15.05.2013 Views

Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru<br />

acompañado de adj. De todas formas hay algunas excepciones, meridionales y del s. XX, que no cumplen esta<br />

última condición. Aparece como segundo miembro de infinidad de compuestos (v. agindupe, arbolape, arkupe,<br />

harizpe, bularpe, gerizpe, ilunbe, legepe, mahaipe, ohepe, ontzipe, uztarpe, etc.), la mayoría en la forma -pe<br />

(que, aunque parece ser variante contextual, ha conocido una gran extensión), aunque hay ilunbe, atharbe en<br />

Leiçarraga (junto a ohapean, cf. Lç Mc 4, 21), itzalbe en Tartas etc. Muy frecuente en onomástica y toponimia;<br />

cf. entre otros muchos testimonios antiguos: [...] cui vocabulum est Sancte Marie de Izpea, subtus penna (1051).<br />

CSM 151, p. 161; Sancio Telluç de Olhabeezahar (1053; copia de 1542). TAV 2.1.6; y, de entre los reunidos en<br />

Arzam 159-161: Senior Sancio de Harbehe (1080); In loco quem dicunt Eleiçauehea (1099); In loco qui dicitur<br />

Arbea, id est petra super petram (1104; cf. Ech 32v: "Y el nombre primitivo de Sobrarve fue Arbee, que<br />

significa parte y sitio que estaba al pie de alguna peña o risco grande"); Garsias Udalbeeco de Ygusquicia<br />

(1196); En el termino de Bidauea (1251); El termino que se llama Fagave (1452); Illo monasterio de Sancto<br />

Tome de Menti Becua (1103). v. azpi, behere, beheiti.<br />

I (Sust.). Parte inferior, parte baja; suelo; planta baja de una casa; (fig.) tierra, mundo (en oposición al Cielo).<br />

"Baxío, bea, pea" Lar. "(Lo) baxo de alguna cosa" Ib. "Bea, lo bajo, lo inferior" Lar DVC 178. "Baxo, lo baxo:<br />

(V, G) bea, pea; (AN) beitia" Añ. "Suelo, superficie de la tierra, lurra, lur-gana, zelaia, bea" Ib. "Pe, s[ust.],<br />

dessous" VocBN. "Etxearen beak onak ditu (G), les parties basses (le bas) de la maison sont bonnes" vEys. "Be,<br />

bas", "Pe, partie inférieure, dessous" Dv. "Bea, le bas, le dessous" H. "Beak, les dessous, les parties inférieures"<br />

Ib. "Beak onak ditu, il a les parties inférieures bonnes" Ib. "Pea, pia (BN, S), bea (V, G), le dessous, dessous,<br />

sous. Le mot est tantôt l'un, tantôt l'autre, tantôt les deux indifferemment. Dans tous les cas il se décline. 1. le<br />

dessous d'un object. Oihalaren, oinaren, mihiaren pea, le dessous de l'étoffe, du pied, de la langue. Syn. azpia"<br />

Ib. "1.º (Vc), suelo. 2.º bajo, parte inferior de un cuerpo. [...] Antes del artículo -a generalmente esta segunda e se<br />

cambia en i: beia 'la parte baja', en lugar de beea, beean; y hay quien dice bia, bian, como de mee 'delgado', zee<br />

'menudo' unos forman meia, zeia, y otros mia, z]e[ia" A. "Jo beiak 'pegar el suelo, litm.: los suelos' dicen los<br />

pescadores de Lekeitio cuando la sardina está ya dentro de la red y quieren ahuyentarla, golpeando al efecto con<br />

los pies el suelo de la lancha, para que quede enredada con la cabeza metida en las mallas" Ib. (cf. infra BEHEA<br />

JO). "Pe: 1.º (AN, S, R), bajo, parte baja. [...] 2.º (S, R), suelo" Ib. "Bean (Vc), en el suelo" Ib. (cf. ib. "beyan<br />

(V-m), abajo"). "Bei (V), suelo. Beia (V, G), el suelo" Ib. "Bien ganera yeusteko berbie esan, decir expresión<br />

muy insultante" Ort Voc. "Pe [...] Il est employé aussi sans complément exprimé. Ex.: pia dük bethi flakientako,<br />

le dessous est toujours pour le faible" Lrq. "Beya, la parte baja de una cosa" Etxba Eib. "Etxe barrixan beiak,<br />

errenta aundixa emoten detse jabiari" Ib. "La parte inferior, suelo, piso. Kotxe orrek beiak izurrauta jauzkak"<br />

