Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHE-ETXE. "Be etxe, planta baja (V-ger)" A Apend.
- BEHE-GELA (V ap. A; begela Vc ap. A). "Aposentos del piso bajo" A.
- BEHEKO (Lar, Añ; beko V-gip, G, AN-gip; Añ), PEKO (S, Sal, R; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 50; Elexp Berg
(bekoaize). "(Cosa de) abaxo, beekoa" Lar. "Baxo, lo baxo" e "inferior" Añ. "Lo de abajo: bekoa, beitiko" Ib. s.v.
baxo. "Vent du midi, (Sal) ego, pekoaize; (R) pekoaire; ego" VocPir 57 (cf. ib. nota: "en cambio en sul. pekoaide
es "viento norte", lo que se explica sin dificultad por la situación de ambas regiones en relación con el
Pirineo"; cf. tbn. Elexp Berg: "bekoaize, udan, iluntzean hodeia dagoenean jotzen duena"). "Peko, inférieur, qui
est de dessous" Dv. "Peko zaia, la robe de dessous. Syn. azpia" H. "Bekogela (G), aposento bajo" A (v. BEHE-
GELA). "Beko jende guztia ikusten zuen (AN-gip)" Gte Erd 50. Cf. beheko, 1 peko.
--Nola behar da edüki mihia? --Aphür bat a[i]tzinatü behar da peko ezpañaren gañera. CatLan 139 (CatLuz
37, CatJauf 117 peko ezpainaren gainerat, CatS 79 peko ezpañen gaña). Beeko gaiskiñik asmatzalleenak bere ez
eben geijago asmauko. Mg PAb 78s. Daukaz buruba, bularra ta sabel beekua. Ib. 85 (en boca de Peru; Maisu
Juan (ib. 84) dice beeko sabela). Bigarrenean firmamentu edo gañean daukagun estali urdiñ ori egin, eta onen
gañeko urak beekoetatik berezitu edo apartatu zituen. Lard 1. Franziako Lapurdi edo Lau-urdi, Zuberoa, Subola
eta Naparroa-beekoa. Aran SIgn 201. Peko bortai partadera gonzekin. HerVal 174. Igoaz [...] Guadalupera
predikua eta meza nagusia entzutera, eta biramonean egiten da beeko elizan puntzio negarrezkoa (fúnebre). Zab
Gabon 97. Iaungoikoa baino sarriago gogoratuten eban ondasun au, ta sarriago goratu daian beren biotza,
kendu dautsat beeko lokarri au. Ezale 1897, 128b. Zelan goiyan dagoan arri bat, berari eutsiten deutsen
eragozpenak kendu eta bertatik, jausiten dan bere beeko lekura. Itz Azald 192. Etxe artan, goi-beak maisterrai
utzirik, bigarrengo bizitzan arautu zuan bere kaiola [...]. Goi ta beko maisterrak [...]. Ag G 219s. Beeko
itxipetara jeixtean. Inza Azalp 74. Artzainak, zatozte ba peko bordaraino; / berri handia nehork ez daki oraino.
Ox 66. Zibero gaineko mendiak ederragoak dira nabar pekoak baino. Ib. 206. Goiko bizitzetik beikora etortzerik
ez al zegoan elkarren berri izateko? Or SCruz 105. Hor eman ziren trebeska, / herrestan eta punpeka, / jo zuten
peko erreka, / ein ziren mila purruska! Etcham 191. Lerratu eta herrestaka eta itzulika pentzeari behiti peko
sasiraino yuan ziauk, eta ez dakiat lepo hezurra ez dienez hautsi. Zub 75. Goikoaldetik begiraturik, beeko
solairuan oñak irristaka labainduz, alkar-loturik dabiltzan bikoteak [...]. TAg Uzt 59. Lilluratuak bai eta laster
bihotzmin lanbroz beteak / orroituz peko zelai, itsaso eder hoitako semeak / zoin jakitatez gabeak diren eta
lurkeriz goseak. Iratz 132. Beheko lehen mailaraino amildurik, hantxe lepo-hezurra hautsi eta puskatu zuen.
