Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEILEGI-BEILEGI EGIN. Palidecer. Amurruz beterik arpegija bellegi-bellegi egindda. Otx 24.
beileska, beilezta (V ap. PMuj), beilezka (Zam Voc). "Amarillento" Zam Voc, PMuj.
beilikatu. "(V, G), hacerse impotente para la generación, una vaca que antes procreaba. Beillikatuta daukagu
beia, tenemos la vaca ya estéril" A.
beillagarri, beillatu. v. BELLAGARRI, BELLATU (s.v. beragarri, beratu).
beillasko. "Abalorio, beillasko (neol.), de beira 'vidrio' + sko; lit. 'vidriecillico' (doble diminutivo)" A DEV.
beille. v. betile.
bein (V-arr-oroz-m-ple ap. A; Mic, Dgs-Lar). "Heces, beiñak" Mic. Cf. Dgs-Lar: "Pozo [sic, probablemente por
poso], beina, ondarra" Dgs-Lar 4. "Bein (V-oroz-arr-ple-m), hez. Beinak, las heces" A. "Beiña (V-ple), orujo"
Ib.
Etim. Probablemente de been, por disimilación; cf., en apellidos, Beingolea, Beñaran y acaso Beinza (cf.
Gainza).
bein. v. 1 berain.
behin (gral.; SP, Urt I 540, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, Lecl, VocBN, Dv, H, Zam Voc), begin, beñ (V-ger-m, G,
AN-gip-5vill; Dv (G)). Ref.: Bon-Ond 152; A; Lrq; Etxba Eib (beiñ); Holmer ApuntV; Elexp Berg (beiñ); Gte
Erd 3. Cf. EI 103 (preg. 32), sobre la distribución de las formas con y sin palatal; no respondieron con behin,
sino con baten en Elgueta (V-gip) y con aldibat en Sara (L-sar), Urcuit (BN-ad), Bardos (BN-bard) y Larzabal
(BN-ciz).
Tr. Atestiguado en los textos de todas las épocas y dialectos. Escrito beñ aparece alguna vez en Beriayn, en
escritores guipuzcoanos (Cardaberaz, Arrue, Txirrita etc. y, alguna vez, en Aguirre de Asteasu, Beovide) y en
Kresala de D. Aguirre; cf. la curiosa explicación de Cb EBO 25: "Aiño, daiño, dueiño, seiñor eskribitzen ezta:
baiña, baiño, beiñ, zertako? Obe da baña, baño, &c.". Apenas hay ejs. de beñ en el s. XX. La variante begin está
atestiguada en un texto salacenco del s. XVIII. En PAb, Moguel, en su intento de reproducir la lengua del
baigorriano, utiliza behein, forma inexistente.
1. Una vez, una sola vez. "Une fois" SP, Ht VocGr, Dv. "(Más vale un toma que dos te) daré, obe dek bein to
ezen ez bi gero" Lar. "Une seule fois" VocBN. "Ez beiñ, askotan izan naiz aren etxian" Etxba Eib. Tr. De uso
gral.
Amorosek badagite behin bere nahia, / handiago jiten zaie berze nahikaria. E 93. Hiruretan zihorrez azotatu
izan naiz, behin lapidatu izan naiz. Lç 2 Cor 11, 25. Zergatik baptismoa behin eta Zena anhitzetan rezebitzen. Lç
Ins F 6r. Nola diok hik ezen batzu bizi eta berzeak hil diratela ikhusirik ezen gizon guziei ordenatu izan zaiela
behin hiltzea? Ib. C 6v. Aita gurea bein elizara eta orduan nekez. "Una vez a la iglesia". RG A 46 (tbn. B 11 eta
orduan tormentuz). Sazerdoteak erraten duenean Agnus Dei [...] bi aldis eta bein Dona nobis pacem. Ber Trat
94v. Behin edo gehiago duzularik faltatu, / hutsak nahi derozkitzu orain ere barkhatu. EZ Man I 54. Aita batek
bere semea behin, biatan, hiruretan edo hamarretan mehatxatu duenean, ikhusten badu eztela zentzatzen eta ez
emendatzen, utzten du. Ax 424 (V 274). Hala iustiziak ere, behin azotatua, bigarren atrapaduran, bortitzkiago
gaztigatzen du. Ib. 470 (V 305). --Nik ya bein edan dot. --Edan daizu ostera ze ezteizu gatxik. Mic 13r. Ea
kontenturik artu daben, bein edo askotan, enzuten ebala laguneen falta andia. Cap 111. Ergela maiz engana
daite, zuhurra behin beizi eztaite. O Pr 142. Iondone Petri oraino etzen odol-isurtzaille, behin odol isuri bazuen
ere, eta etzen arnegari, behin arnegatu bazuen ere. SP Phil 355. Zenbat aldiz behar da / hartu urthe gustiez? /
Behiñ obligaziñoz; / amudioz hañitzez. Gç 214. --Zonbatetan ihor konfirma daite? --Ez behin baizik. Bp I 65.
(s. XVIII) Gero bere lekhuetan direla guziak zeinaraziz behin edo gehiagotan baldin gaizki zeinatzen badire.
CatLav A 6r (V 7). Bekatu loien zikinkeria da Jesusek bein badere begi onez ekusten ez duena. Mb IArg I 128.
Aski dute jai edo igande bezperatik urrengo eguneko irakur-aldia bein edo bitan irakurtzea. Ib. 54. Ekusten
dezunean, galdetuko diozu bein, berriz ta irur alditaraño nai duen artu. Mb IArg II 287. Txit obligatua nago, ta
zer esan ez dakit, Jauna: bada ez beñ, baizik askotan etxeden izan didazu. Cb Eg II 88. Galde, ez behin, bietan
edo hamarretan, bainan ardiets dezazuken artean. Brtc 186. Behin faltatzea, sekulako faltatzea da. Ib. 138. Bein
minzatuzé Eba ta galduzue mundua; zer izainda anitz jardúkian? LE Prog 122. Bera da [...] bein gurutzearen
gañean egin zion Sakrifizio edo doai-eskania, beti agertzen diona. Ub 136. Othoi ta othoi (otsez) ezadazü
erakuts oraiño behin nere alhaba maitea? Egiat 173.
(s. XIX) --[Konfesino jenerala] zeintzubentzat da alper eta kaltegarrija? --Benetako eskrupuloso edo arima
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
604