Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1. Ojo; tbn. puede indicar la expresión del rostro o el estado anímico, y el modo o la dirección de la mirada.
"Ojo con que vemos, begia" Lcc. "Catarata de ojos, begian izarra" Ib. (cf. betizar). "Cardenal del ojo, begiko
natea, ustela" Ib. "Begia, ojo, vista" Lar DVC 179. "Œil, organe" H. "Begiak ñir ñir (BN-mix, Sc), pestañear" A.
"Begiak irazi, sacar los ojos (AN-5vill)" A. "Begiko jutarra, begiko zikiña (AN-5vill)" A Apend. "Begirik duen
edozeinentzat ikusgarria da ori (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 82 (G-azp bistarik). "(Jokoan murgildurik daude): or
ari dira joko(a)n begiak atera bearrean (G-azp-goi), begiak ate urranin (AN-5vill)" Ib. 225. "Begiak biziki
gorritzen zitzaizkizun (BN-arb-ciz), begiak gorri gorri egiten zaizkit" Ib. 24. Tr. General en todas las épocas y
dialectos.
Aenetzia, lordibeguia (1150). Arzam 162. En Alduyde 50 azterbeguiç (1284). Ib. 162. S.A. begiçaval (1246).
Ib. 162. Andere hona den lekhura ailtxa itzak begiak; / mundu oro eztakidik hura bezain balia. E 19.
Zerbitzariák, obeditzazue haragiaren arauez zuen nabusi diradenak [...]. Ez begikotzat zerbitzatzen dituzuela,
gizonén gogara egin nahi bazendute bezala, baina Kristen zerbitzari bezala. Lç Eph 6, 5s (He beha
dagozkitzuenzat, TB xoilki beren begien aitzinean, Dv bakarrik begiko, Ol aien begitan bakarrik, IBe itxurak
eginez, IBk bakarrik nagusiaren aurrean). Ala ez naiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? ala hire begia
gaixto da, zeren ni on bainaiz? Lç Mt 20, 15. Baldin eure begi eskuinak trebuka eraziten bahau, idoki ezak hura,
eta iraitzak eureganik. Ib. 5, 29. Hipokritá, idokak lehenik gapirioa eure begitik, eta orduan behaturen duk, idoki
dezán fitsa eure anaieren begitik. Ib. 7, 5 (Lc 6, 42 eure anaieren begiko fitsa). Enzun ukhan duzue ezen erran
izan dela, begia begiagatik eta hortza hortzagatik. Ib. 5, 38. Itzulirik erideiten ditu berriz lo daunzala, ezen haien
begiak sorthatuak ziraden. Ib. 26, 43 (TB pisatuak, SalabBN loz phizatiak, Ur pisuak, Ip logaliak zerratzen
zeitzen, Echn kargatuak, Dv nagituak, HeH logalez eroriak, Or nagi, Leon arras eroriak; Lç y He Mc 14, 40
kargatuak, HeH loak hersten zaizten, Ol astunduta, IBk logale, IBe astun). Begietako miragarri egin izan
gaitzaizte munduari eta aingeruei eta gizonei. Lç 1 Cor 4, 9 (He, Dv, IBe ik(h)uskari, TB, Ker, IBk
ik(h)usgarri). Predikatzen ditugu, skribatua den bezala, begik ikhusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák.
Ib. 2, 9. Ikhusi dié ene begiék hire salbagarria, zein preparatu baituk populu guzién begitharte aitzinean. Lç Adv
** 4v. Negarrez beterik bere begiak eukala. Lazarraga 1151r. Edo idia edo begia, emongo deustak ene egia. RS
389 (cf. RG B 26: "Por los hombres rigurosos en cobrar sus deudas, dicen: Ekark idia edo begia"). Az ezak
er[r]oia, diratan begia. "Sacar te ha el ojo". Ib. 136 (cf. O Pr 152: Erroia haz ezak, begiak dedetzak; Lar s.v.
