Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beedi. v. beadi.
beeduria. "Veeduría, el cargo de veedor, begiralearen goiendea, beeduria" Lar.
beegindu. "(G-nav), elegir" A.
beei. v. behi.
behein. v. behin.
beheiti (L-ain, BN, S ap. A; SP, Urt I 77, VocBN, Dv, H), beheti (S ap. Lh; Lar), behiti (L ap. Lander Cor (ap.
DRA)).
Tr. Propio principalmente de la zona septentrional, baztanesa y alto-navarra. Empleado por Dechepare,
Leiçarraga, Beriain, Axular, Oihenart, Pouvreau y Tartas, para épocas posteriores no contamos más que con los
testimonios de Chourio, Haraneder, Mendiburu, Lizarraga de Elcano y TB hasta mediados del s. XIX, época en
que vuelve a ser frecuente. En textos occidentales hallamos (además de algún ej. guipuzcoano moderno) beiti en
BBizk, beitiko y beitiagoko en el alavés Gamiz y beitiago en Iztueta; Altube (Obs 47) da como V-ger gitxi-goitibeiti
'aproximadamente'. Behiti es empleado por J.B. Elissamburu (cambiado en beheiti en eds. posteriores),
Zubiri y alguna vez Hiribarren; beheti, si no se trata de errata, aparece alguna vez en Hiriart Urruty.
Está bien documentado en topónimos y antropónimos medievales; v. p. ej. Uhanbeiti (1100). Arzam 162;
Garçea beeticoa (1229) Ib.; Pero periz d'iturrueyti (1360) Ib.; Garcia beytico (1366) Ib.; Contessa de beheytie
(1370) Ib.; Quarta arguchiaveitia (1398). Ib.; Don solares morturos de mariategui y de beitia (1418) Ib.; Arhan
alsabehety (1520). Ib. En DFrec hay 6 ejs. de beheiti, 4 de ellos meridionales. 1. Abajo, hacia abajo. "En bas"
SP. "Maréa behéiti dóha" Urt I 77. "(Voy) abaxo, beera noa, beeti noa" Lar. "(Adv.), en bas" VocBN. "En bas,
vers le bas (exprime mouvement). Zato beheiti, venez en bas. Syn. beherera, beera" H. Cf. Lfn EJ 1948, 144:
"En Basse-Soule orientale, goiti signifie 'vers en haut' (Lrq 116); 'vers le bas' se dit behera (forme d'allatif);
beheiti ne figure pas dans le lexique de l'ouvrage"; del mismo modo, Gèze 240 da gora y goiti "en haut", pero
sólo behera "en bas". v. BEHERA. Iguzkia, ilhargia odoletan etzinik, / itxasoa samurturik goiti eta beheiti, /
hango arrainak iziturik ebiliren ialgirik. E 61. Baina Iesusek beheiti gurthurik erhiaz skribatzen zuen lurrean. Lç
Io 8, 6 (He beheiti; LE beerát). Erhokeria handia da, harria beheiti bezala, bekhatutan dagoena ere, eztela
ifernura eroriko uste izatea. Ax 109 (V 73). Bana iagoiti / beheiti, goiti / zenbat ere bainabila, / zur' oldez, ehun
/ bat enaint' ehun / urtez behin zurekila. 'Mais j'ai beau aller en toutes directions'. O Po 13. Itzul zaite
goiti, itzul beheiti, itzul kanpora, itzul barrenera, non nahi edirenen duzu gurutzea. SP Imit II 12, 4. Guthizia
handia dut zeruko gauzei itxekitzeko baina mundukoek eta hildugabeko pasioneek beheiti egoitzten naute. SP
Imit III 48, 4. Ikusten niala gizon eta emazte tropela bat goiti zelurat igaiten, eta bertze tropela bat oraino
handiagorik beheiti ifernurat ioaiten eta ero[r]ten, jende hek konsideraturik batziak gora, bertziak behera
ioaiten zirela, oihu egin dut. Tt Onsa 5. Ene spirituak goiti eta haragiak beheiti naramanaz geroztik. Ch III 48,
4. Andi zéna, akáso jaustendá beiti infernurá. LE BOEanm 61s. Jainkoaren semea bazare, aurthik zaite beheiti.
TB Mt 4, 6 (Dv beheiti, Echn -tik beheiti; Lç beherera, SalabBN behererat; Ip, IBe behera, He, Leon hor
behera, Ol, Ker, IBk goitik be(he)ra, Or ortik beera; Ur beerontz; Hual, Samper -tik apal). Falta ez dakioke hari
/ trunbilka itzuliz-itzuli, / ondikoz-ondiko bethi, / goatea airoski beheiti; / duken artio azken lezea ardietsi. Gy
230. Zuhaitzak adarra du beheiti plegatzen, / Yainkoari duela homaia bihurtzen. Hb Esk 238. Zilhoak behar du
pia bat eta erdi beheiti eta bertze hainbertze zabal. Dv Lab 342. Adixkidiak gira, ziaude beheiti, / eta bortha
ideki emeki emeki. "Descendez". ChantP 378. Ez zen laister ethorri biharamun goiza, / beheiti yautsi nintzen
sendaturik ontsa. Elzb Po 210 (behiti en Onaind MEOE 555). Gorago igatekotz, behar zuan izan hegastina...;
behiti behatzen banuen, han ikhusten nian nere atsoa. Elzb PAd 41. Emazte eskualdun, bere buroko xuria beheiti
zabilan batek. Elsb Fram 129. Emaztea bere aldetik harritua dago goiti so, beheti so. HU Zez 57. Hartzen
dautzu bet-betan hedadura bat, goiti eta beheiti eta bazterretarat, zabalduz doala eta azkartuz. HU Aurp 198.
Hats-hantuarekin sahetsa goiti eta beheiti zerabilala. JE Bur 62. Neguko bele zahar zahar handiak bezala,
bazoan goiti, beheiti, ezker eskuin, bainan bethi ixilik. Barb Sup 138. Bidearen sahetsetik gurekin badoa beheiti
lats mehe bat. JE Ber 17. Behatzen dut beheiti. Ib. 93. Bizkitartean mail batetik bertzerat badira iragan-bideak;
eta merezimendu arau badoazke herritarrak nor goiti, nor beheiti. Lf in Zait Plat XVII. Hire ardiak bethi zaindu
dauzkiat eta zainduko ere, beheiti joaiten bahiz beharrez, bainan ez beheiti joaiten bahiz plazerrez. Larz Iru 82.
Urte hortan, beste gudu handi bat irabazten zuen [...] Frantziako errege gazteak. Batzu goiti, besteak beheiti...
Betiko legea. Ardoy SFran 51s.
(Con ablativo). De... abajo; por... abajo. "Eskillaretik betti jetsi zan (G-nav) [...] eskaleran eskintikan beiti eldu
da (AN-5vill) [...] eskalaerer beheiti (BN-lab-arb)" Gte Erd 177. Yangoikoain Semea balin bazara, bota zaite
emendik beiti. Echn Mt 4, 6 (Hual kementik apal). Jauz zaite hemendik beheiti. Dv Lc 4, 9. Banoa leihora: zeru
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
484