Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHI BETROIN (Hb ap. Lh), BETROI, BRETOI. "Vache bretonne, vache noire" Lh. v. betroi; BEHI
BELTZ. Behi gorriak ere hainitzek baituzte; / bretoinek yende xehe ixil hazten dute, / khentzen zaiotelarik
xahala pikoko / eta gazitzen ere esnea gasnako. Hb Esk 230. Euskalerrian baditugula iru abere, gure iru
bertsolari humoredunak otsaundiko ta sonatu egiñak: Ernaniko bei betroia, "Ikazketako mandoa" eta Kalegarbitzallearen
zaldia. Lek SClar 140s.
- BEHI-BIDEKO ANDERE. "(S), ave grande, que aparece en primavera unos días" A. "(Foix), vautour fauve"
Lh. Nuiz yin düzü behi-bideko anderea? (S). '¿Cuándo ha venido la señora del camino de los bueyes, la
cigüeña?'. A EY III 261.
- BEHI-DEMA. Competición de arrastre de piedras por vacas. Idi eta bei-tema oek Gipuzkoan jokatzen dira
sarriro txit. Izt C 246.
- BEHI-ELI (beiele Lar). "Ganado vacuno, beielea" Lar.
(S ap. Gte Erd 307; Añ, Hb ap. Lh; behi-ele H). Manada de vacas. "Vacada: (c.) bei, idi, taldea, elia" Añ.
"Troupeau de vaches" H. v. BEHI-TALDE. Cf. Ech 33v: "Vetula o Vetulia quiere decir hato o rebaño de vacas".
Bei-elea bildurik / gaur illunabarrean, / ukullu bazterrean / nagoala lotan, [...]. Echag 122.
Bena berde zen belharra eta gizen, eta behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131.
- BEHI-ESNE (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Leche de vaca. Pertzean edo maskeluan egosten ari den
bei-esnea gañez egin eta sutara erortzen bada. JMB LEG 86.
- BEHI ESNEDUN (esnadun T-L, eznadün Casve), BEHI ESNALDUN (T-L). Vaca lechera. v. ESNE-BEHI.
Burutan hartu ditut behi esnaldun handiaren seinaleak. Bainan beldur naiz halako guti kausituko dudala. Dv
Lab 251. Untzitxoaren oihala hanpaturik zedukan, behi esnedunaren errapeak iduri. Arb Igand 146. Etxian
uruna ugari ta sei bei esnedun eta artalde andija euki arren. Altuna 56. Anaia baten puestora zuaz / bei esnedun
bat artzera. Tx B II 153.
- BEHI-HEZLARI. Tximista lenbiziko zugatzarengana bezala, aserre biziz esteak yaten, onela mintzatu
zitzaion bei-ezlaria. 'Le dompteur de bœufs'. Or Mi 56.
- BEHI-FERRA. "(BN-baig), herradura de ganado vacuno" Garm LexEV 255.
- BEHI-GATINA. Cadena para atar las vacas. Bei gatina pare bat[i] bi mail. HerVal 215.
- BEHI-GAZTA (bei-gaztai V-gip; bei-gaztae V-gip), BEHI-GASNA (BN-baig) "Se fabrica queso de vaca y de
oveja (behi gasna, ardi gasna). El de vaca se vende generalmente en fresco (gasna xuria)" (BN-baig) CEEN
1969, 171. "Queso de leche de vaca" Elexp Berg. Baita ezti ta gantza, ardiak eta bei-gaztaiak Dabidi ta aren
gizonei yateko zekartziela. Ol 2 Sam 17, 29. Eztia, gatzatua, ardiak eta bei-gaztaiak ekarri eta Dabidi ta onegaz
egozanai eskiñi eutseezan. Ker ib.
- BEHI-GOROTZ, BEHI-KOROTZ. v. bekorotz.
- BEHI GORRI. "(c; Hb), vache de la grande espèce, vache rouge du pays" Lh. "Vaca del país, de raza pirenaica.
Beigorrixak esne gutxiao emuten dabe baiña gogorrauak die" Elexp Berg. Cf. JMB OC I 62: "Beigorri, 'vaca
roja'. Es un genio que habita en las cavernas y simas; pero que a veces hace su aparición en la superficie en
figura de vaca roja. En varios relatos que a él aluden, particularmente los de Sara, Amézqueta, Beizama y
Motrico, se dice que llevó a su morada a algunas personas que, acercándose a él trataron de conducirlo a su
casa" Behi gorriak ere hainitzek baituzte; / bretoinek yende xehe ixil hazten dute, / khentzen zaiotelarik xahala
pikoko / eta gazitzen ere esnea gasnako. Hb Esk 230. Ordeka erdian bei gorriak bedarra jaten mana edo
patxadarik andienagaz. Ag Kr 205. Euskotarrak orain azitzen duten bei gorri ori antziñan emen bertako
mendietan zebiltzan betizuen ondorengoa da. JMB LEG 67s.
Gure mendiko bei gorritxoa atean dago orroaka. And AUzta 38.
- BEHI-GURIN. Mantequilla de (leche de) vaca. Eman dizkio ere bei-guriña ta ardi-esnea. Ol Deut 32, 14.
- BEHI-JENDE. Ganado vacuno. "Jende animalientzat ere erabiltzen da: [...] bei jendea (G-azp)". Gte Erd 181.
v. behikente.
- BEHI-JEZTAILE. Ordeñador de vacas. Esne ona izateko, beiak eta bei-jeiztalleak osasuntsuak izan bear.
Oñatibia Baserria 105.
- BEHI-KOLORE. "(AN), agarbanzado" PMuj.
- BEHI-KONKOR. "Bison, idi-konkor; bisonne, behi-konkor" T-L.
- BEHI-KONTU. (Sin determinantes, con valor adverbial). Cuidando vacas. v. BEHI-ZAIN. Bei-kontu jartzen
niñuten askotan eta an ibiltzen nintzan larri, korrika zazpi edo zortzi beien atzetik. Salav 28. Nere kutizi guztia
bertso-paper aiek erostea izaten zan, bei-kontu nebillen garaiean kantatzeko edo ikasteko. Ib. 43.
- BEHI-LARRU (BeraLzM, PMuj). Cuero de vaca. "Vaqueta" BeraLzM (cf. tbn. "bei-larru-ondu, vitela").
Jauna, larru-zaleak / zamatzen nau erruz / egun oro idi, bei / eta zaldi-larruz. It Fab 129. Toki askotan
aberezaiak bait ziran, eta ardi-, auntz- eta beinarruakiñ beren jantziak tajutuko zituzten. JMB ELG 70.
- BEHI-MANTA. "(S; Foix), couverture de vache" Lh.
- BEHI-MARKA. "(BN-lab), marca, tirada por una vaca. Es un apero que se emplea para surcar la tierra antes de
echar la semilla" Garm LexEV 148.
- BEHI-MURRUSA (b.-marrosa V-gip; b.-morraza V-gip). Ref.: Iz ArOñ (morrazia); Elexp Berg (marrosa).
Mugido. "Bei-morrazia, el mugido" Iz ArOñ. "Bei-marrosak esnatu nabe goiz aldera" Elexp Berg.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
596