Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zabalduta bearen ganean. Erkiag Arran 56. Aiuntamentuko beean gelditu zan gurdia. Igo zan nagusia errizaiarekin.
Anab Poli 109. Etxeak, bea ta bizitza bakarra, naiko itsusiak. Anab Aprika 25. Egun eztago ez goirik
ez beherik, guztiok gaude haltura berean. Arti Tobera 264. Luze luze dagoz beiaren ganean. Erkiag BatB 190.
Lantola handietan, makiñez bethe lekuetan, bea burdinezko txirloraz estalia. Osk Kurl 123. Irakur-gelan, behan
exerita, haizturrak eskuan, "Enciclopedia Espasa"ko tomo batetik santuak ebagiten. Ib. 40. Gau sorgiñagorik!...
/ Nun da zeru? Nun da uri? / Goiak bea, ala beak goia / du inbiri? NEtx LBB 228. Ni beheretar zendako deitu,
nerez banaiz orotarra? / Goi ta beherik ez da enetzat, Naparro bat da bakarra. Xa Odol 261. Orrek maitatzen
ditu / beia eta goia. Uzt EBT 95. Lurperatu zituzten-eta / behe oso behean. Azurm HitzB 64.
(Con goi, gralment. pl.). Todos los lados; todas las cosas. Goia ta bea, alde bata ta bestea, igaro dana ta
etorkizuna, orañ danarekin, ondo begira dezagun. Cb Eg II 93. Txarak eta mendiak, / beak eta goiak / ongi
ikusirika / goi batez leoiak. It Fab 146. Goiak ta beiak apaintzen. AB AmaE 465. Tragatu nai zituben / biak eta
goiak, / alegiña egin du / Kiriko patroiak. Auspoa 63-64, 40. Goiak eta beak miatuko zituan, iñongo aterabiderik
ote zan. Anab Poli 40. Amorruz aparra zeritela ta aserretan irakiten eginda, io goiak eta io beak. Zait Plat 99.
Goiak eta beiak ausi bearren asi zan. Erkiag BatB 93. Ez zuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz.
"Amenazando al cielo y a la tierra". Berron Kijote 65.
II (Adj.). 1. Bajo; humilde. "Inferior, beagoa", "ínfimo, beena, beerena" Lar y Añ. "Prezio bea, bas prix" vEys
y H. "Beena (G), lo más barato" A. Belia da leku beetara jatsi oi dana. Mg PAb 182. Beti goietan dabillena
inoiz soro beetara jetsi gabe. VMg XV. Onore anditzat daukat mundu guziaren aurrean bee eta umill agertzea.
Lard 189. Erriko jende beeari itzegin zion, ezaguerara errazago ekarriko zituelakoan. Ib. 453. Zein be jotzen
zuan bere burua! Lotsa da ez txikia guria gure Aitak bere umiltasunarekin ematen diguna. Bv AsL 190. Bizi
bitez arrotzak ordu onean euren erri beietan nai daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso-errian. Ag AL
15. Maduria esaten zaio mendia eztanari. Launeko lekua, leku beia ta ona: madura ori da. And AUzta 94.
2. Hondo, profundo. Arru-bêtik errekak ots, / euriteak bulartua... Ldi BB 108. Lurperatu zituzten-eta / behe
oso behean. Azurm HitzB 64.
III (Posposición, tras instr.). Debajo de. v. BEHEAN. Bestela penaz il ta / laister naiz lurraz be, / bada ni
ezin bizi / niteke zu gabe. Bil 95.
IV (Como primer miembro de compuestos). v. BEHE-HARRI, BEHE-ETXE, BEHE-GELA, BEHE-LAINO,
BEHE-MAILA, bebarru. Bê-sarreran bi atal, / arri-ustai mako: / bat ardi sarrera ta / beste beiendako. "En
la entrada inferior". Or Eus 367. Giro beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri txingortsua ekarri zun.
Etxde JJ 257. Etxe zaar bateko bee-oñean. Garm EskL I 16.