Elexp Berg. "Be barrixa sartu bia jotsau kuartuai" Ib. "Beiak, las tierras del valle. Beetan lurrak lenao sikatzen<br />

die goittan baiño" Ib. "E luzea, ia bee" Ib. Cf. Al arroyo de behetan erreca (1392). Arzam 161. Sólo incluimos<br />

aquí los ejs. plenamente sustantivos: cf. infra BEHEAN, BEHERA, etc.<br />

Tr. Poco usado al Norte.<br />

Zu izan nere alde guzi, zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be, zu nere eskui ta ezker. Lar SAgust 15.<br />

Beldürrez mündü huntako gaizen amuriuak pe huntarat thira litzan. Mst I 22, 4. Andik infernuko leizondoa<br />

ikusten da. Be artan begiratuko det suz ta garrezko ibai andi ke guziz izugarri illun bat botatzen duena. Cb Eg II<br />

120. Zuloaren be artatik suge arrigarrizko asko lasterka zetozela. Ib. 158. Egin ditu bada, ezer ezetik Zeruak,<br />

eguzkia, illargia eta izarrak goi orietan; eta emen be onetan egin ditu, eta ipiñi ditu lurra, ura, sua eta aizea.<br />

Gco I 399. Zazpi Abe Maria Ama Birjineari bere zazpi doloreen ondrarik andienerako, eta beari bere zazpi<br />

bider mun egin. Añ EL 2 77 (EL 1 68 lurra). Arako enbra lotsabage, bere bularrak, besoak eta beeak agerturik<br />

darabiltzazana baño ze tentatzalle andiagorik? Añ MisE 108. Jauna ez uzteko ta ez ofenditzeko ez Zeruagatik ta<br />

ez lurragatik, ez goiagatik ez beagatik, ez bizitzagatik ta ez eriotzagatik. AA III 277. Berea da zeruba, lurra' re<br />

berea, / berarena guztiya, / goia eta bea. Echag 126. Lurruspe onetako goi, be eta alboak idurin dute daudela<br />

arri bitore balio andikoakin apainduak. Izt C 73. Anaia au, besteak urrutitik ikusi zutenean beetaronz zijoakiela,<br />

elkarri esan zioten. Lard 49. Mantekia egiten dan bakotxian garbitu biar da beia uragaz. Ur Dial 83 (It azpia,<br />

Dv behereak, Ip zolak). <strong>Bar</strong>nia oro, gaina, pea eta saihetsak, marbre baliusez estalia da. Ip Hil 99. Au entzun<br />

ebanean, atorra zaardunak seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan neba dantzariari. A BGuzur 110.<br />

Esan deuste amari oartuteko, beti goietatik ibilli barik, joan eitteala beietara be, euren etxietara, ezkontza<br />

asmoakaz. Echta Jos 228. Goietan aintza, / bee ontan gentza... Enb 78. Ardau zuri gozoa botillatik edan, / ta<br />

beren uts-egiña zuzentzeko ustean, / trabestatu uragaz beia busti eban. Ib. 162s. Argi gurena goietan dago, / be<br />

ontan barriz illuna. Ib. 97. Aurre-aldian zelaitxo bat, aretx ta pago tantaiz orniduta, eta beia oroldiz ta bedarrez<br />

bigun-bigun. Kk Ab II 38. Illunetan, joten dau oñagaz esnez beteriko sulla, ta an dua sulla tutarrez, esnia be<br />

plausta beianganera. Otx 42 (cf. BEHE-GAIN). Ak egin zittuzan garraxijak gela beiangania esnez ondatuta<br />

ikustian! Ib. 42. Esan barik egon eziñik eta bakaldunaren aginddua ez austiarren beianganian zulo bat egin eta<br />

Lurrari esan ei eutsan. Ib. 120n. Txindoki! orain agokit aurrean, / goriak astundu-tantai arrizko, / bêari iñoiz<br />

baño errotuago. "Vinculado al suelo". Ldi BB 120. Baña, amets-goi urdiñetik be arre-zakarrera amildu-bearrik<br />

gera. Ldi IL 72. Oi orduan da gozo Larrungo pe hoitan / Euskal-lurrari soinuz eta amets-kantuz / petik<br />

darionean arima airetan. Iratz 130. Jaungoikoak denok berdiñak egin gaitu. Goi ta be oiek, gizonon asmaketak<br />

ditugu. NEtx Antz 45. Euren kankarru, esnepoto, kaiku ta abarrak lurrean uzkizgora, eta edariak zirin-zirin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

465

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!