criar: Maita ezak belea, aterako dik begia). Gastelauna negia senar, oñean ar ta begian negar. Ib. 555 (TAV
3.3.2). Gure begi bekatorek / eztakuske iguzkiau (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 75. Begiak deutse egozten
biotzari kulpea. (Canción de amor vizcaína). TAV 3.1.22. Zure begi ederro[k], / ene laztana, / katibaturik nabe, /
librea ninzana. (1615). TAV 3.1.23. Fedezko begiz kanpoko akzidentez estalirik ikhusten zaitut Sagaramendu
saindu hunetan. Mat 256 (cf. BEGIZ IKUSI). Zure odolezko izerdi haren ordain isur dezadan nik ere dolore
hutsez neure begietarik ur eta nigar. Ib. 197s. Begiak buruan sabioak, eta eroak oñetan. RIs 16. Nausiaren
begiak gizentzen du abrea. Volt 165. Neure begiak, mia eta berze sentidoak. Ber Trat 59v. Begietako sua gaizto
dala, amodioa itxua dala. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Kontentez duela hirri allegera begian. EZ Man I
97. Bekhatuen punimendu edo sari ungien / bizia fiña artean jaunak eztu ematen, / bañan begiak ikhusi eta azken
ordua, / nihori ematen dio merezien pagua. Ib. 52. Begiak suz dituela, isuria bisaia. Ib. 75. Xuka etzatzue nigar
horiek begietarik. EZ Noel 117. Gure gatik, Iauna, egiten / ditutzu hauk guztiak, / bethi erne ditutzula / gure
gaiñean begiak. Ib. 138. Baldin zerori salutatzera, mintzatzera eta present igortzera aitzintzen bazara, hark
etsaiari bihotza hautsten eta arrobatzen dio, hark begia arraitzen dio. Ax 294s (V 196). Lehenbiziko bi sensuez,
bistaz eta gustuaz, begiez eta ahoaz. Ib. 412 (V 268). Komunzki amorioa begietarik sarzen da. Ib. 392 (V 256).
Erran komuna den bezala, ikhusten eztuen begiak eztu miñik. Ib. 290 (V 193; cf. O Pr 153: Ezakusan begik nigar
eztegik; Mg PAb 121: Ez dakusan begijak, gatxik ez). Legearen arauaz, halako hutsik egiten zuenari bi begiak
irazi eta athera behar zeitzanaz geroztik. Ib. 347s (V 231). Begiaz kheiñu egin diazon. Ib. 318 (V 211). Zeuk edo
daukaz[u] begietan odeiak, zerren nik dakust argirik zerua. "En los ojos debes tú de tener las nubes". Mic 12r.
Begiz urdin / bezain gordin / zarela zur' egitez? O Po 3. Nahiz ezpegi / gauaz ilhargi, / ni zure begi / ederrek
argi. Ib. 46. Zeren zur' oldez sendatu / behar nauena miratu / dut neure begiekila. 'J'ai contemplé de mes yeux'.
Ib. 63. Zer, ahaz lakidita / haren begi polita? Ib. 36. Eztela begia asetzen ikusteaz, ez eta beharria enzuteaz. SP
Imit I 1, 5. Non gutitan begiak goiti baitetzakegu zeruko gauzen ikusteko. Ib. 21, 4. Amudioak nahi du libro eta
munduko afekzione guzietarik urrun izan, beldurrez barreneko begia traba dakion. SP Imit III 5, 3 (Ch
barreneko argia, Mst barnetiko sua, Ip barneko argia). Berehala iujeatu zuen haren emaztea zela; begi nordest
eta gaixto batek iujeatu zukeien haren amorantea zela. SP Phil 346 (He 349 begi gaizkiratu). Ala hik beraz
behar baituk / fortuna hagitz dulzea! / sentitzen baduk bihotzean / hunen begien kolpea. Gç 81 (cf. BEGI-
KOLPE). Ez, eztitut ikhusi nahi / Erregeen jauregiak, / ez eta bertze palazio / begien trunpagarriak. Ib. 170.
Mokanes batez diotsate bere begiak estaltzen. Ib. 85. Athor, nigarrak begietan. Ib. 122. Ala hunek begi argiak! /
Zerua die illhuntzen, / distiadura dibinoez / eguna die estaltzen. Ib. 80. Idi begi nigartiak nola behar diren
sendatu. Mong 592. Espiritü bildü bateki, begiak behera so. Bp II 85. Emeki igan zen so zauskola bere
diszipüliak, odei batek hen begier estal artio. Ib. 68.
(s. XVIII). Haren begia bethi dago atzarria, eta gauza guztiei dagote beha. ES 142. Ezpaduzu iuiatzen
ikhusten edo aditzen ditutzun gauzez kanpoko idurien arabera eta haragizko begiz. Ch III 38, 2. Zenbatenaz gure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
505