- BEHEAGOKO. Inferior. v. BEHERAGOKO. Nornai arriturik utziko duan gauza da Eskritura Santuak
diona, zazpi eun emazte izan zituala Erregiñen izenarekin; eta irureun beagokoak. AA III 221.
- BEHEA JO (beia jo V, G; bea jo Lar). Caer al suelo; (fig.) arruinarse, sucumbir. "Baxío, viene del Bascuence
beajo, que significa dar o tocar en lo bajo, de bea y jo" Lar. "Beia-io (V, G), arruinarse" A s.v. bei. Baña
Jainkoak eman ziozkan fabore ta erregalo geiegiaz gaizki bere naiez usatu, ta bea jo zuen, ta galdu zan. Cb Eg II
6. Gauza txikietan begiratua ez danak, geldika joko du bea. Mg CC 232. Labanduta joko dau beia. Mg PAb 75.
Zenbat mutill ta gizon arrok, indarrak erakutsi naia gatik [...] jo dute bea, lurpera gorputza eramateraño! VMg
81. Buruko zorabio bat da asko bea jo ta bizitza galtzeko. Ib. 14. Arroak / be-yoak / izango lurreraiño; / umillak
/ gorauak. / Fedeak alan diño. Zav Fab RIEV 1909, 27. Franzesak eman zion su [...] murru azpian irikirik
zeukan zulo andi bati, goi guztiak beea joko zutelako uste oso betean. Izt C 336. Asi zan albo-alboka, ta iru edo
lau oiñkada emon orduko, oso-osorik io eban beia. Ag AL 86. Jakin dabenean Josetxo zelan geratu zan, beia jo
ei dau larrittasun bategaz. Echta Jos 283. Galtzeko zorian zeukaten lagunen dirua, etxeko pakea, [...]. Baño
etzuten etsi nai, ez etsi beia jo arte. Ag G 104. Urte batetik bestera ziaro merkatu ziran, jo eben beia, eta orduan
danak beorrak saldu gura eta iñork erosi gura ez. And AUzta 97. Altsuak bere, beia joten al dabe? Dirutsuak
iñoiz errekara joan al dira, amillagan beera? Erkiag BatB 171. Leiotik ainduko balitzaz, seguru zan beia jota
azurrak apurtzia. Etxba Ibilt 461.
(Goitik behea jo). Etxearen goieneko leku batean bere kideko batekiñ jostatzen zebillela, lagun onek bultza,
eta goitik bea jo zuen. Arr May 30. Gutxi irudituko ote lizazuke mundu guzia auts biurtua geratzea, edo zeruak
goitik bea jotzea? Ib. 107.
- BEHEAK BEHERA. "Goiak gora, subiendo cuestas; beak bera, bajando cuestas (V)" A EY III 270. Beiak
beera asi zan Nikanor, eta eskuaz adar-mutur singleari oratu eziñik. Erkiag BatB 96.
- BEHEAK GALDU. "Beak galdu, despearse; litm.: perder los bajos (V-m-ger, G-dori [sic])" A EY III 276.
- BEHEAN (bean Lcc, Lar, Añ, H; beian V-m, G-azp), PEAN (VocBN; pian Lecl, Gèze; peian V-gip). Ref.: A
(beyan); Iz ArOñ (peian); Gte Erd 50. Abajo; debajo. "Abaxo, veán, azpian" Lcc (azpian es añadido de la mano
C). "Debaxo, bean" Lar y Añ. "(Estoy) abaxo, bean nago" Lar. "Infrascripto, bean iskribatua" Ib. "Pian, en bas"
VocS. "Pian, dessous" Lecl. "Pean, au dessous" VocBN. "Pian, piala, petik, sous, de sous" Gèze 31. "On dit aussi
pean" Ith 30 (en nota a "azpian, dessous"). "Bean, dans le bas, dessous" H. "Péi/an eon, estar debajo" Iz ArOñ. v.
infra PETAN.
Errionetan bestek ezteu / ar[k] oi deben librea: / Franziako armak dakaz / goian eta bean. Lazarraga (B)
1204v. Nihauren büriaren kuntre gerla egiten dizüt eta nihauri greü gerthatü nüzü; ezpiritiak gañen, aragiak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
466