Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGIAK LORATU. a) Alegrarse los ojos. Loratu yatzuzan begijak ludiko pozagaz. "Tus ojos se
iluminaron". Laux BBa 54.
"Begiak loratu (G-to), alegrarse los ojos, p. ej. por la acción del vino" A s.v. loratu.
b) Entristecerse los ojos. "Ori esan ziotenean, begiak loratuta gelditu zan, tristurarekin" (G-azp, comunicación
personal). Cf. BEGI-LORE.
- BEGIAK LUZATU, BEGIA LUZATU. Dirigir la vista. Begiak luzatu zituen batean iru gizon bere ondoan
zutik ikusi zituen. Lard 18. Norat doaken ibaia begiak luzatzearekin ezker, huna bigarren aldikotz agertzen
zaikula [...] itsasoa. JE Ber 88s. Gizonak urrunago bear du begia luzatu, eta ondoreak bear ditu ongi neurtu.
Vill Jaink 82. Zorigaiztokoak gu inguruko mendietatik haruntz begiak luzatzen ez badakigu. MIH 164.
- BEGIAK TINKARAZI. Hacer fijar la vista. Eta neronengandik begiak saiestu nai ba nitun, ua ialkiz ari
zalarik, berriro nere aintzinera nindekarzun, begiak tinkaraziz, ene gaiztakeria arki ta gorrota nenzan. Or Aitork
198.
- BEGIAK TINKATU. Fijar la vista. Eta neskame batek, hura ikusi zuenean, eseririk suaren ondoan, tinkatu
zituen begiak aregan. Brunet Lc 22, 56.
- BEGI-AKUILU. "Begi-akhulliak, misera edo lunetak (Santa-Graziako hizkuntza)" Alth in Lander RIEV 1911,
598.
- BEGIAK ZABALARAZI. Hacer abrir los ojos. Iduri zaut [...] izen horrek lo daudenei eta orori, nahi eta ez,
begiak zabal-araziko dazkotela eta beharriak xut altxaraziko. HU Zez 174.
- BEGIAK ZABALDU. Hacer ver, hacer abrir los ojos (sdos. prop. y fig.). Badakigü hau dela gure semia, eta
ütsü sorthü dela. Bena nula ikhusten dian orai, edo nurk zabaltü deitzon begiak, eztakigü deüs ere. EvS Io 9,
20s. Konbersione horrek arraots handia egin zuen Alcalan, eta anhitz bekhatoroser begiak zabaldu ziotzaten.
Laph 82. Jaunak bere argiarekin animako begiak zabaldu zizkionetik. Aran SIgn 45. Jazoera onek edegi eta
zabalduten deustaz begiyak. Itz Azald 109. Etzezakeala [...] bere adiñari ez zegokion gertakizunaz begiak
zabaldu. Etxde JJ 242.
Abrir los ojos (sdos. prop. y fig.). Zabaldu behar bidean begiak graziaren argiari, bekhatuen ilhunbetan
bizi direnak. Lg II 137. Adi bezate / arretarekin, / zabal bezate begia. Echag 247 (rimando con egia). Erregeen
umeek munduan sartzeko / begiak zabaltzen dituzte orduko. Gy 168. Hila pizten da, begiak zabaltzen ditu eta
aphez bat galdatzen du. Laph 76. Zerbait dakianak iraulia izaki baipen garratz ori, begiak zabaldu, adimena
pizkortu, idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil soillik. Ldi IL 7. Alkarri dioten legea
ikusteko, begiak zabaltzea naikoa da. NEtx Antz 37. Begiak zabaldu-ala, Piarres, pikotxian jarri zitzaion bere
alboan. Etxde JJ 244. Orrelako gurasoai berak daudela begiak zabaldu bearrean esango nieke. MAtx Gazt 7.
