Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Orregatik ere geldirik egondu zan Jainkoa, Erregeai ta Errege-pekoai ezer egin gabe. Ub 50. Ta eginik
Satanasen bandera-pekoa, ondatu zana betiko Infernuan. Añ LoraS 10. Zebillen Mandako bat mendipeko ibar
batean belarra jaten. VMg 81. Lurpeko ondasunak, edo bestela ezkutatu zaizten gauzak arkitzeko. AA II 21.
Giltza gordetan dan artian, giltzpeko gauzak gordeta dagoz. fB Ic II 243. Zeren ordu guzietan / Xarapeko
laharretan / Baitu tristea enbrazatzen. Gy 63. Irurogeita amar Erregeri nik neronek au bera egin diet, eta nere
mai-peko papurrak biltzen iduki ditut. Lard 121. Hori erran nahi da lüikhara lürpeko irurziriak egiten diala. Ip
Dial 120 (It, Ur lupeko, Dv lupheko). Txanton ikusitzen det / onuntz datorrela, / Matz-peko Martin jauna /
jueztzat duela. Bil 119. Azaleko lurra hein batean harro dago berenez; azalpekoa tinko, harri xehatuz ez bada
egina. Dv Lab 108. Libertadea baña Gernikako Arbolapekoa. AB AmaE 30. Zer iazoko, alboko atari baten
eskuta eban beren burua, garrikopeko gaiñibetea eskuratuten egoanartean. A BeinB 86. Kaxo Ganbara, sugurpeko
logalia juan al zaik? Alz STFer 140. Erroma-peko elizetan agiri da Ama-Birjiñaren irudia, batzuetan
aurtxoa besoetan duela ta beste batzuetan besoak zabalik otoizka. Inza Azalp 154. Berropeko txilinta-otsa
mintxoa ixiltzen da. Or Mi 105. Ollo kolokak bere hegalpeko beroarekin bizitza emaiten du arroltzen barnean
diren xita gaieri. Zub 122. Altza-peko itturri gardenak / bere txirulak jotzen yozak! Laux AB 37. Basopeko
gerizpean eserita. TAg Uzt 267. Uzaba-pekoak, errentadoreak. Akes Ipiñ 26. Juanbeltz gizajoak, batere itzik
egin gabe, ia jateko gogorik ez, igaro zituan esi-peko iru egunak. Anab Poli 30. Nun ete dago Aitzgorri-peko /
Joanes artzaian fedia, / zuzenduteko gaurko artzaiñen / egizko zeru-bidia? BEnb NereA 131. Ifernu peko gezur
marruma, / ez bekigu Herrian sar! Ardoy SFran 357. Tximeni-peko sutara joan bear izan zuan. Berron Kijote
181. Gorri-peko. "Infrared". MIH 188 (cf. gorri-petiko en Mde Pr 332).
(Tras instr.). "Peko (B, R-uzt), de menos" A. "Bi urtez peko (S, R), (niño) de menos de dos años" Ib. s.v. pe.
"Amalau urtez beekoa da (AN-gip)" Gte Erd 295. Cf. manüzpeko 'bajo la autoridad de' en Ip Hil 45.
Erregearen agindu gogorra Belen eta inguruan erruki gabe egin zan, bi urtez beeko aur guziak illaz. Lard 370.
Agindu zuen mandatari oiek atzitu eta bizar erdi-ebakiakin eta gerriaz beeko soñekoak moztuta, beren
Erregeagana bialtzeko. Ib. 190. Bost ehun haur hamalau urthez pekoak. Elsb Fram 117.
- BEHEKOA GOI. "(Lo de) abaxo arriba, beekoa goi, azpikoa gaiñ" Lar s.v. abaxo.
- BEHEKO ALDE, PEKO ALDE. Parte de abajo. v. behealde. Nola diozu ori, zure aldetik badator Ibaiko
ura ni nagoan beeko aldera? VMg 1. Naita ere, urik / ezin zikin nezake / nik beko aldetik; / ikus beza berorrek, /
baldin badu gura, / or goitik emen bera datorrela ura. It Fab 32. Gaztelu urrezko bat gorriaren gañean goiko
aldetik, eta beekotik ibai bat. Izt C 492. Urzango mendiskaren beeko aldetik asi eta Bogako zubiraño. Ib. 97.
Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. A BeinB 57. Galtzerdi
xuriak, belhaunaren peko aldetik xingola gorriz tinkatuak. JE Bur 141n. Beeko aldeko bidetik zaluiki zabiltzan
gizonak. FIr 147. Arri andi baten peko aldeko gerizan gelditu ziren gure bi gizonak. Ib. 145.
- BEHEKO SU (V-m-ger-gip, G-goi, AN-larr). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 123; Elexp Berg. Fuego
bajo, hogar. "La cocina, el hogar" Holmer ApuntV. "Beko-sua, hogar bajo. Beko-sua zan len etxe guztietan,
egurrakin mantentzen zana" Etxba Eib. "Beeko suak majo berotzen dau etxia" Elexp Berg. Beeko su
ondotxuan --ereiñotz garrez / otza kendu zapiei ta usain emonez-- / ginduzuzan janzten. Gand Elorri 210.
- BEHEKOZ GORA. v. PEKOZ GORA.
- BEHE-LAINO (belaino V-ger-m-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. Niebla. "Niebla baja, bruma" A.
"Belañua, la niebla" Iz UrrAnz. v. laino. Baiña be-laiñoak artu dauz mendiak bazkal ostean. Alzola Atalak
89.
Astarloaren uri zarra aurrean; Kirikiñorena ta nerea be-laiñopean. Alzola Atalak 89.
- BEHE-MAILA (Lar). "Grados de intensión, goimallak, de remisión, bemallak" Lar.
"Plebe, democracia" A (que cita AA CCErak v. infra BEHE-MAILAKO).
- BEHE-MAILAKO. De grado, de clase inferior. Zoaz ezperen erri andietara; ainbesteraño zabaldu da oetan
zorakeria hau, non igerriko ez dezun nor diran bemallakoak, nor bitartekoak eta nor goiagokoak. AA CCErac
222. Bemallakoena izan da orain arteko jolasketa, sarieske dabiltzanena; andikiak gerorako berezituak daude.
Ag EEs 1917, 210. Ez dela hizkuntzarik berez eta izatez beste edozein hizkuntza baino hobe eta egokiago denik.
[...] goi eta behe mailako hizkuntzarik ez baldin bada [...]. MIH 386.
- BEHENEKO, BEHENGO. (El) más bajo. "Bengoa, baja o bajo" IC 446r. v. BEHERENGO. In termino qui
dicitur behengo landa (1177), Domicu beengoa (1200), Nostra casa que ha nomne viengo echea (1260), Sancho
garçia beyengoa (1350), Termino clamado landa vengoa (1393). Arzam 161. Eta izan oi ditu iru malla,
beenekoa, bitartekoa eta goienekoa. AA II 182. Begira gauzak erostean eman diozun saltzalleari beeneko balioa
bederik. Ib. 183. Ejiptoko seme zarren Faraonenetik beenekoenerañoko guziak ilko dira. Lard 71. Bet-erria edo
Jerusalengo zatirik beeneneko guziari su eman zion. Ib. 546. Zeñ egun eta gelatan aurtxoa jaio zan eztakigu.
Batzuek esan dute eze orduan mandotegia zegoan beeneko bizitokiyan. 'En el piso inferior'. Aran SIgn 2. Eta
eman zioten biar-gai bat beenekua, zeña zan sukalkinari laguntzia. Bv AsL 50. Amets horretan euskara ikusten
dugu ikasbide eta irakasbide nagusi eginik, behengo mailatik hasi eta gorengoraino. MIH 85. Ez nolanahi,
bainan bai hor agertzen ez diren dozenaren bat modutan, behenekoan joaz. MEIG VI 145.
- BEHERA (V, G-azp, L, BN; Lar, Añ, Gèze; bera V, G; H; beira AN-ulz), PERA (L, BN, S; H (BN, S); piala
Gèze). Ref.: A (beera, bera); A Apend (beira); Lh (pera); Iz IzG 203; Holmer ApuntV (bera). a) "(Voy) abaxo,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
471