Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Dv. "Musutik beherakoa (G-azp), surretik berakoa (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 49 (en vez de "aurpegiko
behealdea"). Cf. Lrq: "Buruti beherako (Sc), châle que les femmes portaient jadis: il couvrait la tête et les
épaules". Ordu onean, ez gaitezela gu egon Eleiza atarietan soñoko urratuakin lepotik beerako sokaakin ta
autsez burua estalirik. Mg CC 155. Fiestara doiazanian alkarri itanduten deutseenak, ondo ete daukeezan
eureen burutik beerako soñak. JJMg BasEsc 157. Errekatxoa menditik berako arkaitz artean zolitasun da zarata
andiakaz, da Ozinbeltz ondoko landa lau luzean geldi geldi. Ag AL 35. Burutik berañoko larrua eskatuko balit,
ez nioke nik amari ukatuko. Ag G 279. Izkoren poza ontzia itsasoan utzi ta San Nikolasko atakatik barrena
bideak gora abitzean [...] goitik beerako banakak ikusmiran jar-arazten dituala. Mok 3s. Tellatutik berako
atsegiñak labur... Enb 152. Gottik eta berako ergeltzar andi bat. Otx 173. Zuaitz bikaña. 500 metrotik berako
lurretan baso-piñua baño obea. Munita 97. Jolaserako emakume ederra. Emazte ta ama on izateko berriz, erdiipurditik
beherakoa. Etxde JJ 88. Berrogeta amar urterik berakoetan eztago bertan bere izena ezarten
eztakienik. Akes Ipiña 9. Antzinakoak, badakizu, 1900tik beherako guztiak dira askorentzat. MIH 140.
(Con instr.). "Urte biz beerakoa da (V-arr), amabi urtez beerakoentzat (G-azp)" Gte Erd 295 (B beitiko). Ilarazi
zituen bi urtez berako mutilki guziak. Ir YKBiz 31. Metro biz berako adar guztiak iñausi egin omen
zizkioten. Munita 62.
b) (berako V, G ap. A). (Adverbal). Para (ir) abajo. "Para abajo" A. Ni naiz gorako zarra, / berako gaztea.
Azc PB 84. Mukuluak bere aztaz, bere tokira du ioera. Azta ez da beerako bakarrik; bere tokirako baizik.
"Pondus non ad ima tantum est". Or Aitork 385. Zertako utzi bear nuen nik / barriyo ura berako, / bean aurrian
sortu bainintzan / Jaungoikuen aurrerako. Uzt Auspoa 43, 119.
- BEHERAKO ALDE. (Referido al ano). Batzuetan, goiti-galea ere izaten da eta bai aldika txopina ere;
beherako aldetik, ezerrez. FIr 170.
- BEHERAKO-ALDI (bera- V ap. A). "Turno de bajada" A.
- BEHERAKOAN. Al bajar. "Au moment où il va descendre" Dv. Cf. beherako (2). Izketa luze atsegin bat
egin genizuten ta, beerakoan, oso bestelakotua neraman gizona. Ldi IL 33. Amabostean bein igo oi zen janari ta
jazki garbiakin eta beherakoan Piarresek egindako gaztak jatxi oi zitun. Etxde JJ 11s. Erroak nonbait tira egin
ta Poli irristatu. Eskerrak ipurdiak beerakoan arria topatu zuala, bestela uretan zan. Anab Poli 15. Ez geneukan
erria ikusterik. Beerakoan eta gorakoan antzemanda nengoan erri ederra zala ura. Anab Aprika 101.
Cuesta abajo (fig.), en decadencia. Ez dut uste, adibidez, kimika bera fisika huts bihur daitekeenik. Mailaz
maila igotzean ohiturazko da zerbait berriren irteera eta azaleratzea. Soilketa eta murrizketa dugu beherakoan;
nabarmentzea, berriz gorakoan. MEIG VI 117.
(Tras ablativo). Batzu borrokatu ziren Auritzeko ordokian; besteak, aitzineko zatikoak, Ibañetatik
beherakoan, Luzaideko alderat yaustian. Zub 30.
(Tras sust.). Aldats gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne
larratzari. "Al bajarla". Or Poem 522.
- BEHERAN. a) (Tras tema nominal nudo). Bajando, en la bajada, cuando baja. Errena da, ta igarten jako
ibilleran, batez bere aldats-beeran. Mg PAb 177. Iruren artian bazeramaten upela maria-beran. Urruz Zer 101.
Arrats-beran. Laux AB tít. Arrapaladaka asi zan aldatz beran. Bilbao IpuiB 177. Ilargi beheran botillatu den
txakolina, gauza gozoa eta biguna. Arti Tobera 284.
b) Abajo. v. BEHEAN. Nun nai artzai-txabolak goian eta beran, / arkume jaioberri zuritxoen eran. Jaukol
Biozk 96. Negu-aldian, ardiak beheran zituzten artean anai-arrebak txandaka egin oi zuten zaiketa. Etxde JJ
249.
- BEHERA-NEKE. Pesadumbre. Asi zan bada asi egin-naiean, eta ongi gero; leengoaz beste zarata-otsik
gabe, beregandik ustu bait-zuan ainbeste beera-neke emandako mordoa. "Se halló libre de la carga que tanta
pesadumbre le había dado". Berron Kijote 224.
- BEHERANEKO. v. BEHERENGO.
- BEHERANTZ (berantz V-ger; berantza V-arr-oroz; berantxa V-ple; beraintza V-ple; beronz Lar; beruntz Gbet;
berunz Añ; berutz V-m). Ref.: A (berantz, berantxa, beruntz); Holmer ApuntV (beraintza). a) Hacia abajo.
Eztago au [pazienzia] baxu berba egitean, burua ta begiak beranz erabiltean. Añ LoraS 167. Ez berbetan,
barrez, albuetara ta atzera begira, ezpada begijak beeruntz dituzula. Ur MarIl 92. Baldin bazera Jaungoikoaren
semea, bota zaite beerontz. Ur Mt 4, 6 (Ur (V) emendik bera). Beatzarekin beerontz siñalatzen duena. Aran SIgn
3. Eta asiagaz bat eguna beeruntza, / nasaituten duako gabari biotza. AB AmaE 344. Agustuan azkanerantz
eguna doa indar berantz. Azc PB 288. Itxaroten ura berantz jatsi arte leorrera igaroteko. Echta Jos 34.
Urijetatik bidaldu eben / [...] bultza-bultzaka mendira... / Beerantz jasteko lotsa, bildurrez, / aspaldi antxe bizi
da. Enb 144. Bira eragin eutson astotxuari, ta berantza asi zan, errirantza barriro. Kk Ab II 91. Gorantz eta
berantz, igo ta jatsi ibillten jataz. Otx 12. 6 neurkin luze, 5 zabal eta 4 berantz neurtzen dituan zulo bat. JMB
ELG 47. Xixpa besapean artu eta berantza abiatu zen. Etxde JJ 152. Nasa ganetik uretara, zutunik, oiñak
beerantz zituela eta ezkerreko eskuaz surtzilloak itxiaz. Erkiag Arran 57. Eztut estimatuko / beren adiskidantza, /
arima pisua baitut, / ta noa beherantza. Arti MaldanB 217. Goruntz eta beheruntz egiten dute beti. Zait Plat 32.
Gaillurra edo muga jo ezkero, ordea, beerantza asten da. Vill Jaink 57.
(Tras ablativo). Menditik beeronz abiatu ziran. Lard 407. Goitik berantza ariñeketeari emon eutsan. Alzola
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
478