí biarríek, las
dos orejas" Iz Ulz. "Bélarrixa, bélarrixak, la, las orejas. Bélarriya (id.)" Iz UrrAnz. Tr. Documentado desde
Leiçarraga, es de uso gral.
Idoki zezan bere ezpatá, eta iorik [...] zerbitzaria, edeki ziezón beharria. Lç Mt 26, 51 (He, TB, Dv, Ip,
SalabBN, Leon beharri, Samper bearri, Hual biarri, Echn begarri, Ur (V y G), Ol, Or, Ker, IBk, IBe belarri).
Predikatzen ditugu, [...] begik ikusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák. Lç 1 Cor 2, 9. Ebagi deutso /
belaar[r]ia baterik [por bateri?] / lanternea / eskuan eroeanari. Lazarraga (B) 1200v. Belaar[r]ia / efini deutso
osorik. Ib. (B) 1200v. Belarriakaz enzutea. "Oir con los oídos". Bet 16 (Cap 16, Cb CatV 59 belarriakaz, Iraz 44
belarriakin, CatBurg 42 belarriz, CatUt 13 biarris, Añ CatAN 61, CatEliz 458 bearriz, CatB 80, CatSal 65
bearriez, CatLuz 27, Legaz 50 beharriez, CatAe 64 bearries, CatR 65 biarriez, CatUlz 52 biarriz; cf. infra
BELARRIZ). Ene begiek ikus dezaten hark nai duena, alaber ene bearriek enzun hark nai duena. Ber Trat 59v.
Baña ahoa idekirik beharrietaraño / Gormantari sartzen dio lohi eztarriraño. EZ Man I 107. Bista eta ukitzea /
guztiz zaizkit trunpatzen; / beharriez baizen eztut / hor zarela sinhesten. EZ Noel 125. Gaixtoari bethi dagoka
bere beharrietan beldurtasunaren soiñua. Ax 433 (V 282). Zahartzean begietako bista laburtzen da, beharrietan
gorreria egiten da. Ib. 182 (V 123). Bitartean beharrietaraiño bekhatutan barrena sarthuak egon. Ib. 150 (V
99). Zer probetxu da gordetzea, eta ienden begietarik eta beharrietarik ihes egitea? Ib. 435s (V 284). Aldiz bi
beharriak / Xuri miragarriak, / Saldoa maitariri / Gorheritan iarriak. O Po 36. Hitz ixila, hirur beharritan
iraganez geroz, orotan lasterka dabila. O Pr 622. Zure bista, begia, beharria eta berze sensuak. Hm 196. O
hitzaren eztia eta amolsua bekhatorearen beharrian! SP Imit IV 1, 2. Bere izenez kontetatzen / Egun gure
beharriak. Gç 133. Biziki iratzarririk egon gure sendimentien gañen; onsa begira begiak eta beharriak. Bp I
106.
(s. XVIII) Aditzen badute, hek gogoan eztuten zenbait presunaren kontra, badela zenbait erraiteko, orduan
beharriak erne tuzte, irria prest. ES 196. Zeren hekien beharriari estrainio edo arrotz eta irrigarri iduritzen
zaizkon eskuarazko hitzak. Ib. 163. Erraiten dudanean obtinuit, arrozoinak galdegiten du bigarren letratzat B.
Ordea beharrietako soinuan lehen dirudi dela P ezen ez B. Ib. 161. Begia ez da asetzen ikhustez, ez beharria
aditzez. Ch I 1, 5. Ikhusi izan balu Rebeka Eliezer ganik hartzen eskumuturretako eta beharritako yoia
urrezkoak. He Phil 352 (cf. belarritako). Dohatsü dira, Jinkuaren hitzaren herots txipia entzüten dien
beharriak, eta mündü huntako elhe gaixtuer, goguarik emaiten eztienak. Mst III 1, 1. Belarri txikiak ditu
bihotzak, munduko ta Jainkoaren hitzak batean aditzeko: itsi bear diezte munduko hitzai, nai baditu
Jainkoarenak aditu. Mb JBDev 107. Ez duzu behar hemen bilhatu ez termino hautaturik, ez arrimu beharriaren
kontentatzeko kapable denik. Daguerre in Brtc 3. Sorthü zenandian egünian [...] pikarrai zenandian Odolian,
bazüniana ürrhe, perlak ere beharrietan ta ükharaietan? Egiat 238. Gizonak ditu ekusteko begiak, enzuteko
belarriak, hitz egiteko mihia, ukitzeko eskuak, ibiltzeko oñak. Ub 148.
(s. XIX). Baña minberatu ez ditezen zure belaarrijak, largako deutsut onetan geijago aitatu baga. Mg PAb 69.
Nork eztaki, begiak ekusi nai dituela, belarriak aditu, eta eskuak, ta gorputzak ukitu gauza debekatuak? AA I
614. Erran diezakezuedan guzia da, gizonaren begiak deus eztuela egundaino ikhusi, gizonaren beharriak
egundaino deus eztuela aditu. Dh 169. Euskaldun askori miñberatuko deutseez belaarrijak Liburu onetan
irakurriko ditubeen berba arrotz ta naastekuak. JJMg BasEsc VI. Begiek eztiela deüs ere ikhusi hain ederrik, ez
seküla beharriek deüs enzün hain eztirik. UskLiB 69. Nola zerez bait-dezu / belarria fiña, / eta gustoa berriz / da
gauza jakiña. It Fab 15. Lan horren berriak / Otso aiten beharriak / Enzun zutien. Arch Fab 141. Eztik
beharririk / Sabel gosiak. "Ventre affamé, n'a point d'oreilles". Ib. 217. Zergaitik ardia ostutzen dabenak egiten
deban aurrenengo lana dan, belarri biak kentzea, jabeak edo beste edozeñek egiazko marraetatik ezagutu ez
degion. Izt C 223. Herbiaren beharriak. Gy 67. Erne dire beharriz nola izpirituz, / Ez dire loharkatzen kantaz
eta xiztuz. Hb Esk 80. Gauzen hiruetarik biak alegia hirrigarri batzuez ditu, [...], eta asko erakuspen,
ahalkagarri eta beharri garbiek ezin entzunak. Hb Egia 84. Ollar-otsa belarrian sartu zitzaion. Lard 448.
Egungo egunean bethetzen da zuen beharriz aditu duzuen iskritura hori. Dv Lc 4, 21. Emazu egosten xerriaren
burua, beharriak, muthurra eta mihia khendurik. ECocin 11. So' izü nuntik ezagützen dien zuiñ den Agota: /
Lehen sua egiten zaio hari beharriala; / Bata handiago dizü eta aldiz bestia / Biribil et' orotarik bilhoz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
696