Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHARTSURIK. En estado de necesidad. Bazaut, guztiz ezaindurik, loiturik, beartsurik ta gaisorik
nagoala. Añ EL 1 159. Cf. tbn. ib. 127: Euki badozu gorrotoa Jangoikoagan, gaisorik, beartsu edo arikaturik
zaukezalako (EL 2 134 gaixopean edo artutxu ta nekatu).
behartsun (S ap. Gte Erd 143; -rsun G ap. vEys y A). "Pobre, menesteroso" A. "Han venido a menos [...]
behartsün egin dira (S)" Gte Erd 143.
behartsutasun. Pobreza. v. behartasun. Gogozko beartsutasuna. Ir YKBiz 351 tít.
behartsutegi (PMuj). Asilo, casa de beneficencia. v. BEHARTSU-ETXE. --Zertarako da Buldadunak
uzten duten ugitxo edo limosna? --Bearrean dauden Eliza, seminario, gaxotegi ta beartsutegiai laguntzeko.
KIkG 64 (KIkV 80 landerretxeai).
behartu (S ap. Lrq; SP, Lar Sup, Lar DCV 180, Añ, Dv, H, A, A Apend), biartu.
Tr. Documentado más tempranamente, y con mayor variedad de usos y significados, en la tradición
septentrional; en la meridional se comienza a atestiguar bien a partir de Larramendi; anteriormente sólo se
encuentra en los versos vizcaínos de 1688. En DFrec hay 134 ejs., 4 de ellos septentrionales.
1. Obligar, forzar, conminar, apremiar, incitar; (aux intrans.) verse obligado, estar abocado (a). "Forcer" SP.
"Prestua bada ere behartzen dugu gaixtatzea, tout bon qu'il est, nous le forçons à devenir mechant" Ib. "Precisar,
necesitar, behartu" Lar Sup. "Verse, hacerse necesitado, precisado, obligado" Lar DVC 180. "Compeler",
"forzar", "obligar", "violentar", "empeñarse, obligarse a algo" Añ. "Obliger" Dv. "Presser" Ib. "(Trans.) 1.
obliger, contraindre. [...] 3. pousser, porter à" H. "(Intrans.) falloir" Lrq.
Tr. Documentado desde el s. XVII; su frecuencia al Norte disminuye en el s. XIX, y apenas se encuentra en el
XX.
Se emplea con aux. trans. o intrans., acompañado frecuentemente de complemento con suf. -ra(t); lo
encontramos sin embargo con -tzeko en Lardizabal, Hiriart-Urruty, KIkV (102), KIkG (62), Inza, Txirrita y
Zaitegi (Sof 127); con -tzen en Arrese Beitia, Altuna, Orixe, Etxaide, Anabitarte (Poli 65) e Ibiñagabeitia (Virgil
79); con -tzerako en Xenpelar, y con -tzea en ArgiDL y Etxaide (cf. el ej. citado ya en el diccionario de
Pouvreau).
Zu zaitut iaun puxantaren / Othoiztera behartzen. EZ Eliç 17. Eta halatan usatzen du anhitzetan ere bere
miserikordiaz [...]; baiña ez iustiziaz, eztu behin ere usatzen, guk lehenik geure bekhatuez hartara behartu gabe.
Ax 138 (V 91). Hala egin behar da bada iuramentua ere [...] iustiziak hartara zuzentki behartzen eta
errekeritzen zaituenean. Ib. 255 (V 171). Baldin probea bada maliziati, [...] hark baiño, guk hartan falta
gehiago dugu, bere bizitzearen atheratzeko hanbat enseiuren egitera behartzen baitugu. Ib. 228s (V 152). Iende
prestuek damu hartzen dute, heken hitz sinpleari sinheste emaiten etzaikanean, eta iuramentu egitera, nehork
behartzen dituenean. Ib. 265 (V 177). Ez nazazula gehiagotara behar. Ib. 269 (V 180). Markinako erregearen /
leen diite beartu / ze ez ango tratuaren gu. 'Lehenago behartuko gaitu Markinako erregeak hango tratuak baino'.
BBizk 29f (trad. del editor). Deusek ez bazaitu behartzen konpañietara goatera [...], zaude zure baitan. He Phil
327 (SP 326 gonbidatzen). Inspirazioneak zenbeit gauza inportantetara eta lehen ez bezalakoetara behartzen
bazaitu [...] har zazu bethi konseillu zure Gidariaganik. Ib. 154. Orra aldi berean zein bihotz osoz ta nai andiz
ta artara bestek behartu bage egiña. Mb IArg I 268. Kristo Jaunak utzi zituen bere lege berrian bearzen ta
obligatzen gaituzten gauzak. Ib. 325. Badabill [...] S. Franzisko Xabier-en igeska ta gordeka, uste etzuen bidez
Jangoikoak hura billatzera behartu zuen artean. Mb IArg II 332s. Behartu zuen, egundaino bezala, egiaz
mintzatzerat. Lg I 233. Behartu zuten gizon bat Simeon zaritzona gurutze haren ekhartzen laguntzerat. Lg II
277. Eta sortu zan gose ain ikaragarria, non Amak heren semeak jatera behartu ziran. Ub 111. Zertara
behartzen gaitu, baraua agintzen duan Mandamenduak? Ib. 188.
(s. XIX) Zertara geiago mandamentu onek beartzen gaitu? Añ CatAN 35. Zerren [...] eren ofizioak edo
estaduak artara premiatzen, beartzen eta obligatzen dituan. Gco I 389. Jaunaren itza entzutera badator, beldur
da, estutu ta beartu dezan itz onek utzi nai ez litukean oitura txarrak utzitzera. AA III 419. Oiturak nolerebait
beartzen du anima berriz eta berriz bekatu egitera. Ib. 499. Beartu zuala Jauna [...] erri aetan bizi ziranak eta
erriak berak auts biurtzera. Ib. 282. Horrek guziz gogortuko zaitu zure pendura gaxtoen kontra, bizikienik
bekhaturat behartzen zaituztenean ere. Dh 205. Nola milium aldiz hertxatu ta behartu duen bekhatuko ta
damnazioneko bidetik osoki atheratzerat. Ib. 136. [Erregeak] hau bekhatura behartu zuelakotz. Gy 231. Beartu
nai izan zituen aitortzera [...] zein gaizki egin zuten. Lard 513. Mendietara iges egin eta gorde-lekuak eginda
bizitzera beartu ziran. Ib. 126. Bere gaiztakeriakin Jainkoa beartzen zuen kastigu gogorrak bialtzera. Ib. 361.
Noemik, Ruten irmoa ikusirik, etzuen geiago beartu errira itzultzeko. Ib. 159. Zure maithakundeaz harritzen
nintzan lehen, zeren zure odola eta bizia emateraino behartu baitzintuen. Dv LEd 92 (Cb Eg II 46 enpeñatu
zinduen). Oi nola haukietara [ifernuko thormentetara] behartu izan naiz, eta bethiko? Ib. 219 (Cb Eg II 122
obligatu). Egun batez, Elizako kargudun baten etxerat behartzen da. Laph 117. Elizan jendea eziñ kabiturik,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
419