Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHEITI ARI IZAN. Menguar, declinar; bajar. Gure herrietan ere batzuek beren egitekoetan goiti hari
dira, beren lanari esker; bertze asko beheiti, beren artha eskasez. Dv Lab 263. Ikhusirik gure ahalak egunetik
egunera beheiti ari zirela. Prop 1880b, 97 (Dv traduce: 'Nos ressources allaient en déclinant'). Zaldiz eta
karrosaz beheiti ari ziren. Lanak zituzten ezin jarraik-araziz behar zituztenak. StPierre 19. Ez duka ordean
ikusten ardien prezioak bethi beheiti ari direla? Larz Iru 56. --Nola pasatu du gaua Ganixek? --Beheiti ari da.
Larz Senper 112 (Vill beerantza dijoa).
- BEHEITI EGIN. Bajar. "Prezioak beiti in du (B), prezioak beheiti joan dira (B)" Gte Erd 101.
Decaer. Ez bada belhar hainitz biltzen etxe batean, lurrek bortxaz beheiti eginen dute; hainitz bada, goiti.
Dv Lab 103.
- BEHEITIENEKO. (El) más bajo, (el) inferior. "Gure pisua beitinekoa da (AN-gip)" Gte Erd 217.
- BEHEITI JOAN. (Fig.). Decaer. "Beheiti goatea (fig.), décliner dans les affaires" Dv. Ez da langilearentzat
irabazbide onik. Laboraria bereziki beheiti doa, nahi eta ez. HU Zez 64.
- BEHEITIKO (L, BN, S ap. A; SP). De abajo. "D'en bas" SP. "Baxo [...]. Lo de abaxo: bekoa, beitiko. De baxo:
bean, beitian" Añ. "Lo de abajo. Beheitiko urhatsak, goitiko urte (BN, Sc), los pasos de abajo, años para arriba"
A. Cf. beheitiko. Ekusten ditu antuste arroak dituen amiltegi guziak; eta, andik erortzeko beldurrez, artzen
du humiltasunaren beitiko bidea. Mb OtGai II 74. Ene gorainziak emozute / ene adiskide gustiai, / beitiko etxeko
jenteai / ta beitiagoko arreba biai. Gamiz 206. Jautsidá gure beitiko mundugontára. LE BOEanm 617. Azienda
batzuetan izarra ongi ageri da, zeren goitiko ileek eta beheitikoek, elkar jotzearekin, kizkurdura bat egiten
baitute. Dv Lab 246. Soineko zolan haixturren pikoa... / Katalin ohartu gabe, tarratan doa / urradura mikoa! /
Han izan ez balu zai' azpikoa, / lotzen zakon, lotzen, beheitikoa! Ox 183. Itz onek [infernus-ek] ordea esan nai
du beekoa edo beittikoa edo baitta ere lurraren azpian, barruan edo baittan dagoan lekua. Inza Azalp 72.
Infernuetara edo beittikotara jetxi zan. Ib. 73. Duque de Alba deituak ere bide hori hartu zuen, haratekoan
beheitikoa eta hunatekoan gainekoa, [...] Benafarroa menperatu nahi izan zuelarik. Zub 126. Beitikoei eskeñi oi
zazkien il-adiguriak eskuetan. Zait Sof 20. Emen beitiko edertasunak zitun maite. Or Aitork 92.
(Tras instr.). "Ogei urtez beitikoendako (B)" Gte Erd 295 (AN-gip beeko, V-arr, G-azp beerako).
(Tras tema nominal nudo). Lur gainekoak eta beitikoak oro. Zait Plat 71.
- BEHEITIKOAGO. Más bajo, de más abajo. v. BEHEITIAGOKO. Lokarria lakain ezberdinetan sailkatuz,
lokarri berak ots zoli gorengoagoak edo ots motel beitikoagoak ateraten zituen. Zait Plat 54.
- BEHEITIKO ALDE. Parte baja. v. beheitialde. Oianain beitiko áldean aurkituzué ugaldebát ándia. LE
BOEanm 251.
- BEHEITIKOAN. Al bajar. v. BEHEITIRAKOAN. Yadanik pasatu tut presondegi frango / bainan orotan
bazen zerbait asetzeko; / goitikoan azkar eta beheitikoan flako, / ez nauk ni gehiago infirmerirako. Elzb Po 210
(behitikoan en la ed. de Onaind MEOE 555). Zoko hetan gaindi dabiltzanek han dute ohidura gelditzeko,
zerbeiten hartzen goitikoan edo beheitikoan... edo bietan. HU Zez 116.
- BEHEITIRAINO. "Goittitik beittiréño, desde arriba hasta abajo" Iz Ulz. "Goitikan beittiño (AN-gip-5vill),
goitikan asi ta beittiño (AN-gip). Gte Erd 237. Eta zé tunika kosturagabea, eoturík goititík asi ta beitiraño
guzía. LE BOEanm 1271.
- BEHEITIRAKO. Descendente. "En direction, en destination du bas. Goitirako urhatsa utzirik, beheitirakoa
hartu du" Dv. Cf. beheitirako. Baña dá inposible ellegátze gloria bererá ta ez bide beras: Zerúra infernúko
bideas, goiengartára bide beitirákoas. LE BOEanm 195.
(Tras ablativo). Eta igorri zuen Bethlehemen eta hango inguru guzietan ziren bi urthetarik beheitirako haur
guzien hiltzera. Dv Mt 2, 16 (Lç haur bi urthetako eta behereko guziak).
- BEHEITIRAKOAN. "Au moment de descendre, en descendant. Beheitirakoan ekharriko duzu" Dv. v.
BEHEITIKOAN.
- BEHEITIRAT. Hacia abajo. Ez minzazekó goitirát Jangoikoaren kontra blasfemia ta juramentu banoes;
estáre beitirát itz torpees. LE BOEanm 135.
- BEHEITITIK. "En Bera (AN) vive fosilizado el sufijo de ablativo ti por lo menos en dos vocablos. Goiti y beiti
(que ellos pronuncian gotti, betti) han dejado de significar 'desde arriba' y 'desde abajo', para designar meramente
las ideas de arriba y de abajo. 'Desde arriba' es para ellos gottitik, 'desde abajo' bettitik"A Morf 23. Ez
solamente pulpitotik guziei, baita ere zenbáit órdus beititik aurréi erakustenomenzióte zeñátzen. LE BOEanm 77.
- BEHEITIXEAGO. "Han venido a menos, betixeago etorrik dira (AN-5vill)" Gte Erd 143. Emendik
segitzendá, dió [katezismoak] bereártan beitixago, ezi explikaturik laur gauzaébek, baitire eskritúra sagratúko
berze ainberze itúrri bekála. LE BOEanm 146.
Etim. De behe + -ti, sufijo que añadido a nombres de determinaciones espaciales forma derivados con función
nominal y adverbial (cf. tbn. barruti, gaindi, goiti, urruti...). Cf. Lfn EJ 1948, 141-150, especialmente pp. 143 y
ss.
beheitialde. Zona baja. Prebenizázie Jaunarén bidea, egin zuzén berarén séndak. Beiti-aldeak béte: oián ta
aldápak apáldu. LE BOEanm 536.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
486