Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zaizkitzuela eta jainkoak bezala onaren eta gaiztoaren berria dezuenak izango zeratela. Inza Azalp 47. Aien
begiak idiki ziran. Ir YKBiz 100. Berehala Adam eta Ebaren begiak ideki ziren, eta beren biluztasunaz
ohartarazi. Zerb IxtS 10. Gogoan daukat, gainera, Lacarra jaunarena [hitzaldia], begiak zabaldu baitzizkidan
gai askori buruz. MIH 151.
(Begia(k) irekirik, irekia(k), eduki, egon). Mirar, prestar atención, estar atento a. Hargatik zure gaiñean /
zedutzaten begiak / berthuteari zerraizkon / fraideak idekiak. EZ Noel 152. Orhoit zaite zuk bertzeen gaiñean
bezala, bertzeek ere zure gaiñean begia idekia daokatela. Ch I 25, 5 (SP behatzen derautzute, Mst [zure falter]
gogua emaiten dizie). Berei datxeizkoten gauzen gaiñean itsuak, bethi begiak idekiak daduzkate bertzeen
akzioneei goardia emateko. He Gudu 34 (SP 6 erneki beha dagozte). Ago txintx, iratzarririk / ta begiak idigirik, /
ni an ete naiagoan. Zav Fab RIEV 1909, 33.
- BEGIAK IREKIARAZI. Hacer abrir los ojos. Luzatzen badezu zere bekatu orien damuz ta urrikiz galdu
dezun Jangoikoa billatzea, ez du bidalduko Jangoikoak Nathan profeta zu beldur-erazi ta begiak zuri idikeraztera.
Mb IArg I 174. Errusin jazoten danak, begiak idegiazo bear leuskioez langille guztiei. Eguzk GizAuz
110. Axurantak muthiko gazteari begiak idekarazi nahi zituzken, ikusten baitzuen herri ttipi batetarik heldu zela
hiri handi batetarat. JEtchep 97.
- BEGIAK ISTE-IREKITZE. Abrir y cerrar de ojos. v. BEGIAK ITXI-IREKI. Nola uzten duen aur illa
bizturik [...], begiak iste-idikitze batean bezala. Mb OtGai II 190. Zer iduriko zaizkigu joan diran gure urte
piskak eta laster joanen diran beste zenbait? Begiak iste-idikitze bat baño agitz laburragoak. Mb IArg I 321.
- BEGIAK ITSU(RIK). Con los ojos cerrados. Betirisantsi bertze asko / begiak itsurik darraizko. Zby RIEV
1909, 229. Sinismena begiak itsu doa. Or Mi 72. Etxeko andreak kausitzen du nausia, begiak itsu, bi besoak
aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. Barb Leg 143.
- BEGIAK ITSUTU, BEGIA ITSUTU. Hacer cerrar los ojos, cegar, impedir la vista (sdos. prop. y fig.). Itsutu
ukhan ditu haién begiak, eta gogortu ukhan du haién bihotza. Lç Io 12, 40. Mokanes batez diotzate / bere begiak
itsutu. Gç 84. Itsutu-zitue aién bégiak, ta gogórtu aién biótza. LE Io 12, 40 (TB, HeH, Dv itsutu, EvS ütsütü).
Urthe buruan, oro khentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute Serresko lurrerat. Hb
Egia 32. Begiak itsutu diozkate eta bihotza mokhortu. Leon Io 12, 40 (Ol, IBk, IBe itsutu).
Cerrar los ojos. Nahiz ez den errex iguzkiari so egoitea, begiak itsutu gabe. HU Zez 96.
Cerrar los ojos ante, no hacer caso de. Ergelkeriei itsutu / ziñaroen begia, / eta berthutera eman / zeure
gogo guztia. EZ Noel 156.
(Con aux. intrans., o en formas no personales). Perder la vista. v. BEGIAK ILUNDU; cf. BEGIAK
ITSU(RIK). Basa-asto amurusa bezala, begiak itsuturik, ihiztarien artetik iragaiten da. Ax 342 (V 227).
