Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Cónsul. Batzaarrak au badakus: begiraliak bazau. Mg PAb 212 (VersBasc 11 ondoekusleak; cf. ib. 5:
"Para la voz Senado tenemos en uso Batzaarrea es decir Junta de ancianos [...]. Para la de Cónsul
Ondoecuslea"). Zuk, Catilina, galdu biar zenduban bizitza gaistagin ori Begiraliaren aginduz. Ib. 213. Ta
largako deutsagula bakian Begiraliak garianok, lur bira guztia suz ta burdiñaz desegin gura daben Catilinari?
Ib. 213.
(Como segundo miembro de compuestos). "Etxebegiralea, gardemaison, etxezaina" SP. Egon zaite jaten
zu, / ni izango natxatzu / ateen jaolia / ta katu begiralia [='vigía por si vienen gatos']. Mg PAb 100. Erribegiraleai
goguak eman zien zezenketa aundiyaz jolastutzea ooltz-berriaren jai-eguna. Ayerb EEs 1912, 50.
Kanta dezagun beraz / emazten fagore! / Guziak Mariaren / ahizpak dirare; / gure familietan / bizi-begirale.
Etcham 102.
2. (El) que guarda u observa (un precepto, etc.). Jainkoak nola laguntzen dituen Igandearen begiraileak, eta
aldiz gaztigatzen hausleak. Arb Igand 69. Errekan arraina merke, / bil-errex amurik gabe; / Madalenako horiek
garizumen begirale. Ox 23. --Nai dezuna agindu! --Ia, ba; nik esandakoen begirale izan zaitezte. Zait Sof 167.
3. Espectador; (el) que mira. v. ikusle. Ura zebillen tokian edertasunaren argia ta anima garbiaren usai
gozoa bezela utzitzen zuan [...]. Orregatik gelditzen ziran ergelduta begiraleak, zer esan asmatu eziñik. Ag G
169. Egaldi aundi bat egin eta / billatzen berriro ostoak; / era berean ikusi ditut / nik begiraile zintzoak. "Los
fieles espectadores". Or Eus 424. Turrun-turrunka edo biribilketea egiñaz, txistua [...] aurretik ebela, Uribarren
kalean zear aldegin eben, begirale guztien biotzak eurekin eroiezalarik. Erkiag Arran 43. --Egualdiari begira,
ala? Begiralea. --Ez jauna, egualdiak ez dit kezkarik ematen. NEtx LBB 165. Zu ere hil zaitezenean / nire gaurko
bidetik zatozenean, / ez ikutu nire gorputz morea / zerurantz begiralea. Azurm HitzB 57.
Inspector, examinador. "Veedor, ikuslaria, beatzallea, begiralea" Lar. "Veedor, inspector: (c.) ikuslea,
ikuslaria, begirallea" Añ. Begiratu zabezten ongi, eta arrigarria! Etzuten ezta nabal ttipi bat ere sakelean... --
Eztute armarik-- erran zuen polizi begiraleak. Izeta DirG 75.
Etim. Probablemente de begira + -gile (cf. begiragile).
begiralego. Vigilancia. Ala hanbat ardura aiphatzen duzuen begiralegoa hori hedatzen da guk erosirik
altxatzen ditugun haurren eta gure misioneko lurretan den jendearen gaineradino? Prop 1888, 248.
begiraleku. 1. Refugio. Gurutzean da salbamendua, gurutzean da bizia, gurutzean da etsaietarik
begiralekua. SP Imit II 12, 2 (Mst begiratü izatia). Herbino batek, potxoek khexaturik, laster egin zuen [...]
Prelat saindu haren zamariaren sabel-azpira, [...] eta haren inguruan zaingaz zeudezin potxoak, ezin ausartuz
bere ihiziaren atheratzera sartu zen begira-lekutik. SP Phil 131 (He 134 toki hartarik).
2. "(Lugar, sitio del) registro: (c.) ikustokia, begiralekua" Añ. v. begiratoki.
begiramen (G ap. A; Aizk, que cita a Izt). 1. Respeto, miramiento, consideración. "Miramiento" A. v.
begiramendu, begirapen, begirune. Tr. Documentado desde Añibarro, aunque hasta la segunda mitad del s.
XX, en la que aparece tbn. en algunos textos vizcaínos, sólo lo hallamos en autores guipuzcoanos. En DFrec hay
6 ejs. Bada ze errespeto, lotsa ta begiramen kontuzkoa zor ez jakee? Añ MisE 144. Eliza Ama Santari
dagozkion gauza guztietan dira Gipuzkoatarrak begiramen andikoak txit. Izt C 211. Eta oraindik, Maisu guztien
gañeko Irakasle andi onek begiramen geiago ere izan zeban Gipuzkoarentzako. Ib. 35. Nor bere erara, legearen
begiramen gabe eta iñoren aginte gabe, gogoak ziona egiñaz bizitzen ziran. Lard 537. Bitartean agindu zuen San
Pablo itxian idukitzeko; baña begiramen guziarekin, bear etzanik egin gabe. Ib. 525. Franzisko, begiramen oriek
gorde itzatzu bestientzat, ez neretzat. Bv AsL 179. Urtean baño urtean okerrago, pixkaka pixkaka begiramen
danak galdu zituan, arduragabekerian berengo ondarretaraño erori zan. Ag G 298. Aitona miñerituaren
begiramen apurrik gabe. "Descaradamente". Mok 17. Bear dan begiramena oldez damaiot; baiña beretzat nai
dituan eskubideak ukatu egiten dizkiot. Goen Y 1934, 184. Orrelako abereari totem deitzen zaio. Eta bera agurtu
eta berari begiramen ona beti azaldu oi dio bere adreriak. JMB ELG 50. Itzal aundiz eta begiramenez
erantzuten dioe danak. TAg Uzt 82. Ezerk alkartu elezaken bitartea dago Jaungoikoaren aginduen
begiramenean beti bizi izan diranetatik, Aren legeak ausita, nolanai jokatzen diranetara. Ib. 197. Nola saiatu
bear duan beraz gurasoak beren ondorengoai zuaitzaren zaletasuna, begiramena ta maitasuna beren biotzean
sartzen. Munita 30. Salome bialdu ari lagun egitera, ta jazorikoaren zertzelada guztiak bear dan begiramenez
jakin eta berberari adirazo egikiozan. Erkiag Arran 143. Onik berebizikoenek kabi egin zuten aren baitan, eta
begiramenik, sotiltasunik eta gurbiltasunik ederrenez, egin ere. Zait Plat 6. Ondo kostauta, sartu eben idiskoa
illetxera [...]. An, geiagoko begiramen bagarik, eriotza bazterrean lotu eben. Erkiag BatB 51s. Mutil guztiai
bardin samar itz egiten deutse; berba ta begiramen antzekoa eskeintzen deutse. Ib. 137. Morala, berriz, zer da?
Gizatasunari zor zaion begiramena gordetzeko bete bear den agindu-mordoa. Vill Jaink 90. Emengoak, berriz, /
begiramen guztiarekin / alkarri agurrak / bein ta milla bider egin. In MAtx Gazt 63. Hobe genduke, hitz batean,
euskarak maitasun gutxixeago eta begiramen gehixeago jasoko balu gugandik. MIH 83. Begiramen gaitza zioten
eskribauari, apaiz eta praileei bezalakoa. Ib. 150.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
560