Mde Pr 184. Harkaitzaren gainean exerita zegoen, burua esku artean, soiltasunari begira. So zegokion peko
sasite urduri apalari, eta gaineko zuhaitz lerdenei. Ib. 119. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren "hilen
arimak" ez dira benetan bizidun baten (mediumaren) nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib.
345. Orrelangoetan oi danez, ez goiko ez beeko; erdiko bidetik jo bear ebala erabagi eban. Erkiag Arran 63.
Erregeen denpora zikinetan, premioa ematen zitzaion goikoari, goian zegoelako, eta kastigua behekoari, behean
zegoelako. Arti Tobera 264. --Goiko bidetik! --Ez orixe! Beko bidetik duk oitura! [...] --Ni bizi nintzala, betik
joaten nindukan. NEtx LBB 185. Denen iduriz peko errekarat egin zutenean, familiako arbola azkar zagon... eta
Johan de Jassuk berak etzakien laster primadera berri batek ikusiko zuela arbola zahar hori sekulan ez bezala
berriz berdatzen. "Quand tous parurent aller au fond du précipice". Ardoy SFran 52s. Beeko maillakoen artean,
mailleen ezberdintasunaz mintzatzea mingarri zait. Lab EEguna 196. Geroztik galdü jentia, / ustez aisa bizipidia
/ peko hiri handietan; / bena nekia frankotan. Casve SGrazi 76.
Hotzak hotz, euriak euri, honek beti bero beheko hori (G-azp). HErot 97 (referido al órgano sexual).
(Tras adv. de lugar). "Iglesia militante, gudarien Eleiza, emen beko Eleiza" Lar (tbn., con alguna var., en Añ).
Eta izentatüko [dü] heben peko Akte Konsekrazionezkoaren botz goraz egiteko zoin ere uste beitüke klarkiago
erranen diala. Mercy 21. Nortzuk dira, an beekuen izen madarikatuba sarrijeen auan darabileenak? fB Olg 204.
Guda bat amaitu orduko beste bat asi oi daroagu, or beeko prankotarrakaz. Ag AL 13.
(Tras gen.). "Alorren goiko muturra ta beko muturra (AN-gip)" Gte Erd 50. Ieinkoaz landan mundu orok
eztu hanbat balia, / zeruia, lurra, itxasoa, haren peko guzia. 'Soumis à elle'. E 91. Ez dago [...] kasuistarik ez
probabilistarik, zelan egiten dirian entzun ezkero geure plazeetako dantza naastaubak, pekatu mortalaren beeko
okasinoetzat emoten ez ditubanik. fB Olg 94. Ez da ez oraino hil Eskaldun odola, / badaki mendietan handi izan
dela, / oinen peko alkhia aitekin duela, / haren haurren artean bastartik ez dela. Hb Esk 39. Bakharrik sarthu
zen Iruñen eta bere peko zaldia lehen jinari saldu. Laph 162. Andere Santa Klara hantik phartitzen; / haren peko
zamaria ürhez da zelatzen. "Le cheval qui la porte". ChantP 286. Laster neke ororen atsedena irabaziko zuen
gorputz makal horrek, otoi! Theresaren ganaino eraman ahal lezan, biak elkarren besoetan ondatzekotz uhinen
peko egoitza misteriosetara. Mde HaurB 101.
(Tras tema nominal nudo). "Intxaurpeko aulkian (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 32. Tr. Documentado desde
principios del s. XVII, es de uso más o menos gral.
Hau duzula iautsiren da Iesus Krist hedoiean, / Lainhopeko holtz adarra dirudien batean. EZ Man I 83.
Konseillu kaparpeko ager daite azkeneko. "Un secret qu'on confie derrière le buisson". O Pr 109. Gordetzeko
bere lupeko zilhoan. SP Phil e) 3v. Egin ta eragin zuen bekatuagatik, bada, bigarren aldian gelditu zen andrea
senar-pekoa ta leneko gisan senar jaun-pekoa ez, baizik senar nagusi-pekoa. Mb IArg I 181. Lurpeko ar zikin
kiratsen janari erregalatu izango dan, ta guzien oñ peko auts biurtuko dan gorputz orretan. Cb Eg III 385.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
470