Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
edo lur, gainetik beheiti edo petik goiti, nonbeitik zerbeit burura dakikedanez... HU Zez 202. Mendi gora
hartarik mando bizkarrez beheiti jiteak akiturik bazagon. JE Bur 156. Ganixen erasia gorriak burutik beheiti
hartu. [...] Horra ene irabazia! Barb Sup 92. Ats-ezin hartuz daudela, [...] zintzurretik beheiti zerbeitek
trabatzen duela. FIr 191. Horrarat helduz geroz, ..."yautsi" zen Ibañetako leporaino, eta handik behiti
Orreagarat. Zub 126. Gizon bat bazioan Yerusalemetik beiti Yerikora, eta lapurren eskuetan erori zan. Ir YKBiz
266s. Gaizoa ez baitzen gako zilotik ateratu, astoarenak eta mandoarenak hantxe hartu zituen burutik beheiti!
Zerb Azk 95. Leiotik beiti bota zituan. Berron Kijote 81.
(Con ines.). "Aldapan beiti (AN-5vill)" Gte Erd 9 (G-azp-goi aldapan bera, V-arr aldatzak bera).
"Eskalleratan beiti jetsi zen (AN-gip) [...], eskaletan beiti jautsi zen (B) [...] kallen beiti jetsi zen (AN-gip)" Ib.
177. Auritzen-beheiti Agoitzerat jausten ginelarik, eskuinetik ginuen erreka. JE Ber 39. Ez zituen utziko gauza
saindu horiek piltzarketariari saltzerat edo errekan beheiti igortzerat. JEtchep 61.
(Con sust. det.). "Malda beiti (AN-5vill), maldak beiti (AN-gip)" Gte Erd 9. "Eskallerak beti eldu da (ANgip)"
Gte Erd 177. "Karrike beiti gan ginen (B) [...] karrika beiti etorri da (AN-5vill)" Ib. 177. Ahoa bustiz
baizen ez doakizu zintzurra beheiti. JE Bur 77. Emazteak iziturik, oihuka abiatzen dira patarra beheiti. Ox 61.
Zuzen, baserreka beiti ondoraño juan zen, emen bota an itzulipurdi. FIr 147.
(Con dat.). Por... abajo. "Mendiari beheiti [o behera] abiatu zen (BN-arb-lab)" Gte Erd 9. Bere mandoa,
uliz estalia, maldari behiti abiatu zitzaiokan zalapartan. Zub 75. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea
bezala, firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. JE Ber 101. Gero, biraka biraka, lerrarazten du mendiari
beheiti. Barb Leg 129.
(Con instr.). De... abajo. Lan horri berari lotu diren jakintsuen izenak ematen dizkigu andanan, Aristotelez
beheiti. MIH 238.
(Con instr.). Con... hacia abajo (en expresiones como "boca abajo", etc.). Gte Erd 9 da buruz beiti (AN-gip-
5vill, B, BN-arb) frente a buruz bera de otras zonas. Ezarrazu supier batean formaren harrarazteko gizenaz
beheiti eta ahalaz orotan bardin hedatua. ECocin 10. Jondoni Petri etzutena hala egin [gurutzefikatu] oro baino
lehen, bainan buruz beheiti, berak hala galdeturik? Zerb IxtS 98. Halako hezur-debeku bat badutalakotz, poxolu
bat bezala, parasol gider baten pare ahoz beheiti bainauka! Lf Murtuts 38.
2. (Lar). Abajo, en la parte baja, por abajo. "Abaxo, bean, beera, beeti. Estoy abajo, bean nago, beeti
nago"Lar. "Ayuso, abajo, bean, beeti" Ib. "Oso beiti du zuloa (AN-gip), agitz beiti [o barrena] dago putzu ori
(AN-5vill)" Gte Erd 263 (s.v. profundoa). Luzbelegan zan ekusi, / azartu zan esatera / "izango naz goiti". /
Barriz Gipuzkoari / enzun deutsagu sarri / gareala beiti. BBizk 2. Akáso gora zegoéna joainda béra ta beiti
zegóna igainda góra. LE BOEanm 105. Guziók berórren beár garéla, berórren péan eta ménean guziók an goiti
ta emén beiti léku ta denbóra guziétan. LE Ong 32r. Behakoa goiti, eskua ondotik atzemanka, ikherka, bainan
gathearen muthurra baizik ez ageri beheiti. JE Ber 24.