(Con aux. intrans.). Abrirse los ojos. Lanbide onetan zekusten, Profetak esana bete-betean erori zitzaiela,
ala-ere aien begiak zabaltzen etziran. Lard 545. Mahainean zirelarik, hartu zuen ogia, benedikatu, hautsi eta
eman zioten. Orduan zabaldu zitzaizkoten begiak eta ezagutu zuten. Leon Lc 24, 30-31. Badaki Jainkoak,
alabainan, [fruitu] hartarik janen duzuen egunean zabalduko zaizkizuela begiak. Bibl Gen 3, 5.
(Begiak zabaldurik, zabalduak eduki). Estar atento a. Bi begiak idukitzak legean zabalduak, / eta beharriez
adi ene erranen kantuak. EZ Man I 16. Euki egizuz zabaldurik begijak zeruko gauzetarako ta zarraturik
lurrekuetarako. Ur MarIl 101.
- BEGIAK ZORROZTU, BEGIA ZORROZTU. a) Dirigir la mirada; mirar fijamente, prestar gran atención;
aguzar la mirada, escrutar. Harenganat begiak zorrozturik Pierrisek Ioannesekin erran zezan: behezak
gureganat. Lç Act 3, 4 (He gelditurik, TB baraturik, Dv emanik, Ol so egiñaz, Ker jarririk). An dauzka, iñondik
ere, antziñako leku jakiñak... Baiña, begiak ondo zorroztu ta igortzi arren, ezin ditu ezagutu. Mok 13. Nork uste,
ain geldi ta kuzkur, bi begiak liburura zorroztuta ari zanak alakorik egin zezakenik? Or SCruz 20. Txapelgorriak
aren aurretik igaro ziran, baño etzuten arengana begirik zorroztu ere. Ib. 38. Begirariak, kuzkurtuta, Arabiko
itsasegira begia zorrozten du. 'Épie au lointain vers la côte arabe'. Or Mi 8. Ik burua itzuli-orduko, bekaitzak
zorrozten ditin begiak aiengana, ta erre egiten ditin, eta gaiztozko liska botatzen zien. 'L'envieuse leur darde une
œillade venimeuse'. Ib. 31. Dantza-lagun ziraden autu zorionez, / an elkarri zorroztu begiak aurrenez. "Fijaron
por primera vez sus ojos el uno en el otro". Or Eus 11. Zipolea baño ariñago zebillen mai-gañeko txirringa
gelditu ere gabe; ta, biraldi bakoitzean, ermo zorrozten zituen danak begiak. TAg Uzt 179. Illunbea urratu
naiez, begiak zorroztuki, egon ziran luzaroan itxasora begira. Ib. 219. Fortunatok bitxiari begiak zorroztu
zizkiola ikusirik. NEtx Antz 142. Ori esatekoan, ekandu on edo gaiztoei buruz eztitu bere begiak zorrozten
Protagorak, naiz-ta zenbait sasi-iakitunek ori uste izan. Zait Plat 121. Alperrik da begiak zorroztea. Ez da ezer
ikusten. NEtx LBB 108.
b) Alegrar los ojos, gustar. v. BEGIAK ARGITU (b). Gizon bat oso aberastiari emana, diru-pillak begia
zorrozten ziona ta lurreko ondasunetara guzia itxutua. Bv AsL 45.
- BEGIAK ZURITU, BEGIAK XURITU. Poner los ojos en blanco, abrir mucho los ojos (con atención, con
interés...). "Oro begiak xuriturik zaudelarik, belarriak xut (L): estando todos con los ojos en blanco, con las
orejas tiesas" A. Hemen nago begiak xuriturik, jakin nahia zerbeit. HU Aurp 58. Donianeko zelai ederraren
ikustea begiak zurituak igurikitu ondoan, ez ikustetik isten zaizkit ene lagunak. JE Ber 11. Miresgarria zen zinez
heien [pilotarien] irabaz-gosea. So egileak begiak xuriturik zauden nork ukanen zuen azken hitza bere. Herr 22-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
520