Begiak itsuturik / munduan gabiltza. It Fab 259. Zure begiak itsutuak daude, eta badator eguna, zure etsaiak
inguratu, eta alde guzietatik estutuko zaituztena. Lard 429. Hala bazen eta ez, aingeruak garbirazi zuen eta
zerurat eraman, begiak itsuturik. Hb Egia 74. Olako pekatariak animaren begiak itsuturik dauzkate. Ir YKBiz
164. Begiak itsutu zaizko [basurdeari]; egin du atzera. Or Eus 48. Ixaakek, zaartu zalarik, ta begiak gandoarren
itsutu zitzazkiolarik, bere lenseme Esauri dei egin, eta esan zion: [...]. Ol Gen 27, 1 (Ur begiak illundu, Dv
begiak lanbrotu, Ker ikustea galdu).
- BEGIAK ITXI-IREKI. Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI-ITXI-IREKI. Ez dakutsu [...], ill ziñaitekezala eta
kondenau begijak itxi edegi baten? Ur MarIl 27.
- BEGIAK ITZUL-ARTEAN. En un momento. Haren gaizki-egileak igorri zituen lehoinen erdirat eta,
begiak itzul artean, lehoinek janak zituzten oro. Zerb IxtS 70.
- BEGIAK ITZULI (H), BEGIA ITZULI. Volver los ojos (hacia). Tr. Begia itzuli sólo aparece en algún autor
moderno. Beretara itzuliren ditu gero begiak: / "Goazen oro elgarreki, ene adiskidiak". E 69. Zeure begi
miserikordiazkoak itzul itzazu gure gana eta zeure botherearen faborea egor diazaguzu herstura handi hunetan.
Mat 357. Mundukoen faboreez dutenean etsitzen / Aingeru begiraillera begia dute itzultzen. EZ Man I 123.
Arrotz orrek itzultzen tu begiak hara huna / eta handiro miretsten Zeruko ontasuna. Ib. 133. Itzuli egitzatzu
geugana zeure begi miserikordiazkoak. OA 8 (El 7, Iraz 5, CatOiq 255, CatCeg 16 b. itzuli; Cap b. biortu). Itzul
zatzu zure begiak ene ganat. Ch III 36, 3 (SP beha diazadazu). Zenbeit pasione bentzutzeko dugunean, begiak
itzuli behar ditugu gure flakotasunaren gainera. He Gudu 47s. Zihaurganat begiak ützül itzazü, eta gogua
emazü, besteren obrak jüdika eztitzatzün. Mst I 14, 1. Itzulitzazkizu gure gana zure baigi miserikordioskoiek.
CatUt 3. Bere miserikordiazko begiak gugana itzuli edo biurtu ditzala. Gco I 469. Noronz itzuliko dituzu zure
begiak? Aingeru guardakoagana? AA III 459. Erran zautan: Saul anaia, izan zazu bista: eta ordu berean itzuli
nituen begiak hura ganat, eta ikhusi nuen. TB Act 22, 13. Belhaunikaturik, eta begiak apalduak bainan itzuliak
Hostia Saindua ganat. CatLuz 37. Itzulzkik begiak herorren gaiñera. "Jette les yeux sur toi". Gy 259. Loten
emazteak [...] begiak itzuli zituen eta, o miragarria! leku berean gatz egiñik gelditu zan. Lard 21. Ahalke guzizko
batekin begia itzultzen dut nere urthe iraganen gainera. Dv LEd 50s. Nola erresuma bazter bat nahasten
denean, begi guziak harat itzultzen baitire. Hb Egia 43. Egun batez, prediku denboran, doña Isabelen begiak
aldarerat itzultzen dire. Laph 52. Utzul tzazu gore gana zure begi miserikordiazko koriek. CatR 7 (CatAe 6,
CatSal 7 itzul zkizu). Gaixoak ez zidukak, gu besterikan, nori begiak itzuli, eta iñola al degula, ez zioagu utzi
bear bakardadean. Apaol 77. Jesüsen ganat begiak itzülirik erran zeion: Jauna, orhit zite nitzaz, zure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
518