3. (Uso adj.). Bajo, que está abajo. [Leku] ohetatik beitiena eta zeruetatik urrutien dagona, non baitaude
demonioak. Ber Doc 109rs.
4. (B; Dv), beiti (AN; Añ (AN); betti AN-5vill), beeti (AN; Añ (AN)). Ref.: Bon-Ond 153; A (beeti, beiti); A
Apend (beiti); Iz Ulz (beitti). (Sust.). Parte baja, parte inferior; suelo; planta baja de una casa (reciben este
nombre tbn. distintas dependencias --sótano, bodega, cuadra, etc.-- situadas en ella). "Baxo, lo baxo: (V, G), bea,
pea; (AN) beitia" Añ. "Bas (subst.)" Dv. "Beeti (AN-5vill), pavimento o suelo de una habitación" A. "Beiti: 1.º
(AN), parte inferior; 2.º (AN-5vill, G-nav), bodega; 3.º (AN), establo" Ib. "Betti (AN-5vill), pocilga" Ib. "Beiti
(AN-erro) cuadra; (AN-larr-ulz), pavimento" A Apend. "Beitti gúzie, todo el solar (de la casa)" Iz Ulz. Cf. Vill
Eleiz-5 62: "Las formas Goiti / Beheiti, originariamente ablativas, han venido a ser también formas normales, o
sea, nominativas. Baste recordar los topónimos y apellidos Beitia y Goitia. En la región de Aránzazu existe el
topónimo Elorrieta-goiti". Cf. infra BEHEITIAN, BEHEITIKO, etc.
- BEHEITIAGO (beitiago Añ; beeti- Lar, Añ (AN), A). "(Más) abajo: (V, G) beerago; (AN) beiti-, beetiago"
Añ. "Beetiago (AN), más abajo" A (tomado tal vez de Añibarro). Ark edátzen bésoa, ta beitiágo lúrra, de
manéra ezi etzúke erdétxi [makilla] artzéra. LE BOEanm 926. Zerain ta Mutiloa ezkerretara lagarik dijoala
artzen du beitiago Mutiloako ibai txiki, izen bereko mendian jaiotzen dana. Izt C 114. Oronoz baino beitiago
Mugariko landetxan, Baztango eta Bertizarango muga bi ibarretakoak Baztan-zubirekin berezitzen diran tokian.
Ib. 120. Euskarak, Nafarroako euskarak buruenik, ez zuen burua jasotzen, behetik beheitiago zihoan. MEIG VI
77.
- BEHEITIAGOKO. De más abajo. Ene gorainziak emozute / ene adiskide gustiai, / beitiko etxeko jenteai / ta
beitiagoko arreba biai. Gamiz 206. Infernua latiñezko itza da ta leku-bekoa, berago edo beittiagokoa esan nai
du. Inza Azalp 115.
- BEHEITIAN (beitian Añ; beetian Añ (AN), A; beeitin B; beitin AN-5vill). "Abaxo [...] (AN) beetia, beetian"
Añ. "(De) baxo [...], bean, beitian" Ib. "Beetian (AN), abajo" A (tomado tal vez de Añibarro). "Beitin du
sukaldea (AN-5vill), sukaldea beeitin dago (B)" Gte Erd 49. Trintáte jaun andiari / biz denbóra guzían, /
kánta milla ta laudari / beitian ta goitían. LE Kop 87. Batzuetan an goitian, galdua goibeletan, / Ta beitian
arrastaka lur azalez bestetan. TP EuskOl 1930, 74. Beitien dauzkate ofizinak eta lenbiziko bizitzan Jean Pierre
Yauna bizi da. Izeta DirG 21. Asotsa nabaitu ginuenean beitien, yautsi nitzen laisterka. Ib. 123.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
485